H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

JÓZEF WIESŁAW DYSKANT

TRAFALGAR 1805 Zapłakane zwycięstwo scan - zawisza

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2002

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa tel.: 652-27-01 (Dział Wysyłki) infolinia: 0-801-12-03-67 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro ©bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Marek Soroka Redaktor: Korektor:

© Copyright by Józef Wiesław Dyskant, Warszawa 2002 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002

ISBN 83-11-09470-5

„[...] Triumf wielki i wspaniały opłacono okrutnie [...]. Zwycięstwo nie wzbudziło Żadnych publicznych entuzjazmów, z jakimi dotąd zawsze spotykały się osiągnięcia naszej marynarki [...]. Nie było demonstracji ani radości, nie zatrzymywano pochodami ruchu na ulicach. Uczciwe i męskie odczucia całego narodu wyrażały się, jak powinny były: każdy czuł wewnętrzną satysfakcję z odniesionego sukcesu, ale każdy z przeszywającym bólem i całą szczerością nosił w sercu żałobę po wielkim bohaterze — poległym w bitwie".

„The Times" z 7 listopada 1805 r. „[...] to było wspaniałe zwycięstwo, ale

było zwycięstwem Nelsona; warte śmierci wielu żywych, bo zwycięstwa zawsze kosztują, ale nie warte śmierci Nelsona [...]"

Z wypowiedzi (?) kmdr. Henry Blackwooda po bitwie.

WSTĘP

Dzieciństwo upłynęło mi w cieniu legendy napoleońskiej, a może w polskim odblasku tej legendy, gdyż Bonapartego postrzegałem poprzez szwoleżerów gwardii Kozietulskiego i lansjerów nadwiślańskich Konopki oraz poprzez Samosierrę, Wagram i Tudelę. Co więcej, Napoleon utożsamiał mi się również z moim imiennikiem, księciem Józefem Poniatowskim oraz Raszynem, Lipskiem i Kockiem. Tę mało znaną potyczkę kawaleryjską, stoczoną przez huzarów węgierskich z polskimi szaserami Berka Joselewicza pod Kockiem, darzyłem sympatią również z tej przyczyny, iż wyjaśniła mi ona znaczenie nazwy ulicy, przy której mieszkałem. Szaserów, czyli strzelców konnych...

Podziwiając prowadzone kampanie lądowe epoki napoleońskiej, mało uświadamiałem sobie, że obfitowała ona również w starcia morskie. Ponieważ w tej dziedzinie cesarz nie był specjalnie uzdolniony, a Księstwo Warszawskie nie posiadało ani floty wojennej, ani nawet dostępu do morza, działania te pozostały jakby na uboczu moich ówczesnych zainteresowań. Rozczytując się w książkowych napoleonianach, choć jako mały chłopiec preferowałem raczej Przyborowskiego niż Żeromskiego, wpadłem w końcu na morski trop legendy. Trop wątły, tak, jak krótkim był tekst, który wyczytałem u Wacława

6

Gąsiorowskiego, w książce wydanej jeszcze przed reformą językową 1936 roku:

„Dnia 5-go października 1804 roku cztery okręty hiszpańskie, wiozące z Ameryki szesnaście miljonów piastrów dla pustego skarbu, zostały pochwycone przez Anglików pod samym Kadyksem. Miara pojednawczej polityki hiszpańskiej się przepełniła. W butnej „Królowej mórz" zagrała duma. Hiszpanja postanowiła czoło stawić Anglji. Drogą ofiar najcięższych, drogą podwojenia podatków, wyzbycia się ostatnich piastrów i środków, Godoy wystawił i uzbroił trzydzieści okrętów, połączył je z flotą francuską i jął ścigać [...] Nelsona! Anglja została zaatakowana na przestrzeni od Trynidadu i Martyniki aż po Indie, Antyle i La Manche. Aż dnia 21 -go października 1805 roku flota hiszpańsko-francuska pod dowództwem Villeneuve'a, spotkała się pod Trafalgar oko w oko z Nelsonem. Przewaga sił franko-hiszpańskich wynosiła aż sześć okrętów linjowych, jedną fregatę i trzy brygi. Zguba Nelsona była niechybna. Losy wszakże zawyrokowały tutaj wbrew ludzkim rachubom. Nelson za pierwszym starciem złamał linję obronną Villeneuve'a, trzynaście okrętów nieprzyjacielskich zapalił i, zapaliwszy, zatopił. Siedemnaście okrętów dostało się do niewoli, siedem tysięcy ludzi poniosło śmierć w walce z ołowiem, ogniem i wodą [...] Okruchy potężnej floty franko-hiszpańskiej uciekły. Nelson odniósł zwycięstwo niesłychane, niepowetowane w śmiertelnym ciosie, bijącym w morską potęgę Francji i Hiszpanji równocześnie. Wielki Nelson własnem życiem okupił Trafalgar. Poległ, lecz zwyciężył! Panowanie Anglji na morzu stało się niepodziel-nem. Klęska pod Trafalgar wstrząsnęła do głębi i Francję i Hiszpanję. Rany obu tych państw były tu może równie głębokie, straty równie niepowetowane. Ale Francja miała Napoleona, miała na otarcie łez sztandary zdobyte świeżo pod Ulmem, była w przededniu Austerlitzu. Hiszpanja zaś nie widziała dokoła siebie jaśniejszego błysku [...] Trafalgar! Hiszpanja, dla sojuszu z Francją, nietylko straciła raz na

7

zawsze potężną marynarkę, nietylko zaprzepaściła miljardy, nietylko wybór dzielnego ludu skazała na zagładę, nietylko zmarnowała całą moc swoją, trzymającą w ryzie niesforne kolonie — lecz nadto stanęła bezpowrotnie na pochyłości, która dla państwa ma już jedną jedyną drogę, drogę do upadku. Trafalgar! Napoleon wiadomość o morskim pogromie odebrał w drodze do Wiednia. Klęska była okrutna, lecz Bonaparte jeno zęby zaciął i zmienił jeno plan upokorzenia Anglji... Nie mógł zgnębić jej wprost, nie mógł stawić czoła jej flocie, więc ją będzie miażdżył w jej sprzymierzeńcach, więc całą Europę albo zmusi do rzucenia się na Anglję, albo całą Europę sam opanuje. Rozkazy spod Wiednia padły. Biuletyny sprowadziły Trafalgar do znaczenia pospolitej, nieciekawej potyczki morskiej. Posłuszne gazetki nawet się tam taką jakąś bitwą nie zajmowały [...]" '.

Tu zatem mamy przyczynę owej niewiedzy o batalii trafalgarskiej. Batalii, o której nasi napoleoniści, z reguły obojętni na sprawy morskie (poza Gąsiorowskim), ani wspomnieli. A przecież działania morskie uzupełniały kampanie lądowe; ba, niejednokrotnie przesądzały o ich losach. Doświadczył tego i sam cesarz, którego Royal Navy pozbawiła efektów zwycięstw w Egipcie, na Bliskim Wschodzie czy na Antylach. Któremu udaremniła inwazję na Wyspy Brytyjskie, aby w końcu internować go na Wyspie Świętej Heleny i czujnie strzec już do śmierci. Lecz o tym dowiedziałem się, kiedy podrosłem i, chodząc do gimnazjum, zainteresowałem historią wojen morskich. Do sprawy zaś bitwy trafalgarskiej wracam teraz, po latach, niczym do okresu dzieciństwa, aby raz jeszcze znaleźć się pośród blasków i cieni napoleońskiej epopei i tą skromną książką złożyć należny jej hołd.

' W. G ą s i o r o w s k i , Samosierra, Warszawa 1934 (III wyd.), s. 14-16. Szczegółowe stany walczących flot i straty poniesione w tej bitwie omawiam w tekście zasadniczym. Tamże objaśnienia co do wydarzeń i postaci występujących w cytowanym fragmencie książki Gąsiorowskiego.

8

Czy można porównywać Napoleona z Nelsonem? Oczywiście, ale wyłącznie jako dowódców wojskowych i ludzi, gdyż Napoleon góruje nad Nelsonem swoją wielkością jako wybitny władca i mąż stanu. Obaj natomiast byli wybitnymi wodzami przełomu XVIII i XIX w. Ich nazwiska pojawiają się na kartach historii niemal jednocześnie, bo w latach 1793-1794. Napoleon, jako młody kapitan artylerii, odznaczył się przy zdobyciu Tulonu w grudniu 1793 r. (trzy miesiące później został już gen. bryg.), Nelson natomiast, jako komandor i dowódca HMS „Agamemnon" (od 1793 r.), a potem małego zespołu okrętów, walczył latem 1794 r. na Morzu Śródziemnym o niepodległość... rodzinnej napoleońskiej Korsyki.

A potem już, w ciągu niecałych dziesięciu lat, obaj stali się bohaterami narodowymi i okrzyknięto ich „geniuszami wojny" — Napoleona „wojny lądowej", Nelsona „morskiej". Późniejsze pokolenia, łącznie z historykami wojskowości, wybór ten zaakceptowały w uznaniu zasług obu bohaterów, a raczej ich wpływu na dalsze dzieje polityczno-wojskowe Francji i Wielkiej Brytanii. Bo to przecież Napoleon wydźwignąl Francję na czołowe mocarstwo światowe i do dziś utrzymuje się ona w pierwszej siódemce potęg militarnych naszego globu. Nelson z kolei zapewnił monarchii brytyjskiej niekwestionowane panowanie na morzach (i związane z tym profity) aż do 1945 r. Obaj są do siebie zarazem podobni i niepodobni, gdyż prócz odrębnych profesji, a może raczej zajmowanych stanowisk, dzielił ich cały ogrom różnic, które w ciągu stuleci zantagonizowały oba narody. Jednak, choć znaleźli się naprzeciw siebie, wojny, w których brali udział, obaliły ostatecznie porządek feudalny w Europie. I pewnie dobrze się stało, że los nie pozwolił im walczyć ze sobą bezpośrednio, gdyż przez to możemy ich bezstronnie uznać za największych dowódców lądowych i morskich wszechczasów.

Pewnych analogii możemy doszukiwać się również w ich życiu osobistym, chociaż to sprawa drażliwa i wykraczająca

9

noża tematykę tej książki. Obaj ożenili się z wdowami (Nelson w 1787 r. z Franciszką Nesbit, Napoleon w 1796 r. z Józefiną de Beauharnais) i z różnych przyczyn nie byli szczęśliwi w tych związkach; stąd obecność innych kobiet w ich życiu. Nelsonowski związek z piękną lady Emmą Hamilton, „skandaliczny romans" wedle ówczesnych poglądów, wniósł wiele goryczy w życie lądowe admirała. Wpłynął również na oziębłość dworu królewskiego Jerzego III i jego syna-regenta Jerzego IV, którzy zdawali się nie tyle z nich cieszyć, ile „tolerować" sukcesy Nelsona, wbrew „motłochowi", przyjmującemu je wręcz entuzjastycznie. Późniejsze tragiczne losy Emmy świadczą, że tego romansu nigdy Nelsonowi nie wybaczono. Z kolei Napoleon, po romansie z Polką Marią Walewską, musiał w 1809 r. rozwieść się z piękną, lecz bezpłodną Józefiną, aby poślubić Austriaczkę, chłodną i wyrachowaną córkę Franciszka I, Marię Ludwikę. Obdarzyła go ona wprawdzie w 1811 r. upragnionym „Orlątkiem" (syn Franciszek Karol Józef), ale samo małżeństwo stało się formalnością, nie przynosząc cesarzowi żadnych radości, a Francji żadnych korzyści politycznych.

Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że Nelson, pozbawiając Bonapartego zwycięstw na morzu, skutecznie ograniczył zasięg terytorialny napoleońskiego świata (Europy). Nawet po swojej śmierci trwał jakby w niezłomnej postawie Royal Navy i chwilami wydawało się, że to nie cesarz wprowadził w listopadzie 1806 r. blokadę kontynentalną Wielkiej Brytanii, zamykając dla niej rynki europejskie, lecz, że to flota brytyjska blokuje Europę, ograniczając zamiary polityczne i wojskowe cesarza. Uwierzyła w to sojusznicza Hiszpania, której zbrojny opór poderwał zaufanie w nie-zwyciężoność armii francuskiej i uwierzyła Rosja (wycofała się z blokady kontynentalnej w 1810 r.), która obawiała się nie tyle samego Napoleona, ile przebrzmiałych już haseł Rewolucji Francuskiej i burżuazyjno-demokratycznych reform cesarza, które zdaniem carskiej kamaryli mogły rozbudzić śpiącą

10

jeszcze w błogim feudalnym letargu „świętą mateczkę Ruś". Panowanie na morzach umożliwiło również Brytyjczykom dokonywanie różnego rodzaju dywersji politycznych i wojskowych (np. likwidacja francuskich posiadłości kolonialnych na Antylach i w Indiach), co, wobec przegranej wyprawy na Moskwę i zdrady niemieckich sojuszników, przyczyniło się do szybkiego upadku cesarza.

Ostatnie sto dni jego panowania upłynęło w cieniu bezpośredniego zagrożenia przez „perfidny Albion" i zmaterializowało w brytyjskim lądowym (!) zwycięstwie pod Waterloo oraz internowaniu Napoleona na pokładzie HMS „Bellerop-hon". I jakby na koniec Nelson, upostaciowiony w załodze tego okrętu — uczestniku bitwy trafalgarskiej, zabrał cesarza na wygnanie, kończąc hegemonię francuską w Europie.

W prezentowanej pracy omawiam stan organizacyjny i techniczny trzech flot walczących (brytyjska, francuska i hiszpańska), wydarzenia poprzedzające bitwę (blokada portów francuskich, operacja antylska), przebieg samej bitwy pod Trafal-garem oraz jej następstwa bliższe (blokada kontynentalna) i dalsze (klęska Napoleona, umocnienie panowania brytyjskiego na morzach). Wydarzenia te przedstawiam na tle „napoleońskiego porządkowania Europy" w latach 1796-1815; staram się również ujawnić pewne polonica związane z wojnami morskimi tego okresu.

Nadałem książce przekornie podtytuł „Zapłakane zwycięstwo", gdyż nigdy w dziejach wojen morskich marynarze nie płakali tak jawnie i tak zwyczajnie po ludzku z żalu po swoim poległym w bitwie dowódcy. Opłakiwało go zresztą całe królestwo brytyjskie. Mimo wielu wad Nelson był bowiem powszechnie kochany „takim, jakim był". Jego długoletni przełożony, adm. Jervis hr. St. Vincent, choć nie szczędził mu słów krytyki („...próżność go przeżera [...] Jest obwieszony wstęgami, medalami, orderami, ale udaje, że chce uniknąć zaszczytów, ceremonii i owacji, z jakimi go wszędzie witają [...]"), to jednak w końcu przyznawał: „Nie wypada mi czynić

11

żadnych porównań; wszyscy się zgadzają, że jest tylko jeden jedyny Nelson"2.

Opłakiwała Nelsona zatem Royal Navy, choć jej rozpacz, jak się wydaje, miała dwojaki charakter — oprócz tej, wynikającej z popularności wiceadmirała, stare wiarusy roniły łzy z powodu śmierci człowieka, który już nigdy nie miał poprowadzić ich do tak opłacalnego finansowo zwycięstwa. Trudna i poniżająca z racji drakońskich kar dyscyplinarnych służba w Royal Navy miała bowiem pociągającą zachętę finansową w postaci udziału załóg okrętowych w tzw. „pry-zowym", specjalnym dodatku do marynarskiego żołdu, uzyskanym ze sprzedaży pochwyconego statku przeciwnika i jego ładunku. Ten, wywodzący się z wczesnego średniowiecza, zwyczaj został przez admiralicję brytyjską zmodernizowany — płacono również za wzięte w bitwie okręty przeciwnika i ich wyposażenie. Kto wie, czy taki bodziec nie zdecydował o brytyjskiej przewadze na morzach (oczywiście razem z dobrym wyszkoleniem specjalistycznym i praktyką morską); podobno na idących do boju okrętach Royal Navy marynarze nie zastanawiali się, czy zginą, czy nie w walce, ale co kupią sobie za uzyskane pryzowe... Sądzę zatem, że na pryzowym oparł Nelson swój plan bitwy, wiedząc dobrze, że takie rozwiązanie spodoba się Admiralicji.

Jego zamiarem operacyjnym było zniszczenie floty przeciwnika — nie przez fizyczną likwidację okrętów wroga, ale poprzez opanowanie ich jako pryzów. W tym celu pierwsza kolumna bojowa, pod jego dowództwem, uderzała na okręt flagowy dowódcy Połączonej Floty wiceadm. Villeneuve'a, odcinając jego siły główne od awangardy, podczas gdy druga kolumna wiceadm. Collingwooda — na okręt flagowy dowódcy ariergardy, odcinając ją od sił głównych Villeneuve'a. Zniszczenie okrętów flagowych jako ośrodków dowodzenia wywołać miało po stronie przeciwnika zamieszanie, spotęgowane jeszcze

Cyt. wg: A. i G. B i d w e 11 o w i e, Admirał i kochanek, Katowice 1989, s. 225 i 231.

12

zmasowanym atakiem okrętów brytyjskich na wybrane cele, obezwładnienie ich ogniem artylerii i zmuszenie do kapitulacji, nie zaś zatopienie. Nelson, licząc na co najmniej 20 pryzów, tak był pewien swego planu oraz ducha bojowego swoich załóg, że nawet ciężko ranny nie przekazał dowodzenia Collingwoodowi, domagając się tylko przestrzegania narzuconych ustaleń i meldunków o wziętych pryzach. Istotnie, nie zawiódł się w swoich kalkulacjach i, jak uważają historycy morskiej sztuki wojennej, pod Trafalgarem zwyciężył Nelson przy pomocy Royal Navy, gdyż żaden inny admirał dowodzący Royal Navy nie zwyciężyłby tam, posługując się planem Nelsona. Z kolei francusko-hiszpańska Połączona Flota Vil-leneuve'a przegrała, bo nie miała żadnego planu bitwy, miała niedoszkolone załogi, a jej głównym celem operacyjnym była... ponowna ucieczka do Kadyksu. Mimo zwycięstwa śmierć Nelsona oraz pobitewny sztorm, który zatopił wiele uszkodzonych pryzów, stanowiły istotne zagrożenie interesów finansowych załóg. Ale Parlament, na wniosek Admiralicji, specjalną uchwałą przyznał 300 000 funtów do podziału między oficerów i marynarzy biorących udział w bitwie. Tak więc Nelson, jakby po raz ostatni, nie zawiódł nadziei swoich załóg. Jak zatem nie rozpaczać po tak zacnym i troskliwym dowódcy?

Oprócz aspektów finansowych bitwa trafalgarska wzbudza nasze zaciekawienie również ze względu na niezwykłą zaciętość walk (zginęło 3 admirałów i 11 dowódców okrętów w stopniu komodora i komandora) oraz — wywodzącą się chyba jeszcze ze średniowiecza — rycerską obyczajowość. Dziś śmieszą nas trochę, ale i wzruszają ci parlamentariusze wysyłani na okręty przeciwnika z propozycją kapitulacji, których przyjmuje się i odprowadza do burt „z wszelkimi honorami...". Albo zwyczaj wręczania szabel przez dowódców poddających się okrętów dowódcom okrętów zwyciężających, co w czasie bitwy było wręcz przedsięwzięciem karkołomnym, jak w wypadku wiceadm. Villeneuve'a, który w małej szalupie

13

pływał po zadymionym akwenie bitewnym, narażony na śmierć od przypadkowego pocisku, aby swoją szablę wręczyć przypadkowemu, ale starszemu (sztabowemu) oficerowi brytyjskiemu. Albo też udzielanie po walce pokonanym przeciwnikom gościny na okrętach, zaopatrywanie ich w utracone umundurowanie i rzeczy osobiste, a nawet udzielanie pożyczek pieniężnych. Co prawda owa rycerska galanteria kultywowana była wśród oficerów i urzędników okrętowych, ale miała niewątpliwy wpływ na humanitaryzację procesu walki.

Choć Nelson ma w Polsce wielu zaprzysięgłych wielbicieli, w powszechnej świadomości narodu polskiego rysuje się raczej mgliście. Przeciętny Polonus słyszał o nim przede wszystkim jako o twórcy i największym smakoszu „zrazów po nelsońsku", a pseudokibic sportowy jako o jednorękim zapaśniku, obezwładniającym przeciwnika zakładanym „nelsonem" — jednoręcznym chwytem klamrowym za kark. Dużo gorzej jest ze znajomością spraw sercowych admirała — nawet najwytrawniejsi dziennikarze „wykładają się na nich" paskudnie. Oto przykład najświeższej daty. Błyszczący erudycją niejaki Gall Anonim z poczytnego tygodnika warszawskiego pozwolił sobie na karygodny lapsus, który przytaczam dosłownie: „13.12.1730 r. urodził się sir William Hamilton, który odbił kochankę Emmę samemu Nelsonowi. Był archeologiem, więc poderwał ją na opowieści o grobach faraonów, które zaraz odkryje. Dzisiaj w Polsce znalazł naśladowców"3. Chciałbym zatem, aby ta książka trafiła, niech mi Wieszcz wybaczy to zapożyczenie, „pod polskie strzechy" i choć w części wyeliminowała niewiedzę o Nelsonie.

Na zakończenie składam marynarskie podziękowanie tym wszystkim, którzy bezinteresownie pomagali mi przy realizacji tej książki. Wśród nich prof. Pawłowi Piotrowi Wieczorkiewiczowi za życzliwe wskazówki merytoryczne, kmdr. ppor.

G a l l A n o n i m . Magiel dziejowy, „Nie" 2000, nr 50, s. 5. Przytyk kronikarza dotyczy archeologa prof. Andrzeja Niwińskiego, który obieca! odkrycie grobowca faraona (Hatszepsut ?) i obietnicy nie dotrzymał.

14

dr. Józefowi Kowalewskiemu i mgr Grażynie Mączyńskiej za pomoc w tłumaczeniu tekstów źródłowych oraz mgr Joannie Zacharskiej za pomoc w doborze i udostępnienie materiałów źródłowych. Dodatkowe podziękowania składam ośmioosobo-wej grupie ochotników, słuchaczy I roku Wydziału Nawigacji i Uzbrojenia Okrętowego oraz Mechaniczno-Elektrycznego Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, którzy spontanicznie starali się pomóc w uściśleniu szczegółów samej bitwy, nie bacząc na to, że zamiary przerastają siły.

Oddzielne podziękowanie składam Instytutowi Nawigacji i Hydrografii Morskiej tej Uczelni, za udostępnienie map nawigacyjnych rejonu Trafalgaru, dzięki czemu mogłem w przybliżeniu określić współrzędne geograficzne bitwy.

A już szczególne wyrazy wdzięczności składam mojej małżonce Olenie, która w czasie prac nad książką zastępowała mi „nieetatowo" sekretarkę, angażując się zwłaszcza w opracowanie szaty graficznej książki.

Niestety, nie udało mi się dotrzeć do prac Juliana Corbetta (The campaign ofTrafalgar, New York 1910) i kontradm. A. H. Taylora (The Battle ofTrafalgar, Mariner's Mirror 1950, nr 10), przez co mój opis bitwy trafalgarskiej jest uboższy w szczegóły, zwłaszcza przy omówieniu działań uczestniczących w niej mniejszych okrętów.

„RULE BRITANNIA, BRITANNIA RULE THE WAVES..."

Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w. stanowił apogeum konfliktu zbrojnego, który wciągnął w swoje tryby prawie wszystkie mocarstwa europejskie, a działaniami wojennymi objął nie tylko Europę z jej wodami przybrzeżnymi, lecz również Amerykę Północną i Środkową oraz południowo-wschodnią Azję z oblewającymi je wodami Atlantyku i Oceanu Indyjskiego1. Podczas gdy król pruski Fryderyk II gromił na

1 Wojnę tę, nazwaną siedmioletnią (1756-1763, przy czym walki w Ameryce Północnej rozpoczęły się już w 1755 r.), prowadziły Prusy i Wielka Brytania przeciw Austrii (popieranej przez państwa Rzeszy), Francji, Rosji i Szwecji oraz Hiszpanii (od 1762 r.). Choć podzieliła ona Europę na dwa obozy, odmienne były cele polityczne walczących. Austria dążyła do odzyskania Śląska zagrabionego przez Prusy, Rosja i państwa Rzeszy chciały ograniczyć wzrost potęgi Prus, Szwecja obawiała się utraty Pomorza, Wielka Brytania walczyła z Francją o kolonie w Ameryce Północnej i w Indiach. Hiszpania wystąpiła w obronie Francji. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe w Paryżu (10 lutego 1763 r.) i w Hubertsburgu (15 lutego 1763 r.), w wyniku których Austria zrzekła się Śląska, Wielka Brytania zatrzymała Kanadę i wsch. Luizjanę oraz umocniła panowanie w Indiach, Hiszpanii zwrócono Kubę i Filipiny, otrzymała też zach. Luizjanę, Francji zaś zwrócono część Małych Antyli i Pondicherry (Indie). W wojnie tej, chcąc nie chcąc, „wzięła udział", co należy odnotować z pewną goryczą i wstydem, I Rzeczpospolita. Wykorzystując jej słabość militarną. Prusy, Rosja i Austria bezkarnie dokonywały przemarszów przez jej terytorium, rekwirując „przy okazji"

16

polach środkowej Europy armie swoich przeciwników — saską, austriacką, rosyjską, francuską, szwedzką i państw Rzeszy Niemieckiej (hanowersko-hesko-brunszwicką), jego sojusznicy Brytyjczycy starli się w Kanadzie i na terenach swoich amerykańskich kolonii z Francuzami, a także z Francuzami i nababem Bengalu w Indiach.

Flota brytyjska z kolei opanowała północny Atlantyk, odcinając dowóz posiłków francuskich do Kanady (1758 r.), na Oceanie Indyjskim wyparła flotę francuską z Zatoki Bengalskiej, dzięki czemu brytyjskie wojska lądowe opanowały Bengal i wybrzeże Dekanu (1758-1761) oraz udaremniła próbę inwazji na Wyspy Brytyjskie, rozbijając eskadry francuskie pod Lagos (19 sierpnia 1759 r.) i w Zatoce Quiberon (20 listopada 1759 r.). Następnie wpłynęła na Rzekę Świętego Wawrzyńca i zdobyła Quebec (13 września 1759 r.), aby z kolei, dzięki operacjom desantowym, w latach 1759-1761 odebrać Francuzom szereg wysp antylskich (Gwadelupa, Martynika, St. Lucia, St. Vincent, Grenada). Najwymierniejsze sukcesy odniosła jednak po przystąpieniu Hiszpanii do wojny po stronie koalicji, zdobywając 13 sierpnia 1762 r. Hawanę (Kuba) wraz z 12-hiszpańskimi okrętami liniowymi (2 inne spalono) i z łupami o wartości ponad 3 min funtów szterlingów oraz 6 października Manilę (Filipiny) z uszkodzonym przez sztorm słynnym tzw. manilskim galeonem „Santisima Trinidad y Nuestra Senora del Buen Fin" (z zakupionymi w Chinach towarami na sumę 3 min pesos)2; niezależnie od znacznej kontrybucji nałożonej na miasto.

konie i żywność, przy czym armia rosyjska traktowała Pomorze i Wielkopolskę jako swoje leże zimowe, Fryderyk II zaś uzupełniał swoją armię polskim rekrutem oraz zarzucił polski rynek fałszywymi srebrnymi talarami. To osłabienie gospodarczo-wojskowe Polski przyśpieszyło jej I rozbiór.

2 Po podboju Filipin przez Hiszpanów z terenu Meksyku (wicekrólestwo Nowej Hiszpanii) w latach sześćdziesiątych XVI w. koniecznym stało się utrzymywanie regularnych połączeń żeglugowych z Nowej Hiszpanii (port Acapulco) do nowej kolonii dla dowozu ludzi, sprzętu i pieniędzy. Na Filipiny docierali też kupcy z Chin, oferując jedwab, porcelanę, lakę, kość słoniową, wyroby złote i bawełniane, perły itp. Rozpoczęła się więc ożywiona

17

Wspomniane lata to również okres rozkwitu Royal Navy, jej sukcesów bojowych oraz przedsięwzięć organizacyjnych i administracyjnych związanych z osobą admirała George'a Ansona, świetnego dowódcy (20 czerwca 1743 r. zdobył piąty manilski galeon „Nuestra Senora de Covadonga" z ładunkiem tony srebra oraz 1 313 843 srebrnych pesos, co wyceniono na 313 000 funtów szterlingów) i doskonałego administratora (od 1751 r. był Pierwszym Lordem Admiralicji). Za jego czasów Royal Navy otrzymała nie tylko własny hymn Rule Britannia, Britannia nile the waves3, ale też nowy kodeks dyscyplinarny, ponadto utworzono korpus piechoty morskiej (początkowo byli to wysłużeni weterani, pozostający ze względu na wysługę lat i odniesione

wymiana handlowa, czemu sprzyjała intensywna eksploatacja meksykańskich kopalń srebra. Wielkie galeony manilskie (oficjalna nazwa „naos reales" — statki królewskie) wypływające z Acapulco (podstawowy ładunek srebro) docierały do Manili po około 85 dniach (minimum 71 dni), wypływające zaś z Manili (z towarami chińskimi) dopływały do Acapulco po 150-180 dniach podróży (minimum 130 dni). W XVIII w. wyporność budowanych w Manili galeonów sięgała 2000 ton, wartość przewożonych prywatnych ładunków przekraczała zaś 1 360 000 meksykańskich pesos (średnio 1 funt szterling równy był ówcześnie 3,1 pesos), podczas kiedy dekrety królewskie z 1720 i 1734 r. ograniczały ich wyporność do 500 ton, a wartość ładunku do 500 000 pesos dla płynących do Acapulco i 1 młn pesos w drodze powrotnej, przy czym liczbę rejsów ograniczono do 2 w ciągu roku. Oprócz ładunków prywatnych galeony przewoziły stanowiące własność korony (np. w 1750 r. wieziono 1 200 000 pesos żołdu dla garnizonów filipińskich). Trasy ich przejścia utrzymywano w tajemnicy, gdyż polowali na nie piraci, kaprzy oraz floty wojenne różnych państw (zwłaszcza brytyjska). Podobno w latach 1580-1810 Brytyjczycy przechwycili 6 manilskich galeonów, co najmniej 2 zaś zatonęły podczas sztormów. Szlak Acapulco-Manila utrzymano do 1813 r., przy czym po utracie ostatniego galeonu w 1762 r. pływały na nim fregaty. K. G e r l a c h , W pogoni za manilskim galeonem, „Morza, statki i okręty" 1999, nr 4; J. W., Manilski galeon, „Morze" 1991, nr 5.

Rządź Brytanio, Brytanio rządź falami... — napisany przez Jamesa Thompsona do sztuki Alfred (wystawionej z okazji urodzin córki królewskiej Augusty) marsz, który od 1 sierpnia 1740 r. przejęła Royal Navy jako swój hymn przedbitewny. Wyparł inną popularną w Royal Navy pieśń Britons, strike home {Brytyjczycy brońcie ojczyzny) z opery Henry'ego Purcella Bonduca (1695 r.).

2 — Trafalgar 1805

18

rany pod opieką państwa), usprawniono system szkolenia (dla przygotowania załóg do długotrwałego pobytu w morzu) i politykę awansową oficerów, uregulowano wypłatę żołdu, zmodernizowano słabo wydajne dotąd stocznie i arsenały z systemem stałej ich kontroli, ustalono nową klasyfikację okrętów (podział na rangi), przystępując z inicjatywy Pierwszego Lorda do budowy serii wielkich trójpokładowych okrętów liniowych4, a także wprowadzono jednolite umundurowanie oficerów marynarki (1748 r.) — granatowy surdut z białymi wyłogami, biała kamizelka, krótkie granatowe spodnie (od 1774 r. białe), białe pończochy oraz czarne trzewiki i czarny trójgraniasty kapelusz.

W tym okresie największym zwycięstwem morskim Royal Navy była, wspomniana wyżej, bitwa w Zatoce Quiberon, którą w XIX w. nazwano „Trafalgarem wojny siedmioletniej", biorąc pod uwagę zadane flocie francuskiej straty oraz jej skutki wojskowe i polityczne5. Podobno dla uczczenia tego zwycięstwa pierwszemu z budowanych 12 dużych okrętów liniowych nadano nazwę „Victory" („Zwycięstwo"). Warto zatem przedstawić w skrócie przebieg tego starcia, aby czytelnik miał możność porównania obu sławnych bitew.

4 Chodzi o zamówioną w 1758 r. serię 12 dużych okrętów liniowych, których budowę przeforsował (być może za namową Ansona) premier brytyjski William Pitt (starszy), aby zapewniły one prymat Royal Navy w toczonej wojnie. Żaden z nich nie wszedł jednak do służby w czasie wojny, gdyż przeciętny okres budowy okrętu liniowego wynosił 5 lat, a budowę pierwszego z nich rozpoczęto w 1759 r. Był to, słynny później, HMS „Victory", o którym dalej w tekście zasadniczym. M . M i c k i e w i c z . Okręt Nelsona, Gdańsk 1969, s. 5.

5 Tamże, s. 10. Zdaniem autora Trafalgar 1805 bardziej przypomina tę sławną bitwę inna bitwa morska stoczona między eskadrami George'a Rodneya i Francoisa de Grasse'a 12 kwietnia 1782 r. k/wysp Saints (Małe Antyle) podczas amerykańskiej wojny o niepodległość. Choć bitwa rozpoczęła się w szyku liniowym i zgodnie z zasadami tej taktyki, niespodziewanie jednak zmiana kierunku wiatru została wykorzystana przez Rodneya do przełamania szyku liniowego de Grasse'a w 4 miejscach, okrążenia odciętych jednostek, a następnie zniszczenia ich lub zmuszenia do kapitulacji (patrz tekst zasadniczy).

19

Ta w Zatoce Quiberon stała się nieoczekiwanym finałem dla planowanej przez dowództwo francuskie inwazji na Wyspy Brytyjskie. Zgodnie z planem dwa korpusy desantowe miały wylądować u ujścia Clyde (Szkocja) i w rejonie Londynu (hrabstwo Essex), podczas kiedy 3 zespoły floty francuskiej miały, dla zmylenia Brytyjczyków, wykonać operacje pozorowane — popłynąć na Antyle, do Irlandii oraz na kanał La Manche i tam udawać desantowanie. Na wieść o tych przygotowaniach Royal Navy przystąpiła do energicznego przeciwdziałania. W lipcu 1759 r. kontradm. George Rodney uderzył na Hawr, niszcząc znajdujące się tam jednostki desantowe korpusu zebranego w Ostendzie, który miał lądować w Essex. 19 sierpnia adm. Edward Boscawen rozbił pod Lagos eskadrę przeznaczoną do dywersji na Antylach, zaś adm. Edward Hawke zablokował w Breście francuskie siły główne adm. Huberta Conflansa (przeznaczone do dywersji na kanale La Manche i osłony transportowców drugiego korpusu desantowego, zebranego w Bretanii), detaszując dla obserwacji Zatoki Morbihan, gdzie stały wspomniane transportowce, zespół kmdr. Roberta Duffa.

W tej sytuacji Ludwik XV dał Conflansowi wolną rękę zarówno co do stoczenia bitwy z flotą brytyjską, jak i wyprowadzenia flotylli desantowej z Morbihan, niejako dystansując się od całej operacji inwazyjnej. Aż do jesiennych sztormów Francuzi tkwili w portach, przy czym w Breście Conflans miał kłopoty z załogami okrętów, zdziesiątkowanymi ubiegłoroczną epidemią tyfusu, Brytyjczycy zaś zacieśnili blokadę, planując zniszczyć transportowce francuskie w nagłym uderzeniu na Morbihan. Ale sztorm z 9 listopada udaremnił ten zamiar, odrzucając eskadrę Hawke'a w głąb kanału, aż pod Torquay (Torbay). Wykorzystał to Conflans, który 14 listopada z 21 okrętami liniowymi (okręt flagowy „Soleil Royal") i 4 fregatami opuścił Brest, wymanewrował zespól Duffa (4 okręty liniowe) i 19 listopada znalazł się u wejścia

21

okręty walczyły w pojedynkę aż do zmierzchu, a kiedy flagowiec Conflansa utknął na przybrzeżnej płyciźnie (naprzeciw wysepki Four), rozproszyły się. Conflans stracił zatem 6 okrętów liniowych — zatopionych lub spalonych (po poddaniu się Brytyjczykom), siódmy zaś, jego flagowy „Soleil Royal", został zniszczony przez własną załogę (admirała zwieziono na pobliski ląd). 10 pozostałych okrętów (6 liniowców, 4 fregaty), nie próbując przedostać się do zatłoczonej Morbihan, schroniło się na długie miesiące postoju w ujściu rzeki Vilaine. Na wieść o klęsce Conflansa transportowce pozostały w Morbihan, tak że zwycięski Hawke (miał tylko 50 zabitych i nieznaczne uszkodzenia na kilku okrętach) zajął się z konieczności dobijaniem uszkodzonych jednostek francuskich. Ponieważ sztorm nie słabł i on musiał opuścić niegościnne wody Quiberon, przynaglony złożoną Neptunowi daniną — na skałach wysepki Four zatonęły 21 listopada uszkodzone w bitwie okręty liniowe „Essex" i „Resolution".

Klęska w Zatoce Quiberon miała ważkie znaczenie dla Francji — przestała istnieć praktycznie jej flota liniowa, co miało wpływ nie tylko na działania operacyjne, ale również znacznie ograniczyło działania na komunikacjach morskich (wojna krążownicza), które scedowano przede wszystkim na kaprów. Zrezygnowano ostatecznie z inwazji na Wyspy Brytyjskie. Upadły francuska Kanada i francuskie Antyle. Po „Dniu Pana Conflansa", jak złośliwie nazwano 20 listopada 1759 r., na wodach Europy i Atlantyku zapanowała — zda się już niepodzielnie — Royal Navy.

Flota francuska, która na początku wojny siedmioletniej liczyła 63 okręty liniowe (gotowych do walki było tylko 45), po poniesionych stratach nie była w stanie z nią walczyć. Dlatego Ludwik XV, chcąc nie chcąc odwołać się musiał do wspólnych burbońskich korzeni z hiszpańskim Karolem III, podpisując z nim 15 sierpnia 1761 r. tzw. trzeci pakt familijny, w efekcie którego do rozprawy z Royal Navy przystąpiła od 2 stycznia 1762 r. królewska flota Hiszpanii (49 okrętów

22

liniowych, ale w złym stanie technicznym). Jednak Hiszpanom też nie dopisało szczęście i z wojny siedmioletniej Royal Navy wyszła niemal nieuszczuplona. Rozpoczęła ją ze 142 okrętami linowymi (oprócz fregat i jednostek mniejszych oraz pomocniczych), a zakończyła ze 141 (w służbie). Choć w działaniach wojennych straciła 14 liniowców, zatopionych w walkach i w wypadkach losowych oraz 2 poddane przeciwnikowi, odrobiła te straty z nawiązką, zdobywając 20 liniowców francuskich (oprócz 14 innych, które zniszczyła w walkach) oraz 12 liniowców hiszpańskich; ponadto kilkanaście okrętów liniowych znajdowało się w stoczniach, w zaawansowanej budowie (uległa ona spowolnieniu w związku z zakończeniem wojny). Podobieństw Quiberonu do Trafalgaru należy więc szukać w skutkach pobitewnych, a nie taktycznych sposobach przeprowadzenia tych bitew (poza rezygnacją z szyku liniowego)6.

W połowie wieku XVIII królewska marynarka wojenna miała już długie tradycje historyczne, w których zasłynęła ze swoich zwycięstw oraz podbojów i ekspedycji geograficznych. Należała ona do najstarszych stałych flot wojennych w Europie, tworzonych przez władców powstających państw narodowych (tzw. floty królewskie), finansowanych przez nich z własnych apanaży. Floty takie istniały obok, a ściślej, uzupełniały floty wystawiane systemem kaperskim. Przyjęło się uważać, że do tworzenia takiej floty przystąpił król Anglii Henryk V w 1416 r. i w krótkim czasie wystawił ją w sile 30 okrętów, w tym 6 dużych, o pojemności ponad 250 łasztów. Okrętem flagowym tej floty był „Trinite Royale" („Królewska Święta Trójca"), co świadczy o tym, że ówczesne okręty nosiły przeważnie nazwy heraldyczne, związane z instytucją monarchii, często z dodat-

6 MEW, t. II, Warszawa 1970, s. 830; M. M i c k i e w i c z, Okrąt Nelsona, s. 10; tenże, Z dziejów żeglugi. Warszawa 1971, s. 262; Z. K o s i a r z , Bitwy morskie, Gdańsk 1973, s. 117; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 298-299, 310-319, 332; Ships and the sea, Oxford-New York-Toronto 1993, s. 681-682 (dalej jako SATS).

23

kiem przymiotnika „Royale" („królewski", „królewska"). Warto dodać, że taką najstarszą we flocie brytyjskiej nazwą okrętu, znaną od 1242 r., jest „Garland" („Wieniec"). Ponieważ król przeważnie nie znał rzemiosła morskiego, dowodził flotą przez mianowanego przez siebie zastępcę, zwanego ówcześnie „wielkim admirałem Anglii". Z kolei angielska flota handlowa liczyła w pierwszej połowie XV w. co najmniej 250 statków pełnomorskich o łącznej pojemności 7008 łasztów.

Pierwszym sprawdzianem dla tej królewskiej floty była bitwa pod Harfleur (sierpień 1416 r.), w której starła się ona z wynajętą przez Francuzów flotyllą genueńskich karak. Jedną z nich prymitywna jeszcze artyleria okrętów królewskich posłała na dno, trzy inne karaki poddały się abordażującym marynarzom Henryka V, pozostałe w panice odpłynęły do Rouen. Połowę wartości zdobytych okrętów oraz okupów za pojmanych jeńców podzielono między królewskie załogi, drugą połowę wziął Henryk — tak oto „wojna żywiła żołnierza", a królowi zwracały się sumy wyłożone na budowę i wyposażenie okrętów oraz zaciąg marynarzy7.

Rozbudowa floty za pieniądze pochodzące z rozboju morskiego stała się popularna zwłaszcza za panowania królowej Elżbiety I, kiedy to Anglia starała się zostać trzecią potęgą morską Europy. Bogate zamorskie posiadłości korony hiszpańskiej wabiły angielskich kaprów, wśród których wyróżniał się kpt. Francis Drakę. W czasie jednego z korsarskich rajdów (1577-1580) powtórzył on wyczyn Magellana, opływając jako drugi z kolei świat dookoła na galeonie „Golden Hinde" (eks „Pelican"). Za ten wyczyn (a raczej pewnie za zrabowane Hiszpanom skarby, podobno 47-krotnie przekraczające koszta

G. B i d w e l l , Ostatni rycerz króla Artura, Katowice 1977 (passim); J. W. D y s k a n t, Zatoka Świeża 1463, Warszawa 1987, s. 42-^7. W XV-XVI w. wielkość okrętu (statku) określano przez jego maksymalną ładowność. Jednostką pomiarową był łaszt, czyli pojemność 60 korców żyta (przeciętnie 3282 litry), co odpowiadało ciężarowi 2000-2500 kG żyta (w zależności od stanu jego wysuszenia). W rejonie Morza Północnego przyjął się sundzki łaszt okrętowy, równy 2217 kG.

24

wyprawy) królowa Elżbieta obdarzyła go tytułem szlacheckim . Tej sławy pozazdrościł mu inny kaper angielski — Thomas Cavendish, który na galeonie „Desire" okrążył kulę ziemską w latach 1586-1588 (w listopadzie 1587 r. zdobył, niejako przy okazji, manilski galeon „Grandę Santa Aoa"). W drodze powrotnej Cavendish odkrył Wyspę Świętej Heleny i przybył do Anglii w kilka dni po przepędzeniu z jej wód hiszpańskiej „Niezwyciężonej Armady". Konflikt między Elżbietą I a Filipem II hiszpańskim na tle rywalizacji o podział świata, pogłębiony antagonizmem religijnym oraz sprawą popieranego przez Anglię antyhiszpańskiego powstania w Niderlandach, zaowocował tą niezwykłą wyprawą na podbój Albionu.

Niedoszły małżonek Elżbiety, Filip II, pozazdrościł tu laurów Cezarowi i Wilhelmowi Zdobywcy, lecz jego monarchia bardziej przypominała opasłego, obżartego i potwornego gada, wzbudzającego respekt monstrualnymi rozmiarami i przebrzmiałąjuż nieco zbójecką sławą, niż zionącego ogniem straszliwego smoka. Przeciw sobie miał zaś wychudłego, obeznanego z rzemiosłem wojennym rycerza, potomka lub jednego z towarzyszy św. Jerzego, gotowego bronić do upadłego dostępu do rodzimego zamczyska. Przeznaczona do inwazji flota hiszpańska, którą Filip nazwał „Armadą Naj-

8 Za pierwszego znanego w historii żeglarza, który okrążył kulę ziemską, uważa się Portugalczyka Ferdynanda Magellana, który w służbie hiszpańskiego Karola V (otrzymał od niego 5 statków) dokonał tego wyczynu, wypływając 20 września 1519 r. z portu Sanlucar de Barrameda. Choć 26 kwietnia 1521 r. zginął w walce z tubylcami na wyspie Matan (Filipiny), pilot wyprawy Juan Sebastian del Cano doprowadził ostatni z ocalałych statków — „Yictorię" — 6 września 1522 r. do Sanlucar. W trakcie wyprawy wycofał się w rejonie Ziemi Ognistej statek „San Antonio", a pozostałe 3 zatonęły z przyczyn losowych i zużycia eksploatacyjnego. Rejs Drake'a przypominał pod pewnymi względami rejs Magellana — 5 statków opuściło Plymouth 13 grudnia 1577 r., z wód Pacyfiku wycofał się statek „Elizabeth", a 3 pozostałe zatonęły w sztormach, do Plymouth zaś powrócił tylko 26 września 1580 r. „Golden Hinde" („Golden Hind"). A. P e r e p e c z k o , Pierwsza podróż dookoła świata, Gdynia 1967 (passim); tenże. Korsarz jej królewskiej mości, Gdynia 1960 (passim).

25

szczęśliwszą" („La Felicissima"), pamiętający zaś wiktorię pod Lepanto (7 października 1571 r.) papież Sykstus V __ „Niezwyciężoną" („Armada Invencible"), liczyła łącznie 128 okrętów, z załogami składającymi się z 8050 marynarzy, 2088 wioślarzy i 18 973 żołnierzy, ponad 1545 ochotników szlacheckich (ze służbą) oraz około 300 duchownych dla szerzenia w Anglii „prawdziwej wiary". Spośród 128 (130?) okrętów uzbrojonych w 2430 armat jedynie 75 było wielkimi oceanicznymi galeonami o silnej konstrukcji, ale powolnymi i mało zwrotnymi (w tym 7 o wyporności jednostkowej ponad 1000 ton); pozostałe to 4 wiosłowo-żaglowe galeony i 4 galery oraz 22 pinasy zwiadowcze i 23 transportowce. Wobec śmierci zwycięzcy spod Lepanto, adm. Alvaro Bazana de Santa Cruz (luty 1588 r.), dowodzenie nad zgromadzoną na redzie Lizbony Armadą objął ks. Alonzo Medina Sidonia, zdolny oficer, lecz mało doświadczony marynarz, cierpiący na chorobę morską i do tego nie wierzący w powodzenie wyprawy. Otrzymał on od króla rozkaz wpłynięcia na kanał La Manche, dotarcia do ujścia Tamizy (przylądek Margate) oraz nawiązania łączności ze znajdującym się w Dunkierce Aleksandrem Farnese'em, ks. Parmy, dla zabezpieczenia transportu z Niderlandów jego 20-tysięcznej armii inwazyjnej. W wypadku napotkania floty angielskiej miał zaatakować ją częścią sił głównych (dążąc do zajęcia pozycji nawietrznej), związać ogniem artylerii i abor-dażować przy pomocy zaokrętowanej piechoty. Medina Sidonia odpowiadać miał przy tym za działania na morzu, zaś ks. Parmy za desant i działania wojsk lądowych.

Już od początku siły inwazyjne prześladował pech, bo kiedy 9 czerwca Armada wyszła wreszcie w morze, gwałtowny sztorm atlantycki rozproszył okręty tak, że ponownie zebrały się one w rejonie La Coruni dopiero w początkach lipca. W drogę wyruszyła zatem dopiero 22-go9, płynąc w szyku

Datowanie wg kalendarza gregoriańskiego. Zgodnie z bullą papieża Grzegorza XIII z 21 marca 1582 r. nastąpiło zreformowanie obowiązującego dotąd kalendarza juliańskiego, co praktycznie sprowadziło się do dodania 10 dni

26

ogromnego półksiężyca (podobno „od horyzontu do horyzontu", czyli ponad 7 mil morskich) z prędkością marszową 3 węzłów (!), tak że brzegi Kornwalii (przylądek Lizard) osiągnęła 29 lipca. Tu Medina Sidonia zarządził na okrętach uroczyste modły na rzecz powodzenia „wyprawy krzyżowej przeciw heretykom". Dwa dni później Armada znalazła się na wysokości Plymouth, gdzie kilka mil na zachód od skały Eddystone zetknęła się z 70 okrętami angielskimi.

W przeciwieństwie do hiszpańskiej, flota angielska była liczniejsza, choć spośród jej 197 okrętów z ponad 3000 armat tylko 34 były okrętami wojennymi (21 galeonów), a reszta przebudowanymi na wojenne lub tylko uzbrojonymi statkami handlowymi; załogi ich liczyły 15 925 ludzi (14 385 marynarzy i 1540 żołnierzy). Mimo że ich wyporność jednostkowa nie przekraczała 500 ton (hiszpańskie od 300 do 1250 ton) oraz miały małe gabaryty i niskie burty, przewyższały okręty hiszpańskie szybkością, zwrotnością, statecznością i manewrowością. Co więcej, były silnie uzbrojone w artylerię (przeciętny galeon brytyjski miał 42-43 armaty o wagomiarze 18, 24 i 32 funty, podczas kiedy hiszpański 30-34 armaty, za to o wagomiarze 24, 36 i 49 funtów 1 0 ), przy czym były to armaty żelazne o nieskomplikowanej obsłudze i dużej donośności, podczas kiedy wielkie hiszpańskie „periery", odlewane z brązu lub mosiądzu i przeznaczone do poprzedzającej abordaż walki artyleryjskiej, miały niewielki zasięg.

Preferowanie uzbrojenia artyleryjskiego (np. flagowy okręt Mediny Sidonii „St. Martin" uzbrojony był w 48 armat, zaś

po 4 października 1582 r. (następnym dniem był 15 października 1582 r.). Z upływem czasu różnica między oboma kalendarzami rosła (w XVII w. jeszcze 10 dni, w XVIII w. — 11, w XIX w. 12 i w XX w. — 13). Ponieważ kalendarz gregoriański wprowadzono w Wielkiej Brytanii dopiero w 1752 r., niektóre opracowania źródłowe podają opisywane wydarzenia wg kalendarza juliańskiego (różnica 10 dni).

10 Ówczesny funt angielski liczył 454 g, podczas kiedy funt kontynentalny 490 g.

27

dwukrotnie mniejszy tonażowo flagowiec Lorda Howarda ,Ark Royal" w 55) wynikało z taktyki floty angielskiej.

W bitwie morskiej okręt spełniać miał rolę pływającej baterii, niszcząc swoim ogniem z dystansu okręt przeciwnika; dopiero uszkodzony można było abordażować. Stanowiło to przeciwieństwo taktyki floty hiszpańskiej, gdzie artyleria odgrywała rolę pomocniczą (wstęp do abordażu), o zwycięstwie zaś decydować miała walka wręcz (okręty burta w burtę). Stąd też inne proporcje załóg okrętowych obu flot: na hiszpańskich 2/3 załogi stanowili żołnierze, a 1/3 marynarze, na angielskich odwrotnie — 2/3 załogi to marynarze, a 1/3 żołnierze.

Flota angielska, którą dowodził Lord Wielki Admirał Anglii Karol Howard, otrzymała zadanie niedopuszczenia do desantu hiszpańskiego w południowo-zachodniej Anglii oraz połączenia Armady z transportowcami ks. Parmy (w tym celu wydzielono zespół lorda Henry'ego Seymoura, składający się z 40 okrętów). Mogła ona liczyć na współdziałanie z liczącą co najmniej 60-70 okrętów flotą holenderską adm. Justina van Nassau, która blokowała porty flandryjskie oraz kontrolowała szlak Calais-Dover. Już 31 lipca okręty angielskie udowodniły swą wyższość nad hiszpańskimi i odtąd cała wyprawa Armady sprowadziła się do dziesięciodniowych zaciętych walk obronnych w kanale oraz do ośmiotygodniowej odysei wokół Szkocji i Irlandii, gdzie sztormowa pogoda ostatecznie zniweczyła zamiary Filipa II.

Wprawdzie po bitwach w rejonie Fowey (31 lipca), Portland Bill (2 sierpnia) i wyspy Wight (3 i 4 sierpnia) Medina Sidonia dotarł 6 sierpnia do Calais i następnego dnia nawiązał kontakt z ks. Parmy, to jednak hiszpańska armia inwazyjna nie była gotowa do zaokrętowania (stacjonowała w rejonie Dunkierki), a co więcej, jej wymagające napraw transportowce zostały zablokowane przez flotę holenderską. Zanim ks. Parmy podjął decyzję o marszu do Calais, nocą z 7 na 8 sierpnia flotę hiszpańską zaatakowało 8 angielskich branderów (podobno każdy wypełniony 3,5 tonami prochu), zmuszając ją do

28

przejścia na niedogodne kotwicowisko (płycizny) pod Grave-lines. 8 sierpnia doszło tam do bitwy dziennej, w której Hiszpanie mieli stracić aż 16 okrętów i ponad 4000 ludzi (w tym 2 galeony i galeasa), z 2 inne uszkodzone galeony zdobyli Holendrzy. Straty angielskie wyniosły około 100 ludzi.

Przeciwne wiatry wypchnęły Armadę na Morze Północne. Popłynął za nią Howard, ale ze względu na brak amunicji Hiszpanie nie podejmowali walki. 12 sierpnia Anglicy zawrócili spod wód terytorialnych Szkocji, a nazajutrz Medina Sidonia zrezygnował ostatecznie z operacji desantowej i, aby ratować resztę Armady, zawrócił do kraju drogą wzdłuż zachodnich brzegów Szkocji i Irlandii. Tam atlantyckie sztormy zniszczyły około 50 kolejnych okrętów (przede wszystkim uszkodzonych), tak że do portów hiszpańskich dotarła połowa dawnej Armady (65-67 okrętów) z 9-10 000 wyczerpanych trudami i chorobami ludzi, wracających „jedynie po to, aby spocząć w ojczystej ziemi" ".

Klęska „Niezwyciężonej Armady" nie pozbawiła wprawdzie Hiszpanii statusu mocarstwa, za to wydźwignęła Anglię na piedestał potęgi morskiej, gdyż była początkiem kresu niepodzielnego panowania Hiszpanii i Portugalii na oceanach. W dziedzinie zaś wojen morskich przyniosła zmierzch taktyki abordażu i szyku półksiężyca, rozpoczynając epokę pływających baterii artyleryjskich i szyku roju, a następnie szyku liniowego, umożliwiającego pełne wykorzystanie artylerii okrętowej. O wyższości taktyki floty angielskiej świadczy

11 Dane liczbowe odnośnie wyprawy „Niezwyciężonej Armady" są niestety rozbieżne. Np. dość wiarygodna Mata Encyklopedia Wojskowa (t. I, Warszawa 1967, s. 57-58) podaje: po stronie hiszpańskiej — 124 okręty, 1124 armaty (wliczone są wagomiary 6,18, 24, 36 i 48 funtów) o łącznym ciężarze salwy 19 369 funtów, z załogami 30 656 ludzi (w tym 8050 marynarzy. 2088 wioślarzy i 18 973 żołnierzy); po stronie angielskiej — 172 okręty (bez uzbrojonych statków handlowych), 1972 armaty (wliczone wagomiary 6, 7, 9, 12, 18, 24, 32 i 42 funty) o ciężarze salwy 14 677 funtów, z załogami 15 925 ludzi (14 385 marynarzy i 1540 żołnierzy). Do Hiszpanii powróciło 67 okrętów z 9-10 000 ludzi. Także: W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 49-57.

29

fakt, że w bojach z „Niezwyciężoną Armadą" nie utraciła ona żadnego okrętu, a straty ludzkie nie przekroczyły kilkuset ludzi.

Ponieważ do walki o po-hiszpańską i po-portugalską schedę przystąpiły również Holandia i Francja (sąsiedzi Anglii!), doszło do szeregu wojen między rywalami. Dzięki nim marynarka angielska mogła rozwijać się i doskonalić rzemiosło wojen-nomorskie, choć po 1588 r. przyszło jej zaczynać niemal od nowa. Przyczyniła się do tego „oszczędnościowa polityka" końcowych lat panowania Elżbiety oraz obu Stuartów, przez co zmniejszyła się liczebność floty i szwankowało jej wyposażenie 12. Gruntowna zmiana nastąpiła za czasów Cromwella, który, uważając flotę za siedlisko monarchistów, skierował do niej grupę zaufanych oficerów wojsk lądowych z płk. Robertem Blake'm na czele. Zniesiono tytuł „Lorda Wielkiego Admirała Anglii", wprowadzając skromniejszy republikański „Generała na morzu" („generał at sea"), sklasyfikowano posiadane okręty, dzieląc je na okręty walczące w linii, fregaty oraz jednostki lekkie („lions whelps" — „lwiątka"), rozpoczęto systematyczne szkolenie żeglarskie i wojskowe oraz wzmocniono dyscyplinę. Do bitwy stawała flota podzielona na 3 eskadry: przednią (straż przednia) pod banderą białą, centralną (środkowa) pod banderą czerwoną i tylną (straż tylna) pod banderą niebieską. Z kolei każda eskadra podzielona zastała na 3 dywizjony, dowodzone przez dowódcę eskadry, wiceadmirała i kontradmirała, wokół których okrętów flagowych grupował się do walki dywizjon (szyk roju). W bitwie okręty działały pojedynczo (indywidualne pojedynki ogniowe), wykorzystując przede wszystkim artylerię; abordaż stosowano tylko wobec uszkodzonych jednostek.

12 Poprawie tego stanu miało służyć wydane przez Karola T prawo o podatku okrętowym („Ship money law"), nakładające na miasta portowe obowiązek płacenia podatku zamiast wystawianych dotąd okrętów. Pozwalało to na standaryzację budowanych okrętów oraz opracowanie planu rozbudowy floty.

30

Po takiej sanacji floty (jako że wcielono do służby również 207 nowych okrętów), której utrzymanie pochłaniało miesięcznie podobno 120 000 funtów szterlingów, Lord Protektor 01iver Cromwell postarał się o stosowne dla niej zatrudnienie. Pod uwagę wziął Holandię, dawnego sojusznika w walce z Hiszpanami, a aktualnego rywala o kolonie amerykańskie i południowoazjatyckie, do tego udzielającą schronienia angielskim rojalistom. Sprowokowano Holendrów dwoma rozporządzeniami Cromwella (o zakazie połowów śledzia w pasie angielskich wód terytorialnych, które powiększono do 30 mil morskich i o nakazie salutowania okrętów angielskich na kanale La Manche) oraz ustawą parlamentu — osławionym Aktem Nawigacyjnym z 1651 r. n Postanowienie o wwozie towarów do Anglii wyłącznie przez statki angielskie (w tym mieszkańców kolonii angielskich w Azji, Afryce i Ameryce, ale pod warunkiem, że większość załogi będzie angielska) oraz przez statki państw-producentów tych towarów skierowane było oczywiście przeciwko Holandii, posiadającej ówcześnie największą flotę handlową (ponad 4000 jednostek morskich), która dotąd takie usługi świadczyła. Doszło zatem do I wojny holenderskiej (1652-1654), w której Stany Generalne Republiki Zjednoczonych Prowincji (taką to nazwę nosiła od 1603 r. Holandia) poniosły klęskę, ponieważ nie miały stałej floty, a wojna toczyła się na morzu. Dla rozwoju taktyki walki flot szczególnie ważna była trzydniowa (nierozstrzygnięta) bitwa pod Portlandem (28 lutego-2 marca 1653 r.), po której Anglicy wydali nową instrukcję walki na morzu; jej trzeci artykuł nakazywał eskadrom wprowadzenie nowego szyku bitewnego — torowego („każdy okręt każdej eskadry musi starać się utrzymać w linii za swoim dowódcą"), stanowiącego zapowiedź taktyki liniowej.

Do połowy XVIII w. flota angielska wzięła jeszcze udział w ośmiu wojnach14, doskonaląc swoją taktykę, strukturę

13 W dostępnych mi źródłach polskich i brytyjskich brak jest ścisłej daty edycji aktu.

31

organizacyjną i konstrukcję okrętów. Kolejną, znaczącą dla rozwoju taktyki morskiej bitwą była bitwa pod Lowestoft (13 czerwca 1665 r.) w czasie II wojny holenderskiej (1665-1667 r.). Stoczyła ją „znów królewska" flota angielska (Lordem Wielkim Admirałem Anglii został brat króla Jakub ks. Jorku, późniejszy Jakub II Stuart) z nową, bo posiadającą już „prawdziwe" okręty wojenne, flotą holenderską (103 okręty artyleryjskie i fregaty). Stoczyła tę bitwę podobno zgodnie z wydaną nieco wcześniej z inicjatywy ks. Jakuba „Instrukcją walki" („Fighting Instructions"), której głównym zaleceniem było utrzymywanie w bitwie szyku torowego przy kursie ostro na wiatr (zwłaszcza dla pozycji zawietrznej) oraz 100-jardowego (91,4 m) odstępu między okrętami; innym zaleceniem był nakaz strzelania w kadłuby okrętów („w drewno") zamiast w maszty, co gwarantowało skuteczność trafień.

Idąc w szyku torowym (jeden za drugim), okręty powtarzały manewry okrętu flagowego, a o zwycięstwie decydował pojedynek artyleryjski z odległości 200-600 m. Manewrowano przy tym tak, aby znaleźć się po stronie nawietrznej wobec przeciwnika. Mając go na zawietrznej, łatwiej było utrzymać dystans ogniowy, dym prochowy utrudniał mu celowanie, własny ostrzał był skuteczny (przeciwnik miał bardziej wynurzone burty nawietrzne), a trafienia były groźniejsze (przy zwrotach przestrzeliny okrętów przeciwnika „chowały się" pod wodę). Ogień artyleryjski prowadzono aż do załamania szyku torowego przeciwnika, przystępując wtedy do drugiej fazy, a ściślej epilogu bitwy — abordażu i walki wręcz. Ustawienie armat wzdłuż burt i ograniczone możliwości zmiany kąta podniesienia luf zmuszały do celowania całym okrętem — stąd usilne manewrowanie dla zajęcia pozycji

14 Były to: wojna z Hiszpanią (1655-1659), II (1665-1667) i III wojna holenderska (1672-1674), wojna palatynacka (1688-1697), hiszpańska wojna sukcesyjna (1702-1714), wojna z Hiszpanią w ramach czwórprzymierza (1717-1720), tzw. wojna o ucho Jenkinsa (1739-1744) i austriacka wojna sukcesyjna (1744-1748).

32 33

nawietrznej, a następnie takiego wyostrzenia do linii przeciwnika, aby wszystkie okręty własne mogły prowadzić skuteczny ogień ze swoich burt zawietrznych. Owo nadmierne manewrowanie (niekiedy kilkudniowe), przy którym okręty wytracały czas zamiast walczyć, było główną wadą taktyki liniowej; często, przy niesprzyjających wiatrach, eskadry rozchodziły się bez walki. Szyk torowy i taktyka liniowa przyczyniły się do ukształtowania dla nich specjalnego rodzaju żaglowego okrętu artyleryjskiego — okrętu liniowego. Aby skutecznie walczyć w szyku torowym, okręty musiały mieć zbliżone do siebie prędkości, podobną wielkość i podobne uzbrojenie; pozwoliło to na standaryzację okrętów i podział ich na klasy (rangi).

Szyk torowy i taktyka liniowa szybko przeniknęły do innych flot, gdzie próbowano nawet ująć je w zasady czy rygory matematyczne l 5, zaś nowa angielska instrukcja walki zabraniała wręcz podejmować bitwę morską z przeciwnikiem przeważającym liczebnie lub zajmującym pozycję nawietrzną, co spowodowało, iż szereg bitew tego okresu nie dało rozstrzygnięcia, gdyż nieprzestrzeganie reguł wałki było surowo karane 16. W konsekwencji adm. Anson musiał uzupełnić instrukcję walki o tzw. pościg, umożliwiający dowódcy eskadry samodzielne działania poza szykiem torowym, co wykorzystał adm. Hawke (współtwórca tego uzupełnienia) już we wspomnianej bitwie w Zatoce Quiberon. Ubocznym zaś I

13 Np. we flocie francuskiej ujął je w swojej książce Sztuka flot wojennych I (L'art des armes navales, 1697) kapelan adm. Tourville'a, matematyk, ojciec 1 Paweł Hoste.

16 Np. wiceadm. Thomasa Mathewsa wydalono dyscyplinarnie z floty • brytyjskiej za zaatakowanie floty francuskiej pod Tulonem (22 lutego 1744 r.)H bez czekania na sformowanie szyku torowego przez swoich podkomendnych I (wojna „o ucho Jenkinsa"), wiceadm. Johna Bynga zaś, który chciał uniknąć I błędu Mathewsa, rozstrzelano za to, że w bitwie pod Minorką (20 maja 1756 r.) I zamiast walczyć, zajął się porządkowaniem swego szyku bojowego, naruszo- I nego po wymianie ognia z eskadrą francuską wiceadm. Rolanda La Galison- I niere'a. Ten ostatni zaś, wobec przewagi liczebnej Brytyjczyków (o jeden I okręt liniowy), oddalił się z akwenu bitwy.

skutkiem taktyki liniowej stała się doktryna sformułowana przez kontradm. Artura Herberta Torringtona w 1690 r. (wojna palatynacka 1688-1697) i upowszechniona w następnej wojnie (hiszpańska wojna sukcesyjna 1702-1714), aby w wypadku przewagi liczebnej przeciwnika utrzymywać flotę w gotowości do działań („fleet in being"), gdyż samą swoją obecnością (stojąc w portach) paraliżować będzie jego plany i wpływać na przebieg działań bojowych '7.

Rozwój taktyki liniowej w prowadzonych wojnach doprowadził do istotnych zmian w konstrukcji okrętu liniowego; niewiele już przypominał on swój prototyp — galeon. Zmienił się przede wszystkim kształt kadłuba (w przekroju poprzecznym zbliżony do jaja), gdzie maksymalna szerokość występowała na linii wodnej, zmniejszając się potem ku górze. Dzięki temu armaty górnych pokładów znajdowały się bliżej osi symetrii okrętu, poprawiając jego stateczność poprzeczną; celowi temu służyło również zniesienie nadbudówki dziobowej oraz wydatne zmniejszenie wysokości nadbudówki rufowej. Nadano jednocześnie rufie kształt obły.

Poważnie ograniczono ornamentykę kadłuba, tj. rzeźby i złocenia (rozporządzenia z 1703, 1737, 1742 i 1756 r.), zwracając dużo więcej uwagi na jego podwodną część, narażoną na destrukcyjną działalność świdraka okrętowego (małż morski żerujący w drewnie). Obijano ją teraz skórą, a następnie blachami ołowianymi, choć w początkach XVIII w. przyszło technikę tę zarzucić ze względu na występujące zjawisko elektrolizy, powodujące korozję żelaznych nitów poszycia. Jednocześnie gładkość poszycia (brak porostów i muszli na obitym blachą ołowianą dnie) zmniejszała opory tarcia i powiększała prędkość okrętu. Galion (część dziobowa)

Doktryna ta (po zmodyfikowaniu) obowiązywała do końca II wojny światowej, przy czym rolę dawnych okrętów liniowych przejęły wielkie pancerniki i krążowniki (pancerne i liniowe), które samym swoim istnieniem miały wpływać nie tylko na przebieg wojny, lecz również być źródłem nacisku politycznego w czasie pokoju.

34 35

wydatnie skrócono i zagięto w górę, rezygnując już ostatecznie z niego jako taranu; umieszczony tam bukszpryt usztywniony został sztagiem.

To ostatnie związane było ze zmianą ożaglowania w latach dziewięćdziesiątych XVII w. — zamiast żagla nad- i podbuk-szprytowego wprowadzono bowiem „sztaksle", czyli kliwry (3-4 trójkątne żagle, podnoszone w osi symetrii okrętu, między masztami i nad bukszprytem) oraz żagle boczne mocowane na wytykach rej (lizie). Dzięki sztakslom okręt mógł chodzić ostrzej do wiatru, a przy pomocy sztaksli i żagla gaflowego (bezanu) wykonywać zwroty nawet bez użycia steru; lizie natomiast, zwłaszcza przy wiatrach pełnych (for-dewind), powiększały znacznie prędkość okrętu. Powiększenie ożaglowania (powierzchnia żagli doszła w XVIII w. do 3000 m2) pozwalało przy fordewindzie na uzyskanie prędkości rzędu 14 węzłów. Warto podkreślić, iż zwiększenie prędkości nastąpiło pomimo zlikwidowania czwartego masztu (dla galeonów) — bonaventury. Poprzedzający go bezanmaszt podwyższono, wyposażając również w żagiel rejowy (nad skróconym trójkątnym żaglem łacińskim), dzięki czemu ten nowy „ster-maszt" mógł zastąpić pracę obu dawnych — bezanu i bonaventury.

W 1704 r., kiedy Anglicy zdobyli Gibraltar, uzyskując nieograniczoną kontrolę nad szlakiem śródziemnomorskim, zaszło w budownictwie okrętowym wydarzenie o podobnym, a może nawet większym znaczeniu — na okrętach wprowadzono koło sterowe. Zastąpiło ono niewygodną przekładnię rumplową (ster przekładniowy). Dwa nawinięte przeciwbieżnie ciągi linowe, połączone przez system bloków z wałem sterowym i wyprowadzone na górny pokład do koła obro-j towego (koło sterowe), umożliwiały sternikom okrętowym bezpośrednią obserwację wychyleń steru, co znacznie ułatwiało im pracę. Koło sterowe, powiększając właściwości manewrowe okrętów (zwłaszcza zwrotność), wpłynęło na zwielokrotnienie ich gabarytów konstrukcyjnych, a przez to mocy bojowej

(tonaż, liczba armat), tak istotnej przy walkach w szyku liniowym.

Wspomnianą standaryzację dawnych galeonów, a nowych okrętów liniowych, przeprowadzono w latach 1677-1745, powiększając przy okazji ich wymiary (a zatem i wyporności) o 30-50%, co pozwalało na instalację armat o większym wagomiarze. Całość artylerii okrętowej rozmieszczano na 3 pokładach bateryjnych — dolnym, głównym i górnym — wzdłuż obu burt. Łączna liczba armat przesądzała o randze okrętu18. We flocie brytyjskiej było początkowo 6 rang okrętów liniowych (I ranga — ponad 90 armat, II — ponad 80, III — ponad 50, IV — ponad 38, V — ponad 18 i VI — ponad 6), we francuskiej — 5 rang, w hiszpańskiej i holenderskiej zaś — po 4 rangi. Podobno w tej ostatniej przesądziły o tym płycizny wokół brzegów i portów niderlandzkich (przez co mniejsze wyporności okrętów i mniejsza liczba armat).

Ustawione na pokładach bateryjnych i przeznaczone do walki liniowej armaty (kolubryny, kartauny) strzelały w połowie XVIII w. torem płaskim na odległość 1200-1600 m (skuteczność 400-600 m) kulami żelaznymi (lanymi lub kutymi), zaś falkony, falkonety, moździerze i periery, ustawione na pokładzie górnym i nadbudówkach — torem płaskim lub stromym kulami żelaznymi, nożycowymi i łańcuchowymi (periery — kamiennymi), a ich zasadniczym zadaniem było niszczenie ożaglowania i takielunku na okrętach przeciwnika.

W tym też okresie Royal Navy uzyskała swoje weksylia (płócienne znaki rozpoznawcze) wojenne — banderę, flagi, proporzec i znaki okrętowe. Tworzenie bandery związane było z procesem jednoczenia ziem brytyjskich, rozpoczętym

W niektórych opracowaniach merytorycznych użyto niewłaściwie szerszego znaczeniowo terminu „klasa", związanego raczej z podziałem okrętów w zależności od uzbrojenia, wielkości, przeznaczenia i wykorzystania bojowego. W stosunku do okrętów liniowych właściwszym w tym wypadku b y % termin „podklasa".

36

przez Henryka VIII 1 9; dotąd weksyliami tych krain były: Anglii (z Walią) — czerwony prosty krzyż Św. Jerzego na białym tle, Szkocji — biały diagonalny (ukośny) krzyż św. Andrzeja na niebieskim tle i Irlandii — złota harfa Dawida na tle niebieskim. Konieczność utworzenia wspólnej bandery wyłoniła się dopiero po zawarciu szkocko-angielskiej unii personalnej i objęciu władzy w obu królestwach (po bezpotomnej śmierci Elżbiety I) przez szkockiego Jakuba I Stuarta. Od 12 kwietnia 1606 r. wprowadzono więc kombinowaną banderę — na niebieską szkocką banderę z krzyżem św. Andrzeja nałożony krzyż św. Jerzego w białym obramowaniu, którą w 1625 r. nazwano flagą Unii (Union Flagge). Okręty wojenne nosiły ją na grotmaszcie, natomiast handlowe na fokmaszcie i to tylko do 5 maja 1634 r., kiedy to zarezerwowano ją wyłącznie dla okrętów; statki handlowe musiały pływać pod dotychczasowymi weksyliami obu państw.

W 1625 r. wprowadzono też na okrętach znak dowódcy okrętu — wąski pas płótna w kształcie wydłużonego trójkąta (czasem do 18 m), w przedniej części którego znajdował się czerwony krzyż św. Jerzego na białym tle, reszta zaś pozostawała w kolorze czerwonym, białym lub niebieskim. Znak dowódcy odróżniać miał okręt wojenny od statku handlowego, a jego kolor związany był, jak już wiemy, z dawnym podziałem taktycznym floty angielskiej, ustawionej do bitwy w szyku roju (siły główne — flaga czerwona, straż przednia — biała, straż tylna — niebieska). Po maju 1653 r. podział ten przeniósł się już do struktur organizacyjnych Royal Navy: (podział na 3 eskadry), przyjmując formę bander z krzyżem św. Jerzego w lewym górnym rogu — czerwonej dla I eskadry,

" W 1536 r. wcielił on do Anglii Walię, przyjmując tytuł „Wielkiego", czy też „Pierwszego Księcia Walii" (Prince of Wales), który z czasem stał się tytułem następcy tronu angielskiego (brytyjskiego). Okręty Henryka VIII nosiły prócz bandery królewskiej (szachownica ze złotymi lwami na czerwonym tle i złotymi liliami na niebieskim) również kombinowaną banderę obu ziem w białe (angielskie) i zielone (walijskie) poziome pasy z czerwonymi krzyżem św. Jerzego na białym tle w szczycie (górna część płótna).

37

białej dla II i niebieskiej dla III; same natomiast „czyste" flagi (bez św. Jerzego), stały się w tych eskadrach od 1658 r. flagami admiralskimi. Z kolei flaga Unii stała się oficjalnie proporcem Royal Navy (choć podobno w tej roli występowała już od 5 maja 1634 r.).

Kiedy po wybuchu rewolucji burżuazyjnej i ścięciu Karola I Anglia odłączyła się od Szkocji i ogłosiła republiką (19 maja 1649 r.), flagę Unii zastąpiono flagą św. Jerzego. Już jednak po kilku miesiącach zmodyfikowano ją przez złączenie w połowie z flagą Irlandii (złota harfa Dawida na niebieskim tle), podczas kiedy okręty angielskie i irlandzkie pływały pod własnymi banderami (angielskie — czerwone z krzyżem św. Jerzego w lewym górnym rogu, irlandzkie — czerwone z harfą Dawida pośrodku). Po podboju Szkocji przez wojska Cromwella przywrócono w maju 1658 r. flagę Unii (jako proporzec), umieszczając w jej centrum irlandzką złotą harfę na niebieskiej tarczy. Zdjęto ją stamtąd w maju 1660 r., kiedy podbita Irlandia została kolonią angielską.

18 września 1674 r. wprowadzono nową banderę dla statków handlowych, przydzielając im dotychczasową banderę I eskadry (czerwona z krzyżem św. Jerzego na białym tle w lewym górnym rogu). Natomiast banderę tej ostatniej zmieniono (z czasem) przez wkomponowanie pośrodku jej czerwonego płata białego poziomego pasa. Jednocześnie flaga Unii (proporzec) otrzymała oficjalną nazwę „Union Jack" 2 0. Stała się ona również flagą admiralską — podnoszono ją bowiem na grotmaszcie, kiedy na okręcie znajdował się Lord Wielki

„Jack" — stosowana zwyczajowo w Royal Navy nazwa proporca dziobowego, wywodząca się prawdopodobnie od „Jasia Smolucha", żartobliwego określenia marynarza angielskiego z okresu flot żaglowych („Jack" lub „Jack Tar", gdzie „Jack", zdrobnienie od „John", to Jaś, „tar" zaś

smoła lub skrót od „tarpaulin" — smołowane płótno żaglowe). Smoła była ówcześnie najpopularniejszym środkiem uszczelniającym i konserwującym olinowanie i ożaglowanie przed wpływem wody morskiej i każdy prawdziwy żeglarz miał ubrudzone nią dłonie, już niemal na trwale. SATS, s. 422.

38 39

całym płótnie, i niebieskie) przysługiwały tylko „pełnym" admirałom. Wiceadmirałowie mieli swoje flagi admiralskie w kolorach eskadr z jedną białą lub czerwoną kulą, kontradmirałowie zaś z dwiema kulami (flagi admiralskie zastępowały na okrętach znak dowódcy)22. Znaki Royal Navy stały się szybko, dzięki jej okrętom i załogom oraz pomyślnie toczonym wojnom, powszechnie znane w całym ówczesnym świecie.

Z całą pewnością można powiedzieć, że w okresie administracji lorda Ansona Royal Navy dzierżyła już prymat na morzach i oceanach, więc hymn jej nie był tylko pobożnym życzeniem Brytyjczyków. George Anson znany był w Wielkiej Brytanii jako łowca manilskich galeonów, zwycięzca Francuzów w austriackiej wojnie sukcesyjnej oraz człowiek, który opłynął świat. Wydawało się, że otrzymany za zasługi tytuł lordowski i — w niedalekiej perspektywie — stopień admirała floty (uzyskał go w 1761 r.), będą go w pełni satysfakcjonować. Tymczasem zupełnie nieoczekiwanie, jako że był zaprzysięgłym starym kawalerem, w 1748 r. ... ożenił się (miał wtedy 51 lat). Wybranką okazała się lady Elżbieta Yorke, córka Filipa hr. Hardwicke'a — Lorda Kanclerza w rządzie Roberta Walpole'a. Zapewne ambicje żony oraz poparcie teścia spowodowały, że stary wilk morski rozpoczął błyskawiczną karierę lądową. Szybko został lordem komisarzem Admiralicji (od 1628 r. było to biuro organizacyjno-administracyjne Lorda Wielkiego Admirała Brytanii), a jeszcze szybciej (1751 r.) jej

Wg autorów SATS kolejność awansów w stopniach marynarskich zależała od koloru bandery eskadry (pierwszeństwo miała eskadra czerwona), przy czym w eskadrze czerwonej nie było admirała („pełnego"), a funkcję tę pełnił (od 1702 r.?) najstarszy z pozostających w służbie admirałów, jako „admirał floty" („Admirał of the Fleet"). Ranga ta, utworzona z końcem XVII w. (jako alternatywna do Lorda Wielkiego Admirała Anglii, którą piastował zwykle ktoś z rodziny królewskiej), była dożywotnią i nadawano ją oficerowi liniowemu (morskiemu). SATS, s. 6, 498-499, 827-828; A. Z n a m i e r o w ski, Znaki i barwy. Wielka Brytania, „Morze" 1997, nr 10; A. B a s ó w , Nagi „wladyczicy moriej", „Nawal" 1992, nr 2.

40

Pierwszym Lordem (ministrem marynarki) i twórcą zwycięstwa brytyjskiego w wojnie siedmioletniej.

Służba na okrętach wyostrzyła mu uwagę na braki i niedomogi organizacyjno-logistyczne trapiące Royal Navy, do usuwania których przystąpił z wielką energią. Najpierw zabrał się za budownictwo okrętowe, które nie cieszyło się uznaniem we flocie z racji niskiej jakości okrętów, wynikłej zarówno z braku odpowiedniego budulca, jak z nazbyt pośpiesznej ich budowy (po to tylko, by zapewnić utrzymanie przewagi nad flotą francuską i hiszpańską). Do stoczni w Chatham, Depford, Portsmouth i Southampton płynęły niemal bez przerwy dostawy drewna — dębiny, sosny, świerka, buku i bukszpanu. Na duży okręt liniowy trzeba było co najmniej 3000 stuletnich dębów (kadłub), na jeden maszt zaś średnio 20 wytrzymałych lub giętkich sosen lub świerków — oznaczało to permanentne ogołacanie lasów angielskich (na 1 ha lasu rosło przeciętnie 30 dębów). Doszło do tego, że w połowie XVIII w. zaczęło już brakować lasów na Wyspach Brytyjskich23 i przyszło sprowadzać drewno z kontynentu (w tym z Rosji) oraz z kolonii (Ameryka Północna). Tak duże rozchody drewna wynikły z większego zaufania do „oka" i „siekiery" cieśli okrętowego niż do zastosowania matematyki i geometrii wykreślnej przez konstruktora przy projektowaniu i obliczeniach stateczności okrętu (w czym wiedli prym budowniczowie francuscy). Stąd pierwszym zadaniem Ansona stała się standaryzacja okrętów, ułatwiająca zarówno ich konstrukcję, jak również system remontów i zaopatrzenia.

23 Średnio do budowy dużego okrętu liniowego zużywano 3550 m3 drewna, do 106 km lin konopnych na olinowanie i uktad kotwiczno-curaowniczy (główna lina kotwiczna miała z reguły 194 m długości, średnicę 50 cm i ciężar 6 ton), do 5000 m2 płótna konopnego na żagle i pokrowce oraz ponad 400 ton żelaza na armaty, kule armatnie i kotwice (np. 100 armat 12-36--funtowych — 306 ton, pociski kulowe — 97 ton, 4 kotwice — 14 ton), nie licząc dodatkowego wyposażenia. P. H. S t r a t er, P. B r o c h a r d , Na pokładzie wielkich XVJII-wiecznych żaglowców, Wrocław 1993 (passim).

41

Biorąc za podstawę klasyfikacji liczbę armat, Anson podzielił okręty na sześć rang. Do rangi I zaliczył te, które były wyposażone w 100 lub 110 armat na trzech pokładach bateryjnych24, do rangi II — okręty z 84-100 armatami, do Hi — z 70-84 armatami, do IV — z 50-70 armatami, do rangi V z 32-50 armatami i do VI te, które miały do 32 armat2 5. Z kolei okręty trzech pierwszych rang przeznaczył, jako okręty liniowe, do prowadzenia bitew w szyku torowym, te z IV rangi zaś uznał za okręty liniowe, ale do realizacji zadań pomocniczych (np. osłona konwojów) i odpowiednie dla małych flot wojennych (?). Dwie ostatnie rangi wyłączył z klasy okrętów liniowych. Okręty V rangi miały pełnić służbę krążowniczą na komunikacjach morskich przeciwnika i służbę konwojową oraz prowadzić dalekie rozpoznanie dla eskadr liniowych (?); okręty te, kontynuujące tradycje z okresu Cromwella, nazwano fregatami (podobno od „fragady", szybkiej galery rozpoznawczej Morza Śródziemnego).

Pewien problem klasyfikacyjny wystąpił nieoczekiwanie przy okrętach VI rangi. Anson włączył je początkowo do fregat, mając na uwadze sprawę dowodzenia2 6. Przyszło

24 Np. na okręcie I rangi 100 armat rozmieszczano następująco: dolny pokład — 30 armat 42-funtowych, średni pokład — 28 armat 24-funtowych, górny pokład — 30 armat 12-funtowych, na rufie 10 armat 6-funtowych i na dziobie 2 armaty 6-funtowe. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 23.

W 1810 r., a zatem już po Trafalgarze, dokonano weryfikacji rang okrętowych, powiększając nieznacznie liczbę armat: w I — 110, w II — 90+110, III — 80+90, IV — 60+80, w V — 32+60 i w VI — do 32 armat. SATS, s. 692.

Ówcześnie w Royal Navy istniał stopień „mianowanego komandora" („post-captain"), odpowiadający współczesnemu komandorowi i „komandora" („captain"), odpowiadający dzisiejszemu komandorowi podporucznikowi (w Royal Navy). Ten ostatni nadawano kapitanom marynarki (lieutenants) wyznaczonym na dowódców małych jednostek, podczas kiedy pierwszy przysługiwał dowódcom większych okrętów (od 20-24 armat). SATS, s. 664. Interesujące uwagi co do klasyfikacji okrętów żaglowych tego okresu zamieszcza: K. G e r 1 a c h. Fregaty, korwety, slupy?, „Morza, statki i okręty", 1998, nr 1.

42

zatem wydzielić z okrętów VI rangi fregaty 28-32-armatnie (dowodzone przez „mianowanych komandorów"), nazywając oficjalnie całą pozostałą grupę jednostek o różnych typach ożaglowania, liczbie armat (do 20-24) i przeznaczeniu, slupami wojennymi („sloop of war"). Niczym cromwellowskie „lwiątka" pełnić miały one przede wszystkim służbę dozorową, łącznikową oraz prowadzić bliskie rozpoznanie.

Spośród trzech rang okrętów liniowych preferował Anson, z uwagi na prostotę konstrukcji i niskie koszty budowy, nowy 74-armatni typ liniowca (III ranga). Stał się on wkrótce standardowym przedstawicielem tej klasy okrętów we flocie brytyjskiej. Istotnym novum, zmniejszającym ilość zastosowanego do budowy drewna, było obniżenie sylwetki kadłuba poprzez likwidację jednego z pokładów bateryjnych (środkowego), całkowite zniesienie nadbudówki dziobowej i bardzo znaczne obniżenie rufowej oraz zmniejszenie szerokości kadłuba przy możliwie maksymalnej jego długości. Zachowano trzy wysokie maszty (kolumna, stenga i bramstenga) oraz szczątkowy galion dziobowy (sama tylko figura uosabiająca nazwę okrętu, bez dodatkowych ozdób) z bukszprytem przedłużonym stenga; dzięki temu, mając ożaglowanie dużego okrętu liniowego, dysponował jego trzynastowęzłową prędkością.

Przyjęto standardowe rozmieszczenie artylerii na obu pokładach bateryjnych i nadbudówkach w wersji: 28 armat 32-funtowych na głównym pokładzie (dolnym), 28 armat 18-funtowych (lub 30 armat 24-funtowych) na pokładzie górnym oraz 18 (lub 16) armat 9-funtowych na rufie i dziobie. Przy długości około 55-60 m liniowce te posiadały wyporność rzędu 1600 ton oraz załogę 650-700 ludzi. Prototypowy „Egmont" został zbudowany według planów słynnego szkutnika, sir Thomasa Slade'a, w połowie lat pięćdziesiątych (?) XVIII w.; kolejny, „Dragon", w 1760 r. (wyporność 1614 ton), zaś w ciągu następnych kilkudziesięciu lat dołączyło do

43

nich co najmniej 40-44 innych2 7. Liniowce 74-armatnie przyjęły się również we flocie francuskiej (w 1794 r. było ich 17) oraz hiszpańskiej (pojedyncze egzemplarze).

Fregat nie poddano standaryzacji, choć były to okręty trzymasztowe i jednopokładowe (pokład główny, czyli dolny oraz górny, odkryty), dzieląc je z grubsza na duże (przeciętnie 32_38, a nawet 40 armat różnego wagomiaru) i małe (przeciętnie 24-28 armat 9-funtowych). Nie odpowiadało to ściśle klasyfikacji Ansona, lecz okręty tej klasy znajdowały się w ciągłym rozwoju (doskonaleniu) konstrukcyjnym w związku ze zmieniającymi się zadaniami taktycznymi, które na nie nakładano; stąd zmieniające się w ciągu XVIII i początku XIX w.: liczba armat, tonaż jednostkowy i stany załóg. Typowa dla omawianego okresu brytyjska „Lyme" (r. bud. 1748) uzbrojona była w 28 armat 12-funtowych (dolny pokład) i 12 armat 6-funtowych28 (górny), przy wyporności rzędu 800-850 ton.

Na razie nie próbowano dokonać jakiejś dokładniejszej klasyfikacji okrętów VI rangi, które (po wyłączeniu spośród nich fregat 28-32-armatnich) nazwano, może zbyt pochopnie, slupami wojennymi. Zamieszanie powiększał jeszcze różnorodny system

21 Były to m.in.: „Achille", „Ajax", „Albion", „Alexander". „Audacious", „Bellona", „Bellerophon", „Berwick", „Brunswick", „Bulwark", „Captain", „Colossus", „Conqueror", ,.Courageux", „Culloden", „Defence", „Defiance", „Edgar", „Elephant", „Ganges", „Goliath", „Hannibal", „Leviathan", „Majestic", „Mars", „Minotaur", „Monarch", „Northumberland", „Orion". „Pompee" (?), „Revenge", „Ramillies", „Ramillies" (II, z 1785 r.), „Russell", „Spartiate", „Swiftsure", „Swiftsure" (II, z 1804 r.), „Superb", „Superb" (II, z 1798 r.), „Theseus", „Thunderer", „Tiger", „Triumph", „Vanguard", „Venerable" (?), „York", „Zealous" — na pSdstawie informacji zamieszczonych w materiałach źródłowych (patrz: Bibliografia).

Ówczesne armaty okrętowe miały długość lufy od 1,76 (4-funtowe) do 3,20 m (42-funtowe) i strzelały pociskami: armata 42-funtowa — pocisk 1 9.051 kg, 32 — 14,515 kg, 24 — 10,886 kg, 18 — 8,164 kg. 12 — 5,443 kg. 9 — 4,082 kg, 6 — 2.721 kg, 4 — 1.814 kg, 3 — 1,36 kg, 0.5-funta

0,227 kg. Z brązu odlewano armaty do 24 funtów, o wyższym wagomiarze zaś z żelaza. Hy n e k , K 1 u ć i n a, op. cif., s. 165-166.

44

ożaglowania jednostek tej grupy, z występującym często (większość okrętów o małym tonażu) ożaglowaniem typu „slup". Ówcześnie był to jednomasztowiec z żaglem gaflowym (niekiedy dodawano żagiel rejowy), z bukszprytem i 1-2 sztakslami o dużej powierzchni płatów. Tymczasem obok klasycznych slupów (z ożaglowaniem typu „slup") istniały slupy „nietypowe" — trójmasztowe (ożaglowanie typu „fregata") i dwumasztowe (ożaglowanie typu „bryg") zarówno z ożaglowaniem pełnorejowym, jak rejowo-gaflowym (dwumasztowe, tzw. snowy i brygantyny). Co więcej, slupami nazywano też niekiedy stare okręty liniowe, które po zdemontowaniu większości armat pływały jako transportowce wojsk.

Sytuacja wyklarowała się w pewnym stopniu dopiero za czasów Nelsona, kiedy slupami wojennymi zostały największe okręty z tej grupy (dwu- i trzymasztowe). Za administracji Ansona nosiły one nieco złośliwą, nieoficjalną nazwę „post-shipów", jako że dowodzili nimi „mianowani komandorzy". Ze względu na charakter wykonywanych zadań można było wyodrębnić spośród „mieszaniny" slupów jeszcze brandery oraz kutry. Brandery, przeznaczone do samobójczych ataków na ścieśnione w portach lub na kotwicowiskach okręty przeciwnika, zaliczono do slupów, choć były to albo stare rozbrojone jednostki różnych klas (z reguły transportowce), albo okręty o specjalnej konstrukcji, które poza swoim przeznaczeniem pełniły w okresie pokoju służbę patrolową lub dozorową. Kutry z kolei, z ostrą pionową dziobnicą i ożaglowaniem zbliżonym do typu „slup" (jeden maszt z żaglem gaflowym i 2 żaglami rejowymi, bukszpryt z 2-3 sztakslami), używane były jako jednostki pilotowe korporacji Trinity House (o której dalej) oraz przez służbę celną do zwalczania kontrabandy morskiej, tym bardziej, iż przemytnicy posługiwali się również kutrami ze względu na ich szybkość i dzielność morską. Np. kuter przemytniczy „Swift" o wyporności 100 ton uzbrojony był w 16 armat i miał 50 ludzi załogi, podczas kiedy kuter celny „Aldebaran" miał tylko 40 ton i 10

45

ludzi załogi, ale za to imponujące uzbrojenie w postaci 18 armat 8-funtowych i 4 małego wagomiaru.

Poza tym podziałem, a ściślej poza okrętami wchodzącymi w skład Royal Navy, znalazły się pojedyncze egzemplarze okrętów... podwodnych, stanowiących raczej ciekawostki konstrukcyjne niż sensu stricte jednostki bojowe; tym bardziej, że były jeszcze konstrukcjami eksperymentalnymi. W Wielkiej Brytanii należał do nich pojazd podwodny niejakiego Symonsa, zbudowany w 1747 r. Kadłub wykonany był z drewna, napęd stanowiły 2 pary wioseł, zaś rolę zbiorników balastowych spełniały skórzane worki napełniane wodą (co najmniej 12). Ponadto posiadał on stały ołowiany balast. Podczas przeprowadzanych na Tamizie prób pojazd zanurzał się podobno na okres co najmniej godziny (załoga 4-5 ludzi ?); nie wiemy jednak, czy Royal Navy zainteresowała się taką jednostką, choć nie była ona pierwszą w dziejach floty brytyjskiej29.

Pozostawiając na uboczu brytyjską flotę handlową okresu Ansona warto wspomnieć, że posiadała ona również jednostki pływające, będące w rzeczywistości hybrydą statku handlowego i okrętu wojennego. Budowano je w związku z postępującym nieustannie rozwojem handlu z Indiami Wschodnimi oraz Ameryką Środkową (Indie Zachodnie), nazywając statkami ,,wschodnioindyjskimi"(East-Indiamen) i „zachodnio-indyjskimi" (West-Indiamen). Były to trzymasztowce z żaglami rejowymi o zewnętrznym wyglądzie fregat (ówcześnie o wyporności rzędu 700 ton i wymiarach średnio 40 x 10 x 5,9 m). Ze względu na napady piratów silnie je uzbrajano (średnio 16-28 armat na górnym pokładzie), a wrażenie ich mocy bojowej spotęgowan.e było jeszcze przez malowanie fałszywych ambrazur armatnich na obu burtach. Załogi tych statków były z reguły przeszkolone w walce artyleryjskiej

G e r l a c h , Fregaty, korwety, slupy? (passim); S. G u 1 a ś, Żaglowce, Warszawa 1985, s. 172-173; S. S u t o w s k i, Okręty podwodne, Warszawa 1989, s. 41-42. Podobno w latach 1578-1763 zbudowano w Anglii 17 różnego rodzaju pojazdów podwodnych. SATS, s. 840.

46

i abordażowej, a oficerowie nosili mundury marynarki. To zewnętrzne podobieństwo i kwalifikacje załóg stały się główną przyczyną częstego wykorzystywania tych jednostek w czasie wojny do zwalczania żeglugi handlowej przeciwnika na oddalonych akwenach pozaeuropejskich.

Dla przyśpieszenia procesu budowy okrętu Anson znowelizował system pracy w stoczniach od strony organizacyjnej. Dotychczas, przystępując do budowy, określano wymiary jednostki, sporządzano jej model, a następnie układano stępkę na pochylni. Z kolei, w proporcji do modelu, wykonywano poszczególne elementy kadłuba, aby dopiero po zwodowaniu wyposażyć okręt w takielunek, ożaglowanie i artylerię. Obecnie, mając zasadnicze wymiary, wykonywano model okrętu, stępkę zaś kładziono w „suchym doku" — prostopadłościennej komorze zbudowanej poniżej poziomu wody w basenie stoczniowym, oddzielonej od niego wodoszczelnymi wrotami — po wypompowaniu z niego wody. Następnie, posługując się szczegółowymi przepisami Admiralicji, tzw. Establishment („Postanowienia"), budowano kadłub30, wyposażano go w takielunek, ożaglowanie i artylerię, aby dopiero wtedy wodować, wpuszczając wodę do komory doku i przez otwarte wrota wyprowadzić gotowy już okręt. Ułatwiało to znacznie pracę stoczniom, a co więcej zapobiegało przykrym niespodziankom na pochylniach w czasie wodowań31. Przy określaniu wypor-

30 Wykorzystano w nich praktyczne doświadczenia uzyskane w trakcie budowy okrętów (podporządkowane teraz regułom matematycznym), obejmując nimi wszystkie 6 rang okrętów. Np. za podstawę do obliczeń elementów omasztowania przyjęto kolumnę grotmasztu, a wtedy: kolumna fokmasztu stanowiła 8/9 długości kolumny grotmasztu, kolumna bezanmasztu — 6/7, bukszpryt — 7/11. Z kolei długość kolumny grotmasztu wyliczano, sumując długość maksymalną i szerokość głównego pokładu bateryjnego i dzieląc je przez 2. C. N e p e a n L o n g r i d g e , The anatomy of Nelson's skip, London 1955, s. 157.

31 Często zdarzało się. że okręt nie chciał zejść („spłynąć") z pochylni i trzeba go było rozbierać, co wydłużało czas budowy i jej koszty, a niejednokrotnie oznaczało zniszczenie budowanego obiektu.

47

n0ści jednostkowej okrętu zrezygnowano już z „łasztowego" systemu pomiarowego na rzecz „beczkowego", gdzie beczka wjna (tun) miała, w przeciwieństwie do ziarna, stałą pojemność 252 galonów, co odpowiadało 2240 funtom, czyli 1016 kg (1 tona angielska). Rozwój budownictwa okrętowego w Wielkiej Brytanii (znalazło się na czwartym miejscu po tkactwie, handlu zamorskim i hodowli owiec) umożliwił nawet produkcję na eksport.

Nieustannemu wzrostowi żeglugi brytyjskiej sprzyjał rozwój nawigacji morskiej i jej oprzyrządowania (instrumenty nawigacyjne), co pozwalało na coraz dokładniejsze określanie pozycji okrętu. Dzięki sporządzonym przez Edmunda Halleya w latach 1702-1703 mapom deklinacji magnetycznych (izo-gony) można było już dokładnie wyznaczać kierunek północy rzeczywistej (kierunek północy magnetycznej plus deklinacja). Względnie dokładną szerokość geograficzną uzyskano dzięki dwom instrumentom nawigacyjnym — oktantowi, skonstruowanemu w 1731 r. przez Johna Hadleya oraz jeszcze dokładniejszemu sekstantowi Johna Campbella z 1757 r.; dzięki pomiarowi kulminacji słonecznej (w samo południe) sekstant umożliwiał określenie szerokości geograficznej z dokładnością do 10 sekund kątowych (10 mil morskich)32.

Nadal występowały problemy z wyznaczaniem długości geograficznej. Z grubsza obliczano ją mierząc czas żeglugi i wiedząc, że godzina różnicy między kulminacją słońca w Greenwich (mieściło się tu królewskie obserwatorium astronomiczne) a aktualną pozycją okrętu wynosi 15° długości (wschodniej lub zachodniej). Wiedziano też z doświadczenia, że żeglując na wschód, kulminacje będą występowały wcześniej, a na zachód później niż w Greenwich. Czas kulminacji w Greenwich określano zatem w przybliżeniu, co doprowadzało do szeregu pomyłek, z których ta październikowa 1707

Z kolei J. G a w ł o w i c z , (Opowieści nawigacyjne, Szczecin 1987, s. 39-40 i 44) uważa za wynalazcę sekstantu Amerykanina Thomasa Godfreya, który zgłosił swój wynalazek londyńskiemu Royal Society jeszcze w 1730 r.

48

r. wstrząsnęła Brytyjczykami. Powracający z Gibraltaru zespół adm. Clowdisleya Shovella (flagowy „Association" i 3 inne okręty) wskutek błędnego określenia długości geograficznej (sztormowa pogoda, ciemności) wszedł na skały Bishop i Blerk wysp Scilly i poszedł na dno wraz z załogami (ponad 800 ludzi). Shovella, którego fale wyrzuciły na brzeg, zamordowała jakaś miejscowa kobieta, skuszona jego kosztownym pierścieniem.

Na wniosek Izaaka Newtona Izba Gmin powołała w 1714 r. Biuro do spraw długości geograficznej i ogłosiła konkurs „na skuteczną metodę obliczania długości geograficznej", przy czym nagroda 10 lub 20 tys. funtów zależała od dokładności tej metody (1/2°, 2/3° i 1°, gdzie 1° to 60 minut kątowych czyli 60 mil morskich). Wymagało to skonstruowania precyzyjnego chronometru dla porównań czasu Greenwich z czasem lokalnym. Skonstruował go w latach 1728-1735 prowincjonalny zegarmistrz John Harrison. Udoskonalał go niemal do śmierci (1776 r.), uzyskując dokładność 1/2°, ale z obiecanej nagrody otrzymał po wielu staraniach łącznie 18 750 funtów, gdyż „niedowierzająca" Admiralicja stawiała Harrisonowi wciąż nowe wymagania33.

Bezpieczeństwem żeglugi i oznakowaniem torów wodnych zajmowało się Stowarzyszenie Trinity House („Izba Świętej Trójcy"), założone w 1517 r. przez Henryka VIII. Jego zasadniczym zadaniem było opracowywanie sygnałów (optycznych, dźwiękowych itp.), a także ustawianie wszelkiego rodzaju znaków nawigacyjnych i latarni morskich dla potrzeb żeglugi w miejscach, „gdzie można oczekiwać i zmniejszyć niebezpieczeństwo". W ówczesnych latarniach morskich zastąpiono już otwarty ogień i węgiel drzewny świecami, których światło odbijały wypolerowane, paraboliczne tarcze z płyt brązowych lub miedzianych. Klasycznym przykładem takiej latarni o źródle światła nowego rodzaju stała się, zbudowana

3 3 SATS, s. 376 i 799; G a w t o w i c z , op. cit., s. 9 3 , 9 6 - 1 0 2 ; M i c k i e w i c z, op. cit., s. 267-269.

49

w 1698 r. przez Henry'ego Winstanleya na rafach skalnych koło Plymouth, latarnia Eddystone Rock. Lecz już od 1763 r. drogie świece parafinowo-stearynowe zaczęto zastępować olejem skalnym. Wzrosła także rola pilotów portowych, obeznanych z torami wodnymi i warunkami nawigacyjnymi rejonów rozwijających się coraz dynamiczniej portów brytyjskich34.

Utrzymując nadal tradycyjny podział organizacyjny floty brytyjskiej na trzy eskadry „kolorowe" (czerwoną, białą, niebieską), admiralicja zaczęła podczas prowadzonych wojen wydzielać z jej składu pewne zespoły okrętów dla wykonywania zadań taktycznych, a nawet operacyjnych. Początkowo wydzielano je doraźnie, a potem już na stałe, przydzielając im określone porty jako miejsce bazowania. Tym dużym zespołom wydzielonych okrętów, nazwanym z czasem „flotami" („The Fleet"), zaczęto nadawać nazwy od miejsc bazowania lub rejonów działania operacyjnego.

Należy przypuszczać, że najwcześniej uzyskała stały kształt operacyjny i organizacyjny Flota Śródziemnomorska („The Mediterranean Fleet"), której powstanie wymuszone zostało niejako postanowieniami traktatu w Utrechcie (z 11 kwietnia i 13 lipca 1713 r.), przyznającymi Gibraltar i Majorkę królestwu brytyjskiemu. Jej główną bazą został Gibraltar — wejście i wyjście z Morza Śródziemnego. Drugim takim zespołem operacyjnym, wydzielonym do walki z flotą francuską przede wszystkim na wodach zachodnioeuropejskich (kanał La Manche, Zatoka Biskajska), była Flota Kanału („The Channel Fleet") z bazą główną

Orzekaniem o przydatności statków do żeglugi oraz o ich klasyfikacji i ubezpieczeniach zajęła się firma Edwarda Lloyda (w 1689 r. kawiarnia w Londynie, gdzie zbierali się armatorzy, kupcy i kapitanowie statków), która od 1734 r. wydawała czasopismo Lloyd's List and Shipping Gazette (dane o ubezpieczonych statkach i stawkach ubezpieczeń). Właściwa firma zajmująca s 'ę ubezpieczeniami, nadzorem nad budową statków oraz wykazami statków spełniających warunki dla ubezpieczeń powstała dopiero w 1760 r. SATS, s. 490-491; M i c k i e w i c z , op. cit., s. 303.

4 — Trafalgar 1805

50 51

nadużycie alkoholu określano słowem pochodzącym od jego nazwy — „groggy". Grog Vernona utrzymał się w niezmienionej postaci aż do 1824 r.

Od 1715 r. burty brytyjskich okrętów wojennych malowano na kolor „żółtogniady" („usual colour yellow") z czarnymi pokrywami ambrazur armatnich; pokłady natomiast, zwłaszcza bateryjne, malowano na czerwono, aby podczas bitwy krew rannych nie odbierała ducha walczącym35.

W tym interesującym okresie dziejów urodziło się dwóch chłopców, którzy niebawem zasłynęli w świecie, stając się bohaterami naszej opowieści. 29 września 1758 r. przyszedł na świat we wsi Burnham Thorpe w hrabstwie Norfolk Horacy (Horatio) Nelson. Był trzecim (pozostałym przy życiu) synem wielebnego Edmunda Nelsona, anglikańskiego proboszcza tej wsi, położonej nad brzegiem Morza Północnego. Wraz z rodzeństwem (czterech braci i trzy siostry) spędził wczesne dzieciństwo w warunkach dalekich od wygód, toteż często chorował i wyrósł na drobnego, szczupłego chłopca. Szkołę elementarną ukończył w Harwich, gdzie jego ulubionymi zabawami były podobno bitwy morskie rozgrywane w ulicznych kałużach za pomocą papierowych okręcików. Kiedy miał 12 lat, jego losami zajął się wuj-marynarz, kmdr Royal Navy Maurycy Suckling, dowódca okrętu liniowego „Raison-nable". 1 stycznia 1771 r. młodziutki Nelson przybył do bazy w Chatham, aby zaokrętować się na owym liniowcu odpływającym na Falklandy, o które Wielka Brytania wszczęła spór z Hiszpanią. W Chatham, jak twierdzą jego biografowie,

35 SATS, s. 357, 571 i 911; M i c k i e w i c z , op. cit., s. 270. Z kolei E. Koczorowski sądzi, że „grogram" był tkaniną z jedwabiu, bawełny i wełny, do tego jeszcze podgumowaną (!). Tenże podaje, iż w mesach oficerskich Royal Navy królował w tym czasie trunek zwany „małpą" („The Monkey"), będący mieszaniną rumów „Bacardi" i „Kpt. Morgan", brandy i ginu z dodatkiem wywaru z 10 przypraw korzennych (kardamon, gałka muszkatołowa, cynamon, goździki, imbir, wanilia, zielona kawa, czarny pieprz, ziele angielskie, rodzynki) w stosownych proporcjach. E. K o c z o r o w s k i , Marynarskie napitki. Małpa, „Morze" 1996, nr 10 (tamże receptura „małpy").

52

kadet Nelson ujrzał po raz pierwszy HMS „Victory" (stała tu w rezerwie), z którą później związał się już na zawsze (aż do śmierci). Spór o Falklandy zakończył się jednak polubownie i wyprawę „Raisonnable'a" odwołano ku wielkiemu żalowi Horacego. Zapobiegliwy wuj załatwił mu jednak miejsce na statku handlowym i w lipcu 1771 r. trzynastoletni kadet Nelson popłynął w swą pionierską podróż morską do Indii Zachodnich.

Podczas kiedy pierwszy z naszych bohaterów rozpoczynał swoją karierę na morzu, w odległym o ponad 1350 km w linii prostej od Chatham korsykańskim porcie Ajaccio ujrzał światło dzienne 15 sierpnia 1769 r. Napoleone di Buonaparte. Jego ojciec, Karol, był ubogim adwokatem, którego całym bogactwem była żona Letycja i trzynastka spłodzonych z nią dzieci, z których ośmioro przeżyło lata niemowlęce. Napoleon był drugim z kolei synem. Korsyka, wykupiona dopiero co (15 sierpnia 1768 r.) przez Ludwika XV od Republiki Genueńskiej, z trudem znosiła absolutyzm francuskiego monarchy. W końcu maja 1769 r. wojska francuskie rozbiły jednak pod Pontenuovo powstańczą armię Pascala Paolego i na Korsyce rozpoczął rządy gubernator królewski hrabia de Marbeuf. Karol Bonaparte opowiedział się więc po stronie Francji, uzyskując w zamian stanowisko asesora sądowego w Ajaccio, a wśród rodaków opinię zdrajcy (po latach twierdzili oni, że hrabia de Marbeuf korzystał z wdzięków żony Karola, urodziwej Letycji, a owocem tego związku miał być Napoleon).

Po ukończeniu katolickiej przykościelnej szkółki ks. Rocco dziesięcioletni Napoleon wraz z bratem Józefem, dzięki pomocy gubernatora, rozpoczęli dalsze nauki we Francji, w kolegium Autun, skąd naszego bohatera przeniesiono w maju 1779 r. do szkoły wojskowej w Brienne. Tam, już jako Napoleon Bonaparte, dał się poznać kolegom jako żarliwy patriota korsykański, pięściami broniąc swoich racji, choć wzrostu był „średniego" (niskiego). 1

Warto jeszcze wspomnieć, że ML tymże interesującym okresie, jesienią 1741 r., odszedł „na wieczną wachtę"

53

w dalekiej kolumbijskiej Cartagenie nieprzeciętny dowódca morski, hiszpański wiceadm. Blaz de Lezo, który zasłynął i odwagi, hartu ducha i samozaparcia w znoszeniu trudów służby morskiej. Rozpoczął ją w okresie hiszpańskiej wojny sukcesyjnej (1702-1714), w czasie której doznał w walkach na morzu trwałego kalectwa (lewą nogę stracił w boju z eskadrą holenderską pod Gibraltarem w 1704 r., prawe ramię rok później w walkach o Gibraltar, lewe oko zaś w 1707 r. pod Tulonem). Choć każdy, tak ciężko doświadczony przez los, „szczur lądowy" zrezygnowałby z jakichkolwiek aspiracji życiowych, „kulawy Blaz" piął się wytrwale po kolejnych szczeblach kariery marynarskiej, wyróżniając się desperacją oraz męstwem i osiągając rangę admiralską. Niewątpliwie największym jego sukcesem było zdobycie Oranu w 1732 r., w czasie konfliktu hiszpańsko-tureckiego, kiedy to przyszło dowodzić mu „nowa wielką armadą" (jak z przekąsem mówiono) — zespołem 500 okrętów i statków hiszpańskich z oddziałami desantowymi. W wojnie „o ucho Jenkinsa" (1739-1744), początkowo jako gubernator Cartageny, a potem dowódca dywizjonu obserwacyjnego floty hiszpańskiej na Antylach (6 okrętów liniowych), bronił z powodzeniem tej twierdzy wiosną 1741 r. przed atakami eskadry i wojsk desantowych znanego nam już wiceadm. Edwarda Vernona (29 okrętów liniowych, 12 000 żołnierzy), którym dostęp do portu zablokował swoimi zatopionymi 6 liniowcami. Zmarł kilka miesięcy po tej obronie, udowadniając, że dla „prawdziwego wilka morskiego", nawet tak okaleczonego jak on, służba morska (pełniona ówcześnie w prymitywnych warunkach bytowych) nie była zbyt trudna.

Jak się okazało, znalazł się niebawem jego naśladowca...36

36 SATS, s. 589; T a r l e , op. cit, s. 11-13; T. R. B i e l e c k i , Napoleon, Warszawa 1979, s. 5-6; M i c k i e w i c z Okręt, s. 11-12, 18-19; W i e c z o r ki e w i c z, op. cit., t. I, s. 275-277.

„MAŁY KAPRAL" PRZEBUDOWUJE EUROPĘ

Napoleon, choć urodzony później od Nelsona, wcześniej od niego sięgnął po laury wojskowe. W 1784 r., po ukończeniu szkoły w Brienne, wstąpił do szkoły wojskowej w Paryżu, gdzie 30 października 1785 r. otrzymał stopień podporucznika artylerii. Wraz z pensją oficerską spadł nań obowiązek utrzymywania całej korsykańskiej rodziny, ponieważ kilka miesięcy wcześniej zmarł na raka żołądka ojciec Karol, a starszy brat Józef okazał się leniwym i nieudolnym próżniakiem. Z tego powodu miody oficer wyjeżdżał kilkakrotnie w latach 1786-1792 na Korsykę dla uporządkowania rodzinnych spraw majątkowych. Pochodząc ze zubożałej rodziny szlacheckiej, miałby zapewne niewiele szans na karierę w królewskiej Francji, gdyby w sukurs nie przyszła mu Wielka Rewolucja Francuska 1789 r.

Zetknął się z nią, likwidując wraz ze swoim pułkiem La Fere lipcowe zamieszki głodowe w Lyonie, Seurre i Auxonne, podczas których stwierdził, że monarchia francuska jest na tyle słaba, iż jego Korsyka może „wybić się na niepodległość". We wrześniu 1789 r. wziął zatem urlop, aby jako porucznik powrócić na wyspę, objąć stanowisko w lokalnej gwardii narodowej i ofiarować swoje usługi przybyłemu z długoletniego wygnania Paolemu. Ten jednak nie chciał współpracować

55

z „synem zdrajcy" i dlatego w kwietniu 1791 r. Napoleon na krótko wraca do pułku (wraz z młodszym bratem Ludwikiem, by go „urządzić" we Francji), aby po kilku miesiącach znów pojawić się na Korsyce (podobno otrzymał tu służbowe przeniesienie) i ubiegać o stanowisko podpułkownika gwardii narodowej.

Te francusko-korsykańskie wahania, z kim związać dalszy los — swój i rodziny, zakończyły się ostatecznie w czerwcu 1793 r., już po ścięciu Ludwika XVI i narodzinach Republiki. Wtedy rozeszły się drogi Napoleona i Paolego, który zdecydował się oderwać Korsykę od Francji przy pomocy Brytyjczyków. Wiosną 1793 r. oskarżył go o to w Paryżu przed rewolucyjnym Konwentem brat Napoleona, Lucjan. Dlatego zwolennicy Paolego, którzy opanowali Ajaccio, napadli na dom Bonapartych, zmuszając kapitana Bonapartego wraz z matką i rodzeństwem do ucieczki w góry. Stamtąd, po kilkunastodniowej (?) tułaczce, zdołali się oni przedostać drogą morską do Francji i zatrzymać w Tulonie. Tu Napoleon zdeklarował się ostatecznie jako Francuz i ofiarował swoją służbę Republice. Lecz na razie sytuacja materialna jego rodziny (matka i siedmioro rodzeństwa) była niezwykle trudna; przeniosła się ona wkrótce do Marsylii, licząc na odmianę losu. I istotnie, fortuna uśmiechnęła się niebawem do Napoleona — dzięki francuskiej marynarce wojennej, a ściślej, jej bazie w Tulonie.

Tam bowiem, latem 1793 r. wybuchł pucz monarchistyczny. Rebelianci, uznając jedynym władcą kraju uwięzionego

w Paryżu młodego delfina (jako Ludwika XVII), nawiązali kontakt z blokującym bazę dowódcą Floty Śródziemnomorskiej, wiceadm. Samuelem Hoodem, prosząc o wsparcie od strony morza. Zablokowana w porcie dość silna eskadra francuska kontradm. Jana de Trogoffa de Kerlessy'ego, nie zamierzając walczyć (18 okrętów liniowych?), zaaprobowała porozumienie i Brytyjczycy, którzy 23 sierpnia podeszli do Tulonu (16 okrętów liniowych), opanowali go

56

po czterodniowych walkach z grupą wiernych Republice marynarzy kontradm. Jana de Saint-Juliena. Hood, który zgodnie z porozumieniem miał pozostawić okręty francuskie nietknięte, załadował 6000 kłopotliwych dla niego marynarzy republikańskich na 4 rozbrojone liniowce i odesłał pod dowództwem kmdr. Piotra Bouveta do Rochefort. Sam zaś ściągnął do obrony Tulonu jeszcze 16 liniowców hiszpańskich wiceadm. Juana de Langary, z oddziałami ne-apolitańskimi i piemonckimi (łącznie z rojalistami tulońskimi 17 000 ludzi).

Rząd republikański, nie zamierzając oddać tak ważnej bazy Brytyjczykom, skierował pod Tulon 3 dywizje piechoty, które obiegły miasto od strony lądu. Komisarzem politycznym tej armii został Antoni Salicetti, Korsykanin i znajomy Napoleona z okresu walk przeciw Paolemu. Kiedy więc kapitan Bonaparte przedstawił mu swój plan opanowania bazy (zdobycie górującego nad Wielką Redą fortu 1'Eguilette, położonego na półwyspie zwanym Małym Gibraltarem, ustawienie tam baterii artyleryjskich i ostrzał stojącej floty brytyjskiej, zaś po jej odejściu szturm od strony lądu na pozbawione pomocy okrętów miasto), zachwycony Salicetti wyznaczył Napoleona na pierwszego pomocnika dowódcy artylerii oblężniczej oraz dowódcę samodzielnej grupy artylerii. Ale pierwszy szturm, przeprowadzony w początkach listopada, wskutek nieudolności i niezdecydowania głównodowodzącego, gen. Franciszka Doppeta, został przedwcześnie przerwany, co zdaniem Napoleona, który wziął w nim udział, było karygodnym błędem'.

' Podczas tych walk Napoleona zraniono bagnetem w nogę; Bielecki sądzi, że było to w okresie drugiego szturmu. B i e l e c k i , Napoleon, s. 13-15; T a r l e , op. c/r., s. 21-23; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 433-435. Inne dane o walkach w Tulonie przytacza R y n i e w i c z, op. cit.. s. 356-357. Powstanie rojalistów wybuchło 28 sierpnia 1793 r„ eskadra brytyjska Hooda liczyła 21 okrętów liniowych, 15 fregat oraz 2000 żołnierzy oddziału desantowego, zaś zespół de Langary 17 okrętów liniowych, „znaczną ilość małych jednostek" oraz „dywizję" (!) piechoty morskiej. W Tulonie zespół francuskiej Floty Śródziemnomorskiej liczył 31 okrętów liniowych (być może

57

Nowy dowódca armii oblężniczej, gen. Jacques Dugommier, zgodził się na realizację planu Napoleona podczas kolejnego szturmu.

Wyprzedzając szturm, Brytyjczycy rozpoczęli ewakuację bazy, wywożąc zgromadzony sprzęt i wyposażenie, choć Hood miał obiekcje, wiedząc, że narusza zawarty latem układ z rojalistami. Być może z jego poduszczenia (?) kmdr Sidney Smith (oficjalnie przebywający w sztabie Hooda jako wolontariusz) samowolnie podpalił 10 francuskich okrętów liniowych, co wywołało ostry sprzeciw wiceadm. de Langary, oburzonego brytyjską przewrotnością. Ostatecznie obaj z Ho-odem podzielili się resztą sprawnych francuskich liniowców, które zdołali uprowadzić z Tulonu, pozostawiając w porcie 14 innych zdewastowanych okrętów.

Zbiegło się to w czasie z rozpoczętym 14 grudnia atakiem na fort l'Eguilette, w którym wyróżnił się chwalebnie kpt. Bonaparte. Następnie, po ustawieniu armat, rozpoczął huraganowy ostrzał okrętów brytyjskich i hiszpańskich, zmuszając je do opuszczenia Małej Redy i wyjścia na Wielką. Sam szturm miasta przeprowadzono nocą z 16 na 17 grudnia w czasie ulewnego deszczu. Obrońcy, pozbawieni wsparcia artylerii okrętów koalicyjnych (armaty Napoleona udaremniały im powrót na Małą Redę), utracili ducha walki. 18 grudnia, po zaokrętowaniu ostatnich uciekinierów, Royal Navy opuściła Wielką Redę, odchodząc w rejon Korsyki i nazajutrz Tulon był znów republikański i francuski.

Napoleon mógł czuć się szczęśliwy — jego armaty przepędziły Mediterranean Fleet, a on wygrał swoją pierwszą bitwę z Brytyjczykami — tym bardziej, że Dugommier i Salicetti wliczył 14 zdewastowanych) i 15 fregat. Zdobycie fortu „L'Euquillette" oraz Tulonu nastąpiło wyłącznie 17 grudnia, zaś floty brytyjska i hiszpańska, po ostrzale przez baterie Napoleona, zbombardowały w odwecie urządzenia portowe i arsenał. Brytyjczycy spalili 9 okrętów liniowych i uprowadzili 3, Hiszpanie zaś 3 inne, przy czym Langara zabrał na swoich okrętach 12 000 rojalistów tulońskich (dane te, nie bardzo wierząc w ich dokładność, przytaczam dla porównania).

58

w raporcie przesłanym do Komitetu Ocalenia Publicznego w Paryżu podkreślili jego niewątpliwe zasługi w zdobyciu bazy tulońskiej i likwidacji buntu rojalistów na południu Francji. Ich wnioski poparł obecny w tym czasie w Tulonie komisarz Augustyn Robespierre, młodszy brat wszechwładnego przewodniczącego tegoż Komitetu — Maksymiliana.

Republika okazała wdzięczność swemu obrońcy. 14 stycznia 1794 r. 24-letni kapitan Bonaparte został awansowany na generała brygady, wiosną zaś powierzono mu opracowanie planów uderzenia na Piemont (udał się nawet w przebraniu do Genui, aby rozpoznać system jej fortyfikacji). Ponieważ jednak fortuna kołem się toczy, najmłodszy z generałów znalazł się znów na dole, gdyż jego protektor, Augustyn Robespierre, został wraz z bratem Maksymilianem i współpracownikami aresztowany 9 termidora roku I I 2 (27 lipca 1794 r.) i nazajutrz bez sądu stracony, władzę we Francji przejęli zaś tzw. termidorianie, czyli zwolennicy rządów parlamentarnych i władzy bogatej burżuazji; choć głosili, że są przeciwnikami terroru, zamienili tylko „czerwony" terror jakobinów na swój — „biały".

Napoleon, jako człowiek powiązany z Robespierre'ami, został uwięziony w forcie Antibes i, choć zwolniono go po kilkunastu dniach, do dawnych stanowisk już nie wrócił. Niejako w zamian zaproponowano mu stanowisko dowódcy dywizji piechoty i wyjazd do Wandei, do walki z tamtejszymi rebeliantami — szuanami \ Jako artylerzysta gwałtownie

2 Określenie daty wg francuskiego kalendarza republikańskiego, wprowadzonego 5 października 1793 r. przez Konwent Narodowy (zniesionego przez Napoleona od 1 stycznia 1806 r.). Rok liczył 12 miesięcy po 30 dni (3 dekady), do których dodawano w końcu roku po 5 lub 6 dni (rok przestępny) i zaczynał się od jesiennego zrównania dnia z nocą, przy czym „rok I" zaczynał się 22 września 1792 r. (utworzenie Republiki). Nazwy miesięcy pochodziły od zjawisk atmosferycznych oraz okresów wegetacji i uprawy roślin, np. termidor („Thermidor") znaczył „darzący nas ciepłem" i obejmował okres ..lipiec-sierpień"; W. K o p a l i ń s k i . Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa 1971, s. 853.

59

odmówił, otrzymał zatem dymisję, a wraz z nią nędzną wegetację w czasie ciężkiej zimy 1794/1795 r. oraz chłodnej i głodnej wiosny 1795 r. Zdany podobno na przypadkowe obiady u życzliwych ludzi, Napoleon rozpoczął gorączkową pracę samokształceniową — dużo i chaotycznie czytał, odwiedzał dla studiów przyrodniczych paryski ogród botaniczny i obserwatorium astronomiczne, napisał także broszurę o walkach z rojalistami w południowej Francji. Dopiero w sierpniu 1795 r. powołano go jako generała artylerii do prac w Wydziale Topograficznym Komitetu Ocalenia Publicznego i znów zatrudniono przy planach kampanii włoskiej. Niewątpliwie przy tych kalkulacjach uwzględniać musiał jakieś współdziałanie z własną flotą wojenną i zastanawiać się nad przyczynami jej niespodziewanego upadku. Bo przecież tak niedawno jeszcze dzielnie zmagała się z Royal Navy, wspomagając rebeliantów amerykańskich Jerzego Waszyngtona w ich wojnie o niepodległość^ ]

Straty, jakie poniosła flotaTrancuska w wojnie siedmioletniej, uświadomiły otoczeniu Ludwika XV konieczność przeprowadzenia radykalnych zmian w dotychczasowej polityce morskiej. Na czele grupy reformatorów stanął pierwszy minister, ks. Entienne de Choiseul (jednocześnie minister spraw zagranicznych, marynarki i wojny), który wobec niechęci króla odwołał się do ofiarności społecznej (prowincje, miasta, korporacje, osoby prywatne). Władze administracyjne i korporacje wystawiły łącznie 15 okrętów liniowych (m.in. Paryż podarował flocie „Ville de Paris"), z darowizn prywatnych zbudowano dalszych 10, co razem z pozostałymi z wojny 14 liniowcami czyniło już 39 okrętów. Ze względów oszczędnościowych ich budowę poddano również pewnej standaryzacji (preferowano typ

Dzieje polityczno-wojskowe Francji w okresie Wielkiej Rewolucji przekraczają zakres tematyczny tej pracy, stąd zainteresowanych odsyłam do obfitej polskiej i francuskiej literatury źródłowej. W książce uwzględniam zaś tylko te wydarzenia, które wiążą się bezpośrednio z Napoleonem.

60

liniowca 74-armatniego), choć przy projektowaniu ściśle przestrzegano reguł matematyczno-geometrycznych, które narzucili tacy wybitni konstruktorzy, jak Renau d'Elis-sagaray czy Jacques Sanę.

To właśnie dzięki kmdr. Bernardowi Renau d'Elissa-garayowi można się było poszczycić czysto francuskim wkładem w budownictwo okrętowe — okrętami bomba-rdierskimi („vaisseau de bombarde") lub moździerzowymi. D'Elissagaray zaprojektował je w 1681 r. na polecenie adm. Duquesne'a. Początkowo były to okręty o ożaglowaniu „fregaty", na których w miejscu usuniętego fokmasztu (zastąpionego długim bukszprytem z dwoma sztakslami) ustawiono na nieruchomej lawecie moździerz kalibru 254, 310 lub 330 mm (z możliwością regulacji kąta podniesienia do 45°), który mógł strzelać kulami żelaznymi o wadze do 200 funtów. Uzbrojenie pomocnicze stanowiły ustawione wzdłuż burt armaty małokalibrowe (do 14).

Okrętów tych użyto w latach 1682-1683 do walki z piratami berberyjskimi na wodach północnoafrykanskich (ostrzeliwanie ich baz morskich), odnosząc wiele sukcesów („diabelskie okręty"). Bardzo przydatne do walki z umocnieniami nadbrzeżnymi, stosunkowo szybko przyjęły się w innych flotach. W Royal Navy nazwano je „keczami bombowymi" („bomb ketch", „bomb vessel") z racji ustawienia moździerza (haubicy) na małych i średnich jednostkach o ożaglowaniu typu „kecz" (dwa maszty z żaglami rejowymi i gaflowymi, przy czym grotmaszt był znacznie wyższy od bezanmasztu, ponadto długi bukszpryt z 3 sztakslami).

Pewnych proweniencji francuskich w budownictwie okrętowym można się było doszukiwać również w „korwetach", klasie jednostek odpowiadających dużym brytyjskim „slupom wojennym", choć pod uwagę należało brać tu wielkość i uzbrojenie, a nie rodzaj ożaglowania. Tak zalecał Vial de Clairbois, inny z wybitnych konstruktorów, który zdefiniował korwety (1787 r.) jako jednostki jedno- lub gładkopokładowe

61

o wyporności rzędu 400 ton, uzbrojone w 16-20 armat 4- lub 8-funtowych, choć w tychże latach we flocie francuskiej korwety z armatami 8-funtowymi sięgały już nawet wyporności 640 ton i nosiły ożaglowanie zarówno typu „fregata", jak i „bryg". Co więcej, posiadając 22-24 armaty 8-funtowe, były większe (wyporność) niż brytyjskie fregaty 28-armatnie, chociaż te ostatnie były przeważnie uzbrojone w armaty 9-funtowe. Korweta jako klasa okrętu tonażowo pośredniego między fregatą a okrętami małymi (np. kutrami) dopiero w latach dziewięćdziesiątych (a więc już po śmierci Choiseula) znalazła się w składach innych flot — hiszpańskiej (18-32 armaty), holenderskiej (18-30 armat) i brytyjskiej; ale w tej ostatniej były to przeważnie owe zdobyczne korwety, które nie mieściły się w obowiązującej w Royal Navy klasyfikacji okrętów. Wykorzystywano je do prowadzenia bliskiego rozpoznania, służby dozorowej i konwojowej oraz jako okręty łącznikowe.

Część uzyskanych sum Choiseul przeznaczył na renowację stoczni i arsenałów w Breście i w Tulonie, rozbudowę arsenału w Rochefort oraz budowę nowego arsenału w Marsylii. We flocie utworzono nowe korpusy oficerskie — administracji, inżynierii i medyczny, przeorganizowano korpus artylerii morskiej. Dla oficerów wprowadzono jednolite umundurowanie (błękitne surduty z czerwonymi wyłogami, czerwone spodnie, czarne wysokie buty z wywiniętą cholewą, trójgraniaste kapelusze). Cała flota podzielona była nadal operacyjnie na Flotę Atlantyku („du Ponant") i Flotę Morza Śródziemnego („du Levant"), którymi dowodzili wiceadmirałowie. W 1767 r. Choiseul odkupił od Republiki Genueńskiej Korsykę (przyłączoną w roku następnym), co znacznie poprawiło sytuację operacyjną floty francuskiej w zachodniej części Morza Śródziemnego, umożliwiając jej neutralizację wysuniętej ku Zatoce Tulońskiej brytyjskiej Minorki (Wyspy Balearskie). Niejako podsumowaniem tych reform był wydany w 1765 r. nowy regulamin okrętowy, podkreślający rolę dowódcy okrętu

62

(władza dyscyplinarna oraz odpowiedzialność za załogę na morzu i w porcie). Sprawdzianem skuteczności tych reform był natomiast znamienny udział marynarki królewskiej w konflikcie marokańskim (1767 r.) oraz niemal chwalebny w wojnie o niepodległość kolonii amerykańskich.

Wystąpienia przeciw nałożonym przez metropolię podatkom (grudzień 1773 r.) przekształciły się wiosną 1775 r. w otwartą wojnę 13 kolonii amerykańskich z Wielką Brytanią. Choć wprowadzono morską blokadę portów północnoamerykańskich, powstańcza armia Waszyngtona (wzmocniona ochotnikami europejskimi, w tym Polakami, z których Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski objęli wysokie stanowiska dowódcze) odniosła wiele sukcesów, w efekcie których Kongres Kontynentalny (przedstawicielstwo zbuntowanych kolonii) ogłosił Deklaracją Niepodległości (Filadelfia, 4 lipca 1776 r.). Kongres powołał też do życia amerykańską marynarkę wojenną — początkowo kaperską (wrzesień 1775 r.), tzw. flotę Waszyngtona, a nieco później regularną (październik 1775 r.), która rozpoczęła działania na brytyjskich liniach komunikacyjnych. Atakowano przeciwnika nie tylko na wodach zachodniego Atlantyku, ale dokonywano wypadów na wody europejskie, zagarniając i niszcząc do roku 1778 ponad 560 statków brytyjskich o wartości 2 min funtów szterlingów. W walkach wyróżnili się tacy dowódcy okrętów, jak: Nicholas Biddle, John Paul Jones, Lambert Wickes, Stephen Decatur i Thomas Truxton, a jednym z kaprów amerykańskich był Feliks Mikłaszewicz, Polak, dowódca szkunera „Prince Radziwil" (6 armat, 2 moździerze, załoga 15 ludzi) oraz statku uzbrojonego „Scotch Trick" (1782-1783).

Do zwalczania okrętów Royal Navy użyto również, po raz pierwszy w świecie, „okrętu" podwodnego „Turtle" („Żółw"), zbudowanego w latach 1773-1776 przez Davida Bushnella. „Turtle" był jednoosobowym pojazdem podwodnym, zbudowanym z dwóch półkul dębowych (klepka) w kształcie wielkiego jaja (średnica około 2,5 m), wzmocnionych ob-

63

ręczami żelaznymi i uszczelnionych smołą. W górze pojazdu, wokół luku wejściowego, znajdował się kołpak miedziany z 3 szklanymi iluminatorami obserwacyjnymi tuż przed oczami siedzącego na ławeczce marynarza-podwodnika, pod nogami którego, w dole pojazdu, usytuowano wodne zbiorniki balastowe, napełniane i opróżniane ręcznymi pompami tłokowymi. Na jednej z pokryw (tylnej) przyśrubowano ruchomy balast ołowiany, odrzucany przy awaryjnym wynurzeniu pojazdu. Napęd, który początkowo stanowiły dwa wiosła umieszczone przegubowo w burtach, trzecie zaś służyło jako ster, został niebawem zastąpiony przez napędzane (ręcznie i pedałami) 2 śruby (dwu- lub czteroskrzydłowe) — pozioma zapewniała ruch pojazdu naprzód lub wstecz (podobno z prędkością do 3 węzłów, czyli 5,5 km/h), a mniejsza — pionowa — ruch w górę i w dół (wspomaganie balastu wodnego).

Uzbrojenie stanowiła skrzyniowa mina prochowa (ładunek 150 funtów) z mechanizmem zegarowym, podczepiana przez podwodnika specjalnym świdrem do części dennej atakowanego okrętu (wkręcany w nią świder połączony był z miną specjalną liną). Zapas powietrza wystarczał na półgodzinne zanurzenie, niezbędne do skrytego podejścia pod atakowany obiekt, przy czym „Turtle" był do upatrzonego miejsca zanurzenia holowany przez 1-2 lodzie wiosłowe. Bushnell, który swoim „okrętem" zainteresował nawet Jerzego Waszyngtona, uzyskał jego zgodę na zaatakowanie blokujących Nowy Jork okrętów brytyjskich. Do przeprowadzenia ataku zgłosił się nie tylko Bushnell ale 2 innych ochotników (sierżant Ezra Lee i NN), a na jego cel wybrano okręt flagowy wiceadm. Richarda Howe'a, 64-armatnią fregatę „Eagle", kotwiczącą wraz z 4 innymi okrętami w rejonie Long Island (wyspa Governal), na North River.

Pierwszy atak przeprowadził sierż. Lee, który nocą z 6 na 7 września 1776 r. został przez dwie szalupy przyholowany w rejon postoju okrętów. Po zanurzeniu udało mu się dotrzeć pod kadłub „Eagle'a", lecz świder mimo dwukrotnych prób nie

64

zdołał przewiercić obitego blachą miedzianą dna okrętu. O świcie wachtowi fregaty zauważyli „Turtle'a", a opuszczona szalupa podjęła pościg za oddalającym się Lee, który odczepił i zdetonował minę, wywołując popłoch w zespole brytyjskim. Drugi atak, podjęty także przez niego, również zakończył się niepowodzeniem. „Turtle" został wykryty w trakcie podczepiania miny pod kadłubem i zmuszony do wycofania się. Do trzeciego ataku już nie doszło, gdyż uczuleni Brytyjczycy dostrzegli holowanego przez szalupę „Turtle'a" i zatopili obie jednostki ogniem armatnim jeszcze przed osiągnięciem punktu zanurzenia.

Po wydobyciu i prawdopodobnej przebudowie pojazdu użyto do kolejnych ataków w 1777 r. Obsadzony przez samego Bushnella, zaatakował on wtedy blokującą New London fregatę „Cerberus", przy czym zamiast miny użyto podobno innego wynalazku Bushnella, tzw. bomby morskiej (rzekomo prototyp torpedy?). Chybiła ona celu, choć jej wybuch wystraszył załogę. W czasie kolejnego ataku Bushnell, aby zatrzymać pościg, rozrzucił za sobą dużą ilość pływających beczułek, które Brytyjczycy wzięli za miny i ostrzelali ogniem całego zespołu (tzw. dzień bitwy z beczkami). Mimo braku sukcesów sprawa „Turtle'a" warta jest odnotowania jako pierwsze w historii wojen morskich użycie okrętów podwod- I nych do walki z dużymi jednostkami nawodnymi4.

4 W literaturze przedmiotu o budowie „Turtle'a" i jego bojowym użyciu! istnieją rozbieżne dane. Wg Piwowońskiego zatonął on w czasie przeprawy przez rzekę Hudson wskutek awarii promu, a po wydobyciu już nie nadawał się do służby (?), jego kadłub zaś stanowiły skorupy stalowe; wg innych | autorów wykonany był z miedzi (obie skorupy skręcone śrubami). Lakowski z kolei przytacza swoje wątpliwości co do możliwości poruszania się I „Turtle'a" pod wodą (zgodnie z obliczeniami H. J. Lawrenza człowiek może w ciągu 10 minut wytworzyć moc 1/12 KM; tymczasem przy ręcznym napędzie śruby, aby poruszyć „Turtle'a", należało wytworzyć w ciągu minuty moc trzykrotnie wyższą — 1/4 KM), kwestionując dane Bushnella. S u t o w -s k i, op. cii., s. 42^15; J. P i w o w o ń s k i , Niezwykłe okręty, Warszawa 1977, ] s. 82-85; R. L a k o w s k i , U-Boote, Berlin 1985, s. 11-13; SATS a. 840-842; R. H u m b 1 e, Statki i okręty, Wrocław 1992, s. 30-31; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I. s. 345.

65

Władze francuskie, które dotąd nieoficjalnie wspierały insurgentów amerykańskich, widząc słabość brytyjską, zawarły z nimi 6 lutego 1778 r. układ sojuszniczy, w konsekwencji którego wysłały Brytyjczykom ultimatum, żądając wycofania wojsk z 13 kolonii oraz uznania ich niepodległości. Ponieważ rząd brytyjski zlekceważył ultimatum, za pretekst do wojny posłużył incydent zbrojny z 17 czerwca 1778 r., kiedy to na Kanale starły się ze sobą, odnosząc poważne uszkodzenia, dwie fregaty — brytyjska „Arethusa" i francuska „Belle Poule".

Jak się niebawem okazało, walka o niepodległość Stanów Zjednoczonych nie była jedynym celem sprzymierzonych (do wojny przystąpiła 12 kwietnia 1779 r. Hiszpania, a w grudniu 1780 r. Holandia), choć oficjalnie był to cel nadrzędny. Wszystkim trzem państwom szło bowiem o odzyskanie utraconych na rzecz Wielkiej Brytanii posiadłości w Europie, Afryce, Ameryce Środkowej i Indiach Wschodnich. Stąd oddzielne morskie teatry działań wojennych: europejski, amerykański (a ściślej północnoamerykański i antylski) oraz indyjski i konieczność podziału operacyjnego posiadanych sił. Francuska marynarka wojenna miała dzięki reformom Choi-seula 68 okrętów liniowych oraz co najmniej 80 fregat i jednostek mniejszych; okręty były solidnej budowy z dobrze wyszkolonymi artylerzystami, stocznie zaś przygotowane do produkcji wojennej (pracowały po 15 godzin dziennie). Z kolei hiszpańska flota wojenna dysponowała 56 okrętami liniowymi (w większości nowymi) oraz około 70 jednostkami innych klas z dość dobrze wyszkolonymi załogami. Natomiast flota holenderska, znajdująca się w regresie, była nieliczna (około 16 okrętów liniowych i drugie tyle pozostałych klas), a wobec braku załóg zdolna jedynie do obrony własnych wybrzeży. Royal Navy natomiast dysponowała zarówno liczną flotą (77 okrętów liniowych w służbie, ponad 50 kolejnych w budowie i rezerwie, około 140 jednostek pozostałych klas) z dobrze wyszkolonymi załogami (około 60 000 ludzi).

5 — Trafalgar 1805

66

Strony walczące nie miały w zasadzie ustalonych planów działań, stąd początkowe ich ukierunkowanie na zwalczanie żeglugi przeciwnika, zaopatrującej insurgentów lub wojska walczące z nimi (wojna krążownicza). Jednocześnie Francuzi postanowili wesprzeć nieliczną flotę amerykańską (początkowo 12 okrętów kaperskich, 3 slupy wojenne i 6 brygów; potem 11 fregat i jeden 74-armatni okręt liniowy „America", który przekazano Francuzom za utracony przez nich „Magnifique"), wysyłając na tamtejsze wody silną eskadrę wiceadm. Karola d'Estainga, świeżo mianowanego dowódcę sił morskich w Azji i Ameryce (viceamiral d'Asie et d'Amerique).

Kiedy d'Estaing ze zmiennym szczęściem walczył na wodach amerykańskich nie tylko z zespołami Royal Navy, lecz z nie mniej groźnymi sztormami, odnosząc ranę w październikowych bojach 1779 r. o Savannah (zginął tu gen. Kazimierz Pułaski), na wodach indyjskich zaś utracono w październiku 1778 r. Pondichery, we Francji zapadła decyzja o wspólnej z Hiszpanami inwazji na Wyspy Brytyjskie (rejon Portsmouth — wyspa Wight i dalej na Londyn). W czerwcu 1779 r. flota inwazyjna (230 transportowców z 40 tys. żołnierzy), zbierając po drodze siły eskortowe (łącznie 97 okrętów, 8 fregat i liczne mniejsze okręty), |

opuściła porty francuskie. Przylądek Lizard osiągnęła dopiero 14 sierpnia. Tam, wobec rozpoczynających się sztormów na Kanale, zmieniono rejon lądowania, decydując się na port Falmouth i opanowanie Kornwalii. Ponieważ ustępujące liczbą jednostki Royal Navy nie dały się wciągnąć do walki, na okrętach francuskich zaś szerzyła się epidemia tyfusu i ospy oraz szkorbut (np. na flagowym „Ville de Paris" wiceadm. Ludwika d'Orvilliersa z 1100 ludzi załogi zmarło 61, a 560 było chorych), flota inwazyjna zawróciła, osiągając 19 września Brest (gdzie natychmiast wyokrętowano na leczenie ponad 7000 marynarzy).

Fiasko inwazji, poza ogólnonarodowym rozczarowaniem,] doprowadziło do przesilenia rządowego i zmian na stanowis-l

67

kach dowódczych5. Równie nijako zakończyły się hiszpańskie próby blokady Gibraltaru i Minorki, przy czym 2 zespoły floty rozbił adm. George Rodney w bitwach koło przylądków Finisterre (8 stycznia 1780 r.) i St. Vincent (16 stycznia). Idea „inwazji" nie opuszczała dowództwa francuskiego — po upadku Charlestonu (11 maja 1780 r.) wysłano na pomoc Amerykanom sześciotysięczny korpus gen. Jeana de Rochambeau, który na początku lipca wylądował pod Newport. Kiedy do wojny przystąpiła Holandia, eskadra adm. Rodneya zaatakowała holenderskie Małe Antyle, zdobywając wyspę St. Eustatius 3 lutego 1781 r., a następnego dnia wyładowany towarami kolonialnymi konwój holenderski (24 statki eskortowane przez liniowiec „Mars"). Ponieważ część tych towarów należała do tamtejszych kupców brytyjskich, Rodneya odwołano do Londynu dla złożenia wyjaśnień, a złośliwy los sprawił, że wysłane tam statki zdobycznego konwoju zostały 2 maja dopadnięte na Kanale przez zespół kontradm. Touissanta La Motte-Picqueta i rozproszone, przy czym Francuzi uprowadzili 18 z nich z ładunkiem o wartości ponad 5 min liwrów.

Alianci, posiadając na początku 1781 r. 124 okręty liniowe (wobec 115 okrętów Royal Navy), zamierzali prowadzić działania jednocześnie na wszystkich akwenach. Pozostawiając gros sił w Europie (61 liniowców przeciw 39 brytyjskich), wysłali na wody karaibskie 44 liniowce (tyle samo mieli tu Brytyjczycy), na wody indyjskie — 11 (wobec 10 brytyjskich), na wody północnoamerykańskie zaś tylko 8 (wobec 19 brytyjskich). Tymczasem właśnie na akwenie północnoamerykańskim przyszło odnieść im 9 września 1781 r. błyskotliwy sukces.

3 Podobno jedynym sukcesem tej operacji było przechwycenie brytyjskiego liniowca „Ardent" (18 sierpnia 1779 r.), a jej epilogiem wyczyn kmdr. Johna Paula Jonesa z US Navy, który na ofiarowanej mu przez Francuzów fregacie >,Bonhomme Richard" (eks „Duc de Duras") zaatakował konwój brytyjski na Morzu Północnym, zdobywając po abordażu fregatę „Serapis" (23 września) oraz zatopienie w rejonie Brestu fregaty „Quebec" przez francuską fregatę .,Surveiłlante" (6 października); W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 360.

68

Przebywający od końca kwietnia na Karaibach wiceadm. Francois de Grasse (22 okręty liniowe, 100 transportowców z 3300-osobowym desantem), który w maju zajął wyspy St. Lucia i Tobago, podczas kiedy desant hiszpański (1500 ludzi) opanował Pensacolę na Florydzie, został 6 lipca powiadomiony o spodziewanej ofensywie brytyjskiej na Wirginię i Pensylwanię. Gen. Charles Cornwallis, który miał atakować od południa, koncentrował swe siły w Yorktown, przy czym dostawy wojsk i zaopatrzenia odbywały się przez Zatokę Chesapeake. Aby sparaliżować plany brytyjskie, de Grasse postanowił wesprzeć wojska własne gen. Rochambeau atakujące Yorktown, a jednocześnie zablokować zatokę. W pościg za eskadrą francuską (24 okręty liniowe) wysłał Rodney zespół kontradm. Hooda (14 okrętów liniowych); ten jednak wyprzedził Francuzów i, nie widząc ich okrętów u wejścia do zatoki, pożeglował do Nowego Jorku, gdzie dołączył do zespołu kontradm. Gravesa (5 okrętów liniowych). Tymczasem de Grasse wpłynął na wody Chesapeake dwa dni później, wyokrętował 3300 ludzi desantu i zablokował wejście do zatoki, oczekując na zespół kontradm. Barrasa (8 okrętów liniowych), który miał dostarczyć z Newport ciężkie działa oblężnicze. Graves z kolei, sądząc, że de Grasse po wyładowaniu posiłków zawróci na Kubę, opuścił Nowy Jork, aby zająć Chesapeake i zaopatrzyć Cornwallisa w żywność, a przy okazji zniszczyć Barrasa.

Do spotkania doszło 5 września 1781 r. Widząc okręty de Grasse'a w zatoce, Graves, zamiast atakować, pozwolił im wyjść w morze i sformować szyk bojowy. Francuzi lepiej manewrowali (z zatoki wyszli podobno w ciągu kwadransa), a jeszcze lepiej strzelali (ciężko uszkodzili 5 liniowców brytyjskich, z których „Terrible'a" trzeba było zatopić), tak że po kilkudziesięciu minutach Brytyjczycy wycofali się z walki (stracili 336 ludzi, podczas kiedy Francuzi 220). Przez 5 dni obie floty krążyły u wejścia do Chesapeake, po czym Graves wobec podejścia zespołu Barrasa wycofał się do Nowego Jorku, niejako odstępując Francuzom we władanie akwen

69

północnoatlantycki. Ta nierozstrzygnięta taktycznie bitwa morska miała, jak stwierdził adm. Rodney, duże znaczenie dla losów rewolucji amerykańskiej — odcięty od pomocy drogą morską Yorktown, po miesięcznych walkach, skapitulował 19 października 1781 r. Zwycięzcy wzięli ponad 8500 jeńców, cenne trofea oraz opanowali zablokowane w zatoce okręty brytyjskie (okręt liniowy, fregata, 60 transportowców). Klęska ta zmusiła Jerzego III i rząd brytyjski do rozpoczęcia w marcu 1782 r. rozmów pokojowych, co zapowiadało już oficjalne uznanie niepodległości Stanów Zjednoczonych6.

Alianci, spokojni o sprawę Amerykanów, przystąpili teraz do realizacji własnych planów operacyjnych. Hiszpanie, wspomagani przez Francuzów, finalizowali rewindykację Gibraltaru (obleganego od stycznia 1780 r.) i Minorki (operacja desantowa w lipcu 1781 r.). O ile Minorka skapitulowała ostatecznie 4 lutego 1782 r., o tyle szturm generalny na twierdzę gibraltar-ską, przeprowadzony 13-14 września 1782 r., do którego użyto również 10 specjalnie zbudowanych baterii pływających (tzw. pontonów artyleryjskich), zakończył się totalnym niepowodzeniem. Spłonęły w walce wszystkie pontony artyleryjskie, atakujący zaś stracili 1500 zabitych i 370 wziętych do niewoli (obrońcy tylko 100 zabitych). Hiszpanie liczyli na wzięcie twierdzy głodem, ale 11 października adm. Richardowi Ho-we'owi udało się wprowadzić do portu gibraltarskiego flotyllę

6 W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 366-371. Inne nieco dane podaje I. R u s i n o w a, Saratoga-Yorktown 1777-1781, Warszawa 1984. s. 169-178. Francusko-amerykańska armia oblężnicza (wraz z załogami okrętów de Grasse'a) liczyła 19 000-20 000 ludzi, z czego straty francuskie — 253 żołnierzy (w tym 60 zabitych), amerykańskie zaś — 88 (23 zabitych). Do niewoli poszło 8885 Brytyjczyków (w tym 552 rannych), zginęło 156 (stanowiło to ponad 1/4 sił brytyjskich w Ameryce Północnej). Zwycięzcy zagarnęli 214 dział, 7200 karabinów. 260 koni oraz żołd przeznaczony do wypłaty; zniszczono fregatę „Charon", zdobyto fregatę „Guadeloupe" i wszystkie transportowce. Wg niej flota francuska w rejonie Yorktown liczyła 37 okrętów liniowych, brytyjska zaś 18 i nie kwapiła się do walki. Ponownie przybyła ona do Zatoki Chesapeake już po kapitulacji Yorktown (dopiero 24 października), skąd na widok eskadry de Grasse'a zawróciła do Nowego Jorku.

70

transportowców z zaopatrzeniem i posiłkami wojskowymi, dzięki czemu Gibraltar pozostał w rękach brytyjskich.

Z kolei Francuzi rozwinęli operacje na wodach karaibskich. Wiosną 1782 r. znajdowała się tu, wyeksploatowana wielomiesięcznymi działaniami, zbiorcza eskadra de Grasse'a (35 okrętów liniowych); wiceadmirał, wzmocniony nadesłanym z Francji konwojem (100 statków z zaopatrzeniem), planował operację desantową na Jamajkę, zakładając bazę wypadową na Haiti. Brytyjczycy, którzy otrząsnęli się już po klęsce amerykańskiej, dla obrony swoich „wysp cukrowych" przysłali eskadrę adm. Rodneya; ten, po połączeniu z siłami Hooda, dysponował 36 okrętami liniowymi (w tym 12 nowymi) i 11 fregatami. De Grasse (który przystąpił również do rewindykacji posiadłości holenderskich) zamierzał, unikając bitwy z siłami głównymi Rodneya, przerzucić transportowce z Martyniki na Haiti (gdzie w Cap Francais czekać miała licząca 12 liniowców eskadra hiszpańska wiceadm. Solano) drogą w „cieniu" Wysp Podwietrznych.

Po wyznaczeniu 2 okrętów liniowych do ich eskorty, z pozostałymi 33 i 5 fregatami wpłynął na akwen wysp Les Saintes (między Gwadelupą a Dominiką), aby tu powstrzymać ewentualny pościg brytyjski. 9 kwietnia doszło do pierwszych starć, po których przez dwa dni porządkowano szyki i okręty; nastąpiła przy tym kolizja 3 okrętów francuskich, w wyniku której najbardziej poszkodowanego „Zelee" trzeba było od-holować na Gwadelupę. Podobno, obawiając się ataku brytyjskiego na zespół holowniczy (3 okręty liniowe), de Grasse zdecydował się wydać bitwę Rodneyowi przy niekorzystnym dla siebie stosunku sił (30:36 w okrętach liniowych i 2246:3012 w artylerii pokładowej).

Rozpoczęto ją 12 kwietnia 1782 r. o 7.45 na kontrkursach, w klasycznych szykach torowych. Zapewne byłaby typową bitwą, stoczoną zgodnie z zasadami taktyki liniowej, gdyby nie nagła zmiana kierunku wiatru około godz. 9, przez co okręty de Grasse'a czasowo utraciły możliwość ruchu i nie wykonały

71

zaplanowanego przez wiceadmirała zwrotu. Co więcej, w kolumnie francuskiej wytworzyły się luki i w tej sytuacji Rodney, rezygnując z taktyki linii, zdecydował się na jej przełamanie, przechodząc flagowym ^ormidable" za 19 w szyku okrętem francuskim. Manewr dowódcy powtórzyli również: komodor Affleck na „Bedfordzie" (przeciął szyk za 12 okrętem), kmdr Gardner na „Duke'u" (za 23 okrętem) i kontradm. Hood na „Barfleurze" (za 7 okrętem). Choć de Grasse chciał ponownie odtworzyć linię bojową, jego dowódcy bądź zignorowali sygnały wiceadmirała, bądź nie potrafili ich wykonać. Dlatego bitwa przerodziła się w wiele pojedynków stłoczonych okrętów, w których uzbrojone w karonady7 okręty brytyjskie wzięły wkrótce górę nad przeciwnikiem. W godzinach przedwieczornych otoczone i mocno postrzelane okręty francuskie, mając nadal przeciwny wiatr, zaczęły kapitulować. O 18.30, po poddaniu flagowego „Ville de Paris" (ponad 1000 zabitych i rannych, zwalone maszty, wystrzelana amunicja) i wzięciu do niewoli de Grasse'a, Rodney przerwał bitwę, rezygnując z pościgu. Ocalałe okręty francuskie odeszły pod dowództwem kontradm. de Vaudreuila na Haiti dla przeprowadzenia napraw i uzupełnienia załóg.

Bitwa zakończyła się klęską Francuzów. Stracili oni 5 okrętów, mieli ponad 2000 zabitych, około 1000 rannych, a około 3000 ludzi dostało się do niewoli; straty brytyjskie wyniosły 253 zabitych i 816 rannych. Nazajutrz Rodney uległ namowom Hooda i wysłał w pościg za rozbitymi Francuzami 10 swoich najlepszych okrętów — dopadły one i wzięły do niewoli 19 kwietnia dwa okręty liniowe, uszkodzone jeszcze przed bitwą i odesłane na Gwadelupę. Wzięte do niewoli pryzy (siódmy „Cezar" wyleciał w powietrze wskutek nieostrożności z ogniem), które Rodney wysłał do portów północnoamerykańskich, zatonęły wraz z 2 liniowcami eskorty w ciężkim sztormie, który ponadto pochłonął co najmniej

Nowe środki walki na morzu oraz zmiany w budownictwie i taktyce okrętów omawiam w rozdziale następnym.

72

3500 marynarzy brytyjskich (jeńcy francuscy odpłynęli w czerwcu do Europy wraz z konwojem z Jamajki). Tak więc bitwa koło Les Saintes niejako przez przypadek zmieniła się z bitwy toczonej według zasad taktyki linearnej w bitwę rozegraną według zasad taktyki manewrowej, stanowiąc zapowiedź kolejnych zmian w prowadzeniu wojny morskiej oraz zapowiedź... Trafalgaru.

Klęska koło Les Saintes, wygasanie walk w Ameryce Północnej przy jednoczesnym rozpoczęciu rokowań pokojowych i nieudana operacja gibraltarska osłabiły natężenie działań aliantów na wodach Atlantyku (zrezygnowano z desantu na Jamajkę) — odtąd głównym akwenem wojny morskiej stał się Ocean Indyjski.

Działania na nim zdominował kmdr Piotr de Suffren, przysłany tu z 5 okrętami liniowymi. Po drodze poturbował on 16 kwietnia 1781 r. eskadrę brytyjską w Porto Praia (Wyspy Zielonego Przylądka) oraz zaopatrzył w żywność i wojska kolonie holenderskie w Kraju Przylądkowym (Afryka Południowa), docierając w grudniu na Ile de France (Mauritius). W oparciu o Port Louis rozpoczął w styczniu 1782 r. działania wojenne przeciw znajdującym się w Indiach wojskom gen. Hectora Munro i flocie brytyjskiej wiceadm. Edwarda Hughesa wespół ze sprzymierzonym sułtanem Majsuru — Haj-darem Alim. Po zdobyciu liniowca brytyjskiego „Hannibal" (nazwano go „Petit Annibal", gdyż w eskadrze był już inny „Annibal"), Suffren, mając łącznie 12 okrętów liniowych, popłynął z nimi pod brytyjski Madras. Tu 17 lutego doszło do pierwszej bitwy z Hughesem (9 okrętów liniowych). Suffren, lekceważąc taktykę liniową (nazywał ją „paradą ślimaków"), uderzył na tyły i centrum kolumny brytyjskiej, aby uchwycić ją z obu stron (burt), ale wsparło go tylko 7 jego dowódców okrętów. I choć dzięki temu Hughes umknął w ciemnościach do Trincomalee (Cejlon), wojska Hajdara Alego, wsparte przez flotę francuską, zdobyły Pondichery i Cuddalur (nad Zatoką Bengalską).

73

Do drugiej bitwy obu flot doszło 14 kwietnia, kiedy do Hughesa dołączyły 2 nowe liniowce. Suffrena, który chciał powtórzyć schemat bitwy pod Madrasem, znów nie wsparli dowódcy niektórych okrętów; bitwa była zatem nierozstrzygnięta, mimo że Hughes, mając ciężko uszkodzone 2 okręty liniowe, wycofał się do Negapatamu (na płd. od Cuddaluru). Nastąpiła teraz dwumiesięczna przerwa w działaniach (naprawa okrętów, działalność dyplomatyczna), zakończona uderzeniem Suffrena 6 lipca na Negapatam. Obie eskadry rozpoczęły bitwę w kolumnach torowych, ale nagłe uderzenie wiatru pokrzyżowało szyki — stąd w konsekwencji pojedynki rozproszonych okrętów, w których lepsi okazali się Brytyjczycy (800 zabitych i rannych po stronie francuskiej i 300 po brytyjskiej).

Mimo sukcesu Hughes wycofał się do Madrasu. W tym czasie Suffren otrzymał posiłki z kraju (zespół transportowców z oddziałami gen. Karola de Bussy'ego, 2 okręty liniowe), dzięki którym uderzył na Trincomalee i zdobył je 31 sierpnia (po przeszło miesięcznym oblężeniu). Kontradmirał założył tu swoją bazę operacyjną, bardziej dogodną niż odległy Port Louis. Ponieważ Hughes próbował odbić miasto, 3 września 1782 r. doszło do kolejnej bitwy obu przeciwników. Plan Suffrena — dwustronny atak na ariergardę brytyjską — nie został zrealizowany z powodu nieudolności lub niezdyscyplinowania dowódców okrętów francuskich. Uszkodzono jednak wiele okrętów Hughesa, który, wobec niemożności ich naprawy w Madrasie, odszedł aż do Bombaju nad Morzem Arabskim.

Do końca roku obie strony ściągały posiłki w ludziach i sprzęcie, a Suffren (nazywany przez Hindusów „admirałem-diabłem") pozbył się ponadto nielojalnych dowódców okrętów. Wiosną 1783 r. wylądował w Pondichery 2500-osobowy desant francuski, ale śmierć Hajdara Alego i zamieszanie wśród hinduskich sojuszników spowodowały, że Francuzi musieli oddać miasto nacierającym z Madrasu Brytyjczykom i cofnąć się do Cuddalur, gdzie zablokował ich od strony morza Hughes ze swoją eskadrą (18 okrętów liniowych).

74

Nadpłynął jednak Suffren (15 liniowców) i 20 czerwca 1783 r. doszło do ostatniej w tej wojnie bitwy morskiej pod Cuddalur. Ponad dwuipółgodzinna wymiana ognia (Suffren dowodził z pokładu fregaty) nie przyniosła rozstrzygnięcia, choć Hughes wycofał się do Madrasu. Kilka dni później działania wojenne przerwano, gdyż okazało się, że już 30 stycznia 1783 r. Wielka Brytania podpisała traktaty pokojowe z Francją i Hiszpanią8. Suffren wrócił do ojczyzny w glorii zwycięzcy — Ludwik XVI mianował go czwartym wiceadmirałem floty francuskiej, tworząc dlań specjalne stanowisko dowódcy Floty Brestu.

Podsumowując działania morskie w amerykańskiej wojnie o niepodległość, można bez przesady stwierdzić, że flota francuska okazała się w nich godnym przeciwnikiem Royal Navy, a wymuszone na Wielkiej Brytanii ustępstwa terytorialne były (przy pewnych zastrzeżeniach) głównie jej zasługą. Stany Zjednoczone stały się niepodległym organizmem państwowym z zachodnią granicą na rzece Missisipi, Hiszpania otrzymała Florydę i Minorkę, sama zaś Francja odzyskała amerykańskie wyspy: St. Pierre, Miąuelon, St. Lucia i Tobago oraz afrykański Senegal, uzyskała prawo zakładania faktorii handlowych w Indiach oraz połowu ryb na wodach nowofun-landzkich. Zniesiono także uwłaczający jej suwerenności zakaz fortyfikowania Dunkierki.

Na konto sukcesów floty francuskiej należy też zapisać większość zatopionego w czasie wojny krążowniczej brytyjskiego tonażu handlowego — spośród około 2500 statków co najmniej

8 Ponieważ wcześniej, bo już 30 listopada 1782 r., podpisano brytyjsko-amerykański traktat pokojowy, wojnę można było formalnie uznać za zakończoną. Na przeszkodzie stanął jednak parlament brytyjski, który odmówił ratyfikacji traktatu z USA; doprowadziło to do przesilenia rządowego i zmiany gabinetu. Niezależnie od tego pewne opory stawiała Hiszpania, tak że ostatecznie te trzy traktaty pokojowe podpisano łącznie 3 września 1783 r. w Wersalu. Z osamotnioną Holandią całkiem odrębny traktat podpisała Wielka Brytania dopiero w maju 1784 r.; przywracając status quo kolonii holenderskich w Afryce, Ameryce i Azji, pozbawiła ją jednocześnie Negapa-tamu w Indiach.

75

75% zatopiły okręty noszące „białą banderę" ze złotymi liliami (Burbonów). Sprzymierzeńcy stracili około 1000 statków9. Nie należy się zatem dziwić, że odtąd głównym celem brytyjskiej polityki morskiej było zahamowanie „per fas et nefas" (godnymi i niegodnymi sposobami) tego nieoczekiwanego rozwoju marynarki francuskiej10. I oto sama Francja pomogła niebawem Brytyjczykom przerwać ten okres prosperity własnej floty. 14 lipca 1789 r. szturmem na paryskie więzienie stanu — Bastylię, z której uwolniono aż 7 (!) więźniów (w tym 4 fałszerzy weksli i 2 szaleńców), rozpoczęła się w dziejach Francji nowa epoka historyczna, nazwana z czasem „Wielką Rewolucją".

Jak każda rewolucja masowa, której przebieg różni się znacznie od obowiązujących dotąd norm postępowania społecznego, uznanych za „przeżytek starego ustroju", stanowiła ona wielkie zagrożenie dla istniejącego ładu państwowego wraz z całą jego infrastrukturą administracyjną, polityczno-or-ganizacyjną, gospodarczą i wojskową. W tej ostatniej najbardziej zagrożoną w swoim statutowym istnieniu jest zawsze marynarka wojenna ze względu na: specyfikę służby na morzu (izolacja od lądu, warunki hydrometeorologiczne); swoje wyprzedzenie techniczne wobec innych rodzajów wojsk i dziedzin gospodarki, związane z konstrukcją oraz uzbrojeniem i wyposażeniem okrętów; potrzebę wysokich umiejętności specjalistycznych dla obsługi uzbrojenia i sprzętu okrętowego oraz umiejętności wyszkoleniowych dla realizacji aktualnej taktyki walki; złożoną strukturę organizacji służby okrętowej (gradacja stanowisk służbowych) oraz wysoki stopień dyscypliny zewnętrznej i samodyscypliny dla zapewnienia bezpieczeństwa okrętowi w czasie żeglugi i walki; wyższy stopień

' W i e c z o r k i e w i c z , op. cfo, t. I. s. 371-397; W. H u b e r t , Historia wojen morskich, Warszawa 1935, s. 123-134; E. R o z t w o r o w s k i , Historia powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 1977, s. 800-811; SATS, s. 844.

10 Niejako pierwszym wymuszonym na Brytyjczykach dowodem uznania dla międzynarodowego morskiego prestiżu Francji był podpisany 26 września '786 r. traktat handlowy, w którym oba państwa przyznały sobie klauzule najwyższego uprzywilejowania.

76

przygotowania ogólnego (wykształcenia) poborowych i ochotników niż w innych rodzajach wojsk i dziedzinach gospodarki, a także dobrze wyszkolony pod względem specjalistycznym (długoletnia praktyka okrętowa i morska) oraz ogólnym (znajomość nauk ścisłych i geografii) korpus oficerski.

Warunki te spełniali przede wszystkim oficerowie wywodzący się z wyższych warstw społecznych, przeciw którym z reguły skierowane było ostrze oddolnych wystąpień rewolucyjnych. Stąd — niejako z góry — marynarka wojenna stawała na straconej pozycji, tym bardziej, że jej, wykazane powyżej, odrębności z wielkim trudem dawały się wtłoczyć w rewolucyjny system zmian (masowość służby wojskowej, sztuczny egalitaryzm i fraternizacja, upolitycznienie załóg, nagonka antyoficerską i antyinteligencka, krwawa rozprawa z „wrogiem wewnętrznym", „słuszne" poglądy polityczne jako jedyne kryterium wyznaczania na stanowiska służbowe itp.).

Podobnie stało się w czasie Wielkiej Rewolucji. Najwcześniej przystąpiono do rozprawy z korpusem oficerskim, być może dlatego, iż czystka objęła również oficerów wojsk lądowych. Kryterium było pochodzenie społeczne, jako że gros z nich wywodziło się z obcej klasowo rewolucjonistom arystokracji i szlachty. Nie decydując się jeszcze na bezpośrednią eksterminację, zmuszano ich do opuszczania służby szykanami — podburzając podwładnych (co znacznie obniżyło dyscyplinę na okrętach) oraz organizując mityngi z udziałem przedstawicieli nowych władz, które kończyły się antyoficerską nagonką, zazwyczaj połączoną z doraźnym wymierzaniem sprawiedliwości. Już jesienią 1789 r. dwaj agitatorzy paryscy wywołali zamieszki w arsenale tulońskim — interweniujący dowódca Floty Śródziemnomorskiej, kontradm. Franciszek d'Albert de Rions, został pobity i wtrącony do więzienia, a jego zastępcę, kmdr. de Mories Castelleta omal nie powieszono na latarni. Do podobnych zajść doszło w 1790 r. w Breście. Represjami objęto również starszych podoficerów (maitres) oraz korpus artylerzystów okrętów, który, uważany

77

z racji specjalnych przywilejów za stronnika monarchii, został skasowany.

Po przejęciu władzy przez jakobinów Robespierre'a miały miejsce krwawe rozprawy z korpusem oficerskim w Breście i Tulonie (sierpień-wrzesień 1792 r.), niezależnie od pojedynczych procesów zakończonych zgilotynowaniem skazanych (ścięto 5 admirałów, w tym d'Estainga, jednego z bohaterów wojny amerykańskiej), czy wydaniem ich „wzburzonemu ludowi" (2 admirałów). 9 admirałów uwięziono (w tym słynnego podróżnika Ludwika de Bougainville'a), 5 wydalono ze służby bez dodatkowych szykan, 8 zaś wyemigrowało. Ponadto ścięto lub uwięziono kilkuset starszych i młodszych oficerów, a drugie tyle wyemigrowało lub uciekło przed prześladowaniami, głównie do Wielkiej Brytanii (gdzie zasilili szeregi rojalistów). W efekcie takich rozwiązań w służbie pozostało nie więcej niż 25% dawnego korpusu oficerskiego (oficerowie ci musieli uzyskać tzw. świadectwa lojalności) "; uzupełniano go zatem oficerami nieszlachcicami z marynarki handlowej12, dobrymi marynarzami, ale nijakimi żołnierzami oraz oficerami wojsk lądowych, dobrymi żołnierzami, którym jednak oddanie Republice nie mogło zastąpić braku podstawowego wyszkolenia morskiego. Nowa marynarka francuska została zatem pozbawiona swoich najlepszych oficerów, podoficerów i artylerzystów oraz wypracowanych zasad dyscypliny okrętowej. Miernikiem wartości załóg stało się nie ich wyszkolenie wojenno-morskie, ale przekonania polityczne, nad którymi czuwali przysyłani z Paryża komisarze rządowi.

Zrozumiałe więc, że przy tak wielkim zaangażowaniu w sprawy polityczne nikt nie miał głowy, do zajmowania się okrętami i sprzętem, zwłaszcza w okresie, kiedy szefem departamentu marynarki w Komitecie Ocalenia Publicznego

11 Np. spośród 640 oficerów morskich bazy Brest już w 1791 r. ubyło 361, w tym 30 komandorów; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit.. t. I , s. 428.

12 W 1790 r. francuska flota handlowa liczyła około 6000 statków, w tym 5000 o pojemności jednostkowej brutto poniżej 100 RT.

78

został komisarz Jean Bon Saint-Andre, były pastor i wróg katolicyzmu. Przeświadczony, że „rewolucyjny zapał może zastąpić należyte wyszkolenie załóg" oraz że „gardząc zawiłymi ewolucjami" należy powrócić „do taktyki abordażowej, w której Francuzi byli zawsze zwycięzcami", komisarz rozwiązał korpus oficerski, artylerzystów okrętowych zastąpił „wiernymi sobie" gwardzistami narodowymi, a dowodzenie flotami (o ile stały w portach) przekazał mianowanym urzędnikom, co doprowadziło do wielu nadużyć przy zaopatrzeniu okrętów. Zamienił również dawną „białą" banderę marynarki na rewolucyjną „trójkolorową" (niebiesko-biało-czerwoną), ale nie wszystkie okręty chciały ją podnosić, tłumacząc, że nie ma ona żadnych tradycji bojowych (pod „białą" zwyciężano Brytyjczyków). Niestety, nie wzmocnił przez to potencjału zrewoltowanej floty (z 80 okrętów liniowych w 1793 r. w służbie pozostawały zaledwie 22), choć nadawał okrętom groźnie brzmiące nazwy: „Vengeur du Peuple" („Mściciel Ludu"), „Tyrannicide" („Tyranobójca"), „Indomptable" („Nie-ujarzmiony"), „Jacobin" („Jakobin") czy „Peuple Souverain" („Lud Wszechwładny").

Owa degrengolada floty francuskiej postępowała, jak się wydaje, na oczach obojętnych Brytyjczyków. Półżartem można stwierdzić, iż pewnie pozazdrościli oni, że odbywa się to wszystko bez udziału Royal Navy. Ale przekorny los dał im szansę — 3 stycznia 1793 r. „błąkający się" w rejonie Brestu slup brytyjski „Childers" został ostrzelany przez francuskie baterie nadbrzeżne. Rząd Wielkiej Brytanii uznał ten incydent za „casus belli" i 1 lutego wypowiedział wojnę Francji; z nieznacznymi przerwami ciągnąć się miała ona przez ponad 20 lat.

Kiedy latem 1794 r. młody generał Bonaparte, mający już za sobą jako artylerzysta walkę z flotą brytyjską na redzie Tulonu, przystąpił do opracowywania planów wojny z Piemontem, również flota francuska a la manierę Bon Saint-Andre miała w dorobku swoją wielką bitwę morską z Royal Navy.

79

Stoczona na zachód od przylądka Finisterre, otrzymała w marynarce francuskiej miano „bitwy 13 prairiala" (1 czerwca), w brytyjskiej zaś — „bitwy sławnego 1 czerwca" („Glorious First June"). Wobec zaprezentowanego wyżej stanu wyszkolenia „rewolucyjnej" floty francuskiej została ona niejako wymuszona sytuacją żywnościową Republiki oraz pogróżkami Bon Saint-Andrego wobec dowództwa Floty Atlantyckiej. Komisarz morski wobec wygłodzenia kraju (nieurodzaj oraz spekulacja zbożem) i spodziewanych rozruchów antyrządowych, mając w perspektywie sprowadzenie do Francji wielkiego konwoju z pszenicą amerykańską (117 statków, eskortowanych przez 2 liniowce i 4 fregaty kontradm. Piotra van Stabena), przybył osobiście do Brestu, zachęcając marynarzy do wypłynięcia na spotkanie zboża hasłem „nie trzeba nam morskiego zwycięstwa, ale ocalenia naszego konwoju". Sytuacja w Breście przeraziła go, marynarze stwierdzili bowiem, że obdarci i niedożywieni „bić się nie będą". Bon Saint-Andre z miejsca znalazł winnych — dawnych oficerów floty królewskiej. Dowódcę Floty, wiceadm. Justyna Morarda de Gallesa, wraz ze sztabem kazał uwięzić, resztę wyższych oficerów wydalił ze służby, a „reakcyjne" załogi przepędził z okrętów. Nowym dowódcą Floty wyznaczył kpt. mar. Ludwika Villareta de Joyeuse'a, byłego oficera eskadry indyjskiej Suffrena; mianowano go kontradmirałem i „zachęcono" do walki zapowiedzią gilotyny w przypadku niepowodzenia. Nowe załogi składały się ze zwerbowanych okolicznych wieśniaków i rybaków bretońskich. Na szczęście dla siebie i Republiki Villaret de Joyeuse okazał się uzdolnionym dowódcą, niewyszkolone załogi zaś nienawidziły Anglików i były pewne, że „jak przyjdzie co do czego", dadzą im radę. Flagowym okrętem tej nowej Floty został „Montagne", który jako jedyny (?) podniósł „trójkolorową banderę".

Villaret wysłał najpierw w stronę konwoju zespół kontradm. Józefa Nielly'ego (5 okrętów), wyznaczając mu spotkanie w punkcie 100 mil na zachód od Belle-Ile, sam zaś z siłami

80

głównymi (25 liniowców) wypłynął 16 maja. Tymczasem Nielly natknął się na konwój brytyjski z Ameryki, który rozproszył, niszcząc 30 statków i zdobywając fregatę „Castor", czym sprawił niemiłą niespodziankę odpowiedzialnemu za przebieg operacji „Konwój zbożowy" adm. Richardowi Ho-we'owi, dowódcy Channel Fleet (32 okręty liniowe). Howe wysłał przeciw konwojowi van Stebela 6 liniowców kontradm. George'a Montagu, a sam z 26 pozostałymi ruszył pod Brest, ale Villareta już nie pochwycił. Podjął pościg i całkiem przypadkiem 28 maja obie floty zeszły się ze sobą, rozpoczynając pięciodniowe zmagania.

Villaret cofał się ku swemu konwojowi i ojczystym brzegom, czekając na dołączenie zespołu Nielly'ego. Natomiast Howe, atakując jego straż tylną, usiłował zmusić go do bitwy (28 i 29 maja Francuzi odesłali do Rochefort 3 uszkodzone liniowce, których załogi uwięziono, oskarżając o ucieczkę), ale zaokrętowany na „Montagne" Bon Saint-Andre nie zezwalał na nią, mając na uwadze osłonę konwoju zbożowego. 30 i 31 maja sztorm i mgła przerwały walkę (dołączył wtedy zespół Nielly'ego), lecz niedziela 1 czerwca była słoneczna i w miarę wietrzna.

Howe zaatakował zdecydowanie po godzinie 8, usiłując przeciąć szyk eskadry Villareta, ten zaś próbował uprzedzić jego manewr; w efekcie odciął 7 liniowców brytyjskich. Tymczasem ucichł wiatr (podobno aż na 5 godzin), udaremniając awangardzie i francuskim siłom głównym wzięcie odciętych Brytyjczyków „w dwa ognie"; więc ci z kolei zastosowali ten manewr wobec ariergardy przeciwnika. Doszło teraz do serii pojedynków, z których najbardziej zacięty, bo ponad trzygodzinny (dzięki przypadkowemu splątaniu takielun-ku obu okrętów), stoczyły ze sobą brytyjski „Brunswick" (dowódca kmdr John Harvey) i francuski „Vengeur du Peuple" (kpt. mar. Jan Franciszek Renaudin). Padło 158 Brytyjczyków wraz z Harveyem, a ciężko postrzelany „Brunswick" ledwie dotarł do Plymouth zaś „Mściciel Ludu" z 356 ludźmi załogi

81

zatonął. Według rozpowszechnionego przez Konwent patetycznego meldunku Renaudina, który dostał się do niewoli, tonęli oni trzymając w rękach trójkolorową banderę, wznosząc okrzyki na cześć Republiki i śpiewając Marsylianką, co francuska opinia publiczna, spragniona jakiegoś populistycznego wzorca postępowania, przyjęła z entuzjazmem — „oto jak należy umierać za Republikę!". W rzeczywistości, ocalała po walce z „Brunswickiem", a następnie z „Ramilliesem" załoga „Vengeur du Peuple", z kpt. mar. Renaudinem na czele, porzuciła pośpiesznie tonący wrak na widok zbliżających się brytyjskich szalup ratunkowych (ocalało co najmniej 200 rozbitków), wybierając niewolę zamiast heroicznej śmierci.

Tak więc bitwa zakończyła się taktycznym zwycięstwem Howe'a, który zniszczył 7, wziął do niewoli 6 innych okrętów przeciwnika i miał 1148 poległych (wobec 5000 poległych Francuzów) oraz operacyjnym zwycięstwem Vil-lareta, który skutecznie udaremnił atak na konwój zbożowy (większość okrętów brytyjskich została poważnie uszkodzona) i gotów był do dalszej walki (choć jego „Montagne" otrzymał około 500 trafień i miał 300 zabitych). Ostatecznie odwrót wymógł na nim wystraszony przebiegiem bitwy Bon Saint-Andre, tłumacząc to troską o konwój. Eskadra francuska powróciła do Brestu 11 czerwca (holując 5 ciężko uszkodzonych okrętów liniowych). Dwa dni później zawinęły tam statki wyczekiwanego konwoju. Marynarka republikańska zyskała zatem dwóch nowych bohaterów — mitycznego „Mściciela Ludu" i realnego Ludwika Villareta de Joyeuse'a,

. który ponadto ocalił własną głowę l 3. Nie wiemy, czy Napoleon, opracowując koncepcję swojej

przyszłej kampanii włoskiej, planował jakiekolwiek współdziałanie z francuską Flotą Śródziemnomorską, a tym bardziej, czy zwrócił w ogóle uwagę na Villareta jako „nowego

W. Ł y s i a k, Epopeja „Mściciela", „Morze" 1974, nr 10. Uważa on, że statków ze zbożem było 200. Z kolei MEW (t. I, s. 424) podaje, iż było ich 130; także: W i e c z o r k i e w i c z , op. cii., t. I, s. 437^144.

(l — Trafalgar 1805

82

człowieka" w marynarce. Zanim jednak wyruszył przeciw Piemontowi, przyszło mu 5 października 1795 r. (13 vendemia-ire'a roku IV) po raz drugi udokumentować swoją wierność Republice. I znów jako artylerzysta, choć celem nie były już okręty brytyjskie. Wprowadzenie nowej „Konstytucji roku III" i poprawek do niej (22 sierpnia 1795 r.) wywołało w Paryżu rozłam między monarchistami a republikanami, przy życzliwej neutralności komendanta garnizonu, gen. Jakuba

_Jv4enou. W odpowiedzi Konwent aresztował Menou i postawił na czele „armii wewnętrznej i Paryża" (5000 żołnierzy) jednego z przywódców politycznych, Pawła Barrasa. Ten, nie będąc wojskowym, powołał na swego doradcę „bezrobotnego generała" Bonapartego, który wystawił przeciw rebeliantom (co najmniej 25 000 ludzi)... armaty. Rankiem 5 października, kiedy powstańcy ruszyli na gmach Konwentu, zostali rozstrzelani „ogniem na wprost"; ogień artylerii rozproszył też rebelianckie rezerwy, gromadzące się m.in. w kościele Św. Rocha. W południe, po stracie kilkuset zabitych i rannych, zbuntowani opuścili Paryż.

Odwaga i zdecydowanie Bonapartego zaimponowały Konwentowi — w ciągu kilku dni został on generałem dywizji i dowódcą „armii wewnętrznej" oraz zaufanym człowiekiem Barrasa, którego powołano na jednego z pięciu członków Dyrektoriatu, najwyższej władzy wykonawczej Republiki (utworzonej przez nową konstytucję). Ścisły sojusz z Barrasem przypieczętował ślub, który Napoleon zawarł 9 marca 1796 r. z jego była kochanką, Józefiną de Beauharnais, atrakcyjną wdówką z dwojgiem dorastających dzieci, do tego 6 lat starszą od młodego męża. Józefina wniosła mu niejako „w posagu" dowództwo armii włoskiej oraz nadzieje na najwyższe stanowiska wojskowe w Republice. Miesiąc miodowy trwał jednak tylko dwa dni, po których świeżo upieczony mąż i dowódca wyjechał do Nicei na stanowisko dowodzenia „swojej" armii. Lecz kiedy 21 marca przybył na miejsce — wręcz oniemiał. Jego 40-tysięczna armia (4 dywizje

83

piechoty) żyła „nie wiadomo z czego i nie wiadomo w co" się ubierając. Wszechwładna intendentura republikańska okradała żołnierzy bezczelnie i, jak się wydawało, bezkarnie — nie wypłacano żołdu, brakowało mundurów i butów oraz oporządzenia, a głodowe racje żywnościowe przyczyniły się do upadku dyscypliny. Poprawa sytuacji materialnej armii wymagała co najmniej roku, a to oznaczało odłożenie wyprawy do Włoch. Generał Bonaparte nie chciał tego, więc z żelazną konsekwencją zabrał się za podniesienie stanu dyscypliny i okiełznanie intendentury, stosując jedyny radykalny środek

— rozstrzeliwanie opornych. Jednocześnie, wierząc głęboko w zasadę, że „wojna winna sama żywić żołnierza", wydał odezwę do swoich żołnierzy, podkreślając w niej, że choć są źle ubrani i głodni, to on, dowódca armii, poprowadzi ich „do najżyźniejszych krajów świata".

I wyruszyli tam 5 kwietnia, rozpoczynając wyczerpujący przemarsz przez pasmo Alp Nadmorskich (tzw. Corniche — „gzyms") i walcząc z ostrzeliwującymi te górskie drogi okrętami Royal Navy, aby po 4 dniach znaleźć się na terenach Sabaudii, „oko w oko" z 25-tysięczną armią piemoncką (Królestwo Sardynii) gen. Michaela Colliego i 32-tysięczną armią austriacką gen. Jeana Beaulieu. Bonaparte nie zawahał się i niemal z marszu 12 kwietnia rozpoczął swoją słynną „kampanię włoską", dzięki której wkroczył na karty historii Europy. W ciągu 9 dni rozgromił obie armie w bitwach pod Montenotte, Millesimo, Dego, Cevą i Mondovi, zmuszając króla Wiktora Amadeusza do rozejmu (28 kwietnia), a następnie wycofania się z wojny (traktat paryski z 15 maja 1796 r.).

Republika Francuska miała wreszcie pierwszą „korzyść zewnętrzną" z Napoleona — powiększyła swoje terytorium o Sabaudię i hrabstwo Nicei, uzyskała też trzy twierdze włoskie (Cuneo, Tortone, Alessandria) i ważną przeprawę przez Pad (Valenza). Ten niespodziewany sukces postanowił Napoleon rozwinąć, wypędzając Austriaków z księstw pół-nocnowłoskich do Tyrolu. Lecz w postępowaniu z władcami

84

tych księstw czuł się jak zwycięzca — wymuszał zaopatrzenie dla swojej armii (pod koniec kwietnia dołączył do niego 3,5-tysięczny korpus kawalerii), nakładał w imieniu Republiki różnego rodzaju kontrybucje i dokonywał dla niej grabieży dzieł sztuki. Zarówno on sam, jak i jego żołnierze, niewiele myśleli o szerzeniu wzniosłych idei Wielkiej Rewolucji, traktując własne postępowanie jako swego rodzaju rekompensatę za obronę tamtejszej ludności przed Austriakami.

Jeszcze 10 maja Napoleon rozbił Beaulieu'a pod Lodi, zdobywając na czele swoich grenadierów most przez Addę. Wyczyn ten zjednał mu serca wszystkich żołnierzy, którzy wieczorem po bitwie nadali mu honorowy stopień „kaprala". Odtąd już, niezależnie od osiąganych w przyszłości tytułów, znany był w armii francuskiej jako „mały kapral". 16 maja zajął Mediolan, do końca miesiąca zaś całą Lombardię. Następnie wkroczył do Księstwa Mantui, a po przełamaniu obrony Beaulieu'a na rzece Mincio wyparł część wojsk austriackich za Adygę, a resztę obiegł w samej Mantui. Sytuacja jednak skomplikowała się, w lipcu bowiem wyruszyła z Tyrolu armia gen. Dagoberta Wurmsera (50 000 ludzi). Bonaparte musiał odstąpić od Mantui, rozpoczynając z Austriakami (w październiku wkroczyła do Lombardii nowa 29-tysięczna armia gen. Nikolasa Alvinzy'ego) swoistą wybijankę. Kiedy jego generałów pokonywano na pomocniczych kierunkach działań, on bił główne siły austriackie na kierunkach decydujących: pod Lonato (3 sierpnia), Castig-lione (5 sierpnia) i Bassano (8 września), zamykając ponownie w Mantui armię Wurmsera. Kiedy z odsieczą nadciągnęła armia Alvinzy'ego, po początkowych niepowodzeniach francuskich Bonaparte pokonał go pod Arcole (15-17 listopada), wypierając za Piawę. Kolejną próbę odsieczy Mantui powstrzymał pod Rivoli Veronese i La Corona (14-15 stycznia 1797 r.). W tej sytuacji 2 lutego Mantua skapitulowała ze swoim garnizonem (13 000 ludzi, kilkaset dział).

85

Rozprawiwszy się z Austriakami, zwycięski generał zaatakował bezzwłocznie najwierniejszego ich stronnika we Włoszech — państwo papieskie. Armia Piusa VI poszła w rozsypkę, sam zaś papież prosić musiał o zawarcie pokoju. 19 lutego 1797 r. podpisano traktat w Tolentino, na mocy którego oderwano od państwa kościelnego prowincję Emilia Romagna (wcielając ją do utworzonej przez Napoleona 16 października 1796 r. tzw. Republiki Cispadańskiej), „oczyszczono" muzea watykańskie z najlepszych, najcenniejszych dzieł sztuki, wysyłając je do Paryża, a skarbiec papieski uszczuplono w ramach kontrybucji o 30 min franków w złocie. Zaraz też Bonaparte rozpoczął koncentrację wojsk (60 000 ludzi), z którymi 12 marca przekroczył Piawę, osiągając 29 marca Klagenfurt. Pozorując dalszy marsz na Wiedeń (w początkach kwietnia dotarł do Leoben, około 250 km od stolicy), zaproponował cesarzowi Franciszkowi II rokowania pokojowe.

18 kwietnia zawarto rozejm w Leoben, przystępując do rozmów, w których elementem przetargowym stała się neutralna dotąd Republika Wenecka. Za ustępstwa terytorialne w północnych Włoszech (Lombardia) i w Belgii (Niderlandy Austriackie) postanowił Napoleon „wynagrodzić" Austriaków rozbiorem „Bogu ducha winnej" Wenecji — Austria miała zabrać większość jej ziem włoskich (wraz z samym miastem) oraz Istrię i Dalmację, zaś Francja — Wyspy Jońskie.

15 maja Francuzi rozpoczęli zajmowanie republiki dożów, rzekomo za antyfrancuskie rozruchy w weneckiej Weronie oraz zamordowanie francuskiego oficera marynarki na redzie Lido (9 weneckich okrętów liniowych wcielono w skład floty francuskiej). Nie czekając też na zakończenie rokowań z Austriakami, 29 czerwca Napoleon utworzył z odebranych im ziem tzw. Republikę Cisalpińską (ze stolicą w Mediolanie), do której 9 lipca wcielił ziemie Republiki Cispadańskiej; republikę tę, z czerwono-biało-zieloną flagą i konstytucją na wzór francuski, uznali republikanie włoscy za zaczątek ich przyszłego zjednoczonego państwa. Zanim jednak doszło do pokoju

86 87

88

spowodowały, że do miejsca lądowania desantu w Zatoce Bantry dotarły 21 grudnia 1796 r. dwa z nich (10 okrętów liniowych i 6000 żołnierzy gen. Emanuela de Grouchy'ego), natomiast zespół sił głównych z dowództwem ekspedycji (Hoche i Morard de Galles na fregacie „Fraternite") — nie.

Ponieważ gen. de Grouchy (niech czytelnik zapamięta tę postać) odmówił lądowania w tych warunkach, oba zespoły po kilkudniowym wyczekiwaniu zawróciły do Brestu. Tak więc i Hoche, który na wody zatoki dotarł dopiero 28 grudnia, musiał wycofać się z niczym. Co więcej, w drodze powrotnej Royal Navy poturbowała go, niszcząc okręt liniowy „Droits de 1'Homme" (z 1350 zaokrętowanymi żołnierzami) i 3 fregaty, a 2 inne biorąc do niewoli. Hoche nie tracił jednak nadziei, zamierzając do następnej wyprawy sprowadzić Flotę Śródziemnomorską z Tulonu, siły główne floty hiszpańskiej, a nawet flotę świeżo utworzonej Republiki Batawskiej (dawne Królestwo Holandii). Oba te państwa znalazły się bowiem w stanie wojny z Wielką Brytanią, przy czym Hiszpania z inicjatywy Manuela de Godoya, prawie równolatka Napoleona (urodził się 12 maja 1767 r.), robiącego błyskawiczną karierę faworyta królowej Marii Ludwiki.

Godoy, ubogi szlachcic, który w 1787 r. przybył jako wędrowny śpiewak do Madrytu, już pięć lat później (dzięki łaskom królowej) był generałem dywizji, księciem Alcudia, kawalerem Orderu Złotego Runa i pierwszym ministrem. W 1793 r. ujął się za straconym Ludwikiem XVI, wypowiadając Francji wojnę, która doprowadziła raczej do zbliżenia wojskowego obu państw (przekazanie na mocy pokoju w Bazylei 22 lipca 1795 r. wschodniej części wyspy San Domingo Francji), za które Karol IV nadał mu tytuł wicekróla i Księcia Pokoju. Teraz, w sierpniu 1796 r., wypowiedział wojnę Brytyjczykom, aby okiełznać ich apetyty kolonialne w Ameryce Łacińskiej. 1

Niestety, Hoche"~nie doczekał się wyznaczonej do osłony jego operacji desantowej hiszpańskiej eskadry adm. Jose de

89

Cordóba y Ramosa (27 okrętów liniowych). Po opuszczeniu Kadyksu została ona rozbita koło przylądka Saint Vincent przez eskadrę brytyjską adm. Johna Jervisa (15 okrętów liniowych). W walce wyróżnił się komodor Horatio Nelson, dzięki niesubordynacji którego Royal Navy odniosła błyskotliwe zwycięstwo15. Kiedy w dodatku Jervis przystąpił do blokady Kadyksu, głównej bazy morskiej floty hiszpańskiej, można było liczyć już tylko na flotę holenderską (batawską) lub szczęśliwy przypadek. Takim właśnie trafem wydała się wiosenna fala buntów, jaka ogarnęła bazy morskie Royal Navy (kwiecień-czerwiec 1797 r.), ale władzom udało się je dość szybko spacyfikować. W tej sytuacji wiceadm. Truguet podał się do dymisji, zaś gorący orędownik inwazji, Hoche, zmarł nagle we wrześniu 1797 r., pozbawiając powstańców irlandzkich szans na jakąkolwiek pomoc 16.

Dyrektoriat liczył jeszcze na armię i flotę batawską; ale jej siły (12 000 korpus piechoty), jak i flota inwazyjna (16 okrętów liniowych i 11 fregat wiceadm. Jana Willema de Wintera) stały w Texel, blokowane przez Flotę Północną adm. Adama Duncana (16 okrętów liniowych i 8 fregat). Niestety, złudzenia szybko prysły. De Winter, który opuścił Texel 8 października, został przed południem 10 października doścignięty przez okręty Duncana na wysokości Kamperduin (Camperdown). Na Holendrów, którzy w szyku torowym szli w kierunku północno-wschodnim, uderzyli Brytyjczycy dwiema sformowanymi ad hoc kolumnami.

15 Bardziej szczegółowy opis wojennych dokonań Nelsona oraz działań morskich tego okresu znajdzie Czytelnik w rozdziale następnym; tu tylko o nich wspominam.

16 Po wybuchu powstania w Irlandii (maj 1798 r.), kiedy Tonę zażądał pomocy francuskiej, przymuszony Dyrektoriat posłał mu aż 500 żołnierzy gen. Humberta, którzy wylądowali tam w sierpniu. Wysłany z posiłkami dla Humberta zespół okrętów kmdr. Jeana Bomparda (okręt liniowy „Hoche" i 9 fregat) został 12 października 1798 r. rozbity u wejścia do zatoki Lough Swilly przez eskadrę komodora Johna Warrena (3 okręty liniowe i 5 fregat). W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I. s. 462^163.

90

Kolumna Duncana (na flagowym „Venerable'u") zaatakowała awangardę de Wintera (flagowy „Vrijheid"), kolumna wiceadm. Richarda Onslowa (na „Monarchu") —jego ariergardę (kontr-adm. Reyntjes na „Jupiterze"), przecinając szyk i przechodząc na zawietrzną Holendrów, aby odciąć ich od przybrzeżnych płycizn. Nastąpiło wiele pojedynków między okrętami, w których lepiej wyszkoleni marynarze brytyjscy stopniowo wzięli górę. Po godzinie 15 bitwa była w zasadzie rozstrzygnięta — Brytyjczycy zdobyli oba okręty flagowe przeciwnika, 7 innych liniowców i 2 fregaty oraz rozproszyli flotę inwazyjną; w walce stracili 203 zabitych i mieli 622 rannych. Straty holenderskie (poza wymienionymi oraz 6 dalszymi ciężko uszkodzonymi liniowcami) wyniosły 540 zabitych (w tym kontradm. Reyntjes), 620 rannych oraz kilkuset jeńców z wiceadm. de Winterem, którego wziął do niewoli dowódca okrętu liniowego „Director", kmdr William Bligh, osławiony dowódca zbuntowanego transportowca „Bounty" sprzed ośmiu lat.

Po tej klęsce Dyrektoriat skłonny był uwierzyć, że jeszcze tylko Napoleon może uratować tę inwazję, dlatego z niepokojem oczekiwano wyników jego dunkierskiego rekonesansu. Bohater wojen włoskich, zapewne w trosce o zdobytą sławę, zaskoczył jednak Barrasa i chyba wszystkich Francuzów. Bowiem wobec żałosnego stanu floty francuskiej i obu flot sojuszniczych, zrozumiał, iż o inwazji trudno myśleć bez zdobycia panowania na wodach zachodniej Europy. A panowanie na morzu, wobec blokady Kadyksu oraz atlantyckich portów francuskich i holenderskich przez zwycięską Royal Navy, było w tym okresie niemożliwe l 7. Wykorzystując zatem nieobecność Royal Navy na Morzu Śródziemnym (a ściślej, szczupłość jej sił), zaplanował uderzenie na Egipt, w czułe strategicznie miejsce dla Brytyjczyków z racji

17 Że się nie mylił, świadczy los okrętu liniowego „Hercule". Zbudowany w Lorient, miał być wyposażony w artylerię w arsenale Brest. Lecz kiedy w kwietniu 1798 r. próbował tam przejść (odległość około 170 km), został przechwycony i uprowadzony przez Royal Navy (HMS „Mars").

91

centralnego położenia tego państwa na drodze do krain bliskowschodnich imperium otomańskiego oraz do Indii Wschodnich, miejsca zaciekłej rywalizacji obu mocarstw.

Plan ten poparł minister spraw zagranicznych Republiki, Karol Talleyrand, rzecznik, jak się okazało, interesów bogatego kupiectwa z rejonu Marsylii, które dążyło do utworzenia w Egipcie silnej ekonomicznie kolonii francuskiej. Aby zyskać przychylność Bonapartego, Talleyrand zagrał na jego próżności, twierdząc, że będzie to wyprawa na miarę podbojów Aleksandra Macedońskiego, co przyszły cesarz przyjął bez żenady. To samo wmawiał mu Dyrektoriat, choć podobno Barras, zaniepokojony rosnącą popularnością Napoleona, chciał go w ten sposób usunąć z francuskiej sceny politycznej, licząc również na to, iż być może Brytyjczycy zatrzymają Bonapartego na Bliskim Wschodzie... już na zawsze.

Plan ekspedycji został w tajemnicy zatwierdzony 5 marca i—1798 r„ a już 12 kwietnia jej wódz naczelny sformował tzw.

Armię Wschodu, wyznaczając do niej najlepsze pułki swojej dawnej „armii włoskiej". Stanowiło to łącznie 38 960 ludzi, 1200 koni oraz 171 dział polowych i 500 wozów taborowych, które zaokrętowano na ponad 300 transportowcach i barkach (z załogami około 3000 marynarzy) w portach: Genua, Bastia, Ajaccio i Civitavecchia. W dowództwie armii znalazło się 31 generałów, z których 27 walczyło pod Napoleonem we Włoszech (między nimi gen. Józef Zajączek), a wśród adiutantów był także Polak, kpt. Józef Sułkowski, weteran walk włoskich 18, znawca języka arabskiego. Do armii dołączył też

18 Sułkowski był jednym z wielu Polaków walczących w tym czasie we Włoszech u boku Bonapartego (jeńcy polscy z armii austriackiej; patrioci, którzy po III rozbiorze emigrowali do Francji, wierząc, iż pomoże ona w odbudowie demokratycznej Polski; ochotnicy różnego autoramentu), z których w kwietniu 1797 r. gen. Henryk Dąbrowski sformował tzw. Legiony Polskie (6 baonów piechoty, baon artylerii — łącznie ok. 6000 ludzi), w mundurach i pod komendą polską, z prawem swobodnego powrotu do kraju. Ponieważ w traktacie pokojowym w Campo Formio Napoleon pominął sprawę polską, Dąbrowski podpisał z rządem Republiki Cisalpińskiej kon-

92

Bonaparte tzw. Komisję Nauk i Sztuk. Była to 167-osobowa grupa uczonych, którzy mieli w Egipcie prowadzić badania naukowe; wśród nich znaleźli się m.in.: matematyk Kasper Monge, chemik Klaudiusz Berthollet, zoolog Saint Hilaire, mineralog Guy Dolomieu, fizyk Stefan Mąlus, konstruktor balonów Conte i rysownik Vivant Denon.

Flotyllę transportowców eskortować miała eskadra wiceadm. Franciszka Brueysa d'Aigailliersa, którą tworzyły w większości zużyte eksploatacyjnie stare jednostki, z wakatami załóg rzędu 15% (łącznie około 13 000 marynarzy) — 13 okrętów liniowych, 9 fregat, 11 korwet oraz 32 brygi, goelety i lugry; poszczególnymi zespołami dowodzili kontradmirałowie: Armand du Chayla, Piotr Villeneuve i Denis Decres 19. Ponieważ koncentracja wojsk nie uszła uwagi agentów brytyjskich i rojalistycznych, Napoleon polecił wywiadowi francuskiemu rozpowszechniać, celem dezinformacji, pogłoski, jakoby wojska te są przeznaczone do operacji desantowej w Irlandii. Było to o tyle skuteczne, że gros brytyjskiej Floty Śródziemnomorskiej przeszło zaraz w rejon Gibraltar-Kadyks, aby tam

wencję o utworzeniu Korpusu Polskiego (1 i 2 legia, baon artylerii, potem pułk jazdy — łącznie 7900 ludzi). Korpus walczył z Austriakami i Rosjanami w płn. Włoszech w czasie kampanii 1798-1799 r., ponosząc znaczne straty. Z końcem 1799 r., wzięty na żołd francuski i uzupełniony ochotnikami, został przeformowany w Legię Naddunajską gen. Kniaziewicza (5970 ludzi) i Legię Włoską gen. Dąbrowskiego (9100 ludzi), które skierowano do walki z Austriakami w płd. Niemczech i płn. Włoszech. Legiony Polskie stały się szkołą obywatelskiego wychowania i siedliskiem postępowych wzorców wojska demokratycznego („Ludzie wolni są braćmi"). Współtwórcą Legionów był Józef Wybicki, autor słów do powstałego wtedy Mazurka Dąbrowskiego, późniejszego polskiego hymnu państwowego.

19 Dane co do liczebności wojsk oraz liczby transportowców i okrętów eskorty nie są ściśle ustalone i różne w poszczególnych opracowaniach, np. liczba wojsk 30-40 000 ludzi (55 000 łącznie z marynarzami), koni 700-1200, dział od 171 do kilkuset, transportowców 200-400, okrętów eskorty 33-72. Do tej „armady" dolicza się również 2 stare okręty liniowe (częściowo rozbrojone) jako okręty zaopatrzenia oraz wiele małych jednostek (przewożonych na transportowcach i okrętach liniowych), np. 232 łodzie i szalupy kanonierskie. Podobno cała ta flota desantowa zajmowała przestrzeń 10 km .

93

czatować na ekspedycję francuską i udaremnić jej ewentualne połączenie z zablokowaną flotą hiszpańską. Jednak na nalegania Admiralicji adm. Jervis musiał wysłać w rejon Tulonu, dla obserwacji ruchów floty ekspedycyjnej, zespół kontradm. Nelsona (3 okręty liniowe, 4 fregaty i slup). Nelson zbliżył się tam od południowego wschodu (?), ale 19 maja dostał się koło wysp Hyeres w silny sztorm, którego skutki musiał naprawiać u wschodnich wybrzeży Sardynii.

Szczególny zbieg okoliczności sprawił, że tego dnia zaczęła opuszczać Tułon eskadra Brueysa, która skierowała się ku Malcie, zbierając po drodze zespoły transportowców wychodzące z portów korsykańskich i włoskich. Napoleon, zaokrętowany na okręcie flagowym eskadry, liniowcu „Orient", nie bez kozery skierował się ku archipelagowi Malty (wyspy Malta, Gozo, Comino i kilka małych). Zamierzał zrealizować pomocniczy cel wyprawy — opanować ten ważny strategicznie rejon, umożliwiający kontrolę żeglugi w środkowej części Morza Śródziemnego. Od 1530 r. pozostawał on we władaniu zsekularyzowanego Zakonu Joannitów (Braci Szpitalnych), zwanych odtąd Kawalerami Maltańskimi, na czele których stał wielki mistrz.

Bonaparte jeszcze w lipcu 1797 r. proponował Dyrektoriatowi opanowanie Malty (13 lipca zmarł wielki mistrz Emanuel, wywodzący się z francuskiego rodu książęcego de Rohanów), mimo iż protektorem Kawalerów ogłosił się car Paweł I. Co więcej, porozumiał się podobno z Austriakami (w zamian za zgodę na zajęcie przez nich republiki dubrownickiej — Raguzy), że nie będą protestować przy aneksji Malty, choć na wielkiego mistrza wybrano Austriaka, barona Ferdynanda von Hompescha. Pod jego bokiem utworzono tajną organizację profrancuską, przygotowującą przejęcie wysp (w lutym 1798 r. wizytowała stolicę Malty, La Valettę, eskadra wiceadm. Brueysa).

O tych przygotowaniach powiadomił Hompescha jego agent, ale wielki mistrz ponoć wiadomość tę zlekceważył. Toteż

94

•—

kiedy 9 czerwca podeszła do brzegów maltańskich ekspedycja Napoleona, obrońcy archipelagu byli zaskoczeni i zdezorientowani. Generał zażądał zaopatrzenia swoich jednostek w wodę pitną i to po wejściu ich wszystkich do portu w La Valetcie. Ponieważ zakonne przepisy bezpieczeństwa zezwalały na wejście do portu maksimum 4 statkom dziennie, władze zakonne odmówiły, co wywołało „gniew" Bonapartego (czas tankowania wody wydłużyłby się do ponad 107 dni) i dało upragniony pretekst do ataku jeszcze tej samej nocy.

Adiutant, kpt. Sułkowski, na czele 500 ochotników opanował baterie nadbrzeżne u wejścia do La Valetty, zaś pozostałe dwa desanty dość łatwo zdobyły jej umocnienia, gdyż przekupieni Kawalerowie odmawiali walki (dłużej bronił się tylko fort Marsa Scirocco); w rezultacie Francuzi opanowali wyspę przy stracie 3 zabitych i 97 rannych. W tym samym czasie zajęta została również wyspa Gozo. Wystraszony Hompesch podpisał „umowę kapitulacyjną" 1 i 2 czerwca najeźdźcy wkroczyli do twierdzy La Valetta. Tydzień później ekspedycja Napoleona opuściła Maltę, /pozostawiając na niej 4-tysięczny garnizon gen. Vaubois .

Naprawiający posztormowe uszkodzenia Nelson, który 7 czerwca został wzmocniony przesłanymi przez Jervisa kolejnymi 10 okrętami liniowymi kontradm. Thomasa Troub-ridge'a, podszedł w rejon Malty dopiero 22 czerwca, po rozpoznaniu rejonu Tulonu (1 czerwca) i Neapolu (20 czerwca). Kontradmirał z niepokojem stwierdził, iż znajduje się ona w rękach francuskich, a ekspedycja Napoleona, zamiast popłynąć ku Gibraltarowi, odpłynęła na wschód, w stronę Egiptu. Pełen animuszu Nelson ruszył więc za nią w pościg i kto wie, czy nie była to jedyna szansa, aby ci dwaj wybitni dowódcy (Napoleon — dowódca lądowy i Nelson — morski)

20 W La Valetcie Francuzi przejęli kilka (częściowo zużytych eksploatacyjnie) okrętów zakonnych i galer wiosłowych (w tym 2 matę liniowce, fregatę, 4 duże galery) oraz 1200 dział (z czego 100 moździerzy). T. R o g a c k i , Egipt 1798-1801, Warszawa 1999, s. 41.

95

mogli zmierzyć się w bezpośrednim starciu zbrojnym i udowodnić, który z nich jest lepszy. Bo choć flotą francuską dowodził wiceadm. Brueys, można śmiało założyć, że w spodziewanej bitwie konwojowej Napoleon miałby jakiś znaczący wpływ na przebieg walki2 1. Złośliwy, czy też ślepy los nie dopuścił jednak do tego. Niecierpliwość, a może nerwowość Nelsona, w połączeniu z lepszym wyszkoleniem jego marynarzy, spowodowały, że idąc bliżej wybrzeża północnoafrykańs-kiego, lepiej wykorzystał miejscowe wiatry i uzyskał większą prędkość marszową. Już nocą 25 czerwca znalazł się w odległości kilkudziesięciu mil (?) na południe od ekspedycji francuskiej (z tym że przez złośliwość losu oddzielony wyspą Kretą), przegonił ją i 28 czerwca dotarł do Aleksandrii. Tu nikt oczywiście nie słyszał o Napoleonie, dlatego Nelson zawrócił pod brzegi Anatolii, aby znów wzdłuż Krety popłynąć do Syrakuz (Sycylia). Dotarł tam 19 lipca i przystąpił do uzupełniania żywności i wody pitnej (oraz zbierania wiadomości o ekspedycji Napoleona).

Ten tymczasem dotarł 30 czerwca w rejon Aleksandrii i na wiadomość o niedawnym tam pobycie eskadry brytyjskiej rozpoczął pospieszny wyładunek wojsk Armii Wschodu na brzeg pod Maraboutem (6,5 km na zachód od portu aleksandryjskiego), zakończony 2 lipci. Egipt, który w tym czasie należał formalnie do imperiurrfotornańskiego, zarządzany był przez bejów z kasty wojskowej Mameluków (zislamizowani potomkowie dawnych niewolników chrześcijańskich). Toteż Napoleon rozpuścił pogłoski, że jako przyjaciel sułtana tureckiego, Selima III, oraz religii mahometańskiej przybywa, aby wyzwolić ludność arabską spod jarzma Mameluków, rozpoczynając niemal błyskawiczny podbój Egiptu. Oddziały francuskie zaraz podeszły pod Aleksandrię, zablokowały

21 Podobno na każdym z dużych okrętów kazał wyznaczyć specjalne oddziały abordażowe (po 500 ludzi) przeznaczone do walki wręcz, namawiając z kolei ich dowódców, aby podczas bitwy dążyli do abordażowania okrętów przeciwnika (rezygnacja z taktyki liniowej ?). Tamże, s. 44.

96

ją od strony lądu i po przeprowadzeniu rozpoznania uderzyły na miasto i twierdzę, zdobywając je po kilkugodzinnej walce. Do Starego Portu weszły 3 lipca transportowce, zaś eskadra Braeysa stanęła na kotwicach w położonej na płn. wsch. od miasta Zatoce Abukirskiej, tuż za półwyspem o tejże nazwie, który wraz z wysuniętą na wschód wysepką Abukir miał osłaniać ją przed niespodziewanym uderzeniem floty brytyjskiej.

Po dwudniowym wypoczynku reorganizacyjnym i pobraniu zapasów gros Armii Wschodu ruszyło na Kair, stolicę Mame-luków. 4 i pół dywizji oraz 44 działa poprowadził Napoleon przez pustynię, szlakiem Aleksandria-Damanhur-Kom Hama-da (El Ramanieh), a następnie wzdłuż lewego ramienia Nilu, Rosetty, przez El Birigat-Imbala (Embabeh)—Giza do Kairu. Natomiast jedna dywizja i 2 brygady jazdy wyruszyły z Aleksandrii do Rosetty, maszerując drogą biegnącą wzdłuż ramienia Nilu o tejże nazwie, wspomagane przez sformowaną ad hoc flotyllę rzeczną kmdr. Jeana Perree'go (15 różnych małych jednostek — flagowa galera „Le Cerf", 8 szalup kanonierskich, 3 półgalery, szebeka, 2 inne statki żaglowe), wiozącą zaopatrzenie. Obie kolumny wojsk, odpierając ataki drobnych grup Mameluków i Beduinów, zmagając się z upałem i pragnieniem, zeszły się 11 lipca w El Ramanieh, przy czym flotylla, która musiała zostawić część jednostek na mieliznach, przybyła w niepełnym składzie.

Wieczorem 12 lipca, po załadowaniu 1200 spieszonych kawalerzy stów gen. Zajączka na 7 okrętów flotylli, armia ruszyła w górę rzeki na Chobrakhitt, gdzie podobno znajdował się 4-tysięczny oddział Mameluków oraz ich flotylla rzeczna (6 szalup kanonierskich i ponad 30 żaglowych łodzi nilowych, tzw. dżerm). Silny wiatr północny spowodował, że idąca fordewindem flotylla wyprzedziła maszerującego Napoleona o co najmniej 6 km (do tego rozciągnęła się po rzece) i o świcie 13 lipca, kiedy znalazła się w ciaśninie nilowej (przewężenie nurtu o wysokich brzegach), została zaatakowana

97

przez flotyllę mamelucką. Co gorzej, z wysokich brzegów ostrzelała ją artyleria i piechota przeciwnika, niszcząc kilka okrętów (niektóre osiadły na mieliznach), a w walce abordażowej utraciła półgałerę i szalupę kanonierską. W tej sytuacji Zajączek wyładował żołnierzy na brzeg, usiłując osłonić okręty, Perree natomiast uderzył na okręt flagowy przeciwnika i, mimo dalszych strat (dwie szalupy kanonierskie), zniszczył go, wywołując popłoch we flotylli mameluckiej. Odbito utracone wcześniej 2 okręty, zniszczono 5 mameluckich dżerm i zmuszono resztę ich flotylli do odwrotu.

Spóźniony Bonaparte nadciągnął po godzinie 9 i na widok obozu Mameluków w Chobrakhitt sformował szyk bojowy — pięć wielkich czworoboków dywizyjnych z artylerią na skrzydłach, flankujących się wzajemnie ogniem — oczekując ataku egipskiej konnicy. Ta zaszarżowała gwałtownie (ponad 1200 jeźdźców), ale wobec zmasowanego ognia armat i karabinów nie rozbiła żadnego z czworoboków i rzuciła się do ucieczki. Powtórna szarża została rozbita przez artylerię, po czym dywizje francuskie uderzyły na bagnety, zdobyły obóz Mameluków i pobliską wieś, a następnie pognały przeciwnika w stronę Kairu. Ta dwugodzinna bitwa (padło 400 Mameluków i 75 Francuzów) ujawniła Napoleonowi archaiczność sztuki wojennej przeciwnika, nie zmienionej, jak się wydaje, od czasu wojen krzyżowych. Nie miała ona szans wobec francuskiej sztuki wojennej, zainspirowanej geniuszem Napoleonafnamacalnym tego dowodem stała się już tydzień później, 2T" lipca, bitwa pod Embabeh, zwana niewłaściwie „bitwą pod piramidami" (do piramid było jeszcze ponad 14 km) 2 2 . )

22 Z okresu tej bitwy pochodzą dwie przypisywane Napoleonowi wypowiedzi: „Żołnierze, pamiętajcie, że z wierzchołków tych piramid 40 wieków na was patrzy" (w rzeczywistości był to fragment odezwy przedbitewnej. który sugerował późniejszym historykom, jakoby bitwę stoczono pod piramidami) oraz „Osły i uczeni — do środka (czworoboku)!" — rozkaz, czy też polecenie, kiedy trzeba było uchronić środki transportu i bezbronnych naukowców przed szarżującymi Mamelukami.

7 — Trafalgar 1805

98

Przeciw umocnionej między wsiami El Matamdieh a Emba-beh pozycji Mameluków, której prawe skrzydło (znajdował się tu ich obóz) osłaniała stojąca na rzece, poniżej wyspy Boulaą, flotylla, ustawił Napoleon pięć czworoboków dywizyjnych, tzw. carres d'Egypte (250 x 25 m, z artylerią na flankach i konnicą pośrodku). Łatwo odparły one zmasowane szarże jazdy egipskiej (łącznie 8000 ludzi), aby następnie przejść do ataku wydzielonymi kolumnami szturmowymi, rozbijając całkowicie oddziały przeciwnika. Armia mamelucka poszła w rozsypkę, wielu utonęło w wodach Nilu, gdyż większość okrętów i dżerm flotylli zatopiono, aby przegrodzić flotylli francuskiej drogę do Kairu (z kolei 60 dżerm z osobistym majątkiem Mameluków spalono). Ich straty bitewne wyniosły ponad 3000 zabitych, a około 1000 dostało się do niewoli; Francuzi utracili podobno tylko 40 zabitych i mieli ponad 120 rannych, zdobyli 40 armat, ponad 400 wielbłądów, duże zapasy żywności oraz wiele kosztownych łupów. W bitwie nie wzięła jednak udziału flotylla kmdr. Perree'go, gdyż, zmagając się z płyciznami i przeciwnym prądem, pozostała daleko w tyle.

W dniach 22-23 lipca zajęto opuszczony i częściowo płonący Kair, do którego nazajutrz wjechał triumfalnie Napoleon, przystępując do reorganizacji władz egipskich (pod nadzorem gubernatorów francuskich) oraz systemu administracyjnego i podatkowego (!). Przez Nil przerzucono most pontonowy, usprawniono zaopatrzenie miasta w wodę oraz zmodernizowano fortyfikacje miejskie i zreorganizowano system logistyczny armii, angażując do tego umiejętności własnych uczonych (budowa ludwisarni, fabryk prochu i sukna mundurowego, mennicy, zakładanie szpitali itp.). Napoleon znalazł również czas na awansowanie najlepszych (m.in. dowódcę flotylli Perree'go na kontradmirała), a nawet organizację życia kulturalnego „w stylu paryskim" (teatr, kabarety, kawiarnie).

W tym łańcuchu sukcesów francuskich nastąpił jednak dotkliwy zgrzyt. Jeszcze 3 lipca, podczas opuszczania Aleksandrii, Napoleon polecił wiceadm. Brueysowi wejść, po

99

przeprowadzeniu niezbędnych sondowań (pomiary głębokości), do Starego Portu i tam przygotowywać eskadrę do przejścia na wyspę Korfu, aby następnie przerzucić do Egiptu drugą część Armii Wschód. Ponieważ zdaniem komisji pomiarowej port był za płytki dla okrętów liniowych, Brueys pozostał w Zatoce Abukirskiej, oczekując na wytyczne Napoleona. Ten, przeświadczony, że wiceadmirał bazuje w Aleksandrii, wysłał je z Kairu 30 lipca, ale wiozący listy kurier Julien został w drodze zabity przez Arabów23. Tak więc oczekujący na instrukcje Brueys, zadowolony ponadto z tego, że w porcie aleksandryjskim byłby niewątpliwie zablokowany przez Royal Navy, a na obszernej redzie pod Abukirem nie, tam właśnie 1 sierpnia, w trakcie prowadzonych ślamazarnie przygotowań został przez Nelsona zaskoczony i doszczętnie rozgromiony.

Po utracie własnej floty Napoleon został zatem zablokowany w Egipcie przez Brytyjczyków, ałe ta sytuacja operacyjna zdeterminowała tylko jego dalsze działania. A tymczasem los, złośliwy jak zawsze, sprawił, że rok później również i on, generał Bonaparte, zasmakował zwycięstwa pod tymże Abukirem.

_Na razie jednak zajął się oczyszczaniem obszaru delty nilowej z wojsk mameluckich. 11 sierpnia pokonał beja Ibrahima w bitwie pod El Salhija (Es Salhahieh) i wyparł go poza dawny Kanał Faraonów24, na Pustynię Synajską (skąd Ibrahim przedostał się

" Napoleon nakazywał Brueysowi wyładować resztę zaopatrzenia i przejść niezwłocznie na Korfu. Rogacki słusznie zauważa, że i tak (śmierć Juliena) Brueys otrzymałby ten rozkaz około 5 sierpnia, a więc już po bitwie. R o g a c k i , op. cit., s. 105.

24 Rozpoczęty podobno jeszcze przez faraona Sezostrisa I (XX w. p.n.e.). kontynuowany przez Nechona (VII w. p.n.e.). został ukończony przez króla perskiego Dariusza I około 510 r. p.n.e. Łączył on prawe ujściowe ramię Nilu, tzw. peluzyjskie (w rejonie Bubastis), z częścią południową dzisiejszego Wielkiego Jeziora Gorzkiego, a następnie z Morzem Czerwonym. Miał 45 m szerokości i 6 m głębokości, a brzegi wyłożone ciosanym kamieniem. Około 31 r. p.n.e. był już częściowo zasypany. Odnowiony w 98 r. n.e. przez cesarza Trajana, a następnie przez kalifa Omara (VII w. n.e.), został ostatecznie zasypany w VIII w. n.e., aby udaremnić drogę plemionom arabskim do Egiptu; A. P e r e p e c z k o . Wielka droga na Wschód, Gdynia 1963, s. 8-17.

100

do Palestyny). Z kolei gen. Ludwik Desaix, wspomagany z lustra rzeki przez małą flotyllę kmdr. Guicharda z zaopatrzeniem, wyruszył w górę Nilu przeciw bejowi Muradowi, którego 8 października rozbił pod Sediman, odrzucając poza TebyT)

Ale sytuacjaj plityczno-operacyjna armii napoleońskiej "komplikowała się.2,września Turcja wypowiedziała wojnę Republice Francuskiej, przez co flota turecka przystąpiła wraz z flotą brytyjską do blokady Egiptu, zaś 21 października wybuchło w Kairze powstanie antyfrancuskiejBonaparte zdławił je już po 2 dniach, likwidując ponad 3000 ludzi (ponadto wszystkich powstańców ujętych z bronią oraz 80 wielmożów kairskich); stracił jednak ponad 250 żołnierzy (w tym kpt. Józefa Sułkowskiego) oraz nadzieje na pokojową współpracę z miejscową ludnością muzułmańską. Odtąd sojusznikami byli mu chrześcijańscy Koptowie, Grecy, Żydzi, a nawet Turcy.

Podejmując działania antyfrancuskie, Turcja wysłała z końcem września 1798 r. eskadrę adm. Kadir Abdul beja (4 okręty liniowe, 6 fregat, 4 korwety, 14 kanonierek żaglowych) na wody Archipelagu Jońskiego oraz zaczęła koncentrować w Syrii (rejon Gazy) i na wyspie Rodos dwie armie przeznaczone do uderzenia na armię napoleońską w Egipcie. Do okrętów Kadir beja dołączyła jeszcze w Konstantynopolu sojusznicza Turcji eskadra rosyjska wiceadm. Fiodora Usza-kowa (6 okrętów liniowych, 7 fregat, 3 korwety) z 1700-osobowym oddziałem desantowym piechoty morskiej. Obie eskadry zaatakowały 7 października stacjonujące na wyspach Archipelagu garnizony i nieliczne okręty francuskie (2 liniowce, fregata, okręt bombardierski, 6 galer)2 5.

25 Wcześniej, bo 24 września, wydzielono z połączonej eskadry zespół kmdr. por. Aleksandra Sorokina (4 fregaty, 10 kanonierek) dla prowadzenia wojny krążowniczej w rejonie Rodos i osłony Krety. Zgodnie z porozumieniem rosyjsko-tureckim z 7 września 1798 r. Uszakow, który został dowódcą połączonej eskadry, musiał o swoich działaniach powiadomić kontradm. Nelsona, którego eskadra operowała w Środkowo-Wschodniej części Morza Śródziemnego. W. O w c z i n n i k o w , Fiedor Fiedorowicz Uszakow, Moskwa 1995, s. 61-63.

101

Co do działań lądowych, to plan turecki zakładał dwustronne dośrodkowe uderzenie na Kair. Od strony wschodniej armią syryjską Dżehezara Paszy z Gazy przez Pustynię Synajską i Bilbejs, od strony zachodniej — przewiezionej morzem i desantowanej w Abukirze armii rodyjskiej Mustafy Paszy. O przygotowaniach tych powiadomiono Napoleona w połowie stycznia 1799 r., a że obie armie tureckie miały kłopoty z koncentracją wojsk, postanowił on wykonać uderzenie uprzedzające na armię syryjską i wyprzeć ją z Palestyny, aby następnie uderzyć na lądującą armię rodyjską i zepchnąć ją do morza. Choć francuska Armia Wschodu liczyła jeszcze ponad 29 000 żołnierzy, Napoleon pozostawił w garnizonach egipskich ponad 16 600 ludzi „dla utrzymania spokoju". Sam zaś, na czele pozostałych 13 000 (z 52 działami, 12 000 wielbłądów dla transportu żywności, paszy i wody pitnej oraz 3000 osłów i mułów dla transportu amunicji i bagaży) wyruszył w początkach lutego przeciw liczącej ostatecznie około 13 500 żołnierzy z 40 działami (zamiast spodziewanych 50 000) armii Dżehezara 26.

Po przejściu Pustyni Synajskiej poprowadził natarcie drogami wybrzeża śródziemnomorskiego, co było o tyle zasadne, że mógł w pełni korzystać z flotylli transportowej kmdr. Standeleta, choć potrzebny był dla niej dogodny port.] 20 lutego zdobył miejscowość i twierdzę El Arisz, 25 lutego Gazę, 8 marca wziął szturmem Jafę, gdzie dodatkową zdobyczą było 16 statków z zaopatrzeniem i amunicją, które towarzyszący Napoleonowi kontradm. Honore Ganteaume obsadził francuskimi załogami i wcielił do flotylli Standeleta (przybyła do Jafy 12 marca). Transportowany przez nią sprzęt oblężniczy Bonaparte, rezygnując z marszu na Jerozolimę, zamierzał

2b 8 dział ciężkiej artylerii oblężniczej wraz z zapasami zaopatrzenia przewieźć miała flotylla kmdr. Standeleta (6 szebek) z Damietty. W Aleksandrii pozostał też zespół 3 fregat kontradm. Perree'go; R o g a c k i , op. cit., s. 144-150.

102

użyć do zdobycia Hajfy. Tymczasem ta skapitulowała 17 marca wieczorem, po symbolicznym oporze, więc w dwa dni później, gnębiona epidemią dżumy armia francuska stanęła pod murami Akki, starej fortecy krzyżowców Saint Jean d'Acre, na redzie której kotwiczył zespół Royal Navy komodora Sidneya Smitha (2 okręty liniowe)!

Kiedy 19 marca Napoleon zablokował Akkę od strony lądu, oczekując na nadejście sprzętu oblężniczego, spotkała go" przykra niespodzianka. Smith, który opuścił redę Akki, zaatakował zbliżającą się flotyllę Standeleta, zatapiając 6 i rozpraszając pozostałe jednostki (uszły podobno do Francji). Pozbawiony przede wszystkim artylerii oblężniczej generał musiał zatem rozpocząć żmudne oblężenie Akki, podczas kiedy uskrzydlony powodzeniem Smith próbował przy pomocy wysadzonego desantu (400 ludzi) odebrać mu 26 marca Hajfę. Francuzi jednak byli na lądzie lepszymi żołnierzami niż marynarze brytyjscy, toteż po stracie około 150 ludzi i zwiezionej z flagowego „Theseusa" karonady27 Smith zrezygnował z walk lądowych, zadowalając się wspieraniem obrońców Akki od strony morza (jego zespół powiększony został o fregatę i 8-10 slupów).

Wiosną 1799 r. fortuna jakby odwróciła się od Republiki i samego Napoleona. Wojska II Koalicji (Wielka Brytania, Turcja, Rosja, Portugalia, Austria oraz Królestwo Neapolu i Sycylii) rozpoczęły zakrojone na wielką skalę działania w południowych Niemczech, austriackich Alpach i we Włoszech, wypierając stamtąd wojska francuskie. Austriaków wspomagały dwie armie rosyjskie — gen. A. Rimskiego-Korsakowa (27 000 ludzi) i feldmarsz. Aleksandra Suworowa

27 Drugą karonadę zdobyli Francuzi 1 kwietnia, kiedy na redę Hajfy weszła fregata turecka, a jej dowódca, myśląc, że port znajduje w rękach własnych wojsk (podobno Francuzi wywiesili flagę turecką), wpłynął tam na szalupie z ustawioną karonadą i... dostał się do niewoli. Z obu armat utworzono tzw. baterię wyłomową, ale nie mogła ona zastąpić straconych dział oblężniczych. Tamże, s. 166.

103

(33 000 ludzi); z kolei francuskie porty atlantyckie (z Brestem) i śródziemnomorskie (z Tulonem) oraz Maltę blokowały eskadry Royal Navy. Tę skomplikowaną sytuację polityczno-wojskową coraz dotkliwiej odczuwał Napoleon. Bo choć styczniowa ofensywa gen. Desaixa doprowadziła do podboju górnego Egiptu (aż do I katarakty pod Asuanem)2 8, to 3 marca 1799 r. wiceadm. Uszakow zakończył podbój Archipelagu Jońskiego, jednego z dwóch punktów etapowych na Morzu Śródziemnym, łączących Armię Wschodu z Francją.

Rozpoczął go wspólnie z Turkami (o czym niekiedy zapomina historiografia rosyjska i radziecka) 12 października 1798 r. zdobyciem Kithyry, a potem kolejnych wysp, umiejętnie wspierając działania grup desantowych ogniem artylerii okrętowej. Wobec słabości garnizonów francuskich (ponad 3000 ludzi i około 650 dział, z czego 1800-2200 żołnierzy z 380 działami stacjonowało na największej — Korfu) metoda taka przynosiła coraz efektowniejsze wyniki. Do blokady samej Korfu (Kerkyra) przystąpił 19 listopada po nadejściu zespołu kontradm. Pawła Pustoszkina (2 liniowce), przy czym szturm wyspy zaplanowano na początek marca. Poprzedził go atak na małą, flankującą wejście do portu i fortecy Korfu wysepkę Vido, obsadzoną przez 500 żołnierzy z około 30 działami. Atak rozpoczęto 1 marca o godzinie 7 ostrzałem artylerii okrętowej; jednocześnie zespół kmdr. Dymitra Sie-niawina (liniowiec i fregata) zbombardował port, uszkadzając stojące w nim okręty francuskie (liniowiec, fregata, kilka galer do transportu żołnierzy) i udaremniając ewentualną pomoc dla Vido, na którą o godzinie 10 wysadzono desant (2172 ludzi). Atakując koncentrycznie z trzech miejsc lądowania, opanował

28 3 marca 1799 r. Mamelucy zniszczyli pod Benut (El Barut) francuską flotyllę rzeczną (12 jednostek) z żywnością, amunicją oraz rannymi i chorymi (choroba oczu), pozostawioną tam przez Desaixa ze względu na przeciwne wiatry. Zginęło około 500 Francuzów (w tym 200 marynarzy), zaś flagową pólgalerę „L"ltalie" jej dowódca, kpt. mar. Morandy, wysadził w powietrze. Podobno wiadomość o tym uznał Napoleon za wróżbę, oświadczając: „Zapewne Francja traci teraz Italię"; ibidem, s. 126.

104

on wysepkę po 4 godzinach walki. Działania przeniosły się teraz na wyspę Korfu, ostrzeliwaną przez okręty i z Vido do godziny 17. Następnie zaatakowano ją oddziałami desantowymi, spychając Francuzów w głąb starej fortecy. Wtedy dowódca wojsk francuskich, gen. L. Chabot, zaproponował zawieszenie broni (przerwano walkę na 24 godziny), aby w końcu poddać garnizon w zamian za swobodny powrót do Francji (podobno przedtem żołnierze musieli dać „parol", że przez 18 miesięcy nie będą walczyć przeciw Rosji i jej sojusznikom). Spośród okrętów francuskich przerwał się przez blokadę tylko ocalały spod Abukiru liniowiec „Genereux" (kmdr. Louis Lejoille).

Metoda Uszakowa zdobywania twierdz morskich wyłącznie przy pomocy okrętów i zaokrętowanego desantu uszła jakby uwagi współczesnych, choć sam Uszakow oraz wojskowi rosyjscy podkreślali, że owa metoda to novum w dziedzinie wojny fortyfikacycjnej29. Dotąd bowiem flota w działaniach przeciw bazom i twierdzom morskim zabezpieczała wyłącznie dowóz wojsk oblężniczych, które wspierała ogniem własnej artylerii w czasie szturmów oraz blokowała dostęp do obleganej twierdzy; jej zdobycie zależało zatem od dowódcy armii oblężniczej i jego żołnierzy.

Za zdobycie Korfu Uszakow został mianowany admirałem, a list z gratulacjami przysłał mu nawet Nelson, który jednocześnie prosił go (?) w imieniu króla Ferdynanda IV o pomoc w przepędzeniu Francuzów z prowincji neapolitańskich Królestwa Neapolu i Sycylii. Uszakow wyprawił więc w drugiej połowie kwietnia 1799 r. zespół kmdr. por. A. Sorokina (z oddziałem desantowym), który wziął udział w walkach o Brin-

2' Stąd pełne emfazy słowa listu Suworowa. w których (rzekomo) żałuje, że nie mógł być przy zdobyciu Korfu „choćby miczmanem"; O w c z i n -n i k o w , op. cit., s. 71. Historiografia rosyjska i radziecka przytacza metodę Uszakowa jako jeden z dowodów wyższości jego morskiej sztuki wojennej nad sztuką wojenną Nelsona (szczegółowiej o tym „współzawodnictwie" obu admirałów w rozdziale następnym).

105

disi. 20 maja wylądował w Kalabrii i wziął udział w walkach o Neapol oddział desantowy kpt. mar. G. Belli — doszło wtedy do rozdźwięku między Rosjanami a kontradm. Nelsonem, który po 19 czerwca zawinął do Neapolu (17 okrętów liniowych) i nie chciał respektować warunków zawartej wcześniej z Francuzami kapitulacji (powrót do Francji). Pewne szanse na poprawę nadwyrężonych stosunków mógł dać rajd eskadry wiceadm. Bruixa, o którym Nelson poinformował Uszakowa, sądząc, iż Bruix płynie z pomocą dla Napoleona w Egipcie albo zaatakuje Messynę. 5 sierpnia Uszakow z okrętami rosyjskimi i tureckimi opuścił więc Korfu, zawijając 14-go do Messyny. Tu wyjaśniło się, że rajd floty francuskiej, poza wywołanym zamieszaniem, w niczym nie poprawił sytuacji operacyjnej Bonapartego, zmusił za to Uszakowa do wysłania 30 sierpnia (na prośbę Suworowa) zespołu Pusto-szkina (2 liniowce, fregaty) dla blokady Genui. —J

Tymczasem wyprawa Bruixa, który napędził strachu obu swoim przeciwnikom, była wynikiem dążeń Dyrektoriatu do odzyskania inicjatywy na Morzu Śródziemnym po klęsce abukirskiej, celem przełamania blokady Egiptu i udzielenia pomocy armii Napoleona. Mając na uwadze niechęć niektórych Dyrektorów do generała i późniejsze efekty tej wyprawy, można jednak powątpiewać w szczerość tych chęci, choć zadania te powierzono najsilniejszemu ówcześnie związkowi taktycznemu marynarki — eskadrze Brestu (25 okrętów liniowych, 8 fregat), zamierzając wzmocnić ją bazującymi w Kadyksie siłami głównymi sojuszniczej floty hiszpańskiej (21 okrętów liniowych). Dowództwo objął wiceadm. Etienne Bruix, notabene minister marynarki i podobno najenergicz-niejszy ówcześnie admirał francuski (okręt flagowy „Ocean", eks „Peuple", eks „Montagne").

Ponieważ Brest blokowany był przez 16 liniowców Channel Fleet wiceadm. lorda Bridporta (Aleksander Hood), Bruix rozpuścił pogłoski o swojej wyprawie do Irlandii, a dodatkowo, aby zmylić Brytyjczyków, wysłał jeszcze kuter „Rebecca"

106

z fałszywymi depeszami, które, po zamierzonym poddaniu kutra, miały wpaść w ich ręce. Sam zaś, korzystając z czasowego przejścia Bridporta w rejon wyspy Ushant i ciemnej mglistej nocy, wymknął się z Brestu 26 kwietnia i ruszył ku Kadyksowi. Port ten blokowała eskadra wiceadm. George'a Keitha (16 okrętów liniowych) i Bruix miał szansę zniszczenia jej, wspólnie ze stojącymi tam okrętami wiceadm. Jose de Mazzaredy, lecz silny sztorm udaremnił wyjście Hiszpanom i pomieszał szyki Francuzom. Bruix odpłynął zatem ku Cieśninie Gibraltarskiej (przeszedł ją 5 maja), pociągając za sobą Keitha. Ku zaskoczeniu Brytyjczyka francuski admirał nie popłynął ani do Egiptu (w połowie maja mógł być pod Akką, rozbić zespół Smitha, wspomóc Napoleona w zdobyciu twierdzy, a następnie zaatakować turecką flotę inwazyjną pod Rodos), ani nawet na Maltę, ale skierował się do Tulonu, który osiągnął 9 maja (?). Decyzję swoją uzasadniał brakami personalnymi i niedoszkoleniem załóg (liczne awarie), koniecznością połączenia z flotą hiszpańską, a nawet niesprzyjającymi wiatrami.

Z kolei Mazzaredo, korzystając z nieobecności Keitha, przeszedł z 17 liniowcami do Kartageny, a 20 maja zawinął do Tulonu. Teraz, dysponując co najmniej 42 okrętami liniowymi, Bruix mógł dokonać „chwalebnych czynów", ale poza czerwcowymi przewozami wojsk i zaopatrzenia do zagrożonych oblężeniem Suworowa Genui i Livorno, których bronić miała armia gen. Moreau, blokować zaś zespół kontr-adm. Pustoszkina, nic więcej nie zrobił, tłumacząc bezczynność niechęcią Hiszpanów do wspólnej walki z Royal Navy. Co więcej, dopuścił nawet do rozbicia przez Brytyjczyków 18 czerwca zespołu fregat kontradm. Perree'go, odesłanego w maju przez Napoleona po chwalebnej służbie na wodach lewantyńskich (zwalczanie konwojów tureckich) do Tulonu. Ciągle nie mając dokładnych wiadomości o położeniu eskadr przeciwnika na Morzu Śródziemnym, uważał swoje zadania za wykonane (!); zdecydował się więc na powrót do Brestu.

107

Połączona flota Bruixa przeszła zatem 22 czerwca do Kartageny, na początku lipca sforsowała Cieśninę Gibraltarską, aby po kilkudniowym postoju w Kadyksie (gdzie odłączyli się Hiszpanie) powrócić 8 sierpnia (?) do Brestu.

Pozostawiony pod Akką Bonaparte, nie doczekawszy się żadnej pomocy z kraju, zagrożony spodziewaną pod Aleksandrią inwazją armii tureckiej z Rodos.j^zerwał 21 maja oblężenie zadżumionej twierdzy i odszeoTdo Egiptu. Kiedy 14 czerwca dotarł do Kairu, z miejsca przystąpił do przygotowań przeciwinwazyjnych. Straty poniesione w kampanii syryjskiej (1200 zabitych i 1500 rannych) napawały raczej optymizmem. Z rannych utworzono oddziały forteczne, załogi fortec przeniesiono do służby liniowej, z zarekwirowanych koni odtworzono jazdę, zaś z dział zdjętych z fortyfikacji miejskich — artylerię. Toteż kiedy 12 lipca pojawiła się pod Abukirem flota turecko-brytyjska z wojskami armii rodoskiej (13 okrętów liniowych, 9 fregat, 30 kanonierek, 90 transportowców), zreorganizowana Armia Wschodu była znów gotowa do aktywnych działań.

Wojska Mustafy Paszy (około 17 200 ludzi, 32 działa, 200 koni) rozpoczęły lądowanie 14 lipca, zajmując trzy dni później fort Abukir. Wezyr postanowił (być może za namową swego doradcy, komodora Smitha) stoczyć z Napoleonem bitwę obronną na 3 liniach umocnień polowych. Pierwszą, zbudowaną u podstawy półwyspu Abukir (od tzw. Wydmy Szejka do Wydmy Źródlanej), obsadził 7000 żołnierzy z 18 działami; drugą, w połowie półwyspu (od tzw. Wydmy Wezyra do brzegu Zatoki Abukirskiej) — również 7000 z 12 działami, trzecią (wieś i fort Abukir) — 4000 żołnierzy z 2 działami, którzy mieli stanowić rezerwę armii. Skrzydła wszystkich umocnień osłaniały od strony morza kanonierki, z których 12 wpłynęło przez przekop na lagunowe jezioro Madieh (El Idku), ostrzeliwując nadciągające wojska francuskie.

Do bitwy doszło 25 lipca. O godzinie 9 Francuzi (6800 piechoty, 900 jazdy, 23 działa) sformowali szyk bojowy,

108

w którego centrum znalazła się jazda gen. Murata, uszykowana w dwie kolumny szwadronowe (za nią stanęła w odwodzie dywizja piechoty), na skrzydłach zaś piechota w kolumnach batalionowych. Przed południem bateria artylerii ciężkiej gen. Sangisa ostrzelała kanonierki, zatapiając kilka z nich i spędzając resztę z jeziora Madieh i kotwicowiska, a następnie piechota zaatakowała Wydmę Szejka i Źródlaną. W ciągu godziny rozbito pierwszą linię obrony tureckiej, a następnie, dzięki szarżom jazdy Murata, uchwycono wieś Abukir, przez co cały system obrony Turków załamał się. Armia Murata Paszy rzuciła się do ucieczki, próbując wpław przedostać się na okręty, ranny wezyr dostał się do niewoli, komodor Smith ledwie uszedł na swego „Theseusa", a 3800 ocalałych żołnierzy zamknęło się w forcie Abukir. W bitwie zginęło co najmniej 10 200 Turków (z których około 8000 utonęło w morzu), w ręce francuskie zaś dostało się ponad 2000 jeńców, 32 działa, 200 koni oraz 100 sztandarów i buńczuków; straty zwycięzców szacuje się na ponad 150 zabitych i 750-800 rannych. Oblężona załoga fortu Abukir (dowodził nią syn wezyra) skapitulowała dopiero 2 sierpnia z powodu braku wody (ocalało 800 żołnierzy, zginęło dalszych 1200, a 1800 było rannych). Tak więc rok później Napoleon mógł uważać, że zmył hańbę tamtego morskiego Abukiru30.

Tej nocy, 2 sierpnia, czekało go jeszcze jędrni bulwersujące przeżycie. W czasie prowadzonych z Brytyjczykami rozmów o wymianie jeńców komodor Smith kazał mu doręczyć pewną ilość wydanych w Londynie gazet francuskojęzycznych z okresu maj-czerwiec. Obudzony Bonaparte wyczytał w nich

30 Była jeszcze trzecia francusko-brytyjska bitwa pod Abukirem, również lądowa, zwana przez Brytyjczyków bitwą pod Kanopą (Canopus). 8-9 marca 1801 r. wylądowała tam 18 000 armia brytyjska gen. Ralpha Abercromby'ego,

^przewieziona na ponad 100 transportowcach pod osłoną 3 eskadr (brytyjska kom. Smitha i dwie tureckie), która 12 marca ruszyła na Aleksandrię. Zaatakowana przez armię francuską gen. Menou (12 000 ludzi), podjęła 21 marca bitwę obronną (w oparciu o stare rzymskie fortyfikacje), zmuszając przeciwnika do odwrotu. Sukces ten okupił gen. Abercromby śmiertelną raną.

109

o utracie przez Republikę niemal wszystkich zdobyczy terytorialnych, z których najbardziej wzburzyła go utrata Włoch. Jego Italii. Natychmiast zdecydował się więc na powrót do Francji, choć zdawał sobie sprawę, że „porzucenie" Armii Wschód stawia pod znakiem zapytania nie tylko jego morale, ale całą karierę wojskową i polityczną (o której coraz częściej myślał) w wypadku niezaakceptowania tego kroku przez Dyrektoriat i społeczeństwo. Lecz, jak się wydaje, decyzję o powrocie podjął już wcześniej, po wycofaniu się z Syrii, gdyż rozkaz w tej sprawie otrzymał 21 czerwca kontradm. Ganteaume, dowódca ostatniego zespołu floty francuskiej w Egipcie (fregaty „Carere" i „Muiron", awiza „Revanche" i „Fortune). Lektura gazet przyśpieszyła zatem realizację postanowienia, stanowiąc dogodny zewnętrzny pretekst. Toteż po załatwieniu najpilniejszych spraw administracyjnych i wojskowych oraz przekazaniu dowodzenia armią gen. Kleberowi, korzystając z „nieobecności" Royal Navy i sprzyjających wiatrów, .opuścił 27 sip.rppia F.gjpt (na pokładzie „Muiron"), obiecując powrócić za 2-3 miesiące.

Po 47 dniach owego niezwykłego rejsu z dala od uczęszczanych szlaków wodnych, za to w pobliżu brzegów afrykańskich (aż do przylądka Bon), ten mały zespół 4 okrętów zawinął do Ajaccio na Korsyce, skąd po kilkudniowym postoju dotarł9 października do Frejus, małego porciku na wschód od Tulonu. Napoleon po raz drugi uniknął spotkania z Nelsonem, choć prawdę mówiąc był to okres, w którym admirał, bardziej zajęty Emmą Hamilton, intrygami dworu neapolitańskiego, kłótniami z nowym dowódcą Mediterranean Fleet oraz rywalizacją z Uszakowem o pierwszeństwo w zdławieniu republiki rzymskiej i zajęciu Wiecznego Miasta, mało uwagi poświęcał nudnej i monotonnej służbie blokadowej. Przyjęty wręcz entuzjastycznie przez miejscowych, Napoleon wraz z towarzyszącymi mu 8 oficerami, 2 uczonymi i 250 gidami ruszył do Paryża, gdzie dotarł rankiem 16 października. Ta podróż, w czasie której odbierał wręcz egipskie hołdy (do których się

110

już przyzwyczaił) od notabli i ludności, upewniła go o słuszności dokonanego wyboru, słabości Dyrektoriatu i o wręcz katastrofalnej sytuacji wewnętrznej Republiki. A także o kryzysie jego małżeństwa z Józefiną, która „używała życia" co się zowie, nie bardzo wierząc w powrót męża z Egiptu. Była to jednak sprawa drugoplanowa.

Republika tymczasem stała u progu ruiny gospodarczej — upadł handel zamorski, przemysł i rolnictwo pogrążyły się w zastoju, rosły nieustannie ceny żywności, w kraju panował głód i bezrobocie, szerzył się zwyczajny bandytyzm, ponownie wybuchły powstania rojalistyczne w Normandii i Wandei, sarkała źle zaopatrywana armia. Odpowiedzialny za ten stan Dyrektoriat i ludzie z jego otoczenia, skompromitowani łapownictwem i różnego rodzaju malwersacjami, mało zwracali na to uwagi, bogacąc się permanentnie na defraudacji pieniądza państwowego i społecznego; ich przykład skwapliwie naśladowała administracja niższych szczebli. Wobec ogólnego bezhołowia i bezprawia wszystkie warstwy społeczne chciały takiej władzy państwowej, która zapewniłaby zwycięski pokój zewnętrzny i ład wewnętrzny. Zaś proletariat miejski i wiejski dodatkowo jeszcze „takiej władzy, przy której się je".

Wśród Dyrektoriatu o „jakiejś" sanacji władzy i gospodarki Republiki myślał jedynie Emmanuel Sieyes i sprzyjający mu, inny z dyrektorów, Roger Ducos. Dlatego Sieyes poszukiwał gorączkowo „szpady" — człowieka, który obali Dyrektoriat w drodze zamachu wojskowego i jemu, Sieyesowi, przekaże władzę dyktatorską. Za męża opatrznościowego wybrał naiwnie Napoleona, z którym (wraz z Ducosem) wszedł w układy. Swoje służby ofiarowali generałowi również ministrowie Talleyrand (sprawy zagraniczne) i Józef Fouche (policja), a bogate mieszczaństwo paryskie dostarczyło funduszy. Armia otwarcie wypowiedziała się za nim, wierząc, że poprowadzi ją do nowych zwycięstw, proletariat zaś wręcz cieszył się, że Bonaparte „ocali Republikę" i „zrobi porządek z tymi na górze".

111

18 brumaire'a roku VIII (9 listopada 1799 r.) powiadomiono zatem Radę Starszych (wyższa izba parlamentu) o zagrażającym Republice spisku jakobinów, w związku z czym zwołała ona obrady obu izb (izbą niższą była Rada Pięciuset)) w podparyskim Saint Cloud; ochraniać je miały oddziały garnizonu paryskiego (6000 ludzi), których dowódcą mianowano... gen. Bonaparte. Jednocześnie Sieyes i Ducos podali się do dymisji, niezdecydowanego i zaskoczonego Barrasa przekonano za pokaźną sumę franków, aby wycofał się „w zacisze prywatnego życia", zaś pozostałych dwóch dyrektorów osadzono w areszcie domowym — tak przestał istnieć Dyrektoriat. Nazajutrz jednak spisek omal nie zakończył się fiaskiem. Obradujący w pałacu Saint Cloud deputowani, widząc, że pałac otaczają coraz liczniejsze oddziały wojska i czując się niemal więźniami, rozpoczęli przewlekłą dyskusję (Rada Starszych) lub zbojkotowali obrady (Rada Pięciuset) o utworzeniu nowego organu władzy wykonawczej — trzyosobowego Konsulatu (Bonaparte, Ducos, Sieyes). Słaby jako mówca parlamentarny Napoleon nie zdołał do tego przekonać Rady Starszych, zaś z sali Rady Pięciuset został wyrzucony i nieco poturbowany (ocalili go dwaj grenadierzy, których zabrał ze sobą). Sytuację uratował jego brat Lucjan, formalnie przewodniczący Rady Pięciuset; wybiegł on z sali wzywając żołnierzy, aby oczyścili zgromadzenie „od przedstawicieli sztyletu", którzy omal nie zabili generała (Napoleon demonstracyjnie obnosił się z krwawiącym czołem). Rozwścieczeni grenadierzy, prowadzeni przez Murata, przy ogłuszającym stukocie bębnów wpadli z nastawionymi bagnetami do pałacu, wypędzając stamtąd deputowanych. Wyłapywano ich potem po okolicy (zebrano około stu), aby uchwalili rozwiązanie obu izb i przekazanie władzy trzem konsulom, co, wystraszeni, uczynili. Napoleon mógł zatem rozpocząć swoją karierę polityczną; zrezygnował jednak wspaniałomyślnie z rozwodu, otaczając Józefinę ścisłą „opieką", uniemożliwiającą „kontakty z mężczyznami na osobności".

112

Swoją dyktaturę rozpoczął od opracowania sankcjonującej ją konstytucji (tzw. konstytucja roku VIII); projekt napisali konsulowie Sieyes i Ducos z grupą współpracowników. Po wniesieniu doń swoich uwag Napoleon „zdymisjonował" obu, obierając dwóch innych konsulów (tylko z głosem doradczym) — Karola Lebruna i Jana Cambaceresa. Zgodnie z konstytucją ^obowiązywała od 15 grudnia 1799 r.) całą władzę wykonawczą i częściowo ustawodawczą (ustawy i dekrety) sprawował wybierany na 10 lat Pierwszy Konsul; przy redagowaniu dokumentów ustawodawczych wspomagała go Rada Stanu (45 członków), realizował je siedmioosobowy rząd, zaś przestrzeganie konstytucji kontrolował senat (36 członków). Pikanterii dodawał fakt, że wszystkie te osoby mianował... Napoleon. W ciągu roku 1800 dokonano reformy administracji, sądownictwa, skarbu i policji (do tłumienia wystąpień antypaństwowych utworzono żandarmerię), niemal zlikwidowano bandytyzm (wyroki ferowano i wykonywano na miejscu przestępstwa), ograniczono bazę i zasięg powstań rojalistycz-nych przez przerwanie prześladowań religijnych (zapowiedź konkordatu z Rzymem), ogłoszono amnestię dla walczących oraz zezwolenie na powrót do kraju 52 000 uciekinierów (złożyli przysięgę na wierność konstytucji). Kiedy załatwił już te najpilniejsze sprawy, Pierwszy Konsul przystąpił do realizacji oczekiwań armii — 8 maja 1800 r. rozpoczął nowy etap wojny z Austrią.

Jego tzw. armia rezerwowa, skoncentrowana w rejonie Lozanny, sforsowała Alpy przez przełęcz św. Bernarda (2740 m n.p.m.) i wyszła na tyły armii austriackiej gen. Melasa. Melas, który już od 6 kwietnia prowadził ofensywę przeciw wojskom francuskim we Włoszech, zepchnął je na wybrzeże liguryjskie, gdzie pod dowództwem gen. Andrzeja Masseny (15 000 ludzi, w tym 1000 legionistów polskich Dąbrowskiego) zamknęły się w twierdzy genueńskiej. Genuę obiegł korpus gen. Otta (24 000 ludzi), zaś od strony morza blokowała ją silna eskadra brytyjska wiceadm. Keitha (31 okrętów linio-

113

wych). Oblężonym brakowało przede wszystkim żywności (czasem udało się dostarczyć zboże dzięki kaprom francuskim, m.in. słynnemu Józefowi Bavastro), ale Massena przyrzekł Napoleonowi, że wytrwa do końca maja, do czasu, kiedy ten ze swoją armią rezerwową wyjdzie na tyły Austriakom. O katastrofalnej sytuacji obrońców powiadomił jednak Pierwszego Konsula, przy czym depesze przeniósł do Francji (m. Finale koło Nicei), adiutant Masseny, Polak, kpt. Frączewski (Franceschi)31. Choć pozbawiony żywności i amunicji Massena poddał w końcu Genuę (4 czerwca 1800 r.), Napoleon zdołał 6 czerwca przejść przez Pad i po walkach z Austriakami zająć 13 czerwca wieś Marengo. Stanął tu z siłami głównymi (21 000 ludzi, 26 dział), wysyłając dla odcięcia (spodziewanego) odwrotu armii austriackiej gen. Melasa, dywizję gen. Desaixa (7000 ludzi, 12 dział). Z kolei gen. Melas (31 000 ludzi, około 100 dział), po wysłaniu korpusu gen. Otta (7000 ludzi, 15 dział) pod Sale, dla oskrzydlenia Francuzów (taki sam zamysł operacyjny?), uderzył na Marengo i dzięki przewadze artylerii rozbił szyki Napoleona, zmuszając go do odwrotu. Kiedy w dodatku około godziny 15 Otto uderzył na prawe skrzydło francuskie, armia rezerwowa poszła w rozsypkę. Melas, który uznał, że wygrał bitwę (wziął 3000 jeńców i 12 dział), przerwał pościg i nakazał wojskom wydać... obiad. Tymczasem na pole bitwy powróciła biegiem zawezwana wcześniej dywizja Desaixa, która uderzyła na obiadujących Austriaków, a szarża kawalerii gen. Kellermana przesądziła o sukcesie. „Zwycięski" Melas (wysłał już gońców do Wiednia), mając 6500 zabitych i rannych oraz 2900 jeńców i straciwszy 33 działa, wycofał się w popłochu za rzekę

" O jego bohaterskiej eskapadzie (płyną! szalupą, a po pościgu brytyjskiej korwety, dalej wpław do brzegu, z szablą w zębach), widzeniu z Napoleonem (6 maja), który podobno nie krył podziwu i niemniej brawurowym powrocie do Genui (27 maja) pisze obszernie W. Łysiak w Opowieści o heroicznej obronie portu Genua i o polskim kawalerzyście, który z szablą w zębach, płynął wpław przez morze". „Morze", 1975, nr 6.

8 — Traliilgar 1805

114

Mincio, ewakuując północne Włochy. Francuzi stracili około 7000 ludzi, w tym dzielnego gen. Desaixa (jego śmierć wybawiła podobno Napoleona z niemałego kłopotu — mógł bowiem zwycięstwo przypisać wyłącznie sobie). Nazajutrz podpisano rozejm i pełen chwały Pierwszy Konsul powrócił do Paryża. Rozpoczęte w Luneville rokowania pokojowe nie przyniosły początkowo efektów. Dopiero kolejna klęska zadana Austriakom przez gen. Moreau pod Hohenlinden (3 grudnia), gdzie odznaczyła się polska Legia Naddunajska gen. Kniazie-wicza i podejście Francuzów pod Wiedeń, przyśpieszyły zawarcie pokoju (9 lutego 1801 r.). Zgodnie z jego postanowieniami Austria odstąpiła Francji lewy brzeg Renu (od Alp po Holandię stanowić miał granicę z niemieckimi państwami Rzeszy) oraz potwierdziła zależność od Francji utworzonych przez nią republik — Cisalpińskiej, Liguryjskiej, Batawskiej (Holandia) i Helweckiej (Szwajcaria).

Załatwiwszy sprawy z Austrią, Pierwszy Konsul postanowił przyśpieszyć rozprawę z Wielką Brytanią, strasząc ją desantem wojsk (założenie obozu wojskowego pod Boulogne), zmuszając Hiszpanię do napaści na portugalskiego sojusznika Brytyjczyków (tzw. wojna pomarańczowa) oraz pozyskując cara Pawła I, którego zjednał sobie odesłaniem około 6000 jeńców rosyjskich (z bronią i ekwipunkiem), a także namową do wspólnej wyprawy na Indie Brytyjskie32. Car, zbulwersowany zajęciem Malty przez Brytyjczyków33 (nadal był protektorem

12 Podobno już 27 lutego 1801 r. oddziały kozaków dońskich (22 500 ludzi) wyruszyły ku granicy z Persją, ale ich dalszy marsz wstrzymano po śmierci Pawła. Połączenie z francuską Armią Wschodu nastąpiłoby jeśli nie w południowej Rosji, to gdzieś w Mezopotamii (?). T a r l e , op. cit., s. 136-138.

Blokadę Malty rozpoczęła Royal Navy po zwycięstwie abukirskim (współuczestniczył w niej również zespół portugalski kmdr. da Nizy). Po przejęciu władzy Napoleon próbował udzielić pomocy zablokowanemu garnizonowi gen. Vaubois. Jednak wysłany tam z zaopatrzeniem zespół kontradm. Perree'go został 18 lutego 1800 r. rozbity w rejonie przylądka Passero (Sycylia). La Valetta, oblegana przez wojska gen. Henry"ego Pigota, skapitulowała z braku żywności 5 września 1800 r.

115

zakonu) oraz klęskami swoich wojsk w Niderlandach, Szwajcarii i północnych Włoszech, przystał na współpracę z Napoleonem. Co więcej, wymógł na Danii, Szwecji i Prusach odnowienie traktatu z marca 1780 r. o Lidze Zbrojnej Neutralności (wspólna ochrona handlu morskiego i swobody żeglugi). Teraz Duńczycy zajęli Hamburg, a Prusacy Hanower, zamykając żegludze brytyjskiej dostęp do Bałtyku (część jej statków zatrzymała Rosja). Pozbawiona dostaw bałtyckiego zboża i drewna Wielka Brytania odczuła boleśnie zagrożenie swej gospodarki. Król i rząd zdecydowali więc wysłać na Bałtyk eskadrę ekspedycyjną wiceadm. Hyde'a Parkera, aby siłą wymusić przywrócenie status quo; zastępcą Parkera mianowano wiceadm. Nelsona. I los jakby zaczął sprzyjać Brytyjczykom. Nocą na 24 marca zamordowano skrytobójczo cara, zaś jego syn i następca Aleksander I zawiesił przygotowania wojenne, z kolei flota ekspedycyjna napadła 2 kwietnia 1801 r. pod Kopenhagą na zakotwiczoną tam flotę duńską i dzięki determinacji Nelsona odniosła zwycięstwo. W tej sytuacji Szwecja i Prusy opuściły Ligę, która de facto przestała istnieć, a dywersyjny rajd mianowanego dowódcą floty ekspedycyjnej Nelsona pod Rewel doprowadził, poza uwolnieniem statków brytyjskich, do zawarcia brytyjsko-rosyjskiego traktatu (czerwiec 1801 r.). Tak więc jedynym atutem Napoleona w walce z „przewrotnym Albionem" była już tylko tzw. Flotylla Narodowa, do której organizacji przystąpiono w początkach roku 1801 na terenie 5 z 6 utworzonych prefektur morskich (Antwerpia, Brest, Hawr, Lorient, Rochefort i Tulon).

Flotylla, dowodzona przez kontradm. Ludwika de Latou-che'a-Treville'a, składać się miała z kilkuset kanonierek żaglowych i szalup bombardierskich, rozdzielonych między 12 dywizjonów (Vlissingen, Ostenda, Nieuport, Dunkierka, Calais, Boulogne, Dieppe, Hawr, Cherbourg, Saint Mało i Morbihan). Jej głównym zadaniem było związanie walką zespołów blokadowych Royal Navy na kanale La Manche, aby w tym czasie statki transportowe mogły przerzucić na

116

wybrzeże Anglii oddziały francuskiej armii inwazyjnej. Zaniepokojony rząd brytyjski, do wiadomości którego dotarły wieści o obozie w Boulogne i przygotowaniach desantowych, wysłał tam wiceadm. Nelsona, którego po powrocie z Zatoki Fińskiej mianowano dowódcą obrony przeciwinwazyjnej.

Nelson uderzył na Boulogne dwukrotnie (1 i 16 sierpnia), ale teraz bez powodzenia. Latouche-Treville, wykorzystując przybrzeżne płycizny, z powodu których kanonierki brytyjskie nie mogły zaszkodzić jego „drobnoustrojom", odparł z łatwością te ataki. Porażka Nelsona wywołała podobno kryzys gabinetowy i zmusiła Brytyjczyków do rokowań pokojowych, rozpoczętych we wrześniu 1801 r., choć na pociechę mieli zwycięstwo w kampanii egipskiej.! Kiedy nie udała się podjęta przez Pierwszego Konsula deblokada Egiptu3 4, gen. Menou, wobec zajęcia Suezu przez oddziały brytyjskie z Indii (maj 1801 r.) oraz wylądowania pod Kosseir nad Morzem Czerwonym dywizji brytyjskiej z Kraju Przylądkowego (czerwiec 1801 r.), która zagroziła Kairowi od Południa, skapitulował 2 września za cenę powrotu wojsk francuskich do kraju (powróciło podobno około 27 000 ludzi). Jednak Egipt trzeba

34 W 1801 r. próbował trzykrotnie przełamać blokadę brytyjską kontradm. Ganteaume (7 liniowców, transportowce z 5000 żołnierzy), który z Brestu przedarł się w lutym na Morze Śródziemne, ale wobec pościgu dwóch eskadr Royal Navy zawrócił do Tulonu. Podobnie nie powiodło mu się w marcu. Kiedy po raz trzeci 25 kwietnia wypłynął z Tulonu i w początkach czerwca dotarł do brzegów Cyrenajki. aby tam wysadzić desant (rejon Derny), został przepłoszony przez eskadrę wiceadm. Keitha. Kolejną próbę podjął kontradm. Karol de Linois w lipcu 1801 r. przy współudziale floty hiszpańskiej. Choć w starciu z eskadrą kontradm. Jamesa Saumareza pod Algeciras (6 lipca 1801 r.) odniósł on sukces, niszcząc jeden i uszkadzając drugi okręt liniowy przeciwnika, zawzięty Brytyjczyk nie zrezygnował. Mimo że do 3 liniowców de Linoisa dołączyło jeszcze 6 hiszpańskich wiceadm. Juana de Moreno, Saumarez zaatakował ponownie 12 lipca (również w rejonie Algeciras), niszcząc aliantom 2 liniowce i zdobywając trzeci przy stratach własnych — jeden zniszczony i dwa uszkodzone okręty liniowe. Linois, który w popłochu wycofał się do Kadyksu, zrezygnował z kolejnych prób przedostania się na Morze Śródziemne. R y n i e w i c z, op. cit., s. 17-20.

117

było przekazać Turcji, która 9 października wycofała się z działań wojennydTYTak więc osłabiona wojną Wielka Brytania31 podpisać~"rtrfisiała 25 marca 1802 r. w Amiens

JlMa3j2£0^jawj. Zwróciła ona Francji (oraz wasalnym wobec niej — Republice Batawskiej i Hiszpanii) wszystkie zagarnięte w tej wojnie posiadłości i kolonie (w tym Kraj Przylądkowy), zatrzymując tylko wyspy Trynidad i Cejlon; Maltę przekazano Zakonowi Kawalerów Maltańskich. W zamian Francja musiała opuścić neapołitańskie posiadłości Ferdynanda IV oraz zwrócić papieżowi Rzym z przyległościami.

Oba zwycięskie traktaty pokojowe umocniły pozycję wojskową i polityczną Pierwszego Konsula, którego nie imały się kule, ani straszna mu była „machina piekielna" (zamach bombowy Józefa Limoelana i Piotra Saint-Regenta z 24 grudnia 1800 r.). Wydawało się, że już bez przeszkód zrealizuje wszystkie swoje marzenia...

Powróćmy teraz do naszego drugiego bohatera i zobaczmy, czy jemu również fortuna nie poskąpiła swoich łask?

35 Jednak Royal Navy nie wykazywała tego osłabienia. W 1802 r. posiadała

w służbie 189 okrętów liniowych i choć straciła w ciągu wojny aż 50 tych okrętów, to jej przeciwnicy stracili łącznie ponad 87 (z czego Francuzi 55 H.szpanie 10, Duńczycy 2 i Holendrzy ponad 20). W i e c z o r k i e w i c z ™ cit., t. I. s. 99.

„CHWAŁA OD NILU" CZYLI HORACY NELSON

Można stwierdzić z dużą dozą prawdopodobieństwa, że również Nelson swoją karierę wojskową zawdzięczał Wielkiej Rewolucji. To właśnie w walce z eskadrami zrewoltowanej floty francuskiej mógł w pełni wykazać się swoimi uzdolnieniami dowódczymi, talentem organizacyjnym oraz uporem w przełamywaniu własnych słabości. Czy w innych warunkach ukształtowałby swoją osobowość? Być może, choć nie na tak wielką skalę. Jak stwierdził sto lat później jeden z jego polskich wielbicieli, byłby tylko „zwykłym meteorem", podczas kiedy w owych szczególnych warunkach mógł rozbłysnąć niczym „gwiazda na niebieskim (niebiańskim) oceanie".

W dniu urodzin Napoleona jedenastoletni Horacy kończył nauki w szkole elementarnej w Downham Market i, realizując dziecięce marzenia, postanowił, ku zadziwieniu otoczenia, zostać prawdziwym marynarzem. Było to o tyle realne, że jego wuj, kmdr Maurycy Suckling, znany w Royal Navy uczestnik zmagań z Francuzami w wojnie siedmioletniej, dowodził okrętem liniowym „Raisonnable" '. Na tym liniowcu

1 Odpowiedź wuja na list pastora Edmunda Nelsona, ojca Horacego, nie była zhyt zachęcająca: „Co ma robić biedny, wątły Horacy, kiedy on ponad wszystko chciałby pędzić pełne trudów i niewygód życie na morzu? Więc pozwólmy mu zatem pójść (na morze?); właśnie wychodzimy na pierwszą

119

Nelson rozpoczyna w 1770 r. swój morski nowicjat jako chłopiec okrętowy (junga), a następnie jako podchorąży, ze starszeństwem od 1 stycznia 1771 r.; w tymże roku ogląda podobno w Chatham stojący tam w rezerwie liniowiec „Victory" ani myśląc, że kiedyś będzie to jego okręt flagowy. Twarda i surowa, choć wymarzona, służba na morzu wymagała już od początku wielu wyrzeczeń. Nelson był chłopcem drobnej budowy, wątłym i podatnym na morską chorobę (dolegliwość ta dawała mu się we znaki niemal do końca), a także nadmiernie egzaltowanym, przy czym owa przesadna uczuciowość wyrobiła u niego z czasem przeświadczenie, że „musi umrzeć". Jednak braki powyższe w pełni rekompensowała niepohamowana żądza sławy i chwilami przesadna (?) ambicja, zaś obsesję śmierci — niemal pokazowe lekceważenie niebezpieczeństwa. Posiadł także dar nawiązywania kontaktów z szeregowymi załogami okrętów, owymi pogardzanymi „ludźmi", którym współczuł i których szanował, co w miarę upływu lat zaskarbiło mu ich miłość.

Mało brakło, aby młody junga rozpoczął swoją karierę wojskową od wojny z Hiszpanami o Falklandy, gdzie „Raisonnable" miał popłynąć w składzie eskadry Royal Navy; na szczęście osamotniona Hiszpania ustąpiła2 i wbrew wujowym prognozom mógł kontynuować żywot wilka morskiego. Zresztą wuj zadbał o jego dalszą edukację, lokując siostrzeńca w lipcu

akcję i jeśli kula armatnia strąci mu głowę zaspokoi tę swoją zachciankę natychmiast". SATS, s. 843.

2 W 1763 r. francuski podróżnik Louis Bougainville (późniejszy wiceadmirał) w czasie swojej podróży dookoła świata wylądował na małym bezimiennym i bezludnym archipelagu u płd. wsch. krańca Ameryki Południowej, który ogłosił kolonią francuską i nazwał Malwinami. Rok później archipelag zajęła eskadra Royal Navy kmdr. Johna Byrona — wyspy nazwano Falklandami i włączono w skład korony brytyjskiej. Francuzi przekazali wtedy Malwiny Hiszpanii, która w 1770 r. miała dokonać zbrojnego ich przejęcia przy poparciu pierwszego ministra Francji Choiseula. Jednak Ludwik XV, nie chcąc wojny z Brytyjczykami, zdymisjonował ministra, co wygasiło konflikt. R o s t w o r o w s k i , op. cit.. s. 291-292, 802.

120

1771 r. na statku handlowym płynącym do Indii Zachodnich. Wrócił stamtąd po roku na nowy jego okręt — stary hulk (?) „Triumph", pełniący dozór u wejścia do Sheerness (na rzece Medway). Lecz na krótko; dla nabrania doświadczenia w pływaniu po wodach arktycznych udał się niebawem na Morze Grenlandzkie w składzie małej ekspedycji naukowej (okręty „Racehorse" i „Carcass"), aby szukać tzw. przejścia północno-wschodniego na Pacyfik. Kiedy „Carcass" ugrzązł w dryfujących lodach na płn. od Spitzbergenu, podchorąży Nelson, lekkomyślnie, a może dla wykazania się „pogardą śmierci", uciekł podobno z pokładu (wraz z kolegą), aby zapolować na białego niedźwiedzia. Nie uląkł się napotkanego zwierza, a kiedy chybił, zaatakował go kolbą muszkietu. Ale Neptun czuwał — ze statku dostrzeżono ów nieszczęsny pojedynek i odpalono z armaty. Ogłuszony niedźwiedź zrejterował w popłochu, dzięki czemu Nelson mógł w maju 1773 r. zaokrętować się na slupie „Seahorse" i pożeglować na dwa lata do Indii Wschodnich. Uczył się pilnie nawigacji, poznając jednocześnie tajniki służby okrętowej, jak też uroki wód i portów podzwrotnikowych, aż powaliła go malaria, zmuszając do powrotu do kraju. Tu zapobiegliwy Suckling umieścił go na stojącym w Portsmouth okręcie szkolnym (?) „Worcester", gdzie 9 kwietnia 1777 r. zdał egzaminy na stopień „kapitana marynarki" (właściwie „acting lieutenant", czyli kapitan z możliwością awansu na komandora). Ale że trwała już amerykańska wojna o niepodległość, która ożywiła senny tok życia Royal Navy (m.in. wcielono do linii stojącą w rezerwie „Victory") dziewiętnastoletni Nelson, mianowany pierwszym oficerem (zastępca dowódcy) na fregacie „Lowestoft", popłynął na Jamajkę, gdzie fregata weszła w skład eskadry kontradm. Petera Parkera. Monotonną służbę patrolową po wodach karaibskich umilało mu niewątpliwie życzliwe zainteresowanie Parkera (dobry znajomy Sucklinga) jego dalszą karierą marynarską. Admirał powierzał mu różne stanowiska oficerskie (m.in. na swoim okręcie flagowym „Bristol"), niezbędne do

121

uzyskania cenzusu na samodzielne dowodzenie. Dzięki temu 8 grudnia 1778 r. mógł otrzymać wymarzone dowództwo, na razie na skromnym brygu „Badger" w stopniu „commandera" — obecnie „komandora podporucznika"). Zdopingowany tym zdał 11 czerwca 1779 r. egzaminy na stopień „komandora" (właściwie „post captain", czyli „komandor na stanowisku", co umożliwiało dalsze awanse w służbie) i został dowódcą 32 armatniej fregaty „Hinchinbroke" („Hinchingbroke").

Zamiast jednak gromić flotę insurgentów amerykańskich, czy też wspomagające ją floty francuską i hiszpańską, przyszło mu wziąć udział wraz z załogą swojej fregaty w operacji lądowej, której celem było przerwanie połączeń drogowych między posiadłościami hiszpańskimi w obu Amerykach (wice-królestwo Nowej Hiszpanii) i wyjście nad Pacyfik. Atak poprowadzono wzdłuż rzeki San Juan do jeziora Nikaragua (obecna granica nikaraguańsko-kostarykańska) i dalej na Granadę i Leon, lecz aby wpłynąć na samą rzekę, należało zdobyć leżący u jej ujścia fort San Juan del Norte3. Dwudziestojednoletni komandor pokazał, że i w operacjach amfibijnych (lądowo-wodnych) radzi sobie znakomicie. Po zablokowaniu i oblężeniu fortu szalupy z „Hinchinbroke'a" z oddziałami desantowymi (500 ludzi) i marynarzami wpłynęły na ponad 140-kilometrowy odcinek rzeki i pożeglowały pod prąd ku

jezioru nikaraguańskiemu. Nie była to wycieczka krajoznawcza, gdyż płytka i zdradliwa rzeka oraz łańcuch położonych nad nią umocnionych posterunków i małych fortów hiszpańskich skutecznie utrudniały dostęp do jeziora. Nelson rozwinął, jak mówiono, cały swój spryt i pomysłowość, aby wykonać zadanie, ale i on nie potrafił sprostać dwóm groźnym przeciwnikom — malarii i krwawej dyzenterii. Bo choć zdobył San Juan del Norte i dotarł do jeziora, szlaku tego nie mógł

3 Tak wg mapy; natomiast w niektórych opracowaniach (np. P t a k , op. cir., s. 224) podaje się. że fort ten leżał w górze rzeki — 135 km od ujścia, natomiast dzisiejszy San Juan del Norte nazywano wówczas Greytown. G. i A. B i d w e 11, Admirał i kochanek, Katowice 1989, s. 27-29.

122

utrzymać, gdyż choroby zdziesiątkowały mu ludzi. Z dwustuosobowej załogi fregaty podobno tylko 10 ludzi było w stanie wykonywać swoje obowiązki — pozostali bądź padli w walce, bądź zostali złożeni chorobą. Nie ustrzegł się infekcji i sam komandor, którego, jako ciężko chorego, ewakuowano jesienią 1780 r. na Jamajkę, a potem na leczenie do Wielkiej Brytanii. Po prawie rocznej rekonwalescencji otrzymał w sierpniu 1781 r. dowództwo fregaty „Albemarle" wraz z przydziałem do eskorty konwojów bałtyckich, aby zimą 1781-1782 r. znaleźć się w eskorcie dużego konwoju kanadyjskiego, który, nękany sztormami atlantyckimi i szkorbutem, dotarł jednak z powodzeniem do Saint Lawrence (ujście rzeki Św. Wawrzyńca). W ciągu roku służby na wodach amerykańskich Nelson dał się poznać jako wytrawny znawca służby patrolowej i konwojowej, a po włączeniu „Albemarle" w skład eskadry zachodnioindyj-skiej kontradm. Samuela Hooda również jako triumfator wielu utarczek z okrętami amerykańskimi i francuskimi, w czasie których zdobył kilkanaście pryzów; wtedy też przeżył swoją pierwszą miłość — wybranką okazała się córka sierżanta garnizonu ąuebeckiego. Rozpoczęcie negocjacji pokojowych z Amerykanami spowodowało odesłanie do kraju części okrętów Royal Navy, gdzie stanęły do rezerwy. W czerwcu 1783 r. i Nelson znalazł się więc ze swoją fregatą w Ports-mouth, gdzie po kilku tygodniach został skomisjonowany i jako komandor przeszedł na półpensję. Podobno cała załoga „Albemarle" wyraziła gotowość pójścia za nim na nowy okręt, „kiedy zajdzie taka potrzeba". Wraz z „Albemarle" przeniesiono do rezerwy liniowiec „Victory".

W tym okresie Royal Navy doznała podwójnej, bolesnej straty. 29 sierpnia 1782 r. na redzie Spithead (przedporcie Portsmouth) zatonął w trakcie drobnych prac remontowych liniowiec I rangi „Royal George" (eks „Royal Ann" r. wod. 1756, 100/108 armat, załoga 900 ludzi), flagowy okręt kontradm. Richarda Kempenfelta. „Royal George" przybył tam, aby pobrać wodę, rum i żywność oraz przeprowadzić

123

przegląd zaworu odwadniającego (kingston) prawej burty, który mocno przeciekał. Czynności te wykonywano jednocześnie. Ponieważ wlot zaworu znajdował się na śródokręciu, 1 m poniżej linii wodnej, okręt należało przechylić na lewą burtę (około 7°). Przechył wykonano, ustawiając armaty lewej burty w ambrazurach przy jednoczesnym wycofaniu z amb-razur armat prawej burty (aż do osi symetrii okrętu) na wszystkich trzech pokładach artyleryjskich. Tego dnia zanurzenie okrętu wynosiło 8 m, przy wysokości burt 19 m (od stępki do falszburty górnego pokładu). Remont zaworu rozpoczęto rankiem 29 sierpnia przy „zerowym" stanie morza, z szalup, na których znaleźli się cieśle stoczniowi; do okrętu podeszła też lichtuga „Lark" (z beczkami rumu) oraz slup ze słodką wodą i żywnością, które zacumowały przy lewej burcie. Ponieważ liniowiec płynąć miał na Morze Śródziemne, na okręt wpuszczono prawie 300 żegnających załogę (w większości kobiety i dzieci) oraz 150 innych osób (handlarze, prostytutki), kierując większość na dwa dolne pokłady; kontradm. Kempenfelt przebywał w swojej kabinie na rufie. Kingston szybko naprawiono i złożono, ale zanim wyrównano przechył, jeden z cieśli zauważył, iż zaczął on nieznacznie wzrastać, prawdopodobnie wskutek dodatkowego obciążenia lewej burty ładowanymi na pokład beczkami z wodą i z rumem (woda przedostawała się przez obramienia ambrazur). Niezwłocznie zameldował o tym oficerowi wachtowemu, prosząc, aby zarządził wyrównanie przechyłu (przetoczenie armat na prawą burtę), ale ten podobno zlekceważył zagrożenie. Kiedy cieśla zszedł na dolny pokład, wody było już po kolana. Biegiem zawrócił więc na górę, gdzie spotkał jednego z oficerów okrętowych; ten wezwał dobosza i kazał mu bić na alarm. Lecz biegnąca na stanowiska załoga (dla wygody lewą burtą) i nagłe uderzenie szkwału powiększyły przechył. Okręt zaczerpnął teraz wody wszystkimi ambrazurami dolnego pokładu, a że na lewą burtę zaczęło spadać i przemieszczać się wszystko, co nie zamocowane (łącznie z pociskami

124

armatnimi), przechył przekroczył w ciągu pół minuty 45°, a w ciągu następnej półtorej minuty „Royal George", wśród rozpaczliwych krzyków ludzi i grochotu walącego się wyposażenia, obalił się na lewą burtę i niemal błyskawicznie zatonął, pociągając za sobą przycumowanego „Larka" (z wody wystawały tylko wierzchołki 3 masztów). Wraz z nimi na dno poszło około 1000 (?) ludzi, razem z kontradm. Kempenfeltem. Sąd wojenny Admiralicji, który zebrał się w Portsmouth 9 września 1782 r., po przesłuchaniu uczestników i świadków zdarzenia, wydał iście salomonowy werdykt co do przyczyn tragedii: albo zbyt duży przechyl powstał wskutek niedbalstwa załogi i woda przedostająca się do kadłuba przez dolny rząd ambrazur dokonała reszty, albo że próchnica poszycia kadłuba była tak znaczna, iż wzrastający przechył spowodował wypadnięcie części dna (wyrwanie) i w konsekwencji błyskawiczne zatonięcie. Wprawdzie werdykt przyjęto z niedowierzaniem (okręt zwalił się na lewą burtę i zatonął, zamiast zatonąć w położeniu pionowym), tragedia okryła jednak żałobą Royal Navy, ujawniając ponadto niedostatki służby wachtowej, mankamenty systemu eksploatacyjno-remontowego jej okrętów oraz nie najlepszy ich stan techniczny, wynikający z niedoskonałości stosowanych środków konserwacji drewna4.

W okresie amerykańskiej wojny wyzwoleńczej wzrosła jednocześnie moc bojowa Royal Navy dzięki zastosowaniu karonad — osiemnastowiecznej „cudownej" broni okrętowej, której efekty działania można przyrównać do efektów wprowadzonej 120 lat później okrętowej amunicji burzącej (tzw. latające miny), zawierającej kruszące materiały wybuchowe

4 Wg „Rojal Dżorrtż" (w: I. A. M u r o m o w — Sto wtelikich korablek-niszenij). Moskwa 1999. s. 62-65 oraz SATS, s. 727-728. Dopiero w 1817 r. przeprowadzono przegląd zatopionego wraka, stwierdzając znaczne zniszczenie kadłuba przez świdraka okrętowego: do 1848 r. wydobyto pewne fragmenty kadłuba, uzbrojenia i wyposażenia. Szkielet kontradm. Kempenfelta rozpoznano po złotym pierścieniu herbowym na palcu ręki.

125

(szimoza, melinit, lyddit). Karonada, skonstruowana przez gen. Roberta Melville'a w 1774 r., produkowana była przez Carron (stąd nazwa) Iron Founding and Shipping Company w Falkirk (Szkocja). Była to armata okrętowa do walki na krótkich dystansach, przeznaczona początkowo na uzbrojenie małych i średnich okrętów wojennych (do fregaty włącznie). W zamyśle projektodawców (?) miała zapewnić skuteczną obronę przed silniejszym przeciwnikiem, nawet z pewnymi elementami zaskoczenia go (stąd duży wagomiar pocisków), przy czym, aby umożliwić montaż na ograniczonych przestrzennie pokładach bateryjnych, zmniejszono znacznie ich gabaryty (skrócenie luf, cieńsze ich ścianki, nowe lżejsze lawety) oraz uproszczono obsługę. Np. karonada 68-funtowa miała lufę o długości armaty 4-funtowej (1,25 m), ważyła tyle ile armata 12-funtowa (1,78 ton), a jej ładunek miotający był 2,2 raza mniejszy niż armaty 68-funtowej (2,49 kG); co więcej, mogła być ona ustawiana na górnym pokładzie, a nawet nadburciu. Po wystrzeleniu jej pocisk (tego samego wagomiaru co armaty zwykłej, tzw. długiej) o mniejszej prędkości początkowej i zasięgu (ładunek miotający) nie przebijał gładko burt „na wylot", za to miażdżył je, wytwarzając masę różnej wielkości odłamków drewnianych dziesiątkujących załogi; w samych burtach zaś tworzył ogromne wyrwy. Nie bez kozery zatem karonady nazywano w Royal Navy „smashers" (tłuczki, rozmiażdżacze). Mogły one strzelać również kartaczami, a jedynym ratunkiem było wycofanie się poza (ograniczony przecież) zasięg ich ognia. Karonada, konstrukcyjnie krótsza i cieńsza od armaty długiej, miała czop mocujący umieszczony pod lufą (nie w osi symetrii), zaś tylec (z komorą prochową) umieszczony na śrubie ślimakowej (ustawianie kierunku w pionie). Jej laweta składała się z części górnej, suwakowej, do której zamocowano karonadę (cofała się po oddaniu strzału) i części dolnej na kółkach, umożliwiającej ustawianie kierunku w poziomie (kółka poruszały się po torze stanowiącym wycinek koła). Na okręty (slupy,

126

fregaty) wprowadzono karonady w 1779 r., przy czym (być może celem prób bojowych?) nie zaliczono ich oficjalnie do właściwego uzbrojenia okrętów, a decyzję o montażu pozostawiono w gestii dowódców jednostek. Ten, niejako dodatkowy, przydział „mocy bojowej" (ciężar salwy burtowej wzrastał w wielu wypadkach 4-5-krotnie), stanowił początkowo prawdziwe zaskoczenie dla okrętów francuskich5. Po zakończeniu wojny amerykańskiej karonady stopniowo wycofywano z uzbrojenia (być może dla napraw lub ulepszeń eksploatacyjnych?) albo też, wraz z wycofywanymi ze służby okrętami, i one odchodziły „do rezerwy", przez co malała ich liczba na stanie uzbrojenia Royal Navy.

W tymże okresie utworzono też tzw. Flotę Rezerwową (Reserve Fleet); być może początkowo dla administrowania wycofywanymi ze służby okrętami, które, stojąc w rezerwie na terenie baz morskich Royal Navy, podlegały ich komendantom. Następnie skierowano do niej okręty zużyte eksploatacyjnie, które, zanim osiągnęły wiek kasacji, mogły jeszcze, po wybuchu wojny, pełnić funkcje pomocnicze, zabezpieczając działania sił głównych Royal Navy, zwłaszcza flot stacjonujących na wodach macierzystych (Channel i Northern Fleet); jej bazą główną został Yarmouth nad Morzem Północnym.

Wyczekujący na nowy przydział „rezerwista" Nelson udał się w podróż po Francji. Podobno aby poznać znienawidzonego przeciwnika od strony... kuchni i sztuki uwodzenia. Istotnie, poznał w czasie tej wyprawy niejaką pannę Andrews, Angielkę, równie żądną wrażeń, z którą mimo kłopotów finansowych (wspomagał go drugi z wujów, William Suckling) chciał się ożenić. Panna była jednak bardziej rozsądna i nieudany

5 Pojedynki artyleryjskie: 10 sierpnia 1780 r. pod Ushant (opanowanie francuskiej fregaty „Nymphe" przez brytyjską fregatę „Flora") i 4 września 1782 r. pod Batz (opanowanie francuskiej fregaty „Hebe" przez stary brytyjski okręt liniowy „Rainbow") oraz bitwa morska k/ Les Saintes 12 kwietnia 1782 r.

127

żonkoś koił swe zbolałe serce już jako dowódca 28-armatniej fregaty „Boreas" (którą objął w maju 1784 r.) w drodze do Indii Zachodnich. W czasie tego przejścia przewiózł do Bridgetown (Barbados, Wyspy Zawietrzne) żonę i córkę dowódcy bazującej tam eskadry Royal Navy, kontradm. Richarda Hughesa. Obie panie nie przypadły mu do gustu, toteż cały wolny czas poświęcił podchorążym „Boreasa", ucząc ich nawigacji. Źle ułożyły się również stosunki z samym admirałem, zapewne z wygodnictwa lub ukrytych profitów popierającym handel brytyjskich plantatorów trzciny cukrowej z amerykańskimi plantatorami bawełny 6. Zgodnie z przepisami celnymi handel ten mógł odbywać się tylko z kupcami brytyjskimi i na statkach brytyjskich, tymczasem po zakończeniu wojny Amerykanie przestali już być poddanymi króla Wielkiej Brytanii. Dlatego Nelson i jego przyjaciel, kmdr Cuthbert Colłingwood, przystąpili z pasją do jego tępienia, przepędzając amerykańskie szkunery, a wiele z nich zatrzymując jako pryzy. Narazili się przez to na nienawiść miejscowych plantatorów oraz niezadowolenie kontradmirała i gubernatora brytyjskiego Thomasa Shirleya i spór ten oparł się aż o Londyn. W konsekwencji Shirley i Hughes zostali odwołani, zaś Nelson (któremu przyznano rację) przeniesiony na dowódcę zespołu Royal Navy bazującego w St. John's (Antigua, Wyspy Podwietrzne). Zaczął wtedy bywać częstym gościem u rezydenta brytyjskiego, Johna Herberta, na sąsiedniej wyspie Nevis. Wkrótce zdobył też przyjaźń pięcioletniego siostrzeńca rezydenta, Josiaha, a wraz z nią serce jego matki, młodej wdowy Fanny Nisbet (starszej o kilka miesięcy od

6 Brytyjczycy sprzedawali trzcinę cukrową i melasę, które Amerykanie

przerabiali na rum, za niego zaś kupowali na wybrzeżach Afryki Zachodniej

niewolników murzyńskich, których z kolei zatrudniali u siebie na plantacjach

Luizjany, Alabamy, Missisipi i Georgii. Wbrew pozorom zakaz handlu

wynika! z przyczyn komercyjnych — Wielka Brytania miała w tym okresie

największy udział w handlu niewolnikami (50 000 ludzi rocznie). Do końca

XVIII w. wywieziono łącznie do portów amerykańskich z Afryki około 8 min

ludzi. S t r a t e r, B r o c h a r d , op. cit., s. 48^19.

128

Nelsona). Dwuletni romans, przy finansowym wsparciu wuja Williama, zakończył się 11 marca 1787 r. ślubem, na którym świadkiem był dowódca fregaty „Pegasus", książę William Henryk (późniejszy król William IV). W maju 1787 r. Nelsona odwołano do Portsmouth, ale przedtem zdołał on jeszcze wykryć nadużycia w systemie zaopatrzenia okrętów w English Harbour (Antigua), toteż na Małych Antylach odetchnięto z ulgą, kiedy fregata „Boreas" opuściła ich wody. Lecz zamiast spodziewanej nagrody, „Boreasa" odstawiono w grudniu 1787 r. do rezerwy, Nelsona zaś spensjonowano na 5 lat (z przyznaniem połowy poborów). Z żoną i pasierbem przeniósł się zatem na stały ląd, gdzie ojciec odstąpił im plebanię wraz z inwentarzem (sam przeniósł się do wynajętego mieszkania). Komandor z trudem wiązał koniec z końcem, ale z optymizmem uprawiał ogródek, bawił się z Josiahem i czytał dużo książek o wyprawach geograficznych i wyczynach piratów; pielęgnował też niedomagającą na zdrowiu żonę, która, przyzwyczajona do żaru tropików, źle znosiła angielskie zimy i mgliste pogody Morza Północnego. Od czasu do czasu wyprawiał się też do Londynu, gdzie nachodził Lordów Admiralicji, prosząc o przydział nowego okrętu i wierząc mocno w rychłą odmianę losu. Aż nadszedł lipiec 1789 r. i we Francji wybuchła rewolucja. Wielka Rewolucja... I Nelson, choć Brytyjczyk, jej zawdzięczał swoją wielką, błyskotliwą karierę. Podobnie jak Napoleon...

Lecz musiał czekać jeszcze następne dwa i pół roku, zanim nadciągająca wojna z Francją pozwoliła mu 30 stycznia 1793 r. objąć dowództwo 64-armatniego okrętu liniowego „Agamem-non". HMS (His Majesty's Ship — Okręt Jego Królewskiej Mości) „Agamemnon", bo od 1789-1790 r. nazwy okrętów Royal Navy zaczęto poprzedzać tyra skrótem7, skierowano do Floty Śródziemnomorskiej (16 okrętów liniowych). Dowodził

' Podobno pierwszym okrętem, który otrzymał ten skrót (prefiks) w 1789 r. był „Phoenix". Wcześniej okręty pełniące służbę celną używały skrótu „HBM" (His Britannic Majesty's) z dodaniem klasy okrętu i nazwy lub „HMaties S". SATS. s. 366; W i e c z o r k i e w i c z , op. cii, t. I., s. 432.

129

nią znany już Nelsonowi wiceadm. Samuel Hood na flagowym okręcie „Victory", który znów znalazł się w czynnej służbie. Przedtem jednak skompletował 650-osobową załogę dla „A-gamemnona". Wbrew obowiązującym zasadom werbunku („impressment") zgłosiło się doń podobno, prócz dawnych marynarzy z „Albemarle" i „Boreasa", także wielu ochotników z ośrodków wiejskich (tzw. landsmen) hrabstw Norfolk i Suffolk, którzy słyszeli, że „pod Nelsonem dobrze się służy". Natomiast wśród podchorążych wielu było synów przyjaciół i znajomych pastora Nelsona; znalazł się też pasierb komandora, trzynastoletni Josiah Nesbit.

Jeśli Nelson nie miał kłopotów z werbunkiem załogi, to Royal Navy borykała się z nimi od początków swego istnienia. Rywalizacja z flotą hiszpańską i prowadzona polityka zamorskich podbojów kolonialnych wymagały odpowiedniej liczby okrętów i załóg. W okresie pokoju potrzeby kadrowe pokrywali z reguły ochotnicy, w czasie wojen natomiast, mimo odwoływania się do uczuć patriotycznych i wyolbrzymiania korzyści materialnych, trzeba było stosować system przymusu (to impress — wcielać przymusowo, rekwirować), stąd określenie „impressment" (branka). Jej podstawy prawne próbowały regulować edykty królewskie (tzw. Acts) — Marii Tudor z 1556 r. (zwolnienie z branki wodniaków z Tamizy), Elżbiety I z 1563 r. i z 1597 r. (o włóczęgostwie), Anny Stuart z 1703 r. oraz Jerzego II z 1740 r. i Jerzego III z 1774 r. (zwolnienie z branki załóg statków z węglem). Brance podlegali ludzie wolni w wieku 18-55 lat, a przeprowadzały ją specjalne zespoły ludzi (press-gangi), dowodzone przez „szefów-łapaczy" (press-master). W skład przykładowego press-gangu wchodził kapitan, dwóch poruczników, czterech podchorążych i 20 żołnierzy. Np. w czasie wojny siedmioletniej oddziały werbowników liczyły łącznie 3000 ludzi, zaś uzupełniające je załogi kutrów transportowych, tzw. tendrów (porywanie marynarzy z wracających do portu statków handlowych), dalszych 3500 ludzi.

9 — Trafalgar 1805

130

„Łapacze" otrzymywali stałe pobory (szef — 5 funtów szterlingów tygodniowo i szylinga za każdą przebytą milę, zwykły „łapacz" — 1 szylinga i 3 pensy dziennie) oraz gratyfikacje za każdego zatrzymanego. Np. w 1779 r. (wojna amerykańska) 1019 łapaczom, którzy dostarczyli 21 367 „ochotników" wypłacono ponad 106 000 funtów. Z kolei zatrzymanym wypłacano zaliczki, np. w 1803 r. starszy marynarz otrzymywał 5 funtów (na 2 miesiące), zwykły marynarz — 2 funty 10 szylingów, zaś ochotnik (landsman) — 30 szylingów.

Dopiero w marcu 1795 r. parlament, z inicjatywy rządu Williama Pitta młodszego, uchwalił dwie ustawy o tzw. kontyngencie (ustalonym limicie osobowym) dla Royal Navy („Quota Acts"), które miały rozwiązać problem załóg okrętowych, niezbędnych w prowadzonej wojnie z Francją; wnioskodawcy liczyli na co najmniej etat stutysięczny. Według tych ustaw każde hrabstwo i okręg wyborczy zobowiązane zostały do dostarczenia określonego kontyngentu mężczyzn na okręty (np. hrabstwo Devon — 393 łudzi, okręg Dartmouth — 394 ludzi). Dopuszczały one, aby przy braku ochotników kierować w skład załóg tzw. ludzi Billa Pitta (łaziki, włóczędzy, biedota na utrzymaniu instytucji charytatywnych, drobni kryminaliści itp.) oraz tzw. ludzi Lorda Mayora (lumpenproletariat miejski, dłużnicy w zamian za zasądzone wyroki itp.). Werbunkowi sprzyjać miał zróżnicowany system premii — od 5 (ochotnicy) do 70 funtów szterlingów (na stanowiska podoficerskie); ale stał się on źródłem nieporozumień wśród załóg (świadomi wyboru ochotnicy otrzymywali mniej niż zwerbowani ludzie z marginesu), prowadził też do nadużyć wśród organów werbunkowych (Impress Service). W założeniach ustawodawców „Quota Acts", zastępując drastyczne formy impressmentu i jego wynaturzenia (press-gangi porywały ojców rodzin i młodych małżonków, jedynych żywicieli oraz ludzi niewygodnych władzom i osobom prywatnym), ograniczyć miały przede wszystkim dezercje marynarzy i podobno aż do połowy

131

1797 r. (bunty w Royal Navy) zapewniały odpowiedni dopływ załóg na okręty. Potem, aż do zakończenia wojen napoleońskich, powrócono częściowo do branek, choć wobec zwycięstw na morzach załogi okrętów z coraz większą niechęcią odnosiły się do takiego systemu uzupełniania swego składu. Zastosowano też porywanie marynarzy ze statków handlowych na pełnym morzu (np. w 1802 r. na wodach Zatoki Biskajskiej zdjęto większość załogi z powracającego do kraju „eastin-diamana", przez co statek został łatwo opanowany przez kaprów francuskich). System branek, choć nie na tak znaczną skalę, stosowany był również we flocie francuskiej, hiszpańskiej, a nawet amerykańskiej (tu po części skierowany był przeciw werbownikom brytyjskim, o czym mowa dalej)8.

W drodze na Morze Śródziemne eskadra Hooda zawinęła do sprzymierzonego Kadyksu (czerwiec 1793 r.), gdzie Nelson mógł „od kuchni" obejrzeć osławioną flotę hiszpańską. Komandor był zdegustowany wyszkoleniem i morale jej załóg; podobnie ocenił corridę, na którą wybrał się ze swoimi podchorążymi. Odetchnął dopiero na wodach śródziemnomorskich, kiedy okręty Hooda zablokowały zrewolucjonizowany Tulon, który z końcem sierpnia, po rojalistycznym puczu, poddał się Brytyjczykom. Przerażony perspektywą obrony miasta i bazy wiceadm. Hood, wobec zbliżających się armii republikańskich, wyprawił w początkach września Nelsona z misją dyplomatyczną do Neapolu. Miał tam przez ambasadora brytyjskiego, Williama Hamiltona, poprosić Ferdynanda IV, króla Obojga Sycylii, o pomoc wojskową. Czym

8 SATS, s. 415-416. 668-669, 861 oraz S. B e r n a t t , Jak dawniej werbowano marynarzy, „Morze" 1970, nr 1 i J. C z e r w i ń s k i , Marynarze pilnie poszukiwani, „Morze" 1962, nr 3. Niekiedy press-gangi urządzały prawdziwe polowania na brańców po ulicach i całych przedmieściach portowych; czasem przeradzały się one w zbrojne starcia z broniącymi pojmanych rodzinami i sąsiadami, a nawet przygodnymi gapiami.- Tendry „łapaczy" z kolei czatowały u wejść do portów, gdzie zatrzymywały powracające statki i zdejmowały z nich część załóg, zastępując je ludźmi z obsługi portu.

132

kierował się Hood, licząc na talenty dyplomatyczne komandora — nie wiadomo; lecz to on sprawił, że Nelson poznał wówczas Emmę Hamilton. Dzięki niej (była przyjaciółką królowej), Hamiltonowi i premierowi króla, Anglikowi Johnowi Actonowi, Nelson uzyskał posiłki dla Tulonu — 4000 żołnierzy wraz z artylerią przybyło tam z początkiem października na transportowcach. Nie danym mu jednak było zmierzyć się z młodym Napoleonem. Kiedy ten szturmował Tulon i ostrzeliwał okręty brytyjskie na Małej Redzie, „Aga-memnon" Nelsona (w składzie zespołu kmdr. Roberta Linzee) wypełniał kolejną misję dyplomatyczną — nakłaniano beja Tunisu (Ali III?) do przejścia na stronę brytyjską. Po drodze komandor wdał się w walkę z trzema fregatami francuskimi i choć jedną z nich poważnie uszkodził, własne uszkodzenia ożaglowania i takielunku na „Agamemnonie" zmusiły go do rezygnacji z pościgu. Nie udały się też rokowania z bejem, a utrata Tulonu poderwała autorytet Hooda. Wiceadmirał postanowił więc w zamian, wykorzystując kontakty z Paolim, uczynić z Korsyki bazę dla Mediterranean Fleet i wespół z Nelsonem przystąpił w styczniu 1794 r. do blokady wyspy (bazując w toskańskim Livorno).

Napoleon wyrzekł się jej, opowiadając Francuzem, Nelson z kolei postanowił wydrzeć ją Francji. Już tydzień po awansie Bonapartego na generała brygady, zaatakował swoim desantem z morza i przejściowo opanował St. Fiorenzo, niszcząc jedyny w tej części wyspy wielki młyn zbożowy oraz zgromadzone zapasy mąki. Odtąd, aż do października, dawał się we znaki broniącym wyspy Francuzom, prowadząc, oprócz działań regularnych przeciw nadbrzeżnym twierdzom Bastia i Calvi (łącznie z 5 pułkami brytyjskich wojsk lądowych), również działania dywersyjne przy pomocy oddziałów desantowych (m.in. z HMS „Victory") i partyzantki korsykańskiej (której nie dowierzał). Podobno zyskały mu one wśród załóg przydomek „brygadiera" (analogia do napoleońskiego „kaprala"). Kiedy oblegana od 4 kwietnia 1794 r. Bastia skapitulowała 19

133

maja, Hood powierzył Nelsonowi zdobycie Calvi. Komandor utworzył kombinowany oddział oblężniczy, składający się z żołnierzy, marynarzy i artylerii okrętowej (25 armat zdjętych z „Victory"), której ogniem kierował osobiście.

12 lipca 1794 r. doszło do tragicznego wypadku. Rankiem, w czasie wymiany ognia między bateriami francuskimi i brytyjskimi, pocisk francuski trafił w parapet (nasyp osłaniający) baterii, przy której znajdował się Nelson. Odłamki skał obsypały go, raniąc lekko w twarz i pierś, przy czym jeden z nich przeciął brew i powiekę prawego oka, uszkadzając gałkę oczną (odklejenie rogówki?). W warunkach ówczesnej medycyny, w dodatku przy źle przeprowadzonym oczyszczeniu rany, oznaczało to nieuchronnie utratę wzroku. Tak się też stało — po zaleczeniu komandor wprawdzie zachował prawe oko, niestety stracił w nim wzrok (odróżniał jedynie jasność od ciemności). Lecz poza bandażem jako opatrunkiem, nie nosił nigdy na tym oku czarnej opaski, tak modnej, jak uważają niektórzy publicyści9, wśród wilków morskich XVIII w. Calvi skapitulowało w sierpniu, jeszcze przed planowanym szturmem generalnym, w czym była niemała zasługa Nelsona. Niestety, w sprawozdaniach ministerstwa wojny nie wspomniano o nim (nawet o zranieniu oka), co go mocno rozgoryczyło.

Tymczasem zużyty eksploatacyjnie HMS „Agamemnon" stanął w Livorno do remontu, tak że wyszedł w morze dopiero w połowie stycznia 1795 r. Francuzi opuścili już Korsykę, gdzie władzę przejął gubernator brytyjski, próbując przyswoić Korsykanom zasady brytyjskiej demokracji parlamentarnej; odszedł też wiceadm. Hood, przekazując dowodzenie Flotą Śródziemnomorską wiceadm. Williamowi Hothamowi, który nadal blokował Tulon. Znajdująca się tu eskadra kontradm.

9 Błąd ten popełniło wielu autorów opracowań o Nelsonie; nie uniknął go i znawca tej epoki P. P. Wieczorkiewicz, który przy opisie bitwy pod Kopenhagą stwierdza, jakoby admirał przykładał lunetę „do czarnej opaski, zakrywającej pusty oczodół". W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 487.

134

Piotra Martina (17 okrętów liniowych, 4 fregaty) otrzymała rozkaz przeprowadzenia operacji desantowej na Korsyce. Martin wyszedł w morze 7 marca, a mając 70% załóg z poboru, pospiesznie szkolonych, starał się unikać starcia z Brytyjczykami. Wydawało się, że szczęście mu sprzyja (opanowano uszkodzony przez sztorm HMS „Berwick"), ale 12 marca natknął się na siły główne Hothama (13 okrętów liniowych, w tym 1 neapolitański). Podjęte próby wymanewrowania ich doprowadziły nocą do zderzenia 2 okrętów francuskich, z których uszkodzonego „Ca Ira" („Jakoś to będzie") trzeba było holować. Rankiem 13 marca zespół holowniczy zaatakowała fregata „Inconstant", ale okręty osłony skutecznie odparły atak. Na czoło pościgu wysunął się teraz „Agamemnon" Nelsona, który, ostrzeliwując zawzięcie rufę „Ca Ira", doznał jednak uszkodzeń od ognia liniowca i obu okrętów osłony (żagle fok- i grotmasztu, takielunek). Noc przerwała pościg, ale nazajutrz Nelson zaatakował ponownie „Ca Ira" i holującego go „Censeura" (łącznie na obu okrętach 158 armat), aby po dwugodzinnej desperackiej walce opanować obydwa (515 zabitych i rannych, około 1000 jeńców, u Nelsona co najmniej 200 zabitych i rannych). Hotham, który miał uszkodzone 2 okręty liniowe (z nich HMS „Illustrious" zatonął w czasie holowania do Livorno?), uznał zadanie za wykonane i przerwał pościg (wbrew argumentom rozwścieczonego Nelsona, który szalupą udał się w tym celu na „Victory"). Dzięki temu Martin dotarł do Tulonu, ocalając przewożony na pokładach 5000 korpus desantowy. Podobną desperacją wykazał się Nelson w lipcu, kiedy w związku z zamierzonym uderzeniem wojsk francuskich na kierunku Genui, Hotham wysłał go tam jako dowódcę zespołu okrętów dla wsparcia z morza sojuszniczych wojsk austriackich. W rejonie Przylądka Mele komandor natknął się na eskadrę francuską (17 liniowców), zawrócił zatem ku Korsyce, aby naprowadzić ją na bazujące w zatoce San Fiorenzo (Saint Florent) siły główne wiceadm. Hothama (23 okręty liniowe, w tym 2 neapolitań-

135

skie). Wobec przewagi brytyjskiej Francuzi uszli do Tulonu, a zacięty pościg, prowadzony przez HMSS „Agamemnon" (Nelsona) i „Cumberland", zakończył się 13 lipca starciem w okolicach Frejus, w którym spłonął (wyleciał w powietrze) francuski „Alcide" z 700-osobową załogą. Mimo nalegań Nelsona Hotham i tym razem przerwał pościg 10. Swoje niezadowolenie z pasywności admirała okazywał komandor w sprawozdaniach przesyłanych bratu Maurycemu, który pracował jako urzędnik w Admiralicji oraz w listach do żony (licząc, że opinie te będą znane w środowiskach Londynu); być może wzięto je pod uwagę, wyznaczając w listopadzie 1795 r. nowym dowódcą Mediterranean Fleet adm. Johna Jervisa, znanego w Royal Navy taktyka i ogromnego służbistę. Nelson mógł sobie jednak pogratulować nowego przełożonego, tym bardziej, iż ten polubił go za ową szlachetną determinację w walce. W czerwcu 1796 r. opuścił za to z żalem wyeksploatowanego „Agamemnona", obejmując w zamian nowy 74-armatni „Captain"; niejako na otarcie łez i dla zachęty do współpracy Jervis mianował go „komodorem" (dowódca zespołu okrętów z prawem podnoszenia proporca, tzw. jaskółczego ogona), co Nelson uznał z radością za zapowiedź rychłego stopnia admiralskiego (dowodzenie „Captai-nem", na którym pozostał zaokrętowany, przekazał kmdr. Ralphowi Millerowi).

W 1796 r. sytuacja Brytyjczyków w zachodniej części Morza Śródziemnego uległa dalszym komplikacjom. Wiosną rozpoczął swoją „kampanię włoską" młody Bonaparte. Mimo wstrętów czynionych mu przez Royal Navy od strony Morza

10 Wydarzenia te są mało znane, stąd nieścisłości co do miejsca obu bitew. Tę pierwszą, stoczoną na wschód od wysp Hyeres, lokuje Wieczorkiewicz koło przylądka Noli (op. cit., t. I, s. 448), Ryniewicz, op. cit., s. 135, w Zatoce Genueńskiej (rejon La Spezia ?), zaś Mickiewicz (Okręt Nelsona, s. 36) i S. Lipiecki (HMS „Agamemnon" Nelsona contra „Ca (!) Ira"; „Bandera" 2000, nr 6) koło mitycznego przylądka Heyers (?). Co do drugiej, stoczonej w rejonie Frejus czy niewłaściwie „Gulf of Frejus", jak pisze Nelson (w: O. W a r n e r , Nelson's Battles, London 1965, s. 21), przyjęło się podawać, że to bitwa „przy wyspach Hyeres" (np. R y n i e w i c z , op. cit., s. 158).

136

Liguryjskiego, już w maju wyeliminował z wojny królestwo Sardynii, a następnie zajął Toskanię, zmuszając Mediterranean Fleet do opuszczenia baz włoskich w rejonie Zatoki Genueńskiej. Jej okręty przeszły teraz na wody Elby i Korsyki, ale wobec wypowiedzenia wojny przez Hiszpanię i groźby połączenia obu flot sojuszniczych na Morzu Śródziemnym (ponad 40 okrętów liniowych), musiały odejść do Gibraltaru, a następnie na południowe wody sojuszniczej Brytyjczykom Portugalii. Oczywiście ewakuowano Korsykę, pozostawiając na Elbie (Portofer-raio) niewielki garnizon gen. de Burgha. Już 2 października silna eskadra hiszpańska adm. Juana de Langary (22 okręty liniowe) opuściła Kadyks i, przegoniwszy słaby dywizjon rozpoznawczy kontradm. Roberta Mana, przeszła do Tulonu, gdzie dołączyła do 12 liniowców francuskich. Jervis zdjął za to Mana z dowodzenia (odesłał go do kraju „celem podreperowania nerwów"), wyznaczył też Nelsona na dowódcę zespołu fregat (2 jednostki) z zadaniem ewakuacji garnizonu Portoferraio. Komodor, który opuszczenie Morza Śródziemnego uważał za zdradę sojusznika sycylijskiego, pomijając już względy osobiste, udał się tam z końcem listopada na pokładzie fregaty „Minerve", na którą przeniósł swój proporzec. Ponieważ gen. de Burgh odmówił ewakuacji, na fregaty załadowano tylko materiały wojenne, po czym odpłynęły one ku Cieśninie Gibraltarskiej. 19 grudnia pod Kartageną komodor zdobył po zaciętej walce fregatę hiszpańską „Sabinę". Następnie zawinął do Gibraltaru. W styczniu 1797 r. (?) opuścił bazę i, wymijając napotykane okręty hiszpańskie, wyruszył na spotkanie z Jervisem w rejonie Przylądka Saint Vincent, wchodząc we mgle na zgromadzoną pod Kadyksem eskadrę hiszpańską adm. Jose de Cordoby y Ramosa. Niedostrze-żony przez przeciwnika Nelson dołączył wreszcie 13 lutego 1797 r. do eskadry Jervisa, przynosząc mu wiadomość o nadciągających Hiszpanach.

Jak wiemy, Cordoba (27 okrętów liniowych, 10 fregat i bryg), zgodnie z sojuszniczymi ustaleniami co do planowanej operacji desantowej w Irlandii, zdążał na koncentrację obu flot do Brestu.

137

Ponieważ jego okręty zostały wypchnięte na Ocean, więc w nocy z 13 na 14 lutego, wykorzystując korzystny wiatr (NEE), zawróciły ku brzegom Portugalii. Szły, zwyczajem hiszpańskim, gromadnie (szyk marszowy?), w dwóch oddzielnych grupach — zachodniej nawietrznej (19 liniowców) pod bezpośrednim dowództwem Cordoby i wschodniej zawietrznej (8 liniowców) kontradm. Juana Moreny (z odstępem kilkunastu-kilkudziesię-ciu kabli). Jervis, choć słabszy liczebnie (15 okrętów liniowych, 4 fregaty, slup i kuter), postanowił zmusić Hiszpanów do odwrotu; wykorzystując ich rozproszenie — uderzyć na grupę Cordoby i rozbić ją, nie dopuszczając do połączenia z grupą Moreny. Rankiem 14 lutego (w popularny w Anglii „dzień św. Walentego"), kiedy podniosła się mgła, rozpoczął przygotowania do bitwy, a o 11.30, po sformowaniu szyku torowego (liniowego), w którym flagowy Jervisa „Victory" był siódmy, a „Capta-in" Nelsona trzynasty (trzeci od końca), skierował się w lukę między okrętami hiszpańskimi. Grupę Moreny zamierzał „przeczesać ogniem" i rozpędzić, koncentrując główne uderzenie na grupie Cordoby. Sukces „przeczesania" gwarantowało mu lepsze wyszkolenie artylerzystów brytyjskich". Potrafili oni oddać trzy salwy w ciągu pięciu minut (co minutę i 40 sekund jedna), a na HMS „Excellent" kmdr. Cuthberta Collingwooda nawet co minutę i 10 sekund, podczas kiedy na okrętach hiszpańskich oddawano jedną salwę w ciągu 5 minut (na francuskich jedną co 3 minuty). Dzięki temu Jervis nie tylko rekompensował liczebną przewagę Hiszpanów (2300 armat przeciw jego 1248), ale jeszcze mógł wystrzelić w ciągu 5 minut 1,5 raza więcej pocisków niż Cordoba. Toteż zanim Moreno cokolwiek przedsięwziął, został rozproszony i przepędzony na północny wschód, a kolumna Jervisa rozpoczęła z kolei wykonywanie zwrotu przez

" Na ówczesnych okrętach liniowych 2/3 załogi stanowili artylerzyści: 550-570 kanonierów obsługiwało armaty bezpośrednio (armata największego wagomiaru — 14+16, średniego — 10+12, małego 6, falkonetu — 2), kolejnych 30+40 obsługiwało komory amunicyjne. H y n e k , K l u ć i n a , op. cit.. t. I, s. 176.

138

sztag, aby na kontrkursie zaatakować grupę Cordoby. Ten również przystąpił do formowania szyku bojowego, jednak wiatr zepchnął go na tyły kolumny brytyjskiej i spychał nadal ku okrętom Moreny, które, widząc to, zawróciły ku siłom głównym. Całkiem przypadkowo więc Jervis zostałby wymanewrowany przez Hiszpanów, „pozwalając im" kontynuować rejs do Brestu, gdyby nie spostrzegawczość Nelsona. Wbrew przepisom „Fighting Instructions" opuścił on własny szyk i ruszył w kierunku północnozachodnim, na przecięcie kursu Cordobie. Wsparł go „Excellent" Collingwooda, a potem jeszcze czołowe okręty kolumny brytyjskiej — „Culloden" Troubridge'a i „Blenheim" Fredericka, które wykonały już zwrot. Jervis, kiedy zrozumiał manewr Nelsona, wsparł go jeszcze całym dywizjonem kontradm. Parkera (na HMS „Prince George"), wiążąc ogniowo i zmuszając do walki grupę Cordoby (na „Santisimie Trinidad").

Zanim jednak HMS „Captain" doszedł Hiszpanów, stracił w ich ogniu (ponad 600 armat) fokmaszt, część ożaglowania oraz koło sterowe i miał 70 zabitych i rannych. Początkowo Nelson zaatakował flagowy „Santisima (vel „Santissima") Trinidad" (136 armat), któremu towarzyszyły „San Jose" (112 armat) i „San Nicolas" (80 armat), zaś w pobliżu znajdowały się „Salvador del Mundo" i „San Isidoro". Po blisko godzinnej kanonadzie i zadaniu pewnych strat okrętowi flagowemu Cordoby, „Captain" został odrzucony, a w pościg ruszyły za nim „San Jose" (w opracowaniach angielskich pisany niewłaściwie jako „San Josef") i „San Nicolas". Na swoje nieszczęście zderzyły się ze sobą burtami i zaklinowały, co natychmiast wykorzystał Nelson, abordażując obie jednostki. Ze szpadą w ręku poprowadził swoich żołnierzy (piechoty morskiej) oraz marynarzy najpierw na „San Nicolasa", a następnie poprzez pokład tamtego na „San Josego" i zmusił obie załogi hiszpańskie do kapitulacji. Ten sposób abordażu (przez okręt przeciwnika) nazwano w Royal Navy „patentem Nelsona na most do zdobywania okrętów I rangi" (patent bridge for capturing

139

enemies of first ratę ships). Kiedy Collingwood zdobył kolejne dwa liniowce („Salvador del Mundo" i „San Isidoro"), a mocno postrzelany przez HMS „Blenheim", „Santisima Trinidad" omal nie poddał się przeciwnikowi, bitwę przerwano. Brytyjczycy stracili w niej 300 ludzi (w tym 73 zabitych), Hiszpanie przeszło 1000. Ponieważ pozostałe okręty Cordoby były mniej lub bardziej uszkodzone, admirał uszedł w zapadających ciemnościach do Kadysku, do blokady którego przystąpił Jervis zaraz po pobieżnych naprawach swoich okrętów. Bitwa koło Przylądka Saint Vincent przez chwalebne nieposłuszeństwo Nelsona nie tylko udaremniła plany francuskie, lecz także przyczyniła się ostatecznie do rezygnacji z szyku liniowego na rzecz manewru, co znalazło uzasadnienie teoretyczne w Essay on Naval Tactics Johna Clerka of Elgina (o czym dalej).

Wielka Brytania, która, prócz kłopotów wojskowych i ekonomicznych, znalazła się również w tarapatach finansowych (Bank Angielski w związku ze spodziewaną inwazją wstrzymał wszelkie płatności), hojnie wynagrodziła zwycięzców. Jervis otrzymał tytuł hrabiego St. Vincent z roczną pensją 3000 funtów szterlingów, jego dwaj zastępcy — tytuły baronetów, zaś Nelson (któremu Jervis wspaniałomyślnie wybaczył niesubordynację wobec własnego rozkazu) n, zgodnie z życzeniem — Order Łaźni (z tytułem „sir") oraz honorowe obywatelstwo Londynu; niezależnie od tego oficerów eskadry odznaczono specjalnie wybitym złotym medalem, noszonym na szyi na białoniebieskiej wstążce. Komodor awansował również na stopień kontradmirała (eskadra niebieska), choć nie za tę

12 Kiedy szef sztabu eskadry, kmdr Robert Calder, zwrócił Jervisowi po bitwie uwagę na niesubordynację Nelsona, który złamał przepisy „Instrukcji walki" i zlekceważył rozkazy admirała, ten oświadczył pobłażliwie, czy też złośliwie, że jeśliby Calder popełnił w przyszłości coś równie niezwykłego, to z góry mu już wybacza. B i d we 11, op. cit., s. 119; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 456. Postawił jednak przed sądem kmdr. Berkeby'ego, dowódcę fregaty „Emerald". za to, że nie opanował poddającego się Brytyjczykom „Santisima Trinidad", uważając, że to „jakiś" hiszpański fortel. W. Ł y s i a k , Polacy w Kadyksie, „Morze" 1975, nr 7.

140

bitwę. Podobno wniosek awansowy podpisał jeszcze admirał Hood w nagrodę za śródziemnomorskie wyczyny Nelsona, ale wiadomość o tym nie dotarła do niego przed bitwą. Świeżo upieczony kontradmirał (w 6 dni po bitwie) i kawaler Orderu Łaźni podniósł swoją flagę (niebieska z dwiema białymi kulami) l 3 na liniowcu „Irresistible". A jak nagrodzono załogi zwycięskich okrętów? Na rozkaz Jervisa otrzymały one bezpośrednio po bitwie „podwójną porcję grogu".

Jednak już wkrótce euforię zwycięstwa przyćmiły marynarskie bunty, które rozpoczęły się 18 kwietnia 1797 r. zajściami w bazie Channel Fleet w Spithead. Flota ta, dowodzona przez hr. Bridporta (adm. Aleksander Hood), odmówiła wyjścia w morze, wywieszając na rejach stryczki dla znienawidzonych oficerów, których część zwieziono z okrętów na ląd. Dowodzenie przejął komitet marynarski, zaokrętowany na HMS „Queen Charlotte" l 4, aby w imieniu załóg przedstawić zbiorowe żądania dotyczące: regularnej wypłaty żołdu oraz jego weryfikacji w stosunku do żołdu wojsk lądowych,

" Natomiast Bidwell (op. cit.. s. 127) podaje błędnie, że flagą Nelsona był „czerwony krzyż Św. Jerzego w białym polu", tymczasem taka flaga przysługiwała „admirałowi eskadry białej".

14 W niektórych popularnych opracowaniach podaje się, że na flagowym okręcie Channel Fleet „Royal George" (IV, eks „Umpire") powiewała „czerwona flaga", a zatem i tam wybuchł bunt, czy też rewolucja (?), np. S. S i e r e c k i . Hombloweriada czyli C. S. Foresterfałszuje historią, „Morze" 1951, nr 2. czy B i d w e l l , op. cit., s. 124. Zapomina się o tym, że dowódca tej Floty, hr. Bridport, był „admirałem eskadry czerwonej",- a zatem mógł podnosić na masztach swego okrętu czerwoną (tzw. czystą) flagę „pełnego admirała". Można zatem domniemywać, że „czerwone flagi" późniejszych rewolucji XIX-XX w. miaty swoją praprzyczynę we flagach zbuntowanej wiosną 1797 r. brytyjskiej eskadry czerwonej. Ponadto w RN na okrętach dowódców zespołów podnoszono czerwoną flagę jako sygnał alarmowy przed bitwą („przygotować się do walki"). A jeśli dalej popuścić wodze fantazji, to z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że stały się one dla zamieszkałych w Londynie twórców materializmu naukowego. Marksa i Engelsa, wzorem na weksylium międzynarodowego ruchu robotniczego — „czerwony sztandar". Że barwa jego pochodzi od przelanej krwi robotniczej to już licentia poetica przełomu XIX i XX w.

141

powiększenia renty inwalidzkiej, usprawnienia pomocy m e

dycznej, urlopowania po zakończeniu kampanii oraz poprawy" wyżywienia; realizacja ich miała być zatwierdzona przel ustawę parlamentu. W zamian obiecano zachować na okrętach porządek , d y s c y p l i n e o r a z z a w i e g i ć ^ c h jakiego k o l w k a t a k u p r z e c j w m k a 5 a b y p r z e c i W s P J P ^ się zbrojnie. Ponieważ mwazja francuska „wisiała na włosku" rząd i Admiralicja uznały słuszność tych żądań i już no' tygodniu wyraziły zgodę. Jako że marynarze domagać się, aby podjęte decyzje przekazał! i m ludzie, którym jeszcze ufał, podpisał je król Jerzy III, a dostarczy" osobiście na okręty adm. Howe, I lord Admiralicji i były dowódca Channel Fleet. Wprawdzie Jerzy III udzielił tylko amnestii „zbuntowanym", ale w ten sposób usankcjonował decyzje rządowe. Dlatego załogi powróciły do pełnienk swoich obowiązków i okręty wypłynęły ku brzegom Bretanii aby kontynuować blokadę Brestu.

Choć wymuszone na władzach ustępstwa raczej nie olśnię wały, miały jednak istotne znaczenie dla załóg, uświadamiając" im, ze mogą wreszcie decydować o własnym losie. W zakresie płac nastąpiło podwyższenie żołdu do 1 szylinga dziennie oraz rent inwahcltekich do 13 funtów rocznie; wprowadzono ez

system zaliczek dla werbowanych na okręty (1 funt d h niewykwalifikowanych ochotników, 2 funty dla zawodowych marynarzy, 3 dla starszych marynarzy). Co do opieki medycz nej, to wobec niskiego jej poziomu ogólnego , jeszcze niższej higieny załogi niewiele mogły zyskać (ciasnota pomieszczeń okrętowych, oszczędzanie wody słodkiej). Mimo wprowadzę ma w 1796 r. przydziałowego mydła ograniczenie dziennej racji wody do 2 litrów sprzyjało szerzeniu się chorób zakaźnych i skórnych, obok których prawdziwe żniwo zbierał szkorbut Do tego dochodziły różnego rodzaju przeziębienia, reumatyzm' dolegliwości żołądkowe i zatrucia pokarmowe. Obok nich (choroby okresu pokojowego) prawdziwym problemem stało się udzielanie pomocy i pielęgnacja rannych podczas walki

142

Sprowadzały się one z reguły do operacyjnego usuwania kończyn (rekordziści dokonywali tego w ciągu 1,5 minuty) oraz zszywania oczyszczonych z grubsza ran. Przy czym jedynymi środkami znieczulającymi były drewniane młotki (do „narkozy"), gumowe lub drewniane gruszki doustne (do tłumienia okrzyków bólu) oraz rum, którego w równym stopniu używali operowany (dla znieczulenia) i operujący (dla wzmocnienia kondycji). Wielokrotne stosowanie tych samych środków do przemywania ran (gąbki, szarpie) wywoływało wiele przypadków gangreny i masową śmiertelność. Toteż na lepsze traktowanie medyczne marynarz mógł liczyć jedynie w szpitalu na lądzie, natomiast ograniczyć zatrucie pokarmowe i szkorbut mogła zmiana struktury i jakości wyżywienia. Marynarz otrzymywał 3 posiłki dziennie — śniadanie (godzina 7 lub 8, suchy prowiant), obiad (godzina 12, gorący posiłek) i kolację (godzina 18 lub 18.30, suchy prowiant). Podstawowymi produktami spożywczymi były: suchary (0,6 kg dziennie) l 5, peklowane mięso wołowe (4 razy w tygodniu, łącznie 0,6 kg) i piwo (dzienna racja 1 galon = 3,7 litra) l 6. W dni bezmięsne wydawano płatki owsiane, kasze, kluski, ser (do 1 kg tygodniowo), masło (200 g), słoninę, groch, rodzynki i przyprawy, od czasu do czasu zaś suszoną lub soloną rybę. Kiedy w latach 70. rozpoczęto na wielką skalę walkę ze szkorbutem, do każdego posiłku mięsnego dodawano 0,4 kg kiszonej kapusty, a od 1795 r. obowiązkowo sok cytrynowy (do grogu); dlatego marynarzy Royal Navy nazywano „limeys" (limoniarze, cytryniarze), zaś ich okręty „limejuicers" (beczki soku cytrynowego). Na okrętach nie było jednak stosownych warunków do przechowywania i konserwacji, stąd szybkie psucie żywności, czemu zresztą sprzyjała obecność gryzoni (szczury) i insektów (karaluchy, pluskwy i inne robactwo).

15 Nazywano je ze względu na twardość — „dachówkami z Liverpoolu". 16 Zestaw taki nazywali marynarze „jadłospisem trzech panów B." (bread,

beef, beer). E. K o c z o r o w s k i , Ludzie od masztów i żagli, Gdańsk 1986, s. 107.

143

Mięso konserwowano za pomocą soli i saletry — przechowywane w beczkach było twarde, łykowate, o odrażającym zapachu i niemiłosiernie słone. Na wielkich okrętach zabierano czasami w rejsy żywe zwierzęta rzeźne, co gwarantowało na pewien czas świeże mięso, ale utrudniało życie załogom. Gorące posiłki przyrządzano w kotłach (zupa) i piecach kuchennych. Np. na HMS „Victory" był dla 850 ludzi załogi jeden kocioł i jeden piec (w kambuzie na śródokręciu). Do picia (poza wydawanym odrębnie grogiem) służyło piwo (załoga), wino (podchorążowie) i woda słodka (pijana z drewnianych pojemników z rurkami ssawnymi i kurkami, tzw. okrętowych krów). Przechowywana w smołowanych beczkach woda pitna szybko się psuła, stąd sporo nadziei pokładano we wprowadzanych na wyposażenie wyparownikach (destylacja wody morskiej), ale, prawdę mówiąc, dopiero obfite deszcze zapewniały dostatek wody słodkiej. Sprawy zaprowiantowania pozostawały w gestii kwatermistrza okrętowego (ochmistrza), który w czasie dokonywania zakupów dopuszczał się często różnego rodzaju malwersacji, np. płacił dostawcom, a niekiedy i dowódcom zawyżone ceny za artykuły niskiej jakości (czasem solone mięso w beczkach liczyło 20 i więcej lat), dzieląc się z) nimi potem nadwyżkami. Niezależnie od tego potrącał jeszcze z marynarskich codziennych racji żywnościowych tzw. ubytki (zwykle 2 uncje z każdego funta, czyli 13%) i tzw. należne (zwyczajowa 1/8 funta przypadająca ochmistrzowi), które potem odsprzedawał w kantynie okrętowej. Żądania „zbuntowanych" dotyczyły przede wszystkim zakupów niezep-sutej żywności oraz wzmożenia kontroli dowódców okrętów nad prowadzoną przez ochmistrzów gospodarką żywnościową.

Nieco groteskowy przebieg miały wystąpienia załóg stacjonującej w Yarmouth Northern Fleet. Dowodził nią 66-letni Szkot, bohater wojny siedmioletniej i amerykańskiej, adm. Adam Duncan, cieszący się popularnością wśród marynarzy z racji ogromnego wzrostu, niezwykłej siły fizycznej i rubasznych manier. Ponieważ część okrętów blokowała holenderski

144

Texel, do wystąpień doszło na admiralskim HMS „Venerable" oraz na HMS „Adamant". Wobec formalnego spełnienia żądań marynarskich po wystąpieniach w Spithead zaburzenia na okrętach Duncana miały charakter solidarnościowy, przy czym admirał, przeciwnik krwawych represji, starał się zaprowadzić porządki w sposób dość osobliwy. Na „Venerable'u", po osobiście przeprowadzonym aresztowaniu 6 prowodyrów, zwymyślał po marynarsku załogę, przypominając jej, że ma bronić brzegów brytyjskich przed inwazją holendersko-francuską, co podobno uśmierzyło nastroje. Z kolei na „Adamancie", gdy jeden z przywódców domagał się ustąpienia Duncana, admirał pochwycił go za kołnierz i wydźwignął jedną ręką w górę, wołając złośliwie: „Patrzcie chłopcy, ten facet chce mi odebrać dowództwo floty" — co widząc, załoga ryknęła śmiechem i oklaskami przyjęła udany występ „dziadka". Mimo to, aż do zwycięstwa pod Kamperduin (11 października 1797 r.), Duncan miał kłopoty ze swoimi okrętami, które często opuszczały linię blokady pod Texel, odchodząc do Yarmouth i Norę (część wzięła nawet udział w buncie Parkera), tak że na dobrą sprawę dozór pełniły tylko „Venerable", „Adamant" i 3 kutry (lugry). Zanim jednak rozgromił eskadrę de Wintera, przyszło mu znów rokować ze zbuntowanymi marynarzami w Norę.

Zamieszki w Norę, położonej na podejściach do Londynu (ujście Medway do Tamizy) trzeciej z baz Channel Fleet, rozpoczęły się 10 maja 1797 r. Ponieważ stały tu okręty Channel i Reserve Fleet, a często zachodziły też okręty Northern Fleet, objęły one swoim zasięgiem aż 24 okręty liniowe. Komitet marynarski, który zawiązał się na pokładzie HMS „Sandwich" (okręt ten stał się centrum dowodzenia zbuntowanych), obrał swoim przywódcą st. mar. Richarda Parkera, byłego podchorążego Royal Navy i nadał mu tytuł „admirała" n. Główne żądania zbuntowanych marynarzy do-

17 Pochodzący rzekomo ze szlachty angielskiej, swoją służbę w Royal Navy rozpoczął jako podchorąży w czasie wojny amerykańskiej (1779 r. ?), szybko osiągając stopień por. mar. (?). Zwolniony za pojedynek z dowódcą

145

tyczyły tym razem zmiany zasad podziału tzw. pryzowego oraz złagodzenia dyscypliny okrętowej, a ściślej kar za popełnione przewinienia. „Pryzowe", czyli udział w sprzedaży zatrzymanego statku przeciwnika i jego ładunku, stanowiło wobec niskich płac oficerskich i marynarskich, główne źródło dochodu załóg Royal Navy w czasie wojny. Dotąd dzielono je następująco: dowódca eskadry (admirał) otrzymywał 1/4 wartości łupu, z której 1/8 przydzielał dla swego sztabu, 1/4 otrzymywał dowódca okrętu, 1/4 oficerowie okrętowi (w tym oficerowie piechoty morskiej), 1/8 podchorążowie i podoficerowie okrętowi oraz 1/8 pozostała załoga. Ponieważ przy takim układzie największe dochody przypadały dowódcom okrętów, zbuntowane załogi domagały się powiększenia swego udziału ich kosztem 18. Sam zwyczaj uganiania się za pryzami niechętnie widziany był w Admiralicji — w czasie działań bojowych okręty liniowe były z reguły pozbawione rozpoznania, gdyż fregaty („oczy floty") i slupy wolały polować na statki przeciwnika. Mniej dochodowe były nagrody pryzowe, czyli tzw. pogłówne. Każdy zdobyty lub zniszczony okręt przeciwnika oceniany był w Admiralicji za pomocą średniej

swego okrętu (?) uciekł do Szkocji; tam ożenił się i pracował w szkole jako nauczyciel. W czasie wojny z rewolucyjną Francją zgłosił się ochotniczo do Royal Navy jako podchorąży. Za jakieś nadużycia finansowe (?) — oddany pod sąd i zwolniony z uwagi na reumatyzm (!). Za długi więziony w Edynburgu, skąd na mocy „Quota Act" przyjęty do Royal Navy jako st. mar. z żołdem 30 funtów. Od marca 1797 r. na HMS „Sandwich"; jako samozwańczy admirał podniósł na grotmaszcie tego okrętu czerwoną flagę eskadry czerwonej, stąd w bibliografii marksistowskiej nazywa się go „czerwonym admirałem". SATS, s. 631-632.

18 Nastąpiło to w pierwszych latach XIX w. Że były to sumy znaczne, świadczy pryzowe za zatrzymanie hiszpańskiego statku skarbowego „Her-mione" przez fregaty „Active" i „Favourite" (1762 r.). Łączną wartość pryzu wyceniono na 519 705 funtów szterlingów, dlatego obaj dowódcy fregat otrzymali po 65 000 funtów, oficerowie okrętowi po 13 000 funtów, a każdy marynarz po 485 funtów. Podobno w czasie wojen napoleońskich (1793-1815) każdy admirał (dowódca eskadry) otrzymał średnio po 100 000 funtów z tytułu pryzowego. SATS, s. 671; M i c k i e w i c z , op. cit., s. 339.

10 — Trafalgar 1805

146

przeliczeniowej liczby załogi, przy czym wyceniano „głowę" (zwykle na 5 funtów) i ta łączna suma szła do podziału między zainteresowanych.

Wprawdzie wiek XVIII nazywano „wiekiem oświecenia", jednak ówczesny system penitencjarny tkwił korzeniami w mrokach średniowiecza, preferując karę jako krwawą zemstę za przewinienie, a nie zadośćuczynienie i środek wychowawczy. Co więcej, wykonywanie orzeczonych wyroków odbywało się w sposób spektakularny, być może również dla ostrzeżenia przyszłych winowajców. Nawet wojskowy wymiar sprawiedliwości Wielkiej Brytanii, która szczyciła się swoją monarchią konstytucyjną i demokracją parlamentarną, niczym prawie nie różnił się od podobnych w państwach absolutystycznych, a nawet feudalnych. Uważano powszechnie, że utrzymać w ryzach dyscypliny załogi okrętów, gdzie wielu marynarzy pochodziło z branki lub było zwerbowanymi przestępcami, można tylko brutalną przemocą. Stąd za ciężkie przestępstwa i wykroczenia karano śmiercią, za lżejsze — chłostą. Na śmierć skazywano m.in. za bunt, tchórzostwo, dezercję, uderzenie oficera, odmowę wykonania rozkazu (po raz drugi), morderstwo kolegi, homoseksualizm, bluźnierstwa* (w ówczesnym znaczeniu tego czynu), a nawet przedwczesne wystrzelenie z armaty. Najczęściej było to powieszenie na noku rei, przeciąganie pod dnem okrętu (tzw. duża śluza) lub topienie w morzu (zrzucenie z rei). Czasem skazaniec mógł zamienić jeden z wymienionych rodzajów kary śmierci na chłostę w ramach tzw. chłostanych regat floty (flogging round the fleet). Podstawowym narzędziem chłosty, która łączyła niejako ciężkie i lżejsze przestępstwa, był bicz, zwany „kotem o 9 ogonach", składający się z 9 sznurów o długości 46 cm każdy, na których zawiązano po 3 węzły i przywiązanych do kawałka grubej liny jako uchwytu. Chłostą karano niemal każde wykroczenie. Dowódca okrętu mógł skazać winnego na maksimum 12 uderzeń w odsłonięte plecy, ale przepis ten często omijano, choć na większą liczbę uderzeń mógł skazać

147

jedynie sąd wojskowy 19. Skazanego na „flogging round the fleet" przywiązywano do ustawionego na sztorc na barkasie okrętowym gretingu i przewożono od okrętu do okrętu w eskadrze; przy każdym z nich otrzymywał on część zasądzonej chłosty (teoretycznie 12 uderzeń), a obecny na barkasie lekarz określał, czy wytrzyma dalsze bicie. W czasie tej ceremonii załogi okrętów zgromadzone były na burtach i wantach, zaś dobosze piechoty morskiej wybijali werbel zwany „marszem łajdaka" (Rogue's March). Jeśli skazany przetrzymywał karę chłosty, lekarz przemywał mu rany (rum, woda morska) i kierował do lazaretu; często jednak „flogging round the fleet" kończyła się śmiercią chłostanego.

Na marginesie podstawowych żądań znalazła się też sprawa przyznawania marynarzom krótkich urlopów (dobowych?), tzw. liberty („wolność"), czyli — w dzisiejszym znaczeniu — przepustek dziennych lub nocnych, pozwalających urlopowiczom („liberty men") na załatwienie różnych spraw osobistych.

Niestety, żadne z tych postulatów nie zostały zrealizowane, gdyż wydarzenia w Norę przybrały dla zbuntowanych niepomyślny obrót. Admiralicja bowiem nie chciała już ustępować w ani jednej sprawie20, a morderstwa, jakich dokonali zbuntowani na znienawidzonych oficerach, jeszcze bardziej usztywniły jej stanowisko. Wysłano za to do Norę wiceadm. Charlesa Bucknera, aby zbuntowanym załogom „przemówił do rozsądku", lecz komitet przepędził go i negocjacje znalazły się w impasie. Pogłębił go jeszcze adm. Duncan, kiedy wskutek jego namów, stojące w Yarmouth okręty Northern Fleet,

19 Uważano, że „dobry marynarz" mógł bez szkody dla zdrowia wytrzymać 4 tuziny uderzeń. Odmianą „kota o 9 ogonach" był tzw. kot złodziei vel „złodziejski" (thieve's cat), używany w armii brytyjskiej do wymierzania kar za okradanie kolegów. SATS, s. 147, 317 i 865. Z kolei podchorążych bijano plecionym sznurowym pejczem, opatrzonym na końcu czerwoną wstążką i nazywanym „dziewczęcym warkoczem". K o c z o r o w s k i , op. cit., s. 92-96.

20 Podobno komitet marynarski domagał się realizacji swoich żądań w ciągu 54 godzin. R y n i e w i c z, op. cit., s. 324.

148

sukcesywnie wycofywały się z deklarowanego Parkerowi poparcia. Aby zmusić władze do rokowań, zbuntowani zagrozili blokadą Londynu i w konsekwencji jego wygłodzeniem. W odwecie władze przerwały połączenia okrętów z lądem, zabroniły pod karą śmierci dostarczania na nie wody słodkiej i żywności, ustawiły na brzegach Tamizy baterie artylerii — ograniczając ruch na rzece. Wywołało to rozdźwięki wśród załóg, projektowano nawet przejście do portów francuskich. Wobec zagrożenia z lądu Parker ustawił liniowce w dwie kolumny torowe (burtami zewnętrznymi do brzegu, wewnętrznymi naprzeciw sobie), dlatego nie udała się ucieczka HMS „Repulse", który został ostrzelany i uszkodzony. Z kolei dla zbombardowania Gravesend i przedmieść Londynu wysłano „Agamemnona" i „Bestalię" (?). Za nimi miały popłynąć inne okręty, ale baterie artylerii zamknęły wejście na londyńską Tamizę, a inne —jej ujście na morze, stawiając zbuntowanych w trudnej sytuacji taktycznej. Część z nich chciała kapitulować, część walczyć dalej — doszło do starć między okrętami. W końcu brak żywności i wody doprowadził 14 czerwca do załamania buntu. Parkera z 24 innymi przywódcami wydano władzom. Wszystkich 25 powieszono na rejach okrętów 30 czerwca 1797 r.

Do blokującej Kadyks eskadry hr. St. Vincenta wiadomości o zaburzeniach w Spithead dotarły podobno w drugiej połowie maja; jednak bezpośredni kontakt z przeciwnikiem spacy-fikował nastroje. Dopiero z końcem czerwca, kiedy nadesłano posiłki z metropolii, w składzie załóg tych okrętów znalazło się kilku byłych przywódców z Norę, których „wyłowiono" i ukarano. Sprawa 4 z nich, z HMS „St. George", stała się powodem przesilenia w dowództwie eskadry, kiedy zastępca Jervisa, wiceadm. Charles Thompson, nie zgodził się na ich egzekucję w niedzielę, motywując to „świątecznym charakterem tego dnia" (?). Jervis zmienił decyzję zastępcy, żądając jednocześnie odwołania wiceadmirała do Wieljtrej Brytanii (zapewne ze względu na okazaną „miękkość serca" T). Poparł

149

go Nelson, przypochlebnie oświadczając, że wieszałby skazańców „nawet w dzień Bożego Narodzenia" (!), co stało się być może przyczyną otrzymania przez niego nowego okrętu flagowego „Theseus", „uczestnika" zamieszek w Spithead. Jervis uznał bowiem, że popularność Nelsona i jego humanitaryzm wobec prostych marynarzy będzie najlepszą rękojmią lojalności załogi liniowca21.

Niejako podsumowaniem wystąpień marynarskich roku 1797 były krwawe zajścia na fregacie „Hermione" i jej ucieczka na hiszpańską wyspę Puerto Rico (wrzesień 1797 r.). Znany z sadyzmu dowódca fregaty, kmdr Hugh Pigot, który po zajściach w Spithead i Norę wzmógł jeszcze rygory dyscypliny, został wraz z 9 oficerami okrętowymi zamordowany przez zdesperowanych marynarzy. Hiszpanie udzielili im azylu, zaś fregatę wcielili do Armada Espanola jako „Santa Cecilia"2 2.

Już na nowym okręcie flagowym kontradm. Nelson wziął udział w operacji desantowej na hiszpańską Teneryfę (Wyspy Kanaryjskie), gdzie w porcie Santa Cruz stał statek, który przywiózł z Manili na Filipinach cenny ładunek2 3. Domniemywano, że Jervis zlecił to zadanie Nelsonowi, aby znacznym pryzowym podreperować jego admiralski budżet. W operacji miało uczestniczyć również 3000 ewakuowanych z Elby żołnierzy brytyjskich, ale że dowództwo armii odmówiło, kontradmirał wyprawił się na Teneryfę z 3 liniowcami,

21 B i d w e l l , op. cit., s. 125-127. Twierdzi on również, że powieszono jednego z przywódców buntującej się załogi HMS „Maiborough" (dowódca kmdr Ellison); jednak w dostępnych mi materiałach źródłowych brak danych o takim okręcie i takim dowódcy w omawianym okresie.

22 W październiku 1799 r. jednostkę tę zaatakowała i po walce zmusiła do poddania fregata „Surprise" (dowódca kmdr Edward Hamilton). Służyła ponownie w Royal Navy jako HMS „Retribution". W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 458^ł59. Podobno w ciągu następnych 10 lat Royal Navy wyłapała i powiesiła ponad 20 marynarzy z dawnej załogi fregaty. SATS, s. 386.

23 Źródła są tu rozbieżne — mógł to być również statek z Indii Zachodnich, z meksykańskim srebrem i chińskimi jedwabiami. M i c k i e w i c z , Okręt Nelsona, s. 41.

150

3 fregatami i kutrem „Fox". Według planu okrętowe oddziały desantowe (około 1000 ludzi) miały po wylądowaniu w Santa Cruz zdobyć baterie nadbrzeżne, zablokować cytadelę portową i pałac gubernatora, a po uprowadzeniu statku manilskiego wrócić na okręty. Lecz silna burza i prąd odpływowy udaremniły lądowanie 22 lipca. Nelson zaatakował ponownie dwa dni później przed północą z szalup i barek okrętowych, zamierzając zdobyć już nie tylko statek, ale całą Teneryfę. Lądowanie pod morderczym ogniem Hiszpanów (ponad 30 armat i 500 muszkietów), choć przyniosło w efekcie zdobycie baterii nadbrzeżnych, spowodowało znaczne straty (200-250 zabitych i utopionych), zaś wśród ponad 100 rannych znalazł się sam Nelson. Kula muszkietowa strzaskała mu łokieć prawej ręki i gdyby nie pomoc towarzyszącego mu pasierba, kpt. mar. Josiaha Nesbita, który założył ojczymowi opaskę uciskową, admirał zmarłby z wykrwawienia. Choć ranę usiłował zbagatelizować (wziął jeszcze udział w ratowaniu załogi zatopionego kutra „Fox"), zdecydował się na amputację ręki, której dokonał nad ranem 25 lipca 1797 r. (bez znieczulenia) lekarz z „The-zeusa", Thomas Eshelby. Pozbawiona dowódcy operacja desantowa zakończyła się niepowodzeniem i tylko dzięki rokowaniom z gubernatorem Antonio Guttierezem Brytyjczycy opuścili Teneryfę bez strat (kmdr Samuel Hood jr., który prowadził negocjacje, obiecał w imieniu Nelsona; że ten nie będzie więcej atakować Wysp Kanaryjskich). Zanim w początkach sierpnia jego zespół dołączył do eskadry Jervisa, Nelson na tyle już opanował pisanie lewą ręką, by w pełnym goryczy liście wypowiedzieć admirałowi swoje służby, gdyż jako kaleka „nie był w pełni zdolnym służyć ojczyźnie"; prosił też o dowództwo okrętu dla Josiaha. Jervis, który być może poczuwał się współwinnym kalectw Nelsona, uznał te żale za prowokacyjną kokieterię. Dał temu oględny wyraz zarówno w raporcie dla Admiralicji, jak i przy pożegnaniu, kiedy wysyłał go na rekonwalescencję do metropolii. Josiaha zaś, po awansie na komandora, wyznaczył na dowódcę okrętu

151

szpitalnego „Dolphin". Po leczeniu w Bath, które przeprowadził w towarzystwie żony i ojca (rana goiła się z trudem ze względu na nieoddzielenie nici, którą podwiązano naczynia krwionośne, tzw. ligatury), Nelson odbył spóźniony ceremoniał pasowania na rycerza Orderu Łaźni (król przy okazji uspokoił go co do perspektyw dalszej służby we flocie), uczestniczył w nadaniu mu honorowego obywatelstwa Londynu, a także odebrał... odszkodowania pieniężne za odniesione rany.

10 kwietnia 1798 r. Nelson rozpoczął nowy etap swego życia — na przydzielonym mu nowym okręcie flagowym „Vanguard" (dowódca kmdr Edward Berry). Pogodzony już z losem, wyruszył w osłonie konwoju pod Kadyks, aby dołączyć do Jervisa. Ten, w porozumieniu z I lordem Admiralicji, hr. Georgem Spencerem, niezwłocznie skierował go na Morze Śródziemne w związku z wiadomościami o wielkiej koncentracji floty francuskiej w Tulonie, rzekomo dla przeprowadzenia inwazji w Irlandii. Nominacja Nelsona, najmłodszego z admirałów, na dowódcę zespołu wykonującego tak odpowiedzialne zadanie operacyjne, została źle przyjęta przez jego zawistnych kolegów24.

9 maja ze swoim zespołem (3 okręty liniowe, 4 fregaty, slup) opuścił Gibraltar, aby dziesięć dni później zostać rozproszonym przez silny sztorm kolo wysp Hyeres. Okręty odniosły liczne uszkodzenia (najmocniej ucierpiał flagowy „Vanguard"), które usuwały na wodach przybrzeżnych Sardynii. W tym czasie flota inwazyjna Napoleona opuściła Tulon i pożeglowała na Maltę, pozostawiając Nelsona w niepewności co do ostatecznego celu swej wyprawy. Kontradmirał, pozbawiony rozpoznania, gdyż jego zagubione w sztormie fregaty skierowały się do Gibraltaru (rozpuszczając przy okazji wiadomości o tragicznych uszkodzeniach „Vanguarda"), wzmocniony został za to 7 czer-

~4 Dwaj z nich, wiceadmirałowie William Parker i John Orde, na znak protestu podali się do dymisji. Z kolei Orde wyzwał na pojedynek Jervisa, ale udaremniła go interwencja króla Jerzego III. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I. s. 467; B i d w e 11. op. cit.. s. 142 i 147.

152

wca 10 okrętami liniowymi kmdr. Troubridge'a. Zeźlony taką sytuacją wypowiedział prawdopodobnie wtedy słynne zdanie o braku fregat jako „oczu floty"25.

Istotnie, Royal Navy ze względu na ogrom i charakter prowadzonych ówcześnie działań na wodach euro- i pozaeuropejskich, zaczęła z wolna odczuwać niedobór fregat, które starano się (poza rozpoznaniem) wykorzystywać również do wykonywania zadań o charakterze uniwersalnym26. Zrodził się wtedy pomysł, aby na wzór francuski dokonać przebudowy kilku liniowców 64-armatnich na „ciężkie" fregaty. Francuzi zamierzali zrekompensować większą liczbę okrętów Royal Navy i lepsze wyszkolenie ich załóg wcieleniem do służby mniej licznych, za to dużych, szybkich i silnie uzbrojonych jednostek artyleryjskich. Dokonali tego, zmieniając konstrukcję

25 B i d w e 11, op. cit., s. 145. Według innych opracowań Nelson wypowiedział je 24 lipca 1798 r. w Syrakuzach, już po powrocie spod Aleksandrii, kiedy rozminął się z flotą inwazyjną Napoleona. A. S t r z e l b i c k i , Wraki kryją skarby, Gdańsk 1971, s. 6; P t a k, op. cit., s. 234—235. Sens wypowiedzi Nelsona sprowadzał się do stwierdzenia, że nie wie, gdzie są Francuzi, bo nie ma fregat. Gdyby umarł (zaraz, jutro itp.), to w jego sercu znaleziono by wyryte słowa: brak fregat! (ewentualnie: fregaty, fregaty!).

26 Fregat ubywało również wskutek wypadków losowych; ponieważ używano ich też do przewożenia cennych ładunków, katastrofy morskie z ich udziałem były szczególnie dotkliwe. Najsłynniejszą w tym okresie była katastrofa HMS „Lutine" (eks franc. „Lutin"), 32-armatniej fregaty (dowódca kmdr Lancelot Skinner), która 9 października 1799 r. opuściła Yarmouth z ładunkiem złotych sztab i monet o wartości I 175 tys. funtów, przeznaczonych do Hamburga (ubezpieczonych na 900 tys. funtów w londyńskim towarzystwie Lloyda). Nocą 9/10 października silny sztorm wyrzucił ją na płyciznę między wyspami Terschelling a Vlieland (brzegi Holandii), gdzie zatonęła na głęb. 5,5 m. Z 200 ludzi załogi ocalał jeden marynarz (zmarł niebawem z odniesionych ran). W latach 1800-1900 udało się wydobyć zaledwie 1/10 część ładunku (z czego 70 tys. funtów przypadło Holendrom). Ponadto w 1859 r. wydobyto dzwon okrętowy i ster fregaty (wykonano z niego stół i krzesło dla biura Lloyda w Londynie), a w 1886 r. armatę (przekazaną Lord Mayorowi Londynu). Tradycyjnie po dzień dzisiejszy na dzwonie z „Lutine" wybija się po 3 szklanki, kiedy zatonie statek ubezpieczony u Lloyda i trzeba wypłacić odszkodowanie. M u r o m o w , op. cit., s. 71-73.

153

budowanych 74-armatnich okrętów liniowych poprzez likwidację albo nadbudówki rufowej (rufówki) oraz pokładów rufowego i dziobowego, albo (przy zachowaniu wymienionych elementów kadłuba) pokładu głównego z umieszczoną na nim górną baterią. Te zmiany konstrukcyjne nazwano lapidarnie „strzyżeniem" (rasage), zaś poddane przebudowie liniowce — „strzyżonymi" okrętami liniowymi (vaisseau de ligne „rasę"). Istota takiej przebudowy doprowadziła do stworzenia nowej jakości okrętu. Podczas gdy ówczesna 38-armatnia standardowa fregata brytyjska o wyporności 806,5 ton uzbrojona była w 28 armat 18-funtowych i 10 armat 9-funtowych (plus 8 karonad 32-funtowych), a jej salwa burtowa ważyła 425 funtów, to „ostrzyżona" z 64-armatniego liniowca 38-armatnia fregata „Indefatigable" o wyporności 1131 ton, uzbrojona była w 26 armat 24-funtowych i 12 armat 12-funtowych (plus 6 karonad 42-funtowych) przy wadze salwy burtowej 510 funtów (większa o 1,2 raza). Przewyższała także standardowe 44-armatnie fregaty francuskie (28 armat 18-funtowych, 12 armat 8-funtowych i 4 haubice 32-funtowe) przede wszystkim wagą salwy większą o 1,37 raza (510 funtów wobec 372). Do tego miała średnio o 2 cm grubsze burty i o 30% grubsze belki szkieletu, a ponadto załogę liczniejszą o 40-50 ludzi oraz zachowane ożaglowanie 64-armatniego liniowca, co pozwalało jej osiągać średnią prędkość 11,2 węzła. Oprócz „Indefatigable'a" (typ „Ardent"), w latach 1794-1795 przebudowano na „ciężkie" fregaty jeszcze dwa 64-armatnie liniowce typu „Intrepid" — „Anson" i „Magnanime" i na tym poprzestano. Okazało się bowiem, że sam proces przebudowy, oprócz niemałych kosztów, wywołał zastrzeżenia co do właściwości żeglugowych „nowych" okrętów. Pozbawienie ich rufówki oraz pokładów rufowego i dziobowego obniżyło środek ciężkości fregat — stały się one teraz nadmiernie stateczne („przesztywnione"). Miało to duży wpływ na ich zachowanie na fali — nie poddawały się jej miękko, ale wykonywały gwałtowne ruchy, co przy uderzeniach wiatru

154

(szkwały) doprowadzało często do łamania masztów (nierównomierny nacisk na żagle). Kolejne trzy „strzyżone" fregaty otrzymała Royal Navy dopiero w latach 1812-1813 (wojna z USA), kiedy przebudowano trzy liniowce 74-armatnie: „Goliath", „Majestic" i „Saturn". Teraz uzbrojone były w 28 armat 32-funtowych, 2 armaty 12-funtowe oraz w 28 karonad 42-funtowych. Tak więc „strzyżone" fregaty nie spełniły oczekiwań i niewiele tylko powiększyły jej potencjał w tej klasie okrętów.

Pozbawiony fregat Nelson rozpoczął znane nam już polowanie na flotę inwazyjną Napoleona; niestety, mimo nadgorliwości nie odniósł początkowo żadnych sukcesów. Następnie, stojąc już w Syrakuzach, próbował przez małżeństwo Hamiltonów (zwłaszcza Emmę) uzyskać „oczy floty" od Ferdynanda IV, którego marynarka wojenna posiadała podobno, pomijając już ich stan techniczny i wyszkolenie załóg, aż 10 fregat. Jednak król, obawiając się Francuzów, dość zręcznie odrzucił tę propozycję, tłumacząc, że w zamian „Royal Navy nie osłoni go przed ich najazdem od strony lądu". Skończyło się zatem na cichej zgodzie na wyposażenie okrętów brytyjskich w prowiant, w tym 50 ton cytryn jako lek przeciwszkorbutowy i doskonałą wodę słodką (z tzw. źródła Aretuzy na wysepce Ortygia), dzięki czemu 25 lipca Nelson mógł wyjść w morze na ponowne poszukiwanie floty francuskiej. Przeświadczony, że wobec silnych wiatrów zachodnich flota ta nie może wyjść na Atlantyk (inwazja w Irlandii), za to popłynąć może na wschód, skierował się ku Zatoce Meseńskiej (Koroni), w stronę Matapanu. Swoje 14 okrętów liniowych (13 — 74-armatnich i „Leander" z 50 armatami) oraz 18-armatni bryg łącznikowy „Mutine", które z konieczności prowadziły również rozpoznanie, podzielił Nelson na trzy dywizjony — dwa przeznaczył do bitwy z eskadrą Brueysa, a trzeci do ataku na flotyllę transportowców. Trzy dni później kapitan zatrzymanego z ładunkiem wina francuskiego brygu handlowego zeznał, iż miesiąc wcześniej napotkał okręty Napoleona u wybrzeży

155

Krety. Uradowany kontradmirał zrezygnował z pryzowego i zwolnił statek, a kiedy jeszcze tego dnia inny statek neutralny potwierdził informacje o obecności Francuzów w Egipcie, skierował się ku Aleksandrii. Upływający czas wypełniano ćwiczeniami ogniowymi na okrętach, których dowódcy z kolei zbierali się na flagowym „Vanguardzie", aby ściśle sprecyzować własne zadania w spodziewanej bitwie. Podniecony Nelson prawie nic nie jadł z emocji, cierpiąc ponadto na uporczywy ból zęba. Wieczorem 31 lipca dla rozpoznania redy i obu portów Aleksandrii wysłane zostały HMSS „Alexander" i „Swiftsure", podczas gdy siły główne, z HMS „Zealous" na czele, podeszły pod nią w godzinach południowych 1 sierpnia 1798 r., zaskakując całkowicie eskadrę Brueysa.

Admirał francuski zrobił wszystko, aby dać się zaskoczyć. Nie prowadził rozpoznania podejść do zatoki, okręty stały na kotwicach (prawymi burtami w stronę morza), ponad trzecia część ich załóg, tj. 3000 ludzi, znajdowała się na lądzie (pobieranie zapasów z odległej o 35 km Rosetty, rekwizycja żywności w pobliskich wioskach, chorzy), na pokładach wykonywane były prace konserwacyjne i porządkowe, stąd ich zagracenie sprzyjające pożarom, na większości okrętów usunięto artylerię z lewych burt i część zwieziono na ląd, a mimo to nie ustawiono baterii nadbrzeżnych dla osłony kotwicowiska (poza 2 moździerzami i 4 armatami małego wagomiaru). Do bitwy ustawił Brueys swoje okręty w dwóch kolumnach — 13 liniowców w zewnętrznej (wygiętej lekko w prawo) i 4 fregaty w wewnętrznej, z odstępem między okrętami 150-180 m. Zajmowana przez nie przestrzeń o długości około 3 km oddzielona była od wschodniego brzegu półwyspu Abukir i stanowiącej przedłużenie jego końcowego cypla wysepki Dissuki (Beąuieres, Lord Nelson, Abukir) 4000-4500 m pasem płytkiej wody, pełnym mielizn i raf. Kotwicząc tak, Brueys sądził, że doskonale zabezpieczył sobie tyły, gdyż Brytyjczycy nie wpłyną na nieznany sobie akwen, miejscami głęboki do 3 m. Kolumnę liniowców,

156

podzieloną na awangardę (5 okrętów), siły główne (3 okręty) i ariergardę (5 okrętów), otwierał „Guerrier", zakotwiczony 2400 m od Dissuki (a więc poza zasięgiem jej baterii oraz baterii fortu cyplowego El Burgh), szóstym w szyku był flagowy „Orient", zaś ostatnim „Genereux" — w odstępie między nim a brzegiem dyżurowały 3 goelety moździerzowe, 2 brygi i uzbrojone szalupy. Zmieniwszy swoją eskadrę w pływającą baterię ukierunkowaną w stronę otwartego morza, Brueys mniemał, iż poradzi sobie łatwo z atakiem Nelsona. Toteż, choć około godziny 14 bryg powiadomił go o zbliżaniu się Brytyjczyków, nie zrobił nic dla poprawy swojej sytuacji taktycznej (np. zastawić fregatami lukę między Dissuki a „Guerrierem"), a kiedy około godziny 18 zbliżyli się oni do wysepki, uznał, że wobec zapadającego zmroku bitwy już tego dnia nie będzie. Nie znał jednak Nelsona.

Ten bowiem nie zwlekał, ale uderzył z całą mocą o 18.30. Co więcej, zamiast podjąć oczekiwany przez Francuzów pojedynek w szyku torowym na kursach równoległych, postanowił uchwycić obustronnie czoło i centrum kolumny liniowców francuskich, wprowadzając część okrętów w ową zdradliwą lukę między nimi, ich fregatami a brzegiem; lukę, od strony której lewe burty Francuzów pozbawione zostały armat. Choć na początku tego manewru HMS „Culloden" wszedł na mieliznę, następny „Goliath", prowadząc 3 inne liniowce i bezustannie sondując dno, dotarł przy korzystnym wietrze NNW aż do ósmego w szyku francuskim „Tonnanta". Ten sam manewr powtórzył Nelson z 6 liniowcami od strony morza i po zakotwiczeniu Brytyjczycy otworzyli obustronnie o godzinie 19 gwałtowny ogień, mając przewagę liczbową 10:8 (o godzinie 20 dołączyły HMSS „Alexander" i „Swift-sure", a o godzinie 2 po północy „Culloden" po zejściu z mielizny). Z ich strony była to prawdziwa bitwa liniowców 74-armatnich (tylko „Leander" miał 50 armat). Stanowiły one również 70% stanu eskadry francuskiej (tylko „Orient" miał 120 armat, a 3 inne po 80). Ciemności zapadającej nocy nie

157

powstrzymały Nelsona, kazał tylko podnieść na bezanmasztach po 4 światła rozpoznawcze i kontynuował demolowanie okrętów Brueysa ogniem własnej artylerii. Mimo zaciętego oporu Francuzów, ciężkich uszkodzeń „Bellerophona" (około 200 zabitych)27 oraz odniesionej około 20.30 rany głowy (odłamek pocisku rozciął skórę czoła nad prawym okiem, odsłaniając czaszkę), którą podekscytowany uznał początkowo za śmiertelną ranę, Nelson jeszcze przed północą wygrał bitwę. Ciężko ranny Brueys zginął na pokładzie „Orienta", który, płonąc, o godzinie 22 wyleciał w powietrze (ocalało około 70 ludzi załogi)2 8 wraz ze skarbcem Armii Wschód, do niewoli poddało się 5 liniowców francuskich, a 3 inne i 2 fregaty (przekazały na początku bitwy połowę swoich załóg na uzupełnienie załóg liniowców), ciężko uszkodzone, dryfowały ku brzegowi, zaś 5 okrętów Villeneuve'a, których ataku od strony morza na swoje zakotwiczone okręty obawiał się Nelson, nadal tkwiło na kotwicach. Po północy bitwa, wskutek obustronnego przemęczenia załóg, zaczęła zamierać (podobno kanonierzy zasypiali na stanowiskach), choć Brytyjczycy nadal triumfowali — uszkodzili 3 okręty z zespołu Villeneuve'a i przyjęli kapitulację o świcie wysztrandowanych okrętów (z których „Timoleon" i „Serieuse" zostały spalone przez załogi). Formalnie bitwa zakończyła się 2 sierpnia po godzinie 11, kiedy kontradm. Piotr Villeneuve, wykorzystując zaangażowanie oraz uszkodzenia okrętów Nelsona, zerwał kotwice i z pozostałościami eskadry (liniowce „Guillaume Tell" i „Genereux", fregaty „Dianę" i „Justice") uszedł w stronę

27 Zdaniem W. Ł y s i a k a , (Abukir, „Morze", nr 8), ciężko uszkodzony „Bellerophon" zdryfował pod okręty ariergardy Villeneuve'a i tam poddał się Francuzom, ale Villeneuve nie przyjął tej kapitulacji, aby przez zejście z kot\yicy nie naruszyć nakazanego przez Bruyesa szyku (!). Opracowania brytyjskie tego nie potwierdzają.

28 Wśród poległych znalazł się 10-letni Jacques (Giacomo), syn dowódcy „Orienta", który nie chciał opuścić rannego ojca, komodora Luca de Casabianki. Jego dzielnej śmierci poświęciła swój wiersz „Casabianca" angielska poetka Hemans (1829 r.). SATS, s. 597.

156

podzieloną na awangardę (5 okrętów), siły główne (3 okręty) i ariergardę (5 okrętów), otwierał „Guerrier", zakotwiczony 2400 m od Dissuki (a więc poza zasięgiem jej baterii oraz baterii fortu cyplowego El Burgh), szóstym w szyku był flagowy „Orient", zaś ostatnim „Genereux" — w odstępie między nim a brzegiem dyżurowały 3 goelety moździerzowe, 2 brygi i uzbrojone szalupy. Zmieniwszy swoją eskadrę w pływającą baterię ukierunkowaną w stronę otwartego morza, Brueys mniemał, iż poradzi sobie łatwo z atakiem Nelsona. Toteż, choć około godziny 14 bryg powiadomił go o zbliżaniu się Brytyjczyków, nie zrobił nic dla poprawy swojej sytuacji taktycznej (np. zastawić fregatami lukę między Dissuki a „Guerrierem"), a kiedy około godziny 18 zbliżyli się oni do wysepki, uznał, że wobec zapadającego zmroku bitwy już tego dnia nie będzie. Nie znał jednak Nelsona.

Ten bowiem nie zwlekał, ale uderzył z całą mocą o 18.30. Co więcej, zamiast podjąć oczekiwany przez Francuzów pojedynek w szyku torowym na kursach równoległych, postanowił uchwycić obustronnie czoło i centrum kolumny liniowców francuskich, wprowadzając część okrętów w ową zdradliwą lukę między nimi, ich fregatami a brzegiem; lukę, od strony której lewe burty Francuzów pozbawione zostały armat. Choć na początku tego manewru HMS „Culloden" wszedł na mieliznę, następny „Goliath", prowadząc 3 inne liniowce i bezustannie sondując dno, dotarł przy korzystnym wietrze NNW aż do ósmego w szyku francuskim „Tonnanta". Ten sam manewr powtórzył Nelson z 6 liniowcami od strony morza i po zakotwiczeniu Brytyjczycy otworzyli obustronnie o godzinie 19 gwałtowny ogień, mając przewagę liczbową 10:8 (o godzinie 20 dołączyły HMSS „Alexander" i „Swift -sure", a o godzinie 2 po północy „Culloden" po zejściu z mielizny). Z ich strony była to prawdziwa bitwa liniowców 74-armatnich (tylko „Leander" miał 50 armat). Stanowiły one również 70% stanu eskadry francuskiej (tylko „Orient" miał 120 armat, a 3 inne po 80). Ciemności zapadającej nocy nie

157

powstrzymały Nelsona, kazał tylko podnieść na bezanmasztach po 4 światła rozpoznawcze i kontynuował demolowanie okrętów Brueysa ogniem własnej artylerii. Mimo zaciętego oporu Francuzów, ciężkich uszkodzeń „Bellerophona" (około 200 zabitych)21 oraz odniesionej około 20.30 rany głowy (odłamek pocisku rozciął skórę czoła nad prawym okiem, odsłaniając czaszkę), którą podekscytowany uznał początkowo za śmiertelną ranę, Nelson jeszcze przed północą wygrał bitwę. Ciężko ranny Brueys zginął na pokładzie „Orienta", który, płonąc, o godzinie 22 wyleciał w powietrze (ocalało około 70 ludzi załogi)2 8 wraz ze skarbcem Armii Wschód, do niewoli poddało się 5 liniowców francuskich, a 3 inne i 2 fregaty (przekazały na początku bitwy połowę swoich załóg na uzupełnienie załóg liniowców), ciężko uszkodzone, dryfowały ku brzegowi, zaś 5 okrętów Villeneuve'a, których ataku od strony morza na swoje zakotwiczone okręty obawiał się Nelson, nadal tkwiło na kotwicach. Po północy bitwa, wskutek obustronnego przemęczenia załóg, zaczęła zamierać (podobno kanonierzy zasypiali na stanowiskach), choć Brytyjczycy nadal triumfowali — uszkodzili 3 okręty z zespołu Villeneuve'a i przyjęli kapitulację o świcie wysztrandowanych okrętów (z których „Timoleon" i „Serieuse" zostały spalone przez załogi). Formalnie bitwa zakończyła się 2 sierpnia po godzinie 11, kiedy kontradm. Piotr Villeneuve, wykorzystując zaangażowanie oraz uszkodzenia okrętów Nelsona, zerwał kotwice i z pozostałościami eskadry (liniowce „Guillaume Tell" i „Genereux", fregaty „Dianę" i „Justice") uszedł w stronę

27 Zdaniem W. Ł y s i a k a , (Abukir, „Morze", nr 8), ciężko uszkodzony „Bellerophon" zdryfowal pod okręty ariergardy Villeneuve'a i tam poddał się Francuzom, ale Villeneuve nie przyjął tej kapitulacji, aby przez zejście z kotwicy nie naruszyć nakazanego przez Bruyesa szyku (!). Opracowania brytyjskie tego nie potwierdzają.

28 Wśród poległych znalazł się 10-letni Jacques (Giacomo), syn dowódcy „Orienta", który nie chciał opuścić rannego ojca, komodora Luca de Casabianki. Jego dzielnej śmierci poświęciła swój wiersz „Casabianca" angielska poetka Hemans (1829 r.). SATS, s. 597.

158

Korfu. Na bitwę między nim a Nelsonem trzeba było poczekać jeszcze 7 lat. W pościg ruszył tylko HMS „Zealous", ale, nie wsparty przez inne okręty, został wkrótce odwołany. Pierwszy Abukir zakończył się więc całkowitym pogromem floty francuskiej — straciła ona 11 liniowców i 2 fregaty (małe jednostki schroniły się pod osłonę baterii fortu El Burgh), zginęło lub utonęło 1700 ludzi, 1500 zostało rannych, a ponad 2000 dostało się do niewoli (rannych i jeńców odesłano na ląd po odebraniu przysięgi armistycyjnej). Napoleon wraz ze swoją armią wschodnią został odcięty od ojczyzny, przepadł także cały skarbiec armijny29. Brytyjczycy, poza uszkodzonymi okrętami, stracili 288 zabitych i 727 rannych (wobec rozbieżnych danych przyjąłem liczby maksymalne). Ranny Nelson, który jeszcze przed dwa tygodnie naprawiał w zatoce uszkodzone okręty swoje i zdobyczne, wiadomość o zwycięstwie wysłał na liniowcu „Leander" (do Londynu) i na brygu „Mutine" (do Neapolu). 18 sierpnia bitwa abukirska miała jakby swój ciąg dalszy — na wysokości Krety „Leander" natknął się na uciekającego „Genereux" i po zaciekłej walce został opanowany przez Francuzów, którzy uprowadzili go na Korfu.

Marynarzy brytyjskich dzielnie wspierały w tej bitwie zaokrętowane kobiety. Donosiły na stanowiska woreczki z prochem, wodę do picia, opatrywały rany, dodawały otuchy słowem, a nawet ramię w ramię stawały do abordażu. Nie wiemy, ile ich było, gdyż kobiet nie wpisywano na listy załogowe, dlatego zdać się trzeba na szacunki. Np. wśród 700-osobowej załogi HMS „Goliath" było ich kilkanaście (14-20), czyli co najmniej 2%, co przy łącznej liczbie około

a Znajdowały się tam pieniądze przeznaczone na żołd i zakupy dla armii napoleońskiej oraz skarby zrabowane na Malcie (rn.in. 850 tys. złotych luidorów i gwinei o wartości ponad 10 min dolarów wg szacunku z lat 70.). Na pokład HMS „Alexander" spadł srebrny widelec, który przekazano Nelsonowi. A. S t r z e l b i c k i , Wraki kryją skarby, Gdańsk 1971, s. 23-24; B i d w e 11, on. cit., s. 159.

159

8100 ludzi w eskadrze Nelsona pozwala szacować, że kobiet mogło być 160-165 i jest to liczba raczej zaniżona. Spośród kobiet „Goliatha" jedna zmarła z ran (p. Leith lub powiązana z marynarzem o tym nazwisku), kilka było rannych, zaś p. Edinburgh (lub podopieczna tego marynarza) urodziła w czasie bitwy syna (!). Ponieważ zgodnie z zakazem Admiralicji nie powinno ich być na okrętach podczas bitwy, żadnych odznaczeń za swoją dzielną postawę nie otrzymały, chociaż... po długoletnich staraniach dwie z nich — Ann Hopping i Mary Ann Riley odznaczono medalami za tę bitwę, ale już jako czcigodne matrony (1847 r.). Obecność kobiet na okrętach zaczęła Admiralicja tolerować podobno od początków XVIII w. Najpierw były to żony, siostry, córki i matki oficerów oraz starszych podoficerów, towarzyszące swoim mężczyznom w długotrwałych podróżach pozaeuropejskich. Stopniowo, w miarę nasilania systemu branki i związanej z nią masowej dezercji, zezwolenie objęło również marynarzy, których w zamian nie zwalniano na ląd w czasie postoju w portach. Okręty zaroiły się wtedy od handlarek, markietanek, prostytutek itp. ogólnie określanych jako „diabli balast" (devil's ballast). Panie te bezwzględnie usuwano z pokładów przy wyjściach okrętów w morze, pozostawiając żony marynarzy zwane „damami" (ladies). Damom zezwalano na rejsy między portami królestwa, choć i one musiały zejść, jeśli okręt płynął na akcję bojową. Sprawę pobytu kobiet traktowano różnie — jedni dowódcy okrętów uważali, że obniżają one dyscyplinę, inni, że podnoszą morale załóg i łagodzą obyczaje. Powszechnie za to wykorzystywano kobiety do prac porządkowych i pralniczych. Kłopotliwą sprawą natomiast było odbieranie porodów. Aby je ułatwić, położnicom strzelano z armat „dla przestrachu"; z tej przyczyny dzieci urodzone na morzu nazywano „armatnimi synami (córkami)". Bitwa pod Abukirem udowodniła wyraźnie, jak nieżyciowy był zakaz Admiralicji o nieobecności pań na okrętach w czasie walki (w wypadku nagłych kontroli przedstawiano listy załóg, na których nie

160

wykazywano ich nazwisk). Czy Nelson był tego świadom? Zapewne to właśnie on przyczynił się do liberalizacji przepisów Admiralicji, gdyż na podległych mu okrętach, jak świadczą pamiętniki marynarzy, zawsze były kobiety.

O zwycięstwie abukirskim Londyn dowiedział się dopiero 2 października 1798 r. drogą lądową, poprzez południową i zachodnią Europę, via Neapol. HMS „Mutine" miał bowiem więcej szczęścia niż „Leander" i po 15 sierpnia dotarł tu z listami dla króla, królowej i lordostwa Hamiltonów; sam Nelson, któremu dokuczała rana głowy i związane z nią torsje, dopłynął dopiero 22 września (uszkodzony „Vanguard" holowały HMSS „Alexander" i „Culloden"), po uporządkowaniu spraw pobitewnych. Z przysłanych mu wreszcie przez hr. St. Vincenta 4 fregat, 3 wraz z trzema okrętami liniowymi pozostawił dla blokady Aleksandrii (stały tam 3 fregaty kontradm. Perree'go i transportowce kmdr. Stan-deleta), 3 ciężko uszkodzone pryzy francuskie kazał spalić, a pozostałych 6 odesłał pod eskortą 7 własnych okrętów do Gibraltaru. Teraz już mógł wykonać rozkaz dowódcy Floty Śródziemnomorskiej i udać się do Neapolu „dla ochrony królestwa (Ferdynanda IV) przed zagrażającą z morza inwazją francuską". Tam oczekiwała go już Emma Hamilton, która 8 września napisała płomienny list, uważany przez współczesnych za zakamuflowane wyznanie miłosne, wyrażający jej radość z odniesionego zwycięstwa i zapowiedź nagród dla zwycięzcy, „gdyby była królem Anglii". Ferdynand IV wraz z Hamiltonami wypłynął na spotkanie bohatera, zaś Neapol powitał go kwiatami, kolorowymi sztandarami i flagami oraz okrzykami: „Nasz wybawiciel". Ponieważ był ranny, lady Hamilton położyła go zaraz do łóżka, tak że właściwie obchody zwycięstwa połączone zostały z 40-leciem urodzin Nelsona (29 września); o wszystkich tych hołdach ze strony pary królewskiej i Hamiltonów kontradmirał powiadamiał w listach żonę, sadząc, iż sprawi jej tym wielką radość.

Początek bitwy pod Trafalgarem. Z prawej — uderzenie obu kolumn brytyjskich (obraz N. Pococka z 1806 r.)

Końcowa faza bitwy — na pierwszym planie uszkodzone okręty Połączonej Floty (obraz ówczesny)

Ukochana Nelsona — Emma Hamilton

... kontradmirał Horacy Nelson (oba obrazy J. Schmidta z 1800 r.) oraz ...

...owoc ich miłości — córeczka Horacja (rys. ówczesny)

Napoleon Bonaparte (rys. Duter- ... cesarzowa Józefina (obraz Isa-tre'a) i ... beya) oraz ...

... małe „Orlątko" czyli Napoleon I (rys. ówczesny)

Press-gang „werbuje" marynarzy do Royal Navy (rys. ówczesny)

Marinersi z Royal Marinę Artillery przy obsłudze karonady (rys. ówczesny)

Sobotni wieczór na okręcie brytyjskim (rys. G. Cruikshanka)

Wydawanie grogu na HMS „Victory" (współczesny pokaz dla zwiedzających)

Na takich „pontonach więziennych" (stare okręty liniowe) latami przebywali schwytani przeciwnicy Royal Navy (rys. ówczesny)

Młodemu Nelsonowi (obraz J. Ri-gauda z 1780 r.) przyszło żyć w początkach burzliwego rozwoju techniki morskiej — ... 15

... pierwszych okrętów podwodnych — USS „Turtle", konstrukcji Davida Bush-nella, atakuje HMS „Eagle" w rej. Long Island 6/7 września 1776 r. (obraz E. Tuf-nella) oraz ...

... karonady — „cudownej" armaty okrętowej, demolującej z bliskiego dystansu okręty przeciwnika (karona-da z HMS „Yictory")

... chronometru Johna Harrisona (1735 r.), umożliwiającego określanie długości geograficznej

Bunt w Norę — posiedzenie komitetu marynarskiego na HMS „Sand-wich", drugi z prawej — w kapeluszu i z pałką — to prawdopodobnie .czerwony admirał" Richard Parker (karykatura G. Cruikshanka)

Nelson ranny w głowę pod Abukirem (obraz ówczesny)

Adm. Fiodor Uszakow, dowódca rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, rywal Nelsona, czy też prekursor zmian w taktyce liniowej flot żaglowych? (rys. ówczesny)

Tak Brytyjczycy wyobrażali sobie napoleońską inwazję Wysp — z powietrza, wody i ... podmorskim tunelem pod kanałem La Manche (rys. ówczesny)

Royal Navy miała być zwalczana przez okręty podwodne typu „Nautilus", których budową rozpoczął Robert Fulton (rys. Ch. Kunza wg planów konstruktora)

Potężne balony transportowe na ogrzane powietrze zabierać miały po 3000 żołnierzy (rys. ówczesny), zaś ...

161

Z kolei obchody zwycięskiej bitwy obok Nilu (u ujścia Nilu) 3 0 na Wyspach Brytyjskich przerosły swoim rozmachem obchody neapolitańskie. Powszechna świadomość, że Morze Śródziemne wolne jest od floty francuskiej, a groźny Napoleon, który zza kanału miał dokonać inwazji, znajduje się o tysiące mil od niego wśród piasków pustyni synajskiej i bez możliwości powrotu sprawiła, że królestwo ogarnęła euforia, a Londyn stał się najbardziej iluminowanym (z tej okazji) miastem świata. Prasa brytyjska porównywała zwycięstwo Nelsona do pogromu Wielkiej Armady, zaś z jego imienia i nazwiska utworzono łaciński anagram — HONOR EST A NILO (Chwała jest od Nilu, przez Nil). Dramaturg i aktor Charles Dibdin napisał sztukę „Ujście Nilu" (podobno przez 7 lat wystawianą w Covent Garden), natomiast Cornelia Knight wraz z wydawcą czasopisma „Political Miscellany", Davenportem, dopisali czwartą — sławiącą Nelsona — zwrotkę do hymnu „God save the King". Z tysięcy listów gratulacyjnych wyróżnić należy list lady Spencer, żony I lorda Admiralicji, który swoją zaangażowaną treścią niewiele odbiegał od listu lady Hamilton. Król nadał mu tytuł barona Nilu i Burnham Thorpe z coroczną pensją 2000 funtów, ale kontradmirał, któremu marzył się tytuł hrabiego na podobieństwo adm. Jervisa, nie był z tego zadowolony31, choć ofiarowany przez Jerzego III cenny pióropusz nosił stale przy kapeluszu. Kompania Wschodnioindyjska, mając pewnie na uwadze przekreślenie napoleońskich planów podboju Indii, nagrodziła go 10 000 funtów, zaś miasto Londyn obdarowało złotym mieczem. Poza Jerzym III nagrodzili Nelsona i inni władcy — car rosyjski ofiarował mu własny portret w złotej

30 Battle of the Nile (in the mouth of the Nile) — tak określił miejsce stoczonej bitwy Nelson w swoim raporcie do hr. St. Vincenta, być może aby bardziej unaocznić mu, gdzie odniósł ten sukces. P t a k . op. cit., s. 240-241.

Wiadomość o tym została zamieszczona 6 października 1798 r. w „London Gazette", którą Nelson otrzymał w czasie postoju w Neapolu. Lord Hamilton interweniował podobno (?) w jego sprawie w brytyjskim MSZ. O. W a r n e r , Nelson 's beatles, London 1965, s. 86.

11 — Trafalgar 1805

162

szkatule, król Neapolu i Sycylii wysadzane diamentami złote puzderko, sułtan turecki pelisę z soboli, diamentową broszę i 2000 złotych cekinów do podziału między rannych marynarzy eskadry, zaś jego matka złotą skrzynkę na kosztowności, o wartości 1000 funtów. Z kolei Józef Haydn, muzyk austriacki, skomponował na cześć kontradmirała tzw. Mszę Nelsona. Wybito okolicznościowy złoty medal za tę bitwę (noszony na szyi na szafirowej wstążce) — otrzymał go Nelson i wszyscy dowódcy okrętów jego eskadry; awansowano także o stopień wyżej wszystkich młodszych oficerów.

Swego admirała za zwycięstwo nagrodziła również jego eskadra. Dowódcy okrętów ofiarowali mu honorową szpadę, zapowiadając ponadto ufundowanie okolicznościowego portretu (czego nie wykonali)32, choć pomysłowością prześcignął wszystkich kmdr Beniamin Hallowell, dowódca HMS „Swift-sure", „właściciel" wyłowionego z zatopionego „Orienta" kawału grotmasztu. Cieśle „Swiftsure'a" wycięli z niego obszerny drewniany sarkofag, przesyłając go na „Vanguarda" wraz z okolicznościowym listem Hallowella; z czarnym humorem życzył on Nelsonowi jak najdłuższego żywota, po którym mógłby być „pochowany we własnym trofeum". Kontradmirał przyjął podarunek z humorem i bez obiekcji, umieszczając go we własnej kabinie. Czy za przykładem Jervisa nagrodził załogi podwójną porcją rumu — nie wiemy. Za to 2 sierpnia kazał odprawić na okrętach nabożeństwa dziękczynne, po których wieczorem, na pokładzie „Vanguarda" wydał uroczysty bankiet dla swoich dowódców; Emmie zaś przywiózł spod Abukiru służącą — czarnoskórą Koptyjkę.

Zwycięstwo abukirskie przywróciło Royal Navy panowanie na Morzu Śródziemnym, czego pierwszym dowodem było

32 Tak twierdzi B i d w e l l (op. cit., s. 161), choć zachował się obraz nieznanego malarza, przedstawiający rannego pod Abukirem Nelsona, ofiarowany małżonce adm. Parkera (Petera lub Hyde'a). W a rn e r, op. cit., s. 54, zdjęcie 21.

163

opanowanie Minorki (15 listopada 1798 r.). Zmobilizowało też wrogów Republiki, ośmielonych nieobecnością Napoleona w Europie, do utworzenia II koalicji antyfrancuskiej (Wielka Brytania, Rosja, Austria, Turcja, Królestwo Neapolu i Sycylii, Portugalia). Dzięki temu we wschodniej i środkowej części Morza Śródziemnego pojawiły się jesienią zespoły floty rosyjskiej i tureckiej oraz portugalskiej, rozpoczynając wspólnie z Mediterranean Fleet blokadę Egiptu i Palestyny oraz niszczenie resztek floty francuskiej. W tym też okresie doszło do współpracy dwóch wielkich reformatorów morskiej taktyki liniowej — Anglika Nelsona i Rosjanina Uszakowa.

Nie był to jednak okres chwalebny w życiu kontradmirała. Zasłaniając się wytycznymi Admiralicji, nakazującymi jego eskadrze ochronę królestwa Neapolu i Sycylii od strony morza (a ściślej chyba skrywanym uczuciem do Emmy), Nelson wdał się w rozgrywki polityczne na rzecz Ferdynanda IV, dopuścił szeregu aktów niesubordynacji wobec przełożonych oraz nielojalności wobec koalicjantów, a także wykazał zupełnie nieuzasadnionym okrucieństwem jako dowódca i człowiek. Najcięższym grzechem było namówienie króla (wspólnie z Hamiltonem) do wyprawy na zajęty przez Francuzów Rzym. Choć rozpoczętą 23 listopada inwazję wsparł cesarz Franciszek II, na czele 60 000 armii nea-politańsko-austriackiej stanął gen. Karol Mack, zaś koalicjanci triumfalnie zajęli Rzym, to niemal zaraz musieli stamtąd uchodzić. Kontrofensywę rozpoczęła bowiem 18 000 armia francuska gen. Jana Championeta, a w jej składzie legioniści Dąbrowskiego i Kniaziewicza (15% stanu osobowego). To właśnie Polacy pokrzyżowali plany Nelsonowi. Dywizja gen. Karola Kniaziewicza w ciągu 9 dni rozgromiła wojska neapolitańskie pod Magliano, Nepi, Falari, Otricoli i Calvi (1-9 grudnia), zdobywając 24 sztandary, 8100 jeńców i 32 działa, zaś dywizja gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zdobyła 30 grudnia twierdzę morską Gaetę, biorąc 2000 jeńców, 92 działa oraz 62 statki. Z nich to kpt. Piotr Biernacki

164

utworzył, ku utrapieniu Nelsona, flotę nowego państwa nea-politańskiego — Republiki Partenopejskiej. Uciekającego wraz z rodziną Ferdynanda przygarnął 23 grudnia na pokład „Vanguarda" Nelson, który po zaokrętowaniu Hamiltonów oraz kilku dygnitarzy dworskich (wśród nich adm. ks. Francesco Carraciolo) i tyluż kupców angielskich dotarł, po trzydniowej żegludze w ciężkim sztormie (zmarło najmłodsze z dzieci króla), do Palermo. Neapol skapitulował 23 stycznia 1799 r., a fiasko wyprawy rzymskiej i utworzenie Republiki Partenopejskiej, przekreślając niejako pasmo sukcesów Nelsona, wywarły pewien ujemny wpływ na rozwój jego osobowości 3 3; choć co prawda Admiralicja i hr. St. Vincent wyrazili mu swoje uznanie za „ocalenie rodziny królewskiej". Mimo to dopuścił się niesubordynacji wobec ich kolejnych zarządzeń, kiedy to choroba i znużenie trudami służby zmusiły dowódcę Mediterranean Fleet, hr. St. Vincenta, najpierw do wyznaczenia swego zastępcy (odpowiedzialnego za działania w środkowej i wschodniej części Morza Śródziemnego), a następnie do odejścia z tego stanowiska. Ku zaskoczeniu Nelsona Admiralicja powierzyła pełnienie tych funkcji nie jemu, a lordowi Keithowi (kontradm. George Elphingstone). Zbiegło się to w czasie z wyprawą eskadry wiceadm. Bruixa na Morze Śródziemne (kwiecień-lipiec 1799 r.), więc niespokojny Keith, aby Bruix „przy okazji" nie odebrał Minorki, skierował tam 13 lipca eskadrę Nelsona. Ten jednak, uważając, iż jego głównym zadaniem jest ochrona Ferdynanda IV z rodziną (i Hamiltonów?), pozostał na wodach Zatoki Neapolitańskiej, a na Majorkę skierował „gwoli przyzwoitości" kilka okrętów; co więcej, z przybyłej do Palermo eskadry posiłkowej komo-

33 Świadczy o tym pełen szyderstwa i goryczy fragment listu do hr. St. Vincenta (B i d w e 11, op. cir., s. 167). Do marca 1799 r. dywizja Dąbrowskiego zabezpieczała komunikacje lądowe między Neapolem a Rzymem; 6 marca 1799 r. gen. Kniaziewicz wręczył w Paryżu przedstawicielom Dyrektoriatu zdobyczne sztandary neapolitańskie (łącznie 33). Zarys dziejów wojskowości polskiej do r. 1864, t. II, Warszawa 1966, s. 284-285 (dalej jako: Zarys dziejów...).

165

dora Johna Duckwortha, wyłączył 80-armatni liniowiec „Fou-droyant", na który 8 czerwca przeniósł swoją flagę, odsyłając „Vanguarda" na remont do stoczni brytyjskich. Decyzje te, wobec ich pokrętnych uzasadnień, pogorszyły z miejsca stosunki Nelsona z Keithem, o czym powściągliwie lecz nieustannie donosił on Admiralicji (podkreślając samowolę podwładnego „bohatera"). Ten zaś zajął się przywracaniem Ferdynanda na tron neapolitański, co pogorszyło z kolei stosunki z dowództwem sojuszniczej floty rosyjskiej, która pod dowództwem adm. Fiodora Uszakowa (wespół z flotą turecką) opanowała wschodni akwen Morza Śródziemnego.

Uszakow, który dotąd tworzył administrację w Republice Siedmiu Wysp (Heptanez), kondominium turecko-rosyjskim, jakim stały się podbite Wyspy Jońskie i został wezwany przez Nelsona na wody sycylijskie w związku z rajdem eskadry Bruixa, teraz z zapałem włączył się również w proces rewindykacji tronu (podobno na prośbę samego Ferdynanda). Jego oddziały desantowe wsparły chłopskich rebeliantów kardynała Fabrizio Ruffa, który, w odpowiedzi na republikański terror, wywołał w Republice Partenopejskiej powstanie chłopskie. Dzięki tej pomocy koalicjanci opanowali w maju Kalabrię i część Apulii, kierując się w czerwcu na Neapol, który skapitulował 19 czerwca. Oddziały francuskie i republikanów żądających ewakuacji do Tulonu załadowano, zgodnie z umową kapitulacyjną, na 14 transportowców, inni obrońcy mogli pozostać w mieście, o ile wyrazili takie życzenie. Tymczasem Nelson, który 25 czerwca zawinął do Neapolu (17 okrętów liniowych), namówił króla do odrzucenia warunków kapitulacji. Nie bez wpływu była tu ingerencja Marii Karoliny, która nalegała, aby kontradmirał potraktował Neapol „jak zbuntowane irlandzkie miasto". Ferdynand zlekceważył więc podpisy Ruffa i przedstawicieli koalicji, zlecając Nelsonowi przykładne ukaranie buntowników, co ten uczynił z niemałą ochotą, przekształcając zatrzymane transportowce w hulki więzienne. Jego nieposzlakowaną dotąd opinię mocno nadwyrężyła zwłaszcza egzekucja

166

ks. Francesca Carracioli. Ten były oficer Royal Navy, dowódca floty neapolitańskiej i wielki magnat, wywieziony w grudniu przez Nelsona na Sycylię, powrócił za zgodą króla do Neapolu, kiedy władze republikańskie zagroziły mu konfiskatą dóbr. Tam zmuszono go do objęcia utworzonej przez kpt. Biernackiego floty partenopejskiej i za to właśnie Nelson, wbrew protestom oficerów neapolitańskich, oddał go pod sąd polowy i pospiesznie stracił. Co więcej, mimo próśb własnych oficerów, aby postawić go przed plutonem egzekucyjnym, kazał go powiesić na noku rei fregaty neapolitańskiej „Minerva". Tak więc zasłużony dla Royal Navy komodor (walczył z insurgen-tami amerykańskimi i piratami berberyjskimi) został potraktowany jak jej zbuntowany marynarz. Niezrozumiany przez otoczenie kontradmirał „szastał" więc wyrokami śmierci i chłosty, broniąc ferdynandowego tronu nie tylko przed Francuzami i republikanami, ale również przed Rosjanami Uszakowa, który od 14 sierpnia stał w Messynie, delegując zespoły okrętów do służby blokadowej na wodach Malty, Morza Liguryjskiego i Adriatyku34 (wraz z okrętami tureckimi).

Ferdynand docenił to oddanie. Po powrocie do Palermo, 8 sierpnia nadał Nelsonowi tytuł księcia Bronie (greckie „grzmot, grom") z dobrami w rejonie Etny (podobno o rocznym dochodzie 3 tys. funtów)35 oraz obdarował wysadzaną diamentami szpadą. Mimo swoistej samoeuforii kontradmirał nie zapomniał jednak o interesach ojczyzny, dlatego nie chciał

34 Choć w dostępnych źródłach anglojęzycznych brak danych o współpracy obu flot, w rosyjskim opracowaniu Morskije srażenia russkogo flota, Moskwa 1994, s. 198-208 (pod red. W. G. Oppokowa) zamieszczony jest wybór depesz Uszakowa, adresowanych do „Lorda Nelsona" (w okresie 31 sierpnia 1798-27 lutego 1799; daty wg kalendarza juliańskiego), w których admirał powiadamia adresata o swoich planach operacyjno-taktycznych, prosząc w zamian o różne informacje organizacyjne, taktyczne itp. B i d w e 11, op. cit., nic o Uszakowie i współpracy z nim Nelsona nie wspomina.

35 Jerzy III zezwolił mu na używanie tego tytułu w formie „Bronte Nelson of the Nile", ale w korespondencji admirał używał formy „Nelson i Bronte". W a r n e r , op. cit., s. 95.

167

żadnej współpracy z Uszakowem przy blokadzie Malty, obawiając się, aby ten nie zmienił przy okazji protektorów ani a Zakonowi przez cara Pawła I w protektorat carski nad archipelagiem maltańskim. Korzystając więc ze swego wpływu na Ferdynanda oraz skrywanego przez tamtego poczucia hańby za nieudaną wyprawę na Rzym, Nelson namówił go (?) do ponowienia tej ekspedycji przy wykorzystaniu pomocy Uszakowa. Król, znajdujący się pod wrażeniem niedawnej owocnej współpracy kardynała Ruffa z Rosjanami, poprosił o to admirała, który dlatego przeszedł z eskadrą z Messyny do Neapolu (2 września zasilił ją powracający z Morza Północnego zespół wiceadm. Piotra Karcowa). Ekspedycja wydawała się łatwa — zwycięstwa Suworowa oczyściły północne Włochy z wojsk francuskich, legionistów polskich wycofano w rejon Ligurii, zaś garnizon rzymski był nieliczny. Dlatego marsz wojsk rosyjsko-neapolitańskich (820 grenadierów, 200 marynarzy rosyjskich kpt. mar. Bałabina i 2500 żołnierzy neapolitańskich płk. Skipora) zakończył się 11 października triumfalnym zajęciem wiecznego miasta. Lecz i tu Nelson wykazał się nierzetelnością wobec koalicjanta — wysadzony w rejonie ujścia Tybru (?) oddział desantowy kmdr. Thomasa Troubridge'a przyjął kapitulację francuskiego garnizonu Rzymu już w końcu września 1799 r. „Intryga rzymska" oraz większe zainteresowanie sprawami dworskimi (vide — Emma Hamilton) niż służbą były główną przyczyną, jak twierdzili złośliwi współcześni, „przegapienia" przez Nelsona egipskiego rajdu Napoleona, który 9 października 1799 r. dotarł do Francji. 21 grudnia została też odwołana do Rosji eskadra Uszakowa (Turcy odeszli już wcześniej). W styczniu 1800 r. odpłynął on na wody Heptanezu36. Tak zakończyła się współpraca między oboma wielkimi admirałami. Skorzystała na niej Emma Hamilton — car-protektor Zakonu odznaczył ją Krzyżem Maltańskim.

36 25 września 1800 r. za zasługi dla Królestwa Neapolu i Sycylii Ferdynand IV nadał Uszakowowi Order św. Januarego I stopnia. O w c z i n -ni k o w, op. cit., s. 116.

168

Na marginesie tej współpracy wypada poświęcić kilkanaście zdań sporom historyków rosyjskich i brytyjskich o to, który z tych wielkich admirałów był prekursorem zmian w taktyce liniowej flot żaglowych — który po raz pierwszy zastąpił ją taktyką manewrową. Brytyjczycy zupełnie nie wspominają o współdziałaniu obu flot w walkach z Francuzami o Królestwo Neapolu i Sycylii, zaś Rosjanie przeciwnie — wykazując w nich dominację Uszakowa, twierdzą wręcz, iż Nelson był jakby jego uczniem, zasięgając listownie, a potem osobiście różnych rad o charakterze organizacyjno-taktycznym. Nie rozstrzygając sporu, podam jednak pewne fakty godne rozwagi. Uszakow uzyskał już jakiś handicap z racji zdarzeń losowych: urodził się 13 lat wcześniej od Nelsona (1745 r.), stopień kontradmirała uzyskał 8 lat wcześniej (1789 r.), podobnie jak wiceadmirała (1793 r.). Również swoje zwycięstwa nad Turkami odniósł 9-6 lat przed pierwszym wielkim zwycięstwem Nelsona (1788 — Fidonisi, 1790 — Synopa, 1790 — Anapa, 1790 — Tendra i 1791 r. — Kaliakra). Potem jednak, aż do 1798 r., miał przerwę w walkach; okres ten wypełnił działalnością organizacyjno-szkoleniową. Lata ponownej działalności bojowej (1798-1801) pozbawione były jednak klasycznych bitew morskich, więc całość swoich uzdolnień i nabytych umiejętności skierował Uszakow na wypracowanie metod zdobywania fortyfikacji nadbrzeżnych przez okręty i desanty okrętowe (Wyspy Jońskie 1798-1799), co wykraczało poza „czystą" taktykę klasycznej bitwy morskiej i niewiele miało wspólnego z manewrem na akwenie bitwy. W 1802 r. przesunięty został na boczny tor jako dowódca Bałtyckiej Floty Wiosłowej, zaś w 1807 r. przeszedł w stan spoczynku, nie wnosząc już nic nowego w rozwój morskiej sztuki wojennej (choćby opracowania teoretyczne).

Jednak nie wszystkie z 5 bitew, w których pokonał flotę turecką, stoczył według klasycznych zasad taktyki liniowej, mając możliwość jej korekty, czy też naprawy w kierunku taktyki manewrowej. Z góry należy wyeliminować bitwę

169

pod Synopą (2 czerwca 1790 r.), gdyż była zwykłym napadem z morza na tę bazę i stojące na jej redzie okręty (4 mniejsze spalono) i transportowce z pszenicą (8 uprowadzono). Pewne wątpliwości budzi też bitwa koło Wyspy Żmij (Fidonisi, 14 lipca 1788 r.), gdzie kmdr brygadier (komodor) Uszakow dowodził strażą przednią (awangardą) eskadry kontradm. Marka Wojnowicza (2 okręty liniowe, 11 fregat, 23 małe jednostki). Kapudan-pasza (adm.) Hasan Cezayirli, mając 17 liniowców (ponadto 8 fregat i 24 małe jednostki), sformował szyk torowy, zaś Wojnowicz, mając tylko 2 liniowce, szyku takiego (teoretycznie) nie mógł sformować — jego okręty szły zapewne w szyku namiaru, a nawet roju, mając po burtach mniejsze jednostki („kompaktnyj strój"). Znajdujący się w ariergardzie (6 liniowców) i będący na nawietrznej Cezayirli, idąc kontrkursem, uderzył na awangardę Uszakowa (okręt liniowy, 3 fregaty), aby odciąć ją od sił głównych. Ten wyostrzył, rozciągając swój zespół w szyk torowy, aby podobno uchwycić od czoła liniowce Ceza-yirliego (wziąć je „w dwa ognie") i mając prowadzącymi duże fregaty „Bierisław" i „Strieła", a trzecim swój liniowiec flagowy „Swiatoj Pawieł" osłaniany przez fregatę „Kinburn", zaatakował Turków z bliskiej odległości („na strzał pistoletowy") zmasowanym ogniem całej artylerii (wszystkie wagomiary). Głównym celem był flagowiec Cezayirliego, który z kolei z 3 okrętami liniowymi próbował zniszczyć obie fregaty, odcinając je od „Swiatogo Pawła"; przeciw niemu skierował 3 następne w szyku liniowce. Rosjanie strzelali jednak szybciej i celniej, toteż obie 50-armatnie fregaty uszkodziły po dwugodzinnej walce atakujące je dwa okręty liniowe, które zawróciły na południe, nie zwracając uwagi na sygnały głównodowodzącego. Ten ruszył za nimi „w pościg" na postrzelanym okręcie flagowym, co reszta tureckiej ariergardy, a następnie eskadry, mylnie przyjęła za zwrot taktyczny i po krótkiej wymianie ognia z siłami głównymi Wojnowicza opuściła akwen bitwy. Dzięki

170

swemu manewrowi (uchwycenie czoła kolumny tureckiej, atak na okręt flagowy) Uszakow mógł uważać się za zwycięzcę, choć nieudzielenie mu pomocy przez Wojnowicza (wsparcie ogniowe, rezygnacja z pościgu) udaremniło całkowite rozbicie przeciwnika37. Pozostałe 3 bitwy stoczył kontradm. Uszakow, już jako dowódca eskadry i Floty Czarnomorskiej, mniej więcej według zasad taktyki liniowej, choć kolumnę torową traktował jako jeden z elementów manewru (lub podstawę do wykonywania manewrów) na akwenie działań, przy czym formował ją ad hoc (włączał do niej fregaty) i mało zważał, czy każdy jej okręt ma odpowiednik w kolumnie tureckiej. Nie przestrzegał też porządku w szyku (kolejności), dając niejako dowódcom okrętów „wolną rękę" podczas walki.

19 lipca 1790 r. doszło do bitwy pod Kerczem (zwanej też bitwą pod Anapą) w czasie próby operacji desantowej na Krymie, podjętej przez nowego kapudana-paszę Husseina Kucziika. Kiedy około godziny 10 w porannej mgle zbliżył się on w kolumnie torowej (10 liniowców, 6 fregat, 36 mniejszych jednostek z oddziałami desantowymi) do Cieśniny Kerczeń-

37 Radziecki dramaturg Aleksander Sztejn w sztuce „Flaga admirała" podaje, jakoby w tej bitwie eskadra Wojnowicza sformowała jedną kolumnę bojową (zgodnie z regułami P. Hoste'a) równoległą do silniejszej kolumny tureckiej; Uszakow natomiast otrzymał zgodę Wojnowicza na samodzielne działania awangardy. Zaatakował więc turecki okręt flagowy („odciąć głowę od tułowia"), aby następnie rozproszyć resztę eskadry przeciwnika („tułów bez głowy rąbać po kawałku"). Wojnowicz, wg Sztejna, modlił się tylko pod ikoną o zwycięstwo. Sztuka, napisana w 1950 (?) r. (otrzymała tzw. nagrodę stalinowską) w oparciu o ówczesne ustalenia historiografii radzieckiej, jest jednak fikcją literacką, a do tego tendencyjnie antybrytyjską. co mogło być następstwem pewnej audycji BBC, gdzie z okazji rocznicy bitwy pod Trafalgarem (145-146?) nazwano Uszakowa „podejrzanym Rosjaninem" oraz „człowiekiem nikomu nieznanym, którego imienia nie można znaleźć w żadnym słowniku encyklopedycznym" (J. B., Prawda o Trafalgarze, „Morze" 1951, nr 10). O samej sztuce vide — A. S z t e j n , Flaga admirała (odsłona IV), „Morze" 1952 , nr 11 i NN, Proporzec admirała, „Morze" 1951, nr 2.

171

skiej, natknął się na zakotwiczoną w rejonie Przylądka Takil eskadrę Uszakowa (10 liniowców, 6 fregat, 16-17 mniejszych jednostek). Ten niezwłocznie sformował kolumnę torową z liniowców i fregat, a widząc, że Kiicziik zamierza zaatakować awangardę rosyjską, wyłączył z szyku swoje fregaty (tworząc tzw. rezerwę), aby następnie ją nimi wesprzeć. Po trzygodzinnej walce Kucziik musiał więc ustąpić i zawrócić na kontrkurs (około godziny 15 zmienił się ponadto kierunek wiatru) pod ogniem całej eskadry Uszakowa, strzelającej z najbliższej odległości („dystans ognia pistoletowego"). Utracił wtedy nie tylko korzystny wiatr (przeszedł na zawietrzną), ale także jego okręt flagowy i 3 inne zostały ciężko uszkodzone. Z kolei Uszakow wykonał teraz zwrot („wszystkie okręty równocześnie") i w tworzonej pospiesznie kolumnie torowej (podobno nieukończonej) ruszył fordewindem za uchodzącymi Turkami, przerywając pościg po zapadnięciu ciemności. Za sukces taktyczny zapłacili Rosjanie 29 zabitymi i 68 rannymi, podczas kiedy Turcy utracili na akwenie bitwy jednostkę łącznikową (kirłangicz) i, podobno nocą, 3 uszkodzone liniowce, zaś straty w ludziach, ze względu na zaokrętowany desant, mogły być nawet dziesięciokrotnie wyższe. Sukcesem operacyjnym Uszakowa było udaremnienie Turkom wejścia na Morze Azowskie i wysadzenie desantu.

Bitwa koło Mierzei Tendrowskiej, stoczona w dniach 8-9 września 1790 r., 43 km na wschód od Hadżibeja (dzisiejsza Odessa), wynikła z nałożonego na Uszakowa zadania operacyjnego — osłony przejścia Zalewowej Flotylli Wiosłowej kontradm. Osipa Deribasa (Jose de Ribas) z Chersonia w ujściu Dniepru na Dunaj. Zdążający na połączenie z nią Uszakow (10 okrętów liniowych, 6 fregat, 21 mniejszych jednostek) natknął się nieoczekiwanie (?) rankiem na stojącą tam na kotwicach eskadrę Kucziika (14 liniowców, 8 fregat, 23 mniejsze jednostki), blokującą Deribasowi wyjście z limanu dnieprzańskiego. Kucziik, któremu sułtan przydzielił doświadczonego doradcę, adm. Saida beja, chcąc ujść bez walki, kazał

172

rwać kotwice, co widząc, Uszakow ruszył do ataku w szyku marszowym (kolumna trójkowa), rezygnując z formowania jednej kolumny torowej. Musiał ją jednak utworzyć, gdyż Kiiczuk, który zorientował się, że okręty jego ariergardy mogą być zniszczone przez Rosjan, o godzinie 12 zawrócił w prawo („wszystkie okręty równocześnie") i położył się na kontrkurs, aby je osłonić. Uszakow wykonał więc zwrot o 180° i po wycofaniu z kolumny 3 fregat (rezerwa taktyczna), którymi wzmocnił swoją awangardę, zbliżył się (skracając dwukrotnie dystans manewrem „wszystkie równocześnie w lewo") o godzinie 15 do kolumny tureckiej na odległość strzału kar-taczowego. Po dwugodzinnej bitwie artyleryjskiej, w której Rosjanie górowali celnością ognia, Turcy zawrócili i, korzystając z fordewindu, rozpoczęli bezładny odwrót z akwenu bitwy. Pościg za nimi przerwały zapadające ciemności i wzmagający się wiatr, które zmusiły Uszakowa do zakotwiczenia. O świcie 9 września okazało się, że obie eskadry kotwiczyły niemal obok siebie, a jedna z fregat rosyjskich znalazła się nawet między okrętami tureckimi. Rosjanie podnieśli kotwice około godziny 6, wznawiając walkę i przystępując do tworzenia kolumny torowej, ale Turcy nie podjęli wyzwania, myśląc już tylko o ucieczce; porzucając uszkodzone liniowce admiralskie, uszli w kierunku Stambułu. Po czterech godzinach walki poddał się Rosjanom 66-armatni „Meleki Bahri" z 600 ludźmi załogi, zaś po następnych trzech poddający się już i płonący flagowiec Said beja, 74-armatni „Kapitaniye" wyleciał w powietrze (Said beja i 99 ocalałych wzięto do niewoli). W czasie prowadzonego chaotycznie pościgu (sztormowa pogoda) zatonęły również uszkodzone — 74-armatni liniowiec „Arnaut Asan Kapitanę" i kilka (?) małych jednostek, poddały się natomiast trzy inne; ponadto w bitwie utracili Turcy około 1200 zabitych oraz 733 jeńców. Rosjanie, poza nieznacznymi uszkodzeniami okrętów, mieli tylko 21 zabitych i 25 rannych. Dzięki zwycięstwu Uszakowa Zalewowa Flotylla Wiosłowa Deribasa mogła przejść na

173

Dunaj i wziąć udział w walkach o twierdzę Izmaił, która skapitulowała w grudniu 1790 r.3 8

Ostatnia z bitew morskich Uszakowa, stoczona kołc Przylądka Kaliakra 11 sierpnia 1791 r., przypominała niecc (w fazie początkowej) nelsonowską bitwę pod Abukirem. Doszło do niej w końcowym już okresie wojny z Turcją, kiedy po zdobyciu twierdzy Anapa (31 lipca) rozpoczęły się rokowania pokojowe. W tym okresie Turcy zasilili swoją flotę flotyllami okrętów ściągniętymi z północnoaf-rykańskich prowincji imperium, wśród których najbitniejsza była algierska z Saidem Alim, paszą Algieru. Podobne przechwalał się on, że przywiezie Uszak paszę (jak nazywano Uszakowa) w złotej klatce do Stambułu i ta wiadomość dotarła do zainteresowanego. Nic nie wiedząc o rokowaniach, wyruszył on z eskadrą (16 liniowców, 2 fregaty, 21 małych jednostek) na poszukiwanie Turków, których kot-wicowisko dostrzeżono za Przylądkiem Kaliakra (45 km ze płn. wsch. od Warny), w południe 11 sierpnia. Byłe słoneczna pogoda z wiatrem północnowschodnim, a że tegc dnia przypadało święto bajramu (zakończenie ramadanu^ i większość załóg ze stojących tu okrętów (18 liniowców.

38 Owczinnikow, (op. cit., s. 44^t5) podaje, że w październiku 1790 r otrzymał Uszakow od głównodowodzącego, ks. Potiemkina, wytyczne co dc dalszych działań na morzu. Potiemkin nakazywał: utworzyć tzw. eskadrę cesarskiej bandery (2 liniowce, fregata), przeznaczoną w bitwie do wykonywania ataków na turecki okręt flagowy, podczas kiedy pozostałe jednostk: walczyć miały w kolumnie torowej; niszczyć zamiast zdobywać okręt} przeciwnika; w bitwie dokonywać podziału celów ogniowych — co dc ważności okrętów, miejsca ich ostrzału (burty, ożaglowanie itp.) oraz rodzaji użytej amunicji; w bitwie podchodzić do przeciwnika na odległość poniżę 1 kahla (185,2 m); wykorzystywać w walce wszystkie sprzyjające okoliczności walczyć mężnie, „po czarnomorsku"; wierzyć głęboko, że Bóg da zwycięstwc itd. Autor nie sądzi jednak, aby Potiemkin, awanturnik i hulaka, do tegc kawalerzysta, okazał się nowym geniuszem morskim i uważa, iż wytyczne te oparł feldmarszałek na meldunkach i dotychczasowym postępowaniu Uszakowa. Podkreśla przy tym, że wytyczne te można uznać za pierwsze instrukcję walki we flocie rosyjskiej.

174

17 fregat, 43 małe okręty) zjechała na ląd, bezpieczeństwa kotwicowiska strzegła bateria nadbrzeżna. Uszakow zaatakował niezwłocznie w szyku marszowym (3 kolumny torowe), wchodząc o 14.45 między okręty tureckie a brzeg, ostrzeliwany tylko przez działa baterii nadbrzeżnej. Zaskoczony widokiem Rosjan kapudan pasza Kiicziik kazał rąbać liny kotwiczne, próbując w panice (doszło do szeregu zderzeń) i bez czekania na powrót załóg sformować jakiś szyk bojowy, kierując się w stronę Warny. Sytuację uratował zajmujący stanowisko wiceadmiralskie Said Ali, którego okręty kotwiczyły podobno oddzielnie od pozostałych. Już około 15.15 utworzył on z nich kolumnę bojową i ruszył kursem południowowschodnim, pociągając za sobą pozostałe okręty tureckie włącznie z samym kapudanem; co więcej, zmusił przez to Uszakowa do zawrócenia i sformowania jednej kolumny torowej. Wykorzystując większą prędkość swoich okrętów, próbował nawet zwrotem w lewo uchwycić czoło kolumny rosyjskiej i wyjść na nawietrzną. W porę dostrzegł to Uszakow, który o 16.15 na flagowym „Roż-diestwo Christowo" opuścił linię bojową i z odległości pół kabla zaatakował bezpośrednio okręt flagowy Saida Alego („Kapudaniye"?). Głównodowodzącego wsparły 3 inne liniowce rosyjskie, atakując turecką awangardę, a jednocześnie pozostałe okręty jego kolumny torowej zbliżyły się do kolumny tureckiej, rozpoczynając o godzinie 17 właściwą bitwę. Trwający ponad trzy i pół godziny zacięty pojedynek artyleryjski zakończył się sukcesem Rosjan; postrzelane okręty tureckie uszły w rozsypce ku brzegom anatolijskim ścigane przez okręty rosyjskie, którym zapadająca noc i przeciwny wiatr nie pozwoliły na uzyskanie wymiernych sukcesów. Uszedł nawet ciężko uszkodzony flagowiec Saida Alego, prześladowany szczególnie przez Uszakowa, który podobno wykrzykiwał przy tym, że oduczy Saida dawania sułtanowi obietnic bez pokrycia. Zwycięstwo, które przyspieszyło zawarcie pokoju z Turcją (9 stycznia 1792 r.),

175

kosztowało Rosjan 17 zabitych i 28 rannych, straty tureckie były znacznie wyższe - .

Podsumowując morskie dokonania Uszakowa możemy stwierdzić, że nie poprawiał on taktyki liniowej w kierunku jej manewrowości, ale zajął się manewrowaniem na akwenie bitwy, nie obciążając się postanowieniami regulującymi samą taktykę liniową. Miał on o tyle ułatwione zadanie, że rosyjska morska sztuka wojenna nie była tak skrępowana schematyzmem taktyki liniowej jak brytyjska (mimo służących we flocie rosyjskiej admirałów brytyjskich). Nie narzucała swoim admirałom trzymania się ustalonych schematów taktycznych i nie tłumiła nowatorskich pomysłów groźbą odpowiedzialności sądowej i poważnymi konsekwencjami personalnymi. Stąd Uszakow miał swobodę podejmowania decyzji bez ryzyka „nadstawiania karku" i lęku admirałów brytyjskich, gdzie każde podjęcie decyzji taktycznej niezgodnej z regulaminem walki oznaczało ryzyko „utraty głowy" w przerażającej dosłowności; mówiąc lapidarnie Uszakowowi było łatwiej, bo nie musiał się bać. Z kolei Nelsona trzeba cenić przede wszystkim za odwagę i ryzyko, bez nich nie miałby szans na modyfikację taktyki liniowej. Choć obaj admirałowie starali się przekształcać uzyskany sukces taktyczny w sukces operacyjny, była w tym zasadnicza różnica. Uszakow zadowalał się jakby tylko przepędzeniem floty przeciwnika z akwenu operacyjnego, gotów do podobnej akcji, jeśli przeciwnik powracał na ten akwen po pewnym czasie, natomiast Nelson

19 Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 412^413) sądzi, że Uszakow wiedział o rokowaniach pokojowych i rozbił flotę turecką, aby Wielka Porta „nie zwlekała z podpisaniem traktatu z Petersburgiem". Bitwy Uszakowa opisałem w oparciu o hasła zamieszczone w Sowietskoj Wojennoj Enciktopiedii (t. IV, Moskwa 1977, s. 40-41 i 145 oraz t. VIII, Moskwa 1980, s. 20 i 270-271), niezależnie od wspomnianych już opracowań Owczinnikowa, Oppokowa oraz Zacharowa (htorija wojennomorskogo isskustwa, Moskwa 1969, s. 48-53) i W. D. Docenki (Admirał nie znawszij porażenij, w: Bitwy rossijskogo jłota XVIU~XX w., Sankt Petersburg 1998, s. 63-74), a także na podstawie map, zamieszczonych w Morskom Atlasie (t. III, cz. 1, Moskwa (?) 1958).

176

przepędzał flotę przeciwnika z akwenu operacyjnego już niemal na stałe dlatego, że niszczył trwale (fizycznie) gros jej sił głównych, podczas gdy Uszakow likwidował okręty admiralskie przeciwnika, choć nie zawsze na dobre. Praktycznie więc po bitwie z Nelsonem przeciwnik nie miał z czym wrócić na morze, po bitwie z Uszakowem zmieniali się w zasadzie jedynie dowódcy floty przeciwnika (czasem na lepsze). Która z metod była skuteczniejsza? Niech oceni sam czytelnik.

Zatem sprawa pierwszeństwa zastosowania taktyki manewrowej w bitwie morskiej jest nadal otwarta. Uściślając problem, należy gwoli prawdy stwierdzić, że Nelson był wiernym czytelnikiem wspomnianego już studium Johna Clerka of Eldina Essay of Naval Tactics {Szkice o taktyce morskiej), wydanego w latach 1790 (t. I) i 1797 (cz. II-cz. IV). Ten uzdolniony kupiec spod Edynburga, który sprawy morza znał z pływania łodzią żaglową po zatoce Firth of Forth, a wojny morskiej z tłumaczonych opracowań Hoste'a {L'art des armes navales, 1697) i de Moroguesa {Tactiąue navale, 1763), słusznie zauważył, że głównym celem każdej bitwy morskiej winno być rozbicie floty nieprzyjaciela. W tym celu należało, nie wdając się w walkę w kolumnach torowych, zaatakować jego awan- lub ariergardę, odciąć ją od pozostałych sił, udaremniając jakąkolwiek pomoc i zniszczyć. Wprawdzie Admiralicja uznała oficjalnie taktykę Clerka dopiero w 1806 r., już po Trafalgarze, sam Nelson w pełni aprobował jego poglądy. Ponieważ Clerk zaczął pisać swoje Szkice podobno już w 1782 r., a więc po bitwie koło Wysp Saintes, zatem być może należy uznać, iż Nelson wzorował się nie tyle na Uszakowie, ile na zwycięzcy tamtej bitwy, adm. George'u Rodneyu. W owym czasie kmdr. por. Uszakow, dowódca fregaty „Prowornyj" Floty Bałtyckiej, stacjonował w Kronsztadzie i o bitwie koło Wysp Saintes mógł wyczytać w petersburskich gazetach lub „Russkom Wiestnikie" 4 0.

40 Docenko (op. cit., s. 63-64) twierdzi, że w okresie aktywnej działalności Uszakowa pracy J. Clerka nikt jeszcze w Rosji nie czytał i dlatego admirał nie mógł jej wdrożyć w praktyczne zastosowanie bojowe. Nie jest to ścisłe,

177

W styczniu 1800 r. dworskie wywczasy Nelsona w Palermo, u boku lady Hamilton, przerwał wiceadm. Keith, wzywając go do Livorno. Po zawoalowanej reprymendzie za Minorkę i sycylijskie hulanki, obaj admirałowie odpłynęli na wody Malty, aby tam 18 lutego przechwycić koło Przylądka Passero zespół kontradm. Perree'go (liniowiec „Genereux", 3 fregaty, 2 korwety), który próbował przedostać się do La Valetty. Zdobyty „Genereux" niewątpliwie ucieszył Nelsona, był to bowiem jeden z dwóch „uciekinierów" spod Abukiru. Następnie Keith popłynął na wody egipskie, odsyłając Nelsona do Syrakuz. Ale stęskniony za wybranką serca kontradmirał przeniósł flagę na transportowiec i pożeglował do... Palermo, podczas gdy reszta zespołu (liniowce „Foudroyant" i „Lion", fregata „Penelope") z kmdr. Edwardem Berrym ruszyła ku Syrakuzom, zdobywając po drodze ostatni z abukirskich „uciekinierów", liniowiec „Guillaume Tell", który 30 marca opuścił La Valettę, aby przedostać się do Tulonu. Z końcem kwietnia Nelson, znów na „Foudroyancie", po zaokrętowaniu Hamiltonów, popłynął na wody Malty. W tym rejsie, jak się wydaje, nastąpiło apogeum uczuć kontradmirała i Emmy — zostali kochankami (poczęcie córki Horacji) przy pełnej wyrozumiałości sir Williama („troje złączonych w jedno" — jak określiła to Emma). Po powrocie do Palermo Nelson miał nowy powód do radości. Ferdynand IV udekorował go

bo (co świadczy na niekorzyść Uszakowa) w marynarce rosyjskiej służyło, w okresie jego aktywnej działalności, 10 admirałów brytyjskich, z których 6 (Samuel Bentham, Roman Crown, Adrew Elliot, Robert Hall, George Hamilton i George Tatę) po roku 1782. Znali oni na pewno wyniki bitwy koło wysp Saintes, a prawdopodobnie mogli znać poglądy Clerka i upowszechniać je we flocie rosyjskiej; niewykluczone, że Uszakow mógł się z nimi stykać służbowo. Z kolei na korzyść Uszakowa należy przypisać szczególne warunki walk na Morzu Czarnym. Flota turecka składała się z zespołów anatolijskich, egipskich, tunezyjskich i algierskich o różnych wartościach taktycznych i rożnych metodach walki. Choć dowódcy anatolijscy próbowali narzucić im taktykę liniową, to jednak zespoły z Maghrebu, zaprawione w napadach korsarskich, hołdowały raczej taktyce roju. W tej sytuacji Uszakow, eksperymentując, mógł w walce z nimi stosować różne formy manewru.

12 — Trafalgar 1805

178

Krzyżem Wielkim Orderu św. Ferdynanda i Zasługi dla Królestwa Obojga Sycylii41. Półrocze 1800 r. stanowiło więc znaczący etap w życiu Horacego Nelsona.

Prawie 7 lat (wyłączając półroczny pobyt na leczeniu prawej ręki) przebywał na morzu, mógł się zatem czuć chorym i tym tłumaczył swoją niesubordynację wobec Keitha; do tego lord Hamilton kończył 70 lat i brał dymisję, opuszczając Palermo. Biorąc powyższe pod uwagę, postanowił i on wraz z Hamiltonami wrócić do kraju. Zgodził się na to I Lord Admiralicji Spencer, ale Keith nie byłby sobą, gdyby przy rozstaniu nie dokuczył Nelsonowi. Odmówił mu powrotu do kraju na pokładzie wygodnego HMS „Foudroyant", co motywował rozpoczynającą się ofensywą Napoleona w północnych Włoszech (14 czerwca pobił Austriaków pod Marengo), oferując w zamian fregatę „Seahorse"4 2. Nelson dumnie podziękował, oświadczając, że podróż odbędzie lądem i 13 lipca kilkanaście karet z kontradmirałem, Hamiltonami, królową Neapolu i czwórką jej dzieci oraz częścią dworu i służbą ruszyło ku granicy austriackiej.

Miał swoje „egipskie hołdy" Napoleon, fortuna nie poskąpiła ich też Nelsonowi. Jego lądowa podróż przez Europę była bowiem triumfalnym pochodem człowieka, który pogromił flotę niezwyciężonego dotąd na kontynencie Napoleona. Wielbiono go za to, dziwiąc się jednocześnie jego drobnej posturze, całkiem siwej fryzurze kontrastującej z młodzieńczym wyrazem twarzy i chorobliwym wręcz upodobaniem do orderów i odznaczeń. A Nelson ucztował, przyjmował hołdy, adorował Emmę i przemawiał, choć podobno mówcą był raczej

41 Oficjalnie nazwę „Królestwo Obojga Sycylii" wprowadzono na Kongresie Wiedeńskim (1815 r.); dotąd używano zamiennie nazw „Królestwo Neapolu", „Królestwo Sycylii", „Królestwo Neapolu i Sycylii" i „Królestwo Obojga Sycylii" (niezależnie od utworzonego przez Napoleona w 1806 r. Królestwa Neapolu).

42 Jedynym chyba przyjemnym momentem rozstania z Mediterranean Fleet był list załogi szalupy admiralskiej HMS „Foudroyant", która ofiarowała mu swoje usługi w podróży do kraju. Wzruszony Nelson odmówił, nie bardzo wiedząc, jak mógłby skorzystać z łodzi, podróżując lądem. B i d w e 11, op. cit., s. 187.

179

kiepskim. Emma z kolei olśniewała wszystkich swoją dojrzałą urodą i włoskim temperamentem oraz poświęceniem, z jakim otaczała opieką chorego bohatera. Lord Hamilton patronował tej sielance niczym dobry wujaszek — ułatwiał kontakty dyplomatyczne, angażował tłumaczy i przewodników, załatwiał sprawy bytowe i dyskretnie czuwał nad szaleństwami małżonki. W Trieście, dokąd dotarli przez Adriatyk na pokładach fregat rosyjskich z eskadry Uszakowa, podróżnicy wzięli udział w obchodach drugiej rocznicy zwycięstwa pod Abukirem, zaś w Wiedniu, kolejnym etapie podróży, przedstawiono ich cesarzowi Franciszkowi II. Tu pozostała też z dziećmi królowa Karolina. W Pradze wydano wielką ucztę z okazji 42 rocznicy urodzin Nelsona, zaś w Dreźnie nadworny malarz elektora saskiego, Johann Heinrich Schmidt, namalował portrety obojgu bohaterom, podobno najbardziej wierne oryginałom. W Magdeburgu król pruski Fryderyk Wilhelm III wystawił na pożegnanie Nelsona kompanię honorową, podczas gdy w Hamburgu pewien pastor nazwał go „zbawcą chrześcijańskiego świata", a jego krajan, kupiec winny, ofiarował mu 6 tuzinów butelek najprzedniejszego reńskiego wina rocznik 1605. Finał tej podróży nastąpił w końcu października, kiedy Nelson z Hamiltonami dotarli do Cuxhaven. Tu kontradmirał wynajął statek, którym po 5 dniach sztormowania dopłynęli do Yarmouth. Rozentuzjazmowany tłum gapiów zaciągnął ich karetę (po wyprzęgnięciu koni) do najlepszego w mieście zajazdu „Pod zapaśnikami". Jego właścicielka zmieniła zaraz tę nazwę na „Pod Nelsonem", co stanowiło zapowiedź oczekujących kontradmirała hołdów i zaszczytów, tym razem na ziemi angielskiej. O ile przeciętni obywatele fetowali go przy każdej okazji, o tyle Jerzy III i koła dworskie przyjęli wręcz ozięble. Główną przyczyną była Emma (nie tylko kochanka, ale do tego „córka kowala") oraz scysje urządzane z jej powodu przez zazdrosną Fanny. W końcu Nelson poczuł się „całkiem zdrów" i poprosił Admiralicję o natychmiastowe przywrócenie do służby, a prawników o przeprowadzenie formalnej separacji z małżonką.

180

Nowy, 1801 Rok powitał już jako świeżo upieczony wiceadmirał („eskadra biała" ?) i zastępca dowódcy Channel Fleet, który swoją flagę podniósł na znanym, bo zdobytym cztery lata wcześniej, ekshiszpańskim liniowcu „San Jose"; w Royal Navy okręt ten nosił nie bardzo zgodną z zasadami pisowni hiszpańskiej i angielskiej nazwę „San Josef'. Na jego pokładzie otrzymał Nelson 1 lutego niezwykłą wiadomość — trzy dni wcześniej Emma obdarzyła go córką Horacją. Ojcostwo uszczęśliwiło go i dowartościowało. I choć dziewczynkę oddano potajemnie na wychowanie mamce, niejakiej pani Gibson, scementowała ona jego związek z Emmą na stałe, na dobre i złe. Było to ważne, bo oto upomniała się o niego „stara wesoła Anglia". W odpowiedzi na zmianę polityki cara Pawła I i reaktywację traktatu o Lidze Zbrojnej Neutralności (państw bałtyckich) nowy rząd Henry'ego Addingtona (I Lordem Admiralicji został w nim hrabia St. Vincent) postanowił wysłać na Bałtyk eskadrę ekspedycyjną wiceadm. Hyde'a Parkera (okręt flagowy „London"). Ponieważ Parker był ponad sześćdziesięcioletnim sybarytą i kunktatorem, I Lord dał mu na zastępcę właśnie Nelsona, licząc, że tylko on zmusi młodego żonkosia (Parker ożenił się niedawno z dziewiętnastoletnią panną) do zdecydowanych działań. Wiceadmirał przeniósł więc swoją flagę na liniowiec „St. George" i w drodze do Yarmouth zabrał na pokład okrętu w Spithead 600-osobowy oddział desantowy ppłk. Williama Stewarta. 12 marca 1801 r. eskadra ekspedycyjna (22 okręty liniowe, 6 fregat, 28 mniejszych jednostek) wzięła kurs na Kopenhagę, tracąc w sztormie na Morzu Północnym liniowiec „Invincible" z ponad 400 ludźmi załogi (rozbił się na brzegach hrabstwa Norfolk). Do Skagen dotarł Parker 21 marca, zaś po kolejnym tygodniu, do wejścia na Sund, skąd na negocjacje do Kopenhagi wysłał dyplomatę Nicholasa Vansittarta, który miał domagać się swobodnego przepuszczenia eskadry na Bałtyk i wystąpienia Danii z Ligi. Duńczycy żądania te odrzucili, więc Parker, mimo ostrzału

181

z twierdzy Kronborg (Helsingor), sforsował Sund i 30 marca zatrzymał eskadrę 5 mil na płd. wsch. od Kopenhagi (rejon wyspy Saltholm)43. Tu jakby stracił oddech — rozbudowane fortyfikacje nadbrzeżne stolicy (121 dział), obsadzone przez żądnych walki Duńczyków, onieśmielały grozą, zakotwiczone w wejściu do portu (między cytadelą a baterią wyspową Tre Kroner) oraz wzdłuż wschodniego skraju płycizny wyspy Amager okręty i stare hulki jako baterie pływające (łącznie 35 jednostek, 898 dział) budziły respekt, zaś pas mielizn (z największą Middelgrund, kanalizującą w tym miejscu lewe ramię Sundu — Drogden, na dwa przejścia — Głębię Środkową i Głębię Królewską) i płycizn, położonych na północ i północny wschód od nich (między Zelandią, Amager i Saltholmem), z torami wodnymi, z których Duńczycy usunęli oznakowanie, uświadamiał dobitnie, jak ryzykowny jest atak na port i miasto. Do tego obroną Kopenhagi kierował zdecydowany przeciwnik ustępstw, następca tronu, ks. Fryderyk (późniejszy Fryderyk VI).

Na szczęście Parker miał u swego boku zdecydowanego na wszystko Nelsona. Ten zaś postanowił uderzyć na miasto i port od południa, po obejściu z większością sił (12 liniowców, 6 fregat, 2 slupy, 7 barkasów moździerzowych, 2 brandery) płycizny Middelgrund i sforsowaniu następnie ustawionej na Głębi Królewskiej kolumny okrętów duńskich komodora Olfreda Fischera (flagowy „Dannebrog"); z kolei Parker (8 okrętów liniowych, 17 mniejszych jednostek) miał zablokować ogniem wejście główne do portu. Nelson przeniósł swoją flagę na 74-armatni i o mniejszym zanurzeniu HMS „Elephant", a następnie przez dwie noce rozpoznawał na małym lugrze, pośród pływającej kry, tor wodny, którym popłynąć miał do walki.

Kiedy 2 kwietnia o 9.45 na rejach „Elephanta" Nelson podniósł sygnał nr 16 (Close action — „akcja bojowa"), 12

Wobec różnych danych źródłowych co do dat przejścia eskadry Parkesa pod Kopenhagę powyższe daty przyjąłem po analizie trasy przejścia na mapie.

182

liniowców brytyjskich popłynęło wzdłuż szyku duńskiego (19 jednostek), ostrzeliwując z odległości 500 m jego końcowe okręty. Następnie prowadzący HMS „Edgar" zakotwiczył naprzeciw piątego w szyku „Jyllanda", za nim zaś kolejno kotwiczyły następne, bowiem Nelson zamierzał, na podobieństwo batalii abukirskiej, stoczyć bitwę na kotwicach (po „unieszkodliwieniu" swego przeciwnika każdy brytyjczyk posuwał się do przodu i atakował następnego „wolnego" w szyku duńczyka). W tym czasie fregaty miały ostrzelać i wywabić pod lufy zespołu Parkera 16 innych stojących w porcie okrętów duńskich. W trakcie czterogodzinnej zaciętej wymiany ognia obie strony poniosły krwawe straty, do tego 3 liniowce Nelsona weszły na mielizny, za to z wielu płonących okrętów duńskich załogi zaczęły uciekać na ląd (Fischer musiał opuścić płonący „Dannebrog" i przejść na „Holsteen", a po jego ciężkim uszkodzeniu, na „Elefanten" !). Kilka uszkodzonych okrętów poddało się Brytyjczykom. Nastąpił kryzys bitwy — co dostrzegł Nelson, a czego nie — Parker, którego niesprzyjający wiatr spychał ponadto na przybrzeżne mielizny Zelandii. Dlatego po 13.30 podniósł na rejach „Londona" sygnał nr 39 (Leave off action — „przerwać walkę"), ale Nelson, w kolejnej niesubordynacji, nie uwzględnił rozkazu, a na nalegania oficera sygnałowego uczynił gest komentowany później z podziwem przez całą Europę — do niewidzącego oka przyłożył lunetę, oświadczając głośno, że nie widzi żadnego sygnału. Zresztą Parker, aby rozgrzeszyć tę niesubordynację podwładnego, oświadczył potem, iż podniósł sygnał, licząc na „inteligencję" Nelsona — jeśli był zdolny do walki, miał nie wykonywać sygnału, jeśli nie, miałby gotowe „usprawiedliwienie", aby z honorem wycofać się z bitwy. Ten zaś zawierzył swej intuicji, choć o godzinie 14 do walki włączyło się 11 duńskich kanonierek wiosłowych, zginął dowódca zespołu fregat, kmdr Riou, a flagowy „Elephant" został mocno postrzelany przez baterię pływającą „Proevesteen",

183

która znalazła się w martwym polu ostrzału liniowca. Po dalszych dwóch godzinach bitwa zaczęła zamierać, ale nadal strzelały baterie nadbrzeżne i Duńczycy nie chcieli kapitulować. Między okrętami dryfował płonący „Dannebrog" (wyleciał w powietrze o 16.30), którego załogę ratowały szalupy duńskie i brytyjskie, a 6 uszkodzonych okrętów Nelsona (łącznie z „Elephantem") szukało ratunku na mieliznach; z ich załóg na szalupach tworzono doraźnie grupy pryzowe dla opanowywania unieruchomionych jednostek duńskich. Wreszcie zniecierpliwiony wiceadmirał dla wyjaśnienia sytuacji zagrał va banąue — wysłał parlamen-tariusza do samego ks. Fryderyka z propozycją zawarcia rozejmu. W piśmie skierowanym do „Duńczyków, naszych braci" wykazał się sporą dozą dyplomacji, chwaląc ich za okazane męstwo oraz tłumacząc, że zgodnie z rozkazami będzie oszczędzać Danię, kiedy tylko ustanie jej opór. Jeśli nie, to będzie zmuszony spalić wzięte pryzy „bez możliwości ocalenia ich dzielnych załóg", ale pogróżkę tę osłodził stwierdzeniem, że bohaterscy Dunowie zawsze byli braćmi Anglików, a nigdy wrogami. Pismo doręczył następcy tronu imiennik księcia, znający język duński kmdr ppor. Fryderyk Thesiger i, zgodnie z wytycznymi Nelsona, odpowiednio je zinterpretował. Ujęty „brytyjskim humanitaryzmem" książę zgodził się na 24-godzinny rozejm, który codziennie odnawiano. W czasie trwania rozejmu Nelson wyprowadził swoje okręty wraz z pryzami (jeg° udział w kopenhaskim pryzowym wyniósł 18 000 funtów szterlingów) z pułapki Głębi Królewskiej na wody Sundu, poza zasięg baterii nadbrzeżnych. Ostatecznie 9 kwietnia rozejm zakończył się podpisaniem porozumienia o wycofaniu Danii z Ligi Zbrojnej Neutralności i jej zgodą na zaopatrzenie eskadry Parkera w słodką wodę, prowiant i materiały wojenne. Ten sukces polityczno-wojskowy kosztował Brytyjczyków 253 zabitych i 688 rannych oraz 9 uszkodzonych okrętów; Duńczycy stracili 790 zabitych i 910 rannych

184

oraz około 2000 jeńców, ponadto spłonęło lub zatonęło 19 okrętów i hulków44.

Atak na Kopenhagę podziałał odstraszająco na pozostałych członków Ligi, tym bardziej, że główny jej rzecznik, Rosja, po zamordowaniu Pawła I (23 na 24 marca 1801 r.) dokonała reorientacji politycznej. Toteż kiedy po naprawie okrętów w Zatoce K0ge (kotwicowisko udostępnione Parkerowi przez Duńczyków) eskadra popłynęła 12 kwietnia pod Karlskronę, w której stała flota szwedzka (12 liniowców, 8 fregat), rząd Gustawa IV podpisał bez oporów umowę o wycofaniu się z Ligi. Pozostawała Rosja ze stojącą w Rewlu eskadrą Roty Bałtyckiej (9 liniowców, 7 fregat, 12 mniejszych jednostek), lecz sytuacja była tu niejasna — wojna czy demonstracja zbrojna (?).

Parker zawrócił zatem do Kóge i czekał na instrukcje. Nadeszły 17 kwietnia, ale Admiralicja dała mu wolną rękę; gdyby jednak wybrał wojnę, miał prowadzić ją do czasu zwolnienia statków brytyjskich zatrzymanych w 1800 r. w portach rosyjskich. W trakcie tych przygotowań Parkera do wyprawy na Rewel Nelson, w dzień urodzin Emmy, 26 kwietnia, wydał na pokładzie „St. George'a" uroczysty obiad, na którym biesiadnicy pili zdrowie świętej... Emmy. Toast nie przyniósł szczęścia Parkerowi, którego za kunktatorstwo 5 maja odwołano z dowodzenia eskadrą; na korzyść Nelsona oczywiście. Ten nie wahał się długo — wybrał demonstrację zbrojną i już 8 maja wyprawił się pod Rewel z 10 najlepszymi okrętami liniowymi i 2 fregatami. Lecz baza była pusta, gdyż okręty rosyjskie odeszły do Kronsztadu. Z Rewia, gdzie przyjęto go z sympatią (ze względu na posturę nazywając „młodym Suworowem", co zapewne nie sprawiło mu przyjemności), wysłał 12 maja notę dyplomatyczną do carskiego MSZ w Petersburgu o celu swego rajdu (udzielenie pomocy za-

44 Wg Bidwella (op. cii., s. 216), który powołuje się na jakiś późniejszy list Nelsona, była to 106 bitwa wiceadmirała, co Wieczorkiewicz, (op. cit., t. I, s. 488) uważa za „przesadę". Wobec rozbieżnych danych źródłowych co do strat w bitwie kopenhaskiej przyjąłem ustalenia Warnera, (op. cit., s. 126).

185

trzymanym kupcom brytyjskim, manifestacja przyjaźni!), co, jak się wydaje, rozładowało napiętą atmosferę. 16 maja Rosjanie zwolnili zatrzymane statki brytyjskie, a miesiąc później oba państwa podpisały układ znoszący Ligę i przywracający blokadę portów francuskich oraz kontrolę statków handlowych (w tym państw neutralnych). Nelson, który od 17 maja stał w Rostocku, oczekując na decyzje polityczne, uznał swoją misję za spełnioną i poprosił o odwołanie z dowodzenia eskadrą (mimo oficjalnego zaproszenia do złożenia wizyty kurtuazyjnej w Petersburgu). Po przekazaniu więc obowiązków wiceadm. Charlesowi Pole'owi powrócił 1 lipca na brygu „Kitę" do Yarmouth. Jednak nie danym mu było zbyt długo pławić się w glorii Kopenhagi, gdyż już w końcu lipca wyznaczono go na organizatora i dowódcę sił przeciwinwazyjnych — po drugiej stronie kanału, w Boulogne sur Mer, kontradm. Ludwik Latouche-Treville gromadził już statki dla francuskiej armii inwazyjnej. Nelson musiał więc zająć się fortyfikowaniem portów, tworzeniem flotylli obrony wybrzeża i flotylli patrolowych (z jednostek Reserve Fłeet i floty handlowej?), uzbrajając je w 24-funtowe karonady i ośmiocalo-we granatniki (?) oraz oddziałów lądowych obrony wybrzeża (Home Guard?). Stanowisko przyjął z niechęcią, uważając, że jest to praca administracyjna, co więcej, podejrzewał w tym intrygę Admiralicji, aby rozłączyć go z Emmą. Kiedy w ośrodku mobilizacyjnym Sheerness rozpoczęły się stosowne przygotowania, wiceadmirał wyprawił się 1 sierpnia na fregacie „Medusa" z zespołem około 30 okrętów artyleryjskich (kecze moździerzowe?) na Boulogne. Celem rajdu (trzecia rocznica Abukiru) było rozpoznanie systemu obrony bazy oraz udowodnienie Francuzom, „że nie będą mogli bezkarnie wytknąć nosa poza własne porty". Rekonesans sprowadził się więc do wzajemnej wymiany ognia, w czasie której na okrętach brytyjskich było 4 rannych (oficer, 3 marynarzy). Drugi wypad na Boulogne, przeprowadzony nocą z 15 na 16 sierpnia z udziałem 4000 oddziału desantowego, zakończył się krwawymi stratami napastników. Nelson zamierzał bowiem uprowadzić zgromadzone jednostki

186

desantowe, odcinając liny kotwiczne i cumy, dlatego desant po ostrzale artyleryjskim zaatakował je na szalupach. Tymczasem, ku jego zaskoczeniu, statki stały na stalowych łańcuchach, z tego większość „na szpring" (dodatkowe liny z burty lub rufy do beczek cumowniczych) lub z dodatkowymi kotwicami burtowymi, wypad więc zakończył się fiaskiem (straty brytyjskie ponad 200 zabitych i rannych, francuskie — 35). Za niepowodzenie obwiniał się sam Nelson, który uważał, że gdyby poprowadził desant osobiście (zamiast kmdr. Edwarda Parkera, zmarłego później z powodu odniesionych ran ?), sukces byłby niewątpliwy. Pocieszał się tylko, że nie stracił w tym ataku żadnego okrętu45. Bulońskie niepowodzenia „niezwyciężonego Nelsona" przyspieszyły podobno rokowania pokojowe z Francją.

Traktat pokojowy w Amiens (25 marca 1802 r.), poprzedzony podpisanym w październiku poprzedniego roku roze-jmem, przyjął Nelson, jego otoczenie oraz większość społeczeństwa brytyjskiego jako „zawieszenie broni". Trzeba było zregenerować siły, zgromadzić zasoby finansowe na wyposażenie armii i floty oraz zmontować nową koalicję przeciw Francji, tym razem już nie rewolucyjnej, a cesarskiej. Dlatego Nelsona nie zwolniono z obowiązków dowódcy sił obrony przeciwinwazyjnej; udzielono mu tylko, na jego prośbę, urlopu na czas nieograniczony „ze względu na stan zdrowia wymagający odpoczynku na lądzie" (od 21 października 1801 r.). Ten już przygotowała mu Emma, zakupując za 9 tys. funtów (z których 6000 pożyczył Aleksander Davison, znajomy „sprzedawca" wszystkich pryzów Nelsona) uroczy dwór Merton Place w położonej około 14 km od Westminsteru wsi

45 E. K o s i a r z . Wojny na Bałtyku X-XJX w., Gdańsk 1978. s. 331-345; B i d w e l l , op. cit., s. 226-228; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 489-490; R y n i e w i c z , op. cit., s. 50-51. Ten ostatni podaje, jakoby formowana przez Nelsona eskadra obrony wybrzeża składała się z 3 liniowców, 2 fregat i 70 małych jednostek (brygi, kecze moździerzowe, szalupy kanonierskie, brandery).

187

Merton. Zamieszkała w nim Emma z mężem i matką oraz ojciec Nelsona, do których dołączył niebawem sam wiceadmirał i świeżo upieczony wicehrabia (za Kopenhagę); w przyszłości miała tu mieszkać mała Horacja. Ten osiemnasto-miesięczny pobyt w Merton Place był podobno najszczęśliwszym okresem w życiu Nelsona, choć dwukrotnie przerwały go tragiczne zdarzenia — 26 kwietnia 1802 r. zmarł mu ojciec, zaś 6 kwietnia 1803 r. William Hamilton. Wydawać się mogło, że na drodze do szczęścia osobistego wiceadmirała ubyła jeszcze jedna przeszkoda...

W omawianym okresie obserwujemy dalsze doskonalenie systemu ożaglowania okrętów. Na fok- i grotmaszcie pojawiła się po roku 1788 czwarta kondygnacja żagli rejowych — bom-bramsle (po żaglu dolnym, marslu i bramslu). Wszystkie one przy korzystnych wiatrach mogły być z obu stron (burt) przedłużane przez znane nam już podwieszane żagle wytykowe, tzw. płótniska lub lizie (lizel, marslizel, bramlizel), rozpinane na lizrejkach — wytykach mocowanych do obu noków rej.

Około 1793 r. uzyskał ostateczny kształt trzeci maszt główny — stermaszt. Podwyższono go, wyposażając w bram-stengę i bramsel, zaś łaciński żagiel dolny powiększono i osadzono rozwidloną piętą na umocowanym skośnie drzewcu, tzw. gaflu (od góry), zaś od dołu na poziomym drzewcu, tzw. bomie. Żagiel taki, zwany gaflowym (bezanżaglem), ułatwiał znacznie manewrowanie przy zwrotach. Od tego czasu zaczęto na czas rejsu przenosić banderę z drzewca rufowego na nok gafla. Z kolei rok później przedłużono stengę bukszprytu o tzw. bramstengę, co pozwoliło na dodanie jeszcze jednego kliwra, zwanego lataczem oraz zamontowano pod bukszprytem krótkie prostopadłe drzewce, tzw. delfiniak, do rozpierania dolnego sztagu bukszprytu. Tego rodzaju udoskonalenia powiększyły liczbę żagli na wielkich okrętach pełnorejowych do 37, podczas kiedy na początku wieku XVIII było ich przeciętnie 15-16. Około 1797 r. w konstrukcji kadłuba zrezygnowano ostatecznie z budowy osłabiających rufę tzw. balkonów (często

188

przeszklonych), zamykając jej płaszczyznę szeroką płaską lub półkolistą pawężą z oknami. Coraz szerzej też wykorzystywano plecionki linowe (sieci, siatki) jako środki ochronne podczas bitwy. Rozwieszane nad pokładami chroniły załogi przed odłamkami strzaskanego omasztowania, natomiast rozwieszane pionowo wokół pokładów utrudniały przeciwnikowi abordaż. Przyjęło się już powszechnie, że prawoburtowa część pokładu jest częścią reprezentacyjną okrętu, niedostępną dla szeregowej załogi w czasie postoju w portach.

Ustalił się też pewien schemat malowania kadłubów okrętowych. Po 1773 r. zrezygnowano ze smołowania lub nasączania poszycia burt (mieszanka żywicy, oliwy i terpentyny) na rzecz malowania ich farbami olejnymi. W Royal Navy np. pokład malowano na czerwono, zaś kadłub pokrywano poziomymi pasami (biegnącymi wokół okrętu) w kolorach: jasnożółtym, czarnym i białym; przy czym jasnożółte i białe pokrywały pokłady artyleryjskie, które oddzielały od siebie pasy czarne. Z kolei furty armatnie malowano na czarno, przez co, po ich zamknięciu, burty okrętów przypominały szachownicę. Podobno taki styl malowania wprowadził Nelson na okrętach Floty Śródziemnomorskiej (choć czasem kolor czarny zastępowano czerwonym, a żółty białym). Nazwano go później, po śmierci wiceadmirała, „stylem Nelsona" (Nelson fashion). Styl ten, wprowadzony niemal we wszystkich flotach, utrzymał się aż do lat siedemdziesiątych XIX w., a w pojedynczych egzemplarzach (szkolne okręty żaglowe) dotrwał do naszych czasów. Np. pomalowano tak stalowy kadłub statku szkolnego „Lwów" PSM w Gdyni. W 1801 r. Royal Navy otrzymała, w związku z przyłączeniem Irlandii do Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii, nowy proporzec. Na dotychczasowy „Union Jack" nałożono więc nowy skośny krzyż św. Patryka w kolorze czerwonym. Aby jednak nie zakrył całkiem skośnego białego krzyża św. Andrzeja, przesunięto go nieco wobec osi symetrii proporca. W związku z powyższym zmieniły się też nieznacznie rufowe bandery okrętów.

189

Niestety, kolejna próba wprowadzenia we flotach wojennych nowego środka walki — pojazdu podwodnego

do niszczenia jednostek nawodnych, nie powiodła się. Zawiniła zarówno niedoskonałość techniczna ówczesnych konstrukcji podwodnych, jak też mentalność ówczesnych wojskowych. Przyzwyczajeni do walki na rozległej przestrzeni pokładu, w kolorowym mundurze i oko w oko z przeciwnikiem, uznali atak spod wody niejako za cios w plecy zaskoczonego przeciwnika, za niegodny honoru żołnierza-marynarza, przystojący bardziej piratowi czy bandycie. Stąd ich niechętny stosunek do pionierów podwodnej żeglugi. Świadczą o tym perypetie Roberta Fultona, wynalazcy amerykańskiego, zapoznanego z osiągnięciami swego rodaka Dawida Bushnella. Od 1797 r. przebywał on we Francji, na próżno starając się pozyskać dla swoich projektów dowództwo armii i floty republikańskiej46. Dopiero Pierwszy Konsul Bonaparte udzielił zgody na budowę okrętu, asygnując na nią 10 000 franków (?). Okręt podwodny „Nautilus", zbudowany w warsztatach mechanicznych Braci Perier w Chaillot (?) nad Sekwaną, był pojazdem podwodnym („łódź nurkowa") w kształcie cygara o długości 6,48 m i średnicy 1,94 m, wykonanym z blachy miedzianej. Stępką był wodny zbiornik balastowy (średnica 0,52 m), napełniany i opróżniany ręczną pompą tłokową. W części dziobowej, poza komorą z urządzeniem kotwicznym, znajdowała się kopuła obserwacyjna

łć 13 grudnia 1797 r. zaproponował on powołanie „Towarzystwa Nautilus" dla budowy i eksploatacji OOP; urnowa erekcyjna zawierała m.in. zastrzeżenie, że zbudowany OP nie będzie użyty przeciw Amerykanom, jego załogę tworzyć będą żołnierze lub marynarze, jeśli załoga byłaby represjonowana po dostaniu się do niewoli, strona francuska miała odpowiedzieć podwójnymi represjami wobec jeńców brytyjskich. Budowany OP (w oparciu o plany Bushnella i Polaka Jakuba Fryderyka Hoffmana) kosztować miał 100 000 franków, zaś rząd francuski płacić miał Towarzystwu 4000 franków za każde działo zatopionego okrętu brytyjskiego. Wspomniany Hoffman, uczestnik powstania kościuszkowskiego, był lekarzem w Legionach Dąbrowskiego, a zaprojektowany OP uwolnić miał Kościuszkę z niewoli rosyjskiej.

190

z okienkiem i włazem. Napęd główny stanowiła śruba cztero-skrzydłowa (średnica 1,34 m), obracana ręcznie przez układ przekładni zębatych (120 obrotów na minutę), zaś napęd pomocniczy (na powierzchni) — ośmiokątny żagiel rozpięty na metalowym maszcie, składanym przy zanurzeniu. Przy sterze kierunku znajdowały się skrzydła steru głębokości. Uzbrojeniem „Nautilusa" była torpedo-mina (beczka z 45-50 kg prochu i zapalnikiem mechanicznym), holowana na linie zamocowanej do kopuły obserwacyjnej poprzez ucho stalowego świdra. Atakując, trzyosobowa załoga kierowała „Nautilusa" pod okręt przeciwnika, gdzie obserwator wkręcał świder w poszycie kadłuba. Następnie pojazd odpływał, wlokąc za sobą torpedo-minę aż do uderzenia zapalnika o świder lub poszycie — detonacja z reguły niszczyła atakowany okręt. Pierwsze próby „Nautilusa" rozpoczęły się w czerwcu 1800 r. na Sekwanie w Paryżu (zanurzenie 20-minutowe), następnie 29 lipca na Sekwanie w Rouen (dwa zanurzenia 8 i 17-minutowe na głębokość 7,6 m), zaś w sierpniu, ze względu na silny prąd rzeki, przeniesiono je do Hawru (zanurzenie na głębokość 7 m przez 2 godziny i 20 minut). Wtedy też wymieniono śrubę napędową na dwuskrzydłową, co pozwoliło uzyskać prędkość 27,5 m na minutę (1,65 km/godz.). 13 września pojazd podjął próbę przejścia morzem do Cherbourga, lecz silny sztorm zmusił go do schronienia się w Greven (Grovan?), gdzie przez 35 dni blokowany był przez 2 brygi Royal Navy. Fulton podobno kilkakrotnie próbował je atakować, lecz bez rezultatu; nie znamy też dalszych losów „Nautilusa" (?).

„Nautilusa II" zbudował Fulton w 1801 r„ podobno na polecenie Napoleona. Różnić się miał od poprzednika, ale brak jest danych, poza tym, iż wyposażony był w zbiornik sprężonego powietrza o pojemności 0,028 m3 (?) i ciśnieniu 200 atm (?), dzięki czemu wydłużono czas zanurzenia do 4,5 godziny, że wyposażono go w drewniany pokład zewnętrzny (6 x 2 m) oraz że powiększono załogę do 4 ludzi. Próby nowego pojazdu prowadzone w Breście (3 lipca — 60-

191

minutowe zanurzenie na głębokość 7,5 m, 7 lipca — rekord długości zanurzenia — 4 godziny i 20 minut) zakończyły się 11 sierpnia 1801 r. udanym atakiem bądź na blokującą port eskadrę Royal Navy (podobno torpedo-miną zatopiono mały slup), bądź na umieszczony na redzie okręt-cel (stary szkuner). Fultonowi marzy się już budowa flotylli okrętów podwodnych (długość 11 m, szerokość 4 m, uzbrojenie 25-30 torpedo-min, załoga 8 ludzi, maksymalny czas zanurzenia 8 godzin), ale minister marynarki, wiceadm. Denis Decres, w imieniu Napoleona odrzuca te projekty ze względu na „okrucieństwo i niehumanitarność" nowej broni oraz obawę, że wzięta do niewoli załoga okrętu podwodnego zostanie bezzwłocznie powieszona, „a śmierć na stryczku nie przystoi żołnierzowi". Rozgoryczony Fulton zniszczył „Nautilusa II", zamierzając swój wynalazek sprezentować Brytyjczykom i powrócił do Paryża47. Tu, za namową ambasadora USA, zajął się budową statku z napędem parowym. Osiemnastometrowa jednostka, poruszana kołami łopatkowymi uzyskała 9 sierpnia 1803 r. na paryskiej Sekwanie prędkość 4 i pół węzła, do tego płynąc pod prąd. Napoleon jednak nie wyraził uznania, oświadczając, że „pudła plujące dymem nigdy nie będą miały wartości praktycznej jako jednostki bojowe"4 8. Mylił się oczywiście i to świadczy, że mylili się także współcześni, uważając go za burzyciela istniejącego ładu politycznego, społecznego i wojskowego w Europie. Jak się wydaje, w dziedzinie techniki wojskowej pozostawał tradycjonalistą.

O konstrukcjach „łodzi nurkowych" Fultona brak jest dokładnych danych (zwłaszcza o „Nautilusie" II), stąd wiele znaków zapytania. Nieco więcej piszą o nich S u t o w s k i , op. cit., s. 4 5 ^ 8 oraz W. Ł y s i a k , Nikczemny wynalazek, „Morze" 1970, nr 5, a także SATS. s. 331-332.

B. K o z ł o w s k i , Dzieje okrętu. Warszawa 1956, s. 296-297; B. U r b a ń s k i , Dwa wieki napadu mechanicznego statków, Gdańsk 1997, s. 33-36. 2 kolei P. M i q u e 1, J. P o i r i e r, W czasach Napoleona 1795-1815, Wrocław 1994, s. 49 podają, jakoby Napoleon interesował się wynalazkiem, twierdząc, że „może (on) zmienić oblicze świata".

W CIENIU CESARSKIEJ KORONY I INWAZJI NA WYSPY BRYTYJSKIE

Jak już wspomniano, obie strony walczące potraktowały pokój w Amiens tylko jako niezbędną przerwę operacyjną w zmaganiach wojennych. Tak więc przygotowaniami do nowej wojny zajęli się zarówno Napoleon, jak Nelson, oczywiście każdy w zakresie swoich obowiązków.

Napoleon rozpoczął od porządkowania spraw wewnętrznych Republiki pod kątem umacniania swojej pozycji w jej władzach naczelnych, od reorganizacji jej systemu administracyjnego oraz od tworzenia nowej armii francuskiej, której głównym zadaniem miała być inwazja na Wyspy Brytyjskie. W sprawach zewnętrznych natomiast zajął się wygaszaniem tych konfliktów zbrojnych, które, nie gwarantując sukcesów-, mogły pogorszyć sytuację polityczną i militarną Republiki, z najważniejszym z nich, związanym z utworzeniem francuskiego imperium kolonialnego w rejonie Karaibów.

Wykorzystując swoją popularność i żądania stronników, aby przedłużyć mu sprawowanie urzędu Pierwszego Konsula o dalsze 10 lat, Napoleon zorganizował plebiscyt na rzecz swego „dożywocia" na tym urzędzie z prawem mianowania sukcesora. Pozytywne wyniki plebiscytu (3 568 855 głosów „za", 8374 „przeciw") pozwoliły 2 sierpnia 1802 r. dokonać zmian w Kon-

193

stytucji roku VIII: Pierwszy Konsul sprawował urząd dożywotnio mianował sukcesora, ratyfikował traktaty, zwoływał senat i Ciało Prawodawcze, powiększał liczbę deputowanych. Senat zaś otrzymał prawo „regulowania wszystkiego, co nie zostało przewidziane w konstytucji", co stworzyło podstawę do późniejszej likwidacji Republiki i utworzenia monarchii. Niejako szczytem urzędowego „uwielbienia" przyszłego władcy było ustanowienie 15 sierpnia 1802 r. corocznego dnia Sw. Napoleona (dzień urodzin Pierwszego Konsula) jako „patrona wojowników". Reforma samorządu lokalnego jeszcze ściślej uzależniła go od władz centralnych. Republikę podzielono na 102 departamenty, a te na podprefektury, kantony i gminy. Prefektów departamentów osobiście mianował Napoleon; nadzorowali oni pobór podatków i rekruta oraz zbierali informacje o życiu codziennym każdego obywatela. Kontynuowano również, rozpoczęte jeszcze 12 sierpnia 1800 r., prace nad unifikacją i kodyfikacją praw Republiki (kodeks cywilny, karny i handlowy), efektem których był tzw. Kodeks Napoleona, wprowadzony w życie 21 marca 1804 r. (sankcjonował wolność osobistą, równość wszystkich wobec prawa, własność prywatną, wolność sumienia, świeckość małżeństwa itp.). 18 kwietnia 1802 r. ogłoszono zawarcie konkordatu ze Stolicą Apostolską (religia katolicka jako religia znacznej części Francuzów, a nie religia panująca; biskupi i prałaci wyznaczani przez państwo, a zatwierdzeni przez papieża; państwowe pensje dla kleru w zamian za złożenie przysięgi na wierność rządowi itp.). Dla wsparcia poczynań władz powołano 19 maja 1802 r. Legię Honorową — organizację milicyjną, która w imieniu Republiki miała zwalczać wszelkie akcje na rzecz przywrócenia ustroju feudalnego (reaktywacja monarchii). Kiedy jednak Pierwszy Konsul zorientował się, że stanęłaby ona na przeszkodzie jego planom dynastycznym, zamienił Legię Honorową w... pięcioklasowy order, nadawany osobom wojskowym i cywilnym za szczególne zasługi dla państwa francuskiego. Uzdrowić gospodarkę kraju miały

13 — Trafalgar 1805

194

utworzone izby handlowe i przemysłowe, zreorganizowane giełdy oraz reaktywowane towarzystwa popierania rolnictwa i przemysłu; urzędowo wprowadzono też w życie dziesiętny system metryczny, zaś stabilizację monetarną zapewnić miał ustalony parytet złota wobec srebra jak 1 : 15,5.

Wyciszając konflikt na Karaibach, postąpił Napoleon wbrew swoim wcześniejszym planom oraz interesom handlu francuskiego, w którym towary kolonialne odgrywały znaczącą rolę. Jeszcze przed oficjalnym zwrotem utraconych posiadłości anty-lskich, zagwarantowanym pokojem w Amiens, w odpowiedzi na ogłoszenie w lipcu 1801 r. przez samozwańczego generała Franciszka Toussainta (Toussaint-Louverture) autonomii wyspy San Domingo, Napoleon wysłał tam w grudniu tego roku ekspedycję kamą gen. Karola Leclerca. Oddziały kolonialne, załadowane w Tulonie na flotyllę transportowców, pod osłoną 10 okrętów liniowych kontradm. Villareta de Joyeuse'a dotarły w lutym 1802 r. na wody wyspy, rozpoczynając jej ponowny podbój. W maju 1802 r. w wysłanym na San Domingo drugim rzucie wojsk znalazła się również 3 półbrygada Legionów Polskich gen. Władysława Jabłonowskiego (dawna Legia Nad-dunajska), która, wzięta na żołd francuski jako 113 półbrygada liniowa gen. Fortunata Bernarda (2918 ludzi) i załadowana w Livorno na 16 transportowców kontradm. Jakuba Bedouta, wylądowała we wrześniu na wyspie. Wsparła ją w marcu 1803 r. 2 półbrygada Legionów płk. Wincentego Aksamitowskiego, która jako francuska 114 półbrygada liniowa gen. Spitala została załadowana w końcu stycznia w Genui (z braku transportowców popłynęło tylko 2447 ludzi). Po zaciętych walkach z powstańcami murzyńskimi (a po 16 maja 1803 r. również z wojskami brytyjskimi) Francuzi zostali wyparci do wschodniej, hiszpańskiej części wyspy, gdzie starcia trwały jeszcze do polowy 1809 r. Część zachodnia ogłoszona została 1 stycznia 1804 r. niepodległą Republiką Haiti. Pomyślnie zakończył się natomiast podbój Martyniki i Gwadelupy, prowadzony od maja 1802 r., gdzie Francuzi przywrócili niewolnictwo „w interesie cywilizacji kolonii

195

i handlu". Awantura karaibska kosztowała wojska napoleońskie około 40 000 poległych i zmarłych na żółtą febrę, a wśród nich prawie 4000 Polaków. Dalszych 1000 Polaków dostało się do niewoli brytyjskiej (połowę z nich osadzono w pontonach więziennych), 400 uzyskało honorowe obywatelstwo Haiti, do Francji zaś wróciło tylko 330 oficerów i żołnierzy polskich, rozgoryczonych, że zostali wykorzystani przez Napoleona do tłumienia walczących o wolność czarnych niewolników. Świadomość tego miała duży wpływ na obraz walk — humanitarne traktowanie jeńców i czarnej ludności cywilnej przez Polaków spowodowało, iż cieszyli się oni wielkim uznaniem wśród mieszkańców wyspy. Epizod karaibski żołnierza polskiego miał również i swoje marynarskie odniesienia — dwa z nich odnotowano w kronikach. Pierwsze — to kilkumiesięczne działania kaperskie (listopad 1805-czerwiec 1806?) polsko-francuskiej goelety „Mosąuito"', drugie — to powrót do Francji por. Bernsdorfa wraz z towarzyszami na zdobycznym brytyjskim statku kupieckim (1809?).

1 Goeleta (goelette) „Mosąuito" była dwumasztowym żaglowcem (ożaglowanie typu szkuner) o wyporności około 200 ton i uzbrojeniu — 1 armata 12-funtowa i 3-5 armat 3-funtowych. Jej 60-osobowa załoga składała się w połowie z Francuzów, w połowie z Polaków (artyłerzyści z obu półbrygad ?). Dowódcą był Francuz, kpt. Bruat, Polakami zaś dowodził por. Kazimierz Lux. Służbę rozpoczęła w listopadzie 1805 r. (?), atakując statki brytyjskie i amerykańskie na wodach Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego. Podobno 8 grudnia 1805 r., w czasie postoju w San Domingo, nastąpił bunt załogi francuskiej (?); wtedy por. Lux opanował okręt i opuścił port. Jeszcze przez pół roku „Mosquito" prowadził działalność korsarską, zajmując się również dostawami broni dla powstańców murzyńskich (?); nosił wtedy ..polską" (?) banderę (biała z białym orłem na czerwonej tarczy). W czerwcu 1806 r. (?) został przechwycony przez francuski 74-armatni liniowiec „Veteran" (dowódca kmdr Hieronim Bonaparte, brat Napoleona) i po zaciętej walce zatopiony. „Veteran", z rozproszonej przez sztorm na wodach Antyli eskadry kontradm. Jeana Willaumeza (6 okrętów liniowych), zdołał mimo pościgu brytyjskiego dotrzeć do Concarneau pod Lorient. J. P e r t e k, Goeleta Mosąuito", „Morze" 1952, nr 8 i 9; Zarys dziejów..., t. II, s. 294-295, gdzie goeletę nazywa się błędnie „galeonem"; patrz także: W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 543-545.

196

W skład napoleońskiego imperium kolonialnego rejonu Karaibów miała wejść, poza Antylami, również wschodnia część Gujany oraz Luizjana z Nowym Orleanem, obszar położony wzdłuż zachodniego brzegu Missisipi o powierzchni ponad 100 000 km2, ale zamieszkały tylko przez około 5000 osadników; przekazany Francji przez Hiszpanię układem z 1 października 1800 r. (w zamian za rozszerzenie terytorium Księstwa Parmy). Wiosną 1802 r. rozpoczęto tworzenie trzytysięcznego korpusu wojsk dla przejęcia Luizjany, na czele którego stanął gen. Claude Victor. Podobno Wielka Brytania z niechęcią patrzyła na obecność Francuzów w Luiz-janie, obawiając się, iż stamtąd podejmą oni działania kaper-skie2 przeciw uprawianemu na Karaibach brytyjskiemu przemytowi artykułów kolonialnych (w tym cukier trzcinowy i rum) do Stanów Zjednoczonych i wicekrólestw Ameryki hiszpańskiej. Tymczasem przygotowania do nowej wojny z Albionem oraz niepowodzenia przy reaktywacji niewolnictwa na San Domingo osłabiły jakby amerykańskie zamysły Napoleona, a podobno całkiem zahamowało je postępowanie prezydenta USA, Thomasa Jeffersona, który po swoim wystąpieniu w kongresie („ze wszystkich miejsc na kuli ziemskiej Nowy Orlean w rękach obcych stanowi największe zagrożenie dla Stanów Zjednoczonych") wysłał do Francji sekretarza Jamesa Monroe, aby ten zaproponował Bonapartemu odsprzedaż Nowego Orleanu za 20 min franków w złocie (12

2 Kaperstwo (korsarstwo) — wszelkie akty walki lub inne akty wrogie dokonywane przez okręty prywatne, działające z upoważnienia państwa. Kapitanowie okrętów prywatnych (kaprowie) działali na podstawie wystawianych przez państwo tzw. listów kaperskich, których zakaz wydawania wprowadziła deklaracja paryska z 1856 r. Kaperstwo zastąpiono korsarstwem państwowym, wysyłając w czasie wojen XX w. różnego rodzaju „rajdery" (zamaskowane okręty wojenne) do zwalczania żeglugi handlowej przeciwnika. Korsarstwa nie należy mieszać z piractwem — nieograniczonym rozbojem na morzu, uprawianym przez okręty (statki) osób prywatnych lub organizacji przestępczych, nie związanych żadną umową o kaperstwie z jakimkolwiek państwem.

197

kwietnia 1803 r.). Napoleon po namyśle i z obawy, aby USA nie przystąpiły do wojny po stronie brytyjskiej odsprzedał Monroe całą Luizjanę za 80 min franków w złocie (układ z 30 kwietnia-3 maja 1803 r.), obracając wniwecz marzenia o imperium kolonialnym, żywione przez tzw. partię kreolską, wśród której poczesne miejsce zajmowała Józefina.

Rezygnując z posiadłości amerykańskich, Napoleon postanowił w zamian poprawić swoje pozycje wyjściowe w Europie, z czym wiązało się jednak naruszenie niektórych postanowień traktatu z Amiens. 28 sierpnia 1802 r. wymusił na Republice Helweckiej odstąpienie kantonu Valois, dzięki czemu uzyskał dostęp do przełęczy Simplon, zaś 11 września zajął wyspę Elbę, odcinającą wraz z Korsyką dostęp do Zatoki Genueńskiej oraz Piemont, zapewniający mu kontrolę nad przełęczami św. Bernarda, Mont Cenis, Mont Genevre, Tende i Larche (utworzono 6 nowych departamentów). Jednocześnie, mimo formalnego ewakuowania Szwajcarii, uzależnił ją od siebie tzw. aktem mediacyjnym z 19 lutego 1803 r.; dokonał też korzystnej wymiany terytoriów z Bawarią. W zamian za tereny usytuowane wokół dolnego biegu Renu (12 000 km2) przekazał aktem z 25 lutego 1803 r. podbite terytoria 83 drobnych państw niemieckich (17 000 km2); włączył też do Francji nadreńskie posiadłości Prus. Ponadto nie ewakuował francuskich garnizonów z niektórych miast włoskich.

Ponieważ Francuzi nadal zajmowali Republikę Batawską i Belgię, Wielka Brytania, „czując się zagrożoną", postanowiła nie przekazywać im wyspy Goree, wysp Seszelskich i 5 miast w Indiach Wschodnich, a także zakonowi joannitów — Malty, do czego zobowiązywał ją traktat w Amiens. Zaostrzyło to stosunki dyplomatyczne między oboma państwami, czego następstwem było publiczne obrażenie ambasadora brytyjskiego, Charlesa Whitwortha, przez Napoleona w czasie audiencji 12 maja 1803 r.3, po której opuścił on Paryż.

3 Zdaniem Tarlego (op. cti., s. 164) było to 13 marca (!) 1803 r. Podobno Napoleon zakończył audiencję okrzykiem: „Malta albo wojna!".

198

Formalne wypowiedzenie wojny nastąpiło 15 maja w Londynie, zaś nazajutrz, starym obyczajem korsarzy Drake'a, zatrzymano co najmniej 1200 statków francuskich i holenderskich na morzu i w portach oraz doszło do pierwszego starcia obu flot — slup „Doris" ostrzelał w Zatoce Audierne korwetę „Affronteur". A już 17 maja wiceadm. William Cornwallis z eskadrą 20 liniowców rozpoczął jako pierwszy z brytyjskich admirałów blokadę Brestu.

Nelson do nowej wojny przygotowywał się i krócej, i przyjemniej od Napoleona. Prawdę mówiąc rozpróżniaczył się w Merton Place u boku Emmy i śmierć lorda Hamiltona stanowiła jakby zakończenie tego etapu bezczynności. Toteż kiedy 16 maja prasa brytyjska wzywała „Brytów do broni", Admiralicja powołała go znów do służby czynnej jako „znamienitego oficera", wyznaczając głównodowodzącym Mediterranean Fleet (10 okrętów liniowych, 3 fregaty), której obszar operacyjny objął również wody przybrzeżne Portugalii i zachodniej Hiszpanii. Kiedy jednak Nelson przybył do Portsmouth, aby zaokrętować się na wyczekiwanym jako okręt flagowy „Victory", nie mógł ukryć rozczarowania — na liniowcu trwały jeszcze prace renowacyjno-remontowe. A że czas naglił, wiceadmirał podniósł flagę na fregacie „Amphion" i wyruszył na Morze Śródziemne (28 czerwca przeszedł przez Cieśninę Gibraltarską), aby „zdobywać, topić, palić lub niszczyć w inny sposób okręty francuskie". Praktycznie oznaczało to ewentualny atak lub realną blokadę bazy w Tu-lonie, gdzie stała eskadra wiceadm. Latouche-Treville'a (12 liniowców), z którym dwa lata wcześniej przyszło zmierzyć się Nelsonowi podczas dwóch napadów na Boulogne sur Mer. Tymczasem przeprowadzona w lipcu 1803 r. na Wyspach mobilizacja zakończyła się powołaniem pod broń około 350 000 nieprzeszkolonych wojskowo mężczyzn, którzy nadawali się raczej do służby milicyjnej. Wraz z 48-50 000 stacjonujących tam żołnierzy (większość w Irlandii) mieli oni bronić Wysp przed spodziewaną inwazją francuską. Na razie

199

osłaniała je od strony morza Royal Navy — blokując porty przeciwnika. Cornwallis zablokował Brest, Nelson — Tulon, adm. Alan Gardner (5 liniowców) — Rochefort, kom. Edward Pellew (7 liniowców) krążył u wejścia na Zatokę Biskajską (rejon El Ferrol), zaś wiceadm. George Keith (17 liniowców) u wejścia na Morze Północne (między Texel a Downs). Niezależnie od nich zespół fregat kontradm. Jamesa Saumareza patrolował wody kanału La Manche. Tę uciążliwą blokadę (od października 1804 r. rozciągnięto ją również na wybrzeża hiszpańskie) nazwali marynarze złośliwie „Długą Wachtą" (Long Watch)4, choć I lord Admiralicji, hr. St. Vincent, uznał, iż od niej zależą losy królestwa. Mimo zatargów z dostawcami i producentami pracował on nieustannie nad przywracaniem do służby lub wcielaniem do niej kolejnych okrętów, dzięki czemu Royal Navy, która z wybuchem wojny liczyła w służbie 60 okrętów liniowych, miała ich w lipcu już 101, wiosną 1804 r. — 135, a pod koniec tego roku — 190. Nelson swego „Victory" doczekał się w trzeciej dekadzie lipca 1803 r.

Flota francuska znacznie ustępowała brytyjskiej, gdyż w maju 1803 r. miała w służbie tylko 46 liniowców, do tego zablokowanych w bazach. Podjęte przez Napoleona starania ojej rozbudowę (1/5 budżetu przeznaczono na budowę nowych okrętów plus okręty budowane przez prowincje, departamenty i instytucje z datków społecznych) dały dalszych 30 okrętów, ale znajdowały się one jeszcze na pochylniach. Mimo słabości udało się flocie napoleońskiej odnieść kilka wymiernych sukcesów. Np. 3 lipca 1803 r. 2 szalupy moździerzowe zdobyły pod Cherbourgiem fregatę „Minerve", którą wcielono w jej skład jako „Canonniere"; 14 sierpnia 1803 r. okręt kaperski „Bellonę" zdobył kuter „Lord Nelson" (!) w Zatoce

B i d we II, op. cit., s. 238-239 i 246. Przyjmuje się jej średni czas trwania na dwa lata, choć pierwsze wypady floty francuskiej miały miejsce w styczniu 1805 r.. zaś Nelson wypłynął w pościgu za nimi z początkiem maja. Formalnie jednak zszedł on po raz pierwszy na ląd 18 sierpnia 1805 r., po dwóch latach i trzech miesiącach „Długiej Wachty".

200

Biskajskiej. Udał się również przerzut z San Domingo do El Ferrol 5 okrętów liniowych z zespołu kontradm. Latouche--Treville'a w końcu lipca 1803 r. (objął on potem dowodzenie eskadrą w Tulonie). Jednak cała uwaga władz politycznych i wojskowych Republiki skierowana została na rozbudowywaną w pośpiechu „Flotyllę Roku X" — ogromny zespół jednostek desantowych, przeznaczonych do inwazji na Wyspy Brytyjskie.

Po wznowieniu wojny Napoleon, w odwecie za zabór statków handlowych i rybackich, anektował brytyjski elektorat Hanoweru, zajął ujścia Łaby i Wezery oraz porty neapolitań-skie Brindisi i Tarent, a także uwięził wszystkich zamieszkałych we Francji Brytyjczyków. Wzmógł też tempo przygotowań do inwazji na Wyspy5, uważając, że wystarczą mu „tylko 3 dni mglistej pogody", aby zostać „panem Londynu, Parlamentu i Banku Angielskiego". Pozostało zatem „tylko" przerzucić przez kanał La Manche pospiesznie tworzoną armię inwazyjną. W otoczeniu Pierwszego Konsula przebywało, oprócz właściwego sztabu wojskowego, kierowanego przez ministra wojny gen. Aleksandra Berthiera, całe gremium uczonych i pseudouczonych specjalistów od budowy różnych urządzeń ówczesnej techniki wojskowej. Zarzuciło go ono projektami dotyczącymi rozwiązań technicznych samej przeprawy tak ogromnego desantu na Wyspy. Wśród propozycji znalazły się niezrealizowane pomysły: podwodnego tunelu pod kanałem La Manche — projektu Alberta Mathieu — z wysuniętymi nad powierzchnię wody studzienkami wentylacyjnymi; desantu powietrznego przy pomocy balonów na podgrzane powietrze — projektu Jana-Karola Thiloriera (każdy balon o ładowności 3000 żołnierzy); desantu przy pomocy fultonowskich statków parowych i ewentualnie „łodzi nur-

3 Ponadto Napoleon zawarł szereg przymierzy zaczepno-odpornych z zależnymi od Francji republikami Batawską i Wioch (25 czerwca), Helwecką (27 października), z królestwami Hiszpanii i Portugalii („o życzliwej neutralności" i wsparciu finansowym; 19 grudnia 1803 r.) oraz z Republiką Liguryjską (24 lutego 1804 r.). R. B i e 1 e c k i, Austerlitz 1805, Warszawa 1993, s. 51-52.

201

kowych"; desantu w szklanych kesonach (dzwony), holowanych przez statki i łodzie (?); desantu z wykorzystaniem delfinów (projekt Quatremere-Disjouvala) — wytresowany delfin miał być wyposażony w siodło jeździeckie i cugle oraz 2 zbiorniki powietrzne uniemożliwiające mu zanurzenie; desantu przy pomocy pływających środków transportowych w wersji tzw. pływających fortec — projektu Prineta (?). Były to tratwy o wymiarach 400x175 m i grubości około 3,5 m (7 rzędów belek drewnianych), w których centralnej części mieściły się działobitnie w postaci sześciościennych blokhauzów (około 200 dział różnego wagomiaru na dwóch pionowych kondygnacjach) z wysokimi przedpiersiami osłaniającymi 4 place broni dla 10 000 żołnierzy. Ruch tratwom zapewniać miały 2 zestawy wioseł (po 26 sztuk), umieszczonych w specjalnych pałąkowatych obejmach na dwóch przeciwległych burtach, napędzane przez 2 wielkie cztero-skrzydłowe wiatraki poprzez system przekładni oraz 4 stery na burcie rufowej; wyposażenie nawigacyjne uzupełniało 12 kotwic z wyciągami korbowymi. Tratwa holować miała 4 krypy amunicyjne. Przewidywano również napęd kołami łopatkowymi oraz wersję awaryjną (brak wiatru) — kierat poruszany przez konie (!). Trudności techniczne spowodowały, że projekt „pływających fortec" nie był realizowany.

Natomiast zbudowano lub przebudowano z istniejących konstrukcji (promy, statki rybackie itp.) wiele jednostek desantowych z napędem żaglowym lub żaglowo-wiosłowym, które, zależnie od wielkości, pojemności przewozowej i uzbrojenia podzielono na trzy kategorie6. Wszystko to były jednostki płaskodenne ze względu na przewidywane rejony działania (płycizny, plaże), a ich produkcją zajęły się stocznie i warsztaty

6 Zdaniem W. Łysiaka (Pływające fortece, „Morze" 1974, nr 11) flota desantowa miała liczyć 2300 jednostek, tymczasem do końca 1803 r. zgromadzono 1310 jednostek (R. Bielecki, Austerlitz..., s. 26), zaś latem 1805 r- było ich 1977 ( W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 505-507). Łączny koszt wystawienia takiej floty szacowano na 400 min franków.

202

szkutnicze położone między Hamburgiem a Brestem. Nadzór nad tymi pracami sprawowali inż. inż. budownictwa okrętowego Jacques Sanę i Piotr Forfait (były minister marynarki), którego 24 maja 1803 r. mianowano inspektorem generalnym Flotylli Roku X.

Do I kategorii tych okrętów inwazyjnych (desantowych ?) zaliczano promy artyleryjskie — jednostki o wymiarach średnio 37x8 m z ożaglowaniem typu korweta, uzbrojone w 12-20 armat 12-, 18- lub 24-funtowych, z załogami rzędu 38 ludzi, które mogły jednorazowo przewieźć 120 żołnierzy oraz szalupy bombardierskie (zwane również kanonierkami) — jednostki o wymiarach średnio 25x5,5 m z ożaglowaniem typu bryg, uzbrojone w moździerz i 3 armaty 12-funtowe, które mogły załadować 80-130 żołnierzy. Zachowały się numery taktyczne niektórych z nich, budowanych w St. Valery („215" — „220").

Okrętami desantowymi II kategorii były łodzie kanonierskie (artyleryjskie) — jednostki o wymiarach średnio 20 x 4,5 m z ożaglowaniem typu lugier, uzbrojone w 2 armaty 6-funtowe, które mogły przewieźć jednorazowo 50-100 żołnierzy oraz galary — jednostki o długości rzędu 18 m z ożaglowaniem typu lugier oraz załogą 5 ludzi, uzbrojone w moździerz, które mogły zabrać do 66 żołnierzy. Zachowały się numery taktyczne niektórych budowanych w Abbeville („397" — „404" oraz „465 bis" — „466 bis").

III kategoria obejmowała wszystkie adoptowane jednostki (np. statki rybackie, transportowce do przewozu koni, dział i zaopatrzenia oraz rozmaite inne o pewnej dzielności morskiej) z napędem żaglowym i żaglowo-wiosłowym, spośród których można wyróżnić wiosłowe szalupy okrętowe (z pomocniczym żaglem), uzbrojone w armatę małego wagomiaru, które mogły przewieźć do 20 żołnierzy7. Jednostki te zgrupowano w portach

7 Dane tych jednostek podają: Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 506-507) i Bielecki (Austerlitz..., s. 25-26). Wobec ich pewnej rozbieżności podaję dane uśrednione.

203

i przystaniach Cieśniny Kaletańskiej: Etaples, Boulogne sur Mer, Wimereux, Ambleteuse, Calais, Dunkierka i Ostenda, zaś na dowódcę morskich sił inwazyjnych wyznaczono wice-adm. Etienne'a Bruixa. Dowódca operacji inwazyjnej (przewidywano w tej roli Napoleona) miał główne stanowisko dowodzenia w zamku Pont de Briąues, 5 km na płd. od Boulogne, miejscu koncentracji gros jednostek desantowych, stanowisko wysunięte zaś — w baraku na wysokim brzegu nad tym portem, obok ruin rzymskiej wieży, z której podobno wyprawiał się na podbój Brytanii sam Juliusz Cezar. Kiedy z końcem 1803 r. zgromadzono już ponad 1310 jednostek desantowych (w tym 54 promy, 324 szalupy bombardierskie, 432 duże statki rybackie i ponad 500 różnego rodzaju łodzi), szacowano, że będą one w stanie przerzucić od razu przez Kanał całą stutysięczną armię inwazyjną (w tym 80 000 piechoty, 12 000 jazdy i 4000 artylerii).

Tworzona od 12 marca 1803 r. armia inwazyjna (początkowo nazywana „Armią Wybrzeży Oceanu") składała się z 3 korpusów zgrupowanych w rejonie Brugii, Saint Omer i Montreuil sur Mer. Po wybuchu wojny z Wielką Brytanią utworzono kolejne 2 obozy w Nijmegen i Utrechcie dla dwóch dalszych korpusów. 13 stycznia 1804 r. siły inwazyjne przemianowano na „Wielką Armię Oceanu", tworząc obozy w Breście i Boulogne dla kolejnych 2 korpusów. Oddziały stacjonujące w tych obozach poddano intensywnemu szkoleniu, obejmującemu poza szkoleniem ogólnowojskowym również naukę wiosłowania, zaokrętowania i desantowania na brzeg. Ponieważ szerokość Cieśniny Kaletańskiej między przylądkiem Dun-geness a Boulogne wynosi około 45 km (w najwęższym miejscu 34 km), generałowie Napoleona zamierzali potraktować przerzut wojsk do Anglii (odcinek Hastings-Dover) wyłącznie jako forsowanie szerokiej przeszkody wodnej. Do tego jednak potrzebna była sprzyjająca pogoda — flauta (uniemożliwienie ataku dużych okrętów przeciwnika), zerowy stan morza (ułatwienie przejścia desantu i jego wysadzenia)

204

oraz księżycowe noce (za dnia odpadał element zaskoczenia). Swoje poglądy narzucili Forfaitowi, który twierdził, że łączna salwa z armat promów czy szalup bombardierskich jest równoważna salwie burtowej okrętu liniowego; jeśli więc wszystkie jednostki desantowe, choćby tylko I kategorii, znajdą się na Kanale, to z powodzeniem stawią czoła liniowcom i fregatom brytyjskim. Z takimi poglądami nie zgadzał się Bruix, uważając je za niedorzeczne, tym bardziej, że w kanale występuje zjawisko pływów, przy czym w rejonie inwazji średnia wysokość przypływu wynosi 5,4-7,5 m w cyklu dwunastogodzinnym, a szerokość zalewanego terenu sięga średnio 300-500 m (miejscami do 1000 m). Trudno zatem będzie wyprowadzić wszystkie jednostki desantowe z portów załadunku w czasie „jednej wysokiej wody", co potwierdziło niebawem jedno z ćwiczeń. Przy opuszczaniu portu w Boulogne udało się w czasie jednego przypływu wyprowadzić zaledwie 100 jednostek; wszystkie zatem mogłyby wyjść w morze jednocześnie (przy 7 portach ich załadunku) w ciągu 2-3 dni, ale wtedy odpadał czynnik zaskoczenia. Intensywne szkolenie desantowe wojsk obserwował Napoleon, który dość często przebywał w Boulogne, bo tu znajdowała się jego kwatera główna i centralny obóz wojskowy. Wbrew oczekiwaniom planistów na Kanale panowała prawie zawsze wietrzna pogoda, zagrażająca stateczności płaskodennych jednostek desantowych, zaś liczne okręty Royal Navy patrolowały nieustannie jego wody. Przeprowadzone 5 listopada 1803 r., 25 marca i 13 kwietnia 1804 r. próby samodzielnego sforsowania wód Kanału przez okręty Flotylli Roku X zakończyły się niepowodzeniem. Mimo uzbrojenia, które sumarycznie mogło imponować swoją liczbą i wagomiarem, zostały dość łatwo przepędzone przez dyżurujące fregaty brytyjskie, co uznano później jako „rozpoznanie walką". Co prawda przyczyniła się do tego również burzliwa jesienna i wiosenna aura, ale przecież nie zaszkodziła ona okrętom przeciwnika. Kanał niepewny był nawet latem. Kiedy w lipcu 1804 r. urządzono

205

dla Napoleona wielką rewię Flotylli, sztormowa pogoda zatopiła kilkadziesiąt szalup, utonęło także co najmniej 30 żołnierzy8. Biorąc pod uwagę powyższe doświadczenia, Bonaparte dał się wreszcie przekonać swoim admirałom (Bruix, Ganteaume i Decres), że bez opanowania wód Kanału przez flotę francuską żaden desant nie dojdzie do skutku. Zatem nie „trzy dni mglistej pogody", ale „zdobycie panowania na Kanale na 6 godzin" miało mu zapewnić podbój Wysp. Latem 1804 r. zrewidował zatem swoje plany inwazyjne — najpierw musiał zgromadzić zespoły liniowe na Kanale i przegonić stamtąd Brytyjczyków, potem dopiero wysyłać desant. Do tej nowej operacji, której dowódcą mianowano wiceadm. Latou-che-Treville'a, „pogromcę Nelsona spod Boulogne", wyznaczono jego zespół z Tulonu (12 okrętów liniowych) oraz zespoły kontradm. Edwarda Missiessy'ego z Rochefort (5 liniowców) i wiceadm. Honore Ganteaume'a z Brestu (20 liniowców). Żeby jednak zespoły te mogły wyjść w morze i połączyć się u wejścia na Zatokę Biskajską, musiały przełamać blokadę swoich baz. Nie było to łatwe. Kiedy w lipcu Ganteaume podjął z 5 liniowcami próbę opuszczenia Brestu, został zmuszony do cofnięcia się przez eskadrę Cornwallisa; Tulon zaś blokował sam Nelson.

Zdaniem niektórych bliskich współpracowników „Długa Wachta" Nelsona u wrót Tulonu przypominała latem, przy bezwietrznej pogodzie, „rajskie wywczasy". Sprzyjał temu zarówno przyjęty sposób blokady, jak osobowość wiceadmirała oraz jego troska o załogi okrętów — ich warunki bytowe, odpoczynek oraz „walkę z nudą". Swoich stołowników żywił Nelson z własnych zapasów. Jak wynika z zapisków lekarza okrętowego „Victory", dr. Leonarda Gillespie'go, na podawane o 6.30 śniadanie były zawsze gorące bułeczki lub grzanki, zimne wędliny i herbata, po czym „towarzystwo" wychodziło na pokład „podziwiać wschód słońca" i do godziny 14

B i e l e c k i . Austerłitz..., s. 26-27. Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cit., l- I, s. 510) utonęło wtedy kilkuset żołnierzy.

206

oddawało się różnym zajęciom. O tej porze przez trzy kwadranse koncertowała orkiestra okrętowa, kończąc występ sygnałem „Rostbef Starej Anglii", zwiastującym obiad u wiceadmirała. Składał się on zwykle z trzech dań i deseru owocowego, do których podawano 3-4 gatunki win. Około godziny 17 serwowano kawę i likiery, po których „towarzystwo" spacerowało po pokładzie, gdzie znów przez godzinę grała orkiestra. Po jej występie podawano kolację. W czasie posiłku lord Nelson bawił swych gości niewymuszoną konwersacją, która przeciągała się do godziny 20, kiedy wniesiona waza ponczu, a z nią ciasto lub biszkopty, oznaczały capstrzyk. Życząc wiceadmirałowi dobrej nocy, „towarzystwo" rozchodziło się, sam zaś gospodarz o godzinie 21 udawał się na spoczynek. Był to jednak tylko wybieg Nelsona, który, pozbywszy się gości, mógł poświęcić czas właściwym obowiązkom. Zdaniem osobistego chirurga, dr. Williama Beat-ty'ego, wiceadmirał, aby utrzymać się w formie, chodził po pokładzie 6-7 godzin na dobę, sypiał często ale krótko (kilka razy po 1-2 godziny), a w razie potrzeby pozostawał na pokładzie przez całą noc. Choć do stołu podawano wystawnie, jadał mało (często obiad składał się z kawałka drobiu, wątróbki i małej porcji makaronu, do których wypijał 3-4 kieliszki rozwodnionego wina). Był odporny na przemoczenia nóg (mokre pończochy suszył chodząc po dywanie w swojej kabinie), ale zaczął już narzekać na osłabienie lewego oka (wzrok). Mimo tego czujnie strzegł Tulonu, a jednocześnie troskliwie doglądał życia codziennego załóg, starając się w miarę możności poprawiać choćby okrętowe menu. Urządziwszy bazę wysuniętą eskadry na wodach, położonych tuż za cieśniną św. Bernarda, wysp Maddalena, Nelson kupował tam załogom świeżą żywność (bydło domowe, ryby), owoce i oliwki oraz słodką wodę, preferując zwłaszcza jako środek przeciwszkorbutowy cytryny i cebulę. Dla marynarzy wypiekano też ulubione ciasto, tzw. duff. Zaopatrywał okręty również w duże ilości wina, którym zastępował grog w mie-

207

siącach letnich. Pouczał dowódców, że lepiej załogi utrzymywać przy zdrowiu, niż później leczyć. Aby uniknąć monotonii pływania, Nelson zmuszał swoje załogi do nauki geografii, wiodąc okręty wokół wybrzeży hiszpańskich, francuskich i włoskich oraz odwiedzając zatoczki Balearów, Korsyki i Sardynii; często kotwiczono w nich przez kilka dni, wysyłając marynarzy na ląd po zakup żywności i słodkiej wody oraz urządzając zawody sportowe na wodzie. Natomiast podczas pływania codziennie wietrzono międzypokłady, wieczorami zaś przy dźwiękach orkiestr urządzano śpiewy i tańce. Taki system rekreacji wydatnie obniżył liczbę wykroczeń dyscyplinarnych; na flagowym „Victory" karę chłosty wymierzano średnio zaledwie raz w miesiącu. Utrzymując siły główne na kotwicowiskach Maddalenów (około 350 km od Tulonu), co ułatwiało mu przechwycenie zespołu Latouche-Treville'a, gdyby zechciał on płynąć do Gibraltaru, na Maltę lub do Aleksandrii, Nelson dla bezpośredniej obserwacji bazy utrzymywał stale 1-2 fregaty w rejonie Wysp Hyeres. Lecz Francuzi do połowy 1804 r. nie opuścili Tulonu i wiceadmirała niepokoiły tylko wieści napływające z kraju. W kwietniu (?) 1804 r. został ponownie ojcem — druga córeczka miała podobno na imię Emma, ale zmarła po kilkunastu (?) tygodniach i nigdy jej nie zobaczył. Być może dlatego odmówił tej pierwszej Emmie zgody na przyjazd do siebie i zaokrętowanie na „Victory". Odmowę tłumaczył trudami służby blokadowej oraz własnym zakazem zabierania kobiet na pokład liniowca, ale było to nieprawdą.

Aby udaremnić inwazję, rząd brytyjski podjął oprócz „Długiej Wachty" również działania o charakterze polityczno-wojskowym i polityczno-dywersyjnym. Te pierwsze zmierzały do utworzenia nowej koalicji antyfrancuskiej, której wojska, uderzając na Francję od wschodu, uniemożliwiłyby przeprowadzenie operacji desantowej na Wyspy, ale do tego potrzeba było czasu i pieniędzy. Bardziej realne i tańsze wydawały się działania polityczno-dywersyjne — „fizyczna

208

likwidacja" Napoleona albo przez zamach terrorystyczny (wykorzystanie insurgentów wandejskich lub rojalistów), albo przez zamach stanu (wykorzystanie opozycji anty napoleońskiej). Tron francuski zamierzano zwrócić Burbonom, przy czym głównym pretendentem był Ludwik hrabia Prowansji (późniejszy Ludwik XVIII), który do 21 stycznia 1801 r. przebywał w rosyjskiej Mitawie, a następnie, do września 1804 r., w pruskiej jeszcze Warszawie. Rozważano również kandydaturę jego brata, Karola d'Artois, a przy okazji ich kuzyna ks. Ludwika d'Enghiena, któremu zamierzano powierzyć funkcję „namiestnika" królewskiego we Francji do czasu intronizacji Ludwika XVIII. Szykując tę dywersyjną niespodziankę, rząd brytyjski ani przypuszczał, że Napoleon rozprawi się z nią tak bezwzględnie, błyskawicznie i z tak nieoczekiwanym skutkiem.

Jeszcze we wrześniu (?) 1803 r. został przerzucony do Normandii na okręcie Royal Navy przywódca powstańców wandejskich, Jerzy Cadoudal, wraz z grupą spiskowców. Mieli oni porwać i uśmiercić Napoleona, aby następnie, w porozumieniu z przedstawicielami opozycji antynapoleoń-skiej, przywołać Burbonów na tron francuski. Tu wybór padł na gen. Jana Moreau, byłego dowódcę Armii Renu, człowieka ambitnego i uzdolnionego dowódcę, którego Bonaparte ubiegł podobno w dążeniach do dyktatury. Nie mogąc być Pierwszym Konsulem, Moreau znienawidził rywala i zaczął udawać republikanina, więc rojaliści sądzili, że dzięki tej nienawiści nie odmówi Cadoudalowi pomocy. Łącznikiem między nimi był uciekinier z Gujany, gen. Jan Pichegru; pozostał jeszcze nieznanym przedstawiciel dynastii Burbonów, któremu spiskowcy przekazać mieli władzę. Tymczasem policja schwytała kilku ludzi z kręgu Cadoudala, którzy zeznali, że wódz szuanów, w porozumieniu z Moreau i Pichegru, chce osadzić na tronie „jakiegoś Burbona". Moreau, który, co zabrzmi humorystycznie, odmówił wszelkiej współpracy z Cadoudalem, został aresztowany 15 lutego 1804 r., zaś osiem dni później

209

(7) — wydany przez przyjaciela za 300 tys. franków nagrody, Pichegru. Lecz że nie ujawnili oni, o kogo z Burbonów chodzi, w otoczeniu Napoleona wybór padł na zamieszkałego tuż za granicą francuską w Ettenheim (Wielkie Księstwo Badenii) ks. Ludwika d'Enghiena z bocznej linii Burbonów. Ostrzeżony przez przyjaciół książę zachował się jak rasowy arystokrata — ważniejsze było dla niego prowadzone polowanie niż własne bezpieczeństwo, toteż nad ranem 15 marca 1804 r. został uprowadzony do Francji przez oddział żandarmów i dragonów, aby sześć dni potem, z wyroku sądu polowego, zostać rozstrzelanym w fosie zamku Vincennes. W tychże dniach udało się też aresztować Cadoudala. Rozprawa odbyła się 28 maja, ale przed sądem nie stanął Pichegru, którego 7 kwietnia znaleziono w celi powieszonego na własnym krawacie (?). Moreau, wbrew naciskowi władz, skazany został tylko na 2 lata więzienia (w końcu wydalono go z kraju), Cadoudal natomiast został stracony na gilotynie. Przed śmiercią oświadczył podobno: „Zrobiliśmy więcej, niż zamierzaliśmy — chcieliśmy dać Francji króla, a daliśmy cesarza!".

Istotnie. Bo jeszcze 18 maja 1804 r. Senat uchwalił tzw. Konstytucję roku XII, wprowadzając we Francji cesarstwo i ogłaszając Bonapartego dziedzicznym imperatorem. Oczywiście poprzedził to ogólnonarodowy plebiscyt, w którym za cesarstwem opowiedziało się 3 572 329 wyborców, przeciw zaś tylko 2579. Zgodnie z ową konstytucją Napoleon otrzymał tytuły — „Jego cesarskiej mości" i „Sire" (najjaśniejszy pan), członkowie jego rodziny tytuły książęce, zaś wysocy dygnitarze dworu — tytuły „monseigneur" (wasza wysokość) i stanowiska państwowe (np. Joachim Murat został „wielkim admirałem Francji"?). Stracenie ks. d'Enghiena, owa „zbrodnia w imię wyższych racji państwowych", wywołała oburzenie większości dworów europejskich, gdzie Napoleona uznano za korsykańskiego potwora". Lecz choć poróżniła go ostatecznie z rojalis-tami, to zyskała mu przychylność tych wszystkich, którzy osiągnęli sukcesy życiowe dzięki rewolucji i wypędzeniu

— Trafalgar 1805

210

Burbonów, a także sympatię republikanów, spokojnych już, że stara feudalna monarchia burbońska nigdy nie powróci.

Niejako uskrzydlony tytułem cesarskim Napoleon postanowił 25 maja 1804 r. rozpocząć operację opanowania Kanału przez swoją flotę liniową. Zgodnie z tym planem Latouche--Treville opuścić miał Tulon, zabrać z Kadyksu stojący tam okręt liniowy „Aigle" i, po połączeniu z Missiessym, czekać w rejonie El Ferrol na Ganteaume'a. 13 czerwca wyszły więc z Tulonu na rozpoznanie rejonu Wysp Hyeres dwie fregaty i bryg, ale kiedy zostały dostrzeżone przez pełniące dozór dwie fregaty brytyjskie, wycofały się pod osłonę baterii nadbrzeżnych. Powiadomiony Nelson posłał im na wzmocnienie 74-armatni liniowiec „Excellent", w zamian Latouche--Treville wyprowadził z portu 8 liniowców (flagowy „Bucen-taure"), sądząc, że zmusi Brytyjczyków do odstąpienia. Nelson jednak, chcąc wziąć zapewne odwet za swoje niepowodzenia sprzed trzech lat, ściągnął pod Tulon całą swoją eskadrę, uformował szyk bojowy i czekał, wyzywając niejako przeciwnika do bitwy. Daremnie jednak trwał w gotowości bojowej przez całą noc; Latouche-Treville z nieznanych przyczyn (niegotowość 4 pozostałych liniowców?) wycofał się 14 czerwca do portu, choć do Napoleona napisał, że to on właśnie zmusił Nelsona do ustąpienia. Kiedy z czasem Nelson dowiedział się o tym, podobno wściekł się niczym Uszakow pod Kaliakrą na Said Alego, zapowiadając, że zmusi Francuza do zjedzenia kopii tego meldunku. Lecz do nowego spotkania już nie doszło — 18 sierpnia Latouche-Treville zmarł na przywleczoną z San Domingo żółtą febrę.

Napoleon, który na czas tej operacji przybył do Boulogne, w oczekiwaniu na swoją flotę liniową kontynuował przygotowania do koronacji. Mianował 18 najbardziej zasłużonych generałów marszałkami cesarstwa, a 3 najwierniejszych kontradmirałów — wiceadmirałami (koniec maja). Byli to Denis Decres, Honore Ganteaume i Piotr Villeneuve. Ten ostatni objął po śmierci Latouche'a-Treville'a eskadrę

211

tulońską. Awanse te przyjęła flota francuska za zły omen wszyscy trzej wywodzili się bowiem z rozbitej przez Nelsona

pod Abukirem eskadry Brueysa. W Boulogne dokonał Napoleon również drugiej publicznej dekoracji orderami Legii Honorowej (16 sierpnia), opracował podobno projekt godła cesarstwa (siedzący złoty orzeł z piorunem w szponach oraz złociste pszczoły na jasnozielonym tle), a także projekt sztandarów pułkowych (lipiec), dokonał też nowego podziału organizacyjno-taktycznego Flotylli Roku X oraz przepracował plan przerzutu floty liniowej na kanał La Manche (27 września 1804 r.). Flotyllę podzielono (w zależności od usytuowania portów w Cieśninie Kaletańskiej) na: lewe skrzydło z bazą w Etaples (kontradm. Jan Courand), centrum z bazą w Boulogne (kontradm. Jan Lacrosse), prawe skrzydło z bazą w Boulogne (kontradm. Karol Magon) oraz rezerwę z bazą w Wimereux (kmdr Franciszek Daugier)9. Z kolei plan opanowania Kanału miał być skomplikowaną operacją morsko-lądową, połączoną z wypadem zespołu tulońs-kiego i rocheforckiego na Karaiby, dokąd zamierzano przerzucić 11-tysięczny korpus wojsk kolonialnych dla zdobycia Surinamu (środkowa Gujana) oraz brytyjskich wysp Dominiki i St. Lucii, a także dla wzmocnienia garnizonów na San Domingo, Martynice i Gwadelupie. Spodziewano się, że zaniepokojona tym Admiralicja przerzuci na Karaiby z rejonu Kanału co najmniej 30 liniowców, a wtedy Villeneuve i Missiessy, unikając bitew, wrócą na wody Europy, odblokują w El Ferrol 5 liniowców kmdr. Adriena Gourdona (z eskadry antylskiej, które w lipcu 1803 r. sprowadził Latouche-Treville) i zawiną do Rochefort, tworząc zgrupowanie południowe (?) floty (21 liniowców). Działania te miały być dywersją na rzecz zespołu Ganteaume'a (21 liniowców), który w czasie tego zamieszania miał przerzucić z Brestu do Irlandii liczący 18 000 żołnierzy korpus marsz. Piotra Augereau. Dopiero po jego powrocie do Cherbourga

Przewidywano również wydzielenie z floty Republiki Batawskiej (Holandia) flotylli płaskodennych jednostek pływających, jako tzw. flotylli batawskiej z bazą w Dunkierce.

212

zapadłaby ostateczna decyzja — czy wysadzać desant w Anglii, czy rozwijać operacje w Irlandii. W tym drugim wypadku zespół Ganteaume'a wzmocnić miała eskadra batawska wiceadm. Karela Verhuella (7 liniowców), aby wspólnie przerzucić 25 000 korpus gen. Augusta Marmonta do Irlandii. Całość tych działań zamierzano zakończyć w kwietniu 1805 r., dlatego Villeneuve miał wyjść z Tulonu 12 października, Missiessy z Rochefort 1 listopada, zaś Ganteaume z Brestu 22 grudnia.

Tymczasem operację przyszło zawiesić, gdyż w październiku doszło do zaostrzenia stosunków brytyjsko-hiszpańskich. Premier William Pitt (młodszy) oskarżył bowiem Madryt o udzielanie Napoleonowi pożyczek na rozbudowę floty, a następnie zażądał, aby Hiszpania wycofała ze służby część swoich liniowców i aby zmusić ją do tego, rozkazał wiceadm. Cornwallisowi zająć płynący z Meksyku konwój hiszpańskich statków skarbowych. 4 października zespół kmdr. Grahama Moore'a (4 fregaty) zaatakował na podejściach do Kadyksu owe 4 statki hiszpańskie, zniszczył jeden, a pozostałe 3 zmusił do poddania, wraz z ich cennym ładunkiem, szacowanym na 16 min piastrów (reali)10. Urażona tą korsarską napaścią Hiszpania wypowiedziała 12 grudnia 1804 r. wojnę Wielkiej Brytanii, zobowiązując się wystawić i przekazać do dyspozycji Napoleona do połowy 1805 r. 30 okrętów liniowych.

W czasie tej przerwy operacyjnej Napoleon zdążył sfinalizować swoją koronację. Wyreżyserowana niczym spektakl teatralny koronacja pary cesarskiej odbyła się w południe 2 grudnia 1804 r. w paryskiej katedrze Notre Damę. Ściągnięto na nią papieża Piusa VII, który, oburzony bezceremonialnoscią zaproszenia, przybył jednak do Paryża, obawiając się gniewu

10 G ą s i o ro w s k i, op. cit., s. 14. Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cit., t. I, s. 516) było tam: złota w sztabach i monetach za 1 269 672 funty, 2 355 830 dolarów meksykańskich srebrnych, 3693 sztab cyny i 744 sztaby miedzi. Ponadto 23 925 skór foczych i niedźwiedzich, 55 worków wełny z lam oraz różne artykuły kolonialne.

213

Napoleona i z nadzieją, że w zamian nowy cesarz powiększy terytorium państwa papieskiego. Niewiele brakowało, by uroczystość udaremniła gadatliwa Józefina, która w przeddzień koronacji wyjawiła papieżowi, że „żyje w grzechu", gdyż z Napoleonem zawarła tylko ślub cywilny. Pius VII zagroził natychmiastowym wyjazdem i Napoleon niemal błyskawicznie zawarł ślub kościelny. Zrewanżował się za to nazajutrz, kiedy podczas samego obrzędu wyjął, czy też wyszarpnął, koronę z rąk papieża i sam nałożył ją sobie na głowę; własnoręcznie również ukoronował Józefinę". Trzy dni później na Polu Marsowym w Paryżu wręczył pułkom nowe cesarskie sztandary, na drzewcu których „siedział" złoty orzeł w koronie.

Przystąpienie Hiszpanii do wojny spowodowało zmiany w brytyjskim systemie „Długiej Wachty", który musiał zostać rozszerzony na bazy floty nowego przeciwnika (wciąż trzecie miejsce w świecie). Zachowując nadal dotychczasową blokadę portów francuskich, utworzono zatem nowe zespoły dla blokady La Corufii — wiceadm. Roberta Caldera (10 okrętów liniowych) i Kadyksu — wiceadm. Johna Orde'a (6 okrętów liniowych). Choć utworzenie zespołu Orde'a, pełniącego służbę na wodach płd. zach. Hiszpanii, zmniejszyło dość wydatnie zasięg operacyjny szczupłej eskadry Nelsona (w tym czasie 12 liniowców i 2 fregaty), nie ucieszyło to wiceadmirała. Orde był jego osobistym wrogiem jeszcze z okresu przedabukirs-kiego, więc nominację tę odczuł jako brak zaufania ze strony Admiralicji. Żalił się jednak małostkowo, że Orde, człowiek

Burbonowie stracili w ten sposób ostatnie nadzieje na zwrot korony. Początkowo Ludwik hr. Prowansji uważał Napoleona za nowego gen. Jerzego Moncka (przywrócił na tron Karola II, po dyktaturze Cromwella), lecz ten rozwiał jego nadzieje w 1803 r.. proponując „jakieś" królestwo „gdzieś w Niemczech, w Polsce, we Włoszech albo w Meksyku". W odpowiedzi wydał 28 lutego oświadczenie, że nigdy nie wyrzeknie się swoich praw do korony francuskiej, jednak koronacja Bonapartego oddaliła te nadzieje na czas bliżej nieokreślony. Przeciw niej Ludwik XVIII uroczyście zaprotestował (przedtem odczekał, aż car Aleksander I jej nie uzna); mimo to większość dworów europejskich niechętnie ją zaakceptowała.

214

i tak bogaty, zyska przez to jeszcze bardziej, łupiąc zdążające do Kadyksu statki hiszpańskie; pozbawiając przez to pryzowe-go zarówno jego, jak też dowódców jego okrętów, „dzielnej, braterskiej drużyny" (The Band of Brothers).

Po wniesionych 19 grudnia przez cesarza poprawkach do planu operacji opanowania Kanału (zdecydował, aby atak na brytyjskie Antyle przeprowadził Missiessy razem z Villeneu-ve'em) rozpoczęła się ona niejako przypadkowo (?). Prawdopodobnie 1 stycznia 1805 r. blokujący Rochefort zespół kontradm. Alana Gardnera (5 liniowców) został czasowo odwołany (?), co wykorzystał kontradm. Missiessy i, po zaokrętowaniu na transportowce 6400 żołnierzy, odpłyną} 11 stycznia na Martynikę (5 liniowców, 4 fregaty). W pościg za nim ruszył kontradm. Aleksander Cochrane (zastąpił odwołanego kom. Pellewa), którego zespół (6 liniowców) blokował dotąd El Ferrol. Zakłóciło to system „Długiej Wachty" w Zatoce Biskajskiej, gdyż przyszło osłabić strzegącą Brestu eskadrę Cornwallisa, wydzielając dla blokady El Ferrolu zespół wiceadm. Cuthberta Collingwooda (6 liniowców). Powiadomiony o wyjściu Missiessy'ego Villeneuve opuścił Tulon 17 stycznia, co zaalarmowało Nelsona, który 19 stycznia zaczaił się u południowego cypla Sardynii (przylądek Teulada ?). Szalejący sztorm spowodował, że jego fregaty szybko utraciły kontakt z zespołem fancuskim, a że wywiad brytyjski pracował źle, niewiele wiedząc o planie Napoleona, wiceadmirał mógł tylko domniemywać o celu wyjścia Villeneuve'a. Kierując się zatem swoistą obsesją sprzed lat siedmiu (?), rozpoczął poszukiwania we wschodniej części Morza Śródziemnego, docierając 7 lutego do Aleksandrii (!). Stamtąd zawrócił, aby na Malcie dowiedzieć się, że Villeneuve jeszcze 21 stycznia odszedł do Tulonu. Okazało się, że choroba morska zmogła zarówno zaokrętowanych żołnierzy, jak i marynarzy francuskich, którym nie posłużył długi postój w porcie (wbrew twierdzeniom Napoleona, że Royal Navy osłabi się prowadzoną blokadą, flota francuska zaś nabierze sił stojąc w bazach).

215

Zirytowany cesarz oskarżył Villeneuve'a o nieudolność (nie odwołał go jednak ze stanowiska), podczas gdy wiceadm. Decres jako minister marynarki zdecydował zawrócić Missiessy'ego z Karaibów. Napoleon zmienił ponownie plan operacji, uwzględniając w niej udział floty hiszpańskiej (2 marca 1805 r.). Zgodnie z nową jego wersją Villeneuve po opuszczeniu Tulonu miał zabrać z Kadyksu 6 liniowców hiszpańskich oraz „Aigle'a" i popłynąć na Antyle; tam (Martynika-Gwadelupa) połączyć się z Missiessym i przez 35_40 dni oczekiwać na przyjście Ganteaume'a z Brestu. Gdyby ten nie nadciągnął, należało wysadzić żołnierzy na San Domingo i przejść na drugi punkt spotkania — Wyspy Kanaryjskie, gdzie oczekiwanie na Ganteaume'a miało trwać 20 dni. Jeśli i tu nie zdołałby on dotrzeć — wrócić do Kadyksu. Z kolei Ganteaume po opuszczeniu Brestu miał płynąć pod El Ferrol, spędzić lub zniszczyć blokujący bazę zespół brytyjski, połączyć się z 6 liniowcami Gourdona i 10 liniowcami hiszpańskimi wiceadm. de Grandellany (?) i popłynąć na Antyle. Zebrałoby się tam co najmniej 59 okrętów liniowych, które, unikając bitwy ze ścigającymi zespołami Royal Navy, miały powrócić na Kanał, „aby w ciągu 3 dni zapewnić (Napoleonowi) panowanie nad Cieśniną Kaletańską". Choć operację zaplanował Napoleon, jej powodzenie zależało jednak od takich niepewnych elementów, jak: przełamanie blokady poszczególnych portów (możliwość strat), dobre warunki pogodowe, dzięki którym można by uniknąć starć z Brytyjczykami, a jednocześnie uniknąć rozproszenia własnych zespołów (okrętów), a także zgranie w czasie ich rendez-vous (stąd owe kilkutygodniowe okresy wyczekiwania), zwłaszcza z zespołem Missiessy'ego, który o ponownej korekcie planu nic nie wiedział. Wysłano wprawdzie do niego korwetę (?) z nowymi rozkazami, ale wszystko zależało tu od szczęśliwego trafu, a ten nie nastąpił. Bowiem Missiessy jeszcze 20 "tego dotarł na Martynikę i po wzmocnieniu garnizonów

216

francuskich rozpoczął w marcu podbój brytyjskiej grupy Wysp Podwietrznych (Nevis, St. Kitts, Monserrat, Dominika); wtedy dotarł do niego bryg z Francji ze wspomnianym styczniowym rozkazem Decresa, nakazującym powrót do kraju. 28 marca opuścił więc wody Antyli, a dwa dni później dopłynęła tam owa wysłana korweta, której spóźnienie wyeliminowało Missiessy'ego z udziału w zmodyfikowanym planie operacji.

Rozpoczął ją i zaraz zakończył pechowy Ganteaume, który, wykorzystując osłabienie eskadry Cornwallisa, po zaokrętowaniu 3000 żołnierzy opuścił 26 marca Brest z 21 liniowcami, 6 fregatami i 2 statkami zaopatrzeniowymi. Natknął się jednak zaraz na zespół wiceadm. Karola Cottona, który przypłynął wzmocnić (?) Cornwallisa i po nieudanym manewrowaniu zawrócił do portu, narażając się na kpiny podwładnych. Właściwą operację zapoczątkował zatem Villeneuve. Wyszedł on z Tulonu 30 marca z 11 okrętami liniowymi, 8 fregatami i 3000 zaokrętowanych żołnierzy, ani przypuszczając, że operacja przekształci się w „wielkie regaty antylskie", jak napisała o tym ówczesna prasa. 7 kwietnia minął Kartagenę, ale stojący w niej wiceadm. Jose Salcedo (5 liniowców) odmówił dołączenia wobec braku wytycznych z Madrytu, a dwa dni później — Cieśninę Gibraltarską, ostrzelany bezskutecznie przez baterie nadbrzeżne. Następnie łatwo spędził zespół Orde'a spod Kadyksu, gdzie spotkał się z adm. Federico de Graviną. Ten nie odmówił współpracy, ale wobec niegotowości swoich 5 liniowców, na które Villeneuve nie chciał czekać, obawiając się pościgu Nelsona, dołączył tylko z okrętem flagowym „Principe de Asturias" i francuskim „Aigle" (pozostałe dołączyły już na Antylach). Kombinowana eskadra francusko-hiszpańska zawinęła na Martynikę 14 maja 1805 r., nie zastając jednak Missiessy'ego (20 maja dotarł do Rochefort). Po nadejściu Hiszpanów (miał łącznie 18 okrętów liniowych) Villeneuve zamierzał zaatakować Dominikę, ale przedtem dał się namówić na likwidację brytyjskiego przy-

217

czółka na Martynice — tzw. Skały Diamentowej, odległej około mili od Przylądka Diamentowego tej wyspy. Tę, opanowaną przez Brytyjczyków w 1803 r. i obsadzoną przez oddział marynarzy (130 ludzi), skałę, którą żartobliwie nazwano HMS „Diamond Rock", zaatakował Villeneuve 30 maja (2 okręty liniowe, 3 fregaty, oddział desantowy) i zdobył 6 czerwca, narażając się przy tym na złośliwy komentarz Napoleona (skała ta jako wiekuisty pomnik niesławy tej ekspedycji). W tym czasie (4 czerwca) dotarł na Martynikę kontradm. Magon z 2 liniowcami i 800 żołnierzami desantu oraz nowymi wytycznymi cesarza. Villeneuve musiał czekać jeszcze 30 dni na przyjście zespołu Ganteaume'a, aby potem zaatakować St. Lucię lub Barbados. Gdyby ten jednak nie dotarł — zawrócić do El Ferrol, zabrać stojące tam okręty hiszpańskie i francuskie (15 liniowców) i razem odblokować Brest lub zawinąć do Boulogne, aby osłonić operację inwazyjną. Aby skrócić oczekiwanie, wiceadmirał zdecydował się zaatakować Barbados, opanowując, na swoje nieszczęście (?), w nocy z 7 na 8 koło Antiguy lokalny konwój brytyjski (14 statków pod osłoną uzbrojonego szkunera). Jeńcy powiadomili go, że Nelson jest już na Barbadosie, co wprawiło Villeneuve'a w prawdziwy popłoch. Nazajutrz zatem, lekceważąc sobie rozkazy cesarskie (co usprawiedliwiał złym stanem okrętów, słabością i niewyszkoleniem załóg, a nawet obecnością na pokładach oddziałów desantowych, których w pośpiechu nie wyładował), zdecydował się odpłynąć na wody Europy, co niezwłocznie wykonał.

Aby w pełni zrozumieć przestrach Villeneuve'a, pora wyjaśnić obecność Nelsona na wodach Barbadosu. Nadal cieipiący na „syndrom egipski" wiceadmirał, który utrzymywał siły główne koło wyspy Ustica (na północ od Sycylii), został o rajdzie zespołu tulońskiego (postój pod Kartageną) powiadomiony 18 kwietnia, a trzy dni później dowiedział się, że przeszedł on Cieśninę Gibraltarską. Rozgoryczony bezczynnością i zawstydzony sprytem Villeneuve'a zdecydował się

218

wbrew planom Admiralicji (na Morze Śródziemne zdążały 2 konwoje — po zboże rosyjskie do Odessy oraz wiceadm. Johna Knighta z 7000 korpusem wojsk na 45 transportowcach na Sycylię, eskortowanym tylko przez 2 okręty liniowe, którym osłonę zapewnić miały kolejno zespoły blokujące porty francuskie i hiszpańskie, w tym eskadra Nelsona) wyjść na Atlantyk, sądząc, że Francuzi musieli popłynąć do Brestu lub na wody Irlandii. Pozostawiwszy zatem w rejonie Sycylii zespół kmdr. Tomasza Capela (5 fregat), przeszedł nocą z 7 na 8 maja Cieśninę Gibraltarską (z 11 liniowcami) i 10 maja zawinął do Zatoki Lagos. Tam napotkał konwój Knighta, do eskorty którego przydzielił swój najwolniejszy liniowiec „Royal Sovereign", sam zaś, kierując się informacjami uzyskanymi od kontradm. Donalda Campbella, służącego we flocie portugalskiej Anglika, ruszył za Villeneuvem na Antyle. W piśmie skierowanym do Admiralicji oświadczył, że decyzję tę podjął sam, przeświadczony o jej słuszności i że całą winę w przypadku nietrafności weźmie na siebie. Wobec rajdu Nelsona zawrócono zatem wysłane już na wody karaibskie 11 liniowców wiceadm. Collingwooda ,2. Wiceadmirał, którego Villeneuve wyprzedził prawie o trzy tygodnie, rozwinął iście regatowe tempo i już 4 czerwca (niemal równocześnie z Ma-gonem) dotarł na wody Barbadosu. Przekonany, że jego przeciwnik popłynął atakować Trynidad lub Tobago, zaokrętował 1500 żołnierzy i ruszył w pościg. Lecz tam Villeneuve'a nie było — zabrał więc 2 liniowce z zespołu Cochrane'a (ścigającego w styczniu zespół Missiessy'ego), zamierzając dopaść przeciwnika na wodach Martyniki i wydać bitwę generalną, nie zwracając uwagi na stosunek sił (20 : 12 dla Francuzów). Kiedy jednak 13 czerwca dotarł na redę Fort National (Fort de France), po eskadrze francusko-hiszpańskiej

12 Bidwell (op. cii., s. 244) podaje błędnie, jakoby eskadra Nelsona przed wyjściem z Zatoki Lagos składała się z 12 liniowców i 3 fregat. Z kolei Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 523) uważa, że Collingwood zawrócił 9 liniowców, a pozostałe 2 miały wesprzeć Nelsona.

219

• było śladu — Villeneuve, podobno po rozładunku wojsk, edł do Europy. Rozzłoszczony niepowodzeniem Nelson

ruszył ponownie w pościg, rozpoczynając drugą turę „regat". Jednocześnie wysłał do Admiralicji w Portsmouth szybki bryg

Curieux" (być może zdobyczny francuski) z meldunkiem o swoich zamierzeniach. Okręt ten natknął się 19 czerwca na eskadrę sprzymierzonych i po obserwacji jej ruchów uznał, że zmierza ona w stronę Zatoki Biskajskiej (El Ferrol?), po czym uszedł pogoni, aby 8 lipca dotrzeć do Portsmouth. Dzięki temu I lord Admiralicji, hr. Barham (adm. Karol Middleton) mó^ł podjąć stosowne działania przeciwinwazyjne. Tegoż 8 lipca Nelson wyminął archipelag Azorów, 18 dotarł do Przylądka Spartel, a dwa dni potem zakotwiczył w Gibraltarze, kończąc „regaty antylskie" i... schodząc po raz pierwszy na ląd po 727 dniach krążowania. Był zgnębiony i rozczarowany — nigdzie nie napotkał Villeneuve'a.

W tym czasie ten drugi uczestnik „regat antylskich" zmierzał ku El Ferrol — Corufii. Niestety, dzięki wiadomościom z HMS „Curieux" (dowódca por. mar. George Bettesworth), a pośrednio przenikliwości Nelsona, hrabia Barham zgotował mu niemiłą niespodziankę. Odwołał z blokady Rochefortu zespół kontradm. Karola Stirlinga (5 liniowców), połączył go z blokującym El Ferrol zespołem wiceadm. Caldera (10 liniowców) i skierował 300 mil na zachód od El Ferrol, aby zagrodzić Villeneuve'owi spodziewaną drogę na Kanał. Jednocześnie pod Brestem oczekiwał na niego wiceadm. Corn-wallis (18 liniowców), ryzykując wzięcie „w dwa ognie" (wypad stamtąd co najmniej 20 liniowców Ganteaume'a), pod Kadyksem krążył wiceadm. Collingwood z 4 liniowcami, zaś ku Gibraltarowi zmierzał Nelson. Z kolei na spotkanie Villeneuve'owi wypłynął 17 lipca, korzystając ze zdjęcia blokady Rochefortu, zespół Missiessy'ego, przy czym chorego kontradmirała zastąpił kmdr Zachariasz Allemand (5 liniowców). Początkowo miał oczekiwać go w rejonie Ferrolu, a od 13 sierpnia w rejonie Vigo.

220

Lecz Villeneuve był już tuż, tuż. Po południu 22 lipca, w deszczu i mgle oraz przy zapadających ciemnościach natknął się on na ciągnące ku zachodowi zespoły Caldera i Stirlinga, rozpoczynając bitwę „dwudziestu przeciw piętnastu" (stosunek okrętów liniowych obu stron). Podobno okręty sprzymierzonych były w złym stanie technicznym, a na ich pokładach znajdowało się około 1500 chorych, stąd sukces brytyjski (203 zabitych i rannych wobec 240 wśród sprzymierzonych), ale raczej był on rezultatem złego manewrowania Villeneuve'a. Choć bitwę w rejonie Przylądka Finisterre rozegrano w kolumnach torowych, nie potrafił on wykorzystać przewagi swoich pięciu okrętów, a atak brytyjski na swoją ariergardę udaremnił tak nieszczególnym zwrotem, że „zgubił" 3 końcowe okręty hiszpańskie, z których dwa — „San Firmo" („Firmę"?) i „San Rafael" — zostały opanowane przez Brytyjczyków. Następnego dnia Villeneuve, mimo nalegań adm. Graviny, nie chciał wznowić bitwy; podobnie Calder ze Stirlingiem, mając uszkodzonych kilka okrętów (w tym flagowy „Windsor") i holując oba pryzy, nie kwapili się do niej, tak że przeciwnicy rozeszli się, tracąc z oczu. Ostatecznie sprzymierzeni zawinęli 27 lipca do Vigo, zaś Caldera oddano w październiku pod sąd za „brak zdecydowania" (otrzymał „surowe upomnienie", co podobno przekreśliło jego dalszą karierę morską).

Pełen optymizmu Napoleon przybył 3 sierpnia do Boulogne, gdzie powitał go nowy dowódca Flotylli Roku X, kontradm. Jan Lacrosse (wiceadm. Bruix zmarł 18 marca 1805 r.), zgłaszając jej gotowość do załadunku wojsk. Liczyła wtedy co najmniej 1977 jednostek (w tym 21 promów artyleryjskich, 553 szalupy bombardierskie, 334 łodzie kanonierskie, 329 galarów oraz 625 transportowców koni, zaopatrzenia i dział, a także 94 statki do transportu ludzi oraz szereg jednostek mniejszych). Miały one zabrać w pierwszym rzucie 168 000 żołnierzy i 9150 koni (korpusy marszałków: Lannesa, Davouta, Soulta i Neya). Napoleon oczekiwał teraz na nadejście

221

francusko-hiszpańskiej eskadry ekspedycyjnej, wierząc, że Villeneuve, który, jak sądził, zawinął do Kadyksu (?) i przystąpił do porządkowania okrętów, przyprowadzi pod Brest co najmniej 38 okrętów liniowych, co wraz z 21 liniowcami Ganteaume'a i 7 liniowcami holenderskimi Verhuella pozwoli skoncentrować w rejonie Boulogne łącznie 66 jednostek; siły brytyjskie szacował na maksimum 54 liniowce (w rejonie Kanału było ich 51). Tymczasem Villeneuve opuścił 31 lipca Vigo (gdzie pozostawił rannych i chorych oraz 2 uszkodzone jednostki) i 2 sierpnia zawinął do El Ferrol; tam włączył okręty Gourdona i de Grandallany oraz zaczął zastanawiać się, jak wykonać najnowsze instrukcje cesarza, które otrzymał przez gen. Jacquesa Lauristona. Upatrując wszędzie okrętów Royal Navy (Jeg° zdaniem wokół Przylądka Finisterre krążyło co najmniej 25 liniowców brytyjskich), napisał do ministra marynarki Decresa, że „nie ma innej szansy, jak udać się do Kadyksu". Na razie, nadzorowany przez Lauristona, opuścił 13 sierpnia w 29 liniowców El Ferrol, kierując się na północny zachód w nastroju wręcz panicznym. Pewnie ta atmosfera spowodowała, że 15 sierpnia rozminął się fatalnie z zespołem Allemanda, zaś nad wieczorem na widok „jakichś żagli" na horyzoncie 13 zawrócił — wbrew protestom Lauristona — na południe, do... Kadyksu, gdzie dotarł 20 sierpnia. Stracił ponadto szansę ponownego „poturbowania" Brytyjczyków, gdyż Cornwallis nieopatrznie skierował pod El Ferrol 18 liniowców wiceadm. Caldera; ten (zapewne pełen chęci do rehabilitacji) na widok opuszczonej redy pożeglował ku Kadyksowi, umożliwiając Brytyjczykom od 30 sierpnia zablokowanie tej bazy (dotąd były tu tylko 3 liniowce Colling-wooda, wzmocnione od 22 sierpnia przez 8 dalszych kontradm. Ryszarda Bickerona). Na nic więc zdały się „uniki" Vil-leneuve'a — „Mahomet przyszedł do góry".

13 Nie byty to owe mityczne 25 liniowców Royal Navy, ale fregata >,Phoenix", eskortująca zdobyczny pryz — fregatę „Didone", która wiozła rozkazy dla kmdr. Allemanda (!).

222

Tak więc na oczach Napoleona rozpadał się jego plan inwazji na Wyspy Brytyjskie. Przekonany, że Villeneuve przybył już pod Brest, przynaglał go 22 sierpnia rozkazem wpłynięcia na Kanał, gdzie oczekiwać miał Ganteneume'a, którego z kolei „wygonił" z Brestu. Lecz obaj admirałowie zawiedli cesarza — Villeneuve nie opuścił jeszcze Kadyksu, zaś Cornwallis (za cenę odniesionej rany) wpędził Ganteneume'a z powrotem do Brestu. Wściekły cesarz, oskarżając Villeneuve'a, że jest nędznikiem, zdrajcą i tchórzem, który „poświęci wszystko, aby ratować własną skórę" musiał, wobec alarmujących wiadomości o koncentracji wojsk austriacko-rosyjskich w dolinie Dunaju, zawiesić czasowo inwazję na Wyspy i „Wielką Armię Oceanu" zamienić w „Wielką Armię" lądową, aby skierować ją przeciw nadciągającym od wschodu napastnikom (przygotowania rozpoczęto już 13 sierpnia). Flotyllę Roku X rozbrojono więc 30 sierpnia, pozostawiając w rejonie Boulogne dywizję piechoty i nieco artylerii oraz załogi marynarskie dla stworzenia pozorów, iż nic się nie zmieniło; pozostał przy nich do 3 września sam Napoleon. Tymczasem „Wielka Armia" (7 korpusów — 187 681 ludzi) rozpoczęła 26 sierpnia swój marsz na przeprawy przez Ren. Niemal jednocześnie wysłano do Kadyksu rozkaz, aby eskadra sprzymierzonych przeszła na Morze Śródziemne i wsparła ofensywę korpusu gen. Laurenta de Gouviona St. Cyra na Neapol, przy czym Villeneuve miał się zameldować w Paryżu, przekazując obowiązki wiceadm. Franciszkowi Rosiły'emu-Mesrosowi (14 września). Tworząc nową (III) antynapoleońską koalicję wojskowo-polityczną, Wielka Brytania uratowała się zatem przed nieuniknioną inwazją francuską.

Uwagę zwrócono przede wszystkim na uczestników dawnych koalicji, tradycyjnych przeciwników nowej Francji, wielkie nadzieje pokładając zwłaszcza w Rosji i Austrii, która po pokoju lunevilskim dążyła do odwetu. Prowadzone rozmowy sondażowe bazowały na kanwie nieuznawania tytułu cesarskiego Napoleona; sądzono, że sprawa ta stanie się jedną z przyczyn nowej europejskiej wojny. Premier

223

Pitt spodziewał się, że zagrożony uderzeniem austriacko-rosyjskim (Prusy odmówiły udziału w koalicji) z Europy Środkowej Bonaparte zapomni o planach inwazyjnych i Wielka Brytania będzie ocalona. Z jego też porady Jerzy III, nie odpowiedział Napoleonowi na jego propozycję zawarcia pokoju, choć, jak się wydaje, cesarz chciał przez to pomieszać szyki dyplomatom brytyjskim. Tak więc 11 kwietnia 1805 r., kiedy rozpoczynały się „wielkie regaty antylskie", doszło w Petersburgu do podpisania konwencji brytyjsko-rosyjskiej, która stała się podstawą III koalicji antyfrancuskiej. Przewidywano, że wkrótce przystąpi do niej Austria, Szwecja oraz Królestwo Neapolu i Sycylii, a działania wojenne toczyć się będą na czterech frontach: hanowerskim (rewindykacja brytyjskiego Hanoweru), bawarskim (stamtąd uderzenie na Francję), tyrolskim (stąd uderzenie na płd. Francję lub Włochy) oraz włoskim (likwidacja Królestwa Włoskiego). Aby ostatecznie oddalić groźbę inwazji, Brytyjczycy zamierzali wywołać znów powstanie w Wandei, aby na tyłach walczących armii francuskich stworzyć żarzące się nieustannie ognisko wojny domowej.

Utworzenie frontu włoskiego związane było z najnowszym wydarzeniem politycznym — koronacją Napoleona na króla Włoch (Mediolan, 28 maja 1805 r.). Wobec zaangażowania cesarza w sprawy inwazji i wojny w Europie, sprawami polityczno-wojskowymi nowego królestwa zajął się, mianowany wicekrólem pasierb cesarza, ks. Eugeniusz de Beauhar-nais. 9 sierpnia 1805 r., kiedy „wielkie regaty antylskie" dobiegały końca, konwencję petersburską podpisała Austria. Swój akces zgłosiły także Szwecja oraz Królestwo Neapolu i Sycylii. Przyśpieszyło to rezygnację Napoleona z planu inwazji na Wyspy, tym bardziej, że utworzenie morskiej „pięści uderzeniowej" formowanej w zamorskich posiadłościach Francji (a przy okazji opanowanie „cukrowego imperium brytyjskiego" na Karaibach), jak wiemy, przeciągało

224

się w czasie 14. Za skierowanie do walki z „Wielką Armią" armii koalicyjnych rząd brytyjski zapłacić musiał złotem — po 1 250 000 funtów szterlingów za każde 100 000 żołnierzy wysłanych na front. Cała Europa kpiła sobie z tego, twierdząc, że „Wielka Brytania walczy do ostatniej kropli krwi swoich... sprzymierzeńców".

Tymczasem Nelson, wykonując rozkaz hr. Barhama, po uzupełnieniu amunicji i zaprowiantowaniu okrętów, odszedł z Gibraltaru w rejon wejścia do Kanału. Znów rozminął się z Villeneuv'em, który po bitwie koło Przylądka Finisterre schronił się w El Ferrol, nie natknął się też na zespół Allemanda, który 16 sierpnia zawinął do Vigo. Sam natomiast napotkał 15 sierpnia okręty Cornwallisa (podobno na południe od Irlandii?) i wtedy dowiedział się o „pechowej" bitwie Caldera z Francuzami i o tym, że mówi się powszechnie, iż „Lord Nelson na pewno rozbiłby Francuzów". Otrzymał również rozkaz, aby część najbardziej wyeksploatowanych okrętów odprowadził do Portsmouth. Dotarł tam 18 sierpnia, niepokojąc się, czy daremny pościg za Vil-leneuve'em nie zmniejszy jego popularności w królestwie. Owacje zebranych na nadbrzeżach tłumów uświadomiły mu, że jest w błędzie. A on jeszcze nie wiedział, że przez ten daremny, zda się, pościg, przez owe „wielkie regaty anty-lskie" udaremnił cesarzowi Napoleonowi podbój Wysp Brytyjskich.

Rezygnując z uroczystości na swoją cześć, wziął urlop i bezzwłocznie udał się do Merton Place, gdzie wyczekiwała

14 Pomysł Napoleona, aby koncentrację floty francuskiej urządzać na Antylach, w odległości ponad 3500 mil morskich od jej baz, choć w części usprawiedliwiony jednoczesnym „zaprowadzaniem porządku" na wyspach Morza Karaibskiego i dywersją antybrytyjską, był trudnym do wykonania i wielce ryzykownym. Lepiej było, jak się wydaje, koncentrować ją na wodach w pobliżu Europy, choć wobec „wszechobecności" zespołów Royal Navy, wybór rejonu koncentracji nie należał do łatwych. Admiralicja nazwała sprzymierzoną flotę francusko-hiszpańską „Połączoną Flotą" (Combined Fleet). W bibliografii polskiej „błąka się" termin „Połączone floty".

225

p0 stęskniona Emma z małą Horacją, siostrami i bratem; przybył tam 19 sierpnia o 6 rano. Jeszcze tego dnia przyjął historyka duńskiego, który opisywać chciał niedawną bitwę pod Kopenhagą, aby w następnych dniach, rezygnując z oficjalnej pompy, pławić się w szczęściu domowego ogniska. Oboje z Emmą cierpliwie przyjmowali również „nieproszonych gości", którzy najeżdżali Merton Place, aby „zobaczyć bohatera". To była cena popularności, a może nawet sławy, za którą przyszło wiceadmirałowi płacić. Nie danym mu było jednak zbyt długo trwać w bezczynności. Już 2 września dotarł do niego z Portsmouth, specjalnie wynajętym dyliżansem, kmdr Henry Blackwood (dowódca fregaty „Euryalus") z wiadomością, że „Połączona Flota" Villeneuve'a stoi zablokowana w Kadyksie. Nelson postanowił natychmiast przerwać urlop i zameldować się w Admiralicji; zapłakana Emma nie protestowała, co więcej, znając próżność ukochanego, namawiała go wręcz na wyprawę do Kadyksu 15. W Londynie przyjął go sam premier Pitt. Odrzucił on przedstawioną wspaniałomyślnie przez Nelsona kandydaturę Collingwooda na naczelnego dowódcę eskadry brytyjskiej do walki z Vil-leneuve'em, twierdząc, że tam potrzebny będzie „on", Nelson. Na co podobno zachwycony wiceadmirał odparł: „Jestem gotów od zaraz (w każdej chwili)". Ostatnie dni urlopu spędził na przygotowaniach do wyjścia w morze i pożegnaniach z sąsiadami. 11 września odbył wraz z Emmą pożegnalne wizyty w Londynie, aby 13 wczesnym rankiem opuścić Merton Place. Pomodlił się przy łóżeczku śpiącej Horacji, a następnie wraz z Emmą modlił się o błogosławieństwo dla ukochanej. Wieczorem w Londynie zapisał w dzienniku, że ufa, iż Bóg zaopiekuje się bliskimi jego sercu, jeśli przeznaczył

Zdaniem Bidwella (op. cit., s. 248) słowa jej brzmiały: „Ofiaruj swoje "sługi zaraz i wypraw się do Kadyksu. Przyjmą ciebie i będziesz rad. Odniesiesz chlubne zwycięstwo, a wtedy przyjedziesz tu, aby być szczęśliwym". Nelson zaś miał jej odpowiedzieć: „Dzielna Emma! Najlepsza trnma! Gdyby było więcej takich kobiet jak Emma, byłoby więcej Nelsonów".

15 — Trafalgar 1805

226

mu już niewiele dni do przeżycia. 14 września, po przybyciu do Portsmouth, zaokrętował się znów i podniósł swoją flagę na „Victory", witany i żegnany przez tłumy ludzi. W eskorcie „Euryalusa" zawinął 17 września do Plymouth, skąd zabrał liniowce „Ajax" i „Thunderer", a następnie wzdłuż Finisterre i Lizbony dotarł wieczorem 28 września, w wigilię swoich czterdziestych siódmych urodzin, do miejsca postoju eskadry Collingwooda w rejonie Kadyksu. Przedtem jednak wysłał Blackwooda, aby zabronił zgromadzonym tam okrętom oddawania mu, należnego jako głównodowodzącemu, salutu armatniego; nie chciał by Villeneuve domyślił się, że już przybył. Ponadto, chcąc wprowadzić go w błąd, iż blokadę zniesiono i przez to zachęcić do wyjścia w morze, zmienił miejsce postoju eskadry, przenosząc je na akwen Przylądka Santa Maria, około 80 mil na północny zachód od Kadyksu (zachodni kraniec Zatoki Kadyksu)16. Z kolei między zgrupowaniem eskadry a bazą „Połączonej Floty" utworzył służbę obserwacyjno-łącznikową, którą pełniły (systemem sztafetowym) fregaty Blackwooda; musiał mieć pewność, że Vil-leneuve nie opuści portu niezauważony.

Przybycie „Nela", jak go zaczęto powszechnie nazywać, poprawiło ducha bojowego załóg — chciały one bitwy, wierząc, że razem z nim zwyciężą. Liczba 33 okrętów liniowych (tyle naliczyła ich fregata „Euryalus", która 1 października wtargnęła do awanportu Kadyksu) już nie przerażała, za to obiecywała udziały w ogromnym pryzowym. W przekonaniu, że z Nelsonem będzie lepiej, utwierdzało załogi już pierwsze zarządzenie głównodowodzącego — zniósł zakazy Collingwooda odnośnie zakupów świeżej żywności i owoców na lądzie, co oczywiście poprawiło wszystkim humory. 29 września głównodowodzący zaprosił oficerów eskadry na uroczysty obiad urodzinowy (ich liczba sprawiła, że musiał go wydać w dwóch turach — 29 i 30

16 Było to już na wodach przyjaznej Brytyjczykom Portugalii. W różnych opracowaniach odległość ta podawana jest błędnie i zawiera się między 18 a 50 milami morskimi.

227

września), na którym zapoznał ich wstępnie ze swoim planem stoczenia bitwy. Jej zasadniczym i jedynym celem było całkowite wyeliminowanie floty przeciwnika, a przez to zniweczenie francuskiego planu inwazji na Wyspy l 7. Podobno Nelson obmyślił go jeszcze w Merton Place i choć w założeniach odbiegał znacznie od kanonów taktyki liniowej, wszyscy obecni odnieśli się do planu z entuzjazmem.

Poza Nelsonem i koalicją Pitt miał do zwalczenia inwazji napoleońskiej „ukrytego w rękawie" (mówiąc żargonem pokerzystów) jeszcze jednego asa — pojazd podwodny Fultona HMS (?) „Torpedo" (!). Fulton, który w 1804 r. przybył do Londynu, znalazł zrozumienie właśnie u Williama Pitta, ponownie powołanego na premiera w obliczu francuskiego zagrożenia Wysp. Pitt uznał podobno, że podwodne środki Fultona są w stanie zniszczyć flotę desantową Napoleona, więc zapewnił konstruktorowi wszechstronną pomoc przy budowie „Torpedo". Był to pojazd podwodny o metalowym kadłubie oraz wymiarach 10,5x3 m i wysokości burt 2,5 m. Ruch na powierzchni zapewniało mu ożaglowanie pomocnicze typu slup (składane), ruch pod wodą — śruba napędowa poruszana ręcznie (załoga 6 ludzi) przez system przekładni. Przez ten sam układ poruszana była druga śruba — zanurzenia (i wynurzenia), umożliwiająca przemieszczanie pojazdu w górę i w dół, przy czym maksymalne zanurzenie wynosiło 15 m dzięki balastowi wodnemu, napełnianemu przez zawór pompami tłokowymi. Właz wodoszczelny usytuowany był mniej więcej pośrodku kadłuba w wieżyczce obserwacyjnej (kiosk). Wyposażenie kadłuba uzupełniały 2 kotwice (dziobowa i denna śródokręcia), zaś uzbrojeniem zasadniczym były podobno miny (do 30 sztuk a 45 kG materiału wybuchowego) — holowane z zapalnikiem uderzeniowym lub podwieszane do burt okrętów przeciwnika, z mechanizmem zegarowym. Istotne novum stanowiła regeneracja powietrza. Wprawdzie jego

Plan Nelsona omówiono dokładniej w następnym rozdziale.

228

zapas umożliwiał przebywanie pod wodą do 3 godzin, ale Fulton opracował namiastkę dzisiejszych „chrap" (Schnor-chel) — system wymiany powietrza bez wynurzania pojazdu na powierzchnię. Niestety, nie zachowały się szczegóły tego rozwiązania, wiadomo jedynie, że był to zestaw rur zużytego i świeżego powietrza z zaworami (wyprowadzonych pionowo z kadłuba).

Ale konstrukcji pojazdów typu „Torpedo" sprzeciwiła się Admiralicja, która uznała ją za „broń słabszego", a były I lord, hr. St. Vincent, wręcz oświadczył Pittowi, że ich wykorzystanie przez Royal Navy spowoduje, iż zastosują je w swoich flotach inne państwa, co pozbawi Wielką Brytanię panowania na morzu. Chcąc zjednać sobie Admiralicję, Fulton zorganizował pokaz bojowego użycia „Torpedo" przeciw zgrupowanym w Boulogne jednostkom desantowym. Jednak nie najlepsza organizacja tych akcji (przeprowadzanych podobno trzykrotnie) doprowadziła tylko do zatopienia uzbrojonej szalupy okrętowej z 20-osobową załogą. Bardziej efektywny był przeprowadzony 15 października 1805 r. pokazowy atak na zakotwiczony w Walmer Roads na Tamizie (?) zdobyczny 100-tonowy bryg duński „Dorothea" („Dorothee"). Eksplozja miny (brak danych co do jej rodzaju) rozerwała i zatopiła okręt podobno w ciągu 10 sekund (!), co uczyniło niemałe wrażenie na widzach. Nieprzejednany St. Vincent oświadczył jednak, że uważałby Pitta za „największego durnia, jakiego nosiła Ziemia", jeśliby chciał propagować taki środek walki, którego „państwo panujące na morzu jak najmniej sobie życzy". Zapewne jego stanowisko, jak też zwycięstwo trafalgarskie, które nastąpiło 6 dni po pokazie, spowodowały, że Pitt stracił jakby zainteresowanie dla „Torpedo". Fultonowi zaproponowano odsprzedaż projektu za 15 000 funtów (aby go zniszczyć i nie rozpowszechniać), więc rozgoryczony konstruktor, do tego wobec rychłej i niespodziewanej śmierci swego protektora (23 stycznia 1806 r.), wyjechał do Stanów Zjednoczonych, oferując

229

ojczyźnie swój talent i usługi '8. Tak więc Trafalgar położył się cieniem na tworzeniu floty podwodnej i zahamował rozwój jej podstawowego środka walki — okrętu podwodnego. Na szczęście tylko, a może aż, na sto lat.

Szczególną rolę w walce ogniowej odgrywała piechota morska, gdyż w tym czasie każdy duży okręt posiadał jej pododdział (na liniowcu 125-osobowa kompania). Część żołnierzy zaczęła w czasie bitew uczestniczyć w obsłudze artylerii okrętowej (karonady), co związane było z wprowadzonym na przełomie XVIII i XIX w. podziałem „marines" na dwie grupy: „lekka piechota" (Royal Marinę Light Infantry — RMLI) i „artyleria okrętowa" (Royal Marinę Artillery — RMA) 1 9. Przy takim samym uzbrojeniu (karabin z bagnetem, tasak lub kord) nosiły one odrębne mundury: piechota — czerwone surduty z czarnymi kołnierzami i mankietami oraz białymi szamerowaniami, białe spodnie, czarne półbuty i getry, czarne kapelusze; artyleria — zielone lub niebieskie surduty z czerwonymi kołnierzami i mankietami, pasiaste biało-niebieskie spodnie, czarne kapelusze i półbuty. O ile zadania RMA były jasne i zrozumiałe (obsługa armat), o tyle zadania RMLI dzieliły się na wewnętrzne (tłumienie buntów, pomoc dowództwu okrętu w utrzymaniu regulaminowego porządku — a zatem rola żandarmerii okrętowej) i zewnętrzne, w ramach ogólnego regulaminu walki (udział

Brak ściślejszych danych źródłowych utrudnia odtworzenie „brytyjskich" perypetii Fultona. Podstawowe dane o „Torpedo" zawiera (wraz ze schematem konstrukcyjnym) praca Sutowskiego (op. cit., s. 48-50); także Łysiak Nikczemny wynalazek...) oraz Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 523-533), który z nieznanego powodu myli jednak „Torpedo" Fultona z torpedą jako samobieżnym pociskiem podwodnym. Z dostępnych źródeł nie wynika jednoznacznie, czy Fulton wziął owe 15 000 funtów, czy też odrzucił ofertę, której przyjęcie udaremniłoby mu dalsze prace nad pojazdami podwodnymi. Błędnie podają też one, że hr. St. Vincent był wtedy I lordem Admiralicji, choć był nim od maja 1805 r. hr. Barham (adm. Charles Middleton).

15 ó •

świadczą o tym ilustracje z tego okresu np. w: K 1 u c i n a, H y n e k, op. cit-, t. I. s. 157.

230

w walce ogniowej przed i podczas abordażu, przy czym strzelcy wyborowi prowadzili ogień z marsów do szczególnie ważnych celów, nadzór, aby załoga nie schodziła ze stanowisk, ochrona okrętów na postojach, w portach i na kot-wicowiskach) oraz w operacjach amfibijnych (pododdziały desantowe). Być może taka rozbudowa formacji „królewskich wesołków" (royal jollies)2 0 miała związek z buntami roku 1797. Teraz mieli udowodnić swoją przydatność w bitwie generalnej.

20 W żargonie marynarskim Royal Navy wszelkiego rodzaju zaokrętowanych żołnierzy nazywano „oswojonymi wesołkami" (tamę jollies), zaś marinersów — „królewskimi" (royal jollies). SATS, s. 433.

„ENGLAND EXPECTS THAT EVERY MAN WILL DO HIS DUTY"'

21 PAŹDZIERNIKA 1805 ROKU POD TRAFALGAREM (mapa 1)

Kiedy Nelson przybył pod Kadyks, aby objąć dowodzenie eskadrą blokadową, Napoleon szykował pułapkę na gen. Karola Macka, którego licząca 70 000 ludzi armia austriacka wkroczyła 10 września do sojuszniczej cesarzowi Bawarii. Mack. nie czekał na 30 000 korpus rosyjski gen. Michała Kutuzowa, chciał bowiem jak najszybciej zająć elektorat, aby nie wpuścić doń wojsk Bonapartego. Rozwijając ofensywę w kierunku Renu, maszerował doliną Dunaju na Ulm (tu planował koncentrację wojsk), spodziewając się, że Napoleon obejdzie wyżynny masyw Szwarcwaldu i zaatakuje go od południa. Cesarz jednak, aby wprowadzić go w błąd,

„Anglia oczekuje, że każdy wypełni swój obowiązek" (względem niej). Niektórzy historycy uważają, że Nelson naśladował tu admirała holenderskiego. Michaela de Ruytera, który podobnie mobilizujący załogi sygnał podniósł w czasie tzw. bitwy czterodniowej (11-14 czerwca 1666 r.) na flagowym „De Zeven Provincien". Lecz sygnał ten miał treść: „Od tej bitwy zależą losy państwa".

232

postanowił obejść Szwarcwald od północy, przerwać mu połączenia z Wiedniem i z maszerującym od wschodu Kutu-zowem, aby następnie przyprzeć do Szwarcwaldu lub zmusić do ukrycia w twierdzy ulmeńskiej. Wieczorem 6 października dwa korpusy francuskie doszły do Dunaju poniżej Ulmu, zdobywając przeprawy na rzece i odcinając Maćkowi drogi odwrotu. Mógł się on jeszcze wycofać do Tyrolu, ale wprowadzony w błąd przez wywiad francuski2, pozostał w Ulmie, wokół którego od 15 października zamknięto pierścień oblężenia. Teraz Mack liczył już tylko na odsiecz Kutuzowa, ale że ten nie nadchodził (w tym czasie osiągnął rzekę Inn, 280 km od twierdzy), skapitulował bez walki 20 października 1805 r. z gros swojej armii (32 000 ludzi, 60 armat, 40 sztandarów). Łącznie w kampanii bawarskiej armia austriacka straciła w samych tylko jeńcach 61 000 ludzi (plus 200 dział i 90 sztandarów) i miała co najmniej 9000 zabitych. Droga do Wiednia stała zatem otworem i Napoleon mógł sobie pogratulować przenikliwości (intuicji) i wyczucia operacyjnego 3. Zagrożenie stolicy spowodowało, że Austriacy musieli wycofać z północnych Włoch 45 000 armię arcyksięcia Karola, zresztą uszczuploną już po nierozstrzygniętej bitwie z 33 000 korpusem marsz. Andrzeja Masseny pod Caldiero (30-31 października), co wykorzystując, Massena zablokował austriacką Wenecję. Zrozumiałe jest więc, że wobec takich sukcesów na lądzie, sprawy wojny morskiej stały się dla cesarza czymś mniej istotnym, tym bardziej, że zawiódł się na swoich admirałach, a Villeneuve'a wręcz znienawidził, o czym oględnie pisał zainteresowanemu Decres, komentując

2 Agenci rozsiewali wiadomości, jakoby w Paryżu wybuchło powstanie antynapoleońskie, dlatego cesarz zamierza wycofać się z Bawarii. Aby je uwiarygodnić, przesłano Maćkowi specjalnie spreparowany egzemplarz jednej z gazet paryskich z „powyższą wiadomością". Mack uwierzył. T a r l e , op. cii., s. 192.

3 Podobno szykując się do opuszczenia Boulogne (koniec sierpnia 1805 r.), oświadczył: „Jeżeli za 15 dni nie będę w Londynie, to muszę być w połowie listopada w Wiedniu". T a r l e , op. cit., s. 185.

233

zarządzenia Napoleona4. Cesarz niepokoił się ponadto o zespół Allemanda (5 okrętów liniowych), który 17 sierpnia opuścił Vigo i popłynął do Kadyksu, ale wobec blokady tej bazy zawrócił, rozpoczynając operację krążowniczą wokół zachodnich wybrzeży południowej Europy.

Premier Pitt z kolei mógł się pocieszać tym, że w październiku rozpoczęły się działania sojusznicze na rzecz odzyskania brytyjskiego Hanoweru. Z początkiem miesiąca 20 000 korpus rosyjski gen. P. Tołstoja, desantowany w szwedzkim Stralsundzie, wyruszył stamtąd i dotarł do Wezery, u ujścia której wylądował 18 000 korpus brytyjski. Sojusznicy zawiedli się jednak, gdyż Napoleon kazał ewakuować Hanower bez walki; co więcej, zamierzał przekazać go Prusom, co miało skomplikować sytuację III koalicji. W końcu października doszło bowiem do zbliżenia rosyjsko-pruskiego i Pitt miał nadzieję, że już w listopadzie Prusy przystąpią do koalicji z armią liczącą co najmniej 100 000 żołnierzy5.

4 M.in. pisał: „Cesarz nie chce słyszeć, że jego flota jest blokowana przez siły słabsze od niej. Jeśli taka sytuacja istnieje pod Kadyksem, doradza i nakazuje, aby przystąpić do natychmiastowego ataku" (na siły blokadowe przeciwnika — JWD). W. S t e v e n s, A. W e s t c o 11, Sea Power. Histoire de la puissance maritime de l'Anłiquite a nos jours, Paris 1937, s. 294; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. 1, s. 530.

Car w czasie swego przejazdu przez Berlin spotkał się z królem Fryderykiem Wilhelmem III i królową Luizą, namawiając do przystąpienia do koalicji i grożąc, że przy odmowie wojska rosyjskie przemaszerują przez Prusy do Austrii. Król bał się Napoleona, dopiero na wiadomość, że korpus marsz. Bernadotte naruszył jego terytorium, „skracając sobie" drogę do Dunaju przez prowincję Ansbach, zgodził się na postawienie Napoleonowi ultimatum i zbrojne pośrednictwo w ewentualnym zawarciu pokoju (tę tajną umowę przypieczętowała cała trójka ślubowaniem „dozgonnej przyjaźni" nad sarkofagiem Fryderyka II). Kiedy uradowany Pitt rozpisywał o tym w prasie brytyjskiej, Napoleon dał do zrozumienia Fryderykowi, że za „sprawę Ansbach" odda mu Hanower, co opóźniło przystąpienie Prus do koalicji, zaś niedalekie już zwycięstwo Napoleona pod Austerlitz zmusiło je do zawarcia przymierza z... Francją (patrz tekst zasadniczy).

234

A. PRZED BITWĄ

W cieniu tych wielkich strategiczno-operacyjnych problemów Europy, w które zaangażowani byli Napoleon i Pitt, przyszło Nelsonowi realizować zadania operacyjno-taktyczne nakazane mu przez premiera i Admiralicję. Ich rezultat, mimo skali lokalnej i ograniczonego rozmachu przestrzennego, przyniósł jednak tak brzemienne konsekwencje, iż w miarę upływu czasu przerosły one swoim znaczeniem nawet konsekwencje wydarzeń, których autorem był Napoleon. Ponieważ jednak Nelson „chciał" walczyć, a Villeneuve „musiał", obie strony przystąpiły pospiesznie do stosownych przygotowań do bitwy. Złośliwie można stwierdzić, że Nelson dążył do tego, by rozegrać ją jak najprędzej, po czym wrócić na przerwany urlop do Merton Place, zaś Villeneuve, którego czekało „mocno nieprzyjemne" spotkanie z Napoleonem i który liczył, że może zastąpi go w niej Rosily-Mesros, aby rozegrać ją jak najpóźniej.

Brytyjczycy

Zasadniczym zadaniem, jakie postawił sobie wiceadmirał, było „przelanie na papier" niedawno przedstawionego oficerom sposobu rozegrania bitwy — uszczegółowienie go, wniesienie ostatnich korekt i przekazanie w formie rozkazów wykonawczych dowódcom zespołów i okrętów. Swego przeciwnika zdołał już poznać w czasie „Długiej Wachty" i „wielkich regat antylskich". Wiedział zatem, że będzie on unikał walki i nie zechce opuścić Kadyksu, będzie raczej uciekał zamiast atakować, że nie mogąc uciec, może zawrócić do portu i że — j a k wykazała bitwa z Calderem koło Finisterre — mając przewagę liczebną, nie potrafi skutecznie manewrować, aby ją wykorzystać. Należało go więc wywabić z portu (tu sojusznikiem był mu sam Napoleon i jego rozkazy dla eskadry sprzymierzonych), pilnować, aby nie uciekł i zmusić do walki, zniszczyć lub odizolować (odciąć) jego ariergardę. Bitwa w klasycznym szyku

235

torowym nie gwarantowała mu sukcesu — miał mniej okrętów, zmienne wiatry w rejonie cieśniny utrudniały manewrowanie (wyjście na nawietrzną i formowanie szyku bojowego), a oczekiwanie na utworzenie przez przeciwnika kolumny torowej mogło nie tylko wydłużyć bitwę w czasie, ale nawet ją udaremnić (ustanie lub zmiana kierunku wiatru, sztorm, wycofanie przeciwnika do portu itp.). Eliminując powyższe, należało więc, rezygnując z uciążliwych manewrów, rozegrać bitwę w ciągu jednego dnia (najlepiej do zmroku), zatapiając lub niszcząc możliwie maksymalną liczbę okrętów przeciwnika.

Naszkicowany plan bitwy obejmował zatem: dopadniecie przeciwnika i zmuszenie go do walki, udaremnienie mu sformowania szyku bojowego poprzez rozcięcie jego ugrupowania marszowego dwiema, utworzonymi jeszcze przed walką, kolumnami torowymi na 2-3 „zespoły do bicia", zniszczenie ich przy wykorzystaniu „szybkostrzelności" własnej artylerii (lepsze wyszkolenie ogniowe artylerzystów) i „przeczesywania ogniem" (armaty, strzelcy piechoty morskiej) oraz dezorganizowanie systemu dowodzenia przeciwnika przez atak na jego okręty admiralskie (a la Uszakow ?). Ostatecznie 9 października plan ten w formie „notatki o sposobie przeprowadzenia bitwy" („Fighting Memorandum") lub „tajnej notatki" („Secret Memorandum"), jako że przeznaczony był dla dowódców zespołów i okrętów, gotowy był niemal do realizacji; jako pierwszy otrzymał go do wglądu wiceadm. Collingwood.

Zgodnie z nim eskadra miała być podzielona na dwie kolumny torowe — przednią (van column), dowodzoną bezpośrednio przez Nelsona i składającą się z 12 liniowców oraz tylną (rear column) pod dowództwem Collingwooda, z 15 liniowców. Uformowane już w czasie marszu w kolumny bojowe (aby mogły atakować „od zaraz"), uderzyłyby skośnie (beat to ąuarters) w ugrupowanie przeciwnika — Nelson mniej więcej na wysokości 11-12 matelota (licząc od początku ugrupowania), odcinając jego awangardę, Collingwood zaś na wysokości 11-12 matelota (licząc od końca

236

ugrupowania) i odcinając ariergardę. Po przecięciu ugrupowania Collingwood zawróciłby w prawo, zbliżając się maksymalnie do okrętów przeciwnika i niszcząc je od środka szyku. Podobnie uczynić miała kolumna Nelsona, która po ostrzelaniu odchodzącej awangardy zawróciłaby w prawo, niszcząc okręty nieprzyjaciela, tak jak kolumna Collingwo-oda. Wiceadmirał liczył, że nastąpiłoby teraz wielkie zamieszanie bitewne („melee")6, w którym Brytyjczycy będą wiedzieli, co robić, podczas gdy sprzymierzeni, nie znając zamiarów Nelsona, zaskoczeni i zdezorientowani, nie będą wiedzieli, co robić. Chaos miały pogłębić uderzenia na okręty flagowe (eskadry i zespołów), a walkę rozstrzygnąć artyleria okrętowa. Jak już wiemy, kanonierzy brytyjscy oddawali trzy salwy w ciągu 5 minut (co minutę i 40 sekund), podczas gdy francuscy jedną salwę co 3 minuty, zaś hiszpańscy jedną co 5 minut; dlatego Nelson był przekonany, że w pojedynkach ogniowych wezmą górę nad okrętami francuskimi i hiszpańskimi. Nie obawiał się również odciętej awangardy przeciwnika — przy wiatrach pełnych i półpeł-nych miałaby ona utrudnione zawrócenie („zwrot pod wiatr"), aby udzielić pomocy siłom głównym; choć przygotowany był do wzięcia na siebie jej ewentualnego uderzenia. Istotne niebezpieczeństwo tkwiło natomiast w czymś, co można by nazwać „martwym polem ostrzału" — akwenie o szerokości

6 melee (franc.) — walka wręcz, kłótnia, zamieszanie, plątanina — tu rodzaj zamieszania, czy też zgiełku bitewnego. Nelson wrócił prawdopodobnie (choćby tylko dla nazewnictwa) do sprawy dręczącej w XVII w. najwybitniejszych brytyjskich teoretyków i taktyków wojny morskiej, kiedy Jakub ks. Yorku w wydanej w 1665 r. Instrukcji walki nakazał stosowanie w bitwach na morzu szyku liniowego. Napotkało to sprzeciw wielu dowódców (np. George Monck, ks. Rupert), którzy twierdzili, że w bitwie należy jak najszybciej przełamać szyk nieprzyjaciela, doprowadzając do bezpośrednich pojedynków okrętów, a zatem walczyć w sposób nieuporządkowany (w zamieszaniu bitewnym) i których od „melee" nazwano „meleistami". Zwyciężyła jednak taktyka liniowa; zastanawia zatem, czy Nelson, planując Trafalgar jako „jedno wielkie melee". nie sprowadził brytyjskiej taktyki bitwy morskiej znów do punktu wyjścia?

237

600-800 m, które, aby przeciąć ugrupowanie przeciwnika, obie kolumny musiały przebyć pod kilkunastominutowym ogniem (ostrzałem) burtowym jego okrętów, same nie mogąc strzelać. Aby niebezpieczeństwo to zmniejszyć, na czoła obu kolumn wysłał liniowce najsilniejsze konstrukcyjnie i aby akwen ten przebyć jak najszybciej, zamierzał podnieść na nich wszystkie żagle. Podczas przecinania szyku każdy okręt brytyjski wykonałby tzw. przeczesanie ogniem z obu burt (to comb fire?), czyli ostrzał mijanych okrętów wzdłuż ich osi symetrii, przy czym w Royal Navy strzelano „w drewno" (kadłuby i nadbudówki górnego pokładu), podczas gdy Francuzi „w maszty i takielunek" (podobno aby udaremnić pościg). Następnie okręty miały rozpocząć właściwą bitwę (walka artyleryjska burta w burtę) z możliwością dokonywania abordaży.

Takie były podobno teoretyczne założenia „Fighting Memorandum", ale czy tak miała wyglądać ich realizacja? Nelson zamierzał rozgromić Połączoną Flotę w bitwie przeprowadzonej nie według zasad taktyki liniowej, która mogła co najwyżej zakończyć się zniszczeniem kilku okrętów przeciwnika, stwarzając pozostałym możliwość ucieczki do Kadyk-su, ale w narzuconej jej bitwie manewrowej, tak wiążąc walką, aby udaremnić możliwość jakiejkolwiek ucieczki. Z kolei rozgromienie przeciwnika miało polegać nie na całkowitym zniszczeniu jego okrętów, ale na zdobyciu jak największej ich ilości jako pryzów. Z pryzowego bowiem uczyniła Admiralicja potężny bodziec finansowy, mobilizujący ducha bojowego załóg. Tego, że będą one dzielnie walczyć, mogła być pewna, gdyż mimo niedoskonałego systemu poboru i rekrutacji, marynarze brytyjscy odznaczali się patriotyzmem i agresywnymi cechami psychofizycznymi; pryzowe zaś dawało jej pewność, że będą one zwyciężać. Nelson znał dobrze swoich ludzi, więc na pryzowym oparł własne kalkulacje bitewne. Dodatkowym bodźcem było również „pogłówne" — podobno po 5 funtów za „głowę" każdego jeńca (bądź

238

zabitego?) z opanowanego pryzu; łączną sumę pogłównego dzielono między uczestników bitwy7.

Ponieważ Nelson był nieodrodnym synem Royal Navy, można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że i jemu zależało zarówno na wysokim pryzowym, jak i pogłównym. Daleki jestem jednak od tego, aby zarzucać wiceadmirałowi chciwość, czy też pazerność — jego dążenie do uzyskania najwyższego wymiaru tych sum wynikało z trudnej sytuacji finansowej, w której się znalazł. W rzeczywistości bowiem musiał utrzymywać z jednej pensji admiralskiej aż trzy odrębne gospodarstwa domowe (żona Fanny, lady Hamilton i córka Horacja, którą dla zachowania pozorów oddano do przybranej rodziny), więc liczył się każdy pens. Stąd w jego kalkulacjach stosowna liczba pryzów, gwarantująca opłacalny zysk8 (minimum 20).

Kalkulacje te legły pewnie u podstaw zweryfikowanego planu bitwy, który później nazwano „The Nelson touch" (dotyk, kontakt, posmak, próba powierzchniowa Nelsona, ale także — pomysł, szkic, zarys planu Nelsona)9, a sprowadza-

7 Dzielono zwykle na 8 części: 1/8 dla głównodowodzącego, 3/8 dla dowódców, 1/8 dla oficerów, 1/8 dla nawigatorów, urzędników i st. podoficerów, oraz 2/8 dla reszty załóg.

8 Przy wysokości pryzowego np. 500 000 funtów otrzymywał 62 500 funtów (ósma część) plus 12 500 funtów z pogtównego (ósma część od sumy 100 000 funtów, powstałej z przemnożenia 20 000 ludzi razy 5 funtów) — razem 75 000 funtów. Z kolei przy pryzowym 300 tys. funtów (tyle przyznał Parlament — patrz dalej w tekście) „dochód" Nelsona wyniósłby 50 000 funtów.

9 Określenia takiego użył Nelson w listach do lady Hamilton i 1 lorda Admiralicji, opisując reakcje oficerów na przedstawiony przez niego pomysł rozegrania bitwy (był on dla nich „szokiem", „wstrząsem"). Podobno na pomysł samego określenia wpadł Nelson jeszcze wiosną 1804 r„ w czasie blokowania w Tulonie zespołu wiceadm. La Touche'a-Treville'a (Latouche'a--Treville'a), po sprawie z przejętym listem Francuza (patrz — tekst zasadniczy). Nelson miał wtedy oświadczyć, że za takie fałszowanie faktów odda La Touche-Treville'owi — „La Touche Nelson" (gra słów). H o w a r t h, op. ci/., s. 72.

239

jącego się do narzucenia przeciwnikowi (po wyeliminowaniu jego okrętów admiralskich) chaotycznej bitwy, w której obezwładniano by jego okręty ogniem artylerii, a jeśli się nie poddały (opuściły bandery) — abordażowano. Sukces bitwy zależał bowiem od liczby opanowanych pryzów. Można zatem domniemywać, że istotą „Nelson touch" było przerwanie w dwóch miejscach szyku Połączonej Floty (skoncentrowanie całości posiadanych sił na części linii bojowej przeciwnika) i obezwładnienie jej odciętych części, zanim awangarda zdoła zawrócić (zwrot przez sztag lub rufę), aby im przyjść z pomocą. Przerwanie szyku było równoznaczne z atakiem i eliminacją okrętów admiralskich przeciwnika jako ośrodków dowodzenia. Reszta zależała od dowódców okrętów i załóg, którym po przerwaniu szyku Połączonej Roty pozostawiono wolny wybór celów ataku (prawdopodobnie Collingwood otrzymał w tej sprawie „carte blanche" od Nelsona). Historycy morskiej sztuki wojennej uznali, że był to rzeczywiście prawdziwy „Nelson touch", gdyż żaden inny admirał nie zwyciężyłby pod Trafalgarem, posługując się takim planem bitwy.

Ze swoim planem Nelson zaczął zapoznawać podwładnych (w pierwszej kolejności dowódców zespołów i okrętów) już od 10 października (rozkazy na piśmie), zakładając, że w powstałym rozgardiaszu bitewnym muszą oni wiedzieć, co mają robić 10.

Ci z kolei rozmawiali na pewno z oficerami i marynarzami (?) o samej bitwie (wtrącając jakieś szczegóły ?), gdyż świadczą o tym nastroje wśród załóg i ich przedbitewny zapał. Co więcej, nastąpiło jakby zbliżenie oficerów do marynarzy (zatarcie różnic narzuconych regulaminem), co niektórzy obserwatorzy ówczesnych wydarzeń, a za nimi niektórzy historycy, uznali za „osłabienie dyscypliny". Nelson zaś nie zwracał na to zbliżenie

Np. na popularnym rysunku z tego okresu, znanym jako „Nelson touch", wiceadmirał siedzi nad rozłożonym na stole schematem bitwy, w otoczeniu co najmniej 25 starszych i młodszych oficerów; patrz m.in. w: D. H o w a r t h , Trafalgar. The Nelson Touch, London 1969, s. 71 oraz A. V i 11 i e r s, The battle of Trafalgar, New York-London 1965, s. 19, gdzie sam diagram bitwy na s. 85.

240

uwagi, tak jakby chciał włączyć w szeregi swojej „braterskiej drużyny" czy „paczki" (jak nazywał dowódców okrętów i zespołów) załogi całej eskadry. A one przystąpiły tymczasem do przemalowywania okrętów w stylu „Nelson fashion".

Jak dalece mógł liczyć Nelson na swoje załogi — w jakim stopniu na ich wyszkolenie taktyczne, a w jakim na ich morale? Podczas postoju w rejonie przylądka Santa Maria zgrupowanych było około 30 okrętów liniowych, a także 5 fregat i co najmniej tyle jednostek pomocniczych; aż do 19 października podlegały one różnym rotacjom (o czym dalej), kursując do Gibraltaru i Tetuanu oraz odchodząc i wracając do portów macierzystych. Eskadra, prawdę mówiąc, stanowiła zatem zlepek okrętów różnych flot brytyjskich o różnym poziomie wyszkolenia specjalistycznego i umiejętnościach współdziałania w walce. Brakowało czasu, aby zgrać je ze sobą— stąd spore wątpliwości co do stopnia wyszkolenia taktycznego załóg. Mógł być natomiast pewien ich wyszkolenia morskiego (z racji choćby „Długiej Wachty") oraz ich morale. Jego obecność jako głównodowodzącego w spodziewanej bitwie tak radykalnie wpłynęła na załogi, że uwierzyły one w zwycięstwo. Uwierzyły, że każdy okręt brytyjski jest w stanie pokonać w walce — w pojedynku artyleryjskim lub w abordażu — dowolny okręt francuski lub hiszpański. Z tych względów podobno Nelson zdecydował się na stworzenie warunków do gigantycznego „melee", dobrze wiedząc, że w pojedynkach abordażowych jego załogi nie tylko pokonają, ale i zniszczą okręty przeciwnika. Owo przeświadczenie wynikało chyba z jego wiary, poza pryzowym, w „zbiorowość marynarską", gdyż same załogi z powodu „branki" i działania „press-gangów" nie były monolitem; w ich składzie znaleźli się bowiem marynarze różnych narodowości. Np. na 850 ludzi załogi jego „Victory", poza marynarzami Zjednoczonego Królestwa (Anglicy, Szkoci, Walijczycy, Irlandczycy, mieszkańcy wysp przybrzeżnych), znajdowało się również 22 Amerykanów, 11 Skandynawów, 9 wyspiarzy z Antyli, 7 Holendrów, 4 Włochów, 4 Maltańczyków, 3 Niem-

... pływające fortece — z napędem wiosłowym i...

... z napędem kołami łopatkowymi — przerzucać miały po 10 000 żołnierzy i 200 armat drogą morską (rys. ówczesny)

I

Wspierałyby je mniejsze okręty desantowe — łodzie kanonierskie (na pierwszym planie), szalupy bombardierskie (na drugim planie, z prawej), promy artyleryjskie (na drugim planie z lewej) i inne, przebudowane ze statków rybackich i łodzi (rys. ówczesny)

Nelson opuszcza Ports-mouth 25 września 1805 r. (obraz A. Gowa)

Kabina admiralska na HMS „Victory" (zdjęcie współczes- j H ^ g H ne)

Jeden z pokładów armatnich I HMS „Victory" (zdjęcie | współczesne)

Podpis Nelsona (faksimile)

Graficzny schemat rozegrania bitwy trafalgarskiej (rys. z 1806 r.)

Kolumna przednia eskadry brytyjskiej — Nelsona

HHBStSSHIHHHMI Okręt flagowy eskadry brytyjskiej HMS „Victory" (obraz ówczesny)

Okręt flagowy Połączonej Floty „Bucentaure" (obraz ówczesny)

- i

Kolumna tylna eskadry brytyjskiej — Collingwooda (obrazy R. Dodda)

Komodor Cosme Churruca, dowó-Admirał ks. Federico de Gravina, dca liniowca hiszpańskiego „San dowódca odwodu Połączonej Floty Juan de Nepomuceno" (portret (portret Rameneta ?) ówczesny)

241

ców, 3 Francuzów, 2 Szwajcarów, 2 Portugalczyków, 2 Latynosów (Indianie ?) oraz Murzyn afrykański i Rosjanin ", a także nie byle jaki „rodzynek" — Polak, Filip Maurycy Marcinkowski (vel Martin"), urodzony w Warszawie w 1785 r. (?), który po

przyjeździe do Anglii na studia (?) zaciągnął się w 1803 r. jako podchorąży (?) na „Victory" i służył na nim do 1807 r., biorąc oczywiście udział w bitwie trafalgarskiej n. Czy cudzoziemcy służyli z miłości do korony brytyjskiej? Zapewne większość z nich służyła, pomijając pryzowe, z zamiłowania do przygód i egzotycznych podróży morskich, zaś pozostali pochwyceni „w brance" z obawy przed represjami, licząc na ucieczkę w sprzyjających warunkach l 3. Tych z „branki" służyło na „Victory" łącznie 600.

Co do oficerów sztabowych i okrętowych eskadry Nelson mógł liczyć zarówno na ich wyszkolenie taktyczne jak morale. Wprawdzie ostatecznie spośród 27 dowódców okrętów liniowych tylko 8 służyło uprzednio pod jego komendą (z których dwaj od 1803 r.), tylko 6 dowodziło okrętem liniowym dłużej niż dwa lata, a tylko 5 dowodziło tym okrętem w czasie bitwy, lecz za to wszyscy poparli entuzjastycznie „Nelson touch". Z kolei młodsi oficerowie byli wręcz w swoim głównodowodzącym „zakochani" i „gotowi robić wszystko, co on zechce, bez żadnych rozkazów".

" Wg Wieczorkiewicza (op. cit., t. I, s. 458) załoga „Victory" liczyła w przeddzień Trafalgaru 662 ludzi, przy czym poddani brytyjscy stanowili 93% stanu. Z kolei wg Bidwella (op. ci'/., s. 237) liczyła ona 850 ludzi i ta liczba występuje również w innych opracowaniach (np. S. G u I a s, P. P e v n y , Żaglowce, Warszawa 1985, s. 154-155).

Jako typowy obieżyświat wywędrował po 1810 r. do Ameryki Południowej, gdzie zaangażował się w antyhiszpańską wojnę wyzwoleńczą Simona Bolivara, dowodząc od 1815 r. ochotnikami europejskimi. Służbę wojskową zakończył w stopniu generała armii kolumbijskiej. Zmarł w Bogocie w 1854 f- WEP. t. VII, Warszawa 1966. s. 39; M i c k i e w i c z, Okręt..., s. 52.

Szacuje się, że w okresie wojen napoleońskich zdezerterowało z okrętów Royal Navy co najmniej 42 000 marynarzy, stąd rekrutacja marynarzy obcych narodowości (?). Podobno w 1802 r. „press-gangi" dostarczyły „na flotę" około 192 000 ludzi. K o c z o ro w s k i, op. cit.. s. 37.

16 — Trafalgar 1805

242

Chociaż każdy dowódca zespołu i okrętu miał otrzymać rozkazy na piśmie, Nelson założył jednak, że pewne korekty planu przyjdzie dokonywać mu w walce sygnałami z okrętu flagowego. Dlatego zapoznał eskadrę z najnowszą książką sygnałową Royal Navy — Telegraphic Signals or Marinę Vocabulary („Sygnały telegrafu optycznego lub słownik morski"), opracowaną przez komodora Home'a Riggsa Po-phama. Wprawdzie ukazała się ona już w 1800 r., ale Admiralicja wprowadziła ją dopiero w tym roku jako Po-pham's ship-to-ship communication („Pophama łączność okręt-okręt") i Nelson podobno przywiózł na „Victory" kilka czy kilkanaście (?) egzemplarzy 14. W systemie sygnałowym Pophama było 26 flag oznaczających litery alfabetu (1-26), 10 flag oznaczających cyfry (0-9), z których można było składać treść sygnałów oraz dwa kody sygnałowe specjalne: dwuflagowy — zawierający zestaw najczęściej używanych ważnych sygnałów informacyjnych (np. Przygotować się do bitwy) i trzyflagowy — zestaw często używanych słów (np. Anglia, marynarz, każdy), co przyśpieszało znacznie szybkość przekazywanych informacji. Ponadto, dla uniknięcia pomyłek, każdy dłuższy sygnał poprzedzały flagi „rozpoczęcia" i „zakończenia". Teraz, w celach treningowych, w nowe kody sygnałowe wyposażono fregaty Blackwooda, aby przekazywały wiadomości o położeniu floty sprzymierzonych. Także między okrętami eskadry ćwiczono wymianę sygnałów, dochodząc w tym — podobno jeszcze przed bitwą — do niemałej wprawy.

Kiedy Nelson przybył do eskadry, zastał tam, oprócz dowodzącego wiceadm. Cuthberta Collingwooda, jeszcze trzech innych oficerów flagowych, przy czym określenie to,

14 Dotąd w Royal Navy obowiązywała wydana w 1780 r. Signal Bookfor the Ships („Księga sygnałowa dla okrętów wojennych"), opracowana przez kontradm. Ryszarda Kempenfelta. Natomiast w marynarce francuskiej posługiwano się kodem flagowym, opracowanym w latach 1778-1780 (?) przez kmdr. Jana Franciszka Du Pavillona.

243

pozbawione swojej dzisiejszej umowności1 5, oznaczało wyższego oficera Royal Navy, który miał prawo podnoszenia własnej flagi, a zatem był w jednej z rang admiralskich i dowodził z reguły zespołem okrętów. Był to wiceadm. Robert Calder oraz kontradmirałowie: Thomas Louis i William hr. Northesk. Dwom z nich nie dane było wziąć udziału w bitwie — Caldera odesłano do Wielkiej Brytanii w związku z procesem sądowym za bitwę koło przylądka Finisterre, zaś Louis odpłynął z zespołem okrętów do Gibraltaru i Tetuanu, aby uzupełnić zapasy. Czy dwaj pozostali — Collingwood i hr. Northesk byli w stanie zrealizować plan Nelsona?

Starszy o dziesięć lat Collingwood był bliskim przyjacielem głównodowodzącego jeszcze z okresu wspólnej służby w Indiach Zachodnich. Uczestnik bitew — „Sławnego 1 czerwca" oraz koło przylądka St. Vincent (po której został awansowany na kontradmirała), odznaczał się uporem i szorstkością charakteru (przezywano go Old Cuddy — „Stara pentra"), ale za to sumiennością w wykonywaniu i nieustępliwością w egzekwowaniu obowiązków (jego artylerzyści oddawali salwę w ciągu minuty i 10 sekund). Obdarzony zmysłem taktycznym i lojalny wobec Nelsona gwarantował rzetelne wykonawstwo jego rozkazów, toteż ten powierzył mu główne zadanie w bitwie — odcięcie silną kolumną tylną (zawietrzną) i zniszczenie ariergardy przeciwnika. Z kolei hr. Northesk, starszy o kilka miesięcy od Nelsona, był świeżo upieczonym kontradmirałem (awans z 1804 r.), Szkotem i synem marynarza. Swoją karierę morską rozpoczął również w Indiach Zachodnich, ale pod adm. Rodneyem. W czasie buntu w Norę przedłożył królowi, jako dowódca HMS „Monmouth", żądania zrewoltowanych marynarzy; po ich odrzuceniu został zdymisjonowany na własną prośbę. Po wznowieniu wojny

Dziś to oficer specjalista w sztabie floty lub zespole okrętów, kierujący pracami jednej ze służb (np. flagowy nawigator, flagowy mechanik) lub Pełniący służbę jako adiutant dowódcy (floty, eskadry itp.). L. Fu rm a g a, J. W ó j c i c k i , Mały słownik morski, Gdynia 1993, s. 153.

244

z cesarstwem wyznaczony dowódcą HMS „Britannia" i awansowany. Niekonfliktowy, potrafił w trudnych sytuacjach podejmować właściwe decyzje. Nelson wyznaczył go na dowódcę II dywizjonu w swojej kolumnie przedniej (nawietrznej), być może przeznaczając do bezpośredniej jej osłony przed ewentualnym kontratakiem odciętej awangardy przeciwnika (jeśli zawróciłaby do bitwy). Warto też wspomnieć o kmdr. Henrym Blackwoodzie, który jako komodor (proporzec na HMS „Euryalus") dowodził zespołem obserwacyjno-dozorowym. Młodszy o 12 lat, cieszył się przyjaźnią Nelsona, którego w zamian darzył niemal uwielbieniem. Służył pod jego dowództwem na Morzu Śródziemnym, zdobywając sobie uznanie pochwyceniem (jako dowódca HMS „Penelope") ostatniego uciekiniera spod Abukiru — liniowca „Guillaume Tell". Dzięki sumienności Blackwooda Połączona Flota nie mogła niepostrzeżenie opuścić Kadyksu, a Nelson mógł wreszcie dopaść Villeneuve'a.

Skład eskadry zmieniał się niemal do samej bitwy. 28 września Nelson przyprowadził na kotwicowisko 3 liniowce („Victory", „Ajax" i „Thunderer") oraz fregatę „Euryalus", ale już 2 października kontradm. Thomas Louis wyprowadził stamtąd do Gibraltaru i Tetuanu dla zaopatrzenia w żywność i wodę (oraz dla drobnych prac remontowych) 5 okrętów liniowych („Queen", „Canopus", „Spencer", „Zealous" i „Tig-re"). Z kolei 7 października przyszła z Lizbony fregata „Amphion", a z Portsmouth liniowiec „Defiance" z żołdem dla brytyjskiego garnizonu Minorki (Baleary)16; żołd i fregata opuściły kotwicowisko jeszcze przed bitwą, odpływając na Morze Śródziemne (żołd prawdopodobnie na pokładzie „Am-phiona"). 8 października nadeszły z Gibraltaru: fregata „Naiad" oraz świeżo wyremontowany HMS „Royal Sovereign", na

16 Zdaniem Warnera (op. cit., s. 180) było to 750 tys. dolarów (?). co zastanawia. Być może byty to zdobyczne srebrne dolary meksykańskie (dawne pesety), uzyskane z rabunku hiszpańskich statków skarbowych. Na Balearach mogły być normalną walutą obiegową.

245

który trzy dni później przeniósł swoją flagę (z HMS „Dread-nought") wiceadm. Collingwood; liniowiec był drugim najsilniejszym okrętem w eskadrze. Nelson mógł zatem odesłać do Portsmouth flagowiec Caldera „Prince of Wales" (po 11 października) wraz z wiceadmirałem oraz kilkoma oficerami jego zespołu na rozprawę przed sądem Admiralicji (za bitwę kolo Finisterre). 13 października do eskadry dołączył HMS „Agamemnon", zaś nazajutrz HMS „Africa" (porty brytyjskie opuściły 2 października). W zamian 17 października odszedł do Gibraltaru dla uzupełnienia zapasów HMS „Donegal". Była to, jak się wydaje, ostatnia wymiana okrętu1 7, choć jeszcze 19 października wysłano do Gibraltaru slup „Weazle", ale nastąpiło to w celach łącznikowych.

Ostatecznie, 19 października 1805 r., Nelson jako głównodowodzący (Commander-in-Chief) dysponował 27 okrętami liniowymi: 12 w swojej kolumnie przedniej — „Victory" (dowódca kmdr Thomas Hardy), „Temeraire" (kmdr Eliab Harvey), „Neptune" (kmdr Thomas Fremantle), „Leviathan" (kmdr Henry Bayntun), „Conqueror" (kmdr Israel Pellew) oraz „Britannia" (kmdr Charles Bullen), „Ajax" (acting kpt. mar. I 8 John Pilfold), „Agamemnon" (kmdr Edward Berry), „Orion" (kmdr Edward Codrington), „Minotaur" (kmdr Charles Mansfield), „Spartiate" (kmdr Francis Laforey) i „Africa" (kmdr Henry Digby), przy czym 7 ostatnich w dywizjonie kontradm. hr. Northeska oraz 15 w kolumnie tylnej Colling-wooda — „Royal Sovereign" (kmdr Edward Rotheram), „Belleisle" (kmdr William Hargood), „Mars" (kmdr George Duff), „Tonnant" (kmdr Charles Tyler), „Bellerophon" (kmdr John Cooke), „Colossus" (kmdr James Morris), „Achille"

Zdaniem niektórych historyków (np. P t a k , op. cit., s. 253) rotacja ta była wynikiem udzielonej Nelsonowi przez Admiralicję zgody na wybór przydatnych mu okrętów z innych eskadr i flot brytyjskich (podobno wybierał 'e. z którymi walczył pod St. Vincent, Abukirem i Kopenhagą).

Acting kpt. mar. (acting lieutenant) — kapitan marynarki z możliwością awansu na komandora (szerzej o tym w tekście zasadniczym).

246

(kmdr Richard King), „Revenge" (kmdr Robert Moorsom), „Defiance" (kmdr Philip Durham), „Swiftsure" (kmdr William Rutherford), „Dreadnought" (kmdr John Conn), „Po-lyphemus" (kmdr Robert Redmill), „Thunderer" (acting kpt. mar. John Stockham), „Defence" (kmdr George Hope) i „Prince" (kmdr Richard Grindall); ponadto w zespole obserwacyjno-dozorowym komodora Blackwooda: 4 fregatami — „Euryalus" (kmdr Henry Blackwood), „Naiad" (kmdr Thomas Dundas), „Phoebe" (kmdr Thomas Capel) i „Sirius" (kmdr William Prowse), szkunerem „Piekle" (kpt. mar. John Lapenotiere) i kutrem „Entreprenante" (kpt. mar. R. B. Young). Stanowiło to łącznie 33 okręty, którymi zamierzał rozgromić Połączoną Flotę.

Tok życia codziennego eskadry zdominowała obserwacja okrętów przeciwnika oraz ćwiczenia ogniowe i sygnałowe; sam Nelson zajął się podobno zaznajamianiem z planem bitwy przybywających na kotwicowisko dowódców nowych okrętów.

Obserwacje bazy w Kadyksie wskazywały, że Połączona Flota zamierza ją niebawem opuścić. 14 października „Euryalus" przekazał wiadomość, jakoby jej okręty pojawiły się w wejściu do portu (nie wyszły jednak na redę)1 9, co zmusiło Nelsona do wzmożenia czujności i wzmocnienia łańcucha dozoru. Z jego rozkazu liniowce „Defence" i „Agamemnon" zajęły pozycję w odległości 7-10 mil na zachód od Kadyksu (również dla osłony zespołu Blackwooda), zaś „Mars" i „Colos-sus" — w odległości 5 mil na wschód od kotwicowiska Eskadry (aby „mieć stałą łączność z fregatami spod Kadyksu"). Ponowne ruchy zaobserwowano cztery dni później — miał to być, jak się wkrótce okazało, odwołany wypad zespołu kontradm. Magona. Właściwy alarm nastąpił rankiem 19 października, kiedy pierwsza w łańcuchu dozoru fregata „Sirius" podniosła alarm, że „nieprzyjaciel podnosi marsie (marsżagle)". Godzinę później (około 7.00) nadano sygnał:

19 W a r n e r , op. cii., S. 181. Z kolei Ptak (op. cit., s. 255) uważa, że było to 10 października, a przeciwny wiatr udaremnił im opuszczenie portu.

247

„Okręty nieprzyjaciela wychodzą z portu" lub „stają pod żaglami"20, który dotyczył zespołu kontradm. Magona (9 liniowców i 3 fregaty). O 7.20 Blackwood przekazał sygnał na „Phoebe" z poleceniem przesłania dalej, a o 7.30 wysłał slup „Weazle" z wiadomością o tym do kontradm. Louisa w Gibraltarze i szkuner „Piekle" w rejon przylądka Spartel, aby ostrzec pływające na tych wodach statki brytyjskie. W tym czasie sygnał o wyjściu odebrała „Naiad", a następnie, dzięki poprawiającej się widoczności kolejno: „Defence", „Colossus" i „Mars" i w końcu o 9.30 Nelson na „Victory", która krążyła 48 mil na zachód od Kadyksu. Głównodowodzący podniósł zatem sygnał: „Pościg generalny w kierunku południowo-wschodnim", a następnie kolejne o odkotwiczeniu i przygotowaniu do bitwy. Ponieważ wiała słaba bryza i okręty szły ku Cieśninie Gibraltarskiej z prędkością 3 węzłów (kurs zmieniono na wschodnio-południowo-wschodni), Nelson zaczął w południe pisać ostatni list do Emmy. Oprócz wiadomości o wypłynięciu przeciwnika z Kadyksu i swoich planach, zawarł w nim wyrazy miłości dla niej i dla Horacji''. Zaledwie jednak Magon opuścił port (około godziny 9) ucichł wiatr i jego okręty aż do wczesnego popołudnia musiały stać na redzie, aby później, przy słabej bryzie, ruszyć w kierunku północno-zachodnim, obserwowane przez „Euryalusa" i „Sinusa" 2 2, podczas gdy „Phoebe" i „Naiad", w łączności z „Defence'em", nadal obserwowały wejście portowe. Ale do

20 Zgodnie z kodem Pophama były to tzw. sygnały standardowe (najczęściej używane) i posiadały oznaczenia — „26" (pierwszy) i „370" (drugi). H o w a r t h , op. cit., s. 103-104.

21 Bidwell (op. cit., s. 253-254) podaje błędnie, że było to 18 października, ale przeczy temu data na nagłówku listu („Victory", Oct. 19, 1805). Ibidem, ». 111.

„Euryalus" poprzedzał o 3 mile czołowy okręt Magona, liniowiec „Heros". Wszelkie zmiany kursu czy szyku, odbywające się w ciemnościach, sygnalizowały fregaty brytyjskie salwami armatnimi (ustalonymi z góry ?) i wywieszeniem na masztach kolorowych świateł (zestawy?). H o w a r t h, op. ci'-, s. 110 i 112.

248

zmroku nie pojawił się w nim żaden okręt. Po północy, kiedy wiatr gwałtownie zmienił kierunek, Blackwood stracił kontakt z Magonem. Okręty francuskie, które krążyły w miejscu lub okresami kotwiczyły, przez silne szkwały połączone z ulewą zniesione zostały w rejon Kadyksu.

Całą noc eskadra wlokła się ku wejściu do Cieśniny, które osiągnęła po 21 godzinach, rankiem 20 października, przebywając średnio 65 mil (zgodnie z dziennikiem nawigacyjnym „Victory"). Większość okrętów szła w zaciemnieniu, zaś czołowe HMSS „Mars", „Orion", „Belleisle", „Leviathan", „Bellerophon" i „Polypbemus" niosły światła nawigacyjne, wskazując drogę pozostałym. Około godziny 8 Nelson zatrzymał się i, krążąc u wejścia, oczekiwał na okręty Vil-leneuve'a oraz liniowce Louisa, gdyż wiedział już z meldunku Blackwooda o misji „Weazle'a". Do południa, po naradzie z Collingwoodem, odesłał z powrotem HMSS „Mars", „Colos-sus" i „Defence" pod Kadyks celem wsparcia własnych fregat oraz dokończył list do ukochanej, w którym zawarł też wskazówki i błogosławieństwa dla córeczki. Tuż po południu dotarł kolejny meldunek Blackwooda, wywołując ożywienie w dowództwie eskadry. Wiejący od wczesnego rana słaby wiatr południowy umożliwił Villeneuve'owi opuszczenie portu z pozostałymi okrętami około godziny 7.00. Ruszył on początkowo na zachód, ale tężejący wiatr o porywach huraganu i rzęsisty deszcz, które pozrywały marsżagle na niektórych okrętach hiszpańskich, zahamowały marsz. Odnalazł się też „zagubiony" Magon. O 7.30 HMS „Sirius" zatrzymał nieznany statek zbliżający się z północy do Kadyksu. Był to frachtowiec amerykański, płynący z Belfastu do Gibraltaru. Kiedy fregata wysłała szalupę z grupą pryzową, aby dokonać jego kontroli, została w strugach deszczu ostrzelana znienacka przez duży okręt, którym okazał się „Heros" z zespołu Magona. „Sirius", pod ogniem liniowca, podniósł szalupę i oddalił się, zaś amerykanina opanowali Francuzi. Jak uważa OHver Warner, historyk brytyjski, salwy te można uznać za początek bitwy

249

trafalgarskiej. Ledwie skończył się ten incydent, z deszczu wyłonił się okręt liniowy z brygiem na holu 2 3 i skierował wprost na wykryty zespół Magona. Z „Euryalusa" rozpoznano, że to pełniący w tym rejonie dozór HMS „Agamemnon", więc Blackwood podniósł sygnał ostrzegawczy: „Nieprzyjaciel w kierunku północno-wschodnim" i wystrzelił z armaty dla zwrócenia uwagi. Jednak dopiero 7 dalszych wystrzałów zatrzymało liniowiec, gdyż sygnału flagowego „403", który podniósł znów „Euryalus", nie było w księdze sygnałowej Pophama. „Agamemnon" położył się teraz na kurs południowo-zachodnio-południowy, zdążając na spotkanie z Nelsonem, który ruszył w kierunku zachodnim, i o godzinie 16 znajdował się 30 mil na południowy zachód od Kadyksu. „Euryalus" pozostał natomiast w rejonie redy tego portu, z której Połączona Flota wyruszyła o godzinie 10 w ulewnym deszczu na zachód. Blackwood jeszcze przez dwie godziny prowadził jej obserwację, po czym zdał ją „Siriusowi", sygnałem powiadamiając, że popłynie z meldunkiem do Nelsona, ale powróci przed nocą. Po trzech godzinach sztormowej żeglugi odnalazł „Victory" i z tzw. odległości sygnałowej przekazał, że 30 okrętów przeciwnika płynie z kierunku północno-wschodniego, starając się uparcie utrzymywać kurs zachodni. Następnie o godzinie 16 zawrócił na stanowisko. W drodze napotkał „Agamemnona", któremu silne szkwały złamały i zmiotły za burtę stengę grotmasztu wraz z dwoma żaglami oraz rozerwały grotżagiel.

Sprzymierzeni czyli Połączona Flota

O ile Nelson był pełen optymizmu i zapału, niczym biblijny Nemrod, zawczasu czując się zwycięzcą tego polowania, o tyle jego przeciwnik Villeneuve mógł czuć się jak zaszczute zwierzę. Niewątpliwie przeżycia, których doznał w bitwie

Był to podobno bryg francuski lub hiszpański, zatrzymany przez "Agamemnona" 19 października. Ibidem, s. 115.

250

abukirskiej, stały się przyczyną tajonego lęku przed Nelsonem, który, jak wykazały „wielkie regaty antylskie", przeradzał się chwilami w panikę. Z drugiej jednak strony obawa przed zarzutem tchórzostwa powodowała, że przymuszony do bitwy, walczył z lepszym lub gorszym skutkiem w przeświadczeniu, że wykonuje wydane mu rozkazy i nałożone zadania. Ów rozdźwięk między poczuciem obowiązku a obawą publicznej hańby za jego niespełnienie pogłębiony został swoistym stresem przed gniewem i niełaską cesarza, które mogły zmaterializować się w postaci sądu wojennego, z wiadomym skutkiem. Na razie korzystał z „tarczy ochronnej", którą zapewniał mu minister marynarki Decres, choć i ten już uznał, że wobec wściekłości cesarskiej, lojalność wobec przyjaciela ma swoje granice24.

Aby zatem z honorem i życiem wyjść z tego „labiryntu", postanowił, po pisemnym usprawiedliwieniu się z cesarskich zarzutów, wykazać się zdecydowaniem przy realizacji rozkazów monarchy. W drugiej połowie września wiedział już, że Napoleon zawiesił operację inwazyjną na Wyspy, że sprzymierzona flota będzie wspierać operacje wojsk lądowych na wodach Morza Tyrreńskiego i że na stanowisku jej głównodowodzącego zastąpi go Rosily-Mesros, którego pospiesznie awansowano na wiceadmirała. Wiedział też, że musi opuścić Kadyks przy najbliższej sprzyjającej okazji, gdyż inaczej, po przekazaniu obowiązków następcy, musiałby wracać do kraju i wyjaśniać swoje postępowanie rozgniewanemu Napoleonowi. 28 września, w dniu, w którym Nelson przybył na kotwicowisko, Villeneuve wysłał do Decresa kolejne trzy (?) pisma. Odchodząc od tłumaczeń w rodzaju: braku zaufania do konstrukcji (różnorodność typów, różne

24 Obaj, jak wiemy, awansowali na wiceadmirałów w 1804 r., z okazji intronizacji Napoleona. Decres uważał go za swego przyjaciela i polecał cesarzowi jako „dziecko szczęścia", co było w pewnym stopniu zasadne (np. hrabia, a zrobił karierę w marynarce republikańskiej, uszedł Nelsonowi spod Abukiru itd.).

251

prędkości), nieodpowiedniego wyposażenia i uzbrojenia okrętów (braki armat lub różnorodność wagomiarów) oraz wyszkolenia, czy raczej niedoszkolenia załóg, a także manewrowania zespołowego okrętów własnych i hiszpańskich, zajął się niedoborami personalnymi na okrętach (do pełnego stanu załóg brakowało mu co najmniej 3000 marynarzy) i stanem zdrowia załóg (podobno 649 ludzi przebywało w szpitalach). Obiecał jednak, że spodziewa się odnieść sukces w starciu z Brytyjczykami, przez co dowiedzie, że „marynarce cesarskiej nie brakuje charakteru i odwagi". Zaskoczył tym wręcz dowództwo hiszpańskie, któremu dotąd wytykał, że ze względu na wyszkolenie jeden okręt francuski wart jest tyle co dwa sojusznicze. Było w tym trochę racji, zwłaszcza jeśli chodzi o wyszkolenie artyleryjskie (patrz — przygotowania brytyjskie) i specjalistyczne, lecz jeśli wziąć pod uwagę umiejętności morskie — to wszystkie załogi dzięki „wielkim regatom antylskim" zdobyły niezbędną zaprawę marynarską. Natomiast istotnym brakiem było manewrowanie zespołowe, zwłaszcza, jak wykazała niedawna bitwa koło Finisterre, w czasie walki. Szwankowało także wyposażenie okrętów. Bo choć Villeneuve dokonał w arsenale kadykskim koniecznych prac remontowych, to brakowało pieniędzy na niezbędny ekwipunek, zwłaszcza dla okrętów wcielanych do służby. Można to było też rozwiązać przez dostawy drogą morską z innych baz (El Ferrol, Coruna, Kartagena), ale stanęła temu na przeszkodzie blokada brytyjska. Niemniej, na wiadomość o zobowiązaniach Villeneuve'a, adm. Gravina powiadomił go, że ma już gotowych do wyjścia 14 liniowców, na których brakujących marynarzy zastąpili żołnierze. Tego wieczora posterunek obserwacyjny doniósł, że w rejon kotwicowiska brytyjskiego przyszły 3 okręty liniowe, choć nikt jeszcze nie wiedział, że to Nelson.

Dopiero 2 października, po załadowaniu na okręty żołnierzy przeznaczonych na front włoski, nadeszła z Lizbony wiadomość o przybyciu Nelsona i tworzeniu przez niego flotylli

252

branderów (?), aby ich atakami zniszczyć stojącą w Kadyksie flotę sprzymierzonych2:>. Wystraszony Villeneuve podjął zatem decyzję opuszczenia portu „przy sprzyjającym wietrze". Ale kiedy takie warunki pogodowe wystąpiły wieczorem 7 października, a hiszpańskie posterunki obserwacyjne doniosły, jakoby eskadra Nelsona odeszła gdzieś na Atlantyk (?), flota nie była gotowa do wyjścia.

W tej sytuacji odbyła się nazajutrz na pokładzie flagowca Villeneuve'a ,3ucentaure" rada wojenna, w której uczestniczyło po 7 dowódców z obu stron. Francuzów reprezentował Villeneu-ve, kontradmirałowie Piotr Dumanoir Le Pelley i Karol Magon de Medine oraz komandorzy: Julian Cosmao-Kerjulien, Esprit Maistral, Wilhelm Lavillegris i Prigny (szef sztabu), a Hiszpanów — adm. Federico de Gravina, wiceadm. Ignacio de Alava, kontradmirałowie Antonio de Escano i Baltazar de Cisneros oraz komodorzy (brigadiere): Dionizy Alcala-Galiano, Henryk Mac-donell i Rafael de Horę. Usprawiedliwienia hiszpańskich uczestników rady o niegotowości do wyjścia z powodu braków w zaopatrzeniu zostały złośliwie skomentowane przez kontradm. Magona, a wywołana przez to awantura omal nie zakończyła się jego pojedynkiem z porywczym Galiano. Zapobiegła mu interwencja Villeneuve'a i rada zakończyła się głosowaniem, w wyniku którego przyjęto iście „salomonową" decyzję — „być w gotowości do wyjścia w morze, kiedy to będzie możliwe, na pierwszy sygnał i bez chwili zwłoki", co jakby pozostawiało decyzję w rękach Villeneuve'a, gdyż on, jako głównodowodzący, określał czasokres wystąpienia „owej możliwości"26.

25 Była to plotka, choć niektórzy historycy dają temu wiarę, np. Wieczorkiewicz (op. cit., t. i. s. 532), który podaje, jakoby Nelson chciał tam użyć rac Congreve'a (na wyposażeniu armii brytyjskiej dopiero w 1806 r.) oraz torped (?) Fultona („Torpedo" Fultona znajdował się w trakcie prób — patrz tekst zasadniczy).

2b Zdaniem Wieczorkiewicza (ibidem, s. 532) Rada odbyła się 1 października, a Hiszpanie meldowali o niegotowości 3 liniowców. Z kolei powodem kłótni było oskarżenie przez Magona sojuszników hiszpańskich o „brak odwagi i niechęć wystąpienia do bitwy".

253

Zapewne przyspieszyła jej wystąpienie podróż nowego dowódcy floty sprzymierzonych, wiceadm. Rosily-Mesrosa. Choć 12 października dotarł on do Madrytu, musiał zatrzymać się tam na około pięć dni wskutek interwencji ambasadora francuskiego. Według jego informacji trzeba było najpierw zlikwidować bandę brygantów, która grasowała na drodze Cordoba-Sewilla; dlatego spodziewany na 22 października termin przybycia do Kadyksu przesunął się w czasie. Decres, który o tych niemiłych decyzjach oględnie powiadamiał przyjaciela, podobno (?) nie napisał mu, że przekazanie obowiązków stanowi jednocześnie o natychmiastowym odwołaniu do Paryża. Villeneuve sądził, że zanim zacznie tłumaczyć się przed cesarzem, zostanie przesunięty na stanowisko zastępcy Rosily'ego. Z tej przyczyny, oczekując przełożonego, postawił flotę w stan gotowości, a wobec pogłosek o powrocie do Paryża, postanowił wyprowadzić ją w morze, chcąc, jak napisał w czwartym piśmie do Decresa, „wykazać się godnym okazanego zaufania". Jeszcze 18 października nakazał Magonowi z 7 okrętami liniowymi i fregatą przepędzić dywizjon Blackwooda i rozpoznać akwen wokół bazy. Zanim ten jednak opuścił port, nadeszła wiadomość o obecności zespołu Louisa i innych okrętów brytyjskich w Gibraltarze, co Villeneuve uznał za istotne osłabienie eskadry Nelsona. Wstrzymał zatem Magona, aby nazajutrz rano, przy pomyślnym wietrze, wyjść na redę całością sił. I jak wiemy, 19 października o godzinie 7 Magon, już w sile 9 liniowców i 3 fregat, rozpoczął długo wyczekiwany exodus, ale na złość wiatr ucichł i wyjście pozostałych okrętów przyszło odłożyć do 20 października. Dało to za to czas, aby z pokładu „Bucentaure'a" wiceadmirał mógł — we wspomnianym wyżej czwartym piśmie — powiadomić Decresa o swojej decyzji. Dopiero kiedy w niedzielę 20 października powiał wiatr południowy, pozostałe okręty Villeneuve'a wyszły około godziny 7 na redę. Wyjście odbywało się niejako pod osłoną zespołu Magona, który starał się odpędzić brytyjskie okręty

254

rozpoznawcze. Po godzinie 10, w strugach deszczu, flota hiszpańsko-francuska zaczęła opuszczać redę, kierując się na zachód. Silne szkwały zmusiły załogę „Bucentaure'a" do zrefowania żagli. Villeneuve nakazał więc sygnałem, aby uczyniły to wszystkie okręty. Zanim jednak wykonały one rozkaz, na kilku liniowcach hiszpańskich płynących po zawietrznej wiatr porwał żagle. Na „Bucentaure" zmyło też za burtę marynarza, więc następny w szyku „Redoutable" opuścił szalupę, aby go podnieść. W końcu okręty powoli rozpoczęły sztormowanie, kierując się na zachód. O godzinie 16, kiedy wiatr zmienił kierunek, Villeneuve położył się na kurs połu-dniowo-zachodnio-południowy, a po godzinie podniesionym sygnałem zarządził marsz w trzech kolumnach torowych, z wydzieleniem dywizjonu adm. Graviny (na nawietrznej) dla prowadzenia obserwacji i jednocześnie odpędzania fregat Blackwooda. Po 19.30 na płynących na czele szyku okrętach sprzymierzonych dostrzeżono wystrzeliwane race i rakiety oraz usłyszano sygnałowe wystrzały armatnie.

Z dostępnych mi dokumentów nie wynika, czy istniał jakiś „Villeneuve touch", w którym wiceadmirał zawarł swój plan rozegrania ewentualnej bitwy z Nelsonem. Biorąc pod uwagę dotychczasową „niechęć" do spotkań z nim oraz „niezłe efekty" przy ich unikaniu, można domniemywać, że bitwę brał pod uwagę tylko w ostateczności. Zdając się jednak na ponowne wymanewrowanie Nelsona, musiał uwzględnić swoje dość ograniczone możliwości, narzucone rozkazem cesarza. Bo aby przedostać się na Morze Śródziemne, potrzebował nie tylko ujść swemu prześladowcy, ale również sforsować spodziewaną blokadę brytyjską w Cieśninie Gibraltarskiej (liniowce kontradm. Louisa). Przeciw sobie miał ponadto ograniczoność akwenu operacyjnego oraz niedoszkolenie hiszpańskiego sojusznika w manewrowaniu zespołowym. Możemy zatem przypuszczać, że cały plan operacyjny Villeneuve'a sprowadzał się do trzech-czterech zamierzeń: uniknąć bitwy z Nelsonem poprzez wymanewrowanie go (wyprzedzić w osiągnięciu Cieśniny), przebić się przez blokadę

255

brytyjską w Gibraltarze na Morze Śródziemne, zawinąć do którejś z baz hiszpańskich tego rejonu (np. Kartageny) dla remontów i reorganizacji sił, aby następnie popłynąć na Morze Tyrreńskie, realizując wytyczne Napoleona. Stąd chyba przyjęte ugrupowanie marszowe — potrójna kolumna torowa — gwarantujące zarówno rozwinięcie się do bitwy w klasycznym szyku liniowym, jak też uzyskanie tzw. masy taranowej, niezbędnej dla przebicia się przez szyk okrętów Nelsona (w wypadku nie-przyjęcia bitwy) oraz dla sforsowania blokowanej Cieśniny. Zasadniczym jednak warunkiem osiągnięcia jakiegokolwiek sukcesu była zdecydowana realizacja tych zamierzeń27.

Szykując flotę do bitwy, Villeneuve zwyczajowo (zgodnie z regułami taktyki liniowej) podzielił ją na trzy części: awangardę, siły główne i ariergardę, wydzielając też odwód, który miał wesprzeć w walce najbardziej zagrożoną część. Nie przydzielił jednak określonych zadań swoim okrętom lekkim (5 fregat, 2 brygi), być może poza holowaniem (?) uszkodzonych w walce okrętów liniowych. W skład awangardy, dowodzonej przez kontradm. Piotra Dumanoira Le Pelleya (przed zwrotem dowodzić miał ariergardą) na okręcie flagowym „Formidable" (dowódca kmdr Jan Letellier), wchodziło 8 liniowców: „Neptu-no" (hiszpański, kom. Kajetan Valdes), „Scipion" (francuski, kmdr Karol Berrenger), „Intrepide" (francuski, kmdr Ludwik Infernet), „Formidable" (francuski), „Mont Blanc" (francuski, kmdr Wilhelm de Lavillegris), „Duguay-Trouin" (francuski, kmdr Claude Touffet), „San Francisco de Asis" (hiszpański, kmdr Ludwik de Flores) i „Rayo" (hiszpański, kom. Henryk Macdonell). Siłami głównymi dowodził sam Villeneuve, na flagowym okręcie floty „Bucentaurze" (dowódca kmdr Jan Magendie), choć niewykluczone jest, że organizacyjnie mógł nimi kierować kontradm. Baltazar de Cisneros na „Santisimie

Nie wiemy też, czy zamierzał w jakikolwiek sposób współdziałać z zespołem kmdr. Allemanda (5 okrętów liniowych), krążącym na zachód od Cieśniny Gibraltarskiej oraz z bazującym w Kartagenie hiszpańskim zespołem w 'ceadm. Salcedo (5 okrętów liniowych).

256

Trinidad" (dowódca kom. Franciszek de Uriarte), przednim matelocie okrętu flagowego.

Składały się one prawdopodobnie28 z 9 okrętów liniowych: „San Agustin" (hiszpański, kmdr Filip Cajigal), „Heros" (francuski, kmdr Jan Poulain), „Santisima Trinidad" (hiszpański), ,3ucentaure" (francuski), „Redoutable" (francuski, kmdr Jan Lucas), „San Justo" (hiszpański, kmdr Franciszek Gastón), „Neptune" (francuski, kmdr Esprit Maistral), „San Leandro" (hiszpański, kmdr Józef Quevedo) oraz „Indomptable" (francuski, kmdr Jan Hubart).

Ariergarda, dowodzona formalnie przez wiceadm. Ignacego de Alava na liniowcu „Santa Ana" (kmdr Józef Gardoąui), liczyła 12 okrętów: „Santa Ana" (hiszpański), „Fougueux" (francuski, kmdr Ludwik Baudouin), „Monarca" (hiszpański, kmdr Teodorę de Argumosa), „Pluton" (francuski, kmdr Julian Cosmao-Kerjulien), „Algesiras" (francuski, kontradm. Karol Magon, kmdr Gabriel Le Tourneur), „Bahama" (hiszpański, kom. Dionizy Alcala-Galiano), „Aigle" (francuski, kmdr Pierre Gourrege), „Swiftsure"29 (francuski, kmdrC. E. L'Hospitalier-Villemartin), „Montanes" (hiszpański, kmdr Franciszek de Alsedo), „Argonautę" (francuski, kmdr Jakub Epron), „Argonauta" (hiszpański, kmdr Antoni Pareja) i „San Ildefonso" (hiszpański, kmdr Józef de Vargas).

Odwodem dowodził adm. Fryderyk Gravina na flagowym „Principe de Asturias" (szef sztabu kontradm. Antoni de Escano, dowódca kom. Rafael de Horę); ten niewielki zespół tworzyły 4 liniowce: „Achille" (francuski kmdr Ludwik Denieport), „Principe de Asturias" (hiszpański), „Berwick"2 9

28 W dostępnych źródłach brak jest (poza awangardą) dokładnego spisu okrętów w siłach głównych, ariergardzie i odwodzie: przyjąłem zatem podział przybliżony, orientując go według miejsc zajmowanych w szyku podczas bitwy przez okręty flagowe dowódców tych zespołów.

29 Były to zdobyczne okręty brytyjskie, wcielone bez zmiany nazw — „Swif-tsure" (pod Algeciras w 1801 r.) i „Berwick" (pod Tulonem w 1795 r.). Podobnie w eskadrze Nelsona były 2 zdobyczne okręty francuskie — „Ton-nant" (pod Abukirem w 1798 r., bez zmiany nazwy) i „Belleisle" (eks „Formidable", pod Groix w 1795 r.).

257

(francuski, kmdr Jan Filhol-Camas) i „San Juan Nepomuceno" (hiszpański, kom. Cosme Churruca).

W skład floty sprzymierzonych wchodziło jeszcze 5 fregat francuskich: „Cornelie", „Hermione", „Hortense", „Rhin" i „Themis" oraz 2 brygi „Argus" i „Furet", przy czym „Argus" pełnił rolę jednostki łącznikowej (?) Villeneuve'a (uwaga

kolejność okrętów według przyjętego po zwrocie szyku bitewnego).

Pośród wszystkich okrętów wyróżniał się największy we flocie hiszpańskiej a jednocześnie chyba najsilniejszy okręt liniowy tego okresu — „Santisima Trinidad". Wodowany 3 marca 1769 r. w Hawanie (Kuba) jako 120-armatni liniowiec trójpokładowy, został w 1796 r. poddany zasadniczej przebudowie, po której zaczęto go uważać za „największy okręt wojenny świata", choć był wtedy tylko jedynym w świecie czteropokładowcem, tzn. posiadał cztery pokłady bateryjne. Ten czwarty pokład uzyskano łącząc górne pokłady — dziobowy i rufowy — wysokimi nadburciami śródokręcia. Wycięto w nich ambrazury, w których ustawiono — na wzmocnionych i rozszerzonych przejściach przyburtowych — nowe armaty 8-funtowe. Powstały ciągły pas bateryjny, zwany pokładem płaskim (flush deck), predestynował liniowiec do miana „gładkopokładowego czteropokladowca" (flush fourdecker). Przy wymiarach kadłuba 67,2 + 72,5 x 16,1 - 19,2 x 8,5 - 9,1 m posiadał wyporność konstrukcyjną 2600—2880 ton 3 0 i pełną ponad 4000 ton. Po tej przebudowie mógł zabierać do 144 armat o wagomiarach: 36, 24, 12 i 8 funtów, przy czym podobno pod Trafalgarem miał ich 136, rozmieszczonych przypuszczalnie następująco: 32 armaty 36-funtowe na pokładzie dolnym, 34 armaty 24-funtowe na pokładzie środkowym, 34

30 Zgodnie z tzw. stoczniowym pomiarem statków (BOM), formułą matematyczną wprowadzoną w stoczniach brytyjskich uchwałą parlamentu z 1773 r. dla określenia tonażu budowanych konstrukcji w postaci

— '* x : , gdzie L — długość okrętu mierzona wzdłuż stępki, B — mak

symalna jego szerokość; wynik w tonach angielskich; SATS, s. 1 17.

Tratalgar 1805

258

armaty 12-funtowe na pokładzie górnym oraz na pokładzie gładkim — 22 armaty 8-funtowe w ambrazurach plus 2 armaty 12-funtowe w nadbudówce dziobowej i 2 — 12-funtowe w rufowej; uzbrojenie uzupełniało 10 armat 24-funtowych o skróconej lufie (lekkie haubice, karonady?), przeznaczonych do strzelania kartaczami i rozstawionych pojedynczo na kadłubie. Załoga liczyła 1048 ludzi (do pełnego stanu brakowało 17 osób). Okręt wymalowany na cynobrowo i biało niczym latarnia morska31, wzbudzał u postronnych swoim wyglądem i rozmiarami mimowolną grozę, spotęgowaną jeszcze wieścią o „licznych armatach". Ale jego dowódcy i załoga nie wyrażali entuzjazmu — był mało zwrotny i „ciężki" na fali, trudny w manewrowaniu i podatny na gwałtowne uderzenia szkwałów. Stąd, choć dostojność wyglądu narzucała mu niejako rolę okrętu admiralskiego, niechętnie obierany był na jednostkę flagową, chyba że na czas postoju w portach. W takiej postaci podziwiała go m.in. i grupa oficerów polskich ze 113 półbrygady liniowej w sierpniu 1802 r. w Kadyk-sie, podczas przerwy w rejsie na San Domingo. W czasie zwiedzania okrętu wprawiła ich w niebywały podziw zwłaszcza wystawność pomieszczeń admiralskich (lustra, dywany, żyrandole itp.), stajnia z 3 końmi wierzchowymi rasy andaluzyjskiej, obora na 10 dorodnych wołów, a także ogród z prawdziwymi kwiatami i minisad z drzewkami pomarańczowymi i cytrynowymi, na których owoce przymocowano łańcuszkami, aby nie opadły w czasie sztormowej pogody32. Teraz był okrętem flagowym kontradm. Baltazara de Cisnerosa.

Czy przy niedoszkolonych załogach Villeneuve mógł liczyć na ich dowódców, przynajmniej tych najbliższych sobie w hie-

31 Tak nazywali go podobno Brytyjczycy, we flocie hiszpańskiej nosił miano „pływającej katedry" lub „pływającej Compostelli" (katedra w miejscowości pielgrzymkowej Santiago de Compostella).

12 Opis budowy i wyposażenia okrętu wg W. Ł y s i a k, Polacy w Kadyksie, „Morze" 1975, nr 7 oraz K. G e r l a c h , Największy okręt bitwy pod Trafalgarem „Santisima Trinidad", „Morza, statki i okręty" 1998, nr 5. Artykuł Gerlacha zawiera ponadto interesujące rozważania o rozmieszczeniu artylerii na tym liniowcu oraz ujawnia szereg szczegółów konstrukcyjnych.

259

rarchii służbowej? Każdy z nich był w wieku ponad 30 lat, co gwarantowało dobre przygotowanie morskie, choć nie świadczyło o przygotowaniu bojowym. Różne też prezentowali typy charakterologiczne, co po trosze wynikało także z pochodzenia społecznego, otrzymanego wykształcenia oraz wykonywanych wcześniej obowiązków w służbie państwowej. Spośród dowódców francuskich — 35-letni kontradm. Piotr Dumanoir Le Pelley, pierwszy zastępca Villeneuve'a, był, podobnie jak on, arystokratą (hrabia), który ofiarował swoje usługi Republice. Brakowało mu jednak doświadczenia w dowodzeniu zespołami okrętów, a udział w zakończonej niepowodzeniem próbie odblokowania w Egipcie francuskiej Armii Wschodu latem 1801 r. (dowodził zespołem 6 liniowców) nastroił dość pesymistycznie w kwestii współdziałania z flotą hiszpańską. Więcej doświadczenia miał drugi zastępca Villeneuve'a, 42-letni kontradm. Karol Magon de Medine, Bretończyk walczący z Brytyjczykami jeszcze w amerykańskiej wojnie o niepodległość (pewien czas spędził nawet w ich niewoli) oraz jeden z dowódców bulońskiej flotylli inwazyjnej. Porywczy, ale odważny i konsekwentny w wykonywaniu otrzymanych zadań, posiadał, jak twierdzili jemu współcześni, wszystkie te cechy, których zabrakło jego przełożonemu. Z dowódców okrętów wyróżniał się inny Bretończyk, kmdr Julian Cosmao-Kerjulien z „Plutona", niedawny zdobywca HMS „Diamond Rock", a uznaniem cieszyli się też komandorzy Ludwik Infernet z „Intrepide'a", Esprit Maistral (nazywany złośliwie „wzorcem marynarza") z „Neptune'a", dawny szyper bretoński Piotr Gourrege z „Aigle'a" oraz jeden z uczniów Suffrena, Jan Lucas z „Redoutable'a".

Wśród dowódców hiszpańskich prym wiódł 49-letni nieślubny syn króla Karola III, książę Fryderyk de Gravina, uczestnik walk z Brytyjczykami o Gibraltar (1780-1782) i z Francuzami o monarchistyczny Tulon (1792-1793). Choć był on zwolennikiem współpracy z napoleońską Francją (przez pewien czas ambasadorował w Paryżu), trudno mu było jako odważnemu, dobrze wyszkolonemu i uzdolnionemu dowódcy szczebla

260

operacyjno-taktycznego, do tego cenionemu przez Napoleona, ślepo podporządkowywać się nieudolnemu Villeneuve'owi. Czynił to jednak na polecenie rządowe. Ten zaś, aby uniknąć zadrażnień, przeznaczył mu spektakularną, choć drugorzędną rolę dowódcy zespołu odwodu. Gravina zaokrętował się wraz z pełniącym obowiązki szefa sztabu (?) 50-letnim (?) kontradm. Antonim de Escano na admiralskim „Principe de Asturias". Drugi w kolejności starszeństwa, 55-letni wicedm. Ignacy de Alava y Navaretto, który wraz z Graviną walczył już z Brytyjczykami przy oblężeniu Gibraltaru, dowodzić miał awangardą (ale po wykonanym zwrocie został siłą rzeczy dowódcą ariergardy) na „Santa Anie". Z kolei trzeci w tej gradacji, 50-letni kontradm. Baltazar de Cisneros, hiszpański bohater bitwy koło przylądka St. Vincent (udaremnił Brytyjczykom uprowadzenie uszkodzonego „Santisima Trinidad"), zrządzeniem losu zaokrętowany został na tej „pływającej katedrze". Spośród komodorów (brigadiere) iberyjskich warto wyróżnić dwóch uczestników bitwy koło St. Vincent: Kajetana Valdes y Floresa z „Neptuno" (dowodził wtedy „Santisima Trinidad") i Cosme Churruca z „San Juan Nepomuceno", cenionego uczonego (matematyk, astronom, hydrograf) oraz Henry'ego Macdonella (Don Enriąue) z „Rayo", uchodźcę irlandzkiego, który dowodził pułkiem ochotników (Regimento de Hibernia) przy oblężeniu Gibraltaru, a następnie przeszedł na służbę we flocie hiszpańskiej (aktualnie zajmował się, na prośbę Graviny, szkoleniem oficerów). Z tego pobieżnego przeglądu wynika, że większość podwładnych Villeneuve'a przewyższała go swoim morale. Nie mogło to jednak, zgodnie z zasadą, że „zwycięża sto baranów pod wodzą lwa" nie „sto lwów pod wodzą barana", gwarantować sukcesu. Byłoby zatem lepiej dla Francuzów i Napoleona, aby w zaistniałej w rejonie Kadyksu sytuacji operacyjnej dowództwo floty sprzymierzonych powierzyć Gravinie, niż wysyłać tam niepewnego Rosily-Mesrosa, czy też strachem wymuszać na Villeneuve'em wykonawstwo rozkazu. Lecz widać cesarz przeceniał wszystko, co francuskie...

261

B. BITWA MORSKA KOŁO PRZYLĄDKA TRAFALGAR

(21 października 1805 r.)

Jeszcze przed zmrokiem 20 października dowódcy niektórych okrętów brytyjskich odbyli przedbitewne spotkania z załogami. Na HMS „Minotaur" kmdr Mansfield zaapelował o męstwo, dokładne wykonywanie rozkazów i celne strzelanie, zapewniając, że nie odstąpi od zaatakowanego okrętu przeciwnika, dopóki go nie zwycięży lub nie zatopi, albo też sam zatonie. Zaś na „Victory" Nelson oznajmił wieszczo swoim podchorążym, że nazajutrz dokona czegoś, co będą oni wspominać przez resztę życia.

Od zmroku flota sprzymierzonych, przeformowana w trzy kolumny torowe, z zespołem wsparcia adm. Graviny poza nawietrzną, szła kursem południowo-wschodnio-południo-wym ku Cieśninie Gibraltarskiej. Kiedy w zapadających ciemnościach HMSS „Euryalus" z Blackwoodem i „Sirius" nie odstępowały floty sprzymierzonych, sygnalizując jej położenie przy pomocy rac, kolorowych świateł i palby armatniej, fregaty Villeneuve'a, ukryte między własnymi liniowcami, nie prowadziły żadnego rozpoznania. Dowódca Połączonej Floty płynął więc niczym ślepiec, nie wiedząc nic o przeciwniku, gdyż jakiekolwiek wiadomości o nim miały charakter przypadkowy, a wskutek braku systemu łączności nocnej (sygnalizacji w ciemnościach) były znacznie opóźnione. Np. kiedy około godziny 19, flagowy kontradm. Magona „Algesiras", płynący na czele trzeciej kolumny (zewnętrznej), natknął się na liniowiec „Achille", którego dowódca powiadomił go, iż przed godzinę 18 widział 18 okrętów Nelsona płynących kursem południowo-zachodnio-południowym, to wiadomość o tym dotarła na flagowy „Bucentaure" (piąty w kolumnie środkowej) dopiero o 20.30. Początkowo przekazywano ją głosem z okrętu na okręt aż do „Principe de Asturias" adm. Graviny, a następnie Gravina wysłał z nią bryg „Argus", nakazując odszukać

262

okręt Villeneuve'a. Powiadomiony głównodowodzący nakazał zmienić szyk marszowy z trzech kolumn w jedną torową... wystrzeliwując race świetlne. Ale wtedy wiele okrętów też zaczęło strzelać race, meldując w ten sposób o przyjęciu rozkazu. W tej feerii sztucznych ogni nie wiadomo było, gdzie są okręty flagowe, więc liniowce płynące po zawietrznej podniosły na masztach kolorowe światła —jedne zbyt wysoko, inne za nisko, co jeszcze bardziej powiększyło rozgardiasz. W końcu po 2-3 godzinach pływania po omacku zaczęto formować nowy szyk marszowy, który miał być już bojowym, głosem wykrzykując nazwy okrętów. Dobry początek dał tu zespół Graviny, który utworzył kolumnę torową, każąc sąsiadom dołączać do niej i wychodząc na czoło. Skierował się przy tym ku Cieśninie, płynąc z prędkością zaledwie 1,5 węzła, gdyż trzeba było refować żagle z obawy przed zderzeniami. Sygnały świetlne, które z kolei przekazywały fregaty Blackwooda, potęgowały dodatkowo nastrój paniki — okresami dochodziło do nieuzasadnionych alarmów i zbędnej strzelaniny.

Tymczasem od godziny 20.30 eskadra Nelsona żeglowała kursem południowo-wschodnio-poludniowym, równolegle do okrętów Villeneuve'a, wyprzedzając je w marszu o co najmniej 15 mil morskich. Odległość ta i częściowe zaciemnienie chroniły ją przed przedwczesnym wykryciem. Nelson bowiem obserwował bacznie sygnały świetlne z fregat, obawiając się, czy sprzymierzeni nieoczekiwanie nie ujdą mu do Kadyksu. Dlatego i na „Victory" dwukrotnie doszło tej nocy do fałszywego alarmu, kiedy źle odczytano sygnały Blackwooda. A ten od północy 21 października mógł już, płynąc w odległości 2-3 mil od okrętów Połączonej Floty, widzieć względnie dokładnie światła obu flot. Ucieszony tym udał się na krótki spoczynek. Około godziny 4 Nelson podjął decyzję o zatrzymaniu marszu Villeneuve'a, zawrócił zatem na północ, a o 4.30 na kurs północno-wschodnio-pólnocny, aby przeciąć mu drogę do Gibraltaru. W ciemnościach HMS „Africa", 64-armatni liniowiec z kolumny Nelsona, nie odebrał tego

263

drugiego sygnału i pożeglował samotnie na północ, stąd jego późniejsze spóźnienie na akwen bitwy. Teraz, po tym zwrocie, przeciwnicy zaczęli zbliżać się do siebie, „Euryalus" zaś płynął między ich światłami „niczym dorożka po Regent Street w Londynie" — jak obrazowo zapisał to w pamiętniku podchorąży Herkules Robinson. Wreszcie o świcie, około godziny 6 (świt astronomiczny 6.11) wrogie floty dostrzegły się wzajemnie, choć Villeneuve, płynąc od strony lądu, ujrzał przeciwnika 10 minut później, niż płynący od strony morza Nelson. Blackwood mógł sobie pogratulować rzetelnie wykonanej pracy — nie pozwolił ujść sprzymierzonym. Teraz przyszedł czas na Nelsona i Collingwooda.

Manewrowanie obu flot do bitwy

W nikłych blaskach wschodzącego słońca słaby wiatr zachodnio-północno-zachodni gnał dość wysoką posztormową martwą falę, na szczęście stopniowo malejącą. Nelson, który już o świcie pojawił się na pokładzie w swoim surducie admiralskim, z czterema błyszczącymi gwiazdami orderowymi na lewej piersi, z niepokojem, ale i zadowoleniem, liczył okręty Połączonej Floty. Było ich co najmniej 40 — miał zatem przed sobą Villeneuve'a w całej okazałości, oddalonego o co najmniej 9-12 mil w kierunku wschodnim, podczas gdy przylądek Trafalgar znajdował się jakieś 21 mil na wschód od „Victory". Ponieważ wiatr znosił okręty brytyjskie ku czołowym okrętom Połączonej Floty, wiceadmirał kazał o 6.10 podnieść towarzyszącemu mu dowódcy liniowca, kmdr. Hardy'emu, sygnał o sformowaniu szyku bojowego w postaci dwóch kolumn torowych, jak to wcześniej ustalono. Szyk ten utrzymywano z grubsza już w ciągu nocy, teraz przyszło dokonać tylko niewielkich korekt". Drugi sygnał — o przygotowaniu okrętów do bitwy i trzeci — o żeglowaniu zgodnie

Np. sprowadzić HMS „Africa", który znajdował się co najmniej 6 mil °d pozostałych okrętów eskadry, płynąc nadal w kierunku północnym.

264

z kursem okrętu admiralskiego („Victory" płynął kursem wschodnio-północno-wschodnim) podniesiono około 6.4034. W ramach przygotowania okrętów do bitwy zaczęło się usuwanie z pokładów wielu zbędnych rzeczy, co podobno sprawiło sporo radości35. O 6.45 Nelson kazał podnieść kolejny sygnał tego przedbitewnego manewrowania — zwrot na kierunek wschodni — a potem oświadczył Hardy'emu i swojemu sekretarzowi, Janowi Scottowi, że musi zdobyć co najmniej 20 okrętów liniowych przeciwnika, aby być zadowolonym. Mocno ożywiony i rozmowny dodał też tajemniczo, że 21 października jest dla jego rodziny szczęśliwym dniem3 6, że będzie również szczęśliwym dniem dla całej eskadry, a nawet, że tego dnia odbywa się w rodzinnym Burnham Thorpe coroczny jarmark. Ponieważ wiatr dął zbyt słabo i formujące się za „Victory" i „Royal Sovereignem" (oddalone od siebie o milę morską) kolumny uderzeniowe rozwijały prędkość poniżej 3 węzłów, Nelson sądził, że do bitwy dojdzie nie wcześniej niż w południe. Pozostawało zatem dość czasu na

34 H o w a r t h , op. cit.. s. 126. Natomiast Warner (op. cii., s. 186) podaje, że byt to trzeci z kolei sygnał (drugi podawał kurs eskadry); rozbieżności te wynikły zapewne stąd, że oba sygnały podniesiono niemal równocześnie.

Np. na HMS „Belleisle" wyrzucono za burtę 7 zestawów beczek, pojemnik na grog i 2 worki na fały marsżagla, szafkę (?) na naczynia kuchenne, 2 beczułki do mieszania trunków (poncz), jakieś skrzynki (?) z wołowiną i wieprzowiną, 6 paczek obręczy żelaznych (po 10 sztuk w każdej) i 90 skrzynek po sucharach; na HMS „Africa" — 103 torby chleba (?), 2 beczułki wołowiny i 3 wieprzowiny, po jednej beczułce owsianki, łoju i cukru, 17 różnych beczek, 12 świńskich łbów i 10 skrzynek soku cytrynowego. Z kolei na HMS „Tonnant" zawieszono na linie między grot-i bezanmasztem krzesła wyniesione z mesy oficerskiej (wiele z nich zniszczyli w czasie bitwy strzelcy wyborowi z „Algesirasa"). H o w a r t h , op. cit., s. 126-127. Można ostrożnie przypuszczać, że żywność wyrzucano z myślą o ofierze dla... Neptuna (?); tak na wszelki wypadek.

36 Przypuszcza się, że tego dnia roku 1759. na wodach Indii Zachodnich, wuj Nelsona, kmdr Suckling (dowódca HMS „Dreadnought") na czele zespołu 3 okrętów liniowych rozbił zespół 7 okrętów francuskich, uszkadzając kilka z nich. W a r n e r , op. cit., s. 188. Przy czym podaje on błędnie (?), jakoby miało to miejsce w 1757 r.

265

załatwienie spraw bieżących i osobistych. Dlatego wezwał do siebie Blackwooda i trzech dowódców jego fregat, komandorów Dundasa, Capela i Prowse'a, prawdopodobnie aby podziękować im za wykonane zadanie, a być może wysłać jeszcze na poszukiwania HMS „Africa" (?), gdyż niebawem przy okręcie flagowym pozostał tylko „Euryalus". Blackwood, który pogratulował wiceadmirałowi „spełnionego marzenia" (pochwycenie Villeneuve'a), odniósł wrażenie, że główną troską gnębiącą Nelsona była myśl, aby Francuz nie umknął mu z powrotem do Kadyksu.

Jakby nie spiesząc się (w ciągu ostatnich 12 godzin przeszła mniej niż 20 mil) Połączona Flota zbliżyła się ku Trafalgarowi w mocno rozluźnionym przez wiatr, falę i nieudolne manewrowanie szyku, rozciągnięta na długości co najmniej 4 mil, z odstępem między okrętami rzędu 180 m. Nie było to jednak regułą, gdyż niektóre z nich szły „kupą", niemal stykając się burtami, inne zaś oderwały się od szyku. Na przykład adm. Gravina nie prowadził przez to rozpoznania, gdyż jego okręty zmieszały się z pozostałymi zespołami, „Redoutable" Lucasa znajdował się co najmniej o 2 mile przed innymi okrętami swego zespołu, zaś flagowy „Bucentaure" płynął samotnie poza szykiem. Toteż kiedy Nelson nakazał o 6.10 formować szyk bojowy, Villeneuve o 6.20 zarządził porządkowanie swego szyku bojowego, a ściślej, tworzenie ze „starego" — „nowego", według wcześniejszych ustaleń. Owo „porządkowanie", które dla 33 okrętów przeciągnęło się do ponad dwóch godzin „zamieszania", ujawniło wszystkie braki wyszkoleniowe obu flot i położyło cieniem na ich szanse wobec Brytyjczyków. A Villeneuve zamierzał swoją sytuację jeszcze bardziej skomplikować. Od napotkania Nelsona rozważał bowiem ze swoim francuskim sztabem dylemat — czy żeglować ku Cieśninie, czy zawracać do Kadyksu? Perspektywa forsowania Cieśniny Gibraltarskiej, blokowanej przez 5-6 liniowców kontradm. Louisa, wspieranych przez baterie nadbrzeżne fortecy, przy jednoczesnym ataku 27 liniowców

266

Nelsona na swoją ariergardę, wydała mu się bardziej niebezpieczną i karkołomną niż sama tylko bitwa z Nelsonem na drodze do zbawczego Kadyksu, gdzie go nikt z Royal Navy nie czekał. W tym podszytym strachem zaślepieniu nie chciał dostrzec, że w „przepychaniu się przez Cieśninę" miał więcej szans na zachowanie gros sił swej floty i dotarcie do Kartageny. Natomiast powrót do Kadyksu był równoważny z przegraną — Nelson ani myślał zezwolić mu na to, aby mógł tam tkwić miesiącami, zamierzając zniszczyć doszczętnie jeszcze przed dojściem do bazy. I co powiedziałby na taką rejteradę cesarz?

Mimo takich perspektyw Villeneuve zdecydował się jednak na odwrót. Zanim jeszcze zakończono porządkowanie szyku bitewnego, około 8.30 podniósł sygnał do jednoczesnego zwrotu o 180° wszystkimi okrętami z wiatrem („przez rufę" — to wear), wprawiając w osłupienie hiszpańskich dowódców, których tą decyzją całkiem zlekceważył (przez to dotychczasowa awangarda szyku stała się jego ariergardą). Oburzeniu dał wyraz kom. Churruca z „San Juan de Nepomuceno" (okręt ten po zwrocie został ostatnim w szyku Villeneuve'a), oświadczając podobno swemu zastępcy: „No teraz Flota jest całkiem zgubiona. Francuski admirał nie ma pojęcia, co robi — on nas wszystkich skompromitował". I dokończył, że jeśli liniowiec ma wpaść w ręce przeciwnika, to jedynie po jego śmierci. Potem zarządził modlitwę i spowiedź dla całej załogi, a następnie obiecał „w imieniu Pana Boga" wieczne zbawienie tym wszystkim, którzy „wykonają swój (marynarski) obowiązek". Podobnie było na innych okrętach hiszpańskich, które ogarnął nastrój tłumionej rozpaczy i nienawiści do Francuzów. Demoralizujący postój w Kadyksie sprawił, że Hiszpanie nie chcieli już walczyć dla chwały Napoleona, zaś ostatnie dwa dni sztormowej pogody wyczerpały do cna nieprzywykłych do tego żołnierzy i cywilów, którymi zastąpiono wakujących marynarzy. Stąd ten niecodzienny nawrót pobożności, czego objawem zewnętrznym były krzyże wywieszone na bezan-masztach hiszpańskich liniowców.

267

Villeneuve z kolei, dla podniesienia morale załogi „Bucen-taure'a", urządził swoistą procesję. Ofiarowanego okrętowi przez imperatora złotego orła kazał obnosić po pokładzie, asystując w ceremonii wraz z dowódcą okrętu, kmdr. Magendie i dowódcą zaokrętowanych wojsk, gen. Contamine'em, podczas kiedy marynarze wznosili okrzyki na cześć cesarza i wiceadmirała. Następnie orzeł pod strażą dwóch podchorążych został ustawiony na czas bitwy w szczelinie pięty orotmasztu. Na pozostałych okrętach francuskich dowódcy urządzili podobne parady przy dźwiękach piszczałek i werbli, witani okrzykami na cześć cesarza, wiceadmirała i swoją (vive le commandant!). Wiadomo również, że na „Redoutab-le'u" kmdr Lucas ćwiczył załogę w strzelaniu z karabinów oraz w rzutach granatem. Zawracając do Kadyksu, Villeneuve zdawał sobie sprawę (co wynika z zachowanych zapisków), że Nelson nie będzie tracił czasu na formowanie równoległej linii torowej, ale, podobnie jak pod Abukirem, wykorzysta manewr i siłę ognia. Spodziewał się zarówno ataku na ariergardę, jak pokawałkowania swego szyku przez grupy okrętów brytyjskich, które otoczą i zniszczą jego okręty. Zalecał więc swoim dowódcom samodzielność i inicjatywę, zastrzegając, że unikanie walki to niewykonywanie swoich obowiązków. Zdawał sobie też zapewne sprawę, że na sukces nie ma wielu szans, a i te były raczej irracjonalne — nagłe zapadnięcie ciemności, czy też ustanie lub korzystna zmiana kierunku wiatru.

Zwrot został niemal natychmiast zauważony przez Brytyjczyków, którzy zmienili kurs na wschodnio-północno-wschodni i mniej więcej pod kątem 66° ruszyli na przeciwnika37. Nelson

" Wg zapisu w dzienniku Nelsona ( W a r n e r , op. cir.. s. 189) zwrot Villeneuve'a nastąpił po godzinie 7 (różnica jednej godziny w stosunku „in minus" do czasu francuskiego). Ponieważ w przytaczanych w opracowaniach brytyjskich fragmentach wspomnień uczestników bitwy czas niektórych zdarzeń jest również wcześniejszy o godzinę, być może Brytyjczycy posługiwali się jakimś odrębnym czasem operacyjnym (?).

268

mógł sobie pogratulować przyjętego planu bitwy — okręty brytyjskie miały wiatr prawie od rufy (fordewind), który nie tylko „pchał je" na przeciwnika, przyśpieszając rozpoczęcie bitwy, ale też umożliwiał manewr dla ataku na wybrane miejsca w jego szyku. Natomiast okręty Villeneuve'a musiały halsować (lewy hals), z trudem utrzymując się na kursie, przez co szyk torowy Połączonej Floty ukształtował się około godziny 10 w wielki półksiężyc (znaczne odstępy między zespołami), otwarty ku nawietrznej, tak jakby chciała ona obustronnie oskrzydlić zbliżającego się przeciwnika. Dwanaście okrętów znalazło się po zawietrznej od pozostałych, zespół Graviny zaś po ich nawietrznej, podobno aby wyminąć z lewej (tuż przed dziobami zbliżających się kolumn brytyjskich) zdradzieckie mielizny i płycizny w rejonie wyspy San Pedro (Sancti Petri), położone na północny zachód od przylądka. Około 10.30 kurs Połączonej Floty ustalił się ogólnie na północno-zachodnio-północny.

Także na okrętach brytyjskich przygotowanie do bitwy odbywało się przy dźwiękach ustawionych na rufach orkiestr. Grały one przeważnie znane melodie — Rule Britannia, Britons Strike Home czy Heart of Oak, a wiatr niósł te dźwięki aż na okręty Połączonej Floty. Słoneczna pogoda, rozfalowane morze i powietrze wypełnione muzyką stwarzały nastrój jakiegoś festynu ludowego. Miało się wrażenie, że ci wrodzy sobie marynarze zamiast się bić zaraz ruszą w tany... Wrażenie to pogłębiała zbliżająca się pora obiadowa. Jak tu walczyć, kiedy czas siadać do stołu? Obiad odłożono jednak na „po bitwie", zadowalając się szybką przekąską. Mniej więcej przed jedenastą na niektórych okrętach wydano załogom suchary z porcją wołowiny, na innych z porcją sera, a do popicia pół racji grogu. Ów posiłek spożyto na stanowiskach.

W czasie tych przygotowań do bitwy (być może między godziną 7 a 8) Nelson sporządził pisemnie swoją ostatnią wolę co do dalszych losów Emmy i Horacji w wypadku najgor-

269

szego..- Wiedząc, że małżonka nie zazna niedostatku (własny zapis testamentowy 1000 funtów rocznie, a być może i rządowa emerytura po nim), w swoim kodycylu oddał obie ukochane pod opiekę króla i Ojczyzny, prosząc, aby zapewnili im utrzymanie godne ich pozycji społecznej. Życzył sobie również, aby Horacja (pisał o niej nadal jako o adoptowanej córce) używała w przyszłości nazwiska Nelson. Jako podstawę tych próśb przytaczał zasługi Emmy w przygotowaniu i wyekspediowaniu jego eskadry w portach sycylijskich przed wyprawą pod Abukir w lipcu 1798 r. Kodycyl zakończył stwierdzeniem: „Są to jedyne łaski o jakie proszę mego króla i Ojczyznę teraz, w chwili gdy staję do bitwy za nich". Dokument podpisali jako świadkowie komandorzy Blackwood i Hardy, którzy na prośbę wiceadmirała zeszli do jego kabiny.

Następnie Nelson dokonał wraz z Hardym przeglądu „Vic-tory", akceptując prowadzone przygotowania do bitwy. Rozmawiał z marynarzami na stanowiskach bojowych, życząc im powodzenia w bitwie, obejrzał kokpit przygotowany na przyjęcie rannych (pochwalił dr. Beatty'ego), zlekceważył też sugestie ich obu, aby na swój reprezentacyjny surdut z orderami i epoletami założyć płaszcz, aby nie prowokować „snajperów" nieprzyjaciela. O godzinie 11 Nelson, podobno po raz ostatni przed bitwą, zszedł do swej kabiny, aby w prywatnym dzienniku dokonać zapisów o najświeższych zdarzeniach. Zakończył je modlitewnym przesłaniem do Boga, które później nazwano „modlitwą Nelsona", o treści następującej: „Oby wszechmocny Bóg, którego darzę czcią, dał mojej Ojczyźnie, jak i dla dobra całej Europy, wielkie i sławne zwycięstwo. Oby nikt z nas nie splamił go niegodnym zachowaniem i oby po zwycięstwie humanitaryzm cechował postępowanie floty brytyjskiej. Co do mnie osobiście, to powierzam swoje życie Temu, który mnie stworzył i niech Jego błogosławieństwo przyświeca moim staraniom w wiernej służbie dla mego kraju. Jemu oddaję siebie i tę słuszną sprawę, którą mi powierzono do obrony. Amen. Amen. Amen". Świadkiem zapisu modlitwy

270

był oficer sygnałowy sztabu Nelsona, kpt. mar. John Pasco, który wszedł z meldunkiem do kabiny wiceadmirała. Widząc go klęczącego i coś piszącego, stanął onieśmielony w kącie, czekając, aż ten podniesie się z kolan. Na półce pod oknem pawęży rufowej dostrzegł leżącą szablę marynarską (pałasz) Nelsona, którą ten zamierzał przypiąć w czasie bitwy38. Zapewne to spotkanie przyspieszyło decyzję głównodowodzącego o podniesieniu na ,,Victory' specjalnego sygnału flagowego, mobilizującego załogi eskadry do walki. Już na pokładzie, spacerując z Blackwoodem przed rozstaniem się z nim, wiceadmirał oświadczył, że teraz „zabawi" (Fil now amuse) załogi pewnym sygnałem i... kazał przywołać Pasco. Ponieważ ten akurat przekazywał sygnał Collingwoodowi (że głównodowodzący chce przeciąć linię bojową przeciwnika i rozkazuje, aby odciął on ariergardę na wysokości 12 okrętu od końca), Nelson sam podszedł do Pasco, żądając podniesienia sygnału o następującej treści: „Anglia ufa, że każdy wypełni swój obowiązek". Popędzał przy tym kapitana, gdyż zaraz chciał podnieść następny sygnał o zbliżającej się bitwie. Kilka minut wystarczyło Pasco i jego sygnalistom, aby wybrać odpowiednie flagi do zestawu. Wynikł też problem ze słowem „ufa" (confides), którego brakowało wśród gotowych zestawów flag kodu Pophama i trzeba było go złożyć z poszczególnych liter. Czas naglił, więc Pasco zaproponował jego zamianę na słowo „oczekuje" (expects), które miało swój zestaw. Nelson zgodził się, gdyż sygnał miał teraz brzmienie bardziej dynamiczne i zobowiązujące, więc o godzinie 11.40 marynarz-sygnalista Roome, wraz z kolegami, wciągnął go na reje i maszty „Victory". Sygnał ten, nazwany później „świętym sygnałem", składał się aż z 33 flag (w tym dwie skrajne, oznaczające początek i koniec sygnału) i został przez większość

38 Ostatecznie szabli nie zabrał na pokład i była to podobno jedyna bitwa morska, którą stoczył bez szabli u boku; niektórzy świadkowie tych wydarzeń skłonni byli upatrywać w tym „złowieszczego znaku przeznaczenia". W a r n e r , op. dt., s. 187-188.

271

załóg przyjęty entuzjastycznymi okrzykami, choć niektórzy z marynarzy mieli pretensje, że żąda się od nich tego, co zawsze wykonywali. Niezadowolony podobno był też Collin-awood, który oświadczył, że wszyscy dobrze wiedzą, co mają robić. Kiedy już część okrętów potwierdziła sygnał, Nelson kazał go zerwać, aby podnieść sygnał „16" (wejście do bitwy). Oświadczył przy okazji obecnym, że zrobił już wszystko, co trzeba, a reszta zależy od „Wielkiego Stwórcy". Obarczył też Blackwooda misją powiadomienia wszystkich dowódców, że głównodowodzący odwołuje się do ich doświadczenia w walce i liczy na umiejętność wykorzystania zaistniałych sytuacji. Żegnając Blackwooda odmówił jego propozycji dowodzenia eskadrą z pokładu HMS „Euryalus" (głównodowodzący musi dawać przykład innym dowódcom), a na życzenia zachowania dobrego zdrowia i zdobycia 20 pryzów odparł nieoczekiwanie: „Niech ci Bóg błogosławi, Blackwood; (ale) ja już nigdy nie będę z tobą rozmawiał". Zabrzmiało to złowieszczo i zostało przyjęte przez otoczenie jako objaw złych przeczuć dręczących wiceadmirała39. Ostatni przedbitewny sygnał podniesiony na „Victory" miał treść: „Przygotować się do zakotwiczenia pod koniec dnia". Podobno wciąż jeszcze silna martwa fala zrodziła u Nelsona podejrzenie, że nad wieczorem może zerwać się gwałtowny wiatr zachodni, a ponieważ wybrzeże w rejonie Trafalgaru obfitowało w mielizny, wolał zabezpieczyć swoje

W dostępnych mi opracowaniach panuje dość duża dowolność faktograficzna co do czynności Nelsona w okresie ostatnich 6 godzin przed bitwą. Dotyczy to zarówno jego spotkań i rozmów z dowódcami zespołów i okrętów, jak prowadzonych zapisów w dzienniku oraz podnoszonych sygnałów flagowych. O 20 satysfakcjonujących go pryzach francuskich i hiszpańskich mówił Nelson co najmniej kilku osobom (Blackwood, Hardy, Beatty itd.), w zapisach występują różnice czasowe o godzinę „in minus", zaś różnice przy podnoszeniu sygnałów flagowych sięgają 60 minut, przy czym niektóre mniej ważne całkiem pominięto (?) albo miały odmienne znaczenie (np. zamiast sygnału „16" wywieszono zestaw o treści „atakować nieprzyjaciela"). Nawet czas podniesienia „świętego sygnału" różni się o 10 minut (od 11.35 do •1-45), Dlatego przyjęty przeze mnie przebieg zdarzeń jest miejscami Przybliżony czasowo (wypośrodkowany).

272

okręty (po bitwie zapewne mocno uszkodzone) przed sztran-dowaniem i zniszczeniem.

Na jednostkach obu flot wywieszono wielkie bandery rozpoznawcze — niebieskie na francuskich, czerwone na hiszpańskich i białe na brytyjskich (razem z proporcami „Union Jack"). Odrębne flagi admiralskie podniosły jednostki flagowe, choć na okrętach Połączonej Floty wykonano to z pewnym opóźnieniem, co początkowo zmyliło Brytyjczyków. Ich dowódcy, Collingwood i Northesk mieli stopnie admiralskie „eskadry niebieskiej" (in the Blue), ale Nelson, jako wiceadmirał „eskadry białej" i głównodowodzący, mógł używać flagi białej (z czerwonym krzyżem św. Jerzego). Trudno dziś jednak określić dokładnie, jakie flagi podnieśli na swych okrętach tuż przed bitwą40. Owo wywieszanie flag i bander nastąpiło tuż przed południem (około 10 minut ?), kiedy kolumna Collingwooda, prowadzona przez „Royal Sovereig-na", zbliżyła się jako pierwsza do ariergardy przeciwnika na wysokości flagowego Alavy „Santa Any" (16 od ostatniego w szyku matelota). Czołowe okręty tej kolumny znalazły się teraz w martwym polu ostrzału własnej artylerii, narażone na ogień zaporowy Francuzów i Hiszpanów. „Fougueux", płynący w kilwaterze „Santa Any", odpalił jako pierwszy salwę burtową, celując z odległości ponad 910 m w ożaglowanie „Royal Sovereigna". Zaraz po nim 6-7 kolejnych okrętów ariergardy otworzyło ogień do „Royal Sovereigna", „Belleis-

40 Warner (op. cit., s. 198), który twierdzi, że to oznakowanie stosowano od czasów bitwy k/St. Vincent (14 lutego 1797 r.), aby uniknąć pomyłek. Czy tak było pod Trafalgarem, gdzie po zestrzałach lub zwaleniach masztów i rej podnoszono „wszystko co pod ręką"? Na obrazach bitwy z tego okresu i późniejszych „Victory" nosi banderę czerwoną z „Union Jackiem" w rogu oraz na fokmaszcie flagę czerwoną, inne okręty brytyjskie — bandery „białe" z krzyżem Św. Jerzego oraz „Union Jackiem" lub bandery białe z krzyżem Św. Jerzego. Z kolei okręty francuskie noszą bandery trójkolorowe, zaś hiszpańskie bandery czerwono-złote. Tenże Warner (tamże, s. 216) uzupełnia, że każdy okręt francuski miał na pawęży rufowej wielki romb „trójkolorowy", zaś hiszpański wielki krzyż oraz... francuski orzeł cesarski (?).

273

le'a", „Marsa" i „Tonnanta"; choć kilka było za krótkich, jedna z nich trafiła w HMS „Tonnant", zabijając dwóch muzykantów grających na nadbudówce rufowej, a inne podobno zraniły około 38 i zabiły 12 ludzi na HMS „Belleisle" oraz zerwały z bezanmasztu banderę. Aby pomniejszyć te straty na niektórych okrętach Collingwooda, kazano marynarzom z odkrytych stanowisk bojowych położyć się na pokładach. Sam

zaś wiceadmirał, mniej więcej w samo południe, odpalił z armat „Sovereigna" (jako pierwszego z okrętów brytyjskich), nie celując jednak w przeciwnika. Zauważył bowiem niesioną ku sobie przez przeciwny wiatr chmurę dymu prochowego, wytworzoną nieprzyjacielskimi salwami burtowymi. Wzmocnił ją więc własnym ogniem i za taką „niby ścianą" starał się jak najszybciej przebyć niebezpieczny akwen i odciąć ariergardę Połączonej Floty. Bitwa pod Trafalgarem zaczynała się dopiero, a były już ofiary śmiertelne...

Pierwszy etap bitwy — podwójne przerwanie szyku bojowego

Połączonej Floty oraz walka z jej ariergardą i centrum

(godzina 12.10-14.40) (mapa 2)

Wiatr oraz ostrzał spowodowały tuż przed bitwą rozluźnienie kolumny Collingwooda. HMS „Royal Sovereign", wspomagany przez „Belleisle'a", „Marsa" i „Tonnanta", zamierzał przeciąć szyk przeciwnika na wysokości wymalowanego na czarno, hiszpańskiego flagowca ariergardy „Santa Ana". HMSS „Bellerophon", „Colossus" i „Achille" kierowały się na „Bahama", szósty z kolei okręt ariergardy; HMS „Revenge" — ku hiszpańskiemu „San Ildefonso", piątemu od końca w ariergardzie; zaś HMSS „Defence", „Polyphemus", „Dread-nought", „Swiftsure", „Thunderer" i „Defiance" zmierzały ku ostatnim jej okrętom. Końcowy w kolumnie „Prince", który również atakować miał ariergardę, znajdował się tymczasem między ostatnimi okrętami kolumny Nelsona i nieprędko mógł wejść do bitwy. Collingwood, wygolony, w jedwabnych

— Trafalgar 1805

274

pończochach („aby chirurg miał łatwiejszy dostęp do zranionej nogi, niż przy butach z cholewami" — jak pouczał) i lakierkach, w trójkątnym, obszytym złotem kapeluszu, za to w trykotowym kombinezonie, stał na pokładzie rufowym. Oficerom spokojnie oświadczył, że dokonają dziś czegoś, o czym będzie „długo mówił cały świat", ślepo wierząc, że zrobią to jego artylerzyści, o ile strzelać będą trzy salwy w ciągu 5 minut (!). Początkowo skierował się na „Indomptable^", ale widząc wielki niczym zamek „Santa Ana" z kontradmiralską flagą de Alavy, przeciął około 12.10 szyk przeciwnika, między „hiszpańską doskonałością" (jak go nazwał) a francuskim „Fougueux". Ten ostatni próbował blokować drogę, ale widząc, że „Royal Sovereign" chce złamać mu bukszpryt, cofnął się, odwracając grotmarsel. Collingwood „przeczesał ogniem" oba okręty, a potem wykonał zwrot w lewo ku hiszpanowi, oddając pełną i półpel-ną salwę, które zabiły i zraniły ponad stu ludzi, aby z kolei splątać się z nim rejami dolnych żagli. Słabe podmuchy wiatru opóźniły ruchy następnego w kolumnie „Belleisle'a". Dopiero po kwadransie przeciął on linię przeciwnika, strzelając z lewej burty do „Santa Any", a z prawej do „Fougueux", który zdryfował na zawietrzną. Lecz kiedy „Belłeisle" rozpoczął ostrzał „Indomptable'a", zderzył się niespodziewanie prawą burtą z wyłaniającym się z dymów „Fougueux", po czym oba okręty zwarły się ze sobą w walce abordażowej. „Indomptable" zaś, po odpaleniu salwy burtowej do „Belleisle'a", odpłynął. Trzecim, który przeciął linię ariergardy, był „Mars". Z racji dymów armatnich unoszących się nad akwenem bitwy zwolnił on, szukając celów. Wskutek nieporozumienia między kapitanem marinersów (RMA), Normanem a dowódcą okrętu, kmdr. Duffem, nie ostrzelano „Fougeux" (podobno zbyt duża odległość). Ten natomiast odpalił salwę burtową, uszkadzając „Marsa" i zabijając kmdr. Duffa wraz z dwoma marynarzami.. Tragedii dopełnił kilka minut później zbliżający się „Pluton" — ostrzelał on „Marsa", zwalając mu maszty i niszcząc

275

takielunek. Uszkodzony okręt legł w dryf. Matelot „Marsa", HMS „Tonnant" oraz płynący za nim HMS „Bellerophon" (zwany przez załogę „Billy Ruffian") około 12.40-12.45 przerwały szyk przeciwnika niemal jednocześnie za rufą hiszpańskiego „Monarca". „Tonnant" dwiema salwami burtowymi zniszczył większość artylerii hiszpana (odpowiadał już tylko z kilku armat), a potem zmusił go do opuszczenia bandery, porzucając wkrótce dla ataku na „Algesiras", flagowy kontradm. Magona. „Bellerophon" z kolei, po „przeczesaniu ogniem" „Monarki" (z lewej burty) i „Aig-le'a" (z prawej), został ostrzelany najpierw przez „Mon-tanesa", a potem francuski „Swiftsure"41 i „Bahama". Co gorsza, „Aigle" próbował go abordażować, zadając załodze spore straty wrzucanymi na dolne pokłady granatami ręcznymi. Z opresji wybawiły go częściowo „Colossus" i „Achille". Ten drugi przeszedł za rufą „Montanesa", odpędził go ogniem, a następnie wdał się w pojedynki artyleryjskie z francuskim „Argonautę" i francuskim „Achille'em" z zespołu Graviny, aby ostatecznie związać się walką z „Ber-wickiem" z tegoż zespołu. HMS „Colossus" podjął natomiast walkę z francuskimi „Swiftsure'em" i „Argonaute'em". Siódmym okrętem Collingwooda, który starał się jeszcze wykonać nakazany przez wiceadmirała manewr, był HMS „Revenge". Wyprzedzając pozostałą piątkę, przeciął około 12.30 szyk przeciwnika za „San Ildefonso", którego odegnał ogniem, kierując główny wysiłek na zniszczenie francuskiego „Achille'a" i po kwadransie walki, na hiszpańskiego „Principe de Asturias".

W tym czasie HMS „Victory", prowadząc swoją kolumnę, oddaloną około mili na północ od kolumny Collingwooda,

Podobieństwo nazw okrętów stron walczących zmusza do szczególnej ostrożności przy korzystaniu z relacji świadków bitwy. Byty bowiem: .-Neptuno" (hiszpański), „Neptune" (francuski) i „Neptune" (brytyjski) oraz dwa „Swiftsure" (francuski i brytyjski), dwa ..Achille" (francuski i brytyjski), a także „Argonauta" (hiszpański) i „Argonautę" (francuski).

276

zbliżył się do centrum szyku Połączonej Floty i znalazł pod ostrzałem co najmniej 400 armat. Nelson, nie mogąc na razie odpowiedzieć ogniem, wtrącał się swoim zwyczajem do przygotowań przedbitewnych okrętu, kazał m.in. zlać obficie wodą składowane na burtach hamaki, wziął przy tym w obronę marynarza, który w swej nadgorliwości (?) oblał przy okazji stojącego tam oficera marinersów.

Szczególnie dokuczliwym był ostrzał z liniowca „Heros" — około 12.40 „Victory" miała już odstrzelony w połowie bezanmaszt, zniszczone koło sterowe (aż do końca bitwy przyszło sterować rumplem z pomieszczenia mesy artylerzys-tów, do czego zaangażowano aż 40 marynarzy), porwane żagle oraz 30 rannych i 20 zabitych. Wśród tych ostatnich znaleźli się: sekretarz Nelsona, John Scott, pisarz okrętowy Whipple (zmarł z ran) i 8 marinersów. Z tych przyczyn, jak i ustającego wiatru (tylko powiewy), okręt stanął niemal w dryfie, co pozwoliło Nelsonowi wybrać właściwe miejsce przerwania szyku. Ponieważ „Bucentaure" podniósł już flagę Villeneuve'a, zrezygnowano z ataku na „latarniowiec" „San-tisima Trinidad" i o 12.59 „Victory" przeciął wreszcie linię przeciwnika między „Bucentaure'em" a „Redoutable'em". Jego lewoburtowa, oddana z bardzo bliska (reje „Victory" zaczepiły o takielunek francuza) salwa zdruzgotała rufę „Bucentaure'a", niszcząc 20 armat oraz zabijając i raniąc co najmniej 400 ludzi. Prawoburtowa zbiegła się natomiast z salwą wystrzeloną przez francuski „Neptune", która spadła na dziób „Victory". Zmyliło to nieco Nelsona, gdyż kazał Hardy'emu wybierać cel ataku. Ten wybrał spieszącego z pomocą swemu okrętowi flagowemu „Redoutable'a" i o 13.10 rozpędzone okręty wpadły niemal na siebie. Dowódca „Redoutable'a", kmdr Lucas, poważył się teraz na... opanowanie „Victory", rzucając haki abordażowe oraz odcinając topenanty i gordingi własnej grotrei, aby wykorzystać ją jako trap wejściowy (grotreja opadła na wysokie śródokręcie brytyjczyka). Jego strzelcy wyborowi (miał, jak pamiętamy,

277

100 karabinów) otworzyli gwałtowny ogień, pod przykryciem którego grupy abordażowe próbowały przedostać się na flagowiec Nelsona, zarzucając mu pokład granatami ręcznymi. Tymczasem, zapewne wskutek uderzenia fali lub odrzutu po odpaleniu armat na dolnym pokładzie artyleryjskim42, oba okręty odsunęły się od siebie, zaś nieliczni Francuzi zostali zlikwidowani przez marinersów z „Victory" (RMLI), choć zginął przy tym ich dowódca, kpt. Adair. Zaraz też zamiary Lucasa zniweczył ubezpieczający okręt flagowy, sunący za nim jak cień (dziobem dotykał niemal rufy „Victory") HMS „Temeraire". Zaszedł on „Redoutable'a" z prawa i oddaną salwę lewoburtowa prawie zupełnie wyeliminował z walki — zginęło lub zostało rannych ponad 200 ludzi, w tym sam Lucas, który choć poważnie ranny, nie opuścił jednak stanowiska dowodzenia; runął też zwalony fokmaszt. Przechodzący mimo „Leviathan" (?) także odpalił salwę w okręt Lucasa, aby potem wraz z HMSS „Neptune'em" (przeciął linię przeciwnika przed dziobem „Bucentaure'a") i swoim matelotem „Conąuerorem" (obaj przeszli za rufą francuza) zaatakować „Santisimę Trinidad". „Temeraire" zaś kontynuował dzieło zniszczenia „Redoutable'a" — w ciągu pół godziny zwalił mu grotmaszt, zniszczył nadbudówkę, stewę i pawęż rufową, urządzenie sterowe wraz z samym płatem steru, schodnie, trapy, cztery z sześciu pomp odwadniających, pozrzu-cał większość armat z lawet oraz podobno „podziurawił jak sito". Lecz na propozycję kmdr. Harveya, aby poddał okręt, Lucas odpowiedział strzałami z karabinów i odtąd ich ogień (oraz granaty ręczne) skutecznie paraliżowały ruch na górnych pokładach „Victory". Szczególnie dokuczliwą była grupka strzelców na marsie ocalałego bezanmasztu, dzięki której ginący „Redoutable" mógł zadać Brytyjczykom, niczym ginący skorpion — „śmiertelny cios".

Nelson, nadzorujący wzrokowo realizację swego planu batalii, spacerował tymczasem wraz z Hardym po pokładzie

„Victory" prowadził również z lewej burty ostrzał nękający do „Bucean-taure'a" i „Santisimy Trinidad".

278

rufowym okrętu flagowego. Bitwa przekształcała się coraz bardziej w szaloną gmatwaninę walczących okrętów, w której dotychczasowe manewrowanie ustępowało miejsca walce artyleryjskiej oraz... abordażowi. Dymy prochowe zaścielające akwen starcia coraz bardziej ograniczały widoczność i głównodowodzący obawiał się zapewne, czy dowódcy okrętów są w stanie zrealizować jego przedbitewne wytyczne. Czy starczy im hartu ducha oraz inicjatywy w zmieniającej się ciągle sytuacji taktycznej? Wierzył, że tak. Tym bardziej, iż z powodzeniem realizowali jeden z punktów planu — eliminację okrętów flagowych przeciwnika. Postronnych widzów niepokoiło jednak wręcz wyzywające los zachowanie wiceadmirała. Po raz któryś z rzędu odmówił nałożenia płaszcza na swój galowy surdut i, jakby kpiąc z przelatujących mimo pocisków karabinowych, obnosił w bladych promieniach słońca swoje błyszczące gwiazdy orderowe. Około 13.15 otrzymał swoiste ostrzeżenie —jeden z rykoszetujących pocisków karabinowych oderwał klamrę u trzewika idącego po jego lewej stronie Hardy'ego. Nelson pocieszył go, że to już długo nie potrwa i pogratulował mu doskonałej postawy załogi okrętu, ale... nie przyspieszył nawet kroku, nie mówiąc już o poszukaniu jakiejś osłony. Nieco zszokowany Hardy, najlojalniejszy podwładny i najwierniejszy przyjaciel Nelsona, szedł więc za nim krok w krok... Tragedia nastąpiła kwadrans później, kiedy jeden ze strzelców Lucasa, wyposażany w długi karabin piechoty wzór 1777, z zamkiem skałkowym, o skutecznej donośności 200 m. wypatrzył wśród dymu, porwanych żagli i splątanego olinowania owe „lśniące gwiazdy admiralskie". W linii prostej było to podobno tylko 15 m, które pocisk kalibru 17,5 mm, wystrzelony z prędkością450 m/sek, przebył niemal w mgnieniu oka4 3. Owa 27-gramowa kulka roz-

43 Z wykorzystanych przeze mnie materiałów źródłowych wynika, że nazwisko owego „snajpera-skorpiona" nie zostało nigdy ustalone; sta.d niejako radosne zaskoczenie, kiedy Ryniewicz (op. cit., s. 353) podaje, iż był nim Thomas Swain ('?).

279

pędzonego ołowiu niczym kolec skorpiona uderzyła w epolet

na lewym ramieniu Nelsona, przebiła go, przeszła przez pierś, omijając serce i utkwiła gdzieś w połowie kręgosłupa. Głównodowodzący padł na pokład (podobno w tym samym miejscu, gdzie niecałą godzinę wcześniej zginął jego sekretarz Scott), oświadczając przerażonemu Hardy'emu: „Dostali mnie wreszcie, Hardy. Mam przestrzelony kręgosłup"4 4. Sierżant marinersów Secker i dwóch marynarzy ostrożnie zniosło go do kokpitu na opatrunek. Na czas tego transportu Nelson okrył sobie twarz chustką, aby wiadomość o jego zranieniu „nie odebrała ducha walczącym" (według innej wersji wydarzeń twarz okrył mu Hardy). W czasie przenoszenia zauważył splątane liny cięgna sterowego i kazał je niezwłocznie poprawić.

Na pokładzie pozostał zszokowany Harciy, który po zniesieniu Nelsona do lazaretu i wobec nieprzekazania dowodzenia eskadrą Collingwoodowi, musiał niejako siłą rzeczy przejąć obowiązki głównodowodzącego. Co więcej, od „Victory", którą dowodził, jako od okrętu flagowego, dowódcy pozostałych okrętów eskadry nadal oczekiwali sygnałów co do manewrów czy zadań. Tymczasem ona odniosła już pewne uszkodzenia, a jej czynne zaangażowanie w walkę ograniczyło rolę pływającego stanowiska dowodzenia. W sumie te tragiczne okoliczności wywołały po godzinie 13.30 u Brytyjczyków pewien kryzys, stawiając pod znakiem zapytania tak wyczekiwane przez Nelsona zwycięstwo. Na szczęście Hardy, który był aktywnym członkiem nelsonowskigo „Band of Brothers" i który dobrze pojął istotę i założenia „Nelson

B i d w e l l , op. cit., s. 258; W a r n e r , op. cit.. s. 202. Tymczasem na obrazie A. Devisa „Śmierć Nelsona" nie widać ani opatrunku, ani krwawienia 1 tego ramienia. Wiceadmirał ma natomiast coś jak opatrunek na prawym barku (?) — sądzić zatem należy, że kula uderzyła go albo tam, albo też w plecy, tuż przy karku (?). H o w a r t h , op. cit.. s. 209. Z kolei Mickiewicz (Okręt..., s. 60-61) podaje, jakoby kula strzaskała łopatkę, złamała dwa żebra 1 przez płuca dotarła do kręgosłupa. Ranny Nelson utracił władzę w nogach i miał wewnętrzny krwotok.

280

touch", szybko go opanował. Aby odzyskać możność manewrowania, musiał najpierw uwolnić okręt z powstałego całkiem przypadkowo „braterskiego uścisku" — prawą burtą zczepiony był z lewą „Redoutable'a", ten z kolei miał po swojej prawej burcie „Temeraire'a", na którego wpadł postrzelany francuski „Fougueux". Komandor z niemałym trudem uwolnił się ze szczątków omasztowania i olinowania „Redoutable'a" i po uporządkowaniu zniszczeń na górnym pokładzie wolno ruszył do przodu, próbując wyjść na zawietrzną „Bucentaure'a" i atakować go z bliska, a być może abordażować. Uszkodzenie urządzenia sterowego powodowało jednak stałe odchylanie się dziobu w kierunku północnym (niezamierzone zawracanie w lewo), co utrudniło manewr. Po odejściu „Victory" wytworzył się za rufą flagowca Villeneuve'a odstęp, długi na 600 m, umożliwiając swobodne manewrowanie trzem kolejnym ma-telotom „Victory" — HMSS „Neptune", „Leviathan" i „Con-ąueror", które ponownie ostrzelały salwami lewoburtowymi „Bucentaure'a" i „Santisimę Trinidad".

Okręt flagowy Villeneuve'a znalazł się teraz w szczególnej sytuacji, bo odcięty (wraz z „Santisimą Trinidad") po nawietrznej swobodnie manewrujących okrętów kolumny Nelsona. Owo odcięcie wynikło stąd, że zarówno jego przednie („San Agustin", „Heros"), jak i tylne mateloty („Neptune", „San Justo", „San Leandro") zamiast bronić okrętu flagowego, odeszły na zawietrzną, dwa najbliższe zaś: „Redoutable" i „Fougueux" były już związane walką i ciężko postrzelane. Niewiele pomógł i wyprzedzający go okręt-mastodont „Santisimą Trinidad". 136-armatni i ogromny rozmiarami, z racji bliskiego usytuowania bardziej ograniczał mu ruchy (był na zawietrznej „Bucentaure'a"), niż osłaniał go swoim potężnym kadłubem (nie mówiąc już o ogniu artylerii). Uniemożliwił mu nawet przejście na zawietrzną, gdzie mógłby użyć przeciw Brytyjczykom armat lewej burty, gdyż przy zwrocie w prawo bukszpryt flagowca zawadziłby o wysoką rufę poprzednika. W ostateczności, po odwróceniu marsli, „Bucentaure" miał możność odpadnięcia w tyl, ale wówczas

281

znalazłby się między „Victory" a zbliżającymi się, kolejnymi

w kolumnie Nelsona, HMSS „Britannia" i „Ajax" (ten pierwszy otworzył już ogień) i zostałby rozbity ich salwami burtowymi. Najlepszym wyjściem z tej pułapki było wezwanie na pomoc awangardy, między którą i siłami głównymi wytworzyła się już przeszło milowa luka. Dlatego około 13.30 Villeneuve nakazał sygnałem Dumanoirowi: „Wykonać jednocześnie zwrot przez rufę" i był to już najwyższy czas, gdyż o 13.40 ,Conqueror" zestrzelił grot- i bezanmaszt „Bucentaure'a",

przez co liniowiec odpadł od wiatru, rozbijając swój bukszpryt o wysoką rufę „Santisimy Trinidad". Niebawem utracił fokmaszt (flagę wiceadmirała podniesiono na kikucie grot-masztu), a wszystkie trzy maszty, które runęły na prawą burtę, porozbijały ambrazury armatnie, udaremniając prowadzenie ognia części artylerii. Sytuacja na pokładach świadczyła również o tragicznym położeniu okrętu — stosy poległych, ponad 450 rannych z dowódcą okrętu, kmdr. Magendie, jego zastępcą i nawigatorem na czele; ranny był także szef sztabu, kmdr Prigny... A pośród tej apokalipsy przechadzający się spokojnie, choć na wpół zszokowany swoją niemożnością działania, wiceadmirał Villeneuve.

Początkowo chciał on przejść na któryś z okrętów Duraa-noira, łudząc się, że kiedy poprowadzi awangardę (do której dołączą ocalałe okręty sił głównych), z przeciwnej zaś strony uderzy Gravina ze swoim dywizjonem i resztą ariergardy, to wspólnie zmiażdżą Brytyjczyków, odwracając przegraną. Ale wszystko jakby sprzysięgło się przeciw — z holowanej za rufą szalupy admiralskiej, która umożliwiłaby mu przeokrętowanie, została tylko urwana cuma, zaś inne szalupy znajdujące się na pokładzie pogruchotały pociski lub zdruzgotały spadające reje. Wtedy głosem zażądano przysłania szalupy z „Santisimy Trinidad", ale bombardowany salwami okrętów brytyjskich superliniowiec nie odpowiadał. Uwięziony i bezsilny Vil-leneuve zapragnął, jak twierdzą świadkowie, śmierci, ale ta oszczędzała go, zbierając żniwo wokół. W trosce o tych

282

ginących zdecydował zatem poddać okręt i po wyrzuceniu za burtę ułamków złotego cesarskiego orła kazał o 13.45 opuścić swoją flagę i banderę okrętową.

Również w rejonie ariergardy bitwa osiągała swoje apogeum, tym bardziej, że włączyło się do niej w tym czasie 7 ostatnich okrętów kolumny Collingwooda — najpierw „Defiance" i „Dreadnought", a pod koniec pierwszego etapu bitwy „Thunderer", „Defence", „Polyphemus", „Swiftsure" i „Prin-ce". Należy domniemywać, że zwłoka ta wynikła bądź z ustaleń „Nelson touch", bądź z małej prędkości okrętów (np. dwa z trzech najsilniejszych okrętów tej kolumny, 98-armatnie „Dreadnought" i „Prince", były jednocześnie najwolniejszymi w niej).

W prawdziwych opałach znalazł się „Belleisle", który po starciu z „Fougueux" i utarczkach z „Plutonem", „Aigle'em", „San Justo" i „San Leandro" wdał się w ponad 45-minutowy pojedynek artyleryjski z francuskim „Neptune'em" (15 zabitych). Francuzi „bili się jak szatany", toteż „Belleisle" stracił wszystkie maszty i część armat, ale bandera nadal powiewała na kikucie bezanmasztu, proporzec zaś zawieszono na hand-szpaku. A jego załoga ani myślała o poddaniu się, ostrzeliwując przechodzące mimo okręty przeciwnika. W końcu zaatakował go francuski „Achille" i byłby to już koniec okaleczonego brytyjczyka, gdyby nie pomoc HMS „Swiftsure". „Belleisle" (33 zabitych, co najmniej kilkudziesięciu rannych) dryfował teraz w kierunku południowo-wschodnim, osłaniany przez „Polyphemusa", który zbliżył się do walczących. HMS „Ton-nant" związał się walką z „Algesirasem", który po wczepieniu swego bukszprytu w takie!unek prawej burty brytyjczyka rozpoczął gwałtowny abordaż pod osłoną ognia karabinowego swoich snajperów, prowadzonego z marsów masztów. „Ton-nant" bronił się ogniem swoich karonad pokładowych, które wręcz zdemolowały kadłub francuza i, co więcej, zwaliły mu kolejno wszystkie trzy maszty, powstrzymując abordaż (tylko 1 Francuz dotarł na pokład rufowy, skąd rannego zabrano go

283

na opatrunek do kokpitu) oraz ogniem karabinowym mariner-sów. W tej gęstej palbie zginął kontradm. Magon, a dowódcy obu walczących okrętów — komandorzy Le Tourneur i Tyler zostali ciężko ranni (Le Tourner śmiertelnie). Z kolei zaatakowali Brytyjczycy, którzy szybko wdarli się na pokład „Algesi-rasa", zmuszając jednego z trzech ocalałych kapitanów liniowca, Voldemara de La Bretonniere'a do kapitulacji. W tej walce „Algesiras" miał 77 zabitych i 142 rannych, zaś „Tonnant" 26 zabitych i 50 rannych. Wśród tych rannych znalazł się (jak zapisano w dzienniku okrętowym) marynarz, któremu amputowano nogę. Biedak tak entuzjastycznie powitał kapitulację „Algesirasa", że popękały mu nałożone szwy i zmarł z wykrwawienia.

Niemal w tym samym czasie i miejscu poddał się wreszcie hiszpański „Monarca", na którym poległ dowódca okrętu, kmdr Argumosa. Okazało się jednak, że łatwiej było zmusić hiszpana do kapitulacji, niż ją przyjąć, gdyż „Tonnant" utracił w walce wszystkie szalupy okrętowe. Nieoczekiwanie dodało to dramatyzmowi walki nieco tragikomedii. Wysłany na „Monarcę" kpt. mar. Beniamin Clement (vel Clements) popłynął tam na wyszykowanej ad hoc jolce ze sternikiem i wioślarzem-Murzy-nem, Macnamarą. Ledwie jednak ruszyli, trafiona pociskiem jolka wywróciła się, a ponieważ Clement nie umiał pływać, doszło do nieco komicznej akcji ratunkowej4D. Wciągnięty na pokład Clement nie wykonał już swej misji, a na „Monarce", jakby po zastanowieniu, podniesiono znów banderę hiszpańską.

Na swoje nieszczęście — gdyż zaraz zaatakował go „Bel-lerophon", ale samą kapitulację opóźniła wspomniana już jego

45 W czasie której o mało co nie został utopiony. Kiedy bowiem marynarze podpłynęli z nim pod burtę „Tonnanta", Clement wsunął nogę w zwieszającą się pętlę jakiejś liny (podobno był to fał szalupy?) i to tak nieopatrznie, że kiedy okręt wyprostował się na fali, lina pociągnęła go w górę, zanurzając jednocześnie głową w wodzie. Podtapiany, gdyż „Tonannt" kołysał się na fali, życie zawdzięczał Macnamarze; ten bowiem popłynął ku rufie i ściągniętą z niej inną liną podwiązał Clementa pod ramionami. Takim sposobem wyciągnięto go na pokład. H o w a r t h . op. cit., s. 190-191.

284

zacięta walka z „Aigle'em", który po raz drugi próbował abordażować brytyjczyka. Oba okręty podeszły do siebie tak blisko, że reje fokmasztu „Bellerophona" zaplątały się w ta-kielunek grotmasztu „Aigle'a", a kanonierzy mogli podobno chwytać się za ręce poprzez ambrazury armatnie. Użyto ich teraz do prowadzenia ostrzału karabinowego oraz wrzutu granatów, strzelały natomiast tylko karonady i haubice. Jeden z granatów francuskich zdetonował na pokrywie włazu do komory prochowej „Bellerophona", wyważając go podmuchem i zapalając drzwi do samego magazynu z ładunkami. Na szczęście był on oddzielony od włazu podwójnymi drzwiami — kiedy wypadły zamknięte zewnętrzne, tenże podmuch zatrzasnął otwarte drzwi wewnętrzne, przez co nie doszło do eksplozji prochu. Pożar szybko ugaszono czerpaną wiadrami wodą zaburtową. W czasie tego zamieszania snajper francuski śmiertelnie zranił w pierś dowódcę liniowca, kmdr. Cooke'a, który tuż przed zgonem powiedział do usiłujących podnieść go marynarzy: „Pozwólcie mi z minutę poleżeć". Dowodzenie przejął jego zastępca, kpt. mar. William Cumby, który po kilkunastominutowej walce uporał się z francuskim abordażem (za cenę jednego zabitego oraz 25 rannych i poparzonych), jednak stan okrętu mógł przerażać. Zdemolowany pokład górny wymagał niezbędnych napraw, trzeba było usunąć splątane olinowanie, zwalone na burty bezan- i grotmaszty, a zwłaszcza odciąć i zniszczyć wielki i tlący się płat grotżagla, który opadł niczym kurtyna między oboma okrętami, zasłaniając ambrazury armatnie. Z kolei „Aigle", przeczesywany od czasu do czasu ogniem armat „Bellerophona", wyglądał jeszcze gorzej — za zdemolowaną prawą (lewą?) burtą na całej jej długości i wysokości oraz zmiażdżoną rufą; maszty trzymały się jeszcze w jarzmach, choć ożaglowanie i olinowanie było porwane i postrzępione. Zdołano jednak, mimo strat osobowych, zaprowadzić jaki taki porządek na pokładach, rozpiąć sztagżagiel foka i „Aigle" oderwał się od swego groźnego prześladowcy, uchodząc na zawietrzną, gdzie przy-

285

szło mu stoczyć ostatni pojedynek z HMS „Defiance". Cumby, nie będąc w stanie ścigać cennego pryzu, powrócił do „Monarki", wysyłając tam dla przyjęcia kapitulacji ostatnią ocalałą łódź z kilkoma ludźmi. Hiszpan miał 101 zabitych (w tym dowódca okrętu) i drugie tyle rannych, „Bellerophon" zaś 27 zabitych (w tym również dowódca okrętu) i ponad 100 rannych. „Monarca" skapitulował około godziny 14.

„Principe de Asturias" Graviny, zaatakowany przez „Reven-ge'a", wymanewrował brytyjczyka, uchylając się na zawietrzną, a następnie kilkoma salwami zniszczył mu reje dolnego omasztowania (reje marsżagla — relacja nie precyzuje, czy na jednym, czy na wszystkich masztach). Teraz Hiszpanie przystąpili do abordażu. „Principe de Asturias" swoim bukszprytem „najechał" na nadbudówkę rufową „Revenge'a", a do przedostania się po nim na pokład brytyjczyka szykowało się już podobno co najmniej 200-300 marynarzy. Zagrożenie owo zlikwidował kmdr Moorsom kilkoma salwami karonad i karabinów marinersów. Ostatecznie pojedynek przerwało podejście „Dreadnoughta". Okręty rozeszły się z dość znacznymi stratami („Revenge" 28 zabitych, „Principe de Asturias" 54). Prawdopodobnie w czasie tego właśnie starcia ciężko ranny w pierś (?) został adm. Gravina (rana okazała się później śmiertelną), zaś wśród rannych Brytyjczyków znalazł się pewien szewc-artyle-rzysta, zawołany tancerz, którego przygodę zapisano w dzienniku okrętowym. Uznany początkowo za zabitego, ocknął się w trakcie wyrzucania za burtę, o czym dał znać, bijąc i kopiąc wyrzucających go. Przepraszał ich potem, śmiejąc się, że nie mógł inaczej, bo gdyby mógł, „to by im zatańczył", zamiast bić.

98-armatni, za to powolny „Dreadnought", którego pojawienie się wybawiło „Revenge'a" z niemałego kłopotu (po uszkodzeniu ożaglowania dryfował), zdołał dojść do ariergardy Połączonej Floty, kiedy mijały go jej ostatnie okręty. Na krótko wdał się w pojedynek z „Principe de Asturias" Graviny, a następnie zaatakował „San Juana de Nepomuceno". Wobec żołniersko--marynarskiej załogi okrętu, duszą jego obrony był dowódca,

286

kom. Cosme Churruca. Jednak Pan Bóg tego dnia był po stronie purytanów. Nie pomogła zatem spowiedź załogi, kiedy artylerzy-ści brytyjscy oddawali jedną salwę burtową co minutę i 40 sekund, podczas kiedy hiszpańscy co 5 (jeśli nie więcej) minut. Na domiar złego, jeden z pierwszych pocisków ciężko zranił Churrucę w prawe udo. Ten jednak zbagatelizował ranę — odmówił opatrunku i zniesienia pod pokład, nakazując dalszą walkę. Ale o komodora zaraz upomniała się Śmierć, toteż zdążył jeszcze wydać rozkaz o przybiciu bandery okrętowej gwoździami do bezanmasztu oraz poprosić o powiadomienie żony... Wieść o jego zgonie obiegła prędko cały okręt, odbierając ducha walki. Nikt już nie myślał o przybijaniu bandery i „San Juan de Nepomuceno" po starciu, które trwało zaledwie kwadrans, skapitulował (103 zabitych). Chuiruca jednak dotrzymał słowa — okręt dostał się w ręce brytyjskie dopiero po jego śmierci.

Odchodząc od opisu romantyzmu walki, możemy stwierdzić, co zauważyliśmy już wcześniej, po zranieniu Nelsona, że między 13.30 a 13.45 doszło jakby do obustronnego kryzysu w bitwie, spowodowanego wyeliminowaniem z niej obu naczelnych dowódców, a zatem osłabieniem organów kierowania walką. W lepszej sytuacji był Nelson, bo choć sparaliżowany i pod pokładem, teoretycznie mógł nadal kierować bitwą, udzielając wskazań odwiedzającemu go sporadycznie Hardy'emu. Co więcej, tak głęboko wierzył, że każdy z jego „Band of Brothers" wykona samodzielnie założenia „Nelson touch", iż nie chciał przekazać dowodzenia, aby nikt nie ośmielił się zmienić jego wcześniejszych ustaleń (nawet zmuszony sytuacją taktyczną). Ani Collingwoodowi na „Royal Sovereigna", ani trzeciemu oficerowi flagowemu, hr. Northeskowi46 na „Britannii" (piąty

* W dostępnych materiałach źródłowych brak jest danych o roli i zadaniach kontradm. Williama Carnegie hr. Northeska w planowanej bitwie, poza informacją, że był trzecim dowodzącym eskadrą. Być może wynikło to z braku zaufania do jego kwalifikacji — powołany do służby w 1803 r. (po 6-letniej przerwie) na dowódcę HMS „Britannia", awansowany na kontradm. w 1804 r. i do bitwy trafalgarskiej nie pełnił funkcji dowódcy zespołu okrętów.

287

matelot w jego kolumnie), uważając, że wystarczy mu Hardy jako ich bezpośredni wykonawca. Z kolei Villeneuve, choćby

nawet chciał, to praktycznie nie mógł nikomu przekazać dowodzenia, na samodzielność zaś dowódców okrętów nie mógł liczyć, bo w związku z brakiem planu bitwy, nie postawił im żadnych zadań indywidualnych. Był przeświadczony, choć tego też nie uściślił, że Dumanoir i Gravina powinni wesprzeć go w walce (Pumanoira już zawezwał), a jeśli nie, to postępować zgodnie z rozwijającą się sytuacją taktyczną. I co najgorsze — niewola uniemożliwiała mu jakiekolwiek dowodzenie i wpływanie na przebieg starcia, sprowadzając go do roli biernego obserwatora. Jeśli uznamy, że praktycznie takim obserwatorem był również Nelson, to pamiętajmy, że był on jednocześnie reżyserem owego widowiska, podczas gdy Villeneuve tylko widzem. Bitwa zatem rozwijała się jakby żywiołowo, z tą różnicą, że Brytyjczycy wiedzieli, co mają robić, podczas gdy Francuzi i Hiszpanie mieli do wyboru — albo walczyć desperacko „do końca", albo uchodzić spiesznie do Kadyksu. W obu wypadkach oddawali więc akwen bitwy, a w konsekwencji i zwycięstwo Brytyjczykom. Możemy więc w przybliżeniu stwierdzić, że jeszcze przed godziną 14 Nelson pokonał Połączoną Flotę.

Kiedy „Bucentaure" kapitulował, „Santisima Trinidad" próbował przedrzeć się przez pierścień brytyjski, rozwijając zrefowane żagle (a być może ustawiając lizie?). Wspaniały był to widok (zdaniem świadków), ale próżny wysiłek, gdyż strzelający coraz celniej „Conąueror" zwalił mu około 14.05 grot- i bezanmaszt, a siedem minut później (?) fokmaszt i wielki stos płótna, drzewc i takielunku pokrył górny pokład mastodonta. Zbiegło się to w czasie z podejściem do jego lewej burty spóźnionego „na bitwę" kmdr. Digby'ego na HMS „Africa", który około 13.30 zbliżył się do okrętów Dumanoira. Odpędzony przez prowadzącego „Neptuno" dołączył do kolumny Nelsona, zauroczony podobno ogromem „Santisimy Trinidad". Pozbywając się po drodze zbędnego balastu, Digby wyminął go o 13.58 i po

288

oddaniu salwy burtowej w stronę rufy Goliata poczuł się niczym Dawid, sądząc, że zmusił go do kapitulacji (maszty runęły wraz z flagą kontradm. Cisnerosa i banderą hiszpańską), być może widząc poddającego się obok „Bucentaure'a". Niewiele myśląc, wysłał zaraz na hiszpana swego zastępcę, kpt. mar. Johna Smitha z kilkoma marynarzami. Smitha, który z trudem wspiął się na wysoką burtę liniowca, zaprowadzono do rannego kontradmirała (ranny był również kom. Uriarte i dowódca okrętu, kmdr. Olaeta), ten zaś (podobno z uwagi na niską rangę i niewielkie rozmiary liniowca „Africa") odmówił poddania się, oświadczając, że będzie nadal walczyć, po czym grzecznie, lecz stanowczo, odprawił „z kwitkiem" zdezorientowanego Anglika.

Sfinalizowano natomiast kapitulację „Bucentaure'a". Kmdr Israel Pellew z „Conąuerora", który wraz z zastępcą zajęty był walką z „Santisimą Trinidad", posłał na „Bucentaure'a" dowódcę swoich marinersów, kpt. Jamesa Atcherleya z 5 ludźmi. Powitał go tam Villeneuve w towarzystwie gen. Teodora Contamine'a (dowódca zaokrętowanych oddziałów lądowych) i kmdr. Magendie. Atcherley odmówił jednak przyjęcia od nich szabel, uważając, że winien tego dokonać co najmniej oficer starszy; zamknął tylko okrętowe komory amunicyjne, zabierając klucze i ustawiając wartowników. Wiceadmirałowi, zanim wsiadł do łodzi, los nie oszczędził kolejnego upokorzenia — dowiedział się, że skapitulował nie przed znanym mu i słynnym w Royal Navy kom. Edwardem Pellewem, ale przed jego młodszym bratem. Szalupę ze swoimi dostojnymi jeńcami Atcherley skierował na poszukiwanie „Conąuerora"; liniowiec ten jednak, zajęty walką z „Santisimą Trinidad" oraz w oczekiwaniu na zwrot awangardy przeciwnika znikł gdzieś w kłębach dymu prochowego. W „pościgu za nim", unikając zderzeń z manewrującymi okrętami oraz uchylając się od przelatujących pocisków rozminęli się następnie z „Victory", aby w końcu natknąć się na dryfującego „Marsa". I tu oczekiwało Villeneuve'a następne upokorzenie — swoją szablę musiał oddać oficerowi młodszemu, kpt. mar. Williamowi

289

Hennahowi, zastępcy dowódcy liniowca, gdyż jego dowódca, kmdr Duff poległ był przed dwiema godzinami. Prawdopodobnie miało to miejsce około 15.30 (a nawet o 16.15 ?), już

w czasie drugiego etapu bitwy. Na marginesie tej procedury kapitulacyjnej jeszcze raz ujawnione zostało słabe przygotowanie dowódcze wiceadm. Villeneuve'a. Chyba w nim należy szukać owej nelsonofobii, wyrażającej się w skrzętnym unikaniu bitew z wiceadmirałem brytyjskim. Brak wyobraźni operacyjnej pogłębiał jeszcze ujawnione niedomogi dowodzenia i stał się główną przyczyną jego osobistej tragedii. Fakt, że mając w dyspozycji 5 fregat i 2 brygi (w tym „Argus" do osobistej dyspozycji) nie wyznaczył żadnej z tych jednostek, aby w krytycznej sytuacji przewiozła go na inny okręt, umożliwiając dalsze dowodzenie (ewentualnie wzięła „Bucen-taure'a" na hol), w wypadku dowódcy tak dużego związku operacyjnego, jakim była Połączona Flota, to karygodne niedbalstwo. Do tego celu mógł użyć również zespołu odwodowego adm. Graviny, który został wydzielony, aby wspierać w walce najbardziej zagrożone elementy szyku bojowego. Tymczasem niedopracowanie przez Villeneuve'a również zasad współdziałania z odwodem spowodowało, że płynąc na końcu szyku, nie został w bitwie wcale wykorzystany zgodnie z przeznaczeniem. Można zatem dosadnie stwierdzić, że głównodowodzący Połączonej Floty, przez swoją nieudolność, sam sobie zgotował ten hańbiący los.

Dumanoir, który około 13.45 odebrał sygnał Villeneuve'a, rozpoczął wykonywanie zwrotu tuż po godzinie 14. Cichnący wiatr wywołał jednak galimatias organizacyjny. Część awangardy zrezygnowała z halsowania i przeszła na kontrkurs, używając szalup okrętowych, których wioślarze wysiłkiem mięśni zwrócili dzioby liniowców na południe. Część natomiast, nie decydując się na taki manewr, dołączyła do sił głównych, odchodząc z nimi na północny wschód. Ostatecznie za flagowym Dumanoira, .Formidable" popłynęły francuskie: „Duguay-Trouin", „Scipion" i „Mont Blanc" oraz, w pewnym oddaleniu, francuski „Intrepide"

19 — Trafalgar 1805

290

i hiszpański „Neptuno", który pół godziny wcześniej starł się z HMS „Africa". Kiedy Dumanoir, aby ominąć zadymiony akwen bitwy, obrał kurs południowo-zachodnio-południowy, płynące na końcu „Intrepide" i „Neptuno" skierowały się wprost na okręty Nelsona. Na pytanie Dumanoira „dokąd płyną", kom. Valdes z „Neptuno" odpowiedział, że „do walki". Podobnie usprawiedliwił się kmdr Infernet z „Intrepide'a" („w ogień"), który już kilka minut później47 zbliżył się do 3 okrętów kolumny Nelsona (prawdopodobnie „Neptune", „Leviathan" i „Conąueror").

Hardy, wyposażony w wielką lunetę bojową, dostrzegł ten manewr awangardy, odbywający się podobno 1,5 mili na północ od niego i postarał się powstrzymać jej atak (jak ocenił) na kolumnę Collingwooda. Tu możemy podziwiać jego spostrzegawczość i odporność psychiczną w związku z odpowiedzialnością za kierowanie przebiegiem bitwy. Bo choć każdy z dowódców okrętów wiedział z grubsza, co ma robić, nie wszystko chyba odbywało się dokładnie według planu już w obu kolumnach taranowych. I tak: na 12 liniowców kolumny Nelsona, szyk Połączonej Floty przecięło, naśladując „Victory", łącznie 8, w różnym czasie operacyjnym (pięć za „Bucentaure'em", dwa za „Santisimą Trinidad" i jeden za „Redoutable'em"), do których dołączył „Africa" (zaatakował od rufy „Santisimą Trinidad"). Trzy ostatnie pozostały w tyle, nie włączając się na razie do bitwy. Z kolei w kolumnie Collingwooda, na 15 liniowców tylko 3 przecięły szyk przeciwnika w miejscu planowanym (między „Santa Ana" a „Fougueux"), a kolejne 5 w miejscach dowolnych (dwa między „Monarcą" a „Plutonem", dwa między „Montanesem" a „Argonautem" i jeden między „San Ildefonso" a „Achil-le'em"). Pozostałe 7 okrętów zaatakowało tyły ariergardy i zespół odwodowy Graviny w sposób dość przypadkowy, wykorzystując sprzyjające okoliczności i zamieszanie bitewne. Czy Hardy wiedział, że Collingwood otrzymał w tej sprawie

47 Przy zwrocie miał podobno niegroźne zderzenie z „Mont Blanc".

291

swobodę decyzji, trudno rozstrzygnąć, gdyż rozkazy dla jego zespołu przekazywał bezpośrednio na „Royal Sovereigna". Zresztą teraz, na widok zawracającej awangardy Dumanoira, postanowił osłonić się przed jej uderzeniem trzema końcowymi okrętami kolumny Nelsona — „Orionem", „Minotaurem" i „Spartiate", które około 14.15 zawezwał sygnałem flagowym do bitwy. Pobieżnie zlustrował też pozostały zadymiony obszar walki i pospiesznie zbiegł do kokpitu, aby złożyć meldunek Nelsonowi oraz zorientować się w stanie zdrowia wiceadmirała.

Ten oczekiwał jego wizyty z wielką niecierpliwością. Rozebrany do bielizny, spoczywał na prowizorycznym łóżku (materac owinięty w prześcieradła), wspartym o ramię wielkiego wręgu śródokręcia, podtrzymywany na zmianę przez kapelana Scotta, kwatermistrza Burkę'a, adiutanta Bulkeleya oraz asystentów chirurgicznych — Smitha i Westerburgha. Wachlowali go oni arkuszami papieru i poili od czasu do czasu lemoniadą, winem lub wodą. Dr Beatty zdołał już względnie dokładnie zlokalizować miejsce utkwienia pocisku (kręgosłup) i choć uznał sytuację za beznadziejną (w czym utwierdzał go swoimi uwagami zdesperowany Nelson), oficjalnie uspokajał rannego, że z pomocą bożą dożyje zwycięstwa. Wiceadmirał zaś niepokoił się mocno nieobecnością Hardy'ego, sądząc, że mógł zginąć. Na szczęście zniesiony na opatrunek ranny kpt. mar. Pasco zapewnił go, że „Hardy trwa na stanowisku". Toteż schodzącego, po godzinie i 10 minutach od rozstania, komandora powitał z żywą radością i bezzwłocznie zaczął rozpytywać o przebieg bitwy. Ten, po uściśnięciu dłoni głównodowodzącego, zameldował, iż poddało się już 12 do 14 okrętów przeciwnika (ze zliczenia wynika, że tylko 9 — JWD) oraz że przed 5 innymi z jego awangardy, które zawróciły ku „Victory", osłonił się dwo-ma-trzema okrętami świeżo wprowadzonymi do bitwy, a także uspokoił rannego, iż żaden okręt własny nie poddał się. Wtedy Nelson oświadczył mu, że umiera, poprosił o modlitwę oraz 0 przekazanie rzeczy osobistych, wraz z puklem włosów, lady Hamilton i po uściśnięciu dłoni odprawił na pokład. W imieniu wiceadmirała Hardy musiał dalej prowadzić bitwę. I zwyciężyć.

292

Kiedy Hardy znalazł się znów na górnym pokładzie, dostrzegł w odległości ponad 1000 m w kierunku południowo-wschodnim otoczony kłębami dymów „Royal Sovereign" Collingwooda. Ten zakończył trwający ponad dwie godziny pojedynek z „Santa Aną", flagowcem wiceadm. de Alavy, zmuszając go około 14.30 (14.15?) do kapitulacji. Wygląd obu okrętów świadczył o zaciętości walki. „Santa Ana" utracił fok- i grotmaszt i miał 104 zabitych, „Royal Sovereign" zaś grot- i bezanmaszt, a zabitych „tylko" 47 i 94 rannych. Sam wiceadmirał poniósł też pewne straty osobiste, o których żartobliwie opowiadał po bitwie — wiele krzeseł w jego kabinie zostało postrzelanych („utraciło po dwie nogi i poręcze, niestety bez prawa do emerytury"), butelki z winem były wytłuczone, zaś czarne świnki, które miały urozmaicać admiralskie menu, „poległy w walce".

Sukces odniosły też okręty zamykające kolumnę Collingwooda. HMS , Achille" po odłączeniu się od „Colossusa" zamierzał płynąć na pomoc uszkodzonemu „Belleisle'owi". Na drodze jednak stanęły mu hiszpański „Argonauta"48 i francuski „Achil-le", z którymi doszło do wymiany ognia. Ostatecznie kmdr King zdecydował się uderzyć na równorzędny sobie 74-armatni „Berwick", zapewne aby odbić Francuzom dawny brytyjski pryz. Przeszło półgodzinna nawała ogniowa zakończyła się sukcesem i około 14.30 „Berwick", po śmierci swego dowódcy, kmdr. Jeana Filhola-Camasa, opuścił banderę. Został niezwłocznie obsadzony brytyjską grupą pryzową, podczas kiedy większość załogi francuskiej przeokrętowano na międzypokład dziobowy „Achille'a", wyrzucając stamtąd za burtę 67 beczek z różnym zaopatrzeniem. „Achilłe" miał 13 zabitych, podczas kiedy „Berwick" co najmniej kilkudziesięciu.

HMS „Defiance", który włączył się do bitwy dopiero około 13.45, ostrzelał najpierw „Principe de Asturias", aby następnie dopaść uszkodzony „Aigle". Jego grupa abordażowa wdarła się na rufę francuza, opanowując pokład i nadbudówkę

48 Tak wynika z usytuowania w szyku Połączonej Floty; natomiast Warner (op. cit., s. 209) podaje, że był to francuski „Argonautę".

293

rufową, zaś podchorąży Jack Spratt ściągnął francuską j podniósł brytyjską banderę; w czasie tych czynności został ciężko postrzelony w nogę. Francuzi zawzięcie kontratakowali i po 25 minutach walki Brytyjczycy musieli opuścić pokład przeciwnika49. Abordaż zamienił się więc w zaciętą walkę artyleryjską, z której zwycięsko wyszli kanonierzy „Defiance'a", zmuszając załogę „Aigle'a", po półgodzinnej wymianie ognia, do kapitulacji. „Aigle", który stoczył już pojedynki ogniowe i walkę abordażową z co najmniej 6 okrętami brytyjskimi, miał łącznie prawie 300 rannych i zabitych (w tym dowódca okrętu, kmdr Piotr Gourrege), „Defiance" jedynie 21 zabitych i drugie tyle rannych, wśród których był dowódca okrętu, kmdr Philip Durham (w nogę i bok).

Drugi etap bitwy — walka z awangardą i rozbicie ariergardy Połączonej Floty, ucieczka jej pozostałości do Kadyksu i w rejon Gibraltaru, śmierć Nelsona i przejęcie dowodzenia przez Collingwooda (godzina 14.15-17.50) (mapa 3)

Po namyśle Hardy, u którego poczucie odpowiedzialności za eskadrę przeważyło nad przyjaźnią i lojalnością wobec Nelsona, wysłał szalupę z kpt. mar. Hillsem, aby powiadomił Collingwooda o zranieniu głównodowodzącego. Lecz zrobił to z pewnym wyrachowaniem. Aby tamten nie pomyślał o przejęciu dowodzenia, Hills (przekonany, że wysyła go sam Nelson) miał mu przekazać, że rana wiceadmirała nie jest poważna.

W tym czasie Collingwood walczył o żywotność swego okrętu flagowego, który po pojedynku z „Santa Aną" utracił zdolność ruchu. Sygnałem podniesionym na szczątkach

49 Rannego Spratta udało się ewakuować, ale odmówił kategorycznie amputacji nogi, mimo namów dowódcy okrętu, kmdr. Durhama. Po 17-tygodniowym leczeniu szpitalnym (Gibraltar) nogę uratowano, choć Spratt nie mógł już pełnić służby na okręcie. Za dzielność w czasie bitwy awansowany na por. mar. W a r n e r , op. cii., s. 210.

294

fokmasztu zawezwał więc, wyznaczonego do niesienia pomocy okrętom flagowym „Euryalusa", który niezwłocznie wyruszył ku niemu. Po drodze poprosił go o hol postrzelany i dryfujący „Mars", ale że Blackwood musiał ratować „Royal Sovereigna" dowodzący tymczasowo „Marsem", kpt. mar. Hannah, pod-ryfował dalej, dzięki czemu, jak wiemy, mógł podjąć na pokład samego kapitulującego Villeneuve'a. Toteż kiedy szalupa z Hillem dotarła do „Royal Sovereigna", przygotowania do holowania go były już w pełnym toku, a Collingwood z Blackwoodem nadzorowali je, stojąc na baku. Wiadomość o ranie Nelsona przyjęli ze spokojem, choć Collingwood wyczytał podobno z twarzy Hillsa „wielki niepokój", Blackwood zaś, mając w pamięci słowa pożegnania, chciał natychmiast popłynąć na „Victory". Zamiast tego „Cuddy" wysłał go na „Santa Anę", aby przyjął kapitulację wiceadm. de Alavy, co obecni przy tym uznali za nietakt i wręcz złośliwość, jako że Blackwood był ulubieńcem Nelsona, a kapitulację mógł przecież przyjąć kmdr Rotherdam lub któryś z jego oficerów. Komandor rozkaz wykonał, ale ponieważ de Alava był nieprzytomny wskutek rany (kontuzji?) głowy, zabrał ze sobą najstarszego rangą, nierannego oficera liniowca, kpt. mar. (?) Francisco Riquelme'a (wraz z szablą) i po przekazaniu go Collingwoodowi, zajął się holowaniem „Royal Sovereigna". Tym bardziej, że do związanych walką okrętów zbliżył się po godzinie 15 zespół Dumanoira.

Nie wiedząc jeszcze o kapitulacji Villeneuve'a, Dumanoir skierował się ku centrum bitwy, ale tu został ostrzelany przez „Leviathana", „Conąuerora", „Neptune'a" oraz trzy inne okręty, które przeszły na nawietrzną. Odszedł więc z czterema swoimi liniowcami bardziej na południowy zachód, podczas kiedy dwa ostatnie w szyku nie zmieniły kierunku ataku — „Intrepide" walcząc z „Africą" parł ku „Bucentaure'owi", a „Neptuno", mimo ognia „Leviathana"50, ku „Santisimie Trinidad". Wbrew oczekiwaniom brytyjskim cztery inne okręty Połączonej Floty (trzy hiszpańskie i francuski), znajdujące się na północ od

,0 Tamże, s. 212. Autor podaje niewłaściwie, że byt to francuski „Neptune".

295

centrum bitwy, nie wsparły ataku awangardy, ale korzystając z tężejącego wiatru, zawróciły na wschód. Na kursie Dumanoira znalazły się teraz nieostrzelane jeszcze w bitwie „Minotaur" i „Spartiate" z zespołu Nelsona, które, mając przewagę liczebną, zamierzał odciąć od pozostałych okrętów tego zespołu i zniszczyć. Oba jednak dostrzegły niebezpieczeństwo i szybko przecięły kurs okrętom francuskim, ustawiając się między nimi, a gros eskadry zgrupowanego wokół „Victory" dla osłony uszkodzonego okrętu flagowego oraz jego matelota „Temerai-re'a". Do wymiany ognia doszło po zbliżeniu się przeciwnika na odległość strzału pistoletowego. Trwała ona około 20-30 minut, w czasie których „Formidable" został trafiony poniżej linii wodnej (stały przeciek), Dumanoir zaś zorientował się w sytuacji taktycznej. Przekonany już o zniszczeniu bądź o kapitulacji „Bucentaure'a", popłynął ku ariergardzie, aby udzielić pomocy walczącemu Gravinie. Ostrzeżony Collingwood wydzielił przeciw niemu 6 czasowo niezaangażowanych w walkę najsprawniejszych okrętów, które, halsując, sformowały zaporę wzdłuż linii wiatru. Były to: „Revenge", „Dreadnought" oraz prawdopodobnie „Defence", „Thunderer", „Prince" i „Polyphemus".

Doszło do kolejnej potyczki artyleryjskiej, zapewne ponad półgodzinnej, która wobec przewagi Brytyjczyków i słabej woli walki Francuzów zakończyła się ich odpędzeniem. Być może Dumanoir liczył na wsparcie zespołu Graviny, ale, ku własnemu zaskoczeniu, przekonał się, że tamten wobec nadciągającego sztormu i niepomyślnej sytuacji na akwenie bitwy (podobno po konsultacji z kmdr. Cosmao-Kerjulienem z „Plutona") zdecydował uchodzić do Kadyksu. Co więcej, podniósł już sygnał (po godzinie 16)5 1 nakazujący okrętom Połączonej Floty dołączyć do niego celem wykonania podjętego zamiaru. Zdesperowany Dumanoir zrezygnował zatem ze współdziałania i, nie decydując się forsować linii okrętów

1 Zdaniem autorów Morskogo Atłasu (t. I, cz. 3) sygnał ten podniesiono na „Principe de Asturias" dopiero o godzinie 17, z kolei Wieczorkiewicz (op. c't-. t. I, s. 539), że miało to miejsce o 16.45.

296

Collingwooda, popłynął na południe, w kierunku Cieśniny Gibraltarskiej. Ostatnia salwa, którą oddal jakby na pożegnanie zdetonowała pośród okrętów otaczających „Royal Sovereign", zrywając hol łączący liniowiec z „Euryalusem". Ponieważ w pobliżu wolno dryfował „Victory", więc pełen złych przeczuć Blackwood wykorzystał powstałe zamieszanie i, lekceważąc Collingwooda, popłynął ku flagowcowi Nelsona. Nie zdążył jednak...

W czasie gdy zewnętrzne okręty brytyjskie odpierały ataki Dumanoira, te wewnątrz ugrupowania toczyły zacięte pojedynki z okrętami Połączonej Floty, zmuszając je kolejno do kapitulacji. Około 15.30 poddał się wreszcie, otoczony wkoło przez okręty nieprzyjaciela, nieustraszony i groźny „Redoutab-le". Z mocno postrzelanym i przeciekającym kadłubem, zdewastowaną artylerią, mając 490 zabitych i 81 rannych (z 643-osobowej załogi), a wśród tych ostatnich dowódcę okrętu, został niemal zmuszony do opuszczenia bandery, która „i tak opadła wraz ze zwalonym bezanmasztem", jak oświadczył kmdr Lucas. Ten tak „groźny" dla Brytyjczyków i samego Nelsona okręt zdołał jeszcze przed kapitulacją poczynić istotne szkody na „Temeraire'u", do nadbudówki rufowej którego wrzucono płonący ładunek („śmierdzące naczynie"). Przez tzw. sito prochowe opadł on na pokład główny, wywołując pożar i wybuchy zgromadzonych tam ładunków (przy armatach). Tylko dzięki ofiarności podoficera marinersów (?), Johna Toohiga, ogień nie przedostał się do rufowej komory amunicyjnej, co ocaliło okręt przed eksplozją prochów, a pobliskie okręty przed uszkodzeniami. „Temeraire" mógł teraz zająć się kolejnym francuzem — zmusił do kapitulacji mocno uszkodzony i dryfujący w pobliżu „Fougueux" (546 zabitych i rannych ?). Obsadził go 30-osobową grupą pryzową.

Niemal równocześnie, bo po 15.30, HMS „Leviathan" po starciu z zespołem Dumanoira zaatakował „San Agustina", próbującego dołączyć do okrętów Graviny. „Bezlitośnie zajadli Anglicy"52 po ostrzelaniu hiszpana ruszyli do abordażu i po

297

dwudziestu minutach (o 16.15 ?) zdobyli go niemal bez strat własnych (w bitwie „Leviathan" miał tylko 4 zabitych), podczas gdy przeciwnik stracił aż 184 marynarzy i żołnierzy.

Około godziny 16, mocno postrzelany w pojedynkach z HMSS

5Revenge", „Defiance", „Swiftsure" i „Polyphemusem", 74-armatni francuski „Achille", dowodzony przez jakiegoś porucznika marynarki (kmdr Denieport i większość oficerów okrętowych poległa), który nie był w stanie dołączyć do okrętów Graviny, został zaatakowany przez równie powolnego, za to 98-armatniego i nieuszkodzonego „Prince'a". Brytyjczyk przeczesał mu ogniem rufę tak skutecznie, że zwalił grot- i fokmaszt (?) oraz wywołał pożar na pokładzie głównym i rufowym, którego zdziesiątkowana załoga nie była w stanie opanować.

W takiej to, coraz korzystniejszej dla Brytyjczyków, sytuacji taktycznej doszło tuż przed godziną 16 do drugiego spotkania kmdr. Hardy'ego z rannym Nelsonem. Stan zdrowia wiceadmirała wyraźnie się już pogorszył — utracił on czucie w nogach, a silny ból, odbierający mu chwilami przytomność, przyspieszył pragnienie śmierci. Czuwającym przy nim kilkakrotnie powtórzył, że „wypełnił swój obowiązek". Ożywił się jednak na widok Hardy'ego, który ściskając mu dłoń pogratulował wspaniałego zwycięstwa („brilliant victory"), nie wiedział jednak dokładnie, ile okrętów przeciwnika poddało się — czternaście czy piętnaście53. Nelson pochwalił, a jednocześnie zganił, mówiąc że powinno być dwadzieścia, a mając na uwadze nadciągający sztorm, przypomniał o wieczornym kotwiczeniu okrętów. Gwałtownie odmówił też przekazania dowództwa Collingwoodowi („Nie, dopóki żyję"), każąc Hardy'emu podnieść później sygnał o zakotwiczeniu. Po tym chwilowym ożywieniu, upewniwszy się, że komandor będzie

52 Takiego określenia użył Villeneuve w swoim sprawozdaniu z bitwy (wg filmu TV BBC Bitwa pod Trafalgarem z 1993 r.).

53 Faktycznie było ich łącznie 15-16 (wg mojego zliczenia). Bidwell (op. cit., s. 259) twierdzi też, że kazał on Hardy'emu pilnować pryzów, a w razie podjęcia przez nie próby ucieczki „ścigać fregatami Blackwooda".

298

wiedział, co robić, gasnącym już głosem oświadczył, że niebawem już umrze oraz prosił o niewyrzucanie jego ciała za burtę, o opiekę nad lady Hamilton i o pożegnalny braterski pocałunek. Stwierdził też, iż jest zadowolony, gdyż spełnił swój obowiązek wobec ojczyzny. W końcu pobłogosławił Hardy'emu, który rozżalony powrócił na pokład rufowy, zastanawiając się, jak ma uniknąć czekających go niebawem wymówek i pretensji Collingwooda. Głównodowodzący zdążył jeszcze poinformować otoczenie o oddaniu lady Hamilton i Horacji pod opiekę „mojego kraju" oraz o tym, że wypełnił swój obowiązek, po czym zamilkł na zawsze i, jak stwierdził dr Beatty, przestał oddychać o 16.30. Toteż Blackwood, który kilkanaście minut później zbiegł do kokpitu „Victory", nie zastał już swego przełożonego i przyjaciela wśród żywych.

Hardy popłynął na „Royal Sovereigna", aby osobiście zameldować o śmierci Nelsona i formalnie przekazać mu dowodzenie. „Cuddy" (wobec uszkodzeń swego flagowca oraz „Victory" przeniósł się na „Euryalusa") płakał przy tym jak bóbr. Razem z Hardym, Blackwoodem i Rot-herdamem. Rozpacz ogarnęła cały „Royal Sovereign" — od wiceadmirała do zwykłego jungi, przenosząc się kolejno na „Victory" i „Euryalusa", a stamtąd na pozostałe okręty zwycięskiej eskadry brytyjskiej. Zapłakane zwycięstwo. Choć nie pyrrusowe, ale tak jakby...54.

Przerwijmy na chwilę opowieść o bitwie, aby zastanowić się nad nasuwającymi się wątpliwościami w związku z przyczynami tej śmierci. Poza tą bezpośrednią i oczywistą (śmiertelny postrzał), pozostałe wynikły jakby z lekkomyślności wiceadmirała wywołanej nieznanymi czynnikami, co nadaje jej pewien posmak tajemnicy. Intryguje to od lat biografów

>l wszyscy w naszej flocie takie mają miękkie serca, że nic tylko płaczą, od kiedy go zabito. Bóg mi świadkiem: chłopcy, którzy się bili jak diabły, siedzą i płaczą jak baby" (fragment listu marynarza z „Royal Sovereigna"). B i d w e l l , op. cit., s. 260. Podobno tylko na ..Temeraire'a" wiadomość o śmierci Nelsona dotarła dopiero w czasie sztormu.

299

Nelsona, a spekulacje te odżyły znów w drugiej połowie XX w. po opublikowaniu w Wielkiej Brytanii wyników badań niejakiego doktora Henry'ego Duranta. Stwierdził on, że Nelson , nragnął i szukał śmierci pod Trafalgarem", gdyż znalazł się w sytuacji bez wyjścia, a pułapkę tę przygotował sobie niejako wspólnie z losem, opracowując „Nelson touch". Zakładając całkowite zniszczenie Połączonej Floty, mógł, po głębszym namyśle, dostrzec, iż zwycięstwo to, eliminując dwóch największych wrogów Albionu na morzu, zapewni Wielkiej Brytanii niczym nie ograniczone na nim panowanie. Dla niego samego natomiast, długotrwały pokój oznaczał zakończenie aktywnej kariery wojennomorskiej, z perspektywą dalszej wegetacji na lądzie (na półpensji). Miało to być życie kalekie fizycznie (prawdopodobieństwo całkowitej utraty wzroku, o czym ostrzegał go dr Beatty) i psychicznie (rozbicie wewnętrzne z racji legalnego związku małżeńskiego z Fanny Nelson i „skandalicznego" z Emmą Hamilton), z zapowiedzią dalszego załamania nerwowego wobec narastających kłopotów materialnych. Nie wiedząc, jak z tego wybrnąć, przy swoich wrodzonych skłonnościach hipochondrycznych, zdał się na wyroki losu, gdyż silne poczucie obowiązku wyeliminowało z tych kalkulacji myśl o samobójstwie. Niemniej zrezygnował jednak z podstawowych środków ostrożności (założenie galowego munduru z odznaczeniami, brak płaszcza), odwołując się nawet do pewnych elementów magii (nie przypasał szabli, którą w każdej bitwie zabierał na pokład), nie mówiąc już o zamianie okrętu flagowego na fregatę „Euryalus" (jak proponował Blackwood), teoretycznie niezaangażowaną bezpośrednio w bitwę, a zatem bezpieczną. Szukając więc aurea mediocritas, uznał, że sporządzając testament na rzecz Emmy i Horacji, i obarczając jego wykonawstwem „wdzięczną ojczyznę", zabezpieczy im w jakimś stopniu przyszłość, choćby z racji niewypłacanej mu odtąd pensji admiralskiej. Orientował się wprawdzie, że takie założenie zawiera pewien element ryzyka, ale w swej prostodusznej uczciwości ani przypuszczał,

300

że było to rozwiązanie błędne, a ofiara z własnego życia w takiej intencji, wobec niechęci króla i rządu brytyjskiego okaże się całkiem daremna55. Na nic zdały się też podpisy tak znaczących świadków testatora, jak komandorzy Blackwood i Hardy (w przyszłości admirałowie) i ich późniejsze starania o wykonawstwo testamentu.

Czy tak było w istocie? Hardy, zobligowany nakazem głównodowodzącego, podniósł

około 16.15 sygnał nakazujący każdemu z okrętów ustawienie się do wiatru prawym halsem. Oznaczało to, że wobec nadciągającego z zachodu sztormu, należy przygotować się do przejścia pod brzegi hiszpańskie dla ewentualnego zakotwiczenia. Dla okrętów brytyjskich było to jednoznaczne z przerwaniem akcji zaczepnej i koncentracją wokół flagowego „Victory", o tyle ułatwione, że cały dotychczasowy galimatias bitewny, owe narzucone przez Nelsona „melee", toczyło się wokół centrum, które stanowiły „Victory" (od północy) i „Royal Sovereign" (od południa), przy czym walczące okręty wolno manewrowały, dryfując raczej, niż idąc ostro z wiatrem, przy wciąż rosnącym falowaniu. Ponieważ nie doszło do współdziałania Graviny z Dumanoirem, który odszedł na południowy zachód, dla Połączonej Floty bitwa była ostatecznie przegrana. Zapewne admirał hiszpański miał jakąś koncepcję rozwiązania tej sytuacji taktycznej, ale odniesiona ciężka rana udaremniła jej przeprowadzenie. Z kolei jego szef sztabu, kontradm. Escano, uznał sprawę za beznadziejną i myślał już tylko o uprowadzeniu możliwie największej liczby okrętów do zbawczego Kadyksu. Zamiarowi temu zdawały się sprzyjać zarówno wspomniana koncentracja

35 Z. F 1 i s o w s k i. Dlaczego zginął Nelson, „Morze" 1970, nr 2. Ponadto Durant podaje, jakoby w ostatnim liście do Emmy (rozpoczętym 19 października 1805 r.) Nelson umieścił datę w lewym górnym rogu, podczas gdy wszystkie inne listy datowane były w rogu prawym. Jest to stwierdzenie błędne, gdyż na faksimile tego listu (vide — ilustracja 43) data jest również postawiona z prawej.

301

okrętów brytyjskich, jak obecność na zawietrznej „bezużytecznych" dotąd 5 francuskich fregat i 2 brygów, które mógł użyć do osłony odwrotu oraz do holowania uszkodzonych jednostek. Po 16.45 Escano zawrócił więc z „Principe de Asturias" na północny wschód, pociągając za sobą okręty francuskie „Pluton" i „Neptune" oraz hiszpański „San Leandro". Na wysokości wspomnianego centrum bitwy dołączyły do niego, aktualnie niezaangażowane w walkę, francuskie „Argonautę" i „Indomptable" oraz hiszpańskie „San Justo" i „Montanes". Ostatnie trzy — hiszpańskie „Rayo" i „San Francisco de Asis" oraz francuski „Heros", pozostałość awangardy Połączonej Floty, doganiały resztę zespołu już po zakończeniu drugiego etapu bitwy. Miał wtedy miejsce jedyny wypadek właściwego wykorzystania fregat przez dowództwo Połączonej Floty — fregata „Themis" wzięła na hol uszkodzony „Principe de Asturias" i poprowadziła go do Kadyksu.

Wydaje się, że Brytyjczycy, u których oprócz patriotyzmu, dominowała również chęć zysku z racji spodziewanego pryzowego, pośród emocji walki przegapili wymykanie się zespołu Graviny-Escana z akwenu bitwy. Być może niechęć do prowadzenia pościgu wynikła również ze spodziewanego sztormu; w każdym razie zajęli się najpierw likwidacją aktualnych jeszcze ognisk walki, a także wyłapywaniem dryfujących po akwenie bitwy postrzelanych okrętów Połączonej Floty. Niektóre z nich poddały się już wcześniej, ale dopiero teraz można było przyjąć ich kapitulację. Mniej więcej jednocześnie, bo około 17.30, zaprzestały oporu dwa atakujące pojedynczo centrum brytyjskie liniowce z zespołu Dumanoira — hiszpański „Neptuno" i francuski „Intrepide".

„Neptuno", dowodzony przez kom. Kajetana Valdesa, idąc na pomoc „Santisimie Trinidad", miał krótkie pojedynki ogniowe z okrętami kolumny Nelsona. Odpędziły go one od superliniowca, który zresztą już wcześniej, około 14.20, skapitulował. W tej sytuacji Valdes, zagubiony nieco w gąszczu walczących, postanowił przebijać się do zespołu Graviny.

302

Uniknął pojedynku z gotowym do napaści „Orionem", natknął się jednak na „Minotaura", który, rozgrzany pojedynkiem z okrętami Dumanoira, szukał kolejnego przeciwnika na pryz. Uderzył zatem na „Neptuno" i po dłuższej (kilkudziesięciominutowej ?) wymianie ognia, zmusił do opuszczenia bandery — „Neptuno" miał 38 zabitych i drugie tyle (?) rannych (wśród nich kom. Valdes), a „Minotaur" 3 zabitych i kilkunastu rannych. Sama kapitulacja nastąpiła około 17.30, kiedy 68-osobowa grupa pryzowa z „Minotaura", pod dowództwem porucznika marinersów, weszła na pokład hiszpana. Po zabezpieczeniu komór amunicyjnych, armat i broni ręcznej oraz wzięciu jeńców pod straż, Brytyjczycy odkryli w części dennej ponad 5 stóp wciąż przybierającej wody. Tak więc, po zatrudnieniu jeńców przy pompach odwadniających, wysłano na „Minotaura" nie tylko szablę rannego kom. Valdesa, ale i marinersów po materiały uszczelniające.

Po 17.20 poddał się po dwuipółgodzinnej twardej walce z liniowcami Nelsona „Intrepide", dowodzony przez kmdr. Inferneta. Idąc na pomoc okrążonemu „Bucentaure'owi", dostał się w samą gęstwę okrętów brytyjskich. Po starciu z „Ajaxem" kmdr Infernet, któremu towarzyszył syn, 10-letni podchorąży Infernet, natknął się na prawdziwego „huntera" (myśliwego), kmdr. Codringtona na „Orionie". Codrington, jak się wydaje, miał własną wizję rozegrania bitwy, różną od wizji swego głównodowodzącego, choć podobno tak właśnie zrozumiał zasady „Nelson touch". Dlatego opuścił on kolumnę uderzeniową Nelsona, postanawiając w ramach „melee" zapolować na jakiś sowity pryz (tłumaczył, jakoby chciał wspomóc kolumnę Colłingwooda). Oczekując na owego „upatrzonego", kazał zniecierpliwionej załodze ostrzeliwać wszystkie mijane okręty przeciwnika. Najpierw wybrał zespół Dumanoira, ale ponieważ ten ominął główny akwen bitwy, skierował się ku walczącym jednostkom Colłingwooda, docierając niemal do rufy „Royal Sovereigna". Stąd ruszył w kierunku północnym, na przełaj przez gąszcz okrętów, ale kiedy dostrzegł „wolnego"

303

francuza („Intrepide"?), uprzedził go w ataku „Ajax". Codrin-CTton zawrócił więc na południe, aby uderzyć na „Principe de Asturias", ale przeszkodził mu w tym „Dreadnought". Powracając, natknął się na francuski „Swiftsure", któremu salwami burtowymi zwalił maszty, ale z nieznanych powodów nie abordażowa! go; być może dlatego, że od północy wyłonił się z dymów bitewnych „Intrepide", ostrzeliwany już przez „Ajaxa" i „Leviathana". „Orion" przeszedł między oboma okrętami i Codrington, zachęcony przez dowódcę „Leviat-hana", kmdr. Bayntuna („sądzę, że masz mocniejszą pięść na niego"), który zamierzał atakować „San Agustina", uderzył na „Intrepide'a" od strony rufy. O 16.45 odstrzelił mu pół bezanmasztu, o 17.15 zwalił fokmaszt, a około 17.20 grotmaszt. Infernet, którego namawiano do staranowania „Oriona" i walki abordażowej, z uszkodzonym sterem i pozbawiony ruchu, otoczony w dodatku przez 7 okrętów przeciwnika musiał kapitulować, choć przedtem obiecywał „obciąć głowę pierwszemu, który wspomni o poddaniu się". Miał on ponad 300 zabitych i rannych, podczas kiedy Codrington tylko jednego zabitego.

Uszkodzony przez „Bellerophona" i „Oriona" francuski „Swiftsure" natknął się wkrótce na „Colossusa" i ostrzelany skapitulował po krótkiej walce (miał 68 zabitych i dwukrotnie tyle rannych). Dzielniej opierał się, zaatakowany zaraz przez „Colossusa", hiszpański „Bahama", mający już za sobą walkę z „Bellerophonem", w której odniósł rany dowódca okrętu, kom. Alcala-Galiano. Ale że kanonierzy „Colossusa" strzelali szybciej i celniej, a kula karabinowa jednego z marinersów dobiła w końcu zbroczonego krwią z trzech ran komodora Galiano, Hiszpanie zrezygnowali z walki (oprócz dowódcy mieli jeszcze 74 zabitych i co najmniej kilkudziesięciu rannych). „Colossus" zapłacił za zwycięstwo 40 zabitymi i 160 rannymi.

Wtedy również, a może wcześniej, na początku drugiego etapu bitwy, ciężko postrzelanemu i pozbawionemu masztów

304

HMS „Belleisle" (33 zabitych) poddał się, uszkodzony już w walce z HMSS „Achille", „Swiftsure" i „Polyphemus", 80-armatni hiszpański „Argonauta" (103 zabitych), który, zdezorientowany i odcięty od odchodzących okrętów Graviny-Escano, zaniechał walki, podnosząc banderę brytyjską. Na hiszpana wysłano szalupę z kpt. marinersów Johnem Owenem. Przewiózł on rannego dowódcę okrętu, kmdr. Pareję, na „Belleisle'a", gdzie kmdr Hargood przyjął jego szablę na znak kapitulacji, częstując w zamian... filiżanką herbaty.

Podobnie stało się z hiszpańskim „San Ildefonso", który, uszkodzony przez „Thunderera", dryfował po akwenie bitwy. Teraz natknął się na „Defence'a" i... skapitulował. Miał 36 zabitych, podczas kiedy „Defence" tylko 7.

Gaszenie pożaru na ogarniętym płomieniami od linii wodnej do topu bezanmasztu, na którym powiewała ciągła bandera francuska, „Achille'u" trwało aż do 17.45. Ponieważ nie przyniosło żadnych rezultatów, a zaczęły już wybuchać prochy w załadowanych armatach i na stanowiskach, szalupy z „Prin-ce'a" rozpoczęły ewakuację załogi okrętu — ocaliły one około 140 ludzi. Eksplozja prochów w komorach amunicyjnych okrętu nastąpiła między 17.45 a 17.50. Wielki grzyb gęstego dymu przysłonił wieczorne niebo, a rozrzucone płonące szczątki liniowca zagasiły litościwie coraz bardziej gniewne fale morskie. Wśród tych szczątków znalazło się kilkudziesięciu żyjących jeszcze rozbitków — szkuner „Piekle" wyłowił ich 51 (przekazał na „Revenge'a"), fregata „Euryalus" około 12 oraz jednego „Britannia". Wśród uratowanych znalazły się, co ma posmak sensacyjno-humorystyczny, dwie kobiety i jedna czarna świnka. Sprawiły one nieco kłopotu ratownikom. Obie prawie nagie panie trzeba było ad hoc ubrać i tu Brytyjczycy wysilili całą swoją galanterię i pomysłowość.

Umieszczoną na „Revenge'u" Jeannette, żonę marynarza (męża odnaleziono wśród jeńców 4 dni po bitwie), ubrano w kombinację z dwóch kraciastych koszul, płachty muślinu, jedwabnej chusty oraz pończoch i trzewików kapelana okrę-

305

towego; drugą, bezimienną, umieszczoną na „Britannii", ubrano w bawełniany szlafrok, a z różnych kawałków materiału uszyto coś w rodzaju kostiumu arlekina. Nie certowano się natomiast z ową czarną świnką — załoga „Euryalusa" spożyła ją na kolację. Podobno ze smakiem.

Sprawa Jeannette przypomniała raz jeszcze o obecności kobiet w składzie załóg okrętowych, tym razem francuskich, i ich udziale w walkach. Co do kobiet brytyjskich, to źródła do bitwy trafalgarskiej ledwie o nich wspominają. Np. Warner sądzi, że na każdym okręcie brytyjskim były co najmniej jedna-dwie kobiety, czyli około 50 w całej eskadrze Nelsona, a zatem dużo mniej niż pod Abukirem. Na HMS „Defiance" służyła na pewno i wzięła udział w walce niejaka Jane Townsend, którą w czerwcu 1848 r. wyróżniono za to medalem Naval General Service. Ile ich było na okrętach Połączonej Floty, nie wiemy, choć z jednego tylko „Achille'a" uratowano dwie. Na liniowcu donosiły woreczki z prochem z komór amunicyjnych na stanowiska ogniowe, a być może udzielały też doraźnie pomocy rannym. Jeannette służyła na okręcie wraz z mężem, o drugiej kobiecie prawie nic nie wiemy. Podobne czynności wykonywały zapewne Brytyjki56.

Po zakończeniu akcji ratowniczej „Achille'a", zwycięski w pełnym znaczeniu tego słowa — bo bez strat — HMS „Prince" odebrał wreszcie kapitulację hiszpańskiego „Santisima Trinidad", który prawie 4 godziny wcześniej poddał się HMS „Neptune". Tym razem kontradm. Cisneros nie grymasił i „superliniowiec", który w walce utracił prawie trzecią część załogi (205 zabitych i 108 rannych, a według innych danych 216 zabitych i 116 rannych), przyjął hol od brytyjskiego liniowca.

Eksplozja „Achille'a", który wyleciał w powietrze wraz z dowódcą, kmdr. Denieportem i 479 ludźmi załogi, zakończyła drugi etap bitwy, dzienną bitwę i samą bitwę trafalgarską.

56 Brak wiadomości o zaokrętowanych kobietach wynika stąd, że nie figurowały one w ewidencji zatóg.

20 — Trafalgar 1805

306

Epilog bitwy — sztorm południowo-zachodni i jego skutki (noc z 21/22-27 października)

Collingwood, który przejął dowodzenie po śmierci Nelsona dopiero po przejściu na „Euryalusa" zorientował się, że jego eskadra „bojowo-pryzowa" składa się z ponad 50 okrętów, w tym co najmniej połowa bez masztów, a inne z uszkodzonymi sterami. Dlatego pierwsze sygnały z „Euryalusa" dotyczyły holowania pryzów i własnych niesprawnych jednostek. Po założeniu holów zespoły takie5 7 skierowano na południe do bazy gibraltarskiej, zaś wiceadmirał zasiadł do pisania meldunku o bitwie. Lecz przy słabym wietrze zachodnim rosła wciąż fala z kierunku południowego, utrudniając ruchy okrętom przygotowującym się do sztormowania58. Doszło do przypadkowych zderzeń, m.in. o 19.36 flagowy Collingwooda „Royal Sovereign" uderzył w prawą burtę holującego „Euryalusa", uszkadzając mu omasztowanie i olinowanie grot-i bezanmasztu, szalupę oraz część rufówki ze złożonymi tam hamakami, a także górną część samej burty. Ponieważ bryza spychała okręty w stronę lądu (o godzinie 21 sonda wykazała 23 sążnie, czyli 42 m a o 21.20 już tylko 13, czyli 23,7 m), Collingwood kazał najpierw kotwiczyć (podniósł sygnał), co wykonało część okrętów, potem jednak, z uwagi na trafalgar-skie mielizny, nakazał zwrot przez rufę (lewym halsem na wiatr), aby kursem północno-zachodnim odejść od brzegów.

O świcie 22 października widziano z „Euryalusa", przy wciąż tężejącym wietrze, nie więcej niż 40 jednostek. Zaniepokojony wiceadmirał przeokrętował się więc na HMS „Nep-tune" (przejął on jednocześnie holowanie jego okrętu flago-

57 M.in. „Thunderer" holował „Santa Anę", „Prince" — „Santisimę Trinidad", „Naiad" — „Belleisle'a", „Spartiate" — „Tonnanta", „Euryalus" — „Royal Sovereigna", „Swiftsure" — „Redoutable'a", „Minotaur" — „Nep-tuno".

38 Usuwano za burtę resztki ożaglowania, armaty z górnych pokładów, a przede wszystkim poległych; łatano wyrwy i przestrzeliny burt, ustawiano prowizoryczne maszty, rozpinając na nich ocalałe żagle itp.

307

wego), kierując w zamian fregatę Blackwooda na północ dla zebrania odstałych okrętów. Jednocześnie HMSS „Piekle" i „Entreprenante" zaczęły spędzać inne rozproszone jednostki pod „Neptune'a". Było to o tyle istotne, że po południu nadciągnęła gwałtowna wichura z ulewnym deszczem i okręty zostały poddane nowej, cięższej niż sama bitwa próbie — sztormowi przechodzącemu chwilami w huragan, z ulewnymi deszczami, który dął w stronę brzegów hiszpańskich aż przez siedem dni (?, podobno odpowiadało to 10° współcześnie obowiązującej skali Beauforta).

Z zachowanych zapisów w dziennikach okrętowych wiadomo, że jeszcze w nocy i rankiem 23 października wyrządził on szereg szkód, m.in. na „Euryalusie", „Naiadzie", „Victory" i „Entreprenante". Fregata „Naiad" doznała ich wskutek zderzenia z holowaną „Belleisle", po zerwaniu holu. Liniowce z kolei zostały poturbowane dotkliwie przez wiatr i falę (zniszczenie awaryjnych masztów, wypadnięcie za burtę pewnej liczby karonad z górnych pokładów itp.), zaś „Royal Sovereign", który zerwał się z holu „Neptune'a", musiał podnieść na kikucie fokmasztu sygnał „314" (znajduję się w krytycznej sytuacji, potrzebuję pomocy). Prawdopodobnie po południu wziął go ponownie na hol „Euryalus", zaś „Neptune'a" przydzielono do eskorty „Santisimy Trinidad". „Naiadzie" udało się podać hol na „Belleisle" dopiero w nocy z 23 na 24 października już w rejonie Gibraltaru (?).

Sztormowanie pogarszała osłabiona stateczność okrętów brytyjskich, wywołana nadmiernym przeładowaniem ludźmi. Np. HMS „Orion" z kolumny uderzeniowej Nelsona poza 500 ludźmi własnej załogi zabrał jeszcze 100 ludzi z innych okrętów brytyjskich oraz... 580 jeńców. Zdaniem świadków, zatłoczone pokłady artyleryjskie okrętu przypominały w czasie sztormu jeden wielki chlew, w którym znaleźli się ludzie (ranni, chorzy, zdrowi) obok zwierząt gospodarskich przeznaczonych dla kuchni okrętowej oraz nieusuniętych jeszcze... zmarłych. Fetor był podobno nie do zniesienia. Z kolei na

308

postrzelanych pryzach, obsadzonych przeważnie przez załogi szkieletowe i brytyjskie grapy pryzowe, sytuacja stawała się wręcz tragiczną, ze względu na pozostawionych tam rannych. Tych leżących bezpośrednio na pokładach przechyły przerzucały z miejsca na miejsce, a przetaczające się luzem pociski armatnie bezlitośnie miażdżyły; leżący w hamakach natomiast wypadali z nich lub też zderzali się z innymi, ewentualnie obtłukiwali o burty i grodzie. Stąd wysoka śmiertelność, zwłaszcza wśród rannych z amputacjami, u których pękały nałożone szwy chirurgiczne i następowało wykrwawienie (np. na HMS „Tonnant" z 16 rannych z amputacjami sztorm przeżyło tylko 2). Grozę powiększała jeszcze wdzierająca się przez uszkodzone burty woda morska oraz... pijaństwo, kiedy zdesperowani i pozbawieni nadzoru oficerskiego marynarze dorwali się do okrętowych zapasów wina i wódek. Podobno, nad czym ubolewają autorzy brytyjscy, nie zabrakło pośród pijących marynarzy z grup pryzowych59.

Dlatego pierwsze straty nastąpiły między zdewastowanymi pryzami. Już nocą z 22 na 23 października zatonęły dwa najdzielniejsze pryzy francuskie — „Redoutable" i „Bucen-taure". Holowany przez HMS „Swiftsure" lucasowski „Redoutable", obsadzony przez 50-osobową grapę pryzową z HMS „Temerairea", poprzednią noc spędził na walce z wdzierającą się wodą, a kiedy po południu sztorm zwalił szczątki bezan-masztu, rozpoczęto przygotowania do ewakuacji. Wieczorem, dzięki szalupom z „Swiftsure'a", udało się ewakuować 169 marynarzy liniowca wraz z Lucasem (podobno planowali oni w nocy uprowadzić okręt do Kadyksu), w tym 134 rannych oraz 37 ludzi grupy pryzowej. Lecz w trakcie opróżniania dolnego pokładu, mniej więcej kwadrans po godzinie 22, „Redoutable" zaczął tonąć rufą, tak że reszcie załogi przyszło

59 Podchorąży z grupy pryzowej na „Monarce" przyznawał, że mniej bał się podczas samej bitwy niż później na pryzie, gdzie większość załogi oraz marynarzy brytyjskich była całkiem pijana. Tym być może należy tłumaczyć późniejsze losy „Monarci" (patrz tekst zasadniczy). H o w a r t h . o j j . cif., s. 225.

309

ratować się na podręcznych tratwach. Rozbitków z trzech takich tratw udało się uratować (pierwszą z 50 rannymi

0 aodzinie 3.30 nad ranem). Wraz z liniowcem poszło na dno 5 ludzi jego załogi i 13 z grupy pryzowej.

Na dryfującym „Bucentaure", obsadzonym przez brytyjską <mipę pryzową, doszło z inicjatywy znajdującego się na pokładzie rannego szefa sztabu Villeneuve'a, kmdr. Prigny, do porozumienia o wspólnej żegludze ku najbliższym brzegom (Brytyjczykom gwarantowano odesłanie do Gibraltaru). Kawał stengi bezanmasztu ustawiono jako prowizoryczny maszt, rozpięto na nim szmat żagla i podobno z prędkością aż 5 węzłów (?) skierowano się na poszukiwanie Kadyksu. Choć w nocy ujrzano jego światła, niedokładna nawigacja doprowadziła do wejścia na skałę podwodną. Liniowiec stracił ster, rzucił jednak dwie kotwice i, utrzymując się na wodzie, zdołał podobno ewakuować wszystkich żyjących na brzeg. Lecz że wody wciąż przybywało (choć wyrzucono za burtę wszystkie zbędne zapasy), „Bucentaure" z załogą złożoną już tylko ze 197 poległych zatonął nad ranem 23 października.

Na trzecim pryzie francuskim, „Algesiras", który został obsadzony grupą pryzową z HMS „Tonnant" (3 oficerów, 60 marynarzy lub — według innych danych — oficer, 50 marynarzy), doszło o świcie 22 października do porozumienia (między kapitanami marynarki Bennettem a de la Breton-niere'em) o wspólnej żegludze do Kadyksu, gdzie Brytyjczycy mieli być zwolnieni. W ciemnościach nocnych z 22 na 23 października utknęli jednak na skale w zatoce Kadyksu, podobno w odległości mili od brzegu, gdzie rzucili kotwicę. Podjęte w celu uzyskania pomocy środki (strzały armatnie, wysłanie łodzi na ląd ) nie przyniosły na razie efektu.

Choć Collingwood (na „Euryalusie") próbował zebrać rozproszone okręty (podobno sygnalista fregaty podnosił do 10 sygnałów w ciągu godziny), nawołując do kotwiczenia, to rozkaz ten trudno było wykonać, gdyż wiele okrętów utraciło kotwice lub miało uszkodzone jeszcze w czasie bitwy liny

310

kotwiczne. Doszło zatem do sztrandowania uszkodzonych pryzów między Kadyksem a Trafalgarem, co świadczyło o bezradności brytyjskiej wobec sil natury. Ośmielony tym dowódca „Plutona", kmdr Cosmao-Kerjulien, dokonał wypadu na akwen niedawnej bitwy, którego celem było sprowadzenie do bazy błąkających się tam uszkodzonych okrętów własnych (przeciwnika?), najczęściej porzuconych przez jednostki holujące. Licząc się z przeciwdziałaniem brytyjskim, Cosmao zabrał 5 najmniej uszkodzonych okrętów liniowych („Pluton", „Indo-mptable", „Neptune", „Rayo" i „San Francisco de Asis")60, aby osłaniały one 5 fregat i dwa brygi wyznaczone na holowniki i w południe 23 października opuścił port. Wypad zakończył się dość wątpliwym sukcesem — na morzu przejęto „Santa Anę" (którą fregata „Themis" doprowadziła do Kadyksu) oraz hiszpański „Neptuno" (wraz z grupą pryzową z HMS „Minotaur"). Zbyt silne jeszcze wiatr i fala oraz alarm podniesiony przez Colling-wooda (wspomogły go okręty kontradm. Louisa z Gibraltaru) spowodowały zbyt paniczny odwrót Cosmao, niweczący uzyskane powodzenie. „Neptuno" musiał sztrandować się na brzeg w rejonie Rota (na północ od Kadyksu) i tam został zniszczony, zaś trzy biorące udział w wypadzie liniowce utracono („Indo-mptable" zatonął wraz z załogą w rejonie Rota, „San Francisco de Asis" po nieudanym kotwiczeniu został wyrzucony na brzeg niemal u wejścia do Kadyksu, a „Rayo", ze zwalonymi masztami, który odbił się od zespołu, został wprawdzie opanowany przez HMS „Donegal", ale nazajutrz wyrzucony przez sztorm na skały w rejonie San Luca).

Wychodzące z Kadyksu okręty Cosmao nie udzieliły jednak pomocy tkwiącemu na skałach „Algesirasowi" mimo jego wezwań. Dopiero w drodze powrotnej jeden z nich („San Justo" zdaniem Howartha) zakotwiczył obok, proponując holowanie; ale że na okręcie nie było liny holowniczej (użyto

60 W a r n e r , op. cit., s. 226. Natomiast Howarth (op. cii., s. 224) podaje, że były to „Neptune", „Heros", „San Justo", „Rayo" i „San Francisco de Asis". Inni autorzy nie wymieniają ich nazw, poza „Rayo".

311

jej do prowizorycznego zakotwiczenia) i miał uszkodzony kabestan, odszedł do portu. „Algesiras" spędził zatem kolejną noc — z 23 na 24 października — na skale, rozbijany sztormową falą (zniszczony ster, zalany dolny pokład).

Nieoczekiwany wypad Cosmao i wciąż szalejący sztorm był przyczyną podjęcia przez Collingwooda brzemiennej w skutki decyzji, niweczącej cały dorobek pryzowy Nelsona. Zdając sobie sprawę, że holowanie pryzów do Gibraltaru naraża zarówno brytyjskie jednostki holujące, jak grupy pryzowe, podniósł rankiem 24 października o 8.30 szokujący sygnał: „Przygotować się do usunięcia ludzi z pryzów i opuszczenia ich po wykonaniu niezbędnych uszkodzeń (umożliwiających zatonięcie — przyp. JWD) lub zatopić je, jeśli czas pozwoli", uzupełniony o godzinie 10 kolejnym rozkazem: „Zabrać z pryzów Anglików, zrąbać maszty, pozbyć się kotwic". Kilka godzin później kazał z pokładów usunąć zagracające je omasztowanie i takielunek, zaś okrętom wysuniętym na północ od odbierającego sygnały HMS „Britannia", aby sztormowały, starając się utrzymać pryzy blisko siebie i wyznaczyły jeden sprawny okręt do holowania.

Dowódcy i załogi brytyjskie z niezadowoleniem przyjęły te zarządzenia. Nie dość, że niweczyły one nadzieje wszystkich na wysokie pryzowe, to jeszcze odbierały spodziewane honory i splendory, kiedy ze zdobytymi pryzami powróciliby do portów brytyjskich. Stąd powszechna opinia załóg, że zwycięstwo bez pryzów to żadne zwycięstwo i że gdyby żył Nelson, nigdy by do tego nie dopuścił. Dlatego Collingwood, któremu groziło dochodzenie dyscyplinarne za podjętą decyzję, jako że zdobyte pryzy stanowiły już w świetle prawa własność Royal Navy, uspokajał. Twierdził, że taka jest wola Opatrzności i uczestnicy bitwy trafalgarskiej winni być zadowoleni, gdyż pokonali przeciwnika, zachowali życie i powrócą do Anglii w glorii zwycięzców.

Wykonując rozkazy wiceadmirała, zakotwiczyły w rejonie Kadyksu: HMSS „Orion", „Leviathan", „Ajax" i „Donegal"

312

(przysłany z Gibraltaru) oraz pryzy: „San Agustin", „Monarca" „Argonauta" i „Bahama", rozpoczynając po południu 24 października ewakuację jeńców hiszpańskich szalupami na ląd. Jednak wiatr i wysoka fala przybojowa wywracały łodzie powiększając straty ludzkie i wydłużając czas ewakuacji do co najmniej trzech dni. Ponadto nocą z 24 na 25 października sztorm zerwał z kotwicy liniowiec „Monarca", który rankiem po kilkumilowym dryfie, morze wyrzuciło na brzeg z większością załogi i brytyjską grupą pryzową (około 500 Hiszpanów i 55 Brytyjczyków).

Tymczasem 24 października po południu (?) dotarł do Gibraltaru na holu „Naiady" pierwszy z uczestników bitwy trafalgarskiej, „Belleisle", stawiając jakby pod znakiem zapytania słuszność decyzji Collingwooda, tym bardziej, że w następnych dniach dotarły tam kolejne uszkodzone w bitwie i sztormie okręty. „Naiad" rzucił hol już u wejścia do bazy, zawracając pod Kadyks, podczas gdy liniowcem zajęły się jednostki portowe. Wieść o zwycięstwie przedostała się już lądem przez Hiszpanię, toteż „Belleisle'a" powitano salutem armatnim oraz paradą burtową stojących w bazie okrętów, których załogi nie szczędziły radosnych „hurrah". Niestety, nie udało się doprowadzić do Gibraltaru najcenniejszego pryzu — hiszpańskiego „Santisima Trinidad", holowanego przez „Prince'a" i eskortowanego przez „Neptune'a". Sztorm powiększył tylko rozmiar poniesionych w bitwie uszkodzeń, zagrażając życiu pozostawionej załogi i grupom pryzowym, stąd decyzja Collingwooda z 23 października, o jego zatopieniu. „Prince" i „Neptune" zabrały podobno wszystkich żywych z pokładu superliniowca i pośpiesznie opuściły okręt nad ranem 24 października (?). Jak się wydaje za wcześnie, bo jak twierdzą Hiszpanie, ktoś go jeszcze ratował i razem z nim poszedł na dno; nie ma też pewności, czy zabrano wszystkich rannych i chorych. Sądzi się, że łącznie z zabitymi (205-216 ludzi) utonęło około 300 członków załogi okrętu. Po wielu perypetiach uratowano natomiast „Algesirasa". Nocą z 24 na 25

313

października jego załoga stoczyła kolejną walkę z rozszalałym żywiołem, ale nazajutrz przybył szkuner hiszpański, który pomógł im zejść ze skały (trzeba było odciąć kotwicę), choć holowanie skończyło się wejściem na przybrzeżną mieliznę. Ostatecznie 26 (?) października łodzie portowe przeciągnęły go do bazy. Co do innych pryzów, to „San Agustin" i „Argonauta" zostały po ewakuacji załóg samozatopione, podpalony zaś „Berwick" wyrzucony na brzeg, gdzie spłonął (25-27 października). W sztormie przepadły też, w nieznanych bliżej okolicznościach, francuskie „Aigle", „Fougueux" (podobno wraz z całą załogą i 30 Brytyjczykami grupy pryzowej) oraz „Intrepide". Natomiast w ciągu 10 dni po bitwie zdołano doprowadzić do Gibraltaru 4 ocalałe pryzy — francuski „Swiftsure" oraz hiszpańskie „Bahama", „San Ildefonso" i „San Juan de Nepomu-ceno". Tak więc z 17 pryzów, które Brytyjczycy wzięli pod Trafalgarem, plus „Rayo", opanowany przez HMS „Donegal" w czasie wypadu kmdr. Cosmao, sztorm przyczynił się do zniszczenia 11 (w tym „Rayo") zaś 3 zdołały ujść do Kadyksu.

Do portu gibraltarskiego wpłynął też wreszcie, wieczorem 28 października, holowany przez „Neptune'a", HMS „Victory", w którego kabinie admiralskiej znajdowało się ciało Nelsona, zakonserwowane w dużej, wypełnionej brandy, beczce. Honorową wartę pełnił przy niej uzbrojony marynarz, powiewająca zaś na prowizorycznym maszcie bandera opuszczona była „do pół".

27 października sztorm skręcił wreszcie kark, a rozhuśtane morze zaczęło się z wolna uspokajać. Collingwood, który sporządził już meldunek o przebiegu bitwy, stanowiący swego rodzaju kuriozum ze względu na warunki, w jakich powstał61, podniósł swoją flagę na przybyłym z Gibraltaru liniowcu

61 Napisał go w czasie sztormu w ciasnej kabinie „Euryalusa", co współcześni uznali za swoisty wyczyn, tym bardziej, że zdołał zebrać i uwiarygodnić niezbędne dane ze wszystkich okrętów, z wyjątkiem nieprawdziwej wiadomości o rzekomym abordażu „Temeraire'a" przez „San Justo" (?) i „Redoutable'a" lub „Neptune"a" (?), a odparciem którego przechwalał się kmdr Harvey. jego dowódca.

314

„Queen", rozpoczynając ponowną blokadę Kadyksu. Popadł przez to w kolejny konflikt z dowódcami okrętów, którzy chcieli wracać do portów brytyjskich — bądź pojedynczo dla dokonania remontów, bądź „z wielką pompą" całą eskadrą.

Blokadę wykorzystał również do nawiązania kontaktów z administracją hiszpańską, starając się osłabić więzy sojuszu francusko-hiszpańskiego. Czy robił to na polecenie rządu brytyjskiego, czy samorzutnie, trudno ustalić, gdyż zaczęło się od kontaktów utylitarnych. W liście do gubernatora prowincji Kadyks, markiza Solany, który powiózł na brzeg 27 października (?), ubrany w galowy mundur kmdr Blackwood, Colllin-gwood proponował wydanie mu wszystkich rannych jeńców Połączonej Floty (którzy, prawdę mówiąc, utrudniali życie na okrętach), co Hiszpan przyjął z zadowoleniem, oferując w zamian wydanie oficerów i marynarzy brytyjskich grup pryzowych, którzy znaleźli się na brzegu. Nazajutrz wyszły z portu fregaty francuskie (pod „flagami parlamentarskimi"?), rozpoczynając ewakuację rannych jeńców. Z kolei jeńcy brytyjscy nie mogli się nachwalić wręcz przyjaznego traktowania ich przez ludność Kadyksu (obdarowywanie żywnością i winem, «goszczenie» w domach itp.). Te pisemne kontakty (wymiana grzecznościowych informacji) oraz drobne upominki zdaniem Collingwooda zachęciły Hiszpanów do zerwania dominacji napoleońskiej i w niedalekiej przyszłości „otworzyły Wellingtonowi drogę na Półwysep Pirenejski".

Śmierć Nelsona przyćmiła wyniki bitwy traflagarskiej, gdyż, zdaniem opinii publicznej, nie mogły one zrównoważyć tej bolesnej straty, zwłaszcza że pobitewny sztorm zmniejszył drastycznie liczbę pryzów. Admiralicja uznała wprawdzie decyzje Collingwooda co do zatopienia uszkodzonych pryzów, lecz, jak się wydaje, nigdy mu tego nie wybaczyła. Sprawa pryzowego dla załóg pozostała więc nadal otwarta, bo choć

315

sprzedano 4 ocalałe pryzy i dochód podzielono między okręty eskadry, to jednak była to suma zbyt mała, by zaspokoić pretensje rozżalonych oficerów i marynarzy. Aby zatem nie zawieść ich zaufania (obniżenie ducha bojowego „in spe" ?, troska o dobre imię Nelsona, którego plan realizowali '?), Parlament przyznał załogom 300 000 funtów szterlingów jako specjalną nagrodę za udział w bitwie („for the day's work"), którą rozdzielono między wszystkich (?) jej uczestników. Z sumy tej wypłacono: dowódcom okrętów (komandorom) po 3362 funty, kapitanom, porucznikom i nawigatorom po 226 funtów, intendentom oraz starszym podoficerom pokładowym, artylerii i chirurgom po 153 funty, podchorążym, młodszym podoficerom okrętowym, sierżantom marines i urzędnikom marynarki po 37 funtów oraz marynarzom i marinersom po 6 funtów 10 szylingów. Niezależnie od tego każdy ranny otrzymał dodatkowo od 100 funtów (ciężko ranny kpt. mar.) do 10 funtów (lekko ranny marynarz)62.

Collingwood otrzymał za bitwę trafalgarską tytuł para i miejsce w Izbie Lordów, brak jest jednak danych dotyczących jego nagród pieniężnych (jako dowódcy eskadry i wiceadmirała). Być może była to zatem swoista kara za utracone pryzy?

Sprawa przesłania meldunku o bitwie — rejsy okrętów łącznikowych do Falmouth i Faro

Sporządzony z mozołem przez Collingwooda meldunek o zwycięstwie powiózł 27 października do Admiralicji w Londynie szkuner łącznikowy „Piekle" (dowódca kpt. mar. John Lapenotiere), zaś dwa dni później z jego kopią dla ambasadora brytyjskiego w Lizbonie wyprawiono do Faro kuter łącznikowy „Entreprenante" (kpt. mar. R. B. Young). Ponieważ ambasador miał ją przesłać do Londynu, wiceadmirał ubezpieczał w ten sposób swego ulubieńca Lapenotiere'a przed jakimś przykrym

62 H o w a r t h , op. cit., s. 234; W a r n e r , op. cit., s. 229.

316

zdarzeniem. W tej zaszczytnej misji dowódca „Pickle'a" zastąpił kmdr. Blackwooda, gdyż Collingwood uznał, iż HMS „Euryalus" będzie mu bardziej przydatny na kotwicowisku — jako pływające więzienie dla ujętych wyższych dowódców Połączonej Floty. Lapenotiere,owi sprzyjało nadal szczęście, więc bez przeszkód dotarł do macierzystych brzegów. Co więcej, w czasie tego szaleńczego rejsu napotkał fregatę „Nautilus", której dowódcę, kmdr. Sykesa, skierował do Lizbony, aby przejął kopię meldunku od ambasadora. 4 listopada „Piekle", po ośmiu dniach podróży, dotarł do Falmouth (Korn-walia). Tu, ze względu na sztorm na Kanale, Lapenotiere wysiadł, najął bryczkę pocztową i pozostałe do Londynu 265 mil angielskich (według innych danych 290 mil, czyli 426,3 lub 466,6 km) przebył w 37 godzin, co stanowiło swoisty rekord („normalna" poczta przebywała ówcześnie tę drogę w pełne dwie doby). Ostatnie metry tej trasy przebiegł, meldując się 6 listopada o godzinie 1 po północy u sekretarza Admiralicji, Marsdena. Ten niezwłocznie obudził I Lorda, adm. Barhama, który po zapoznaniu się z treścią meldunku, zapędził doraźnie zebranych kancelistów do sporządzenia jego kopii. Zaraz też wysłano je do króła, premiera i redaktora London Gazette, a także do brata Nelsona, Williama, Emmy Hamilton (w Merton) i lady Nelson. Barham napisał jeszcze wniosek awansowy, dzięki któremu Lapenotiere mógł nadal wierzyć w swoje szczęście — został komandorem podporucznikiem, a także otrzymał 500 funtów nagrody. Miało to i wydźwięk humorystyczny, gdyż jeszcze tego samego dnia (różnica wynosiła podobno tylko kilkadziesiąt minut) dotarł do Londynu z portugalską kopią meldunku Collingwooda kmdr Sykes, który „Nautilusem" dopłynął do Plymouth i tam najął bryczkę pocztową do stolicy.

Jednakże śmierć uwielbianego powszechnie Nelsona przyćmiła radość zwycięstwa. Nikt nie mógł powstrzymać łez, nawet Jerzy III wraz z małżonką i córkami, samo zaś świętowanie zwycięstwa ograniczyło się na razie do nabożeń-

317

stwa dziękczynnego oraz dodatków nadzwyczajnych gazet londyńskich (w tym The Times)63.

Wyniki bitwy — podsumowanie strat

Bitwa zakończyła się zupełnym zwycięstwem Nelsona (i Collingwooda), którzy rozgromili wręcz Połączoną Flotę, wpędzając jej resztki do Kadyksu, gdzie, zablokowane, uległy całkowitej dewastacji (w 1808 r. okręty francuskie przejęli Hiszpanie). Rozgromili ją, bo choć Royal Navy przejęła tylko 4 pryzy, to jednak straty bezpowrotne Połączonej Floty w jednostkach pływających wyniosły aż 20 okrętów liniowych (jeden wyleciał w powietrze, 15 po uszkodzeniach zatonęło w czasie sztormu, 4 wzięto jako pryzy). Podobnie wysokie były straty osobowe, które szacuje się w granicach rzędu 3500 zabitych i utopionych oraz co najmniej 2500 rannych, ponadto do niewoli dostało się około 4400 marynarzy i żołnierzy. Wśród poległych znalazło się 2 admirałów — kontradm. Magon i adm. Gravina (śmiertelnie ranny, zmarł w styczniu 1806 r. ?), a także 9 dowódców okrętów: 2 komodorów — Alcala-Galiano („Bahama") i Churruca („San Juan Nepo-muceno") oraz 7 komandorów — Alsedo („Montańes"), Argemosa („Monarca"), Baudouin („Fougueux"), Denieport („Achille"), Filhol-Camas („Berwick"), Gourrege („Aigle") i Le Tourneur („Algesiras").

Natomiast Brytyjczycy nie stracili żadnego okrętu (choć 16 liniowców było mniej lub bardziej uszkodzonych), zaś ich straty osobowe wyniosły 449^151 zabitych i utopionych oraz 1214-1241 do 1250 rannych. Na liście poległych widniał sam

63 Podobno tego dnia wysiano ku brzegom Francji (do Boulogne?) tódź z egzemplarzem Govemment Gazette z wiadomością o zwycięstwie trafalgar-skim. V i l l i e r s , op. cit., s. 81. Ponieważ tenże autor podaje na s. 80, że w taki sam sposób Francuzi z Boulogne powiadomili Brytyjczyków 27 października o swoim zwycięstwie pod Ulmem (20 października), być może byt to swoisty system wymiany informacji wojennych w rejonie kanału La Manche?

318

Nelson oraz dwaj dowódcy okrętów, komandorzy — Cooke („Bełlerophon") i Duff („Mars")6 4.

Mieszkańcy Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii jeszcze nie uświadamiali sobie przełomowego znaczenia tego wywalczonego przez Nelsona zwycięstwa choć potwierdziło ono prymat Royal Navy na morzach, już jednak wiedzieli, że udaremniło ono Napoleonowi inwazję na ich Wyspy oraz przeszkodziło w planowanym podboju Królestwa Neapolu i Sycylii (wsparcie oddziałów francuskich od strony morza przez Połączoną Flotę).

C. TRAFALGARU CIĄG DALSZY

— BITWA KOŁO PRZYLĄDKA ORTEGAL (4 listopada 1805 r.)

Złośliwy, czy też sprawiedliwy los spowodował, że i kontr-adm. Dumanoir otrzymał swoją szansę zmierzenia się z Royal Navy, a może ściślej, naprawienia popełnionych w bitwie trafalgarskiej błędów taktycznych.

Jego zespół (4 okręty liniowe — flagowy „Formidable", „Duguay-Trouin", „Mont Blanc" i „Scipion") opuścił wieczorem 21 października akwen bitwy, kierując się ku Cieśninie Gibraltarskiej. Być może kontradmirał chciał przedrzeć się na Morze Śródziemne, ale nazajutrz sztorm oraz dostrzeżone wieczorem żagle, które uznano za zespół kontradm. Louisa płynący z Gibraltaru, spowodowały zmianę kursu na zachodni. Dumanoir postanowił szukać zespołu Allemanda, aby do niego dołączyć. W czasie tych poszukiwań naprawiał żagle oraz usuwał przecieki wody na swych poturbowanych przez bitwę i sztorm okrętach. 25 października dokonał zwrotu na północ, osiągając cztery dni później

64 Dane odnośnie strat osobowych obu przeciwników różnią się od siebie zależnie od źródła, stąd ich interpolacja. Jakiś wptyw na te niedokładności miały straty poniesione również w czasie sztormu np. wg filmu TV Londyn Bitwa pod Trafalgarem (1993 r.) Połączona Flota miała 4400 zabitych i 2500 rannych, podczas gdy eskadra Nelsona 448 zabitych i 1200 rannych.

319

przylądek St. Vincent. Ponieważ Allemand był nadal nieuchwytny, Dumanoir zdecydował się płynąć do Aix (Ro-chefort sur Mer), nie wiedząc, że na tej trasie znajdują się polujące na Allemanda zespoły Royal Navy. W rejonie przylądka Finisterre krążył zespół kom. Richarda Strachana (4 okręty liniowe — flagowy „Caesar", „Hero", „Courageux" i „Namur"), wspomagany przez zespół 4 dużych fregat („Aelous", „Phoenix", „Santa Margarita" i zdobyczna francuska „Revolutionnaire"). Rankiem 2 listopada okręty francuskie minęły przylądek Finisterre, a ponieważ mocno przeciekały, Dumanoir trzymał się blisko brzegu, dzięki czemu wyminął niezauważony stojące dalej w morzu okręty Strachana, który z kolei oczekiwał, że Francuzi zawiną do El Ferrol. Lecz szczęście Dumanoira skończyło się kilka godzin później, kiedy zbliżyła się doń fregata „Phoenix" (dowódca kmdr Thomas Baker). Baker, poszukujący zespołu Allemanda, skierował się tu po napotkaniu statku duńskiego, którego szyper poinformował go, jakoby minął się z zespołem Allemanda na Zatoce Biskajskiej. Baker porzucił więc duński pryz i popłynął do El Ferrol, licząc, że napotka tu Strachana. Zamiast niego natknął się na Dumanoira, którego rozpoznał jako Allemanda. Aby przepędzić intruza, Dumanoir wysłał 74-armatni „Duguay-Trouin", ale Baker na swojej 56-ar-matniej fregacie nie uląkł się przeciwnika. Podjął zatem wymianę ognia, cofając się w kierunku zespołu Strachana. Zanim go rozpoznano, został ostrzelany przez HMS „Caesar", który rozpoczął pościg za liniowcem francuskim, podczas gdy „Phoenix" zawrócił do zespołu fregat. Kiedy „Duguay-Trouin" dołączył do swoich, Strachan przerwał pościg, tym bardziej, iż zapadł już zmierzch. W ciemnościach nocnych Dumanoir odpłynął w stronę przylądka Ortegal (60 km na północny wschód od La Coruna). Ruszyły za nim 3 liniowce Strachana, do których dołączyła fregata „Aeolus", a o świcie 3 listopada druga, „Santa Margarita". Kiedy zaś w ciągu dnia dołączyły jeszcze: okręt liniowy „Namur"

320

oraz fregaty „Revolutionnaire" i „Phoenix" Bakera, Strachan zdecydował się dogonić Dumanoira i wydać mu bitwę generalną. Lecz ten nie myślał o bitwie, gdyż postanowił uchodzić przez Zatokę Biskajską do Aix, choć prędkość marszowa jego okrętów raczej eliminowała sukces. Dlatego już rankiem 4 listopada 1805 r. zostały one doścignięte przez okręty Strachana, na północ od Ortegal, przy czym flagowy „Caesar" znalazł się w odległości 6 mil od końcowego matelota francuskiego, „Scipiona". Liniowce brytyjskie poprzedzane były przez fregaty „Santa Margarita" i „Phoenix", które po godzinie 6 doszły „Scipiona" i ostrzelały go salwami burtowymi. Dumanoir liczył jeszcze, że uniknie bitwy, stąd jego mało przemyślana decyzja o wyrzuceniu części armat za burtę. Nie powiększyło to jednak prędkości, za to osłabiło siłę ognia okrętów. Około godziny 11, chcąc nie chcąc, przyjął więc bitwę.

Strachan, od którego w czasie pościgu odstał „Namur", zdecydował rozegrać ją jakby w „stylu trafalgarskim", uderzając na centrum i ariergardę przeciwnika (tak podobno oświadczył dowódcom okrętów swego zespołu). Podczas kiedy likwidacją tworzącego ariergardę „Scipiona" zajęłyby się fregaty, na centrum i okręt flagowy Dumanoira „Fo-rmidable" (drugi w szyku) uderzyć miał „Caesar" wspomagany przez „Hero". Z kolei Dumanoir, pamiętając zapewne, jak wymanewrował go Nelson pod Trafalgarem, postanowił zmienić szyk, wzmacniając swoje tyły. Dojrzał też odstałego „Namura", którego przy okazji chciał zniszczyć. Tak więc w sposób niezamierzony doszło do pięciogodzinnej bitwy morskiej, stanowiącej jakby ciąg dalszy Trafalgaru.

Manewr francuski odbywał się pod ostrzałem z „Caesara" i „Hero", przy czym okręty przeciwników zbliżyły się do siebie na zasięg strzału pistoletowego. Strachan, który miał trudności ze zmianą kursu, musiał na pół godziny przerwać ostrzał, a widząc, że Francuzi mogą wyminąć go po nawietrz-

Kontradm. Pierre Dumanoir Le Pelley, dowódca awangardy Połączonej Floty (portret ówczesny)

Wiceadm. Pierre Villeneuve, dowódca Połączonej Floty (portret wg E. Quenedeya ?)

Kontradm. Charles Magon de Me-dine, drugi zastępca Villeneuve'a (portret Goeppa)

Komandor Jean Lucas, dowódca liniowca francuskiego „Redoutab-le", z którego bezanmasztu śmiertelnie zraniono Nelsona (portret ówczesny)

Przedbitewna „modlitwa Nelsona"; na półce pawęży rufowej (pod kapeluszem) szabla (rys. ówczesny)

Dowódca tylnej kolumny torowej, wiceadm. Cuthbert Collingwood (ówczesna miniatura)

Dowódca zespołu rozpoznawczego fregat, kmdr Henry Blackwood (obraz J. Hoppnera)

Dowódca HMS „Victory", nieoficjalny zastępca Nelsona w bitwie, kmdr Thomas Hardy (portret ówczesny)

Przygotowanie do podniesienia „świętego sygnału" na rejach „Victory" (obraz Davidsona)

Sygnalista Roome — ten, który osobiście wciągał „święty sygnał" na reje „Victory" (dagerotyp z 1845 r. ?)

Początek bitwy — HMS „Victory" (z lewej) przerywa szyk Połączonej Floty (akwarela N. Pococka)

Nelson w towarzystwie Hardy'ego (odwrócony, z lunetą) na pokładzie rufowym (?) „Victory" (obraz W. Overenda)

I stało się ... Nelson, śmiertelnie zraniony przez „snajpera", upadł na pokład (obraz D. Dightona)

Śmierć Nelsona (obraz A. Devisa)

Z wiadomością o zwycięstwie wysłano do Londynu szkuner „Piekle" (rys. ówczesny)

Pogrzeb Nelsona 8 stycznia 1806 r. — barka z trumną wiceadmirała (w cetrum) opuszcza Greenwich (rys. ówczesny)

Rewers medalu trafalgarskiego projektu Thomasa Webba (prawdopodobnie z 1845 r.)

Zaokrętowanie Napoleona 15 lipca 1815 r. na HMS „Bellerophon", uczestniku bitwy trafalgarskiej (rys. ówczesny)

Francuski uczestnik bitwy trafalgarskiej, „Duguay Trouin", jako zdobyczny hulk „Implacable" służył w Royal Navy aż do 2 grudnia 1949 r., kiedy uroczyście zatopiono go pod obiema banderami

Kiedy zabrakło żywego Nelsona, dominacji brytyjskiej na morzach musiały strzec takie pancerne Nelsony (okręt liniowy „Nelson", r. bud. 1925)

Model HMS „Victory" ze zbiorów Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni (wyk. st. mar. pchor. Antoni Łaniecki)

Przed sarkofagiem Nelsona w katedrze Św. Pawła w Londynie — (od lewej) przewodnik Jonathan Marshall, pracownik „Naszych Sygnałów" Robert McCall i kmdr por. dr Dariusz Nawrot z Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni (fotografia ze stycznia 2001 r.)

321

nej i ujść, kazał „Namurowi" podejść bliżej linii wiatru i atakować w pojedynkę ich czoło. Z kolei kiedy po zwrocie „Hero" wysunął się na czoło zespołu Strachana i skierował w stronę „Scipiona", ostrzeliwanego już przez fregaty, które przeszły na zawietrzną, w lukę za nim wsunął się „Namur". Podążyły za nimi „Caesar" i „Courageux", odcinając od zespołu francuskiego „Duguay-Trouina", który znalazł się na zawietrznej. Strachan miał teraz swoje 4 liniowce i 4 fregaty przeciw 3 liniowcom Dumanoira; toteż mimo dzielności załóg francuskich, wynik bitwy był przesądzony. Ich okręty, pozbawione masztów, kolejno opuszczały bandery, tak że po godzinie 16 bitwę zakończono. Poddał się też najmniej uszkodzony i najnowszy liniowiec Dumanoira „Duguay-Trouin" (r. bud. 1800), którego ucieczkę udaremniły fregaty. Wcielony do Royal Navy jako „Implacable" służył w niej jako okręt bojowy i pomocniczy aż do 1949 r. Bitwa koło przylądka Ortegal, w której Brytyjczycy mieli 24 zabitych i ponad 100 rannych, Francuzi zaś stracili 750 zabitych i rannych oraz około 1200 jeńców, miała wręcz humorystyczne zakończenie. Kiedy Dumanoir pojawił się na pokładzie flagowca Strachana, aby oddać mu swoją szablę, komodor ze zdumieniem dowiedział się, że przez pięć godzin walczył nie z wyczekiwanym... Allemandem, lecz z uczestnikiem bitwy pod Trafalgarem, o której podobno (?) nic jeszcze nie wiedział. Jak by jednak nie było, los pozwolił mu zrealizować marzenie Nelsona — w obu bitwach Royal Navy zdobyła łącznie 21 pryzów (22 był zniszczony „Achille"). Los też wynagrodził go awansem na kontradmirała (w „eskadrze niebieskiej"), Orderem Łaźni oraz roczną pensją 1000 funtów 6 5.

fc Dumanoir, po powrocie z niewoli w 1809 r., stanął przed sądem morskim, ale uwolniony został od zarzutów m.in. za odniesioną pod Ortegal ranę (?). Napoleon w czasie swego zesłania żałował, że nie kazał go stracić za okazany „brak charakteru pod Trafalgarem". W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 542-543.

21 — Trafalgar 1805

322

Gdzie był w takim razie komandor Allemand, którego tak wytrwale poszukiwały zespoły Royal Navy?

„Nieuchwytny Allemand" i ostatnia wyprawa oceaniczna floty cesarskiej

Allemand (5 okrętów liniowych, jednostki zaopatrzenia), po nieudanej próbie połączenia się 20 sierpnia 1805 r. z Villeneuve'em w zablokowanym Kadyksie, odszedł na środkowy Atlantyk, aby oczekiwać na sposobną okazję. Potem zapewne zdecydował, że przyśpieszy ją, działając na wschodnioatlantyckich komunikacjach brytyjskich. Przystąpił więc do tak popularnej we flocie francuskiej „wojny krążowniczej" (guerre de course) 6 6. Krążył zatem między przylądkiem Finisterre a Maderą i Wyspami Kanaryjskimi, zatrzymując statki brytyjskie i koalicyjne, które sprzedawał z reguły w portach hiszpańskich. Niewątpliwie jego największym sukcesem było opanowanie 26 września liniowca „Calcutta". Później ruszył ku Wyspom Kanaryjskim, dokąd dotarł pod koniec października. W dniu bitwy koło Ortegal stał już na wodach Teneryfy, goszczony przez tamtejszy garnizon hiszpański. Wysadził chorych na ląd, zaprowian-tował załogi, sprzedał zatrzymane pryzy, a następnie popłynął na wody portugalskie. Po trzech dniach zatrzymał statek brytyjski i od niego dowiedział się o bitwie pod Trafalgarem oraz śmierci Nelsona. Allemand aż do połowy grudnia pływał po wodach iberyjskich i wtedy od kapitanów 3 zatrzymanych statków brytyjskich dowiedział się o likwidacji Połączonej Floty Villeneuve'a oraz że poluje na niego silna eskadra brytyjska. Wykorzystując zatem okres mglistej pogody, zdecydował się wracać do Aix, dokąd bez przeszkód dotarł 24 grudnia 1805 r. Rajd jego „niewidzialnej eskadry" (jak nazwała ją Admiralicja) uszczuplił flotę

66 Guerre de course (franc.) — zwalczanie żeglugi handlowej przeciwnika przy pomocy okrętów kaperskich, jak też zespołów regularnej floty wojennej.

323

brytyjską (poza HMS „Calcutta") o 3 korwety (slupy?) oraz 42 statki handlowe. Za powyższe sukcesy awansowano go na kontradmirała.

Niejako wymiennie, realizując jednak plany Napoleona, opuściły Brest 13 grudnia 1805 r. dwa zespoły okrętów. Cesarz bowiem, po rezygnacji z inwazji na Wyspy, wysłał okręty Villeneuve'a na Morze Śródziemne, zaś okręty Ganteaume'a wyprawić miał na Karaiby. Zapewne brak zaufania do wiceadmirała, jak i sugestia Decresa spowodowały, że eskadrę bresteńską podzielono na dwa zespoły, aby wykonać dwa cele operacyjne. Zespół kontradm. Corentina Leisseguesa (5 okrętów liniowych, 2 fregaty, korweta) wyruszył na Antyle, aby dostarczyć posiłki wojskowe na San Domingo oraz wznowić anty-brytyjską „guerre de course". Z kolei zespół kontradm. Jana Willaumeza (6 okrętów liniowych, transportowce) dokonać miał wypadu na wody południowego Atlantyku, aby wspomóc Holendrów w obronie Kraju Przylądkowego, a następnie zawrócić i przez Karaiby dotrzeć do Nowej Funlandii — cały czas zwalczając brytyjską żeglugę handlową. Podczas kiedy Leissegues dostał się w strefę ciężkiego sztormu, do Willaumeza uśmiechnął się los — zdobył dwa pryzy brytyjskie. Uruchomiło to jednak pościg Royal Navy, która, sądząc, że ściga Al-lemanda, wyprawiła się za... Leisseguesem na Antyle. Ten zaś, po wyładowaniu 22 stycznia 1806 r. w Port-au-Prince trzech kompanii piechoty, odszedł do Zatoki Ocoa, gdzie rozpoczął remont uszkodzonych w sztormie okrętów. Dopadł go tam 6 lutego zespół wiceadm. Johna Duckwortha (łącznie 7 okrętów linowych) i korzystając z zaskoczenia (część okrętów na czas remontu zdemontowała armaty), rozgromił w ciągu 1,5 godziny. Spłonęły broniące się do końca: flagowy „Imperial" i „Diomede", zaś „Alexandre", „Jupiter" i „Le Brave" poddały się. Uszły tylko fregaty i korweta. Ponadto Francuzi stracili

324

około 1200 zabitych i rannych oraz 1400 jeńców, Brytyjczycy natomiast 300-400 rannych 6 7 .

Nie zrealizował też celów operacyjnych Willaumez. Zanim dotarł na wody afrykańskie, Kraj Przylądkowy podbili Brytyjczycy (8 stycznia 1806 r.), krążowanie wokół Wyspy Świętej Heleny okazało się bezskuteczne, zaś przejście na Antyle utrudniła sztormowa pogoda, a silne szkwały rozproszyły zespół po wodach karaibskich. Prześladowane przez Royal Navy 3 okręty zespołu po wielu perypetiach przedostały się do kraju w 1807 r. („Cassard", „Foudroyant" i „Veteran"), 3 pozostałe zaś schroniły się na wodach Stanów Zjednoczonych („Impetueux" zniszczyli Brytyjczycy 14 września 1806 r. w Zatoce Chesapea-ke, uszkodzony „Eole" sprzedano na rozbiórkę, „Patriotę" zaś powrócił do Francji dopiero w 1809 r.). Choć Willaumez przechwycił 17 pryzów przeciwnika, to zysk z ich sprzedaży nie zrekompensował poniesionych strat. Nie dziwi zatem, że po cięgach, jakie otrzymała flota francuska w latach 1805-1806, cesarz utracił (chyba już na zawsze ?) zaufanie do niej.

Czy Trafalgar można uznać zatem za koniec marzeń o supremacji francuskiej na morzach?

D. TRAFALGARSKIE POKŁOSIE

2 listopada 1805 r. HMS „Victory", po prowizorycznych naprawach w Gibraltarze, ubezpieczany przez HMS „Belleis-le", wyruszył z „cennym ładunkiem" do Spithead. Wskutek przeciwnych wiatrów i złego stanu technicznego dotarł tam dopiero po przeszło 30 dniach. W kabinie admiralskiej liniowca znajdowała się — pilnowana przez straż marynarską— beczka wypełniona brandy, doczesne miejsce spoczynku największego bohatera królestwa. Sprawował nad nią opiekę dr Beatty, który w czasie tej podróży dwukrotnie zmieniał brandy

67 Wieczorkiewicz (op. cii., t. I, s. 544-545) umiejscawia tę bitwę k/przylądka Haitien (pisze o nim „Haiti"), po przeciwnej, północnej stronie wyspy San Domingo.

325

w beczce w trosce o właściwą konserwację zwłok. W Spithead (?) Beatty przeprowadził dokładne ich oględziny, połączone z częściową sekcją i wydobyciem śmiercionośnej kuli karabinowej. Wbiła ona w jeden z kręgów stosu pacierzowego Nelsona złoty frędzel urwany z jego admiralskiego epoletu. Po niezbędnych ablucjach ciało wiceadmirała umieszczono w ołowianej trumnie, wypełnionej mieszaniną brandy, kamfory i mirry. W Sheerness, 21 grudnia, trumnę tę przeniesiono do złowieszczego podarunku kmdr. Beniamina Hallowella, drewnianej trumny wyciosanej z podstawy grotmasztu francuskiego liniowca „Orient", zatopionego pod Abukirem. W obecności kmdr. Hardy'ego, oficerów „Victory" i licznych przyjaciół wiceadmirała przewieziono ją jachtem do Gravesend (?) i umieszczono w Muzeum Malarstwa, gdzie stać miała przez dwa tygodnie 6 8.

Główne uroczystości pogrzebowe odbyły się z początkiem roku 1806. 8 stycznia, podczas silnego wiatru południowo-zachodniego, trumnę, umieszczoną na specjalnej barce żałobnej, przewieziono Tamizą z Greenwich do gmachu Admiralicji. Towarzyszyła jej cała flotylla barek i łodzi wiosłowych oraz 9 admirałów, 500 pensjonariuszy Greenwich Royal Hospital, Lord Mayor Londynu, a także przewoźnicy wodni, zrzeszeni w londyńskiej korporacji przewoźników. Nazajutrz trumnę przeniesiono na specjalny karawan, zbudowany w kształcie dziobu i rufy „Victory", który załoga liniowca pociągnęła do katedry św. Pawła. Tam Nelson spoczął w wystawnym grobowcu wykutym z czarnego marmuru. W kondukcie znaleźli się m.in. książę Clarence (późniejszy król William IV), były towarzysz służby Nelsona w Indiach Zachodnich oraz jako główny żałobnik, adm. Peter Parker, były przełożony i mentor Nelsona. Towarzyszyło im 30 admirałów i komodorów oraz

68 H o w a r t h . op. cit., s. 238. Natomiast Warner {op. cit., s. 239) podaje, że uroczystość odbyta się 23 grudnia, trumnę przewieziono do Greenwich a odprowadzało ją 30 000 ludzi, biły dzwony, strzelano z dział salutacyjnych i opuszczono bandery „do pół".

326

100 komandorów (wśród nich Hardy i Blackwood), rodzina, przyjaciele, a także tłumy zwykłych londyńczyków, szczerze opłakujących poległego bohatera Trafalgaru. Podobno Emmy Hamilton nie dopuszczono do udziału w tych uroczystościach.

Czy królestwo brytyjskie zrealizowało spisany na „Victory" testament Nelsona?

Pośmiertnie nadano wiceadmirałowi upragniony tytuł hrabiowski (Earl). Przejął go wraz z pensją 5000 funtów rocznie i darowizną 100 000 funtów i używał brat William, którego zasługi wobec państwa były zwięźle mówiąc „żadne". Małżonce Fanny przyznano stałą pensję 2000 funtów rocznie (pensje skasowano dopiero w 1945 r.), a obu siostrom jednorazowo po 15 000 funtów. Natomiast o oddanych pod opiekę Ojczyzny dwóch ukochanych kobietach Nelsona — Emmie i ich córce Horacji — „owa Ojczyzna", za którą oddał życie, z miejsca zapomniała. Emma podjęła starania o przyznanie jej emerytury państwowej za usługi, które czyniła dla Mediterranean Fleet jako żona ambasadora brytyjskiego w Neapolu, ale mimo poparcia byłych podwładnych Nelsona, nic nie zyskała. Opuszczona również przez rodzinę ukochanego, po wyprzedaży wszystkiego, co dało się spieniężyć, próbowała utrzymywać się z pożyczek oraz gier hazardowych. Uwięziona za długi w 1811 r., zbiegła rok później do francuskiego Calais, gdzie w 1815 r. zmarła w nędzy i opuszczeniu. Dopiero wtedy jedna z sióstr Nelsona zaopiekowała się małą Horacją, którą zresztą szybko wydano za mąż, za pastora Warda.

Zaiste w opowieściach o niewdzięczności korony brytyjskiej jako instytucji państwowej, nie ma ani krzty przesady.

Tylko o pół roku przeżył swego rywala i zwycięzcę wiceadm. Villeneuve, dowódca Połączonej Floty. Przewieziony do Wielkiej Brytanii przez kmdr. Blackwooda na HMS „Euryalus" został uwięziony w Reading. W kwietniu 1806 r. uwolniono go (podobno na słowo ?), zezwalając powrócić do Francji. Tu zamierzał wyjaśnić Napoleonowi przyczyny swego

327

postępowania, ale cesarz, dla którego Villeneuve po prostu „przestał istnieć", odmówił jakiegokolwiek spotkania. Wobec tak jawnej niełaski zrozpaczony wiceadmirał wpadł w depresję i po napisaniu listu pożegnalnego do żony (pisał go w hotelu w Rennes w Bretanii, gdzie oczekiwał na wezwanie do Paryża) popełnił 22 kwietnia 1806 r. samobójstwo, przebijając się sztyletem. Oficjalnie ogłoszono, że zrobił to w obawie przed sądem wojennym, ale okoliczności śmierci wzbudziły szereg wątpliwości, sugerując, że mogło to być również morderstwo polityczne (sześć ran od pchnięcia sztyletem zamiast jednej, przejęcie przez policję listu pożegnalnego i zatajenie go przed żoną, nieprawdziwy meldunek złożony cesarzowi — tylko jedna rana zadana ostrym szpikulcem itp.). Co prawda nie obwiniano za morderstwo samego Napoleona, lecz mógł to być ktoś z jego otoczenia lub z ministerstwa marynarki, w którego interesie było zrzucenie całej winy za klęskę trafalgarską na Villeneuve'a, podczas kiedy rozprawa sądowa mogła ujawnić innych winowajców. Z kolei anglo-fobowie, biorąc pod uwagę szybkie zwolnienie wiceadmirała z niewoli, sugerowali prowokację brytyjską, mającą na celu skompromitowanie cesarza (zemsta za klęskę). Choć ostatecznie w historiografii przyjęła się wersja samobójstwa wskutek rozstroju nerwowego, opowieść o losach Villeneuve'a możemy zakończyć nie pozbawionym goryczy stwierdzeniem, że był to jego drugi Trafalgar — klęska w życiu osobistym.

W styczniu 1806 r. zmarł w Kadyksie, z powodu ran odniesionych w bitwie, drugi z dowódców Połączonej Floty, adm. Federico Carlos ks. de Gravina. Podobno przed zgonem oświadczył: „Umieram, ale jestem szczęśliwy. Wierzę i mam nadzieję, że idę połączyć się z Nelsonem, największym z bohaterów jakich wydał świat"69. Można się zastanawiać, dlaczego los tak bezpardonowo potraktował najważniejszych uczestników bitwy trafalgarskiej.

m V i 11 i e r s, op. cit., s. 68. Nie udało mi się ustalić dokładnej daty jego śmierci.

328

O jej bohaterach władze brytyjskie przypomniały sobie z okazji 40-lecia bitwy (zbiegła się ona w czasie z budową pomnika Nelsona w Londynie). Odszukano i „odkurzono" wtedy wykonawców „świętego sygnału", podniesionego na rejach „Victory". Oficer sygnałowy John Pasco, awansowany po bitwie na kmdr. ppor., a zwolniony do rezerwy w 1815 r. w stopniu kmdra, został po 30 latach zapomnienia powołany do służby (w wieku 72 lat) jako dowódca okrętu-hulka komendanta bazy Portsmouth... HMS „Victory" (!) i w roku następnym awansowany na kontradmirała. Trudniej było odnaleźć sygnalistę Roome'a. Okazało się, że znikł on z pokładu liniowca jeszcze w grudniu 1805 r., kiedy zamierzano go nagrodzić. Prawdopodobnie, jako były przewoźnik barkowy z Tamizy, został on wcielony do Royal Navy w systemie „branki", toteż kiedy „Victory" wróciła do kraju na remont... zdezerterował. Po zakończeniu wojen z Napoleonem dezerterów ułaskawiono (?), więc i poszukiwań zaprzestano. Teraz jednak nie pożałowano sił i środków, odnajdując wynędzniałego 80-letniego starca w szpitalu marynarskim w Greenwich. Zanim coś zdecydowano — zmarł, ale przedtem wykonano jego podobiznę. Tak, dzięki dagerotypowi, ocalono twarz jedynego uczestnika bitwy, którego nowa technika portretowania — fotografia - zachowała dla pamięci pokoleń.

Sam „święty sygnał" został w niesmaczny sposób strawes-towany w okresie 90 \rocznicy Trafalgaru, choć uczyniono to w zbożnym celu, bo dla ratowania innego okrętu flagowego Nelsona — HMS „Foudroyant". Aby uchronić go przed rozbiórką, grupa pasjonatów rozpoczęła zbieranie funduszy pozwalających przebudować go na okręt szkolny. Wśród sponsorów znalazła się firma farmaceutyczna Beechama, której „Foudroyant" zawdzięczał wielką tablicę reklamową na śródokręciu, parodiującą „święty sygnał": „England expects that every man will do his duty — and take Beecham's Pills" (Anglia oczekuje, że każdy wypełni swój obowiązek — i za-

329

żyje pigułki przeczyszczające Beechama). Zapewne Nelsonowi w zaświatach nie podobało się takie świętokradztwo i w czerwcu 1897 r. „Foudroyant" spłonął w trakcie przebudowy w stoczni Blackpool70.

* * *

Bezpośrednim pokłosiem Trafalgaru była napoleońska odwetowa „blokada kontynentalna"...

SATS, s. 322, S. B e r n a 11, 125 dykteryjek morskich, Gdynia 1960. s. 30.

ODWET ZA TRAFALGAR — NAPOLEOŃSKA „BLOKADA KONTYNENTALNA"

Cesarz, powiadomiony 18 listopada o bitwie pod Trafalgarem, mógł potraktować ją jako niewiele znaczącą potyczkę morską, gdyż w tym czasie pławił się w glorii własnych sukcesów lądowych. Po kapitulacji Ulmu zajął 13 listopada Wiedeń, z którego w popłochu uciekł Franciszek II, zaś 2 grudnia 1805 r. rozgromił pod Austerlitz (Sławków) połączoną armię rosyjsko-austriacką, zmuszając ponownie do ucieczki Franciszka II i Aleksandra I. Owo zwycięstwo (alianci 27 000 zabitych i rannych, 11 453 jeńców, 194 działa; Francuzi 8300 zabitych i rannych) zda się całkiem zatarło w jego pamięci klęskę trafalgarską. Miary sukcesu dopełniły jeszcze: układ pokojowy z pechowym Franciszkiem II (25 grudnia), w którym pozbawił Austrię jej posiadłości niemieckich i włoskich; wypędzenie z Neapolu wrogiej mu dynastii Burbonów (27 grudnia), która po Trafalgarze podpisała z Brytyjczykami układ sojuszniczy i dzięki temu mogła przy pomocy Royal Navy zbiec na Sycylię (tron neapolitański przekazał cesarz bratu Józefowi) oraz... ciężka choroba premiera brytyjskiego Pitta. Ten bowiem, podniecony zwycięstwem trafalgarskim, oczekiwał teraz klęsk Napoleona na lądzie, a tymczasem nadeszły wieści o Ulmie, Wiedniu i Austerlitz. Opozycja

331

oskarżyła go więc o roztrwonienie funduszy na finansowanie III koalicji, a nawet o pohańbienie monarchii i zażądała dymisji — co niewątpliwie przyspieszyło zgon (zmarł 23 stycznia 1806 r., dwa tygodnie po pogrzebie Nelsona). Nowym premierem został Charles Fox.

Napoleon przystąpił teraz do dyplomatycznego rozbicia koalicji. Prowadząc rozmowy pokojowe z Brytyjczykami, wymógł na nich wypowiedzenie wojny Prusom (przyrzekł Foxowi przekazanie pruskiego Hanoweru), z kolei aby zmusić cara do sojuszu antybrytyjskiego, podburzył sułtana Selima III, co wywołało wojnę rosyjsko-turecką (listopad 1806-sier-pień 1807) i turecko-brytyjską (styczeń 1807-styczeń 1809), w których próbował pełnić rolę mediatora. Rozpoczął też porządkowanie spraw niemieckich. Zlikwidował wegetujące Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (cesarz Franciszek II zrzekł się korony, pozostając cesarzem Austrii, Franciszkiem I), tworząc w zamian 12 lipca 1806 r. z jego ziem tzw. Związek Reński, którego został protektorem. Niezadowolone z przedsięwzięć napoleońskich Prusy, choć miały przyrzeczoną pomoc rosyjską, zostały rozbite w niemal błyskawicznej miesięcznej kampanii (9 października-7 listopada 1806 r.). Po zlikwidowaniu zagrożenia lądowego i przy braku czasu na odbudowę floty francuskiej po klęsce trafal-garskiej, cesarz postanowił pokonać „perfidny Albion" (13 września 1806 r. zmarł premier Fox, co przerwało rokowania pokojowe z Brytyjczykami), zamykając porty europejskie dla przywożonych morzem towarów angielskich. Dlatego 21 listopada 1806 r. wydał w zdobytym Berlinie dekret o blokadzie kontynentalnej, obowiązujący wszystkie państwa sojusznicze i zależne od Francji.

„Dekret Cesarza Francuzów ogłaszający Wyspy Brytyjskie zablokowanymi i zarządzający obronę przed handlem Anglików", bo taką nazwę nosił ten dokument, ustalał w 11 artykułach warunki blokady. Zakazano wszelkich kontaktów, handlu i korespondencji z Wielką Brytanią; handlu wyrobami

332

i towarami angielskimi pod groźbą konfiskaty tychże; zarządzono internowanie i traktowanie jak jeńców wojennych obywateli brytyjskich przebywających na terenie cesarstwa, państw z nim sprzymierzonych oraz ziem podbitych przez wojska francuskie i sojusznicze oraz ogłoszono blokadę portów Wielkiej Brytanii i jej kolonii.

Europa miała być zamknięta dla towarów brytyjskich (nawet przewożonych na statkach państw trzecich), przez co przemysłowi brytyjskiemu zagrażała nadprodukcja i wegetacja, a handlowi i kupiectwu — bankructwo; tym samym brak dostępu do europejskich rynków zbytu zmusiłby Brytyjczyków do korzystnych dla cesarstwa rokowań pokojowych. Co więcej, umocniłby się przez to monopol handlu i przemysłu francuskiego w Europie. Doszło zatem do swoistego paradoksu — Royal Navy blokowała porty kontynentu europejskiego, a te z kolei cesarz zamknął dla żeglugi i towarów brytyjskich. „Chcę podbić morze — potęgą lądu" — oświadczył. Oznaczało to również, że konsumenci napoleońskiej Europy zostaną pozbawieni angielskich wyrobów włókienniczych i towarów kolonialnych (bawełna, barwniki naturalne, kawa, kakao, herbata, cukier trzcinowy), a to sprzyjało uprawianiu kontrabandy. Na wielką skalę.

W odpowiedzi na blokadę Napoleona rząd brytyjski zabronił wszystkim statkom pod banderą neutralną zawijać do portów francuskich lub portów państw sprzymierzonych z Francją (dekret z 7 stycznia 1807 r.), a następnie ogłosił blokadę ujść Emsu, Wezery i Łaby z portami Emden, Brema i Hamburg (dekret z 11 marca 1807 r.). Tymczasem Napoleon, po rozbiciu wiosną 1807 r. wspomagającej Prusy armii rosyjskiej, traktatem pokojowym w Tylży (7-9 lipca 1807 r.) rozszerzył blokadę na porty rosyjskie i pruskie, oderwane od Prus Wolne Miasto Gdańsk, a nawet na utworzone na mocy traktatu tylżyckiego (polskie) Wielkie Księstwo Warszawskie, choć nie leżało ono nad Bałtykiem (towarów angielskich poszukiwano na rogatkach miast). Latem 1807 r. jedynymi państwami nieuczestniczącymi

333

w blokadzie były już tylko Dania, Szwecja i Portugalia. Lecz próby wprowadzenia jej tam stały się przyczyną nowych wyczerpujących wojen. Ustępliwość Danii doprowadziła bowiem do krwawej interwencji brytyjskiej (zniszczenie 2 września 1807 r. Kopenhagi i części floty duńskiej, wcielenie do Royal Navy 18 duńskich okrętów liniowych, opanowanie duńskiej wyspy Helgoland), a w konsekwencji wybuchu wojny brytyjsko-rosyjskiej i brytyjsko-duńskiej (4 listopada 1807 r.) oraz rosyjsko-szwedzkiej (21 lutego 1808 r.). Z kolei armia napoleońska, która pomaszerowała do Portugalii, przepędziła jej regenta Dom Joao do Brazylii (29 listopada 1807 r.). Po tych sukcesach militarnych zaostrzono blokadę1. Dekretami z Fontainebleau (13 października 1807 r.) i Mediolanu (23 listopada) uznano wszystkie towary kolonialne oraz „niektóre inne" za towary angielskie (chyba że papiery okrętowe podawały inaczej), a każdy statek neutralny, który odwiedził port brytyjski, podlegał konfiskacie. Z kolei Brytyjczycy, rozciągając blokadę na wszystkie porty, do których rząd francuski zabronił zawijać statkom angielskim i zapowiadając konfiskatę wszystkich statków mających dokumenty francuskie, wprowadzili jednocześnie nakaz zachodzenia do swoich portów dla statków neutralnych dla otrzymania tzw. licencji, bez której nie przepuszczano ich do blokowanych portów napoleońskiej Europy (dekret z 11 listopada 1807 r.). Jednak wcześniej musiały odsprzedać

1 Po Tylży cesarz zaplanował dla swojej floty operację desantową na Sycylii. Royal Navy zablokowała jednak Brest, Kadyks i Cieśninę Gibraltarską, przez co nie doszło do zamierzonej koncentracji floty i sit desantowych w Tulonie. W tej sytuacji nakazał zespołom kontradm. Allemanda i Cosmao-Kerjuliena (łącznie 10 okrętów i 3 transportowce), które znajdowały się w rejonie Sycylii, aby przewiozły zaopatrzenie na Wyspy Jońskie (przekazane przez Rosję traktatem tylżyckim). Mimo ciężkiego sztormu (uszkodzenie flagowego „Commerce de Paris" i 2 transportowców) flota francuska wpłynęła 12 marca 1808 r. na redę Korfu, spędzając z niej zespół brytyjski kmdr. Thomasa Harveya. W drodze powrotnej wymanewrowała z kolei blokujący Cieśninę Sycylijską zespół kontradm. Martina, zawijając 10 kwietnia do Tulonu. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 555-556.

334

w portach brytyjskich 25% swego ładunku. Dlatego II dekret mediolański Napoleona, z 17 grudnia 1807 r., zagroził kapitanom statków „z licencją", że zostaną uznane „za angielskie", a więc skonfiskowane lub zniszczone. Postawiło to handel państw neutralnych w kłopotliwej sytuacji (praktycznie nie można było uniknąć kontroli Royal Navy), udaremniając tranzyt towarów. Co więcej, rząd USA zamknął swoje porty dla towarów brytyjskich 22 grudnia (formalnie „dla statków stron walczących"). Blokada stała się więc teraz nie tylko czynnikiem ekonomicznym wojny, lecz również środkiem militarnym, gdyż Wielka Brytania została zagrożona w swoim bycie państwowym. Poza normalnymi dochodami eksportowymi (za towary kolonialne, barwniki, wyroby włókiennicze) utraciła ona 3/4 dostaw drewna i 1/6 dostaw zboża z Rosji i krajów bałtyckich oraz znacznie ograniczono jej międzynarodową wymianę kapitałową. Aby nie ustąpić Napoleonowi, musiała szukać nowych rynków zbytu (Lewant, Ameryka Łacińska, Brazylia), a także, wykorzystując wywalczoną przez Nelsona dominację na morzu, nowych rozstrzygnięć zbrojnych. I nadal rozwijać kontrabandę w Europie.

Aby mieć pod ścisłą kontrolą celną całość wybrzeży europejskich, Napoleon zdecydował się opanować Hiszpanię (brytyjski Gibraltar, potajemny eksport do Wielkiej Brytanii wysokogatunkowej wełny owczej), choć formalnie popierała ona blokadę. Wykorzystując konflikt dynastyczny (spór między królem Karolem IV a infantem Ferdynandem) i sprawę nadużyć władzy przez ministra Manuela Godoya, cesarz wymusił przekazanie tronu hiszpańskiego bratu Józefowi. Wywołało to wybuch powstania antyfrancuskiego (2 maja 1808 r.) i kilkuletniej wojny z Francją (tzw. guerilla), do której, po stronie Hiszpanii, przystąpiła również Wielka Brytania (sierpień 1808 r.) 2. Sądząc, że Napoleon ugrzązł

2 Klęska francuskiego gen. Duponta pod Bailen (22 lipca 1808 r.) była pośrednią przyczyną kapitulacji eskadry adm. Francois Rosily'ego-Mesrosa (5 okrętów liniowych, w tym 4 ocalałe spod Trafalgaru — „Algesiras", „Heros",

335

w Hiszpanii na dłużej (sforsowanie Samosierry 30 listopada, zajęcie Madrytu 3 grudnia, ponowna intronizacja brata na króla), na sojuszniczą Francji Bawarię uderzyła 10 kwietnia 1809 r. Austria3. Lecz cesarz, który powrócił spiesznie na front, rozbił Austriaków w czterech kolejnych bitwach i 12 maja zajął Wiedeń. Po przejściowym kryzysie wojskowo-politycznym (przegrane bitwy pod Aspern-Essling i Sacile oraz polska pod Raszynem, antyfrancuska partyzantka Hofera w Tyrolu i von Schilla w Brandenburgii, quasi-klątwa Piusa VII) do cesarza znów uśmiechnęła się fortuna.

Uwięził Piusa VII i wcielił ziemie państwa papieskiego do Francji, rozbił freikorps von Schilla, pobił Austriaków pod Wagram oraz zmusił ich do zawarcia rozejmu w Znojmie (11

„Neptune" i „Pluton"), zablokowanej od stycznia 1808 r. w Kadyksie (najpierw przez zespół kontradm. Purvisa, potem zaś przez zespół wiceadm. Collingwooda oraz hiszpańską załogę forteczną wiceadm. Juana Moreno). Rosily-Mesros stawił zacięty opór, licząc na odsiecz gen. Duponta, ale skapitulował, kiedy nie nastąpiła, oddając Collingwoodowi francuskie „ostatki" spod Trafalgaru. Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cit., t. I, s. 558-559) miało to miejsce 14 czerwca (?), co jest omyłką.

3 Nie zapominając o Antylach, gdzie broniły się jeszcze Martynika i Gwadelupa, cesarz wysłał tam w lutym 1809 r. eskadrę kmdr. Aimable'a Troude'a (3 okręty liniowe, 2 transportowce z wojskami), która po przełamaniu blokady Lorient dotarła na Karaiby. Tymczasem Martynika już skapitulowała, zaś Gwadelupę blokowała silna eskadra brytyjska kontradm. Alexandra Cochrane'a. Troude zawrócił, ale 17 kwietnia doszło do bitwy koło Porto Rico, w której utracił liniowiec „d'Hautopoul". Oderwał się jednak od brytyjskiego pościgu, powracając do Lorient (wśród jego okrętów był „Polonais" — „Polak"). Wysłany mu na wsparcie drugi zespół floty został zablokowany przez Royal Navy na kotwicowisku między Aix i Oleron (tzw. reda baskijska) i nocą z 11 na 12 kwietnia zaatakowany przez brandery (podobno łącznie 30). W zamieszaniu bitewnym okręty francuskie (11 liniowców, 4 fregaty) wycofały się do Rochefort, osiadając jednak na płyciznach w rejonie ujścia rzeki Charente. Niezdecydowanie dowódców brytyjskich (adm. Gambier i kmdr. Thomas Cochrane) pozwoliło kontradm. Allemandowi na wprowadzenie okrętów do Rochefort (z wyjątkiem 4, które wieczorem 12 kwietnia zniszczyli Brytyjczycy, kiedy zdecydowali się na ponowny atak; wśród nich był okręt liniowy „Ville de Varsovie", co ze smutkiem trzeba odnotować). Ry n ie w i c z, op. cit., s. 9-11.

336

lipca 1809 r.). Co więcej — armia Księstwa Warszawskiego zajęła Kraków, po bitwie pod Talavera de la Reina wyparto armię brytyjską z Hiszpanii do Portugalii4, marsz. Bernadotte, wspólnie z epidemią malarii udaremnił brytyjską operację desantową w rejonie ujścia Skaldy i na wyspie Walcheren (sierpień-wrzesień 1809 r.), zakończyła się też wojna rosyjsko-szwedzka (17 września 1809 r.), w wyniku której Szwecja stała się napoleońskim stronnikiem (marsz. Jean Bernadotte, wojskowy rywal Napoleona, został usynowiony przez Karola XIII jak następca tronu ks. Karol Jan), choć co prawda musiała oddać Rosji Finlandię i Wyspy Alandzkie, a Napoleonowi Pomorze Nadodrzańskie.

Po takich sukcesach traktat pokojowy z Austrią (14 października 1809 r.) uczynił z niej wasala Francji — pozbawiono ją 1/3 terytoriów, zredukowano armię do 150 000 ludzi, zmuszono do wypłacenia kontrybucji 85 min florenów w złocie, a nawet do... wydania cesarzowi za żonę 18-letniej Marii Ludwiki, córki Franciszka I (2 kwietnia 1810 r). Napoleon, troszcząc się o własną dynastię, rozwiódł się zatem ze starszą o 6 lat Józefiną i nie zawiódł — 20 marca 1811 r. urodził mu się upragniony syn, Napoleonek, zwany „Orlątkiem". Z kolei ciągle intrygujący przeciw swemu cesarzowi marsz. Bernadotte udał się do Szwecji, aby objąć tam regencję.

Ochłonąwszy po sprawach wojskowo-dynastycznych, cesarz zajął się znów blokadą kontynentalną. Okazało się bowiem, że po 4 latach funkcjonowania jej system doprowadził Europę do niemal pełnej samowystarczalności z jednej strony, z drugiej zaś rozwinął zjawisko kontrabandy do wprost niewyobrażalnych rozmiarów. Wspólnym wysiłkiem chemików i botaników zastąpiono: kawę — cykorią, cukier trzcinowy — miodem, syropem winogronowym i cukrem buraczanym (buraki cukrowe), zaś barwniki — niebieski (indygo) — urzetem barwierskim (pastel) i purpurowy (koszenila) — marzanną. Ponadto

4 Za bitwę pod Taiaverą i udany odwrót gen. Wellesleyowi nadano tytuł lorda Wellingtona. Historia Francji, t. II, s. 166.

337

w Królestwie Neapolitańskim udało się zaaklimatyzować uprawę bawełny. Przyczyną rozkwitu kontrabandy była natomiast „papierowość" blokady francuskiej, gdyż słaba flota cesarska nie była w stanie opuścić swoich baz. Te zaś blokowała Royal Navy, która, usadowiona na otaczających kontynent małych wyspach — Helgoland, Anholt (duńskie), St. Marceuf, Chausey, Hoedic i Houat (wybrzeże normandzko-bretońskie), przybrzeżne wyspy Dalmacji i Archipelagu Jońskiego oraz na Maderze (portugalska), nie tylko skutecznie zwalczała francuską żeglugę kabotażową, ale również przyzwalała na wykorzystanie ich jako dynamicznie rozwijających się ośrodków kontrabandy. Choć cesarz karał „dla przykładu" (za kontrabandę holenderską zdetronizował 9 czerwca 1810 r. brata Ludwika, a Holandię wcielił do Francji, podobnie postąpił z księstwami Oldenburg, Lauenburg, Salm i Arenburg, republiką Valais, a także z wolnymi miastami hanzeatyckimi Bremą, Hamburgiem i Lubeką), spodziewanych efektów nie odniósł, gdyż miał przeciw sobie zarówno skorumpowany francuski aparat celny, jak i rzesze konsumentów, gotowych zapłacić każdą cenę za ulubione artykuły kolonialne. W końcu zdesperowany, dekretem trianońskim z 1 sierpnia 1810 r. zakazał handlu tymi towarami bez względu na ich pochodzenie, kazał je publicznie palić, a importerów obciążać wysokimi opłatami celnymi. Ponieważ jednak potrzebował pieniędzy na prowadzenie wojen, nie był w tych przedsięwzięciach konsekwentny i postępował czasem wbrew założeniom blokady. Np. już od marca 1809 r. policja wydawała potajemnie imienne „licencje" na wwóz niektórych towarów kolonialnych, pod warunkiem wywozu towarów francuskich o takiej samej wartości (oficjalnie „licencje" wprowadzono w lipcu 1810 r.). Dzięki nim Francja wyeksportowała swoje nadwyżki zbożowe z roku 1809, które za 6 min funtów szterlingów w złocie, wykupiła... Wielka Brytania. Ponoć cesarz odczuwał niesmak z tego powodu, ale pieniądze przeznaczył na wojnę z Rosją.

Zamysł jej podjął, jak się przypuszcza, w odpowiedzi na wprowadzenie przez cara Aleksandra w listopadzie 1810 r.

22 — Trafalgar 1805

338

tzw. nowej taryfy celnej za importowane z Francji towary (jedwabie, aksamity, wysokogatunkowe wina) oraz wydanie przez niego 31 grudnia dekretu o handlu neutralnym (otwarcie portów rosyjskich dla statków państw neutralnych). Zdziwionemu niemile Napoleonowi car tłumaczył, że odkąd rosyjscy ziemianie przestali sprzedawać Brytyjczykom swoje produkty rolne, „znikło angielskie złoto, którym opłacali francuskie towary". Podobno upewniło to cesarza, że nieskuteczność blokady i nieustępliwość brytyjska ma swoje źródło w Petersburgu, gdyż Anglicy zawsze liczą na Rosję jako lądowego partnera i że bez pokonania Rosji ich nie pokona.

Decyzję o wojnie przyspieszył kryzys handlowo-przemys-łowy roku 1811. Nadprodukcja francuskich towarów luksusowych (wyroby jubilerskie, stylowe meble, galanteria skórzana, odzież, tkaniny, koronki, wytworna bielizna) wobec braku odbiorcy światowego zachwiała rynkiem wewnętrznym Francji. Aby ją zlikwidować cesarz dokonał wielomilionowych zamówień na rzecz armii (tkaniny i galanteria skórzana na mundury paradne) i dworu (strojne ubiory), zmusił też podległe sobie dwory europejskie do podobnych zakupów, ale sytuacja rynkowa była nadal chwiejna, gdyż wystąpił również kryzys żywnościowy. Nieurodzaj zbóż w 1811 r. wywołał zwyżkę cen chleba i rozruchy głodowe na przednówku 1812 r. Okazało się, że nieprzemyślana decyzja cesarza o sprzedaży zboża ze zbiorów 1809 r. zachwiała ekonomiką francuską, uratowała zaś ekonomikę brytyjską. Ta bowiem odczuwała już skutki blokady, zwłaszcza w dziedzinie produkcji przemysłowej (wzrost bezrobocia, rozruchy „luddystów" w 1811 r.), gdyby zaś doszło jeszcze do klęski głodu, kto wie, czy Brytyjczykom nie przyszłoby negocjować z Napoleonem „w sytuacji bez wyjścia"5.

5 Dla zabezpieczenia żeglugi kabotażowej przed atakami Brytyjczyków rozpoczęto, wykorzystując Oust, prawy dopływ rzeki Vilaine. kopanie kanału śródlądowego, łączącego Brest z Nantes nad Loarą. Zamierzano skierować go potem do Rochefort nad Charente i zakończyć w Bordeaux nad Garonną. Do

339

Cesarz jednak, co należy złośliwie podkreślić, uratował przez swoją wspaniałomyślność Królestwo Albionu, niwecząc skuteczność wprowadzonej przeciw niemu przecież blokady kontynentalnej. Teraz, aby pokonać Brytyjczyków, musiał uderzyć na Rosję. I to jak najprędzej, gdyż z początkiem 1812 r. otwarła swoje porty dla statków brytyjskich Szwecja, zarządzana już przez, jak zawsze nielojalnego, byłego podwładnego cesarza, Bernadotte'a, który zabezpieczył się przed konsekwencjami tajnym sojuszem z Aleksandrem I (5 kwietnia 1812 r.). Ten, w odpowiedzi na napoleońskie traktaty wojskowe z Prusami (24 lutego) i Austrią (14 marca), zakończył wojnę z Turcją (28 maja) i zawarł sojusz wojskowy z Wielką Brytanią (16 lipca). Sojusz ten mógł skomplikować położenie cesarskiej Wielkiej Armii (355 000 Francuzów, 72 521 Polaków, 190 000 Niemców z państw Związku Reńskiego, Włochów, Hiszpanów i Holendrów, 20 000 Prusaków i 30 000 Austriaków) w czasie jej uderzenia na Rosję, ale Napoleonowi na razie sprzyjało szczęście. Bowiem 18 czerwca 1812 r. Stany Zjednoczone wypowiedziały Brytyjczykom wojnę pod hasłem „o wolny handel i prawa marynarzy" (poszło o dezerterów z Royal Navy, pływających na statkach amerykańskich, których siłą zabierano w czasie przeprowadzanych kontroli), co zaangażowało gros floty brytyjskiej po drugiej stronie Atlantyku6.

Lecz rozpoczęta 24 czerwca wojna z Rosją zawiodła oczekiwania wszystkich. 420-tysięczna armia cesarska (265 000 ludzi musiało pozostać na szlaku Francja-Niem-cy-Rosja dla zabezpieczenia dowozu zaopatrzenia) nie napotkała bowiem przeciwnika. Ten zaś, stosując taktykę „spalonej

czasu otwarcia kanału doraźnie wzmacniano eskortę statków zespołami płaskodennych kanonierek oraz ustawiano na brzegach baterie artylerii polowej. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 568.

6 Wypowiedzenie wojny nastąpiło niejako post factum, gdyż 15 czerwca 1812 r. Wielka Brytania ogłosiła blokadę morską USA, sądząc, że spacyfikuje tym wojowniczość Amerykanów.

340

ziemi", wciągnął ją w głąb Rosji, unikając bitew generalnych oraz oczekując na nadejście zimy (mrozy rzędu -40°Q i maszerującej z Mołdawii tzw. armii dunąjskiej Kutuzowa. Cesarz, łudząc się możliwością rokowań z carem, popełnił przy tym trzy poważne błędy: nie wcielił ziem litewskich do Księstwa Warszawskiego (zrażona tym miejscowa ludność nie wystawiła planowanej 100 000 armii), odmówił wysłania korpusu wojsk polskich ks. Poniatowskiego na Wołyń dla wywołania powstania antyrosyjskiego i powstrzymania nadciągającej armii dunąjskiej oraz... nie zniósł poddaństwa chłopów rosyjskich (czego oczekiwała tamtejsza szlachta i chłopstwo), zamieniając agresywną wojnę w jakąś słuszną wyprawę na pomoc rewolucji chłopskiej (czego oczekiwała Europa)7. Toteż mimo spektakularnego zajęcia Moskwy, połączonego z grabieżą i pożarem miasta, Wielka Armia rozpoczęła swój dramatyczny odwrót, w którym została rozbita uderzeniami rosyjskich wojsk regularnych i partyzanckich oddziałów zawiedzionych chłopów, dla których przestała być „wyczekiwanym wyzwolicielem", stając się „znienawidzonym najeźdźcą"8.

7 Projekt dekretu zwalniającego chłopów od poddaństwa rozważał Napoleon w czasie pobytu w Moskwie, zobligowany pogłoskami, jakoby przybył to zrobić na wezwanie cara, który obawiał się swoich obszarników (!). Uważano również, że jest on nieślubnym synem carycy Katarzyny II, który przybywa po należną mu koronę rosyjską. T a r l e , op. cit., s. 359-363.

8 Na kierunku nadmorskim (ubezpieczenie od północy natarcia sił głównych) działał po osi Tylża-Mitawa-Ryga X korpus marsz. Jacquesa Mac-donalda (32 000 ludzi), wspierany od strony morza przez zespół okrętów kontradm. Pierre'a Baste'a. Rosyjską Flotę Bałtycką, która wraz z flotą szwedzką miała wysadzić desant na tyłach korpusu Macdonalda (wobec nieporozumień ze Szwedami), wykorzystano do ewakuacji z Petersburga do Finlandii wielu instytucji wojskowych i państwowych, a następnie do przerzutu do Rewia (Tallin) korpusu ekspedycyjnego gen. Magnusa von Essena. W sierpniu powstrzymał on natarcie Macdonalda na Rygę, zaś wspierająca go rosyjska flota wiosłowa w składzie 102 kanonierek wdarła się we wrześniu na Lelupę (lewy dopływ Dźwiny), zajmując Mitawę (Jełgawa) i udaremniła kolejną ofensywę Macdonalda, który wobec odwrotu sił głównych Wielkiej

341

Po utracie ponad 250 000 żołnierzy zabitych oraz zmarłych z zimna, głodu i chorób, a także co najmniej 200 000 jeńców, cesarz opuścił 6 grudnia 1812 r. Wielką Armię (jeszcze około 100 000 ludzi) i, przekazawszy dowodzenie marsz. Muratowi, udał się do Paryża, aby zorganizować nową.

Lecz Murat zawiódł go — oddał bowiem bez walki Księstwo Warszawskie, uchodząc za Odrę. Z konieczności kampania 1813 r. toczyła się więc na ziemiach niemieckich, przy czym opuszczali go nieustannie dotychczasowi niemieccy i austriaccy sojusznicy. Co więcej, Bernadotte wysłał przeciw niemu (za obietnicę oderwania Norwegii od Danii) 30 000 korpus wojsk szwedzkich. Cesarz popełnił też kolejny poważny błąd, nie ściągając z Hiszpanii swojej doświadczonej w bojach 250 000 armii. Zamiast niej wysłano do Niemiec 250 000 jako tako wyszkolonego rekruta, co przesądziło o przegranej Napoleona w wielkiej „Bitwie Narodów" pod Lipskiem (16-19 października 1813 r.). W jej wyniku rozpadł się Związek Reński, zaś resztki armii cesarskiej (70 000 żołnierzy plus 60 000 maruderów) przekroczyły 1-7 listopada Ren, przenosząc wojnę na ziemie etniczne Francji. Zablokowane załogi francuskie,

Armii wycofał się do Prus (działania Rosjan ubezpieczał od strony Bałtyku zespół Royal Navy kontradm. Thomasa Martina). W październiku car, obawiając się jednak o losy Floty Bałtyckiej (9 okrętów liniowych, dowódca, Anglik, adm. George Tatę) odesłał ją wraz z Flotyllą Białomorską (7 okrętów liniowych, dowódca, Anglik, wiceadm. Roman Crown) do portów brytyjskich. Bazując w Blackstone (łącznie 16 okrętów liniowych, 6 fregat, kilkanaście korwet i brygów) zostały wzmocnione przez sprowadzoną z Lizbony eskadrę wiceadm. Sienjawina (9 okrętów liniowych) i wraz z brytyjską Northern Fleet (?) blokowały aż do kwietnia 1814 r. wybrzeża Holandii. Rosjanie skierowali także do walk na lądzie marynarzy z gwardyjskiej kadry floty w Petersburgu (Witebsk, Borodino, gdzie wyróżniła się artyleria kadry floty). Część marynarzy wcielono też do oddziałów saperskich i pontonierskich. Ponadto w kampanii 1812 r. rosyjską armią dunajską dowodził kontradm. Paweł Cziczagow, były minister marynarki. Dważdy Krasnoznamiennyj Bałtijskij Flot, Moskwa 1978, s. 67; E. K o s i a r z , Wojny na Bałtyku X-XIX w., Gdańsk 1978, s. 369-370; W i e c z o r k i e w i c z , op. cif., t. I, s. 578-580, 591-593; W. H u b e r t , Wojny bałtyckie. Bydgoszcz (1938), s. 552-555.

342

pozostawione w twierdzach Modlin, Zamość, Gdańsk, Głogów, Magdeburg i Hamburg kolejno kapitulowały, wycieńczone głodem (listopad-grudzień 1813 r.). Na podkreślenie zasługuje zwłaszcza obrona Gdańska, blokowanego od strony morza przez zespół Royal Navy kontradm. Thomasa Martina i flotyllę rosyjskich kanonierek wiosłowych kmdr. Ludwiga Heydena, którego to portu bronił uczestnik bitwy trafalgarskiej, kontradm. Piotr Dumanoir Le Pelley.

Kampania roku 1814 rozpoczęła się w nowej dla imperium napoleońskiego sytuacji polityczno-wojskowej. Odpadły od niego Księstwo Warszawskie, państwa Związku Reńskiego, królestwa Hiszpanii, Włoch i Neapolu (marsz. Murat za cenę zachowania tronu przystąpił do koalicji), a w Holandii wybuchło powstanie antyfrancuskie, które przywróciło tron dynastii orańskiej. Przegrana pod Lipskiem zadecydowała też o zakończeniu wojny brytyjsko-duńskiej (14 stycznia 1814 r.), co godziło dotkliwie w napoleoński system blokady kontynentalnej. Dania utraciła na rzecz Wielkiej Brytanii wyspę Helgoland, zrzekła się unii z Norwegią, która przeszła we władanie szwedzkie, jej siły zbrojne zaś włączono do wojsk koalicji antyfrancuskiej (w zamian zwrócono jej księstwo Lauenburg oraz Wyspy Dziewicze w archipelagu Małych Antyli). Ustały zatem działania jej odbudowanej po klęsce wrześniowej 1807 r. floty (około 130 szkunerów kanonierskich, ponad 70 kanonierek wiosłowych), która w rejonie mórz Północnego i Bałtyckiego spełniała rolę zbrojnego ramienia blokady, literalnie egzekwując jej postanowienia.

W czasie siedmioletnich walk Duńczycy zdobyli 335 statków brytyjskich (plus 67 zatrzymanych w portach) o łącznej wartości 20 min talarów, podczas gdy Brytyjczycy wzięli około 400 pryzów (plus 600 statków zajętych w portach brytyjskich) o wartości 4 min talarów (lecz straty te skompensowały im zagarnięte we wrześniu 1807 r. okręty, których wartość oszacowano na 274 min talarów). Zespoły duńskich sił lekkich działały tak skutecznie, że Wielka Brytania musiała

343

wprowadzić na tych akwenach system konwojowy, oferując go odpłatnie statkom innych bander (tzw. Licence System). Mimo tego wiele statków brytyjskich, zamiast pływać w konwojach, wolało posługiwać się banderami państw neutralnych.

Floty duńskiej nie mogła zastąpić flota USA, która wcale dobrze radziła sobie z Royal Navy9, zresztą nie było żadnej koordynacji tych działań z flotą francuską. Za to we znaki dali się Brytyjczykom kaprzy amerykańscy, docierający nawet na Morze Irlandzkie i kanał La Manche. Jeszcze w 1812 r. zdobyli oni 125 statków brytyjskich, z których 80 o wartości 1,5 min dolarów — sam tylko kpt. Joshua Barney w ciągu 90-dniowego rajdu. Spowodowało to wzrost stawek ubezpieczeniowych Lloyda do 25%.

Zdesperowany Napoleon, wierząc nadal w swoje szczęście wojenne, odrzucił kolejne propozycje pokojowe (korona cesarska i Francja w granicach traktatu pokojowego z 9 lutego 1801 r., a następnie już tylko w granicach etnicznych z 1792 r.), odnosząc szereg lokalnych sukcesów militarnych. Nie zdecydował się jednak na przekształcenie tej wojny w ogólnonarodową wojnę rewolucyjną, być może dobrze wiedząc, że wyniszczona Francja ma już dość wszelkich wojen. Nie wiedział jednak, że ma przeciw sobie również armię, swoich generałów i marszałków, ministrów, a nawet najbliższą rodzinę. Zamiast walczyć chcieli oni korzystać z osiągniętych apanaży i przywilejów. Toteż kiedy Napoleon bił przeciwnika pod Reims (13 marca) i Arcis-sur-Aube (20-21 marca), minister Talleyrand porozumiał się z carem i sprowadził pod Paryż 100 000 armię koalicyjną. Broniący stolicy marsz. Marmont skapitulował po symbolicznym oporze i pod naciskiem brata cesarza, Józefa, oraz Talleyranda wydał rankiem 31 marca

9 Do zwalczania blokady New London przez zespół RN kmdr. Thomasa Hardy'ego (2 okręty liniowe, 2 fregaty) użyli Amerykanie Fultonowskiego okrętu podwodnego „Mute". Jego atak na flagowy HMS „Ramillies" nie udał się i „Mute", stale odtąd prześladowany przez jednostki brytyjskie, zatonął 26 czerwca 1814 r. koło Long Island (podobno samozatopiony?).

344

miasto w ręce koalicji („dla ratowania Francji"). Napoleon, powiadomiony o tej zdradzie, ruszył na pomoc Paryżowi, ale alianci nie chcieli już z nim rokować, zaś utworzony pospiesznie przez Talleyranda 1 kwietnia „rząd tymczasowy" szybko go zdetronizował.

11 kwietnia 1814 r. zwycięscy alianci postanowili o jego dalszym losie. Miał dożywotnio zachować tytuł cesarza i objąć „w osobiste władanie", jako królestwo, wysepkę Elbę (223,5 km2, 12 000 mieszkańców, stolica Portoferraio), sąsiadującą z rodzinną Korsyką. Na utrzymanie własne i maleńkiej armii (400 grenadierów starej gwardii, 109 polskich szwoleżerów gwardii), powiększonej wkrótce o 200 ochotników z różnych oddziałów armii francuskiej, otrzymywać miał corocznie od króla Francji 2 min franków. Marii Ludwice z synkiem „Orlątkiem" przyznano we władanie księstwo Parmy, a pozostałej rodzinie cesarskiej dożywotnie renty (średnio 30 000 franków rocznie). 20 kwietnia cesarz uroczyście pożegnał się z 1 pułkiem grenadierów gwardii, po czym odjechał do portu Frejus, gdzie 30 kwietnia 1814 r. zaokrętował się na brytyjskiej fregacie „Undaunted" (dowódca kmdr Thomas Ussher). 3 maja zawinęła ona bez przeszkód do Portoferraio, gdzie Ussher z ulgą pożegnał swego niezwykłego i niebezpiecznego pasażera...

Wraz z abdykacją cesarza przestała obowiązywać oficjalnie napoleońska blokada kontynentalna ,0, choć Brytyjczycy utrzymali blokadę portów francuskich aż do 30 listopada 1818 r. (konferencja akwizgrańska o wycofaniu wojsk okupacyjnych z Francji). Wbrew założeniom, nie spełniła ona planów Napoleona (poza doraźnymi korzyściami finansowymi), choć blisko już było do załamania ekonomiki brytyjskiej. Blokada nie stała się zatem odwetem za Trafalgar. W pamięci Europejczyków zapisała się trwale tylko dokuczliwością swoich przepisów, zaś tradycji ludowej dała nowych bohaterów

10 W dostępnej literaturze nie natrafiłem na datę zniesienia blokady, należy zatem przyjąć, że ustała ona wraz z odejściem od władzy ustawodawcy.

345

spośród najbardziej znanych przemytników. Jedyną jej rzeczywistą korzyścią był rozwój chemii spożywczej — zastąpienie wielu surowców kolonialnych będącymi „akurat pod ręką" surowcami roślinnymi Europy (np. we Francji cukier z buraków cukrowych zaczął wypierać cukier trzcinowy już w latach trzydziestych XIX w.). Najdotkliwszym zaś jej skutkiem była ruina ekonomiczna kwitnących ongiś wielkich portów francuskich, takich jak Marsylia czy Bordeaux. Cesarz, który po klęsce trafalgarskiej „stracił serce" nie tylko dla floty wojennej, lecz i handlowej, nie zwracał już uwagi na porty jako miejsca ożywionej wymiany handlowej ze światem. Zdławione z zewnątrz przez blokadę Royal Navy, pozbawione dostaw z zaplecza, marniały, zdane wyłącznie na żeglugę kabotażową lub pełnienie roli baz kaperskich (małe porty). Z upływem czasu stawały się więc bastionami antynapoleońs-kiego rojalizmu. Będąca środkiem represji blokada kontynentalna nie przyczyniła się do rozwoju ekonomiki francuskiej, miała jednak rację bytu, kiedy państwo wzięło pod ochronę swoich kupców i producentów, gwarantując im pewien stały poziom zysków. Wyszło to na jaw już kilka miesięcy po abdykacji Napoleona — wobec „zalewu" rynku francuskiego towarami brytyjskimi nastąpiło zubożenie i bankructwo wielu manufaktur przemysłowych i warsztatów. Lecz rząd Burbonow ani myślał o jakiejkolwiek wojnie celnej z Wielką Brytanią. Blokada wpłynęła pośrednio również na zahamowanie rozwoju francuskiej floty handlowej. Do 1812 r. utraciła ona co najmniej 4/5 stanu statków pełnomorskich (ponad 1300 jednostek), a równie dotkliwe były straty wśród jej załóg, które w 1814 r. sięgnęły liczby 120 000 oficerów i marynarzy (wobec 36 000 w 1806 r.), więzionych przez Brytyjczyków na starych hulkach ". Podobne ogołocenie z załóg wystąpiło i we

11 Np. w Gillingham (baza Chatham) znajdowały się hulki (pontony więzienne) „Rochester", „Queen", „Sandwich" i „Irresistible" oraz hulk szpitalny. Przetrzymywano na nich jeńców z wojsk lądowych i marynarki po 400-800 ludzi na każdym, których pilnowało po 50 żołnierzy. Żywiono ich

346

francuskiej flocie wojennej. Dźwigając się po trafalgarskim ciosie, posiadała ona w 1813 r. już 71 okrętów liniowych, a dalszych 42 znajdowało się w budowie (stocznie francuskie, włoskie i holenderskie). Brakowało jednak oficerów i marynarzy na ich załogi. A że cudzoziemcy (Włosi, Holendrzy, Duńczycy) coraz niechętnej służyli cesarzowi, na większości okrętów znajdowały się tylko załogi szkieletowe. Stąd ich niegotowość do walki i przymusowy postój w bazach (np. w 1812 r. w eskadrze tulońskiej zabrakło ludzi do obsadzenia dywizjonu ćwiczebnego, który miał szkolić załogi dla okrętów bojowych). Nie mogąc zatem zmierzyć się z zespołami Royal Navy (w 1813 r. 240 okrętów liniowych, w tym 70 pryzów francuskich, hiszpańskich i duńskich, a dalszych 33 w budowie), Francuzi użyli do zwalczania żeglugi przeciwnika szybkich fregat działających w pojedynkę lub samowtór (po 2 jednostki), osiągając niekiedy znaczące sukcesy (np. kpt. mar. Renę Denis-Lagarde na „Clorinde" zagarnął zimą 1813 r. 13 statków brytyjskich). Skończyły się one w pierwszym kwartale 1814 r., kiedy ostatnie 7 fregat (w tym „Clorinde")

przez 5 dni w tygodniu chlebem i mięsem, przez 2 pozostałe dni rybą i ziemniakami. Z powodu ciasnoty panowała wysoka śmiertelność (np. na dolnym pokładzie hulku „Brunswick" o wymiarach 38x 12x1,5 m ulokowano 460 jeńców), powiększana jeszcze przez brak higieny (np. na jednym z hulków spośród 360 jeńców amerykańskich zmarło w ciągu kwartału 1814 r. aż 84). Więzienie na hulkach miało złamać morale jeńców, gdyż ekonomicznie były one zbyt kosztowne (np. utrzymanie 700 jeńców na dużym hulku więziennym kosztowało rocznie 5869 funtów, podczas gdy 6000 więźniów w więzieniu Dartmoor tylko 2862 funty). Dlatego po 1820 r. więzienia na hulkach stopniowo likwidowano. W ciągu dnia jeńcy pracowali w pobliskich portach i arsenałach, w czasie wolnym zajmowali się przeważnie modelarstwem okrętowym (z wykorzystaniem nawet kości wolowych), stanowiącym dodatkowe źródło utrzymania (2-4 funty za wykonany model). Ponieważ rząd brytyjski uparcie (i celowo) odmawiał szerszej wymiany jeńców, dla wielu marynarzy francuskich takie uwięzienie stanowiło prawdziwą przerwę w życiorysie (czasem nawet kilkunastoletnią). A. K o p e r k i e w i c z , Ponura sława więziennych hulków, „Morze" 1983, nr 2; A. S t r z e 1 b i c k i, Jenieckie modele. „Morze" 1978, nr 8.

347

zniszczyli lub przechwycili Brytyjczycy. Z kolei znacznie liczniejsi kaprzy francuscy (najsłynniejsi — Józef Bavastro na Morzu Śródziemnym, Jean Laffite na Atlantyku i Robert Surcouf na Oceanie Indyjskim) pochwycili lub zniszczyli w latach 1805-1814 5314 statków brytyjskich, tracąc 440 własnych jednostek (apogeum przypadło na rok 1810, kiedy zniszczyli 619 statków za cenę 67 własnych)12.

12 Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cif., t. I, s. 590) mimo tych strat w 1810 r. taryfa ubezpieczeniowa została obniżona z 12 do 6%. W 1800 r. brytyjska flota handlowa posiadała 17 410 statków o pojemności netto (użytkowa) 1 856 000 RT, zaś w 1810 r., mimo poniesionych strat, już 21 550 statków o pojemności netto 2 210 661 RT, co świadczyło o niezwykłej prężności brytyjskiego przemysłu stoczniowego. K o s i a r z , Wojny na Bałtyku, s. 367.

LĄDOWY TRAFALGAR — BITWA POD WATERLOO I REJS NA WYSPĘ ŚWIĘTEJ HELENY

Los tak sprawił, że ostatnie sto dni panowania upłynęły cesarzowi Napoleonowi w cieniu armii i floty brytyjskiej. Zaczęło się od lądowania w Prowansji, zagrożonego zarówno przez Royal Navy, jak i francuską flotę królewską. 26 lutego 1815 r. małą armię napoleońską — batalion grenadierów, szwadron szwoleżerów gwardii (lansjerów) Jerzmanowskiego oraz 1-2 kompanie 35 pp i 50 żandarmów (łącznie 1100 ludzi) zaokrętowano w wielkiej tajemnicy w Portoferraio na bryg „Inconstant" oraz 6 małych żaglowców transportowych (w tym „L'Etoile" i „Saint Esprit" z Polakami), dołączając jeszcze 4 armaty, zdjęte w ostatniej chwili z umocnień portowych. O godzinie 19 ta flotylla desantowa pod banderami królestwa Elby (srebrne z czerwonymi pasami po przekątnej i 3 złotymi pszczołami) opuściła port. Szła w rozproszeniu, kierując się z wolna na północny zachód.

W czasie trwającego trzy doby rejsu tylko raz doszło do spotkania z francuskim okrętem dozorowym, brygiem „Ze-phyr". Jego dowódca, kpt. mar. Andrieux, zbliżył się do „Inconstanta", a widząc banderę Elby, przez tubę głosową spytał złośliwie kpt. Taillade'a o samopoczucie cesarza. Po odpowiedzi dozorowiec odszedł, nie wykrywając ukrytych

349

pod pokładem żołnierzy. Okrętów brytyjskich na szczęście nie napotkano, choć krążyły na pewno po Zatoce Genueńskiej i Cieśninie Korsykańskiej (w tym slup „Partridge"). 1 marca o godzinie 15 flotylla wpłynęła do małej zatoki Jouan, na południe od przylądka Antibes, i rozpoczęła wysadzanie desantu.

Po wylądowaniu, które odbyło się bez przeciwdziałania sił królewskich, a przy radosnych wiwatach straży celnej i ludności, cesarz udał się do Grasse, gdzie wydał odezwę do armii i narodu francuskiego, twierdząc, iż przybył do Francji, aby żądać zwrotu tronu cesarskiego i dać wolność ludowi Francji. Witany radośnie przez władze lokalne i mieszkańców ruszył do Paryża.

Droga przypominała marsz triumfalny. Grenoble zajął jeszcze 7 marca, Lyon 10 (tu zdetronizował Ludwika XVIII i unieważnił jego konstytucję), a w Lons le Saulnier przyjął, wraz z 4 pułkami piechoty, do „swej armii" marsz. Neya, który wcześniej obiecał królowi, iż przywiezie mu Napoleona „w żelaznej klatce" (14 marca). Do Fontainebleau cesarz przybył na czele wiernych sobie pułków i gromad uzbrojonego chłopstwa 19 marca przed północą. Niemal o tej samej porze Ludwik XVIII, w otoczeniu rodziny, uciekł z Paryża ku granicy holenderskiej pod opiekę wojsk brytyjskich. Napoleon wjechał do stolicy następnego dnia wieczorem, witany przez rozentuzjazmowane tłumy, które wniosły go na rękach do pałacu Tuilerie.

Niemal natychmiast zabrał się do pracy. Bo choć złożył Francuzom przysięgę, że zapewni im teraz wolność i pokój, to przecież tydzień wcześniej Kongres Wiedeński wyłączył go „poza nawias obywatelskich i społecznych stosunków Europy" i wyjął spod prawa. A to oznaczało wojnę. Toteż wspólnie z ministrem wojny, marsz. Ludwikiem Davoutem, przystąpił do opracowywania planu działań wojennych i odbudowy armii francuskiej, zdemobilizowanej z 1814 r., po jego abdykacji. Pewnym handicapem była nieobecność na terenie Francji wrogich armii koalicyjnych, choć stacjonowały one

350

tuż za jej granicami (w Piemoncie — armia austriacko--sardyńska, w Wielkim Księstwie Badenii — armia austriacka, w Bawarii — armia rosyjska, na terenach belgijskich — armia brytyjska Wellingtona i armia pruska Bluchera) w łącznej liczbie ponad 715 000 żołnierzy.

Te rozwinięte wzdłuż granic armie znajdowały się jednak w trudnych warunkach bytowych i wymagały uzupełnień broni i zaopatrzenia. Jednak wobec nadmiernie wydłużonych lądowych linii komunikacyjnych i zdewastowanego transportu kołowego, koalicjanci zdecydowali się na zaopatrywanie swoich armii drogą morską przez Morze Północne i porty belgijskie, ochraniane przez Brytyjczyków. Szczególnie dogodnym portem była Ostenda, która miała regularne połączenie z Dover. Z Ostendy, połączonej kanałem wewnętrznym z Brugią i położoną dalej Gandawą, można było przedostać się do Brukseli. Bądź drogą wodną, płynąc w dół Skaldy aż do Kanału Brukselskiego (Willebroek) i następnie samym kanałem, bądź drogą bitą Gandawa-Bruksela. Stolica Belgii z kolei znana była jako węzeł drogowy i wodny, gdyż przechodziły tędy ważne szlaki komunikacyjne, łączące Belgię z Francją, Holandią i państwami niemieckimi.

Zaplanowane przez Napoleona uderzenie na Belgię gwarantowało mu zatem przecięcie tych ważnych dla koalicji linii zaopatrzenia i sparaliżowanie jego dostaw. Nie zamierzał jednak uderzać bezpośrednio z Pikardii lub Artois na rejon nadmorski i porty belgijskie, gdyż naraziłby się potem na atak obu armii koalicyjnych (od południowego wschodu) i zostałby przyparty do morza, ale zaatakować przeciwników z tzw. położenia środkowego — śmiałym manewrem wedrzeć się między armię Wellingtona (rejon Brukseli) i Bluchera (rejon Charleroi-Leodium), a potem pobić je w dwóch oddzielnych bitwach, nie dopuszczając do połączenia sił. Zwycięstwo w Belgii pozwalało mu na przecięcie zachodnioeuropejskich linii komunikacyjnych z Wielką Brytanią, a przez to na ponowną jej blokadę.

351

Do realizacji powyższego planu nie miał jednak wystarczających sił ze względu na kłopoty przy organizacji nowej armii. Najwartościowsze oddziały tworzyły tzw. armię polową, liczącą 198-200 tys. ludzi, której korpus wandejski gen. Lamarque'a (17 000 ludzi) pacyfikował Wandeę, gdzie znów wybuchło powstanie rojalistyczne; zwalczał także dywersyjne desanty brytyjskie wysadzane z okrętów Royal Navy. Do działań w Belgii przeznaczono tzw. armię północną, liczącą 115 474 ludzi i 358 dział. Dowodził nią bezpośrednio sam cesarz, zaś szefem sztabu (stan na 15 czerwca) był marsz. Nicolas Soult.

Na uboczu tych przygotowań pozostawała francuska marynarka wojenna. Pod koniec 1814 r. liczyła ona jeszcze 73 okręty liniowe i 41 fregat, choć większość z nich stała zdewastowana w blokowanych przez Royal Navy portach, oczekując na rozstrzygnięcia lądowe. Do walki z nimi Admiralicja przeznaczyła 30 okrętów liniowych z Channel Fleet, które krążyły między Ushant a Finisterre, gotowe do wzmocnienia sił blokadowych i zwalczania „łamaczy blokady" '.

Wobec skierowania większości pułków brytyjskich z Hiszpanii na wojnę amerykańską2 i nikłych szans na sprowadzenie wojsk z Wysp, armię brytyjsko-niemiecko-niderlandzką tworzył marsz. Artur Wellesley ks. Wellington w oparciu o miejscowe kontyngenty wojskowe. 15 czerwca 1815 r. liczyła ona 97 784 ludzi i 204 działa, a jej stanowisko dowodzenia (szef sztabu gen. Edward Barnes) znajdowało się w Brukseli. Niemal do ostatniej chwili Wellington był przekonany, że Napoleon uderzy przede wszystkim od strony Lens i Lille na

1 W okresie „stu dni" doszło tylko 30 kwietnia do potyczki pod Ischią, w której HMS „Rivoli" zdobył fregatę „Melpomenę oraz do kolejnego ataku na Gwadelupę, której gubernator, wiceadm. Linois, opowiedział się za Napoleonem. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 600-604.

2 Prowadziły ją ze zmiennym szczęściem armie obu stron na pograniczu USA i Kanady (m.in. spalenie Waszyngtonu 24 sierpnia 1814 r.) oraz wzdłuż wsch. wybrzeża USA (desanty morskie); zakończona pokojem w Gandawie, ratyfikowanym w lutym 1815 r„ który przywrócił status quo antę bellum.

352

jego linie komunikacyjne łączące porty Morza Północnego z Brukselą. Dlatego formowanej pospiesznie 7 DP (7 brygad i 3 bataliony garnizonowe) powierzył osłonę granicy holenderskiej (od morza do Mons), dróg wiodących z wybrzeża do Brukseli (przez Gandawę) oraz portów Nieuport i Ostenda. Z kolei armia pruska marsz. Gebharda von Bliichera (szef sztabu gen. August von Gneisenau) była jednolita narodowościowo i 15 czerwca liczyła 116 827 ludzi oraz 358 dział.

Armia francuska przekroczyła granicę holenderską 15 czerwca nad ranem, podzielona na trzy ugrupowania dla przyśpieszenia forsowania Sambry. Cesarz postanowił najpierw pobić Bliichera, a potem nacierać na Brukselę, ale zdrada gen. de Bourmonta ujawniła ten plan. Wtedy Wellington skoncentrował wojska pod Quatre Bras, aby tam narzucić bitwę Napoleonowi i w efekcie tego 16 czerwca doszło do dwóch bitew (zamiast jednej) — Wellingtona z Neyem pod Quatre Bras i Napoleona z Bliicherem pod Ligny. Podczas kiedy Wellington wieczorem odrzucił Neya na pozycje wyjściowe i przerwał bitwę (straty brytyjskie 4700 zabitych, francuskie 4300 zabitych), oczekując na pomoc Bliichera, Napoleon około 20.30 rozbił armię Bliichera, która, utraciwszy 12 000 zabitych (straty francuskie 8500 zabitych), rozpoczęła paniczny odwrót na Wavre i Gemblaux. Cesarz mógł zatem połączyć się z Neyem, aby zaatakować Wellingtona. Jeszcze tej nocy ruszył pod Quatre Bras, wysyłając w pościg za Bliicherem utworzoną ad hoc grupę marsz. Emmanuela Grouchy'ego (35 000 ludzi, 110 dział), licząc na to, że nie dopuści on Prusaków w rejon bitwy z Brytyjczykami.

Rankiem 17 czerwca Wellington wiedział już o klęsce pruskiej i w tej sytuacji około 7.30 zdecydował się na odwrót na pozycję obronną pod Waterloo (20 km na płd. od Brukseli). Miałby wtedy armię skoncentrowaną na odcinku 4-5 km, skrócone drogi zaopatrzenia, zablokowaną drogę na Brukselę oraz duże szanse wygrania bitwy obronnej. Ney nie dostrzegł tego odwrotu, a kiedy wraz z cesarzem uderzył po godzinie

353

16 na Quatre Bras, nie zastał tam już przeciwnika i musiał rozpocząć pościg, utrudniony przez gwałtowną ulewę.

17 czerwca ścigał też Prusaków marsz. Grouchy. Lecz dał się wyprowadzić w pole gen. Thielemannowi, którego III korpus cofał się na Namur — trzymając się tylko tego korpusu, stracił kontrolę nad ruchami pozostałych korpusów pruskich.

Niedziela 18 czerwca tragicznie zakończyła belgijską wyprawę Napoleona i przekreśliła jego nadzieje na reaktywowanie cesarstwa. Choć zwycięstwo było już w zasięgu ręki... Wystarczyło, żeby Grouchy nie dopuścił Prusaków na pole bitwy z Wellingtonem. Ten jednak, wbrew wezwaniom cesarza i naleganiom otoczenia, nie wyruszył ku Napoleonowi, lecz nadal ścigał Prusaków, co z góry już przesądzało o wyniku bitwy z Wellingtonem, którą około 11.30 rozpoczęła artyleria francuska. Następnie Francuzi uderzyli na oba skrzydła brytyjskie, przy czym doszło do zaciętej bitwy kawaleryjskiej. Zawzięte zmagania trwały do 18.30, po czym zamarły ze względu na obustronne wysokie straty. Francuzi wyczerpali swoje odwody (zwłaszcza jazdy), a Wellington, który utrzymał pozycje, oczekiwał z niecierpliwością zmierzchu (zapewniał mu względnie bezpieczny odwrót) lub nadejścia Prusaków (miał wtedy szanse na zwycięstwo). A ci byli już blisko — po godzinie 18 zbliżył się do prawego skrzydła francuskiego IV korpus Biilowa, który cesarz rozbił swoimi odwodami. Licząc się z podejściem kolejnych oddziałów pruskich, postanowił rozstrzygnąć bitwę, uderzając na Wellingtona ostatnim odwodem, „starą gwardią", ubezpieczając się z prawej grupą Grouchy'ego. Ale Grouchy, który od godziny 16 walczył o Wavre z III korpusem, uznał, iż ruszy pod Waterloo (mimo dwukrotnych wezwań cesarza) dopiero po jego rozbiciu. Tymczasem nadciągnął I korpusu Zietena, z którym, wobec braku odwodów, walkę podjęło prawe skrzydło, załamując szyk „kątem wprzód" wzdłuż polnych dróg. Gwardia

23 — Trafalaar 1805

354

ruszyła do ostatniego boju dwiema kolumnami wzdłuż traktu brukselskiego. Żegnając ją, cesarz wskazał na nadciągające z prawej nowe kolumny wojsk, wołając: „Żołnierze, oto Grouchy". Niestety, nie był to Grouchy, ale II korpus pruski Pircha. Po dwóch godzinach zaciętych walk wybuchła panika i armia cesarska rozpoczęła odwrót generalny, ścigana przez kawalerię pruską. Cesarz również ruszył ku granicy — mimo choroby (gorączka) i goryczy porażki obmyślał podobno plany nowej kampanii. Tymczasem Grouchy nadal walczył o Wavre, które zdobył dopiero nazajutrz, 19 czerwca około południa. Natychmiast ruszył na Brukselę (około 30 km), ale wiadomość o klęsce pod Waterloo zmusiła go do udanego odwrotu. Jego zacietrzewienie w prześladowaniu III korpusu pruskiego i karygodny brak wyobraźni operacyjnej w równym stopniu przyczyniły się do klęski Napoleona, co twardy opór armii Wellingtona i zaskakujące uderzenia dwóch korpusów Bliichera, których nie było już czym rozbić. Można złośliwie stwierdzić, że za taką postawę Ludwik XVIII winien być dozgonnie wdzięczny Grouchy'emu3. Tak oto zakończyła się bitwa, w której Francuzi stracili całą artylerię (około 300 dział) oraz 25 000 zabitych i 7500 wziętych do niewoli, Brytyjczycy 15 000 zabitych, a Prusacy 7000 zabitych (tylko 18 czerwca).

Dla Napoleona Waterloo okazało się prawdziwym lądowym Trafalgarem, do tego własnym, po którym jego gwiazda, niczym meteor runęła w dół ku Zatoce Biskajskiej, gdzie oczekiwała nań Royal Navy. Swoje sprawy urzędowe załatwił szybko. 21 czerwca powrócił do Paryża, gdzie nazajutrz abdykował na rzecz „Orlątka". Jako osoba prywatna „generał Bonaparte" musiał już 28 czerwca z rozporządzenia parlamentu udać się do Rochefort sur Mer. Stamtąd, na przydzielonych przez ministerstwo marynarki 2 fregatach, odpłynąć miał z Francji jako „persona non grata". Istotnie, kiedy 3 lipca dotarł do bazy w Rochefort, czekały już

3 Grouchy nie czekał jednak na królewską „wdzięczność", lecz pospiesznie wyemigrował do USA. Napoleon podejrzewał go podobno o zdradę.

355

na niego fregaty „Meduse" i „La Saale" oraz wystraszony prefekt morski, kmdr Casimir de Bonnefoux, który w trosce o dalszą karierę pod berłem Burbonów chciał jak najszybciej wyekspediować byłego monarchę. Początkowo cesarz zamierzał płynąć do USA i tam szukać azylu, do czego namawiali go szczególnie wiceadm. Pierre Martin i obaj dowódcy fregat. Nie było to łatwe, gdyż porty francuskie blokowała flota brytyjska i w rejonie Rochefort taką służbę blokadową pełnił zespół kmdr. Fredericka Maitlanda (okręt liniowy „Bellerophon" i 3 slupy). Bonaparte, który 8 lipca udał się na pokładzie „La Saale", eskortowanej przez „Meduse", na wyspę Aix — ufortyfikowany awanport bazy Rochefort — wobec ostrzeżeń o tej blokadzie postanowił sprawę swego rejsu do Ameryki załatwić „legę artis". Wysłał przeto do Maitlanda gen. Savary'ego i sekretarza Las Casesa z zapytaniem, czy przepuści on obie fregaty odwożące go do Stanów. Komandor, mając w pamięci niedawną ucieczkę Napoleona z Elby, sugerował raczej, aby poszukał schronienia w Anglii (nie wyjaśnił jednak, czy byłby tam traktowany wyłącznie jako jeniec wojenny). Być może na taką postawę Brytyjczyka wpłynął fakt, że 8 lipca powrócił już do Paryża Ludwik XVIII, który polecił prefektowi de Bonnefoux wydać niezwłocznie byłego cesarza przedstawicielom rządu brytyjskiego. Odmowa Maitlanda wzburzyła załogi obu fregat i środowisko marynarskie Rochefort. Ad hoc powstał plan przebicia się na Atlantyk, którego autorem okazał się kmdr Francois Ponee, dowódca „Meduse". Miał on nocą zaatakować „Bellerophona" i związać go walką na co najmniej 2 godziny, aby „La Saale" z cesarzem na pokładzie mogła uporać się ze słabymi slupami i ujść na ocean. Ponieważ Ponee miał niewiele szans na pokonanie Maitlanda, a załoga „Meduse" zdecydowana była „umrzeć za cesarza, a nie ustąpić", Napoleon odrzucił ten plan („nie można poświęcać fregaty francuskiej i jej załogi dla ratowania prywatnej osoby"). Co więcej, opuścił pokład „La Saale" i zamieszkał na Aix. Odrzucił także propozycję kmdr. Charlesa Baudina, który proponował przedarcie się przez

356

blokadę na jego szybkiej korwecie „Bayadere". Być może na te decyzje wpłynęły nalegania prefekta de Bonnefoux, który w obawie przed gniewem królewskim namawiał cesarza, aby „lepiej poddał się Brytyjczykom". O tej ostatecznej decyzji powiadomił kmdr. Maitlanda sekretarz Las Cases, uzyskując w zamian zapewnienie o „przyzwoitym i godnym przyjęciu" na pokładzie liniowca. 15 lipca 1815 r. Napoleon, ubrany w mundur pułkownika strzelców konnych gwardii, w słynnym czarnym, stosowanym kapeluszu, wsiadł z pełnymi honorami na bryg „L'Epervier" i popłynął ku „Bel-lerophonowi". Tu powitał go uroczyście Maitland wraz z załogą okrętu. Wchodząc na pokład, były cesarz oświadczył: „Przybyłem, aby oddać się pod opiekę waszego króla i waszych praw", po czym został odprowadzony do najlepszej kajuty okrętowej. Epopea napoleońska dobiegła kresu — rozpoczynała się odtąd legenda napoleońska4.

Kiedy HMS „Bellerophon" przybył do Plymouth, oznajmiono Napoleonowi, że decyzją rządu londyńskiego, uzgodnioną z innymi aliantami, będzie zesłany na Wyspę Świętej Heleny, na co zaprotestował. Ograniczono mu też świtę osobistą (czy też towarzystwo „dobrowolnych wygnańców"), która miała z nim dzielić dolę tułacza. Byli to: marsz. Henri Bertrand i gen. Charles Montholon z małżonkami, gen. Gourgaud oraz sekretarz Emma-nuel Las Cases z synem, a także kamerdyner Marchand i kilkoro służby. Sformowano doraźnie zespół okrętów pod dowództwem kontradm. Georgesa Cockburna, wyznaczonego na gubernatora wyspy; na jego okręt flagowy HMS „Northumberland" przeokrę-towano Napoleona. Zespół ten, po 10-tygodniowym rejsie, dotarł do celu 15 października. Wbrew powszechnemu mniemaniu Wyspa Świętej Heleny nie była żadną „ultima thule"5, ale od

4 Historia Francji, t. II, s. 194-195; T a r l e , op. cit., s. 491^96; W i e c z o r k i e w i c z, t. I, s. 601; SATS, op. cit., s. 76, 177 i 606.

5 „Kraniec świata", „wyspa z krańca świata" (tac.) — wyspa kojarzona z rejonem Arktyki, a więc pozbawiona roślinności, gdzie panuje wieczny mróz i noc polarna oraz wieją sztormowe wichry i śnieżyce.

357

1651 r. (w posiadaniu Angielskiej Kompanii Wschodnioindyjs-kiej) stacją etapową i zaopatrzeniową Royal Navy na trasie Wyspy Brytyjskie-Indie Wschodnie. Wulkaniczna (122 km2), o klimacie zwrotnikowym morskim (średnia temperatura roczna +21°C), z licznymi źródłami wody pitnej, o dość bogatej florze i faunie, byłaby idealnym miejscem odpoczynku dla steranego wojnami imperatora, którego przed „nowymi pokusami" strzegły zarówno Royal Navy, jak bezmiar oceanu. Lecz wszechwładna bezczynność i nuda niemal zabijały go, przyzwyczajonego do 15-18-godzinnego dnia pracy. Choć los swój znosił ze stoicyz-mem, po odwołaniu w kwietniu 1816 r. gubernatora, kontradm. Cockburna, coraz mniej uwagi zwracał na swoje życie towarzyskie. Z nowym gubernatorem, zarozumiałym gen. Lowe, ani też przedstawicielami zwycięskich mocarstw, rezydującymi na wyspie, nie chciał utrzymywać kontaktów, nużyły go zaś spory najbliższego otoczenia. Większość czasu spędzał natomiast na długich spacerach oraz na dyktowaniu swoich pamiętników Las Casesowi, kreując w nich to, co nazwano później „legendą napoleońską". Od 1819 r. zaczął podupadać na zdrowiu. Lecz nie było to, jak się powszechnie sądzi, celowe zatruwanie go przez Brytyjczyków, ale rak organów wewnętrznych, dziedziczna ponoć choroba rodziny Bonaparte. „Rak — to Waterloo, które wlazło (tu do) wewnątrz" — pokpiwał sobie, kiedy wiosną 1821 r. choroba zmogła go ostatecznie6. W testamencie spisanym 15 kwietnia życzył sobie być pochowanym „nad brzegiem Sekwany, wśród narodu francuskiego, który tak bardzo ukochałem". Zmarł 5 maja 1821 r. około godziny 18, w czasie szalejącego sztormu i gwałtownej wichury, która poczyniła niemałe szkody na wyspie, w scenerii przypominającej „zmierzch bogów", czy też drugi Trafalgar — żywiołów... Powrócił jednak do Francji. W drogę wyruszył na pokładzie fregaty francuskiej „Belle Poule" 15 października 1840 r., aby zgodnie z wyrażonym

6 Obecnie sądzi się również, że mogła to być jakaś choroba tropikalna, której nabawił się na Bliskim Wschodzie i która rozwinęła się po latach. T a r l e , op. cit., s. 507.

358

w testamencie życzeniem spocząć w paryskim Pałacu Inwalidów, „wśród narodu francuskiego".

Czytelnik może mieć zastrzeżenia, że jako oficer marynarki przeceniam rolę Trafalgaru w upadku Europy i Francji napoleońskiej oraz samego Napoleona. Że przecież na ten upadek złożyło się o wiele więcej przyczyn politycznych, gospodarczych i wojskowych, że wśród pogromców znalazły się również takie państwa, jak Rosja, Austria i Prusy, że do wyniszczenia Wielkiej Armii przyczynił się nawet „Generał Mróz" (czyli warunki atmosferyczne), że niemały wpływ na swój upadek miał nawet sam cesarz (widzieliśmy to pod Waterloo), popełniając wiele błędów różnej natury (choćby tak bolesny dla nas, jak rezygnacja z odbudowy państwa polskiego mimo licznych obietnic czynionych Polakom). Racja, lecz ponieważ każdą lawinę wywołuje mały kamyk, tak Trafalgar stał się zaczątkiem takiej ogromnej lawiny, która zmiotła Napoleona. Albo jeszcze inaczej — Trafalgar był pierwszą znaczącą wyrwą w szczelnym dotąd kadłubie okrętu cesarskiego, żeglującego bezpiecznie po światowym oceanie.

„Powrót" cesarza z Wyspy Świętej Heleny przypomniał jakby Brytyjczykom o Nelsonie. W 1843 r. wzniesiono ze składek społecznych na największym ówcześnie z londyńskich placów, Trafalgar Sąuare, wielki pomnik Nelsona. Na 16-metrowym sześcianie ustawiono 44-metrową kolumnę koryn-cką wykonaną z granitu, na kapitelu której znalazł się 5-metrowy posąg admirała, dłuta E. H. Baily'ego, w kapeluszu i przy szabli, z twarzą zwróconą w stronę Tamizy (4 lwy leżące u podstawy kolumny dodano w 1867 r.).

Upływający czas oraz zachodzące w Europie i świecie zmiany polityczne, które z kolei odmieniły dawnych sojuszników brytyjskich na nowych, zacierały z wolna pamięć o samej bitwie. Dobrze pamiętano jednak o jej znaczeniu, gdyż dla Królestwa była niejako przepustką do władania morzami. Lecz jej 50 rocznicę świętowała Royal Navy już u boku sojuszniczej floty francuskiej na Bałtyku oraz morzach:

359

Białym, Czarnym i Ochockim, zwalczając niedawnego sojusznika brytyjskiego — flotę rosyjską. Kolejne rocznice Trafalgaru to ostateczny rozbrat aliansu Wellingtona z Blucherem; odbywały się już w cieniu rozpoczętej rywalizacji brytyjsko-niemieckiej o panowanie na morzach7. W 99 rocznicę omal nie doszło do wybuchu wojny. Przeciwnikiem była rosyjska II Eskadra Oceanu Spokojnego, płynąca na odsiecz Port Artura. Zła organizacja rozpoznania i łączności podczas przejścia przez bogate łowiska rybne w rejonie ławicy Dogger (Morze Północne) oraz podniesiony alarm na okrętach w związku ze spodziewanym atakiem torpedowców japońskich (sic!), doprowadziły nocą z 21 na 22 października do tragedii. Brytyjska flotylla rybacka z Hull, która natknęła się na rosyjskie pancerniki, została wzięta za owe mityczne torpedowce i rozgromiona w ciągu 12 minut (jeden trawler zatopiony, 4 ciężko uszkodzone, 2 zabitych i 6 rannych rybaków). Uszkodzony też został krążownik rosyjski „Awrora", który wzięto za krążownik japoński. Incydent ten, zbieżny w czasie z rocznicą Trafalgaru, został przez prasę przedstawiony jako „wyzwanie rzucone panowaniu brytyjskiemu na morzach" i wywołał burzę protestów „przeciw barbarzyństwu rosyjskiemu" w całym Imperium.

Domagano się wysłania Royal Navy w pościg za II Eskadrą i zniszczenia jej, a wiceadm. Rożestwieńskiego i dowódców pancerników, które strzelały do trawlerów — postawienie

7 Pierwszą próbą sił na morzu stała się wielka bitwa jutlandzka (31 mąja-1 czerwca 1916 r.), ale nie wykazała ona prymatu żadnej ze stron walczących. Tym bardziej, że obie uważały się za zwycięzców — Niemcy ze względu na straty zadane Brytyjczykom, a Brytyjczycy ze względu na dalszą pasywność Niemców, którzy zrezygnowali z działań nawodnych na rzecz nieograniczonej wojny podwodnej. Wyniki I wojny światowej mogły zaspokajać ambicje brytyjskie (samozatopienie w Scapa Flow 21 czerwca 1919 r. 74 najnowszych okrętów niemieckich, podział pozostałych między zwycięskie mocarstwa Ententy), ale powojenne osłabienie gospodarcze i konieczność ograniczenia zbrojeń (waszyngtońska konferencja rozbrojeniowa 12 listopada-6 lutego 1922 r.) zmusiły Wielką Brytanię do rezygnacji z priorytetu na morzach.

360

przed sądem. 23 października rząd brytyjski zażądał szczegółowych wyjaśnień od władz rosyjskich, ogłosił mobilizację Floty Rezerwowej oraz postawił w stan pogotowia Home Fleet, Channel Fleet i Mediterranean Fleet, zaś Cruiser Sąuadron (10 krążowników pancernych) wysłał za II Eskadrą, dla śledzenia jej ruchów. Zanim 25 listopada sprawę przejęła specjalna międzynarodowa komisja śledcza, doszło do takiego zaostrzenia stosunków brytyjsko-rosyjskich, że wybuch wojny wydawał się nieunikniony. Do konfliktu wmieszały się bowiem Niemcy, deklarując Mikołajowi II pomoc wojskową i nakłaniając cara, aby zmusił Francję do wypełnienia zobowiązań sojuszniczych. Ponieważ Francja związana była również świeżo zawartym układem sojuszniczym z Wielką Brytanią (Entente cordiale z 8 kwietnia 1904 r.), jej sytuacja w wypadku tej wojny stawała się wręcz kłopotliwa. Dlatego, widząc główne zagrożenie w sojuszu rosyjsko-niemieckim, rząd francuski podjął szybko rozmowy z Brytyjczykami, aby spacyfikować ich wojownicze nastroje. Ostatecznie incydent i konflikt zakończyły się uznaniem Rożestwieńskiego „winnym ostrzelania statków rybackich", choć jak stwierdzono — z przyczyny sytuacji wojennej, uznanej za „krańcowo alarmującą" — ostrzelał je omyłkowo, za co został zwolniony (wraz z dowódcami strzelających pancerników) od zarzutu „piractwa" i odpowiedzialności sądowej. W wyniku orzeczenia komisji, 10 marca 1905 r. Rosja wypłaciła rodzinom rybaków odszkodowanie w wysokości 65 000 funtów szterlingów (600 000 rubli w złocie) oraz zobowiązała się dostarczyć 5 nowych trawlerów8.

Być może dla uczczenia 100 rocznicy śmierci Nelsona (?) Royal Navy rozpoczęła budowę 2 pancerników typu „Lord Nelson". Okazały się one jednak okrętami mało udanymi ze względu na czas budowy (41^44 miesiące) oraz rozwiązania

8 Incydent na Dogger-bank nazwano „hullskim" (lub „pod Hull") ze względu na macierzysty port ostrzelanych trawlerów. Opisałem go w Cuszima 1905 (Warszawa 1989, s. 58-98). dokąd odsyłam zainteresowanych.

361

konstrukcyjne systemu artylerii głównej (dwa jej kalibry — 4 armaty 305 mm i 10 — 234 mm, ale aż w 6 wieżach armatnich) i napędu głównego (maszyny parowe o mocy 17 500 KM). Przy wyporności 16 750 ton i dość znacznym opancerzeniu (l.w. i w.d. — 305 mm, pp — 76 mm, pag — 355 mm) rozwijały prędkość rzędu 18,5 wz. We flocie brytyjskiej stały się ostatnimi przedstawicielami (drugim był „Agamemnon") tzw. przed-drednotów, czyli okrętów liniowych o starych rozwiązaniach konstrukcyjnych, choć do służby weszły 2 lata później, po wspomnianym okręcie liniowym „Dreadnought". Tego „drednota" bowiem, stanowiącego „kondensat konstrukcyjny" doświadczeń niedawnej wojny rosyjsko-japońskiej, zbudowano w ciągu zaledwie 18 miesięcy, wyposażono w turbiny parowe o mocy 24 700 KM (prędkość 21,5 wz.) oraz w ujednoliconą artylerię główną (10 armat 305 mm w 5 wieżach). Dzięki takim walorom stał się on prototypem nowej generacji okrętów liniowych, która szybko zdominowała światowe budownictwo okrętowe („drednoty") i po pewnych modyfikacjach („superdrednoty") przetrwała aż do kresu tej klasy okrętów. Do „superdrednotów" należał kolejny stalowy „Nelson", zbudowany wraz z bliźniaczym „Rodneyem" w latach 1922-1927, a zwodowany w 120 rocznicę batalii trafal-garskiej.

Zgoda na budowę obu tych okrętów (z armatami 406 mm) była chyba ostatnim wyrazem uznania, czy też hołdu, złożonego przez sygnatariuszy traktatu waszyngtońskiego (6 lutego 1922 r.) panowaniu brytyjskiemu na morzach. Postanowienia traktatu położyły bowiem kres temu panowaniu, dopuszczając Amerykanów do parytetu z Brytyjczykami, podczas gdy na trzecim miejscu znalazła się Japonia, a na czwartym Francja. Nowe „Nelsony", o wyporności 33 900-33 950 ton standard, ale prędkości zaledwie 23,0-23,8 wz. (zbyt mała moc turbin parowych, bo tylko 45 000-50 000 KM), wyróżniały się niecodziennym rozwiązaniem konstrukcyjnym. Cała artyleria główna (9 armat 406 mm w 3 potrójnych wieżach) została

362

rozmieszczona szeregowo na dziobie i śródokręciu, przez co nadbudówki okrętów (wieża dowodzenia, komin, grotmaszt) zostały przesunięte ku rufie, deformując proporcję sylwetek. Nawet 8 głównych kotłów parowych umieszczono szeregowo poza dwiema maszynowniami, aby bardziej odsunąć komin od wieży dowodzenia (zadymianie). Artyleria średnia (12 armat 152 mm w 6 wieżach) i przeciwlotnicza (6 armat 120 mm, pojedyncze) rozmieszczone zostały symetrycznie po obu burtach, zaś rozczłonkowany fokmaszt zastąpiła pięciopiętrowa graniastosłupowa nadbudówka. Zrezygnowano też z opancerzenia typu cytadelowego na rzecz osłony najżywotniejszych części okrętu, przy czym 356-milimetrowy pas pancerny na linii wodnej (odchylony 22° od pionu) ułożono wewnątrz kadłuba, 1,3 m od burty poszycia, które miało spełniać rolę osłony. Pozostałe opancerzenie chroniło wieżę dowodzenia (330 mm), artylerię główną (406 mm) i średnią (38 mm), a także pokład (76-159 mm). Wcielone do służby jesienią 1927 r., oba okręty stanowiły przez 14 lat trzon floty brytyjskiej.

17 lipca 1928 r. banderę Royal Navy podniesiono na jeszcze jednym okręcie liniowym. W przeciwieństwie do poprzednich, noszących tylko imię Nelsona, ten odróżniał się od nich nie tylko konstrukcją i nazwą... był bowiem okrętem flagowym admirała, uczestnikiem Trafalgaru oraz miejscem żołnierskiej śmierci admirała. Teraz ponownie rozpoczynał swoją służbę jako „okręt-pomnik" i świadek zwycięstwa, a oficjalnie jako okręt flagowy dowódcy bazy morskiej Portsmouth. Był to HMS „Victory".

Ten 235-latek (w 2000 r. ), po wycofaniu ze służby w 1812 r. „przemykał się" jako hulk dowódcy bazy Portsmouth przez rafy kolejnych modernizacji Royal Navy (zapewne pod osłoną sympatii i sentymentów), kiedy z drewniano-żaglowej stawała się ona parowo-stalową. Trwał tak niezłomnie aż do znamiennego dla Royal Navy roku 1922 (wspomniany traktat waszyngtoński). Wtedy okazało się właśnie, że HMS „Yictory", jak

363

cała chyba flota królewska, wymaga remontu generalnego. Nadszedł bowiem kres wytrzymałości angielskiej dębiny. Na podniesiony alarm o ratowanie okrętu — zabytku klasy światowej — popłynęły ofiary pieniężne z całego globu. W krótkim czasie zebrano ponad 120 000 funtów szterlingów, za które rozpoczęto prace konserwacyjne i naprawcze. „Yictory" ustawiono na betonowej kołysce w zabytkowym XVII-wiecznym doku Króla Karola w Portsmouth i wydano w ręce specjalistów od technologii drewna. Prace regeneracyjne nad przywróceniem okrętowi wyglądu z okresu bitwy trafałgarskiej trwały 6 lat i zakończyły się latem 1928 r. Odrestaurowana „Victory", lśniąc świeżą farbą i złoceniami, stała się okrę-tem-muzeum licznie odwiedzanym przez turystów. Pełniła też nadal funkcję hulka flagowego dowódcy bazy Portsmouth, który do celów reprezentacyjnych wykorzystuje dawnąjadalnię i salon Nelsona, stanowiące część środkową przeszklonej galerii rufowej. Znajduje się tu długa poprzeczna ława, na prawym rogu której siadywał admirał. Kokpit kadetów zamieniony został na sanktuarium pamięci admirała. Przeniesiono tu część desek pokładu rufowego, na które upadł ciężko ranny Nelson, a węzłówkę poszycia, przy której skonał, wyróżnia złoty napis w wieńcu laurowym: „Herę Nelson died" (Tu umarł Nelson). Stoi tu też w złotych ramach obraz Artura Devisa przedstawiający tę pamiętną śmierć. Zawsze pełno w tym miejscu wieńców i kwiatów. Nadal zbierane są fundusze na przywrócenie wszystkim wnętrzom okrętowym nelsońskiego kolorytu (z dawnego salonu admiralskiego zachowały się jedynie 2 krzesła i kanapa), a corocznie 21 października podnosi się na masztach i rejach HMS „Victory" — „święty sygnał" Nelsona9.

9 Do czasów współczesnych dotrwał jeszcze jeden uczestnik bitwy trafałgarskiej — francuski 74-armatni okręt liniowy „Duguay-Trouin", ale w roli zdobycznego pryza brytyjskiego „Implacable". Służył on jeszcze jako okręt bojowy w działaniach na Bałtyku i wschodnim akwenie Morza Śródziemnego, aby w 1855 r. zostać okrętem szkolnym Royal Navy (w Devonport), a od

364

Zmierzch panowania brytyjskiego na morzach nastąpił w trakcie II wojny światowej, a niejako zapowiedzią końca było zatopienie największego ówcześnie okrętu świata, krążownika liniowego „Hood". HMS „Hood", który przez całe dwudziestolecie międzywojenne był morskim symbolem Imperium, został 24 maja 1941 r. zniszczony w pojedynku artyleryjskim przez niemiecki superpancernik „Bismarck". I choć Royal Navy zdołała jeszcze pomścić „Hooda", jej kolejne straty poniesione w walkach z Niemcami i Japończykami wyeliminowały ostatecznie flotę brytyjską z czołowego miejsca w powojennym układzie potęg morskich. W takiej sytuacji mogła cieszyć nawet zwycięska potyczka morska odniesiona w 135 rocznicę Trafalgaru. 21 października 1940 r. niszczyciel „Kimberley", patrolując wybrzeża Erytrei (Morze Czerwone), napotkał niszczyciel włoski „Francesco Nullo" i zatopił go po krótkiej walce. Porównując złośliwie ten sukces z Trafalgarem, można stwierdzić, iż był on na miarę ówczesnego znaczenia Royal Navy. Po wojnie musiała ona zrzec się już na zawsze prymatu na rzecz US Navy, a nawet ustąpić drugiego miejsca Siłom Morskim ZSRR. Próbuje co prawda, od czasu do czasu, przypomnieć światu chwile dawnej świetności (np. Falklandy 1982 r.), lecz są to już tylko odpryski Trafalgaru. Zaś Nelson ze szczytu kolumny na Trafalgar Sąuare zdaje się z troską spoglądać (lewym okiem) na mgliste perspektywy marynarki królewskiej w ramach wyzwań współczesnego świata. Co prawda przynależność do NATO znacznie zmniejszyła zakres samodzielnych zadań, ale Royal Navy, aby mieć „rację bytu" w budżecie

1912 r. okrętem szkolnym — hulkiem dla skautów i młodzieży z organizacji społecznych. W czasie II wojny światowej przejęty przez Admiralicję na pływający skład zaopatrzenia (w Portsmouth). 2 grudnia 1949 r. ze względu na doszczętne zbutwienie kadłuba został uroczyście, pod banderą francuską i brytyjską wyholowany na kanał La Manche i zatopiony z honorami przy pomocy ładunków wybuchowych.

Warto również nadmienić, że w 1937 r. wyświetlano w kinach imperium brytyjskiego (m.in. Kanaday) film fabularny o Nelsonie i bitwie trafalgarskiej.

365

państwowym musi być widziana przez świat, a zwłaszcza przez podatnika. Musi „zaistnieć", aby mogła „istnieć". Tymczasem w układach politycznych lat dziewięćdziesiątych nie ma dla niej przeciwnika na morzu, nie ma zatem zadań operacyjnych sensu stricto. Zastąpiły je zadania typu policyjnego, związane z tzw. siłami szybkiego reagowania, preferujące uderzenia lotnicze z morza (vide Afganistan) oraz ograniczone zasięgiem desanty taktyczno-dywersyjne, a zatem zadania raczej lądowe niż morskie1 0. Przed flotami wojennymi zarysował się bowiem kryzys związany z poważnymi zmianami w ich zadaniach operacyjnych, strukturach wewnętrznych, a nawet organizacyjnym podporządkowaniem. Wydaje się nawet, że następuje już zmierzch klasycznych flot wojennych. Czyżby zatem Nelson wypatrywał w londyńskiej mgle eskadr francuskich i hiszpańskich? Z którymi mógłby walczyć po marynarsku — okręt z okrętem, eskadra z eskadrą, flota z flotą... Wydaje się jednak, że czasy takich klasycznych bitew morskich odeszły już bezpowrotnie. Wraz z Nelsonem... A szkoda.

•Ą: -Ą: %

W czasie II wojny światowej wielu oficerów brytyjskich — admirałów, komodorów i dowódców okrętów — trzymało w swoich kabinach okrętowych statuetkę lub portret Nelsona. Traktowane jako talizmany, nawiązywały w zamysłach ich posiadaczy do nelsonowskiej „Band of Brothers", stanowiąc jakby mistyczną więź z wiceadmirałem i jego najbliższymi dowódcami, więź gwarantującą sukces bojowy na morzu. Do „nelsonowskiej paczki" przystał również Polak, dowódca ORP

10 Wraz z rozpadem ZSRR straciły już chyba rację bytu podwodne siły nuklearne USA, Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji, choć formalnie są jeszcze utrzymywane. Niejasne stanowisko nowej Rosji w aktualnych międzynarodowych układach polityczno-wojskowych to być może jedna z ostatnich już szans (?) na zachowanie tzw. klasycznych flot wojennych.

366

„Ślązak", kmdr ppor. Romuald Nałęcz Tymiński (obecnie kontradm. PMW). Po objęciu stanowiska dowódcy kontrtor-pedowca w kwietniu 1942 r. udał się w Newcastle do sklepu z obrazami, by zakupić portret wiceadmirała. W sklepie obrazu nie mieli, ale właścicielka skontaktowała się z jakimś potomkiem rodziny Nelsona, który przekazał portret anonimowo jako prezent dla Polaków. Tymiński zawiesił go w swojej kabinie i Nelson towarzyszył mu już do końca wojny, zapewniając podobno okrętowi szereg sukcesów bojowych".

" R., N a ł ę c z T y m i ń s k i , Żagle staw — banderą spuść!, Gdynia 1999, s. 173-174.

ZAŁĄCZNIKI

368

OKRĘTY UCZESTNICZĄCE W BITWIE POD TRAFALGAREM 21 PAŹDZIERNIKA 1805 R.

369

Załącznik 1

24 — Trafalgar 1805

370 371

372 373

374 375

376

Uwaga: 1. Według zliczenia 27 brytyjskich okrętów liniowych uzbrojonych było

w 2148-2150 armat, co pokrywa się z liczbą spotykaną w literaturze tematu. Ponadto ponad 155 dalszych armat znajdowało się na fregatach i jednostkach łącznikowych. Jednak liczbę armat należy powiększyć o co najmniej 500-600 nieewidencjonowanych karonad (vide — tekst zasadniczy), a także raport wiceadm. Collingwooda, wg którego 3 największe 100-armatnie liniowce brytyjskie miały po 22-24 dodatkowe karonady (vide — załącznik 2); wiadomo też, że fregata „Phoebe" posiadała ich 18.

Co do 451 poległych w bitwie, to liczba ta wg zliczenia zgodna jest z przyjętą w literaturze.

2. Według zliczenia 33 okręty liniowe Połączonej Floty posiadały łącznie 2640-2646 armat (w literaturze 2626 na okrętach liniowych i 2870 armat w całej Połączonej Flocie). Można zatem domniemywać, że owe 224-230 armat znajdowało się na fregatach i jednostkach łącznikowych, a zatem fregaty francuskie należały do typu standardowego (a 44 armaty).

W literaturze przedmiotu liczbę poległych w bitwie marynarzy i żołnierzy PF określono na 4408, z których 1038 to Hiszpanie, a 3370 Francuzi. Wg

377

mego zliczenia Hiszpanów poległo 1040-1051, natomiast liczbę Francuzów ze względu na brak dokładnych danych (z „Aigle'a", „Indomptable'a", „Intrepide'a" i „Berwicka") należy szacować na ponad 2500 ludzi minimum (potwierdzone jest 2071). Różnica 1299 poległych sugeruje, że na każdym z 4 nieobjętych zliczeniem okrętów zginęłoby po 324-325 ludzi, co budzi wątpliwości. Chyba że wliczono tu również utopionych w czasie sztormu (?).

Wykaz skrótów: F — okręt francuski H — okręt hiszpański PF — Połączona Flota kom. — komodor (brigadiere) kmdr — komandor br. — brytyjski fr. — francuski r.b. — rok budowy (+) — poległ w bitwie • — brak danych

378

Opracowano na podstawie: S. Gulaś, P. Pevny — Żaglowce, Warszawa 1985 D. Howarth — Trafalgar. The Nelson touch, London 1965 V. Hynek, P. Klućina — Valećne lode, t. I, Praha 1985 M. Mickiewicz — Z dziejów żeglugi, Warszawa 1971 P. Padfield — Nelson "s war, Chatham 2000 The Oxford companion to ships and the sea, Oxford-New York-Toronto 1993 A. Villiers — The hattle of Trafalgar, New York-Toronto 1965 O. Warner — Nelson's batrles, London 1965 P. Wieczorkiewicz — Historia wojen morskich, 1.1, Wiek żagla, Londyn 1995

379

Załącznik 2

RAPORT WICEADM. CUTHBERTA COLLINGWOODA O BITWIE POD TRAFALGAREM PRZESŁANY NA BRYGU „PICKLE"

DO PIERWSZEGO LORDA ADMIRALICJI, ADM. CHARLESA MIDDELTONA LORDA BARHAMA W LONDYNIE

I DORĘCZONY NOCĄ 5 LISTOPADA 1805 R.*

„Fregata „Euryalus" koło przylądka Trafalgar 22 października 1805 r.

Nieodżałowana po wsze czasy śmierć wiceadmirała lorda wicehrabiego Nelsona, który podczas ostatniej bitwy padł w godzinie zwycięstwa, nakłada na mnie obowiązek powiadomienia Wysokiej Rady Admiralicji, że w dniu 19 tego miesiąca od okrętów obserwujących ruchy nieprzyjaciela pod Kadyksem głównodowodzący otrzymał wiadomość o wyjściu floty sprzymierzonych na morze.

Ponieważ flota ta przy lekkim wietrze obrała kurs zachodni. Jego Lordowska Mość domyślił się, że celem tego rejsu jest Morze Śródziemne i natychmiast ruszył z eskadrą brytyjską, liczącą 27 okrętów liniowych, w tym 3 o 124 armatach**, na jej spotkanie. Kmdr Blackwood (którego nieustanna czujność i szybkość w przekazywaniu meldunków o ruchach floty nieprzyjacielskiej zasługuje na najwyższe uznanie) zameldował, że do wieczora nie wszystkim okrętom nieprzyjaciela udało się wyjść z portu.

W poniedziałek, 21 tegoż miesiąca o świcie, nieprzyjaciel został odkryty w odległości 6 czy też 7 mil w kierunku wschodnim, podczas gdy przylądek Trafalgar znajdował się w odległości 7 mil (wszystko mile morskie — JWD) na południowym wschodzie, a słaby wiatr wiał z zachodu. Głównodowodzący, w celu uniknięcia niewygód i zwłoki, jaka powstaje przy formowaniu linii bojowej według przyjętego powszechnie sposobu, kazał natychmiast zasygnalizować flocie, aby uformowała się w dwóch kolumnach, obierając rodzaj

* Wg C. P t a k — Od Artemizjum do Okinawy, Warszawa 1958, s. 262-265 (usunięto błędy rzeczowe wynikłe z nieprecyzyjnego tłumaczenia).

** Okrętów takich nie było, chyba że Collingwood pisze o 3 liniowcach 100-102 armatnich, wyposażonych w 22-24 nieewidencjonowane, w stanie ich uzbrojenia, karonady.

380

ataku nakazany uprzednio przez Jego Lordowską Mość. Linię bojową przeciwnika tworzyły 33 okręty liniowe (z których 18 było francuskich, a 15 hiszpańskich) pod naczelnym dowództwem admirała Villeneuve; Hiszpanie pod dowództwem admirała Graviny płynęli kursem północnym w zwartym, porządnie utrzymanym szyku. Lecz jak niezwykłym był rodzaj ataku, tak nowym również był sposób utworzenia bojowej linii nieprzyjacielskiej — miała ona kształt półksiężyca otwartego w kierunku nawietrznej, tak że gdy zbliżyliśmy się ku jej środkowi, zarówno straż przednia, jak i tylna oskrzydliły mnie z obu stron. Zanim otworzono ogień, obie nasze kolumny oddalone były od siebie mniej więcej na odległość jednego kabla, tak że utworzony został rodzaj podwójnej kolumny i zdawało się, że pomiędzy jej burtami jest bardzo niewielka przestrzeń. Admirał Villeneuve znajdował się w centrum na „Bucentaure", a „Principe de Asturias" niósł flagę Graviny, płynąc w straży tylnej. Francuskie i hiszpańskie okręty były ze sobą pomieszane bez względu na przynależność państwową. Ponieważ plan naszego ataku był już z góry dokładnie ustalony i podany do wiadomości admirałom oraz oficerom flagowym, przeto w czasie posuwania się obu kolumn nie dawano prawie żadnych sygnałów oprócz tych, które były niezbędne dla utrzymania zwartego szyku.

Głównodowodzący na „Victory" prowadził kolumnę nawietrzną, a „Royal Sovereign", na którym powiewała moja flaga — kolumnę zawietrzną. Bitwa rozpoczęła się o godzinie dwunastej, gdy czołowe okręty obu kolumn przerwały linię nieprzyjacielską. Głównodowodzący przeciął ją mniej więcej przy dziesiątym okręcie straży przedniej, drugi zaś admirał przy dwunastym straży tylnej — straż przednia przeciwnika pozostała nienaruszona. Podążające ich śladem torowym okręty również w wielu miejscach przedarły się przez linię i ostrzeliwując nieprzyjaciela ogniem swoich armat, rozpętały zaciętą walkę. Okręty nieprzyjacielskie walczyły z odwagą godną najwyższej dla ich oficerów pochwały, jednakże skierowany na nie atak był nie do odparcia. I oto spodobało się Władcy Wszechmogącemu losów nas wszystkich obdarzyć oręż Jego Królewskiej Mości całkowitym i sławnym zwycięstwem. Kiedy o trzeciej po południu wiele okrętów nieprzyjacielskich opuściło swoją banderę, linia jego (przeciwnika — JWD) zachwiała się. Zgromadziwszy swoje fregaty po stronie zawietrznej, Gravina wraz

381

z dziesięcioma okrętami liniowymi wziął kurs na Kadyks. Pięć czołowych okrętów jego straży przedniej przełożyło ster i podczas gdy żeglowały z wiatrem na południe od linii brytyjskiej, zostały zaatakowane i ostatni dostał się w nasze ręce. Pozostałe uszły. Flota Jego Królewskiej Mości zdobyła 19 liniowców (w tym dwa pierwszej rangi: „Santisima Trinidad" i „Santa Ana") z trzema oficerami flagowymi (dowódcy zespołów, którzy mieli prawo podnosić flagę admiralską — JWD), mianowicie: głównodowodzącym, admirałem Villeneuve, wiceadmirałem don Ignacio de Alava i z admirałem dowodzącym hiszpańską strażą tylną (Pomyłka. Strażą tylną dowodził wiceadm. de Alava na „Santa Anie", wziętym zaś do niewoli był ciężko ranny kontradm. Hidalgo de Cisneros z „Santisimy Trinidad" — JWD).

Bitwa ta nie mogła obejść się bez wielkich strat w ludziach. Wypadło mi opłakiwać wspólnie z całą brytyjską marynarką wojenną i narodem brytyjskim nie tylko śmierć głównodowodzącego, stratę bohatera, którego imię pozostanie nieśmiertelne i którego pamięć pozostanie zawsze droga dla jego ojczyzny. Serce moje rozdarte jest bolesnym cierpieniem z powodu śmierci przyjaciela, z którym łączyły mnie najsilniejsze więzy wielu lat głębokiej przyjaźni i dokładna znajomość jego szlachetnego charakteru. Bólu po tej stracie nie koją nawet pełne chwały okoliczności, w jakich On zginął, choć właściwie powinny by może koić. Jego Lordowską Mość gdzieś mniej więcej w środku trwania bitwy został trafiony kulą muszkietową w lewą pierś. Natychmiast wysłał do mnie oficera ze słowami ostatniego pożegnania i wkrótce potem wyzionął ducha. Obawiam się, że liczba poległych okaże się bardzo wielka, skoro tylko przesłane zostaną do mnie wszystkie wykazy zabitych — od czasu bitwy wieje jednak gwałtowny wiatr i nie mogłem dotąd zebrać jakichkolwiek meldunków z okrętów.

Ponieważ „Royal Sovereign" oprócz chwiejącego się już fokmasztu utracił pozostałe maszty, przywołałem do siebie po rozpoczęciu się bitwy „Euryalusa". Skoro okręt ten zbliżył się do mojego na odległość głosu, przekazano mój sygnał dalej, co z wielką dokładnością uczynił kmdr Blackwood. Po bitwie przeniosłem moją flagę na „Euryalusa", skąd łatwiej było wydawać rozkazy i gromadzić okręty, a „Royal Sovereign" kazałem odholować na morze. Cała flota znalazła się w bardzo niebezpiecznym położeniu. Wiele okrętów

382

utraciło maszty, inne były postrzelane. Kiedy na 30 sążniach głębokości na wodach Trafalgaru wydałem rozkaz zakotwiczenia, niewiele okrętów mogło rzucić kotwice, gdyż większość miała przestrzelone liny kotwiczne. Ale ta sama łaskawa Opatrzność, która nas wspierała w ciągu całego dnia, chroniła nas również i w nocy, gdyż wiatr wykręcił o kilka rumbów i odpędził okręty od lądu — za wyjątkiem czterech zdobycznych, pozbawionych masztów, które pozostały na kotwicy pod Trafalgarem.

Po szczegółowym przedstawieniu działania floty pozwolę sobie przy tej okazji powinszować Waszej Lordowskiej Mości zwycięstwa, które, jak sądzę, przysporzy nowego blasku przesławnej koronie Jego Królewskiej Mości i przyniesie ogólną korzyść całemu naszemu krajowi.

Jestem uniżonym sługą WLMości C. Collingwood"

BIBLIOGRAFIA

A. MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ „IL MEDITERRANEO OUALE ELEMENTO DEL POTERE MARITTIMO", WENECJA (WŁOCHY), 16-18 WRZEŚNIA 1996 r. (referaty):

F r a s c a Francesco (Włochy), // sorgere del potere marittimo francese e U suo declino neWepoca napoleonica.

P r e s t o n S i m o n (Wielka Brytania), Nelson in the Mediterranean.

B. ŹRÓDŁA INTERNETOWE

England expects, Nelson Encyclopaedia Britannica; http://www.bri-tannica.com/.

C. MATERIAŁY FILMOWE

Bitwa pod Trafalgarem; dok. TV London z 1993 r., seria „Great Campaigns" (emisja TVP-WPT, 12 lipca 1999 r i 13 sierpnia 2001 r.).

D.ARTYKUŁY

B a s ó w Aleksandr, Flagi „wtadyczicy moriej", „Nawal" 1992, nr 2. B e r n a 11 Stanisław, Dzwon zatopionej fregaty, „Morze" 1955, nr 12. B e r n a 11 Stanisław, Jak dawniej werbowano marynarzy, „Morze"

1970, nr 1. B e r n a 11 Stanisław, Wazy z HMS „ Colossus ", „Morze" 1976, nr 9; Bunt, „Morze" 1997, nr 12.

384

C z e r w i ń s k i Julian, Marynarze pilnie poszukiwani, „Morze" 1962, nr 3.

F1 i s o w s k i Zbigniew, Dlaczego zginął Nelson, „Morze" 1970, nr 2. F1 i s o w s k i Zbigniew, Portsmouth w południe i wieczór, „Morze"

1967, nr 2. G e r l a c h Krzysztof, Amerykański meteor USS „Wasp", „Morza,

statki i okręty" 1999, nr 2. G e r l a c h Krzysztof, „Constitution" i „Constellation" — cenne

zabytki przeszłości czy nieprecyzyjne rekonstrukcje?, „Morza, statki i okręty" 1997, nr 1.

G e r l a c h Krzysztof, Fregaty, korwety, slupy?, „Morza, statki i okręty" 1998, nr 1.

G e r l a c h Krzysztof, HMS „Speady", waleczne maleństwo, „Morza, statki i okręty" 1999, nr 3.

G e r l a c h Krzysztof, „Indefatigable", nietypowa fregata Pellewa, „Morza, statki i okręty" 1998, nr 4.

G e r l a c h Krzysztof, Karonady — rewolucja bez następstw, „Morze" 1989, nr 3.

G e r l a c h Krzysztof, Liniowce żaglowe US Navy, „Morza, statki i okręty" 1997, nr 3.

G e r l a c h Krzysztof, Największy okręt bitwy pod Trafalgarem — „Santisima Trinidad", „Morza, statki i okręty" 1998, nr 5.

G e r l a c h Krzysztof, Ogromny trójpokladowiec „La Montagne". Okręt 5 nazw, 4 królów i 2 cesarzy, „Morza, statki i okręty 1999, nr 1.

G e r l a c h Krzysztof, Pechowy „Mściciel", „Morza, statki i okręty" 2000, nr 4.

G e r l a c h Krzysztof, „Strzyżone" liniowce, „Morze" 1990, nr 9. G e r l a c h Krzysztof, W pogoni za manilskim galeonem, „Morza,

statki i okręty" 1999, nr 4. G o z d a w a - G o ł ę b i o w s k i Jan, Bitwa o wrota Bałtyku, „Morze"

1964, nr 4. J. B., Prawda o Trafalgarze, „Morze" 1951, nr 10. K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Ach, ten grog!, „Morze" 1998, nr 3. K o c z o r o w s k i Eugeniusz, „Dziewięcioogonowy kot", „Morze"

1977, nr 12. K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Koniec epoki wielkich liniowców,

„Morze" 1998, nr 4.

385

K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Okręty w randze, „Morze" 1998, nr 3. K o p e r k i e w i c z Adam, Nelson i gołębie, „Morze" 1988, nr 3. K o p e r k i e w i c z Adam, Ponura sława więziennych hulków, „Mo

rze" 1983, nr 2. K u z n i e c o w N. A., S z i s z k i n A. I„ Niepobiedimaja Armada,

„Sierżant" 1998, nr 7. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Abukir, „Morze" 1970,

nr 8. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Bavastro, król Morza

Śródziemnego, „Morze" 1975, nr 8. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Epopeja „Mściciela",

„Morze" 1974, nr 10. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Yaldemar), Kampania admirała

diabła, „Morze" J973, nr 11. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Misja korsarza, „Morze"

1976, nr 6. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Nikczemny wynalazek,

„Morze" 1970, nr 5. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Opowieść o heroicznej

obronie portu Genua i o polskim kawalerzyście, który z szablą w zębach płynął wpław przez morze, „Morze" 1975, nr 6.

Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Pływające fortece, „Morze" 1974, nr 11.

Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Pojedynek o Maltę,

„Morze" 1976, nr 10. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Polacy w Kadyksie,

„Morze" 1975, nr 7. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Surcouf korsarz Napole

ona, „Morze" 1971, nr 3. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Święty sygnał, „Morze"

1975, nr 11. Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Tajny plan cesarza,

„Morze" 1972, nr 2. M i c k i e w i c z Marian, „ Yictory", symbol minionej świetności,

„Morze" 1969, nr 3. P e r t e k Jerzy, Goeleta „Mosąuito", „Morze" 1951, nr 8 i 9. P e r t e k Jerzy, Historia podwodnego pływania, „Młody Żeglarz"

1950, nr 5.

25 — Trafalgar 1805

386

P i s z Antoni, O banderach, parze i zawiści, „Morze" 1997, nr 8. Proporzec admirała, „Morze" 1951, nr 2. S i e r e c k i Sławomir, Hornbloweriada czyli C. S. Foresterfałszuje

historią, „Morze" 1951, nr 2. S t r z e 1 b i c k i Antoni, Jenieckie modele, „Morze" 1978, nr 8. S z t e j n A., Flaga admirała, „Morze" 1951, nr 11. „Victory" w dawnej krasie, „Morze" 1964, nr 1. W y w e r k a P r e k u r a t Tadeusz, Niepowtarzalne bliźniaki, „Mo

rze" 1972, nr 2. Z n a m i e r o w s k i Alfred, Znaki i bandery. Wielka Brytania,

„Morze" 1997, nr 10.

E. OPRACOWANIA

B i d w e 11 Anna i George, Admirał i kochanek, Katowice 1989. B i e l e c k i Robert, Austerłitz 1805, Warszawa 1993. B i e l e c k i Robert, Napoleon, Warszawa 1979. C o n r a d Joseph, Zwierciadło morza, Warszawa 1935. C r o n i n Vincent, Napoleon, Warszawa 1999. D r a p e 11 a Zofia, Zdobnictwo okrętów, Gdańsk 1969. G ą s i o r o w s k i Wacław, Somosierra, Warszawa 1934. G u 1 a ś Stefan, P e v n y Pavol, Żaglowce, Warszawa 1985, H o w a r t h David, Trafalgar. The Nelson touch, London 1969. H u b e r t Witold, Historia wojen morskich, Warszawa 1935. H u b e r t Witold, Wojny bałtyckie, Warszawa-Bydgoszcz (1938). H u m b l e Richard, Statki i okręty. Ludzie na morzach i oceanach,

Wrocław 1992. H y n e k Vladimir, K1 u c i n a Petr, Yalecne lode, t. I, Praha 1985. Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, Moskwa 1969. K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Ludzie od masztów i żagli, Gdańsk 1986. K o s i a r z Edmund, Bitwy morskie, Gdańsk 1973. K o s i a r z Edmund, Wojny na Bałtyku X-XIX w., Gdańsk 1978. K o z ł o w s k i Bolesław, Dzieje okrętu, Warszawa-Katowice 1956. Krasnoznamiennyj Czernomorskij Fłot, Moskwa 1979. L e f e b v r e Georges, P o u t h a s Charles, B a u m o n t Maurice,

Historia Francji, t. II, Warszawa 1969. M a r c u s George J., A naval history of England, t. 11. The Age of

Nelson, London 1971.

387

M i c i ń s k i Jerzy, Archiwum Neptuna, Warszawa 1957. M i c k i e w i c z Marian, Okręt Nelsona, Gdańsk 1969. M i c k i e w i c z Marian, Z dziejów żeglugi, Warszawa 1971. M i g u e 1 Pierre, P o i r i e r Jacques, W czasach Napoleona

(1795-1815). Wrocław 1994. Morskije srażenija russkogo flota, Moskwa 1994. M u r o m o w I. A., Sto wielikich korablekruszenij, Moskwa 1999. N e p e a n L o n g r i d g e C, The anatomy of Nelson's ship,

London 1955. O w c z i n n i k o w W., Fiedor Fiedorowicz Uszakow, Moskwa 1995. P a d f i e 1 d Peter, Nelson 's war, Chatham 2000. P e r e p e c z k o Andrzej, Pierwsza podróż dookoła świata, Gdynia

1967. P e r e p e c z k o Andrzej, Korsarz jej królewskiej mości, Gdynia

1960. P e r e p e c z k o Andrzej, Wielka droga na Wschód, Gdynia 1968. P t a k Czesław, OdArtemizjum do Okinawy, Warszawa 1958. R o g a ć ki Tomasz, Egipt 1798-1801, Warszawa 1999. R u s i n o w a Izabela, Saratoga-Yorktown 1777-1781, Warszawa

1984. R y n i e w i c z Zygmunt, Bitwy morskie. Leksykon, Warszawa 1'998 S m o l a r e k Przemysław, Dawne żaglowce, Gdynia 1963. Statki i żegluga, Warszawa 1996. S t r a t e r Pierre Henri, B r o c h a r d Pierre, Na pokładzie wielkich

XVI I I-wiecznych żaglowców, Wrocław 1993. S t r z e 1 b i c k i Antoni, Korsarz Lafitte, Gdańsk 1971. S t r z e 1 b i c k i Antoni, Wraki kryją skarby, Gdańsk 1971. S u t o w s k i Sławomir, Okręty podwodne. Fantazja i rzeczywistość,

Warszawa 1989. T a r l e Eugeniusz, Napoleon, Warszawa 1967. The Oxford companion to ships and the sea, Oxford-New

York-Toronto 1993. U r b a ń s k i Przemysław, Dwa wieki napadu mechanicznego statków,

Gdańsk 1997. V i 11 i e r s Alan, The battle of Trafalgar, New York-Toronto 1965. W a r n e r 01iver, Nelson's battles, London 1965. W i e c z o r k i e w i c z Paweł Piotr, Historia wojen morskich, t. I.

Wiek żagla, Londyn 1995.

388

Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. II, Warszawa 1966.

F. ATLASY I ENCYKLOPEDIE

Mała Encyklopedia Wojskowa, t. I, Warszawa 1967; t. II, Warszawa 1970; t. III, Warszawa 1971.

Morskoj Atlas, t. II, cz. 1, (Moskwa) 1958. Sowietskaja Wojennaja Encikłopiedija, t. IV, Moskwa 1977; t. VIII,

Moskwa 1980.

MAPY

392 393

WYKAZ ILUSTRACJI

Początek bitwy pod Trafalgarem — uderzenie obu kolumn brytyjskich (z prawej); obraz N. Pococka z 1806 r.

Końcowa faza bitwy — na pierwszym planie uszkodzone okręty Połączonej Floty; obraz ówczesny

Ukochana Nelsona — Emma Hamilton, ... kontradmirał Horacy Nelson (oba obrazy J. Schmidta z 1800 r.) i... ...owoc ich miłości — córeczka Horacja (rys. ówczesny) Napoleon Bonaparte (rys. Dutertre'a) i ... ...cesarzowa Józefina (obraz Isabeya) oraz ... ... małe Orlątko czyli Napoleon II (rys. ówczesny) Press-gang „werbuje" marynarzy do Royal Navy (rys. ówczesny) Marinersi z Royal Marinę Artillery przy obsłudze karonady (rys.

ówczesny) Sobotni wieczór na okręcie brytyjskim (rys. Cruikshanka) Wydawanie grogu na HMS „Victory" (współczesny pokaz dla

zwiedzających) Na takich „pontonach więziennych" (stare okręty liniowe) przebywali

latami schwytani przeciwnicy Royal Navy (rys. ówczesny) Młodemu Nelsonowi (obraz J. Rigauda z 1780 r.) przyszło żyć

w początkach burzliwego rozwoju techniki morskiej — ... ... chronometru Johna Harrisona (1735 r.), umożliwiającego określanie

długości geograficznej ... pierwszych okrętów podwodnych (USS „Turtle" konstrukcji Davida

Bushnella, atakuje HMS „Eagle" w rej. Long Island 6/7 września 1776 r.; obraz E. Tufnella) oraz ...

395

... karonady — „cudownej" armaty okrętowej, demolującej z bliskich dystansów okręty przeciwnika (karonada z HMS „Victory")

Bunt w Norę — posiedzenie komitetu marynarskiego na HMS „Sandwich", (drugi z prawej) w kapeluszu i z pałką to prawdopodobnie „czerwony admirał" Richard Parker (karykatura G. Cruikshanka)

Nelson ranny w głowę pod Abukirem (obraz ówczesny) Adm. Fiodor Uszakow, dowódca rosyjskiej Floty Czarnomorskiej,

rywal Nelsona czy też prekursor zmian w taktyce liniowej flot żaglowych? (rys. ówczesny)

Tak Brytyjczycy wyobrażali sobie napoleońską inwazję Wysp — z powietrza, wody i ... podmorskim tunelem pod Kanałem La Manche (rys. ówczesny)

Royal Navy miała być zwalczana przez okręty podwodne typu „Nautilus", których budową rozpoczął Robert Fulton (rys. Ch. Kunz wg planów konstruktora)

Potężne balony transportowe na ogrzane powietrze zabierać miały po 3000 żołnierzy (rys. ówczesny), zaś ...

... pływające fortece — z napędem wiosłowym i...

... z napędem kołami łopatkowymi, przerzucać miały po 10 000 żołnierzy i 200 armat drogą morską (rys. ówczesne)

Wspierałyby je mniejsze okręty desantowe — łodzie kanonierskie (na pierwszym planie), szalupy bombardierskie (na drugim planie, z prawej), promy artyleryjskie (na drugim planie z lewej) i inne, przebudowane ze statków rybackich i łodzi (rys. ówczesny)

Marynarze brytyjscy (akwarele T. Rowlandsona z 1800 r.) — admirał, ...komandor, ...kapitan marynarki, ...kwatermistrz (intendent), ...kucharz okrętowy i ... ... marynarz Marynarze francuscy (wg Paciniego) — admirał ... komandor, ... starszy podoficer i ... ... marynarz Marynarze hiszpańscy (akwarele M. Blazqueza z 1802 r.) — starszy

podoficer i ... ... marynarz

396

Nelson opuszcza Portsmouth 25 września 1805 r. (obraz A. Gowa) Kabina admiralska na HMS „Victory" (zdjęcie współczesne) Jeden z pokładów armatnich HMS „Victory" (zdjęcie współczesne) „Nelson Touch" — wiceadmirał zapoznaje dowódców okrętów ze

swoim planem bitwy (rys. z 1806 r.) Pierwsza strona ostatniego listu do Emmy Hamilton, rozpoczętego 19

października (faksimile) Podpis Nelsona (faksimile) Graficzny schemat rozegrania bitwy trafalgarskiej (rys. z 1806 r.) Kolumna przednia eskadry brytyjskiej (Nelsona) Kolumna tylna eskadry brytyjskiej (Collingwooda); obrazy R. Dodda Okręt flagowy eskadry brytyjskiej HMS „Victory" (obraz ówczesny) Okręt flagowy Połączonej Floty „Bucentaure" (obraz ówczesny) Największy okręt liniowy okresu bitwy trafalgarskiej, hiszpański

„Santisima Trinidad" (obraz T. Hagga) Admirał ks. Federico de Gravina, dowódca odwodu Połączonej Floty

(portret Rameneta?) Komodor Cosme Churruca, dowódca liniowca hiszpańskiego „San

Juan de Nepomuceno" (portret ówczesny) Kontradm. Pierre Dumanoir Le Pelley, dowódca awangardy Połączo

nej Floty (portret ówczesny) Wiceadm. Pierre Villeneuve, dowódca Połączonej Floty (portret wg

E. Quenedeya?) Kontradm. Charles Magon de Medine, drugi zastępca Villeneuve'a

(portret Goeppa) Komandor Jean Lucas, dowódca liniowca francuskiego „Redoutable",

z którego bezanmasztu śmiertelnie zraniono Nelsona (portret ówczesny)

Przedbitewna „modlitwa Nelsona"; na półce pawęży rufowej (pod kapeluszem) szabla (rys. ówczesny)

Dowódca tylnej kolumny torowej wiceadm. Cuthbert Collingwood (ówczesna miniatura)

Szabla marynarska (pałasz) Nelsona Dowódca zespołu rozpoznawczego fregat kmdr Henry Blackwood

(obraz J. Hoppnera) Dowódca HMS „Victory", nieoficjalny zastępca Nelsona w bitwie

kmdr Thomas Hardy (portret ówczesny) Przygotowanie do podniesienia „świętego sygnału" na rejach „yic

tory" (obraz Davidsona)

397

Sygnalista Roome — ten, który osobiście wciągał „święty sygnał" na reje „Victory" (dagerotyp z 1845 r.?)

Początek bitwy — HMS „Victory" (z lewej) przerywa się przez szyk Połączonej Floty (akwarela N. Pococka)

Nelson, w towarzystwie Hardy'ego (odwrócony, z lunetą) na pokładzie rufowym (?) „Victory" (obraz W. Overenda)

I stało się ... Nelson, śmiertelnie zraniony przez „snajpera" upadł na pokład (obraz D. Dightona)

Śmierć Nelsona (obraz A. Devisa) Z wiadomością o zwycięstwie wysłano do Londynu szkuner „Piekle"

(rys. ówczesny) Pogrzeb Nelsona 8 stycznia 1806 r. — barka z trumną wiceadmirała

(w cetrum) opuszcza Greenwich (rys. ówczesny) Rewers medalu trafalgarskiego projektu Thomasa Webba (praw

dopodobnie z 1845 r.) Zaokrętowanie Napoleona 15 lipca 1815 r. na HMS „Bellerophon",

uczestnika bitwy trafalgarskiej (rys. ówczesny) Francuski uczestnik bitwy trafalgarskiej „Duguay Trouin", jako

zdobyczny hulk „Implacable" służył w Royal Navy aż do 2 grudnia 1949 r., kiedy uroczyście zatopiono go pod obiema banderami

Kiedy zabrakło żywego Nelsona, dominacji brytyjskiej na morzach musiały strzec takie pancerne Nelsony (okręt liniowy „Nelson", r. bud. 1925)

Model HMS „Victory" ze zbiorów Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni (wyk. st. mar. pchor. Antoni Łaniecki)

HMS „Victory", znaczek pocztowy Paragwaju z 1980 r. Przed sarkofagiem Nelsona w katedrze św. Pawła w Londynie — (od

lewej) przewodnik Jonathan Marshall, pracownik „Naszych Sygnałów" Robert McCall i kmdr por. dr Dariusz Nawrot z Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni (fotografia ze stycznia 2001 r.)

SPIS TREŚCI

Wstęp 5 „Rule Britannia, Britannia rule the waves" 15 „Mały kapral" przebudowuje Europę 54 „Chwała od Nilu" czyli Horacy Nelson 118 W cieniu cesarskiej korony i inwazji na Wyspy Brytyjskie 192 „England expects that every man will do his duty" 21 października

1805 r. pod Trafalgarem 231 A. Przed bitwą 234

Brytyjczycy 234 Sprzymierzeni, czyli Połączona Flota 249

B. Bitwa morska koło przylądka Trafalgar (21 października 1805 r.) 261 Manewrowanie obu flot do bitwy 263 Pierwszy etap bitwy — podwójne przerwanie szyku bojowego Połączonej Floty oraz walka z jej ariergardą i centrum (godzina 12.10-14.40) 273 Drugi etap bitwy — walka z awangardą i rozbicie ariergardy Połączonej Floty, ucieczka jej pozostałości do Kadyksu i w rejon Gibraltaru, śmierć Nelsona i przejęcie dowodzenia przez Collingwooda (godzina 11.45-17.50) 293 Epilog bitwy — sztorm poludniowo-zachodni i jego skutki (noc z 21/22-27 października) 306 Sprawa przesłania meldunku o bitwie — rejsy okrętów łącznikowych do Falmouth i Faro 315 Wyniki bitwy — podsumowanie strat 317

399

C. Trafalgaru ciąg dalszy — bitwa koło Przylądka Ortegal (4 listopada 1805 r.) 318 „Nieuchwytny Allemand" i ostatnia wyprawa oceaniczna floty cesarskiej 322

D. Trafalgarskie pokłosie 324 Odwet za Trafalgar — napoleońska „blokada kontynentalna" . 330 Lądowy Trafalgar — bitwa pod Waterloo i rejs na Wyspę Świętej Heleny 348 Załącznik 1. Okręty uczestniczące w bitwie pod Trafalgarem

21 października 1805 r 368 Załącznik 2. Raport wiceadm. Cuthberta Collingwooda o bitwie

pod Trafalgarem, przesłany na brygu „Piekle" do I Lorda Admiralicji 379

Bibliografia 383 Mapy 389 Wykaz ilustracji 394