HISTORYCZNE BITWY

ROMUALD ROMAŃSKI

RASZYN 1809

Wydawnictwo Bellona Warszawa 1997

OD AUTORA

Od dnia, w którym stoczono bitwę pod Raszynem, minęło już ponad 187 lat. Na tle gigantycznych zmagań doby napole­ońskiej obfitującej w bitwy z udziałem ogromnych mas ludz­kich nie może ona imponować ani wielkością biorących w niej udział armii, ani też ze względu na nowatorskie rozwiązania taktyczne. Wręcz przeciwnie, miała ona wiele cech boju spotkaniowego, krwawego, w miarę chaotycznego i, co najwa­żniejsze, nie zakończonego spektakularnym sukcesem strony polskiej. A mimo to mało jest w naszej historii bitew równie mocno ugruntowananych w wyobraźni historycznej Polaków.

Można by się wobec tego zastanowić dlaczego tak się stało, dlaczego nazwa „Raszyn" budzi rezonans nawet u tych, którzy wojnami i historią wojen nie interesują się wcale, i którym takie nazwy jak Legnica, Byczyna, Obertyn czy Kircholm zupełnie z niczym się nie kojarzą. Odpowiedzi moim zdaniem należy szukać przede wszystkim w stosunku Polaków do tego dziwnego tworu politycznego noszącego jeszcze dziwniejszą nazwę Księstwa Warszawskiego.

Wiek osiemnasty zakończył się naszą wielką, narodową tragedią, roby sanacji ustroju politycznego i społecznego uwieńczone uchwaleniem Konstytucji 3 maja zakończyły się niepowodzeniem. Klęską pod Maciejowicami i rzezią Pragi zakończył się też wielki narodowy zryw pod wodzą Tadeusza Kościuszki. Granice Rzeczpospolitej wytarto z mapy Europy, a traktat trzech czarnych orłów zadekretował wymazanie na

4 5

zawsze nawet jakiejkolwiek wzmianki o Polsce. Trudno do­prawdy dziwić się, że społeczeństwo dotknięte tak wieloma katastrofami utraciło wiarę we własne siły i popadło w kom­pletny maraz. Jeśli możliwa jest śmierć narodu, to w moim przekonaniu bylimy jej wówczas bardzo bliscy, zwłaszcza, że zaborcy dokładali wszelkich starań, aby przyśpieszyć ten proces. Wystarczy wspomnieć chociażby o umiejętnej i per­fidnej polityce kredytowej Prus wobec polskiej szlachty.

Ocaliła nas od zguby legenda legionowa, a ściślej mówiąc jej finał czyli powstanie Księstwa Warszawskiego. Oczywiś­cie, jestem w pełni świadom faktu, że Napoleonem w Tylży, podobnie jak wcześniej w Berlinie, nie kierowały żadne sentymenty i, że nie z powodu wdzięczności dla Dąbrows­kiego i polskich legionistów zdecydował się na powołanie do życia Księstwa Warszawskiego. Ale wiedza historyczna ma w tym wypadku niewielkie znaczenie. Ważne jest, że naród polski uwierzył, że jeszcze nie wszystko jest stracone, że można oto własną dzielnością i poświęceniem wybić się na niepodlegość. To przesłanie było niezwykle ważne i, moim zdaniem, znacznie bardziej przyświecało późniejszym pol­skim aspiracjom narodowym niż szacowna i dostojna tradycja Konstytucji 3 maja.

Raszyn tę wiarę we własne siły, jak i nadzieję na odbudowę całej Polski ugruntował i utrwalił. Bitwa na przedpolu War­szawy była pierwszą od czasu upadku państwa bitwą stoczoną samodzielnie przez polską armię i pod polskim dowództwem. W dodatku była to bitwa doskonale wpisana w polską tradycję (i legendę) o zwycięskich zmaganiach z przeważającym nie­przyjacielem. Przecież na polach Raszyna jedynie dzięki własnej dzielności, waleczności i talentom dowódców Polacy zdołali stawić czoła prawie trzykrotnie liczniejszemu i lepiej wyposażonemu nieprzyjacielowi. Nie brakowało również w tej bitwie momentów silnie działających na polską, roman­tyczną i rycerską wyobraźnię, takich jak chociażby śmierć pułkownika-poety Cypriana Godebskiego czy wreszcie udany

kontratak piechoty poprowadzony pod gradem kul, osobiście przez ks. Józefa Poniatowskiego, który właśnie wówczas z niepopularnego w wojsku i społeczeństwie „Austriaka" zaczął zmieniać się w „kochanego wodza Polaków".

Nie zapominajmy wreszcie, że kampania 1809 r. należy do tych nielicznych w naszej historii, w której sukces militarny został należycie wykorzystany i stanowił ogromny krok na­przód na drodze do odbudowy państwa.

Należy wreszcie pamiętać i o tym, że bitwa raszyńska i późniejsza kampania 1809 r. nie miała bynajmniej jedynie lokalnego znaczenia. W rzeczywistości nie był to bynajmniej jedynie margines zmagań dwóch supermocarstw - Austrii Habsburgów i napoleońskiej Francji. Nie uprzedzając wypad­ków warto bowiem zwrócić uwagę na fakt, że Austria przy­wiązywała ogromną wagę do kwestii zajęcia terytorium Księ­stwa i wiązała z tym spore nadzieje polityczne. Tym samym sukcesy armii Księstwa miały bardzo istotny wpływ na rezul­tat całej wojny. Należy bowiem stwierdzić, bez zbędnej zresztą megalomanii, że „sprawa polska" stanowiła dość istotny problem w ówczesnych stosunkach rosyjsko-francus-ko-austriackich. Z drugiej zaś strony Księstwo Warszawskie stanowiło jedynie część (niewielką) imperium napoleońskiego i aby zrozumieć jego historię należy wyjść poza rodzime opłotki. Nie sposób bowiem zrozumieć przyczyn agresji Au­strii na Księstwo, jeśli nie spojrzymy na nie przez pryzmat przyczyn konfliktu francusko-austriackiego.

Trudno więc dziwić się, że bitwa raszyńska i kampania 1809 r. stała się tematem wielu rozpraw i prac naukowych i popularno naukowych (o powieściach historycznych nie wspomi­nając). Na pierwszym miejscu wymienić należy fundamentalną pracę uczestnika bitwy Roman a Sołtykapt . Kampania 1809 r. Raport o działalności armii pozostającej pod rozkazami księcia Józefa Poniatowskiego. Wiele cennych uwag i spostrzeżeń zawiera również opracowanie I g n a c e g o P r ą d z y ń s k i e -g o pt. Czterej ostatni wodzowie przed sądem historii.

6

Wiele uwagi kampanii tej poświęcano również w XX wieku. Tu z kolei na plan pierwszy wybijają się prace Bronisława Gembarzewskiego, Szymona Askenazego, Adama Skałkows-kiego, Mariana Kukiela i B r o n i s ł a w a P a w ł o w s k i e ­go, który w swej imponującej pod każdym względem pracy pt. Historia wojny polsko-rosyjskiej 1809 r. wykorzystał więk­szość dostępnych wówczas źródeł, również austriackich i francuskich.

Problematyka tej bitwy i kampanii znalazła, swój wyraz również w pracach współczesnych badaczy, między innymi: Gabriela Zycha, Czesława Grzelaka, który sporo uwagi po­święcił działaniom polskiej i saskiej artylerii pod Raszynem oraz Jerzego Skowronka autora bardzo interesującej mono­grafii ks. Józefa Poniatowskiego.

Nie sposób też pominąć dzieł Mariana Brandysa, uroczego popularyzatora ery szwoleżerów. Nie mają one oczywiście walorów prac naukowych, ale wspaniale je uzupełniają dzięki między innymi wnikliwej analizie charakterów wielu uczest­ników tamtych wydarzeń.

WSTĘP

Przyczyn wybuchu nowego konfliktu zbrojnego w Europie środkowej szukać należy w wydarzeniach, jakie miały miejsce w roku 1805. Wchodząca w skład koalicji antyfrancuskiej armia austriacka została pokonana w bitwach pod Ulm i Au-sterlitz (Sławkowo) i utraciła możliwość stawiania dalszego oporu. Przystąpiono do rokowań pokojowych i na mocy traktatu podpisanego 26 grudnia 1805 roku w Preszburgu monarchia Habsburgów utraciła Wenecję, Istrię, Dalmację i Cattaro, a także niektóre posiadłości na terenie Niemiec na rzecz Bawarii, Wirtembergii i Badenii. Były to terytoria rozległe, o łącznej powierzchni 65 000 km kwadratowych, zamieszkałe przez około 4 min ludzi, a więc 1/6 całej ludności monarchii. Znacznie też zmalały (praktycznie o 1/7) wpływy do skarbu państwa. Miało to niebagatelny wpływ na finanse państwa, które i bez tego znalazły się w opłakanym stanie z powodu wydatków wojennych i konieczności zapłacenia Francji ogromnej, jak na owe czasy, kwoty 40 000 000 dukatów tytułem kontrybucji. Kryzys ekonomiczny państwa w następnych miesiącach uległ pogłębieniu na skutek utrud­nień w handlu z Anglią.

Poważnie osłabiła się również pozycja międzynarodowa monarchii habsburskiej. Cesarz Franciszek II został zmuszony do uznania niezależności Bawarii, Wirtembergii i Badenii oraz do wyrażenia zgody na wystąpienie szesnastu książąt niemieckich z Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

8 9

12 lipca 1806 r. utworzyli oni Związek Reński pod hegemonią francuską. Wymowa polityczna tego faktu była jednoznaczna - Austria została ostatecznie wyproszona z Niemiec, podobnie jak wcześniej z Włoch. W konsekwencji w niecały miesiąc później cesarz Franciszek II zrzekł się tytułu władcy „Święte­go Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego" piastowa­nego przez Habsburgów od 1438 r. i jako Franciszek I przy­brał tytuł cesarza Austrii.

W Wiedniu nie umiano i nie chciano pogodzić się również z postanowieniami, jakie zapadły na środku Niemna na wprost Tylży, a zwłaszcza z powołaniem nowego tworu politycznego pod nader enigmatyczną nazwą Księstwo Warszawskie.

Było to wprawdzie małe, kadłubowe państewko, niezdolne do samodzielnego bytu ani w sensie politycznym, ani też ekonomicznym, a także militarnym, ale jego powstanie ozna­czało odrodzenie „sprawy polskiej" w Europie, a Warszawa stawała się niejako automatycznie ośrodkiem nadziei dla ludności polskiej w Galicji. A tego nad Dunajem bardzo się obawiano. W latach 1805-1807 Austria poniosła więc ogro­mne straty zarówno materialne, jak i prestiżowe, trudne do zaakceptowania, zwłaszcza dla państwa o tak silnych ambi­cjach mocarstwowych. Nic więc dziwnego, że na dworze wiedeńskim zawiązała się partia wojenna, która rozpoczęła przygotowania do nowej wojny. Na jej czele stanął minister spraw zagranicznych Johann Philip von Stadion, któremu dzielnie sekundowała trzecia żona cesarza Franciszka, Maria Ludwika Beatrycze, mająca duży wpływ na swego męża, a także bardzo popularna w kołach dworskich.

Hrabia Stadion nie był człowiekiem zbyt utalentowanym. Znający go osobiście Adam Jerzy Czartoryski pisze o nim w swych pamiętnikach, że był „...raczej zdatny do szczegółów mniejszych aniżeli do ogółu wielkiego, raczej sposobny do rzetelnego i dokładnego dokonania zleceń w stopniu drugim, podwładnym, aniżeli do naczelnego kierowania[...] Jeżeli ze strony duszy był godny miejsca w czasach tak burzliwych, to

ze strony talentu nie zdawał się równy trudnościom okoliczno­ści". Do tej bardzo w gruncie rzeczy niepochlebnej opinii o nowym ministrze (Stadion został nim mianowany dopiero po zawarciu pokoju w Preszburgu) dodać można jeszcze i to, że na co dzień był on człowiekiem niezdecydowanym i peł­nym wahań a na konsekwencję i stanowczość zdobywał się tylko w ostateczności.

Może zresztą właśnie dlatego udało mu się zdobyć ogrom­ny wpływ na cesarza Franciszka, o którym wspomniany już A. Czartoryski pisał, że „miał umysł prosty i jasny względem tego co raz pojąć potrafił, choć w ogólności zbyt ciasny i mało obejmujący pojęciem".

Istotnym sukcesem stronnictwa wojennego, osiągniętym głównie dzięki wysiłkom młodej cesarzowej, było doprowa­dzenie do załagodzenia niesnasek istniejących od lat między cesarzem a jego bratem, arcyksięciem Karolem, który odgry­wał bardzo ważną rolę na dworze wiedeńskim, a ponadto był niekwestionowanym autorytetem w sprawach wojska. Nie było to zapewne łatwe, gdyż arcyksiążę, człowiek inteligentny, utalentowany wódz i niezły polityk, doskonale przy tym znający słabości i państwa austriackiego i jego armii od dawna już był przeciwnikiem wplątywania się w kolejne awantury antynapoleońskie, z których Austria tradycyjnie już wychodzi­ła pokonana i upokorzona. Tym razem jednak widocznie nawet on doszedł do wniosku, że Austria nią może na dłuższą metę pogodzić się z tak ogromnymi stratami i zgodził się przyjąć na powrót stanowisko naczelnego wodza armii austriackiej (od­szedł z niego przed kampanią 1805 r.) i podjąć się bardzo trudnego zadania przeprowadzenia zasadniczych reform w ar­mii. Na jego decyzję niewątpliwy wpływ miał zapewne - obok nalegań ministra i próśb pięknej szwagierki - rozwój sytuacji politycznej w Europie a zwłaszcza wydarzenia, jakie w mię­dzyczasie zaszły na półwyspie pirenejskim.

Liderzy stronnictwa wojennego ogromne znaczenie w przy­gotowaniach do nowej kampanii przypisywali propagandzie

10 11

prowojennej. Monarchia habsburska była zlepkiem różnych narodowości, niekoniecznie pozytywnie ustosunkowanych do rządu centralnego. O nastrojach antyaustriackich w Galicji nie ma sensu, jak sądzę, wspominać. Ujawniły się one zresztą w pełni w trakcie kampanii 1809 r. Bardzo silna opozycja wobec polityki cesarza Franciszka istniała jednak również na Węgrzech, a także... wśród mieszczan i inteligencji niektórych miast rdzennej Austrii. W latach ubiegłych nastrojom tym starano się przeciwdziałać za pomocą represji policyjnych. Rozbudowane do gigantycznych rozmiarów służby specjalne starały się nadzorować każdy przejaw życia społecznego. Mnożyły się prowokacje i doniesienia policyjne. Rychło jednak okazało się, że nawet najbardziej sprawna i bezwzględna policja nie jest w stanie skutecznie wpływać na nastroje społeczne w kierunku pożądanym dla sfer rządzących. Wobec tego przygotowując się do kolejnego konfliktu z Francją przywódcy stronnictwa wojennego w Austrii postanowili zmienić taktykę i nasilić propagandę obliczoną na rozbudzenie nastrojów prowojennych, a także uczuć patriotycznych. Wykorzystywano w tym celu wszelkie możliwe środki, zwłaszcza prasę i ulotne pisma, których wydano dosłownie dziesiątki tysięcy. Odwoły­wano się w nich nie tylko do obowiązku wierności „dla domu habsburskiego", ale również, po raz pierwszy w historii monarchii habsburskiej, do pojęć ojczyzny i wolności.

Do rydwanu propagandy zaprzężono nawet muzykę i poe­zję, nie szczędząc pieniędzy twórcom piszącym utwory zawie­rające treści patriotyczne i prowojenne. Działania te okazały się zadziwiająco skuteczne. Jak wspomina A. Czartoryski „Należało do dobrego tonu być pełnym energii i chcieć wojny". Warto też zaznaczyć, że nastroje te zapanowały nie tylko na dworze wiedeńskim i nie tylko wśród korpusu oficerskiego. Także i wśród szerokich rzesz ludności, również i z tak zwanych niższych sfer.

Niebagatelny wpływ na to miało utworzenie oddziałów Landwehry (o czym szerzej w następnym rozdziale) i powoła­

nie do niej większości mężczyzn, bowiem zgodnie z dek­retem 8 czerwca mieli w niej służyć wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni w wieku od 18 do 45 lat. W konsek­wencji, jak pisze pamiętnikarz, „nigdy Austria swych ludów w późniejszych czasach nie widziała bardziej ochoczymi do czynu i do obrony". Turyści odwiedzający Wiedeń i inne miasta cesarstwa i obserwujący liczne przemarsze wojsk, manewry i defilady chwilami mogli odnieść wrażenie, że znajdują się w ogromnym obozie wojskowym. Musieli też niewątpliwie zauważyć aplauz rozentuzjazmowanych tłumów obserwujących przemarsze wojsk oraz ćwiczenia oddziałów Landwehry i armii regularnej.

Tempo austriackich przygotowań wojennych uległo wyraź­nemu przyśpieszeniu po abdykacji Burbonów hiszpańskich Karola IV i jego syna Ferdynanda na zjeździe w Bajonnie. Pozbawienie Burbonów tronu w Madrycie i oddanie go bratu Napoleona Józefowi wywarło wstrząsające wrażenie na wszy­stkich, pozostałych jeszcze przy władzy, monarchach starych dynastii. Przypisywane Napoleonowi zdanie, że „Wkrótce Bonapartowie zostaną najstarszą dynastią Europy" odczytano w Wiedniu i Berlinie jednoznacznie jako groźbę detronizacji Habsburgów i Hohenzollernów (Romanowów zdaniem opinii europejskiej to nie dotyczyło). Panika zapanowała zwłaszcza na dworze Habsburgów, którzy w przeciwieństwie do Fryde­ryka Wilhelma III, nie mogli liczyć na poparcie ze strony Rosji. Bardzo zręcznie sytuację tę wykorzystano w propagan­dzie grając na uczuciach przywiązania do dynastii, bardzo silnych w niektórych kręgach społeczeństwa austriackiego'. To do nich właśnie adresowane było, bardzo rozpowszech­nione po 10 maja 1808 r. hasło obrony Habsburgów, obrony praw dynastii mającej odwieczne prawa do tronu, którego chce ich pozbawić „parweniusz z Korsyki".

' B . P a w ł o w s k i , Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., War­szawa 1935, s. 2, a także A. C z a r t o r y s k i , Pamiętniki i memoriały polityczne 1776 - 1809, Warszawa 1986, s. 441 i następne.

12

Wrzawa wojenna panująca w Austrii nie uszła oczywiście uwagi rządu francuskiego. 15 sierpnia 1808 r. na przyjęciu dyplomatycznym w Paryżu Napoleon zapytał ambasadora austriackiego Klemensa Lothara von Metternicha przeciw komu zbroi się Austria i ostrzegł dwór wiedeński przed rozpoczęciem wojny, której wynik „może być tylko zgubny dla monarchii habsburskiej". Hrabia Metternich - uważany ogólnie za zdolnego dyplomatę i wybitnego męża stanu a w rzeczywistości nader mierny polityk i zupełnie niecieka­wy człowiek - zapewnił wprawdzie cesarza Francuzów o naj­głębszym umiłowaniu pokoju przez Habsburgów, ale zrobił to takim tonem i w taki sposób, że w gruncie rzeczy potwierdził najgorsze obawy Francji.

Napoleon zdecydowanie nie chciał nowej wojny z Austrią. Na mocy układu preszburskiego uzyskał od Habsburgów w zasadzie wszystko to, na czym mu naprawdę zależało, a w jego interesie nie leżało ani dalsze osłabianie tego państwa ani, tym bardziej, pozbawianie Habsburgów tronu. Przynajmniej na razie. Poza tym coraz bardziej absorbowała go gmatwająca się sytuacja polityczna i wojskowa w Hisz­panii. Na półwyspie pirenejskim Francuzom wiodło się bo­wiem źle. Wbrew oczekiwaniom Hiszpanie nie zaakceptowali postanowień, jakie zapadły w Bajonnie i stanęli w obronie swej dynastii. 2 maja 1808 r. w Madrycie wybucho powstanie wymierzone przeciw Francuzom i nowemu królowi Józefowi Bonapartemu. Marszałek Joachim Murat stłumił je wprawdzie dość łatwo armatami i szarżami oddziału Mameluków, ale nie oznaczało to bynajmniej zakończenia walki. W ciągu kilku następnych dni powstanie rozszerzyło się i ogarnęło Sewillę, Grenadę, Saragossę, Walencję i inne miasta, a także ogromne połacie kraju. Na czele ruchu stanął sfanatyzowany kler wzywający ludność do „świętej wojny z antychrystem usiłują­cym zniszczyć chrześcijaństwo". Powstańcy żądali wycofania się wojsk francuskich z ich ziemi i powrotu na tron króla Ferdynanda VII.

13

Na tym się nie skończyło. Przykład hiszpański podziałał mobilizująco na mieszkańców również zajętej przez Fran­cuzów Portugalii. Nieoczekiwanie więc cały półwysep pire-nejski znalazł się w ogniu walki. Powstanie spotkało się z ogromnym zainteresowaniem i poparciem wśród wrogów Francji i Napoleona, zwłaszcza ze strony Anglików, którzy dostarczyli powstańcom pieniędze, broń i amunicję. Nawet, wbrew swoim zwyczajom zaangażowali się bezpośrednio w działania wojenne, wysyłając na teren Portugalii 16 000 korpus pod dowództwem gen. Wellesley'a, późniejszego księ­cia Wellingtona, tryumfatora pod Waterloo.

Wojna partyzancka jest trudna do wygrania dla każdej armii regularnej, nawet najlepszej i najlepiej dowodzonej, a armia francuska stacjonująca w Hiszpanii i Portugalii bynajmniej nie składała się z wyborowych jednostek. Wręcz przeciwnie, były to oddziały w przeważającej części złożone z ledwo przeszkolonych rekrutów, w znacznym stopniu zdemoralizowane i nieudolnie dowodzone. Toteż wkrótce zaczęły one ponosić klęski. 22 lipca 1808 r. pod Baylen w Andaluzji kapitulował gen. Pierre de 1'Etange Dupont, a 30 sierpnia w Portugalii poddał się korpus gen. Andoche Junota, osobistego przyjaciela cesarza. Na płaszczyźnie militarnej klęski te nie miały większego znaczenia, trudno natomiast przecenić ich znaczenie polityczne i propagandowe. Zwłasz­cza to ostatnie. Nagle bowiem okazało się, że niezwyciężone dotąd armie francuskie mogą ponosić klęski, a nawet kapitu­lować. Dodało to odwagi i otuchy wszystkim tym, którzy z trudem i jedynie pod przymusem godzili się na francuską hegemonię w Europie.

Ze szczególnym zainteresowaniem rozwój wydarzeń na półwyspie pirenejskim obserwowano oczywiście w Austrii i w Niemczech. W Prusach minister Karl Stein oraz młodzi oficerowie - Gerhard Scharnhorst, August Gneisenau i Karl Clausewitz zaczęli wprowadzać w wojsku śmiałe reformy, przygotowując się do walki z Francją. W Austrii natomiast

14 15

wypadki hiszpańskie utwierdziły rząd w przekonaniu o słusz­ności prowadzonej dotąd polityki i wpłynęły na przyśpiesze­nie przygotowań wojennych.

Napoleon zdawał sobie doskonale sprawę z wrażenia, jakie klęski jego wojsk wywołały w Europie i postanowił osobiście udać się na czele najlepszych oddziałów za Pireneje aby, jak czołobitnie pisały gazety europejskie „...nauczyć rozumu dzi­ki motłoch hiszpański". Wcześniej jednak musiał poskromić wojownicze zapędy Austrii, na walkę na dwa fronty nie mógł sobie bowiem pozwolić nawet on, „bóg wojny". Aby to osiągnąć, Bonaparte postanowił zademonstrować Austrii i ca­łej Europie moc sojuszu francusko-rosyjskiego.

Car Aleksander, który miał zresztą również i własne sprawy do załatwienia, wyraził, mimo obaw i sprzeciwów własnego dworu, zgodę na spotkanie na gruncie neutralnym, w Erfurcie - na przełomie września i października. Aby dodać blasku temu „szczytowi" europejskiemu, zaproszono do udziału w nim liczne grono wasali, królów i książąt zrzeszonych w Związku Reńskim oraz przedstawicieli starych rodów arys­tokratycznych, ministrów i generałów, a także wybitnych twórców ze świata poezji i muzyki. Erfurt, stare zabytkowe miasto niemieckie stał się więc miejscem zupełnie niebywałe­go spektaklu politycznego i propagandowego rozgrywanego w czasie wystawnych balów, spektakli teatralnych, polowań, obiadów i koncertów. Na tej scenie obaj cesarze otoczeni świtą książąt i królów, odgrywali codziennie przedstawienie, którego jedyną treścią i celem równocześnie było przekonanie Europy, zwłaszcza Austrii i Prus (a może również trochę i samych siebie?) o przyjaźni, wzajemnym szacunku, a przede wszystkim o niezłomności sojuszu obu mocarstw. Obaj też wykazali się niebagatelnymi umiejętnościami aktorskimi. Któż bowiem spośród uczestników zjazdu obserwujących codzienne spotkania obu władców, ich rozmowy, szepty, umiechy i spacery mógł mieć jakiekolwiek wątpliwości co do ich wzajemnej szczerości? Do trwałości łączących ich więzów

przyjaźni? Wreszcie co do trwałości sojuszu łączącego oba supermocarstwa? No, może nieliczni, może dwóch, trzech najbliższych obserwatorów, ale o tym za chwilę. Erfurt miał bowiem i drugą, znacznie mniej widowiskową stronę medalu, a była nią ostra gra polityczna. Rozgrywała się ona za parawanem przyjacielskich uśmiechów, komplementów i uścisków dłoni, a jej stawką była przyszłość Europy. A może nawet świata?

Obaj władcy mieli własne problemy i własne cele do osiągnięcia, najczęściej, jak to zwykle bywa, niezbyt zgodne z interesami strony drugiej. Napoleon pragnął skłonić cara do złożenia obietnicy iż na życzenie Francji Rosja rozpocznie wojnę z Austrią, a wcześniej jeszcze skoncentruje swe wojska na granicy rosyjsko-austriackiej, aby groźbą wojny prewen­cyjnej poskromić Wiedeń. W zamian za osiągnięcie tego celu gotów był zgodzić się na wiele. Podobno nawet na oddanie Rosji Galicji i ziem przykarpackich2. Aleksander byłby może nawet skłonny spełnić tę prośbę, w zamian żądał jednak bardzo dużo, a między innymi francuskiej zgody na zajęcie przez Rosję Konstantynopola. Celu nie osiągnęli obydwaj, choć znacznie więcej wytargował car rosyjski, uzyskał bo­wiem zgodę Napoleona na zabór Finlandii, Mołdawii i Woło­szczyzny, sam natomiast zgodził się jedynie na powtórzenie i skonkretyzowanie postanowień traktatu z Tylży. W pod­pisanym w dniu 12 padziernika porozumieniu stwierdzono bowiem jedynie, że „Na wypadek, gdyby Austria wdała się w wojnę z Francją, cesarz Rosji zobowiązuje się oświadczyć przeciwko Austrii i wesprzeć Francję, ponieważ wypadek ten jest jednym z tych, do których odnosi się przymierze łączące obydwa cesarstwa".

Było to dalece niewystarczające, aby skutecznie zastraszyć Wiedeń. Na płaszczyźnie politycznej Napoleon nie odniósł więc w Erfurcie większych sukcesów. Wypada jednak - gwoli

2 E. Tar le , Napoleon, Warszawa 1967, s. 264.

16 17

ścisłości - dodać, że znalazł się on, o czym zresztą nic nie wiedział, w o wiele gorszej sytuacji niż jego rozmówca. Aleksander I bowiem rozgrywał tę partię w komfortowych warunkach, dysponując, jak zawodowy szuler, „znaczonymi kartami". Miał bowiem w najbliższym otoczeniu Napoleona swego informatora. Był nim Karol Maurycy de Talleyrand--Perigord, jeszcze niedawno minister spraw zagranicznych Francji, człowiek, któremu Napoleon powierzył, jak na ironię losu, zadanie opracowywania dezyderatów pod adresem Rosji i utrzymywanie kontaktów z carem. Pozycję tę Talleyrand wykorzystał do informowania Aleksandra o najbardziej skry­tych planach i zamierzeniach Napoleona i utwierdzania go w słuszności kontynuowania polityki skrytego torpedowania posunięć Napoleona. Nie tylko zresztą do tego. Prawdę mó­wiąc Talleyrand, o którym nie bez słuszności mówiono, że przez całe życie „sprzedawał tych , którzy go kupili", odegrał w Erfurcie rolę o wiele znaczniejszą i bardziej złowróżebną dla Napoleona i Francji. Poinformował bowiem za pośrednic­twem Metternicha rząd wiedeński o tym, że car niezbyt poważnie traktuje swe zobowiązania traktatowe i w praktyce nie ma zamiaru wystąpić zbrojnie przeciw Austrii. Tym samym udało mu się zniweczyć nawet te skromne sukcesy, jakie w Erfurcie osiągnął jego władca, a tym samym stał się „ojcem" nowej koalicji antynapoleońskiej i promotorem ko­lejnej wojny Austrii z Francją.

Napoleon nie miał oczywiście wówczas najmniejszego po­jęcia o zdradzie swego współpracownika (choć nie wykluczał istnienia w swym otoczeniu zdrajcy i podejrzewał Lannesa, który bardzo podobał się carowi). Mimo to, biorąc za dobrą monetę postanowienia erfurckie ruszył 29 października na czele 160 tys. żołnierzy w kierunku Pirenejów. Było to bardzo ryzykowne posunięcie, ale prawdę mówiąc cesarz nie miał innego wyjścia. Pozostawienie Hiszpanii i Portugalii swemu losowi oznaczałoby ostateczną „utratę twarzy", a na to w żad­nym wypadku nie mógł sobie pozwolić. Poza tym musiałby

zrezygnować ostatecznie z dążenia do realizacji pięknego mirażu, który mamił go od chwili podpisania w Berlinie w 1806 r. dekretów o blokadzie kontynentalnej - podporząd­kowania sobie całej Europy kontynentalnej tak, aby „na czele lądu pokonać morze", czyli starą rywalkę Francji, Anglię.

W Wiedniu wymarsz Wielkiej Armii przyjęto z ogromną ulgą. Zaangażowanie Napoleona w wojnę z Hiszpanią ozna­czało bowiem rozdzielenie sił francuskich, a to znakomicie zwiększało szanse wojsk austriackich w zbliżającej się kam­panii. Ponadto dzięki temu Wiedeń zyskiwał czas niezbędny na dokończenie przygotowań wojennych.

Partii wojennej nie przeraziły nawet sukcesy, jakie wkrótce Napoleon odniósł w Hiszpanii. Konsekwentnie i spokojnie kontynuowano przygotowania do wojny koncentrując wojska nad granicą bawarską i włoską. Informacje o tym dotarły do Napoleona 1 stycznia 1809 r„ już po pokonaniu armii hiszpań­skiej w bitwach pod Burgos, Tudelą i Somosierra i ponownym zajęciu Madrytu, a w trakcie pogonił za gwałtownie wycofują­cymi się oddziałami angielskimi. Cesarz po krótkim wahaniu podjął decyzję powrotu do Francji. Dowództwo nad armią działającą w Hiszpanii zdał na marszałka Nicolasa Soulta i już 22 stycznia był w Paryżu rozpoczynając przygotowania do nowej wojny. Wydane wówczas rozkazy zmierzały do powo­łania pod broń nowych roczników i koncentracji wszystkich sił zarówno francuskich, jak i sprzymierzonych, w Niemczech i we Włoszech. Napoleon przewidywał bowiem, że kampania 1809 r. rozegra się, podobnie jak poprzednie, na tym tradycyj­nym teatrze starć francusko-austriackich. Natomiast Księstwo Warszawskie miało - jego zdaniem - pozostać zupełnie na uboczu przyszłych działań. Cesarz, oceniając sprawę z punktu widzenia sztuki wojennej, był przekonany, że dowództwo austriackie nie zdecyduje się na wydzielenie części swych sił do działań na tym trzecim, zupełnie niepotrzebnym terenie, gdyż oznaczałoby poważne osłabienie głównej armii. Rów­nież na płaszczyźnie politycznej rzecz przedstawiała się

2 — Raszyn 1809

18 19

- zdaniem Napoleona - mało prawdopodobnie. Przecież agre­sja austriacka w tym rejonie, znajdującym się w bezpośrednim sąsiedztwie granic Rosji, stwarzała aż za wiele podstaw do żądania od Aleksandra wykonania jego zobowiązań sojusz­niczych z Tylży i Erfurtu.

Opierając się na tych przesłankach, Napoleon potraktował informacje napływające z Warszawy o koncentracji wojsk austriackich w Galicji nad granicą Księstwa jako celową dezinformację austriackiego sztabu generalnego. Rozumowa­niu temu trudno zarzucić brak logiki, a jednak cesarz pomylił się, albowiem w Wiedniu myślano zupełnie inaczej.

Dla Austrii problemem nr 1 był brak wartościowych sojusz­ników. Po raz pierwszy bowiem Austria przystępowała do wojny z napoleońską Francją praktycznie osamotniona. Liczo­no oczywiście na pomoc finansową Anglii, ale tym razem nawet bogaty Albion przez długi czas ograniczał się jedynie do ogólnikowych obietnic i trzeba było wysłać pod koniec stycznia kolejno aż dwóch posłów, aby skonkretyzować na­reszcie umowę w kwestii subsydiów.

Oprócz pieniędzy Austria potrzebowała jednak pomocy militarnej, mówiąc konkretnie „mięsa armatniego", a tej mogły dostarczyć jedynie Rosja i Prusy. Obydwa państwa związane były wprawdzie z Francją podpisanymi niedawno traktatami przymierza, ale rząd austriacki był przekonany, że przeszkodę tę można będzie łatwo usunąć i skłonić obu monarchów - Fryderyka Wilhelma III i Aleksandra I do zmiany sojuszy i przyłączenia się do piątej koalicji.

Liczono zwłaszcza na Prusy, w których panowały silne nastroje antyfrancuskie, a na czele partii wojennej, która miała szerokie wpływy, zwłaszcza wśród młodzieży i w korpusie oficerskim, stał minister Karl Heinrich von Stein. W tym wypadku jednak zabiegi dyplomatyczne Austrii nie przyniosły pozytywnych rezultatów, bowiem król Fryderyk Wilhelm HI nie zgodził się na zerwanie sojuszu z Francją. W przeciwieńst­wie do swego ministra i wielu swych oficerów uważał on

- nie bez racji - że mając armię okrojoną do 40 000 żołnierzy i wszystkie twierdze zajęte przez garnizony francuskie nie może pozwolić sobie na wojnę z Napoleonem, gdyż jej rezultatem mogła być jedynie nowa klęska i likwidacja państwa.

Na otwarte wystąpienie przeciwko Napoleonowi nie zdecy­dowała się również Rosja, choć nastroje antyfrancuskie były tam prawie tak samo silne jak w Prusach. Zwłaszcza sfery szlacheckie uważały, że sojusz z Napoleonem, który dwukrot­nie rozgromił armię rosyjską jest nie tylko narodową hańbą, ale prowadzi kraj do ruiny ekonomicznej. Aleksander bał się jednak Napoleona i nie odważył się na jawne przystąpienie do koalicji antyfrancuskiej. Wolał kontynuować dotychczasową politykę „małych zdrad" i czekania na dogodną sytuację.

Sytuacja międzynarodowa na przełomie stycznia i lutego 1809 r. nie przedstawiała się więc najlepiej dla Austrii. Mimo to jednak rząd austriacki zdecydował się na rozpoczęcie działań wojennych z chwilą ukończenia koncentracji armii, a więc najpóźniej na początku kwietnia. Prawdę mówiąc nie bardzo też mógł sobie pozwolić na dłuższe czekanie na zmianę koniunktury międzynarodowej, gdyż koszty utrzyma­nia potężnej armii były ogromne i groziły państwu katastrofą ekonomiczną. Hr. Stadion uważał też, zapewne nie bez słusz­ności, że na wieść o pierwszych sukcesach armii habsburskiej powstaną Prusy i inne kraje niemieckie, rozpadnie się Zwią­zek Reński, a Rosja otwarcie przejdzie na stronę koalicji.

Dla Prus austriacki minister spraw zagranicznych przewidy­wał zresztą dodatkową, specjalną zachętę w postaci Księstwa Warszawskiego. W myśl jego planu wojska austriackie miały zająć, jak sądzono bez większego oporu, teren Księstwa, a następnie ofiarować go Prusom jako nagrodę za przy­stąpienie do wojny z Francją.

W razie jednak, gdyby Fryderyk Wilhelm nie przyjął propozycji, zamierzano przekazać teren Księstwa Rosji. W planach rządu austriackiego atak na Księstwo Warszawskie

20 21

odgrywał więc bardzo istotną rolę. Napoleon popełnił tym samym ewidentną pomyłkę w ocenie sytuacji politycznej i zamierzeń przeciwnika, choć oczywiście, z punktu widzenia I sztuki wojennej, miał zupełną rację, o czym świadczy cho- I ciażby i to, że początkowo wódz naczelny armii austriackiej I arcyksiążę Karol faktycznie nie planował rozpraszania swych I sił i zamierzał rozegrać przyszłą kampanię na tradycyjnym, I niemieckim i włoskim teatrze operacyjnym. To hr. Stadion I skłonił go do zmiany planu operacyjnego i wydzielenia części I sił w celu aneksji Księstwa.

Przyznać trzeba, że plan Stadiona opierał się na dość I mocnych podstawach. Kwestia polska, wznowiona ostatnio w Tylży, była sprawą bardzo drażliwą dla Rosji, Prus i Au-strii. Zwłaszcza oczywiście dla Prus, które opłaciły powstanie Księstwa Warszawskiego utratą swych prowincji. Ale nie [ tylko. Również Rosja i Austria patrzyły z nienawiścią na ten I twór potylżycki, którego powstanie mogło oznaczać zapo- I wiedź wskrzeszenia czegoś, co traktat trzech czarnych orłów zamierzał zatrzasnąć na wieki pod grobowym kamieniem, I a mianowicie niepodległej Polski. Wolna Warszawa stawała się przecież niejako automatycznie ośrodkiem, wokół którego skupiały się wszelkie nadzieje i dążenia narodowowyzwoleń­cze ludności polskich prowincji w Austrii i Rosji. Była więc to swoista „piąta kolumna", na którą Napoleon mógł łatwo j wpływać wykorzystując hasła odbudowy Polski dla wywoła- | nia niepokojów wewnętrznych w Rosji i Austrii. Nie bez I znaczenia było również i to, że Księstwo stanowiło najdalej na wschód wysuniętą część imperium napoleońskiego, swoistego rodzaju przyczułek, z którego zawsze można było uderzyć na skrzydła i tyły austriackie i pruskie a także zagrozić Rosji. Trudno więc dziwić się rządom Rosji, Austrii i Prus, że to „małe państwo wielkich nadziei" budziło w nich tyle niepoko­ju i wręcz nienawiści. Nic więc dziwnego, że plan Stadiona przewidujący zniszczenie go i oddanie jego terytorium „pra­wowitemu monarsze" czyli Hohenzollerowi, mógł liczyć na

przychylność Moskwy. Zakładał bowiem przywrócenie status quo antę, tak pożądanego z punktu widzenia Moskwy i Ber­lina. Tego właśnie splotu uwarunkowań politycznych powo­dujących, że Rosja, Prusy i Austria były, mimo wszelkich dzielących je różnic, skazane na siebie, Napoleon, „człowiek Zachodu" po prostu nie wziął w swych kalkukacjach pod uwagę. Może nawet nie do końca go rozumiał?

Karta polska miała więc odegrać niemałą rolę w roz­mowach dyplomatycznych z Aleksandrem I i Fryderykiem Wilhelmem. Dał temu zresztą wyraźny wyraz arcyksiążę Karol pisząc w liście do arcyksięcia Ferdynanda wyznaczone­go na naczelnego dowódcę wyprawy przeciw Księstwu „Ro­sja, Prusy i Galicja wyczekują na obrót przedsięwzięcia Waszej Miłości... Najmniejsze niepowodzenie wpłynęłoby na postanowienia naszych sąsiadów w sposób wielce niepożąda­ny i byłoby może pod względem politycznym równie szkod­liwe, jak przegrana bitwa nad Dunajem"3.

Dla Wiednia kwestia wyjaśnienia stanowiska Rosji wobec zbliżającego się konfliktu miała fundamentalne znaczenie, albowiem Austrii w żadnym wypadku nie stać było na prowa­dzenie wojny na dwa fronty, z obu supermocarstwami na raz. Informacje Talleyranda i własnych dyplomatów sugerowały wprawdzie, że Aleksander I nie traktuje zbyt poważnie swych zobowiązań z Tylży i Erfurtu i raczej powstrzyma się od interwencji zbrojnej po stronie Francji. W tak ważnej jednak sprawie rząd austriacki nie mógł jednak zadowolić się pogłos­kami i pokątnymi informacjami, (nawet jeśli pochodziły od tak eksponowanych osób) i musiał dążyć do uzyskania jasnej i wyraźnej deklaracji neutralności dworu petersburskiego. Aby ją uzyskać, wysłano do Rosji jednego z najpoważniejszych dyplomatów austriackich ks. Karola Schwarzenberga, uzależ­niając od rezultatu jego misji odpowiedź na zasadnicze pyta­nie: Pokój czy wojna?

3 M . K u k i e ł , Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej, Poznań 1912, s. 171.

22 23

Ks. Schwarzenberg opóźnił z powodu choroby swój wyjazd I i przybył nad Newę dopiero 4 lutego 1809 r., a z Aleksan- I drem I spotkał się na poufnej audiencji dopiero 12 lutego. I W trakcie rozmowy car Rosji wyraźnie dał do zrozumienia, że t jego sympatie są po stronie Austrii. Było to widoczne nawet I wówczas gdy usiłował odwieść Austrię od rozpoczynania I wojny. Ujął to bowiem tak: „Napoleon i jego armia są niezwyciężonymi, należy poczekać, nie drażnić go, a przy- I jdzie kiedyś dzień zemsty". Podobny przebieg miały również | i następne audiencje4.

Wytrawny dyplomata, jakim był niewątpliwie Schwarzen­berg, zauważył i odnotował również inne symptomy proau- I striackich sympatii w Rosji. Świadczyła o tym między innymi życzliwość, z jaką przyjmowano dyplomatę austriackiego I w kołach dworskich (przy równoczesnej ostentacyjnie okazy­wanej niechęci ambasadorowi Francji Armandowi Caulain-courtow'i) jak również i to, że korpus rosyjski na granicy galicyjskiej nie został ani wzmocniony, ani też należycie zaopatrzony. Wszystko to razem upewniło ks. Schwarzenber-ga, że Austria nie ma się czego obawiać się ze strony Rosji, chyba że, jak pisał w jednym z listów do hr. Stadiona „...na I wypadek jakiegoś nieszczęścia".

Prognozę tę uznano w Wiedniu za wystarczającą i na jej podstawie podjęto ostateczną decyzję rozpoczęcia wojny z Francją. Prawdę mówiąc był to wyraz prawdziwości starego I porzekadła, że tonący brzytwy się chwyta, czas działał bo- I wiem na niekorzyść Austrii. Przygotowania francuskie były już prawie na ukończeniu i można było obawiać się, że w najbliższym czasie Napoleon odzyska inicjatywę polityczną i operacyjną. Dlatego też tak skwapliwie zadowolono się nad Dunajem tym połowicznym sukcesem dyplomatycznym.

Schwarzenberg nie zakończył zresztą swej misji i nadal starał się skłonić Aleksandra I do współpracy z Austrią lub

4 A. P l u t y ń s k i , Rosja a Austria w przededniu kampanii galicyjskiej 1809 r., w: Biblioteka Warszawska rok 1901 t. 4, s. 459.

przynajmniej do złożenia formalnej deklaracji w kwestii stano­wiska Rosji wobec konfliktu z Francją. W rozmowach na ten temat dyplomata austriacki posłużył się wreszcie, jako ostate­cznym argumentem, sprawą polską. Na audiencji 8 kwietnia powiedział swemu dostojnemu rozmówcy o „nadziejach, jakie w Polakach podnieca Napoleon", a także o działaniu propa­gandy francuskiej, która szerzy „niezadowolenie wśród miesz­kańców prowincji austriackich i rosyjskich, oddzielonych od dawnego Królestwa". Zdaniem Schwarzenberga stanowiło to stałe zagrożenie dla spokoju wewnętrznego obu państw i świa­dczyło wyraźnie o złej woli Napoleona nie tylko wobec Austrii, ale również i wobec sprzymierzonej z nim Rosji.

Argumenty te zostały przez cara przyjęte ze zrozumieniem, podobnie jak informacja o planowanym przez Austrię zajęciu Księstwa po to, aby następnie oddać go Prusom względnie zatrzymać pod wspólną okupacją wojsk rosyjskich, pruskich i austriackich do późniejszego zgodnego załatwienia tej kwe­stii. Karta polska okazała się kartą atutową w talii austriackie­go dyplomaty i ostatecznie przełamała opory Aleksandra I, który na kolejnej audiencji 18 kwietnia złożył wreszcie ustną deklarację zachowania życzliwej neutralności Rosji wobec Austrii.

Między innymi car zapewnił swego rozmówcę, że dopóki będzie to możliwe korpus rosyjski nie wkroczy do Galicji, a jeśli by stało się to konieczne, to wojska rosyjskie za­chowają pełną neutralność i będą unikały wszelkich kolizji i starć z wojskami austriackimi. Aleksander I zapewnił też swego austriackiego rozmówcę, że stosowne rozkazy i in­strukcje zostaną wydane w najbliższych dniach, a dowódcy korpusów i generałowie zostaną poinformowani, że zmienić je lub odwołać może jedynie rozkaz pisemny, własnoręcznie przez niego (tj. cesarza Rosji) podpisany. Władca Rosji zobo­wiązał się również działać zgodnie z postanowieniami przyję­tymi ongi przez trzy dwory rozbiorowe i poskramiać wszelkie wystąpienia ludności polskiej przeciw Austrii.

24

Zredagowanie tych zobowiązań Aleksander I zlecił Schwa-rzenbergowi ze względu na konieczność zachowania tajem­nicy, w formie własnego raportu do cesarza Austrii. Aby jednak zupełnie rozwiać ewentualne wątpliwości i obawy rządu austriackiego, dodał do niego własnoręczny list, w któ­rym znalazł się między innymi następujący akapit „Mogę być tylko bardzo zadowolony z pisma, jakie tu dołączam; zawiera ono najzupełniej sens wszystkiego com Panu powiedział i spodziewam się, że nie pozostawi cesarzowi żadnej wąt­pliwości co do mych zamysłów". Mamy więc w tym przypad­ku do czynienia z dość nietypową formą poufnej ratyfikacji układu międzypaństwowego5.

Zobowiązania przyjęte (i ratyfikowane) przez Aleksan­dra I w dniu 18 kwietnia 1809 r. pozostawały w biegunowej sprzeczności do nadal w pełni obowiązujących Rosję zobo­wiązań tylżyckich i erfurckich. Powstała wówczas sytuacja dość oryginalna (żeby nie użyć określenia dziwaczna) zarów­no z punktu widzenia prawa, jak i zwyczaju międzynarodowe­go. Rosja bowiem była równocześnie zobowiązana do udziele­nia pomocy militarnej Francji w jej konflikcie z Austrią i do zachowania daleko idącej, bardzo życzliwej neutralności wo-bej tej ostatniej! Trudno nie zauważyć, że Aleksander I był wybijającym się uczniem w szkole Niccolo Machiavelle'go. Doskonale zwłaszcza opanował ten fragment „Księcia", w którym jego mistrz poucza władców, że „Mądry władca nie powinien nigdy dochowywać przyrzeczenia, skoro jest mu ono szkodliwe, lub skoro zmienią się warunki, w jakich je dano"6. Również jego wizerunek polityczny odpowiada zaleceniom Włocha, z tą może jedynie różnicą, że za dużo w nim lisa, a za mało lwa. Ale to już tylko kwestia rozłożenia akcentów.

Na polecenie Aleksandra Schwarzenberg wysłał również list do arcyksięcia Ferdynanda, w którym - nie informując

5 A. C i c h o w i c z , Rok 1809, Poznań 1918, s. 12, a także P l u t y ń s k i , Rosja a Austria..., s. 463.

6 N. M a c h i a v e l l i , Książę, Warszawa 1972, s. 197.

25

dowódcy VII korpusu o fakcie zawarcia traktatu z Rosją - nakazywał mu unikania jakichkolwiek starć i kolizji z woj­skami rosyjskimi, nawet wówczas, jeśli wkroczą one na teren Galicji. Przestrzegał też przed jakimikolwiek nierozważnymi krokami i polecał, aby „unikać jak najstaranniej starć z rosyj­skim wojskiem, a z rosyjskimi generałami przy każdej sposob­ności w przyjacielskie wchodzić porozumienie". Tym samym dość wyraźnie dawał do zrozumienia, że Rosja zachowa wobec działań VII korpusu jak najdalej idącą, bardzo życz­liwą, neutralność.

Stanowisko Aleksandra I umożliwiło rządowi austriackie­mu realizację jego zamierzeń, a zwłaszcza akcję wojskową przeciw Księstwu Warszawskiemu. Miało też ogromny wpływ na przebieg kampanii na ziemiach Księstwa Warszawskiego, która, w myśl planu hr. Stadiona, miała zadecydować ostate­cznie nie tylko o losie tego państwa, ale również w znacznym stopniu o wyniku całej wojny .

27

WOJSKA PRZECIWNIKÓW

ARMIA KSIĘCIA JÓZEFA PONIATOWSKIEGO

Zgodnie z art. 79 Konstytucji armia Księstwa Warszaw­skiego miała liczyć ogółem 30 000 „wszelkiego rodzaju żołnierza, obecnego pod bronią, nie licząc w to gwardii I narodowych". Ze względu na specyficzną sytuację, w jakiej I armia ta powstawała w latach 1806-1807 oraz ze względu na animozje istniejące między trzema polskimi generałami dywi- r zji, podzielono ją na trzy równorzędne legie, którymi dowo- | dzili; Henryk Dąbrowski, Józef Zajączek i ks. Józef Poniatów- i ski, pełniący równocześnie funkcję ministra wojny. Wkrótce I jednak okazało się, że Księstwa nie stać na utrzymanie tak I licznej armii. Księstwo było bowiem państewkiem małym, I o powierzchni zaledwie 104 000 km2, zamieszkałym według f spisu z końca 1808 r. jedynie przez około 2,6 min mieszkań- I ców. Nie brak rekrutów jednakże stanowił główną przeszkodę I w utrzymaniu przewidywanej konstytucją armii. Decydujące [ znaczenie w tej materii miała trudna sytuacja gospodarcza I państwa i ona zmusiła jego władze do zmniejszenia liczby i wojska. Nie zapominajmy, że ziemie polskie były w znacz- I nym stopniu zacofane gospodarczo, a w dodatku zdewas- I towane w toku działań wojennych toczących się na tym i terenie w roku 1806/1807. Ponadto rolnictwo, stanowiące i główny dział naszej ówczesnej gospodarki, było obciążone wielomilionowymi długami wywodzącymi się jeszcze z cza­

sów pruskich. Trudną sytuację rolnictwa pogorszyła jeszcze dodatkowo blokada kontynentalna odcinająca Księstwo od Anglii będącej tradycyjnym odbiorcą naszych płodów rolnych. Miało to katastrofalne skutki dla państwa, w którym produkcja przemysłowa dopiero się rozwijała i związana była raczej z przetwórstwem rolno-spożywczym. Najwięcej bowiem było na ziemiach polskich młynów (6578), gorzelni (8178) i browa­rów (802), a znacznie mniej hut żelaza (107). Fabryk broni czy też amunicji a także ludwisarni nie było natomiast wcale. Również rzemiosłem zajmowała się stosunkowo niewielka, licząca około 66 035 osób grupa ludności, podobnie zresztą jak i handlem, w którym znalazło zatrudnienie tylko 7338 osób. Najwięcej natomiast, bo aż 19 000 było karczem i szynków'.

Przyczyn słabości ekonomicznej państwa było oczywiście znacznie więcej (zaliczała się do nich np. inflacja) i nie sposób w niniejszej pracy wspomnieć wszystkich. Spowodo­wały one w konsekwencji zubożenie społeczeństwa, którego po prostu nie było stać na utrzymanie 30 000 armii (sam żołd pochłaniał ogromną, jak na owe czasy kwotę 8 350 000 zł), budowę i modernizację twierdz, a także administrację państ­wową. Fryderyk August król saski i książę warszawski w trak­cie wizytacji budowy twierdzy Modlin powiedział podobno do rezydenta francuskiego, że „Przedziwna to ziemia, w oczach wyrastają z niej żołnierze a nawet fortece; szkoda, że i pienią­dze na niej nie rosną!"2

W tej sytuacji rząd Księstwa zmuszony był zwrócić się z prośbą o pomoc do Napoleona. Z początkiem roku 1808 do Francji udała się polska delegacja, w skład której weszli Stanisław Potocki, Ignacy Działyński i Franciszek Bieliński. Deputacja ta po długich pertraktacjach w dniu 10 maja 1808 r. podpisała w Bajonnie dwie konwencje z rządem francuskim. Obydwie miały na celu ratowanie polskich finansów (a w konsekwencji również i armii).

1 Pawłowsk i , Historia wojny..., s. 13. 2 J. S k o w r o n e k , Książę Józef Poniatowski, Wrocław 1986, s. 203.

28 29

Pierwsza dotyczyła wspomnianych już długów ciążących I z czasów pruskich na polskich obywatelach, których wyso- I kość obliczono na 43 000 000 franków. Napoleon przejął je j od rządu pruskiego, a następnie „sprzedał" skarbowi Księstwa za 20 000 000 franków, które Księstwo miało spłacić w ciągu I trzech lat wraz z 5% odsetkami. Były to słynne w naszej I historii tzw. sumy bajońskie, które nie tylko, że nie poprawiły I stanu finansów państwa, ale wręcz jeszcze go pogorszyły. I Okazało się bowiem wkrótce, że suma długów polskich I została znacznie zawyżona, a możliwość ich wydobycia od ; dłużników, z powodów, o których wspomniałem powyżej, I niezwykle trudna. Natomiast Napoleon egzekwował bez- I względnie swe należności od skarbu Księstwa, zupełnie nie I przejmując się tym, że kasy w Warszawie są praktycznie I puste. Należności francuskie miały bowiem pierwszeństwo i przed wszelkimi innymi zobowiązaniami skarbu, nawet przed I wydatkami na wojsko i administrację.

Druga konwencja podpisana w Bajonnie bezpośrednio już dotyczyła armii. Mianowicie Napoleon uznając trudną sytua­cję gospodarczą i finanasową stworzonego przez siebie państ- I wa zgodził się wziąć na swój żołd 8000 żołnierzy polskich, I z tym jednak zastrzeżeniem, że siła ta miała być użyta poza I granicami Księstwa Warszawskiego. Zgodnie z tą umową | w połowie sierpnia 1808 r. wymaszerowały do Francji trzy pułki piechoty. Były to: 4 pułk pod dowództwem Feliksa I Potockiego z legii Poniatowskiego, 7 pułk pod dowództwem I Macieja Sobolewskiego z legii Zajączka oraz 9 pułk pod J dowództwem Antoniego Sułkowskiego z legii Dąbrowskiego. ;

:

Do Francji odeszła również kompania artylerii i saperów. Nie były to zresztą jedyne formacje polskie pozostające na

żołdzie francuskim i odbywające służbę poza granicami Księ- j stwa. W marcu 1807 r. powołany został do życia rozkazem Napoleona oddział konny nazwany dekretem z 6 kwietnia I tegoż roku polskim pułkiem lekkokonnym gwardii, który do historii naszej i nie tylko, przeszedł pod nazwą pułku „szwole- '

żerów gwardii". We Francji, a potem w Hiszpanii, odbywała służbę również dawna legia polsko-włoska przemianowana następnie na Legię Nadwiślańską, której dowódcą był Józef Chłopicki. Po ostatecznej reorganizacji składała się ona z trzech pułków piechoty i pułku jazdy noszącej nazwę lansjerów i liczyła łącznie około 6800 żołnierzy i oficerów.

Do dalszego uszczuplenia wojska polskiego doszło w dru­giej połowie 1808 r. i na początku 1809 r. Odkomenderowano wówczas do twierdzy w Gdańsku 2 pułki piechoty (10 i 11) należące do legii Dąbrowskiego, a do Szczecina rozkazem Napoleona z dnia 21 lutego 1809 r. należący do legii Zajączka 4 pułk strzelców konnych pod dowództwem pułkownika Sta­nisława Mięcińskiego. Poza granicami Księstwa stacjonowało również 15 kompanii 5 pułku piechoty wchodzącego w skład legii Zajączka, które rozkazem marszałka Davouta z lutego 1809 r. skierowane zostały do Głogowa.

W wyniku wspomnianych powyżej decyzji, po wszelkich reorganizacjach i przetasowaniach, które miały miejsce w 1808 i na początku 1809 r., stan liczebny wojska polskiego znajdującego się na terenie Księstwa Warszawskiego w prze­dedniu kampanii 1809 r. wynosił ogółem około 18 634 żoł­nierzy 3. Od liczby tej należy jeszcze odliczyć załogi twierdz, służby pomocnicze, korpus weteranów oraz chorych, odko­menderowanych, urlopowanych i znajdujących się w aresz­tach, a więc łącznie około 3303 żołnierzy i oficerów. Stan bojowy jednostek liniowych był więc w rezultacie niższy i wynosił jedynie około 15 417 żołnierzy, w tym oficerów sztabowych 74 (sztab generalny a także sztaby dywizji, bry­gad i pułków) i oficerów liniowych 486.

Najliczniejszą bronią była piechota. Tworzyło ją siedem pułków, w których służyło łącznie 10 058 żołnierzy i ofi­cerów. Pułków jazdy było mniej, jedynie pięć, były one też mniej liczne tak, że służyło w nich łącznie 3631

3 Korespondencja ks. J. Poniatowskiego z Francją, wyd. A. Skałkowski, Poznań 1923, II, s. 84.

30 31

kawalerzystów. Artylerię polową tworzyły trzy kompanie artylerii polowej pieszej, liczące łącznie około 600 oficerów i kanonierów wyposażone w 18 dział oraz 2 kompanie artylerii konnej sformowane pod koniec 1808 r. i na początku 1809 r. kosztem osób prywatnych - Włodzimierza hr. Potockiego i Romana hr. Sołtyka. Służyło w nich łącznie 119 oficerów i kanonierów, a wyposażono je w 9 armat. Ze względów organizacyjnych połączono je w jeden szwadron, którego szefem został Włodzimierz Potocki4.

Oprócz wojska polskiego na terenie Księstwa stacjonował jeszcze niewielki, liczący około 2016 żołnierzy korpus saski. Składał się on z 3 batalionów piechoty, 2 szwadronów huza­rów i dywizjonu artylerii dysponującego dwoma działami.

W wyniku przeprowadzonego pod koniec marca i na po­czątku kwietnia 1809 r. poboru nowych roczników, szeregi wojska powiększyły się o 8000 rekrutów. Był to jednak materiał zupełnie surowy, wymagający przynajmniej kilku tygodniowego (jeśli nawet nie dłuższego) szkolenia. Szkole­nie piechura w XIX wiecznej armii obejmowało trzy szczeble; szkołę żołnierza, szkołę plutonu i szkołę batalionu. Rozpo­czynano je od nauki indywidualnej musztry i strzelania. Żołnierze strzelali do tarcz na odległość 50, 100, 150, a końcu 250 metrów. Piechota francuska uważana wówczas za najlep­szą i wyposażoną w najnowocześniejszą broń, ładowała i strzelała normalnie na 12 temp, a przy ogniu szybkim na 4 tempa. Niestety, armia Księstwa dysponowała w zasadzie jedynie przestarzałymi karabinami pruskimi i nie mogła pro­wadzić ognia szybszego jak na 8 temp.

Obowiązujący w wojsku Księstwa regulamin francuski z 1791 r. przetłumaczony przez pułkownika Cypriana Godeb-skiego, główny nacisk kładł na umiejętność tworzenia zwar­tych kolumn oraz na walkę ogniową prowadzoną plutonami

4 C. Grze lak, Rola artylerii polskiej w bitwie pod Raszynem 1809 r., w: Studia i materiały do historii wojskowości, rok 1979, t. XXII, s. 220 i następne.

i batalionami. Twórcy programu szkolenia piechoty pamiętali również o tym, że ówczesne wojny w znacznej mierze wy­grywały nogi żołnierzy (najlepiej przekonali się o tym żoł­nierze francuscy przemierzający wielokrotnie na własnych nogach całą Europę, nawet na jej najdłuższej osi, aż po Wilno i Moskwę), dlatego też piechurów ćwiczono bardzo intensyw­nie w maszerowaniu. Marsze odbywano zazwyczaj w kolum­nach plutonowych z prędkością 54 do 59 metrów na minutę.

Regulamin stosowany w armiach napoleońskich przewidywał również atakowanie nieprzyjaciela zwartymi kolumnami, pluto­nami lub batalionami (kompania była jedynie jednostką organi­zacyjną, najniższą jednostką taktyczną był pluton, a wyższą batalion). Kolumna zbliżała się do nieprzyjaciela na odległość 150 m., zwierała szeregi i w takt bicia w bębny atakowała idąc podwójnym krokiem. Dwa pierwsze rzędy strzelały salwami, a następnie rzucały się na nieprzyjaciela z bagnetem w ręku. Taki zmasowany atak był szczególnie skuteczny wobec armii stosującej przestarzałą już w tym okresie taktykę linearną.

Prawidłowe wyszkolenie rekrutów wymagało sporej liczby doświadczonych instruktorów. Tych jednak w armii Księstwa brakowało. Postanowiono więc przeprowadzić reorganizację pułków zmierzającą do zmniejszenia liczby kompanii po to, aby uzyskaną w ten sposób nadwyżkę dowiadczonych żołnierzy skierować do pracy instruktażowej. W celu uzgodnienia tych spraw na początku roku 1809 wyjechał do Paryża szef sztabu gen. Stanisław Fiszer. Uzyskał on zgodę Napoleona na utwo­rzenie trzecich batalionów w pułkach piechoty przy równoczes­nym zmniejszeniu liczby kompanii w batalionie z 9 do 6. Ustalono też liczbę żołnierzy w kompanii na 140. Poniatowski proponował wprawdzie utworzenie kompanii liczących tylko 95 żołnierzy, ale cesarz odrzucił ten projekt gdyż, jego zdaniem, spowodowałoby to zbytnie osłabienie batalionu. Zgodził się natomiast wziąć na swój żołd 45 dodatkowych żołnierzy z każdej kompanii. Dla wielce rachitycznego skarbu Księstwa była to niewątpliwie znaczna pomoc finansowa.

32 33

Reorganizację pułków przeprowadzono natychmiast po po- I wrocie Fiszera. W skład pierwszego i drugiego batalionu I każdego pułku weszli starzy żołnierze gotowi do natychmias- I towego wymarszu na pole walki. Trzecie bataliony utworzono I natomiast z nadwyżek kadrowych. W rzeczywistości były to I raczej skadrowane zakłady szkoleniowe poszczególnych puł- I ków, powołane w celu przeszkolenia rekrutów. Składały się I one z majora batalionu, 18 oficerów, 84 podoficerów, 12 I doboszy i 60 szeregowych. Po zakończeniu poboru zostały! one uzupełnione rekrutami do wysokości normalnego stanu. I Tym samym więc z ogólnej liczby 8000 poborowych, do I piechoty trafiło około 6900 rekrutów, reszta kontyngentu I została użyta na uzupełnienie pułków kawalerii, artylerii I i saperów.

Wyszkolenie armii Księstwa nie przedstawiało się niestety jednolicie. Znacznie lepiej pod tym względem prezentowała się piechota, w której proces szkolenia nadzorował szef I sztabu, a równocześnie inspektor piechoty gen. Fiszer. Organizowano je w pułkach, a odpowiadał za nie zarówno dowódca pułku, jak i major pułku. Wykłady i zajęcia praktyczne wykonywali zazwyczaj adiutanci dowódcy5.

Znacznie gorzej przedstawiało się wyszkolenie kawalerii. I Jej inspektorem mianowany został, na polecenie Napoleona, generał Aleksander Rożniecki, który do swych obowiązków podchodził znacznie mniej solidnie niż gen. Fiszer. Świadczy j o tym chociażby fakt, że praktycznie do końca istnienia Księstwa kawaleria nie posiadała, mimo zapewnień, jakie składał w swych raportach Poniatowski, własnych przepisów | musztry. Obiektywnie przyznać jednak należy, że Rożniecki [ miał trudniejsze zadanie niż Fiszer. Nie było bowiem w miarę I

5 Przepis musztry i manewrów dla piechoty francuskiej wydany w roku l 1791. Tłumaczenie z języka francuskiego, drukiem ogłoszone w Warszawie [ w roku 1808, a także G. Zych, Armia Księstwa Warszawskiego 1807 -1812, Warszawa 1961, s. 31 i nast. oraz P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 36 i następne.

nowoczesnego regulaminu francuskiego, który można by przenieść na grunt polski, a raczej był, ułożony nawet stosunkowo niedawno, bo w 1804 r., ale stanowił on jedynie nieznaczną przeróbkę dawnego, pochodzącego aż z 1788 r. Był więc mocno przestarzały, miał liczne wady i braki i nawet kawaleria francuska praktycznie go nie stosowała. Podobnie rzecz przedstawiała się, jeśli chodzi o rodzime regulaminy, a konkretnie o pochodzące z roku 1790 „Po­czątkowe przepisy do musztry dla kawalerii narodowej Wojska Koronnego i W. Ks. Litewskiego". One również nie bardzo przystawały do nowej sytuacji, chociażby dlatego, że przewidywały nie istniejący już w kawalerii Księstwa po­dział na towarzyszy i pocztowych. W tej sytuacji gen. Rożniecki wstrzymał się z opublikowaniem tłumaczenia regulaminu francuskiego, a dowódcom pułków zalecił stoso­wanie obu i pozostawił tę kwestię do ich uznania. Ten dualizm stosowanych regulaminów musiał niekorzystnie odbić się na szkoleniu jazdy. Nie mogły temu zapobiec próby ujednolicenia praktyki przez udzielanie wskazówek i pouczeń, dokonywane przez Rożnieckiego w trakcie po­dróży inspekcyjnych.

Model kształcenia i doskonalenia oficerów w pułkach sto­sowany z powodzeniem w piechocie i artylerii okazał się niewystarczający, jeśli chodzi o artylerię. Z tego też względu 1 sierpnia 1808 r. powołano w Warszawie, w gmachu ar­senału, Szkołę Elementarną Artylerii i Saperów, do której uczęszczali żołnierze delegowani z jednostek wojska (później dopiero Poniatowski zarządził, aby część miejsc została zare­zerwowana dla kandydatów, którzy jeszcze w wojsku nie służyli). Doskonaleniem oficerów korpusu artylerii i saperów zajmowała się natomiast utworzona w lutym 1809 r., Szkoła Aplikacyjna Artylerii i Inżynierów. Ze względu na to jednak, że powstała ona dosłownie w przeddzień wybuchu wojny, nie miała żadnego wpływu na działanie artylerii Księstwa w kam­panii 1809 roku.

3 - Raszyn 1809

34 35

Dość niejednolicie prezentował się również korpus oficer-1 ski. Najwyższy poziom przygotowania zawodowegprzent-1 waliniewątpliwie oficerowie legionowi. Było ich wprawdzie • stosunkowo niewielu, ale za to piastowali wysokie stanowis- • ka dowódców lub majorów pułków i batalionów oraz ofice-B rów sztabowych, zwłaszcza w sztabach legii. Mieli wiccB ogromny wpływ na wychowanie i wyszkolenie nowych I oficerów, zwłaszcza, że historia legionów urosła już wów-B czas w społeczeństwie polskim do rangi legendy o bohate-1 rach narodowych6.

Grupę drugą, dość liczną, stanowili oficerowie wywodzący I się z armii dawnej Rzeczypospolitej. Była to nader kłopotliwa I grupa, gdyż większość z nich posiadała wysokie stopnie,! zupełnie jednak nie odpowiadające poziomowi ich wiedzy! i umiejętności. Trudno było zresztą mieć pretensje do nichl o to, że najczęściej nie ze swojej winy, przez kilkanaście lat I byli pozbawieni bliższych kontaktów z wojskiem. A były to I przecież lata, w których dokonał się prawdziwy przełom I w sztuce wojennej. Oficerowie ci, będący zresztą w różnym I wieku, pragnąc sprostać swym obowiązkom i wymaganiom, I musieli bardzo szybko uzupełniać swą wiedzę i podnosić I kwalifikacje. Dotyczyło to całej tej grupy, nie wyłączając I samego ministra wojny i dowódcy pierwszej legii, a w nie-1 długim czasie głównodowodzącego całej armii, gen. dywizji I Józefa ks. Poniatowskiego. Wiedzę wojskową zdobywał oni w wojsku austriackim, w którym nauczono go stosować I w praktyce zasady strategiczne wywodzące się jeszcze z cza-1 sów Fryderyka Wielkiego. Stopień generała-lejtnanta uzyskał I w wojskach Rzeczypospolitej w 1792 r. z nominacji króla Stanisława Poniatowskiego. W wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja dowodził armią koronną, a w powstaniu kościuszkowskim dywizją. W obu tych kam- j paniach potwierdził swe umiejętności i talent wojskowy. |

6 J. Weyssenhoff , Pamiętnik, Warszawa 1904, s. 90.

Zdobył też doświadczenie w dowodzeniu dużymi oddziałami i w koordynowaniu działań różnych rodzajów broni. Później jednak, aż do grudnia 1806 r. (a właściwie do stycznia 1807 r., kiedy to otrzymał nominację na generała dywizji komen­derującego I legią w Księstwie Warszawskim), a więc przez ponad 12 lat, nie miał prawie żadnej styczności z armią. Nie uczestniczył też bezpośrednio w działaniach 1806/1807 r. i w praktyce nie zetknął się w ogóle z nowymi zasadami wprowadzonymi do sztuki wojennej przez rewolucyjną Fran­cję, a następnie przez „boga wojny" Napoleona. Musiał więc, podobnie jak wielu swoich podwładnych, szybko uzupełnić wiedzę teoretyczną i poznawać organizację armii francuskiej, na której przecież wzorowały się armie wszystkich państw europejskich, zwłaszcza wasalnych a do takich zaliczało się Księstwo.

Pobierał też lekcje praktyki w dowodzeniu, uczestnicząc w manewrach wojskowych, między innymi 8 września i 10 grudnia 1808 r. Manewry odbywały się na Woli i dały polskiemu dowódcy pewne wyobrażenie o nowej taktyce i strategii, nie mogły jednak zastąpić wiedzy, jaką ówcześni generałowie zdobywali na polach wielu bitew napoleońskiej Europy.

Wiedzę i doświadczenie w tej materii posiadali pozostali dwaj polscy generałowie dywizji Zajączek i Dąbrowski, ale oni, z wielu różnych względów, zwłaszcza ambicjonalnych, pozostawali w zdecydowanej opozycji do księcia. Zresztą nie byli, zwłaszcza Zajączek, zbytnio utalentowanymi dowód­cami.

Trzecia wreszcie grupa oficerów, dość liczna niestety, to ludzie, którzy przyczynili się finansowo do powstania jedno­stek wojska i z tego tytułu objęli funkcje oficerskie, nieraz bardzo eksponowane, mimo, że nie posiadali absolutnie żad­nego przygotowania wojskowego. Z tej grupy wywodzili się np. ks. Sułkowski, Stanisław Mielżyński czy też Poniński, którzy otrzymali od razu stopnie pułkownikowskie z rąk gen.

36 37

Dąbrowskiego praktycznie za to tylko, że pokryli częściowo koszt powołania pułków tworzącej się w 1806 r. jego legii. Trzeba jednak przyznać, że wielu z nich rzetelnie podchodziło do swych obowiązków i starało się zdobyć potrzebną wiedzę, korzystając z pomocy oficerów, a nawet podoficerów legiono­wych.

Wreszcie, na zakończenie wspomnieć należy o oficerach wywodzących się z obcych armii, głównie pruskiej. Dys­ponowali oni gruntowną choć przestarzałą wiedzą wojskową, na ogół też szybko przyswajali sobie zasady nowej strategii i taktyki i dobrze spełniali swe zadania. Było również kilku, czasowo przydzielonych do wojska polskiego oficerów fran­cuskich, zajmujących wysokie stanowiska w artylerii i in­żynierii. Najwybitniejszym wśród nich był niewątpliwie gene­rał brygady Jan Pelletier inspektor artylerii Księstwa.

Generał Fiszer ze wspomnianej już podróży do Paryża przywiózł nie tylko aprobatę Napoleona dla zmian organiza­cyjnych w pułkach, ale również jego zgodę na przekształcenie legii na zwykłe dywizje. Prawdę mówiąc cesarz w tym wypadku zaakceptował jedynie istniejący już w armii Księst­wa stan faktyczny, albowiem dzięki konsekwentnie prowadzo­nej przez ks. Józefa Poniatowskiego polityce, podział na legie na początku 1809 r. nie miał już praktycznie większego znaczenia. Rozbiciu uległa zwłaszcza legia 3 gen. Dąbrow­skiego, z której, jak pamiętamy, oddelegowano jeden pułk do Francji a dwa do Gdańska. W mniejszym wprawdzie stopniu, ale również osłabieniu, uległa legia Zajączka.

Polski Sztab Generalny zaczął kształtować się dopiero we wrześniu 1808 r., a konkretnie po wyjeździe z terenu Księstwa marszałka Davouta, któremu podlegała armia Księstwa. Do tego czasu istniały i funkcjonowały jedynie sztaby poszcze­gólnych legii, a w odniesieniu do całej armii działał sztab 3 korpusu armii francuskiej. Pierwszym szefem mianowany został gen. Kamieniecki zastąpiony następnie na tym stanowi­sku przez gen. Fiszera, znacznie bardziej teoretycznie i prak­

tycznie przygotowanego do pełnienia tej funkcji. Autor Rysu historycznego kampanii odbytej w roku 1809... pisze o nim, że był wybitnie „zdatny do służby czynnej i do prac gabineto­wych. Zimny, systematyczny, przestrzegał porządku i karno­ści, niezmiernie był użyteczny naczelnemu wodzowi i za­jmował się wszystkimi szczegółami służby"7. Do tej charak­terystyki można dodać jedynie to, że posiadał sporą wiedzę wojskową zarówno teoretyczną jak i praktyczną. Zaczął ją zdobywać na stanowisku adiutanta Tadeusza Kościuszki w ka­mpanii 1792, a następnie w powstaniu 1794 r. Od 1797 r. służył w legii naddunajskiej gen. Karola Kniaziewicza, a do wojska polskiego wstąpił w 1806 r. Trzeba więc przyznać, że Poniatowski dokonał w tym przypadku trafnego wyboru.

W skład Sztabu na przełomie 1808/1809 r. wchodzili inspektorzy poszczególnych rodzajów broni, inspektorzy i podinspektorzy popisów, trzech adiutantów w stopniu pod­porucznika i trzech adiutantów w stopniu kapitana. Zgodnie z wzorami francuskimi do sztabu należeli ponadto komisarze wojenni, protomedyk, protochirurg i naczelny aptekarz8. Skład sztabu odpowiadał więc mniej więcej ówczesnym stan­dardom. Poważnym natomiast mankamentem był brak precy­zyjnie określonych zadań.

Zaniedbane szczególnie były kwestie wywiadu i kontr­wywiadu. Księstwo Warszawskie było najdalej na wschód wysuniętym obszarem pozostającym w sferze wpływów ce­sarstwa francuskiego i chociażby z tego tylko powodu sta­nowiło doskonałą bazę dla pracy wywiadowczej. Niestety, do końca 1808 r. sprawami tymi zajmowały się wyłącznie odpowiednie instytucje francuskie (zwłaszcza sztab marszałka Davout, któremu podlegała armia Księstwa oraz francuska ekspozytura wywiadowcza w Dreźnie, a także rezydenci

7 Rys historyczny kampanii odbytej w roku 1809 w Księstwie Warszawskim pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, Kraków 1905, s. 19.

8 Kalendarz polityczny, chronologiczny i historyczny na rok 1809, s. 100 -101.

38

francuscy w Warszawie). Francuzi w pracy wywiadowczej I bardzo chętnie posługiwali się obywatelami Księstwa, cho- I ciażby dlatego, że mieli oni szerokie powiązania i kontakty I o charakterze rodzinnym lub towarzyskim z Polakami miesz- I kającymi „za kordonem", a więc na terenie Prus, Austrii czy też Rosji. Wiadomo na przykład, że rezydent francuski Serra zorganizował doskonałą siatkę wywiadowczą, której ośrod- | kiem był zarząd dóbr Czartoryskich w Terespolu. Z wywia­dem francuskim współpracowali nawet tak szacowni obywate­le polscy, jak Dezydery Chłapowski i, być może, Julian Ursyn Niemcewicz. Dla nich był to dowód patriotyzmu, a dla władz cesarstwa doskonałe źródło informacji o sytuacji w państwach i sąsiadujących z Księstwem.

Niestety, władze polskie aż do początków 1809 r. nie prowadziły, jak już wspomniałem, własnej działalności wy­wiadowczej, między innymi właśnie z powodu opóźnień w organizacji Sztabu Generalnego. Była to sytuacja wielce niekorzystna z punktu widzenia naczelnego dowództwa armii Księstwa, albowiem było ono zmuszone dokonywać rozpo­znania przeciwnika dopiero dosłownie na kilka dni przed rozpoczęciem kampanii, a następnie w jej toku.

Zagmatwana była również sprawa naczelnego dowództwa armii Księstwa. Ministrem wojny był, formalnie od paździer­nika 1807 r., ks. Józef Poniatowski, którego kompetencje w tym zakresie określał dekret królewski z 20 kwietnia 1808 r. Były one nader szerokie, gdyż obejmowały całość spraw związanych z administracją wojskową, organizację wojska, a także kwestie dyscypliny wojskowej, awanse itd. W rzeczy­wistości jednak dowódcy legii 2 i 3, a więc generałowie I Zajączek i Dąbrowski posiadali szeroką autonomię i de facto podlegali bezpośrednio marszałkowi Davout. Był on bowiem dowódcą wszystkich wojsk francuskich i saskich na wschód od Odry. Armia Księstwa podlegała marszałkowi nie tylko w kwestiach operacyjnych, ale również w ważniejszych spra­wach organizacyjnych, takich jak chociażby dyslokacja wojsk

39

czy budowa i modernizacja fortec, a nawet w sprawach stosunkowo drobnych, takich jak na przykład dostawy broni i amunicji itd. Taka dwutorowość w kierowaniu wojskiem była niezwykle szkodliwa, zwłaszcza, że Davout przed długi okres odnosił się do Poniatowskiego podejrzliwie i traktował go lekceważąco, a nawet wręcz brutalnie.

Również stosunki panujące między ministrem wojny a Za­jączkiem i Dąbrowskim układały się bardzo źle. Obaj genera­łowie uważali się za bardziej zasłużonych i predysponowa­nych do objęcia teki ministra wojny w Księstwie i z tego już chociażby powodu nie chcieli podlegać człowiekowi, który ich zdaniem, stanowisko uzyskał jedynie dzięki swemu na­zwisku i przynależności do arystokracji. Dąbrowski przynaj­mniej, choć nie krył rozżalenia i rozgoryczenia a także swej wrogości do księcia, potrafił „dla dobra sprawy" przezwycię­żyć urazy i zaniechać walki z ministrem. Wziął bezterminowy urlop i osiadł z nowo poślubioną żoną Barbarą Chłapowską w otrzymanej od Napoleona Winnogórze. Gorzej rzecz przed­stawiała się, jeśli chodzi o Zajączka. Nienawiść do Poniatow­skich zaszczepił mu jeszcze jego pierwszy protektor i przyja­ciel hetman Franciszek Ksawery Branicki, późniejszy tar-gowiczanin, a skupiła się ona na ks. Józefie w czasie kampanii 1792 r., kiedy to Poniatowski skrytykował kilka­krotnie niezbyt doświadczonego i utalentowanego oficera. Prywatne animozje tego dziwnego, bardzo skomplikowanego w gruncie rzeczy człowieka uległy wzmocnieniu z powodu jego niechęci do Polski i narodu polskiego w ogóle, na który obraził się z powodu obciążania go winą za klęskę w bitwie pod Chełmem w czasie powstania kociuszkowskiego, a na­stępnie za nieudolność i tchórzostwo w dowodzeniu gar­nizonem Pragi, które zdaniem wielu, spowodowały rzeź jej mieszkańców.

Zajączek w swej walce z Poniatowskim nie ograniczał się jedynie do afrontów (między innymi w listach i nie tylko tytułował go kawalerem wielu orderów, czyniąc tym aluzję do

40

posiadanych przez Poniatowskiego orderów pruskich) alei posunął się nawet do formalnego wypowiedzenia posłuszeńst- I wa, pisząc pod koniec 1807 r.: „Zmęczony jestem korespon- I dencją z panem. Ton pańskich listów mi nie odpowiada. I Przestańmy pisać do siebie, tak będzie najmądrzej. Niech pan pamięta, że jestem generałem francuskim, komenderuję Pola- I kami, bo cesarz tak chciał, nie zależę bynajmniej od pana.... niczego nie oczekuję od rządu polskiego, wszystko winienem I cesarzowi Francuzów"9. Na tę wypowiedź dowódcy legii polskiej warto, jak sądzę, zwrócić baczną uwagę, gdyż dosko­nale charakteryzuje ona jego stosunek do Polski i Polaków. Zajączek powtórzył to swoiste „wyznanie wiary" prawie w niezmienionej postaci kilkanaście lat później, gdy jako I książę i namiestnik rządził Królestwem Kongresowym, tyle I tylko, że zmienił się cesarz i pan tego kondotiera z urodzenia. I Napoleona zastąpił Aleksander I car Rosji!

Sytuacja Poniatowskiego jako ministra wojny uległa pew- I nej poprawie z chwilą wyjazdu marszałka Davouta we wrześ- I niu 1808 r. z terenu Księstwa. Wprawdzie nadal pozostawał I on dowódcą wszystkich sił polskich, ale będąc daleko nie I mógł podejmować decyzji w bieżących sprawach admini- I stracyjnych, które automatycznie przeszły do kompetencji ministra. Z chwilą wyjazdu marszałka stanęła też na porządku I dziennym kwestia naczelnego dowództwa wojsk stacjonują­cych na terenie Księstwa na wypadek wybuchu wojny. W pis- I mie do Poniatowskiego z 3 września Davout udzielając mu I wytycznych na najbliższą przyszłość poddał pod jego rozkazy trzy pozostałe w kraju pułki legii Dąbrowskiego oraz oddziały francuskie i saskie, wówczas jeszcze stacjonujące w Księst­wie. Rozkaz ten nie dotyczył jednak legii Zajączka. Marszałek przewidywał wprawdzie konieczność współdziałania armii Poniatowskiego z legią Zajączka, nie określił jednak, w jakim | stosunku do siebie mają pozostawać obaj dowódcy. Kwestię tę

9 M. K u ki e 1, Dzieje oręża..., s. 162.

41

Davout wyjaśnił dopiero w piśmie z połowy listopada 1808 r., w którym wyraźnie stwierdził, że w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego ks. Józef Poniatowski obejmuje dowódz­two wszystkich sił znajdujących się na terenie Księstwa, a więc również i legii Zajączka. Oficjalną nominację na naczelnego dowódcę armii Księstwa ks. J. Poniatowski otrzy­mał - na żądanie Napoleona - z rąk króla Fryderyka Augusta dopiero 21 marca 1809 r. Stało się to więc dosłownie w prze­dedniu wybuchu wojny.

Jednym z głównych problemów trapiących armię Księstwa była kwestia broni. Bataliony piechoty zasadniczo uzbrojone były w karabiny z bagnetami, a grenadierzy oraz podoficero­wie wszystkich kompanii wyposażeni byli dodatkowo w sza­ble piechoty. Oficerowie kompanii grenadierskich uzbrojeni byli szable i pistolety, a oficerowie kompanii fizylierów w pistolety i szpady typu francuskiego. W zasadzie tej podsta­wowej broni nie brakowało. Gorzej było natomiast z jej jakością. Jak pamiętamy, Księstwo nie posiadało własnych fabryk broni i własnych prochowni, armia była więc całkowi­cie uzależniona od dowództwa francuskiego, które przekazy­wało jednostkom polskim przede wszystkim broń zdobytą na armii pruskiej, pochodzącą z pruskich arsenałów lub z nowej produkcji pruskich fabryk w Poczdamie. Była ona w większo­ści przestarzała, częściowo zużyta i wymagająca napraw, a więc nie najlepszej jakości. Zwłaszcza bagnety piechoty były zbyt długie i często w czasie walki łamały się lub gięły.

Dostarczano wprawdzie również broń francuską o wiele bardziej nowoczesną i lepszej jakości, a także austriacką zdobytą przez Francuzów w trakcie poprzednich kampanii, zwłaszcza w 1805 r., ale były to ilości zbyt małe w stosunku do potrzeb. Tak więc wprawdzie ilościowo broni, zwłaszcza karabinów, bagnetów i szabel było w Księstwie sporo (tuż przed kampanią Poniatowski zgromadził w warszawskim ar­senale 21 000 karabinów) ale była ona niejednolita, różnych kalibrów, różnej jakości, a w dodatku w większości zepsuta.

42

Nieco lepiej przedstawiała się kwestia uzbrojenia jazdy. Księstwo posiadało jedynie jazdę lekką bez żadnego uzbroje­nia ochronnego. Dzieliła się na dwa rodzaje: ułanów i strzel­ców konnych, które różniły się nie tylko umundurowaniem, ale również uzbrojeniem zaczepnym. Bronią główną ułanów była bowiem (obok pałaszów i pistoletów, w które wyposażo­no oba rodzaje jazdy) lanca, a strzelców konnych krótkie karabinki kawaleryjskie. W praktyce jednak nie rozróżniano tych dwóch rodzajów jazdy, nie przewidywano różnic w ich użyciu i ostatecznie w czasie kampanii 1809 r. odebrano strzelcom karabinki, a wyposażono ich w lance, tę tradycyjną broń polskiej kawalerii.

Największym problemem jazdy była jednak nie broń a ko­nie. Stadnin państwowych było zbyt mało, a konie pochodzą­ce z hodowli szlacheckich i dostarczane przez dwory w znacz­nym stopniu okazywały się nieprzydatne. Brakowało też sio­deł i uprzęży 10.

Nie najlepiej też przedstawiała się sytuacja w artylerii. W połowie marca 1809 r. składała się ona z 149 dział fortecznych i 93 polowych, ale zaprzęgi miały tylko 24 działa, a więc tyle też tylko mogło wyjść w pole, z tym że jedna kompania wyposażona w 6 armat znajdowała się wraz z pie­chotą Księstwa w Gdańsku. Działa pozbawione zaprzęgów wzmocniły natomiast artylerię forteczną. Tak więc w przede­dniu wybuchu wojny w armii polowej Księstwa znajdowały się 3 kompanie artylerii pieszej, wyposażone łącznie w 18 armat 6-funtowych.

Pod koniec 1808 i na początku 1809 roku powstały dwie kompanie artylerii konnej wyposażone łącznie w 9 armat. Podstawowa różnica między artylerią polową pieszą a konną polegała na tym, że łoża tej ostatniej miały szeroko roz­stawione koła, a środek ciężkości działa był niżej umiesz­czony. Zabezpieczało to działa przed wywróceniem w czasie

10 Pawłowski , Historia wojny..., s. 39.

43

szybkich marszów i nagłych zwrotów, dzięki czemu artyleria konna mogła wspierać swym ogniem działania kawaleriiu.

Podobnie jak w przypadku piechoty, podstawowy problem stanowiła jakość sprzętu. Księstwo nie dysponowało włas­nymi ludwisarniami, nie miało też środków na zakup armat. Artyleria polska dysponowała więc wyłącznie sprzętem prze­kazanym przez Napoleona. Były to armaty pruskie pamiętają­ce czasy Fryderyka Wielkiego, a więc bardzo już przestarzałe i zużyte. Na stanie legii znajdowało się również 6 dział rosyjskich wydobytych przez Polaków z rzeki po bitwie pod Frydlandem. Niestety sporo dział było uszkodzonych i wyma­gających poważnych napraw. Dokonywano ich w warsztatach naprawczych w Warszawie i nie brak sprawnych armat, lecz brak zaprzęgów decydował o słabości artylerii polowej.

Jak z tego wynika, w przededniu kampanii armia Księstwa nie prezentowała się zbyt kwitnąco zarówno pod względem organizacyjnym, jak też wyposażenia w broń i sprzęt pomoc­niczy. Brakowało też, tradycyjnie już w armiach polskich, żywności mimo, że pierwszy sejm, jaki zebrał się w marcu 1809 r., uchwalił zwiększenie nakładów na wojsko w kwocie 4 200 000 zł oraz pobór produktów w naturze w liczbie 300 000 korcy różnego rodzaju zbóż i 550 000 cetnarów francuskich siana i słomy. Na przeszkodzie realizacji tych zamierzeń stanęła katastrofalna sytuacja ekonomiczna pań­stwa. „Po staremu" też brakowało pieniędzy na zapłatę żołdu i na zakup niezbędnego sprzętu. Tym nie mniej jednak wartość bojowa tych nie do końca umundurowanych, uzbrojo­nych, wyszkolonych i nakarmionych oddziałów była duża, o czym wkrótce już mieli przekonać się Austriacy. Młodemu żołnierzowi polskiemu nie brakowało bowiem odwagi i ocho­ty do walki i wypada zgodzić się z Julianem Niemcewiczem, który tak charakteryzował to wojsko „Trudno było piękniej­szego i lepiej opatrzonego widzieć wojska, najpiękniejszy

" Grzelak, Rola artylerii..., s. 210 i następne.

44

wybór ludzi w piechocie i jeździe, działa, amunicja, wszystkie zapasy i porządki wojskowe, w tak krótkim czasie z tylu trudnościami, z taką kraju nędzą, jak gdyby cudem stworzo-

" 12

ne .

KORPUS ARCYKS1ĘCIA FERDYNANDA d'ESTE

W 1805 r. armia austriacka zaliczała się (obok pruskiej) do najbardziej zacofanych na kontynencie europejskim. Obowią­zywał w niej nadal w niezmienionym praktycznie kształcie schemat organizacyjny z czasów Marii Teresy, a na polu walki stosowano zasady taktyki linearnej rodem z epoki Fryderyka Wielkiego. Klęska poniesiona w kampanii tegoż roku miała więc jeden skutek pozytywny, przekonała miano­wicie przywódców państwa, a zwłaszcza członków partii wojennej, o konieczności modernizacji armii. Wykonanie tego niezwykle trudnego zadania powierzono arcyksięciu Karolo­wi, niewątpliwie najzdolniejszemu z żyjących wówczas Habs­burgów. Rozpoczął je od zmian w składzie generalicji i kor­pusu wyższych oficerów. Wielu starszych wiekiem i zrutyni-zowanych generałów odeszło na emerytury. Zastąpiono ich ludźmi młodszymi i zdolniejszymi a przede wszystkim nowo­cześniej myślącymi.

Następnym krokiem było znaczne powiększenie stanu ar­mii, praktycznie do 315 000 (niektórzy autorzy, np. Gabriel Zych, uważają, że austriacka armia regularna osiągnęła 340 000 żołnierzy). Aby zapewnić stały dopływ żołnierzy do jednostek liniowych arcyksiążę Karol stworzył z mężczyzn powołanych do wojska, lecz nie wcielonych do szeregów z powodu zapełnienia kontygentów, lub też zwolnionych z armii przed upływem terminu (w Austrii służba wojskowa trwała 10-14 lat) rezerwę armii czynnej. Stanowiła ona głów-

12 J. U. N i e m c e w i c z , Pamiętniki, Poznań 1871, t. I, s. 23.

45

ną bazę uzupełnienia armii na wypadek wojny i liczyła ogółem około 133 000 ludzi, przynajmniej częściowo prze­szkolonych 13. Z pozostałych natomiast mężczyzn zdolnych do noszenia broni, lecz zwolnionych z obowiązku odbywania służby wojskowej na podstawie przepisów o konskrypcji (a liczba takich zwolnień przewidywanych przez przepisy o po­borze do wojska była znaczna), stworzono oddziały landweh-ry. Zadaniem jej miała być służba wewnętrzna, obsadzanie garnizonów i ewentualnie, w ograniczonym zakresie, obrona granic. Można przypuszczać, że wzorowano się w tym wypad­ku na pruskich reformach wojskowych, a także, być może, na francuskiej koncepcji gwardii narodowej, jednakże w wielo­narodowościowej monarchii, jaką było cesarstwo austriackie, powołanie takiej formacji mogło okazać się dość ryzykowne. Z tego też względu oddziałów landwehry nie powołano w Ga­licji, obawiano się bowiem nastrojów antyaustriackich, po­wszechnych wśród polskiej ludności tej prowincji. W zamian Galicja musiała dać znacznie więcej rekrutów niż inne pro­wincje. Landwehra liczyła ogółem 150 000 ludzi skupionych w 150 batalionach, w których ćwiczenia wojskowe odbywały się jedynie w niedziele.

Tak więc dzięki reformom arcyksięcia Karola siła zbrojna monarchii habsburskiej (łącznie landwehra, rezerwa i armia liniowa) osiągnęła ogromną, jak na owe czasy, liczbę ponad 600 000 żołnierzy.

Najważniejszą jednakże zmianą, mającą zasadnicze znacze­nie dla sprawności działania armii austriackiej w polu, był podział całego wojska na korpusy. Były to jednostki taktyczne złożone ze wszystkich rodzajów broni i zdolne do prowadze­nia samodzielnych działań. W skład poszczególnych kor­pusów (zgodnie z zarządzeniem z lipca 1808 r. było 9 korpusów liniowych i dwa rezerwowe) wchodził: sztab, dwie dywizje piechoty, dywizja straży przedniej, dwa pułki

13 Zych, Armia..., s. 67.

46

kawalerii oraz korpuśny odwód artyleryjski. Według etatu I z 1809 r. do każdego korpusu włączono ponadto dywizjon I pionierów, kompanię sanitarną, 5 dywizjonów taboru oraz I kompanię ochrony sztabu.

Powołując korpusy arcyksiążę Karol zamierzał zerwać I z przestarzałym już szablonem ustawiania armii na polu I bitwy, niezależnie od konfiguracji terenu, zawsze w dwa lub trzy rzuty rozczłonkowane na grupę centralną i dwie grupy skrzydłowe. Było to ugrupowanie mocno statyczne, ociężałe i w praktyce wykluczające możliwość przeprowadzania ja­kichkolwiek manewrów. Nowe jednostki miały być w znacz­nym stopniu samodzielne i ruchliwe, a tym samym łatwiejsze w dowodzeniu, zwłaszcza jeśli chodzi o przeprowadzanie skutecznych manewrów na kierunkach, jakie dyktowała wy­tworzona sytuacja.

Była to oczywiście bardzo słuszna koncepcja, w praktyce jednak nie zupełnie zdała egzamin. Armia austriacka od dawna już była anachroniczna i wprowadzenie jakichkolwiek zmian do tak skostniałego i zrutynizowanego organizmu nie było rzeczą ani prostą ani łatwą, a na pewno czasochłonną. Tymczasem z uwagi na konieczność zachowania w tajemnicy stanu przygotowań do wojny, korpusy zaczęły koncentrować się w wyznaczonych im punktach dopiero tuż przed rozpo­częciem wojny. Wówczas też dopiero ich świeżo mianowani dowódcy poznali swych podkomendnych. Sztaby korpusów były więc niezgrane, a dowódcy nie do końca obeznani z nowymi rozwiązaniami taktycznymi, wprowadzonymi przez arcyksięcia Karola. Miało to przynieść negatywne skutki w trakcie działań, tym bardziej, że większość dowódców, zarówno na szczeblu korpusu, jak i brygady czy też dywizji nie do końca była przygotowana do spełniania nowej, samo­dzielnej roli.

Do ataku na Księstwo Warszawskie wyznaczony został korpus noszący początkowo czwarty numer, stacjonujący na terenie Galicji, którego dowódcą mianowany został gen. ka-

47

walerii Henryk Bellegarde głównodowodzący na terenie tej prowincji. W lutym 1809 r. nastąpiły jednakże istotne zmiany, bowiem rozkazem z dnia 16 lutego głównodowodzącym kor­pusu mianowany został generał kawalerii arcyksiążę Ferdy­nand d'Este, a korpus otrzymał numer VII. Niewątpliwy wpływ na tę nominację miały koła dworskie. W Wiedniu bowiem doskonale zdawano sobie sprawę ze słabości armii Księstwa i nie spodziewano się większych trudności w opano­waniu tego najdalej na wschód wysuniętego bastionu imperium napoleońskiego. Wręcz przeciwnie, oczekiwano łatwego blitz­kriegu. Dał zresztą temu wyraz głównodowodzący arcyksiążę Karol pisząc w liście z 28 marca adresowanym do arcyksięcia Ferdynanda „Operacje W. M muszą być szybkie, nagłe i decy­dujące; trzeba je prowadzić z taką energią, że nic im oprzeć się nie zdoła; należy wyzyskać zaskoczenie wroga i nie dać mu czasu do wypoczynku, aż W. M. pewny będzie jego nieszkodli­wości" 14. Można więc było oczekiwać, że kampania ta przy­niesie sławę i powodzenie. A arcyksiążę Ferdynand był bratem cesarzowej i potomkiem znanej, starej rodziny włoskiej, do której do XVI w. należały księstwa Ferrara, Modena i Reggio. Był też jednym z najgorliwszych członków stronnictwa wojen­nego na dworze habsburskim i zdaniem kół dworskich należał mu się zaszczyt likwidacji znienawidzonego „bękarta Tylży".

Zmiana na stanowisku głównodowodzącego korpusem VII świadczyła również dobitnie o znaczeniu politycznym, jaki wyprawa na Księstwo miała dla władz austriackich. Jak pamiętamy, teren Księstwa miał być „prezentem" dla wciąż wahających się Prus i Rosji i skłonić je do otwartego wy­stąpienia przeciw Francji. Spodziewano się więc, że dowódcę VII korpusu bardziej będą zajmowały sprawy polityczne niż wojskowe, a przede wszystkim rozmowy z władcami obu tych państw a do tego najlepiej nadawał się oczywiście członek austriackiego rodu panującego.

14 C i c h o w i c z , Rok..., s. 17.

48

Ferdynand d'Este miał zresztą odpowiednie przygotowanie do pełnienia funkcji dowódcy korpusu. W 1799 r. ukończył on akademię wojskową w Wiener Neustad. Brał później udział w kilku kampaniach wojennych przeciw Francji, między innymi w 1805 r., kiedy to pełnił rolę głównodowodzącego austriacką armią działającą przeciw Napoleonowi w Bawarii. De facto jednak siłami tymi dowodził jego szef sztabu gen. Karol Mack, który niesławnie kapitulował wówczas pod Ulmem. Kapitulacja ta nie obciąża jednak konta młodego arcyksięcia, gdyż nie miał on, mimo swego stanowiska, żadnego wpływu na nieudolne manewry gen. Macka. Wykazał się natomiast osobistą odwagą, determinacją i energią, zdołał bowiem, dosłownie w ostatniej chwili, wyrwać się z okrążenia na czele kilkunastu szwadronów, a następnie, mimo pościgu Murata, przeprawić się przez Dunaj i powrócić do Czech, gdzie w krótkim czasie zorganizował kilkutysięczny korpus osłaniający prawe skrzydło sprzymierzonej armii austriacko--rosyjskiej.

Energią wykazał się arcyksiążę Ferdynand również i w okresie późniejszym, kiedy to na polecenie arcyksięcia Karola organizował landwehrę na terenie Moraw.

Skład korpusu VII został definitywnie ustalony dopiero na początku marca 1809 r. Składał się on z brygady straży przedniej, którą dowodził gen. mjr Jan Mohr, dywizji piechoty pod dowództwem feldmarszałka Mondeta i dywizji kawalerii dowodzonej przez Karola Schauroutha. Istniała również bry­gada mieszana składająca się z dwóch batalionów piechoty i jednego pułku szwoleżerów cesarskich, przeznaczona do wykonania zadań specjalnych, którą dowodził gen. Branovac-sky. Skład korpusu VII różnił się więc w kilku zasadniczych szczegółach od składu innych korpusów. Przede wszystkim z uwagi na to, że był on wyznaczony do wykonania samo­dzielnych zadań, miał większy sztab. Jego szefem sztabu mianowany został płk Franciszek Neuberg-Brusch, a łącznie liczył on około 19 oficerów (w innych korpusach było ich 13).

49

Następną dość istotną zmianą było zastąpienie jednej dywizji piechoty dywizją kawalerii. Dzięki temu korpus VII dysponował 44 szwadronami jazdy, podczas gdy w innych korpusach było jej nie więcej jak 16 szwadronów. To również wynikało ze specyfiki zadań, jakie przydzielono temu korpusowi do wykonania. Miał on bowiem jak najszybciej zająć teren Księstwa, a następnie równie szybko połączyć się (ewentualnie wspólnie z korpusem angielskim) z głównymi siłami na niemieckim froncie, a do takich błyskawicznych uderzeń i przemarszów najlepiej nadawa­ła się kawaleria. Ustalając skład korpusu niewątpliwie brano też pod uwagę fakt, że jazda polska była dość liczna, mogła więc stanowić zagrożenie dla działań korpusu. Być może przewidywa­no też konieczność zwalczania ewentualnej partyzantki polskiej, która mogła powstać w kraju o tak dogodnych (duże kompleksy lasów i bezdroża) warunkach terenowych. Nadawała się do tego prawie wyłącznie jazda lekka, a tej w korpusie Ferdynanda było zbyt mało, jedynie około 3800 kawalerzy stów.

Warto również zwrócić uwagę na stosunkowo niskie stany faktyczne pułków piechoty. Główną przyczyną tego stanu rzeczy było wydzielenie z pułków liniowych piechoty kom­panii grenadierskich, które dołączyły z końcem lutego do głównej armii i tam utworzyły bataliony grenadierskie. Ponad­to, z powodu szybkiej dyslokacji i związanej z tym konieczno­ści odbywania dalekich marszów, spora liczba żołnierzy za­chorowała lub uległa kontuzjom i znalazła się w szpitalach. Dołączyli oni jednak w większości jeszcze przed rozpoczę­ciem kampanii do swych oddziałów.

Dowódcy korpusu podporządkowani byli również żołnierze załóg twierdz w Zamościu i Sandomierzu oraz batalionów granicznych i garnizonów większych miast, a więc w sumie około 8000 żołnierzy. Ponadto, jak twierdzi R. Sołtyk, Au­striacy przeprowadzili w marcu w Galicji brankę do wojska, która według planu winna była dać około 20 000 rekrutów, ale przebiegała bardzo opornie i nie przyniosła zakładanych rezultatów.

4 — Raszyn 1809

50

Korpus wyposażono w 94 działa zgrupowane w 14 bate­riach. Brygada straży przedniej otrzymała dwie baterie - kon­ną i lekką 3-funtową. W dywizji piechoty każdej brygadzie przydzielono po jednej baterii. Jedną baterię artylerii konnej otrzymała również dywizja kawalerii. Brygada mieszana gen. Branovacskiego, przeznaczona do wykonania zadań specjal­nych, wyposażona została w lekką baterię dział 3-funtowych oraz dwie 7-funtowe haubice. Pozostałe siedem baterii (w tym dwie baterie konne) wyposażone w działa 3-, 6- i 12-funtowe, stanowiło odwód dowódcy korpusu. W skład rezerwy wcho­dziły ponadto 2 kompanie saperów, kompania sanitarna, kom­pania ochrony sztabu, korpus pociągów oraz grupa 24 drago­nów mających pełnić służbę łącznikową, a więc łącznie około 2806 żołnierzy, również więcej niż w pozostałych korpusach.

Zwraca natomiast uwagę brak artylerii większego kalibru, tym dziwniejszy, że przecież na terenie Księstwa znajdowało się kilka dość silnych twierdz - chociażby Praga, Modlin, Serock i Toruń. A także Częstochowa, którą miała zdobywać brygada Branovacskiego. Do złamania ich oporu mogło nie wystarczyć 12 armat 12-funtowych znajdujących się w rezer­wie artyleryjskiej korpusu 15.

Zdziwienie budzi też skład narodowościowy korpusu. Od­zwierciedlał on w zasadzie mozaikę narodowościową monar­chii habsburskiej, z tym jednakże, że najwięcej (prawie 1/4) było w nim żołnierzy pochodzących z Galicji. Stało się tak dlatego, że większość pułków wchodzących w skład korpusu stacjonowała od dłuższego już czasu na terenie Galicji i ich żołnierze, (zwłaszcza trzecich batalionów) rekrutowali się spośród ludności tych terenów, a więc w zdecydowanej więk­szości z Polaków. Ciekawe, czym kierowano się w naczelnym

15 Pawłowski , Historia wojny..., s. 64 i nast., a także Zych, Ar­mia Księstwa..., s. 73-80, K u k i e ł , Dzieje oręża polskiego..., s. 171, i R. S o 11 y k, Kampania 1809 r. Raport o działaniach armii pozostającej pod rozkazami ks. J. Poniatowskiego podczas kampanii 1809 r., Warszawa 1905, s. 35 i następne.

51

dowództwie austriackim przyznaczając do ataku na Księstwo te właśnie jednostki? Czy spodziewano się, że Polacy z Galicji będą z pełną determinacją bronić interesów austriackich Habsburgów, walcząc z Polakami z Księstwa? A jeżeli tak, jeżeli tak wierzono w proaustriackie i prohabsburskie nastroje tej ludności, to dlaczego obawiano się utworzyć oddziały landwehry właśnie na terenie tej jednej prowincji? Na pytania te doprawdy trudno znaleźć logiczną odpowiedź!

Trudno też zrozumieć dlaczego kompanii saperów nie wyposażono w sprzęt do naprawy dróg i budowy mostów. Widocznie w Wiedniu nie zastanowiano się zbytnio nad konfiguracją terenu przyszłych działań zbrojnych. A był to teren niezwykle trudny, wyglądający zupełnie inaczej niż obecnie. R. Sołtyk pisze, iż pokrywały go głębokie lasy obejmujące około 2/3 powierzchni Wielkopolski i Małopolski, a także Mazowsza, wśród których „odsłoniętymi są jedynie okolice Krakowa, ujścia Wieprza i Płocka". Były to tereny w większości podmokłe i bagniste, przez które płynęły liczne rzeki, rzeczki i strumienie (samych tylko dopływów Wisły było wówczas ponad 120). Wiosną, w czasie topnienia śnie­gów, często wylewały i zmieniały się w rwące potoki tym trudniejsze do przebycia, że brak było na nich mostów sta­łych, które nie wytrzymywały po prostu naporu lodów. Prze­bywano je najczęściej po mostach pontonowych (a tych właśnie między innymi w korpusie VII zabrakło) lub promami i łodziami.

Bardzo słabo rozwinięta była również sieć dróg. R. Sołtyk, doskonale znający przecież ich stan stwierdza, że z Warszawy odchodziło jedynie dziesięć traktów. Zdecydowana ich więk­szość biegła przez tereny w znacznej części podmokłe i ba­gienne, bardzo zalesione i poprzecinane przez niezliczone rzeczki i strumienie (zwłaszcza trudna do przebycia, wręcz podobno przysłowiowa była droga z Warszawy do Lwowa). Żaden z tych traktów nie był utwardzony, nawet nie wysypano ich żwirem (program budowy nowoczesnych dróg podejmie

52

dopiero ks. Drucki-Lubecki w Królestwie Kongresowym), a stan ich zależał w zupełności od pory roku i rodzaju pogody. Na wiosnę i w porze deszczowej (a kampania 1809 r. rozpo­częła się w kwietniu) po prostu tonęły one w błocie i były niezwykle trudne do przebycia. Od dróg lokalnych i bocznych trakty różniły się jedynie szerokością, a czasem były nawet gorzej utrzymane. Na takim to terenie i w takich warunkach miała rozegrać się kampania 1809 r. decydująca o losach Księstwa, a w zamierzeniach Wiednia mająca mieć również ogromny wpływ na przebieg wojny.

W PRZEDEDNIU WOJNY

Arcyksiążę Ferdynand d'Este objął stanowisko dowódcy korpusu z pewnym opóźnieniem, bowiem do Krakowa przybył dopiero w nocy z 4 na 5 marca 1809 r. Pierwsze jego decyzje dotyczyły koncentracji oddziałów korpusu. Zgodnie z wcześ­niejszym rozkazem arcyksięcia Karola miała się ona rozpocząć 25 lutego, a na miejsca zbiórki wyznaczono Kraków i Kielce lub Radom. Ferdynand, po przeanalizowaniu sytuacji, a zwła­szcza doniesień wywiadu, z których wynikało, że armia polska znajduje się już na stopie wojennej, a więc może przeprowa­dzić wyprzedzający atak na rozproszone w marszu oddziały, polecił, aby cały korpus skoncentrował się wokół Krakowa.

Najszybciej, bo już 20 marca, na miejsce zbiórki stawiły się oczywiście pułki galicyjskie. Dotarły nawet ich trzecie batalio­ny, które w związku z przejściem armii na stopę wojenną musiały przyjąć rezerwistów, wyruszyły więc najpóźniej. Bra­kowało natomiast granicznych pułków węgierskich (były to specyficzne oddziały stacjonujące na granicy z Turcją i składa­jące się z zawodowych żołnierzy, którzy zamiast żołdu otrzy­mywali gospodarstwa rolne) i pułku huzarów szeklerskich. Dość powoli przebiegała też translokacja artylerii i oddziałów saperów oraz innych służb. Aby przyśpieszyć koncentrację korpusu, arcyksiążę Ferdynand polecił wziąć piechotę na wozy.

Następne zarządzenia dotyczyły organizacji bazy zaopa­trzenia wojska w żywność, sprzęt i amunicję. Kraków wielu względów nie nadawał się do tego celu. Przede wszystkim był

54

miastem otwartym (choć posiadał stare mury), a wiec można było zasadnie przewidywać, że będzie on celem ewentualnych operacji zaczepnych armii Księstwa. Ponadto mieszkańcy miasta byli, zdaniem policji austriackiej, niepewni politycznie i w dowództwie korpusu obawiano się wrogich wystąpień z ich strony, zwłaszcza gdyby w pobliżu pojawiły się jednostki armii Poniatowskiego.

Nie bez znaczenia było wreszcie i to, że celem działań VII korpusu była ofensywa na Księstwo, a w takim razie Kraków był miejscem zbyt odległym od przyszłego teatru działań wojennych. Ferdynand nakazał więc przeniesienie głównych magazynów żywności i broni oraz amunicji z Krakowa do Sandomierza i Zamościa, a następnie wzmocnienie załóg tych twierdz dywizjonami zakładowymi różnych pułków piechoty. Dowódcą Zamościa mianował pułkownika inżynierii Pulsz-ky'ego, a Sandomierza kapitana inżynierii Hulffa. Obaj oni otrzymali polecenie przeprowadzenia remontów i konserwacji starych murów tych twierdz, które ongi, w Rzeczypospolitej, zaliczały się do najsilniejszych ale ostatnio znacznie już podupadły. Zwłaszcza Sandomierz wręcz bliski był ruinie1.

21 marca Ferdynand wystosował list do głównodowodzące­go arcyksięcia Karola, w którym przedstawił aktualną sytuację korpusu i w ogólnych zarysach naszkicował założenia swego planu operacyjnego. Arcyksiążę przewidywał, w czym zresztą utwierdzały go informacje wywiadu, że dowództwo polskie zamierza bronić Warszawy i w związku z tym skoncentruje wszystkie swe siły wokół stolicy, na lewym brzegu Wisły. Na prawym brzegu Wisły chroniła bowiem Warszawę linia obronna oparta o Bug i Narew, w której główną rolę od­grywały twierdze w Serocku, Modlinie i Pradze. Atak z tej strony był więc bardzo ryzykowny. Znacznie słabiej chronio­na była natomiast granica Księstwa na lewym brzegu Wisły. Z tej strony bowiem Warszawę osłaniała jedynie linia Pilicy. Biorąc to pod uwagę Ferdynand zamierzał przesunąć swe wojska

1 Sołtyk, Kampania 1809 r..., s. 51.

55

z Krakowa poprzez Małogoszcz i Opoczno pod Odrzywół i Nowe Miasto i przekroczyć w tym punkcie Pilicę. Następnie szybkim marszem dojść w rejon Warszawy, aby zaatakować i rozbić główne zgrupowania armii Poniatowskiego. Zdobycie stolicy Księstwa nie powinno, zdaniem Ferdynanda, stanowić większego problemu, gdyż praktycznie pozbawiona była ona fortyfikacji, nie mogła więc stawiać zbyt długiego oporu.

W liście swym arcyksiążę informował również głównodo­wodzącego armii o możliwości zastosowania innego wariantu działań. Z niektórych informacji napływających zza granicy wynikało bowiem, że dywizja Zajączka została w pierwszych dniach marca przesunięta w okolice Kalisza i Rawy. Mogło to sugerować, że Polacy zamierzają opuścić stolicę i linię Wisły i skoncentrować się na obronie Warty. Gdyby doniesienia te potwierdziły się, wówczas arcyksiążę zamierzał pójść z głów­nymi siłami na Olkusz i Częstochowę, na Warszawę zaś skierować mniejszą grupę pod dowództwem gen. Mohra2.

Odpowiedź na ten list dotarła do Krakowa w dniu 2 kwiet­nia. Głównodowodzący armią austriacką informował Ferdy­nanda, oczywiście w największej tajemnicy, że działania austriackie przeciw Napoleonowi rozpoczną się 10 kwietnia i polecał mu rozpocząć atak na Księstwo wcześniej, 8 lub najpóźniej 9 kwietnia. Głównym celem działania korpusu miało być zajęcie Warszawy i zupełne unicestwienie armii polskiej. Arcyksiążę Karol przypominał również o znaczeniu politycznym akcji przeciw Księstwu i wynikającej stąd konie­czności odniesienia jak najszybciej jakiegoś sukcesu militar­nego. Stwierdzał wręcz, że Rosja, Prusy, a także Galicja, będą bacznie obserwować przebieg działań w Księstwie i najmniej­sze niepowodzenia na tym terenie mogą mieć fatalny wpływ na postanowienia sąsiadów, pod względem politycznym mogą się natomiast okazać równie szkodliwe, jak przegrana bitwa nad Dunajem. „Przedsięwzięcia pańskie mają być podobne do

2 P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 74.

56 57

rwącej rzeki, muszą być szybkie, niespodziane i decydujące, muszą być przeprowadzone z taką siłą, żeby im się nic nie było w stanie oprzeć".

Kwestię przyszłych kierunków działania korpusu arcyksiążę Karol pozostawił zasadniczo do uznania Ferdynanda, dodając jednakże, że jego zdaniem granicę Księstwa należy przekro­czyć jak najbliżej Krakowa, gdzieś w okolicy Częstochowy, którą radził zdobyć z zaskoczenia lub otoczyć wydzielonym oddziałem. Główne siły korpusu natomiast winny pomaszero­wać na Piotrków i Warszawę. Zdaniem Karola działania na tym kierunku są bardziej wskazane niż proponowany przez Ferdynanda ruch na Odrzywół i Nowe Miasto, gdyż „Operacja ta działa więcej na opinię publiczną, korpus żywi się na terytorium nieprzyjacielskim i zasłania naszą granicę, zamie­szanie wroga wzrasta z dniem każdym, jego rozproszone oddziały znosi się po drodze, nasza lekka kawaleria sieje postrach i zamieszanie wewnątrz kraju, Kraków pozostaje zabezpieczony przeciw insurgentom"3. Ponieważ jednak były to jedynie sugestie głównodowodzącego, a nie jego polecenia, Ferdynand nie zmienił swych planów i nie odwołał dokonanej wcześniej, w dniach 27 i 28 marca dyslokacji niektórych jednostek. Między innymi w tych właśnie dniach brygada Spetha odmaszerowała pod Kielce, pułk piechoty Vukassovi-cha do Radomia, a pułk piechoty Weidenfelda do Staszowa.

2 kwietnia, już po otrzymaniu wspomnianego listu, arcy­książę Ferdynad przekazał wszystkim dowódcom dywizji i brygad ostateczne rozkazy dotyczące przemarszu do nowego miejsca koncentracji w obozie pod Odrzywołem przygotowa­nym wcześniej przez mjr. Neumanna. Najwcześniej, bo już 10 kwietnia, na miejsce zbiórki miała przybyć brygada straży przedniej gen. Mohra ubezpieczająca całe ugrupowanie. Pozo­stałe oddziały korpusu miały maszerować w trzech kolumnach i zakończyć koncentrację najpóźniej 12 kwietnia.

3 C i c h o w i c z, Rok 1809..., s. 17.

Trzon korpusu, a więc 2 brygady piechoty dywizji feld­marszałka Mondeta maszerowały mniej więcej jednakową trasą na Małogoszcz, Radoszyce, Końskie i Opoczno. Dywi­zja kawalerii Schauroutha przemieszczała się dwiema trasa­mi; brygada gen. Spetha z Kielc, a pozostałe dwa pułki z Krakowa. Na miejsce zbiórki miała ona dotrzeć wcześnie już 10 i 11 kwietnia.

Pułk Weidenfelda maszerował trasą ze Staszowa przez Kunów, Iłżę, Radom i Przytyk, a pułk Davidovitcha stojący dotąd cały czas w twierdzy w Sandomierzu, do Opatowa, a następnie tą samą trasą co pułk Weidenfelda. Najpóźniej, bo 15 kwietnia, na miejsce zbiórki w Odrzywole miała przybyć rezerwa artylerii.

Natomiast brygada Branovacskiego, wyznaczona do wyko­nania samodzielnego zadania, a konkretnie do zajęcia twier­dzy Częstochowy, miała zebrać się do 10 kwietnia w Ol­kuszu.

Jak z tego wynika, arcyksiążę Ferdynand nie tylko nie zastosował się do sugestii głównodowodzącego w sprawie kierunku działań, ale również i do terminu rozpoczęcia dzia­łań, wyznaczonego całkiem wyraźnie w przesłanej instrukcji. Inna sprawa, że wysyłając tę instrukcję 30 marca (do Krakowa jak pamiętamy dotarła ona dopiero 2 kwietnia) i wyznaczając w niej termin ataku na 8-9 kwiecień, arcyksiążę Karol wyraźnie nie wziął chyba pod uwagę odległości dzielącej Kraków od granicy Księstwa.

Ostatecznie wojska austriackie zakończyły koncentrację w obozie pod Odrzywołem dopiero 13 kwietnia, a więc z jednodniowym opónieniem w stosunku do planów arcy-księcia Ferdynanda. W pewnym stopniu przyczyniły się do tego komplikacje natury politycznej, a konkretnie oczekiwa­nie na wyjaśnienie stanowiska Rosji oraz, może nawet w wię­kszym stopniu, zły stan dróg, po których maszerowały od­działy. Arcyksiążę Ferdynand posuwał się w ślad za swymi oddziałami i 12 kwietnia przybył do miejscowości Końskie.

58

Po zorientowaniu się w sytuacji wydał ostateczne dyspozycje co do przekroczenia granicy i później szegomarszu w głąb Księstwa. 14 kwietnia został wyznaczony dniem odpoczynku dla wszystkich oddziałów zgromadzonych w Odrzywole. Je­dynie brygada gen. Mohra otrzymała polecenie opuszczenia obozu tego dnia w godzinach popołudniowych i pójścia traktem pocztowym w kierunku Nowego Miasta aż do Czer­wonej Karczmy nad Pilicą i zabezpieczenia znajdującego się tam mostu. Była to silna brygada licząca łącznie około 5527 ludzi (w tym 4485 piechurów i 1042 kawalerzy stów) oraz 1042 koni.

Dwa szwadrony huzarów cesarskich, wchodzących w skład tej brygady, otrzymały rozkaz zajęcia oddzielnych stanowisk nad rzeką - jeden w okolicy miejscowości Giełzów, a drugi w Domaniewicach. Rozkaz wydany ich dowódcom przewidy­wał, że po przejściu Pilicy o godz. 5 rano pomaszerują dwiema różnymi trasami w kierunku Rawy, a następnie połączą się i wspólnie zajmą to miasto. Ich główne zadanie polegało na zabezpieczeniu marszu korpusu i dokonywanie zwiadów. Arcyksiążę polecał im unikać walki z większymi siłami polskimi, napadać na mniejsze posterunki i starać się brać jeńców, od których można by uzyskać informacje o usytuowaniu polskich jednostek i o planach polskiego dowództwa. Było to bardzo istotne, albowiem mimo starań wywiadu austriackiego (z którym podobno chętnie współ­pracowali mieszkający na terenie Księstwa Niemcy, zwłasz­cza Prusacy) w głównej kwaterze korpusu nie znano dokład­nie rozmieszczenia sił polskich. Niewiele wiedziano też o planach dowództwa armii Księstwa. Dlatego też, choć informacja o wyjściu części sił polskich z Warszawy i ich marszu w kierunku Pilicy dotarła do dowództwa VII korpusu 13 kwietnia, arcyksiążę Ferdynand nadal podejrzewał, że ostatecznie armia Księstwa cofnie się w kierunku Bzury i będzie bronić linii tej rzeki. Dlatego nie zmienił rozkazów, które nakazywały marsz ku zachodowi, na Białą a nie

59

znacznie wygodniejszym traktem na Mogielnicę i Tarczyn, wprost na Warszawę 4.

Główne siły brygady Mohra noc z 14 na 15 kwietnia miały spędzić w prowizorycznym obozie nad rzeką, a granicę Księ­stwa przekroczyć 15 kwietnia o godz. 7 rano. Po prze­kroczeniu granicy dwa dalsze szwadrony huzarów miały ruszyć przodem. Jeden trasą na Przybyszew i Warkę, a drugi przez Mogielnicę, Błędów do Osuchowa. Wyznaczono im również zadanie osłony przemarszu brygady oraz zwiady. Pozostałym jednostkom korpusu rozkazano wyruszyć z obozu w Odrzywole o godz. 8 rano, a następnie pomaszerować w ślad za brygadą straży przedniej, tą samą trasą.

Po wydaniu tych zarządzeń arcyksiążę Ferdynand przybył w dniu 14 kwietnia do obozu w Odrzywole, odbył przegląd zebranych tam wojsk, odczytał rozkaz dzienny arcyksięcia Karola z 6 kwietnia informujący o wypowiedzeniu wojny Napoleonowi i wygłosił przemowę do żołnierzy. Zawierała ona mnóstwo akcentów patriotycznych, a także odwoływała się do męstwa i ofiarności żołnierzy oraz ich wierności dla domu habsburskiego. Wieczorem tego dnia dowódca austria­cki wysłał pismo adresowane do księcia Poniatowskiego z zapowiedzią rozpoczęcia kroków wojennych przeciw Księs­twu oraz odezwę zawiadamiającą mieszkańców Księstwa, że nie traktuje Księstwa jako wrogiego kraju. Podkreślono w niej, że celem Austrii jest jedynie pokonanie Francji i wyzwolenie zajętych przez nią krajów. Zwracając się wprost do ludności (z pominięciem władz państwa) starał się arcy­książę przekonać adresatów odezwy, że zostali oszukani i wy­zyskani przez wielkiego zdobywcę. „Czyliż jesteście uczest­nikami szczęścia, które wam cesarz Francuzów przyobiecał? Wylana krew braci waszych pod murami Madrytu jestże dla dobra waszego wylana? Powiedzcie, co za związek ma Wisła z Tagiem? Cesarz Napoleon używa wojsk waszych dla siebie,

4 P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 110 - 111.

60

a nie dla was". Były to ważkie argumenty i mogły, być może, znaleźć pewien oddźwięk w społeczeństwie niewątpliwie zmęczonym ponoszonymi ciężarami i rozczarowanym osiąg­niętymi rezultatami, ale arcyksiążę Ferdynand nie zapomniał ani na chwilę, że głównym celem jego akcji jest skłonienie Prus i Rosji do przystąpienia do antynapoleońskiej koalicji, dlatego w zakończeniu odezwy stwierdził, że „Austria nie prowadzi wojny w celu zdobyczy, lecz w zamiarze wygnania zewsząd Francuzów i wrócenia każdemu monarsze praw właściwych, przez zdobywcę wydartych"5. A to już niedwu­znacznie zapowiadało zwrot terenów Księstwa królowi Prus i zepsuło cały efekt propagandowy odezwy.

Analizując przebieg przygotowań korpusu VII do wojny trudno oprzeć się wrażeniu, że arcyksiążę Ferdynand zlekcewa­żył przeciwnika. Świadczy o tym chociażby fakt, że rozpoczynał kampanię nie mając właściwie planu operacyjnego, trudno bowiem za taki uznać inormację zawartą w jednym z listów Ferdynanda do arcyksięcia Karola, że będzie dążył do jak najszybszego stoczenia walnej bitwy z Polakami pod Warszawą. Zresztą o braku jakiegokolwiek planu pisał otwarcie szef sztabu korpusu płk Brusch w piśmie z 3 kwietnia do szefa sztabu sił głównych gen. Prohaski stwierdzając, że „da się on ułożyć później, zależnie od terenu i ruchów armii nieprzyjacielskiej". Trudno zresztą mówić o jakimkolwiek planie, jeśli nie dokonano w sztabie korpusu wnikliwej analizy terenu przyszłej kampanii. A była to kwestia bardzo istotna, albowiem był on położony po obu brzegach Wisły i sukces działań wojsk austriackich w znacznym stopniu zależał od zapewnienia sobie możliwości swobodnego przechodzenia rzeki i działania po obu jej stronach. Możliwości takie stwarzały wojskom austriackim w zasadzie jedynie dwa miasta - Kraków (choć był on, jak pamiętamy, nie uzbrojony) i Sandomierz. Oba jednak leżały stanowczo zbyt daleko od terenu przyszłych działań. Wódz austriacki nie zadbał

5 Rys historyczny kampanii..., s. 20.

61

natomiast o ufortyfikowanie jakiegoś odpowiedniego, bliżej Warszawy położonego punktu, np. ujścia Wieprza. Można przypuszczać, że Ferdynand nie zaprzątał sobie tym głowy albowiem był przekonany, że wojsko polskie to zbiorowisko rekrutów łatwych do pokonania w jednej bitwie. Niewątpliwie w następnych tygodniach i miesiącach, próbując forsować rzekę w różnych punktach nie raz musiał żałować swej pewności siebie i, co tu dużo ukrywać, niefrasobliwości.

Dowództwo polskie również nie ustrzegło się wielu poważ­nych błędów. Nad przygotowaniami Księstwa do zbliżającej się wojny zaciążyła przede wszystkim (choć polskiemu dowó­dztwu nie obcy był również grzech lekceważenia przeciwnika) opinia Napoleona, że Austriacy nie zdecydują się na podjęcie jakiejkolwiek akcji zaczepnej na terenie tak odległym, militar­nie dla nich nieistotnym, a w dodatku -jak sądził - odpowied­nio zabezpieczonym sojuszem z Rosją. Przecież jeszcze 4 mar­ca, gdy wojna z Austrią była już definitywnie przesądzona, a wywiad francuski informował cesarską kwaterę główną o ruchach wojsk austriackich na terenie obojga Galicji, cesarz podyktował ogólne dyrektywy nakazujące Poniatowskiemu zebranie gros sił Księstwa wokół Warszawy (twierdz miała bronić gwardia narodowa, rekruci i żołnierze dywizjonów zakładowych pułków piechoty), a następnie, z chwilą rozpo­częcia wojny, atak na Galicję, aby zmusić Austriaków do zatrzymania w tej prowincji jak największej ilości wojsk.

Wiara w nieomyślność Napoleona w dowództwie polskim i w sferach rządowych Księstwa była wówczas tak duża, że zamykano po prostu oczy i uszy na wszelkie sygnały do­chodzące zza kordonu austriackiego, świadczące o agresyw­nych zamiarach tego sąsiada. Dlatego między innymi spełzła na niczym misja gen. Rożnieckiego, który w lutym 1809 r. przebywał z rozkazu Poniatowskiego w Krakowie i starał się wysądować opinie tamtejszych generałów (jak widzimy poli­cyjne i wywiadowcze ciągoty tego generała ujawniły się już za czasów napoleońskich, choć w pełni rozkwitły dopie-

6 2

ro w Królestwie Kongresowym, na usługach Aleksandra I I i W. Ks. Konstantego). Zauważył on wprawdzie gorączkowe I przygotowania austriackie do wojny, ale był przekonany, że I nie mają one na celu bezpośredniej akcji przeciw Księstwu, a oddziały galicyjskie w odpowiednim momencie odmaszeru-ją do armii głównej.

Zlekceważono nawet ostrzeżenia gen. Michała Sokolnickie-go, który na przełomie lutego i marca bawił z prywatną wizytą u rodziny w Galicji. Pomimo ostrożności władz austriackich zdołał on zauważyć przygotowania do ataku na Księstwo. Spostrzeżenia te potwierdzili jego krewni i znajomi między innymi w rezydencji Czartoryskich w Puławach oraz w Kuro­wie, gdzie mieszkał jeden z działaczy Sejmu Czteroletniego Ignacy Potocki6. Wprawdzie Poniatowski odesłał sprawozda­nie generała do kwatery marszałka Davouta, ale dodał od siebie uspokajający komentarz, „że zamiarem rządu austriac­kiego jest raczej zabezpieczyć sobie zasoby Galicji, aniżeli upierać się przy obronie kraju, którego mieszkańcy, dalecy od wierności dla niego, gorąco pragną zmiany panowania".

Trudno wręcz uwierzyć, jak bardzo w Warszawie starano się wszystkie fakty naginać do narzuconej przez Napoleona tezy. Przykładem może być chociażby raport Poniatowskiego do Davouta z 10 kwietnia. Dowódca armii Księstwa wiedział już wówczas o przygotowaniu obozu w Odrzywole, o budo­wie mostów w Opocznie i Drzewicy i o nadejściu w tamte strony korpusu liczącego około 30 000 żołnierzy. Posiadał więc zupełnie niezłe i raczej rzetelne informacje, a mimo to uspokajał francuskiego marszałka, że Austriakom chodzi w tym wypadku jedynie o zastraszenie mieszkańców Galicji!

A w dwa dni później, gdy już wreszcie minął ostatecznie czas wątpliwości i było rzeczą prawie pewną, że korpus austriacki jest gotów do ataku na Księstwo, jeszcze nie mógł się zupełnie wyzwolić spod wpływu sugestii Napoleona. Po-

6 M. S o k o l n i c k i , Generał Michał Sokolnicki 1760 - 1815, w: Mono­grafie w zakresie dziejów nowożytnych, Kraków 1912, s. 168 - 169.

63

wszechnym jest mniemaniem - pisał w liście do Davouta - jakoby korpus arcyksięcia Ferdynanda liczył 30 000 ludzi; nie sądzę jednak, by mogli skierować przeciwko nam więcej niż 15 do 18 000 ludzi. W takim razie korpus działający nad Pilicą, byłby raczej przeznaczony do obserwowania naszych poruszeń, anieli do uskutecznienia inowacyi, którą od tak dawna zapowiadają"7.

Nie tylko zresztą Poniatowski, ale również pozostali mini­strowie Księstwa, a także król saski i marszałek Davout tak bardzo byli przekonani, że Bonaparte nie może się mylić, że woleli wierzyć jemu niż oczywistym faktom. Jest to wymow­ny przykład, jak bardzo ten genialny człowiek oddziaływał na swe bliższe i dalsze otoczenie.

W tej sytuacji przygotowania armii Księstwa przez długi czas (a praktycznie do ostatniej chwili) ograniczały się do zmian organizacyjnych w pułkach, przeprowadzania poboru i szkole­nia rekruta. Poniatowski, wzorem wielu dowódców polskich z wcześniejszych epok, dbał bardzo o uzupełnienie zapasów w magazynach żywnościowych. W magazynach w Warszawie na przykład zapasy wystarczały dla 15 000 armii na przeciąg 2 miesięcy. Założono też mniejsze magazyny w Łowiczu, Błoniu i Sochaczewie. Przetransportowano również uszkodzone karabiny z arsenałów w Kaliszu i Poznaniu do Warszawy, aby tanim kosztem naprawić je w rządowych warsztatach funkcjo­nujących przy arsenale. Zasługi ministerstwa wojny były więc znaczne, choć oczywiście nie udało się załatwić wszystkiego, gdyż Księstwu, też już tradycyjnie, brakowało na wszystko pieniędzy i na przykład pobór do armii udało się przeprowadzić jedynie dlatego, że król Fryderyk August udzielił wojsku pożyczki w wysokości 200 000 złp. Były to jednakże przygoto­wania natury, nazwijmy to, organizacyjnej.

Zaniedbano natomiast zupełnie przeprowadzenia przygoto­wań do obrony Księstwa. Przede wszystkim nie postarano się

7 Soł ty k, Kampania 1809 r..., s. 57.

64

o odbudowę umocnień Warszawy. To prawda, że były one bardzo obszerne (ich obwód wynosił 11 700 metrów). Prawdą jest również i to, że brakowało armat na obsadzenie tak długiej linii. Ale nie wolno zapominać, że przecież nie tak dawno, bo w 1794 r., Kościuszko wytrzymał w tych umocnieniach oblężenie 36 000 armii pruskiej wyposażonej w działa oblężnicze. Tymczasem Ferdynand dysponował jedynie około 30 000 korpusem, a armat ciężkiego kalibru nie miał wcale. Ale fortyfikacje stolicy były w opłakanym stanie i nikt nie zadbał w porę o ich naprawienie, choć jak twierdzi znający się przecież doskonale na rzeczy R. Sołtyk, do ich naprawienia - biorąc pod uwagę ilość rąk do pracy - wystarczyłoby 6 tygodni. Park artyleryjski natomiast można było wzmocnić działami z twierdz Modlina, Pragi i Serocka.

Gwoli prawdy trzeba jednak w tym miejscu dodać, że Poniatowski zaniedbał prac przy naprawie umocnień War­szawy nie tylko dlatego, że nie wierzył w ofensywę austria­cką, ale również dlatego, że był przekonany, że tak rozległego miasta po prostu obronić się nie da. Jego zdaniem Kościuszko odniósł sukces tylko dlatego, że Prusacy atakowali zbyt słabo i miękko, a ich dowódcy byli nieudolni.

Jeszcze bardziej konto wodza polskiego obciąża kwestia nie ukończenia fortyfikacji Modlina i Torunia. Nie usprawiedli­wia go nawet chroniczny w Księstwie brak funduszy, gdyby bowiem Modlin i Toruń były ukończone i w pełni wyposażo­ne, a zwłaszcza gdyby posiadały odpowiednio silne szańce przedmostowe, to wówczas Wisła byłaby w obrębie Księstwa wręcz nie do przebycia dla Austriaków (a jak pamiętamy, nie zadbali oni o opanowanie biegu rzeki również i na terenie Galicji). Obrońcy uzyskaliby natomiast możność swobodnego przerzucania swych wojsk z jednego brzegu na drugi i atako­wania w najkorzystniejszych punktach podzielonych i unie­ruchomionych wojsk austriackich.

Można też było przewidywać, że armia Księstwa wobec przewagi liczebnej przeciwnika będzie zmuszona, po dłuż­szym lub krótszym oporze opuścić bezbronną w zasadzie

65

Warszawę. Wówczas Modlin stałby się główną osią i bazą działań armii Księstwa, a istnienie umocnień przedmostowych w tej twierdzy umożliwiałoby w każdej chwili armii Księstwa wykonanie manewru powrotnego na lewy brzeg i ruchu w kierunku stolicy, co niewątpliwie sparaliżowałoby korpus austriacki zamknięty w mieście. Toruń natomiast umożliwiał­by bezpośrednią komunikację z Wielkopolską i linią Odry. Niestety, w okresie poprzedzającym kampanię 1809 r. Modlin usytuowany na prawym brzegu Wisły i broniony potężnymi wałami o w przekroju 5 m 20 cm, nie miał zupełnie szańców na lewym brzegu, nie zapewniał więc możliwości panowania nad biegiem rzeki. Podobnie było i z twierdzą Toruń. Miała ona wprawdzie most pontonowy przez Wisłę ale z lewego brzegu chronił go ledwo tylko zaczęty, pojedynczy szaniec. Uumocnienia Pragi straciły natomiast praktycznie znaczenie z powodu bezbronności Warszawy.

Widzimy więc, że podobnie jak Austriacy, również i dowództ­wo polskie nie zadbało o panowanie nad biegiem Wisły z tym, że dla armii Księstwa o wiele słabszej liczebnie, była to kwestia o wiele bardziej ważna, mogąca wręcz zadecydować ojej klęsce8.

Ostatnie wątpliwości co do faktycznych zamiarów dowództwa austriackiego rozwiały się na początku drugiej dekady kwietnia i wówczas, w dniu 11 kwietnia rano, powstała koncepcja koncentracji wszystkich znajdujących się w dyspozycji oddziałów pod Warszawą. Między innymi nakazano dowódcom 3 i 6 pułku jazdy cofnąć się (w razie przekroczenia przez Austriaków granicy) z Piaseczna i Błonia i zająć pozycje pod Warszawą a konkretnie, co należy odnotować z uwagą, w Raszynie. Mogłoby to znaczyć, że dowództwo polskie zdecydowało się bronić stolicy na linii obwałowań. Po południu, w tym samym dniu, rozkazy te na szczęście odwołano i wydano nowe, zgodnie z którymi jednostki polskie, zwłaszcza kawaleria, wykonały ruch w kierunku Pilicy. Generał Biegański otrzymał polecenie

8 Tamże, s. 54 i nast., a także K u k i e ł , Dzieje oręża..., s. 172.

5 — Raszyn 1809

66 67

wyruszenia 12 kwietnia na czele dwu batalionów 3 pułku piechoty oraz kompanii artylerii wyposażonej w dwa działa 6-funtowe i dwu granatników i zajęcia stanowiska w Raszynie. Pod jego rozkazy poddano również 6 pułk jazdy, któremu wydano polecenie zajęcia stanowisk osłonowych pod Nada­rzynem. Oddziały te otrzymały po 30 ładunków na karabin i prowiant na 3 dni. Umieszczenie znacznego zgrupowania piechoty w Raszynie pozwala przypuszczać, że już wówczas [ w dowództwie polskim doceniano walory tej pozycji i roz­ważano ewentualność skoncentrowania tam całej armii Księstwa.

Generał Rożniecki natomiast objął dowództwo nad brygadą kawalerii składającej się z 1 i 3 pułku jazdy. Poniatowski polecił mu w dniu 12 kwietnia przejść w rejon Tarczyna i rozstawić szwadrony szerokim pasem od Góry przez Tar­czyn do Mszczonowa. Ich podstawowym zadaniem było zbie­ranie informacji o ruchach wojsk austriackich i dostarczanie ich do polskiej kwatery głównej. Z chwilą rozpoczęcia wojny i przekroczenia granicy przez korpus austriacki oba pułki miały natomiast dokonać koncentracji wydzielając równo­cześnie silny oddział obserwacyjny, którego zadaniem miało być śledzenie ruchów nieprzyjaciela i informowanie gen. Biegańskiego o rozwoju sytuacji.

Po wydaniu tych dyspozycji sztab polski polecił odkomen­derować do Warszawy po jednym batalionie z 8 pułku piecho­ty z twierdzy w Modlinie i 6 pułku z twierdzy w Serocku. Miały one zastąpić bataliony 3 pułku piechoty, które odeszły z Biegańskim pod Raszyn. W następnych dniach zgrupowanie | warszawskie na lewym brzegu Wisły miały wzmocnić pozo- j stałe bataliony obu tych pułków. Maszerował w kierunku Warszawy również 12 pułk piechoty z Torunia, ale na miejsce mógł on przybyć najwcześniej dopiero rano 20 kwietnia.

Ostatecznie więc, w przededniu rozpoczęcia kampanii, gar­nizon warszawski składał się z pierwszych i drugich batalio­nów I-go, 2-giego, 6-go i 8-go pułku piechoty, 2 pułku kawalerii, artylerii pieszej i konnej oraz z oddziałów dywizji I

saskiej. Jej udział w kampanii pozostawał jednak pod znakiem zapytania, albowiem właśnie w dniu 15 kwietnia generał Dihhern, dowódca Sasów, powiadomił ks. Józefa Poniatow­skiego, że odebrał rozkaz króla powrotu do kraju. Tym razem jednak głównodowodzący armii polskiej nie ugiął się. Wydał Sasom rozkaz stawienia się w dniu 16 kwietnia na pozycji w Raszynie, a Fryderyka Wilhelma powiadomił, że nie może odesłać mu jego żołnierzy gdyż w trakcie drogi do Drezna mogliby zostać zniszczeni przez Austriaków.

Zadbano również, choć niestety dość późno, o informacje o stanie dróg, którymi musiał poruszać się austriacki korpus maszerując na Warszawę, a także o możliwości przepraw na Pilicy i Wiśle. W tym celu 13 kwietnia w nocy wyjechał do Nowego Miasta z rozkazu gen. Fiszera ppłk Mallet, szef inżynierii. Na tym w zasadzie zakończyły się pierwsze przy­gotowania operacyjne do zbliżającej się kampanii. Zarówno Poniatowski, jak i jego sztab najwyraźniej czekali na dyrek­tywy marszałka Davouta, o które zresztą dowódca polski dopraszał się w piśmie z dnia 12 kwietnia.

Ppłk Mallet dotarł wprawdzie do Nowego Miasta, ałe nie dokończył realizacji swego zadania. 14 kwietnia bowiem o godz. 7 wieczór por. Paczany wręczył por. Kraśnickiemu w Nowym Mieście zapowiedź wkroczenia korpusu austriac­kiego na teren Księstwa za 12 godzin oraz odezwę do mieszkańców Księstwa. Kraśnicki list Ferdynanda przekazał oczywiście podpułkownikowi Malletowi, który pokwitował odebrane dokumenty i powrócił z nimi natychmiast do War­szawy. Po całonocnej podróży, rano 15 kwietnia, oddał oba dokumenty bezpośrednio do rąk Poniatowskiego, który też bezzwłocznie poinformował o nich Radę Stanu. W tym mo­mencie skończyły się wszelkie nadzieje i prysły ostatnie złudzenia. Zaczęła się wojna, do której ani wojsko, ani władze cywilne, ani też ludność Księstwa nie były należycie przygo­towane.

POCZĄTEK KAMPANII

Ofensywa austriacka rozpoczęła się 15 kwietnia 1809 r., a więc z kilkudniowym opóźnieniem w stosunku do poleceń arcyksięcia Karola oraz planów arcyksięcia Ferdynanda. Najwcześniej, bo o godzinie 5 rano, granicę przekroczył szwadron huzarów mjr. Gatterburga. Przebył on wpław Pilicę pod Inowłodziem, wziął do niewoli znajdujących się tam strażników granicznych i ruszył w kierunku Rawy. Drugi szwadron huzarów austriackich przekroczył Pilicę pod Domaniewicami i zgodnie z rozkazem również udał się do Rawy, gdzie oba oddziały połączyły się.

Stan bojowy korpusu arcyksięcia Ferdynanda w chwili rozpoczęcia ataku na Księstwo wynosił około 29 799 ludzi i 5755 koni. Siły te podzielono na trzy zasadnicze grupy:

- brygadę Branovacskiego, liczącą 3392 żołnierzy i 1042 koni, której wyznaczono zadanie zdobycia lub przynajmniej zablokowania twierdzy Częstochowa. W związku z tym na miejsce jej koncentracji wyznaczono Sławków. Po wykonaniu zadania miała ona ruszyć trasą przez Piotrków do Warszawy, aby wzmocnić główne siły;

- 8 szwadronów huzarów cesarskich, łącznie 1042 ludzi i tyleż koni pod dowództwem mjr. Hoditza, pozostawionych na prawym brzegu Wisły w celu osłony granicy galicyjskiej;

- korpus główny pod bezpośrednim dowództwem arcyksięcia Ferdynanda liczący około 25 365 ludzi i 3671 koni, maszerujący na Warszawę z zadaniem stoczenia jak najszybciej walnej bitwy z siłami polskimi i zajęcia stolicy, a następnie całego Księstwa.

69

Marsz korpusu w założeniu szybki i zaskakujący, w rzeczy­wistości był dość wolny, a nawet ślamazarny. Wprawdzie bowiem brygada gen. Mohra dotarła w pierwszym dniu ofen­sywy w okolice Mszczonowa, ale korpus główny posuwał się znacznie wolniej i nie zbliżył się nawet do Białej. W głównej mierze zadecydował o tym bardzo kiepski stan dróg. Zima roku 1809 była bardzo ostra i długa, a odwilż rozpoczęła się późno, praktycznie dopiero 9 kwietnia i do 15 kwietnia wszystkie drogi zdążyły zamienić się w bagna. W tych warunkach nie tylko tabory i artyleria, ale również piechota poruszała się z trudem i bardzo wolno. Już po kilku godzinach zmęczeni żołnierze wlekli się grupami mało przypominający­mi regularne oddziały. Aby nie dopuścić do nadmiernego rozciągnięcia kolumn, arcyksiążę Ferdynand wydał rozkaz zatrzymania się na noc w Satkowicach i okolicy.

16 kwietnia austriacka straż przednia umocniła się w okoli­cach Dańkowa, wysyłając podjazdy do Mszczonowa i Osu­chowa. Arcyksiążę Ferdynand wiedział już z doniesień pod­jazdów, między innymi z raportu mjr. Gatterburga, że linia Bzury jest nieobsadzona, a cała armia polska koncentruje się pod Warszawą, w okolicach Raszyna i Piaseczna. W tej sytuacji dowódca austriacki postanowił zmienić marszrutę swego korpusu i polecił swym wojskom dojść do Białej, skąd zamierzał maszerować wprost na Warszawę.

Siłom głównego korpusu austriackiego atakującego stolicę Księstwa ks.. Józef Poniatowski mógł przeciwstawić armię liczącą (wraz z Sasami) około 15 674 oficerów i żołnierzy. W pierwszej fazie działań dowódca polski miał jednakże do dyspozycji jedynie około 14 000 żołnierzy i oficerów oraz 39 armat, gdyż 12 pułk piechoty z Torunia nie otrzymał w porę stosownych rozkazów i mógł przybyć w rejon Warszawy -jak już wspomniano - nie prędzej jak 20 kwietnia'. Stosunek sił był więc bardzo niekorzystny dla strony polskiej i trudno

1 Zych, Armia Księstwa..., s. 89.

70

doprawdy dziwić się panice, jaka na wieść o austriackiej agresji wybuchła w Warszawie. Ogarnęła ona nie tylko społe­czeństwo, ale również władze. Na posiedzeniu odbytym dnia 15 kwietnia rząd Księstwa i Rada Stanu zdecydowały jedynie o wystosowaniu górnolotnej i w sumie dość nijakiej w treści i tonie odezwy do narodu, będącej równocześnie odpowiedzią na proklamację Ferdynanda. Nawoływano w niej do obrony kraju i wierności rządowi, a kończyła się ona słowami: „Bieżcie więc nieodrodni Polacy, wy, coście już tyle i tak świetnych ofiar w oczach świata uczynili, bieżcie w zawód z walecznym wojskiem naszem na obronę ojczystych siedlisk. A ufni w Bogu, w opiece wielkiego Napoleona, pod hasłem ukochanej ojczyzny i cnotliwego króla, wystawcie odważnie piersi na zasłonę tego, co wolnemu człowiekowi jest najdroż-szem: swobód i niepodległości waszej!".

Na nic więcej władze cywilne Księstwa się nie zdobyły, jeśli oczywiście nie liczyć specjalnego kuriera do króla wy­słanego „dla zaciągnięcia Jego rozkazów jak władza rządowa ma sobie postępować w takowych okolicznościach i jakie przedsięwziąć środki"2. Trudno zresztą się temu dziwić. Rząd Księstwa i Rada Stanu były od momentu powstania państwa tak ograniczone w swych kompetencjach i tak przyzwyczajo­ne do odwoływania się do Drezna i Paryża we wszystkich, nawet najdrobniejszych sprawach, że również i teraz, w ob­liczu działań zaczepnych armii austriackiej mogły zdobyć się jedynie na takie właśnie, typowo pozorowane działanie.

Musimy zresztą zdać sobie sprawę z faktu, że większość członków Rady Stanu uważała wynik rozpoczynającej się właśnie kampanii za z góry przesądzony i beznadziejny. Niedwuznacznie wynika to z treści pisma jakie 15 kwietnia wystosował do króla prezes tejże Rady Stanisław Potocki.

Cóż zresztą dziwić się cywilom, jeśli podobnym nastrojom uległ nawet ks. Józef Poniatowski. Gdy wczesnym rankiem

2 M. R o s t w o r o w s k i , Rada Ministrów i Rada Stanu, Kraków 1911, s. 34, a także P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 118.

71

w sobotę 15 kwietnia ppłk Mallet, zabłocony i skrajnie wyczerpany po całonocnej jeździe, wręczył mu list i pro­klamację Ferdynanda, książę załamał się. Siedząc w swym gabinecie w pałacu „Pod Blachą" i słuchając doboszy bi­jących marsza generalskiego, a także okrzyków gromadzą­cego się na ulicach tłumu, widział zapewne w czarnych barwach przyszłość i swoją i powierzonej mu armii. Zdawał sobie sprawę z ogromu odpowiedzialności, jaka, raczej nie­oczekiwanie, spadła na niego, a także ze słabości armii, którą miał dowodzić i ogromu zaniedbań w przygotowaniach do wojny. Winę za ten stan rzeczy ponosił przede wszystkim wielki Napoleon, ale cesarz był daleko, niedostępny dla krytyków, a Poniatowski blisko! Czuł więc zapewne żal do cesarza za to, że tak bardzo pomylił się w ocenie ogólnej sytuacji politycznej i omamił swego sprzymierzeńca zape­wnieniami bezpieczeństwa, pozbawiając go równocześnie znacznej części wojska i nie dostarczając środków na utrzy­manie nawet tej niewielkiej armii, jaka pozostała w kraju. Może też czuł trochę pretensji do samego siebie, może wyrzucał sobie nadmierną łatwowierność i zbytnią uległość wobec francuskich zwierzchników? Jedno wiedział jednak na pewno, że polska opinia publiczna właśnie jego przede wszystkim obciąży winą za wszystkie popełnione i niepo-pełnione grzechy. Wiedział, że na niego właśnie spadną zarzuty karygodnej lekkomyślności, nieuwagi i ślepoty po­litycznej. Zdawał sobie przecież doskonale sprawę z własnej niepopularności w społeczeństwie, które nie zapomniało, że jest on bratankiem Stanisława Augusta powszechnie obwi­nianego (niezupełnie słusznie) za upadek Rzeczypospolitej. Pamiętano również, że był synem Austriaczki, a jego ojciec wysokim oficerem armii austriackiej, a również on sam przez wiele lat mieszkał w Wiedniu i służył w wojsku habsburskim. Nie zapomniano mu nawet i tego, że wiele lat wcześniej, w starciu pod Sobaczem, celnym strzałem z pistoletu uratował życie ks. Karola Schwarzenberga, obecnie

70 71

doprawdy dziwić się panice, jaka na wieść o austriackiej agresji wybuchła w Warszawie. Ogarnęła ona nie tylko społe­czeństwo, ale również władze. Na posiedzeniu odbytym dnia 15 kwietnia rząd Księstwa i Rada Stanu zdecydowały jedynie o wystosowaniu górnolotnej i w sumie dość nijakiej w treści i tonie odezwy do narodu, będącej równocześnie odpowiedzią na proklamację Ferdynanda. Nawoływano w niej do obrony kraju i wierności rządowi, a kończyła się ona słowami: „Bieżcie więc nieodrodni Polacy, wy, coście już tyle i tak świetnych ofiar w oczach świata uczynili, bieżcie w zawód z walecznym wojskiem naszem na obronę ojczystych siedlisk. A ufni w Bogu, w opiece wielkiego Napoleona, pod hasłem ukochanej ojczyzny i cnotliwego króla, wystawcie odważnie piersi na zasłonę tego, co wolnemu człowiekowi jest najdroż-szem: swobód i niepodległości waszej!".

Na nic więcej władze cywilne Księstwa się nie zdobyły, jeśli oczywiście nie liczyć specjalnego kuriera do króla wy­słanego „dla zaciągnięcia Jego rozkazów jak władza rządowa ma sobie postępować w takowych okolicznościach i jakie przedsięwziąć środki" 2. Trudno zresztą się temu dziwić. Rząd Księstwa i Rada Stanu były od momentu powstania państwa tak ograniczone w swych kompetencjach i tak przyzwyczajo­ne do odwoływania się do Drezna i Paryża we wszystkich, nawet najdrobniejszych sprawach, że również i teraz, w ob­liczu działań zaczepnych armii austriackiej mogły zdobyć się jedynie na takie właśnie, typowo pozorowane działanie.

Musimy zresztą zdać sobie sprawę z faktu, że większość członków Rady Stanu uważała wynik rozpoczynającej się właśnie kampanii za z góry przesądzony i beznadziejny. Niedwuznacznie wynika to z treści pisma jakie 15 kwietnia wystosował do króla prezes tejże Rady Stanisław Potocki.

Cóż zresztą dziwić się cywilom, jeśli podobnym nastrojom uległ nawet ks. Józef Poniatowski. Gdy wczesnym rankiem

2 M. R o s t w o r o w s k i , Rada Ministrów i Rada Stanu, Kraków 1911, s. 34, a także P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 118.

w sobotę 15 kwietnia ppłk Mallet, zabłocony i skrajnie wyczerpany po całonocnej jeździe, wręczył mu list i pro­klamację Ferdynanda, książę załamał się. Siedząc w swym gabinecie w pałacu „Pod Blachą" i słuchając doboszy bi­jących marsza generalskiego, a także okrzyków gromadzą­cego się na ulicach tłumu, widział zapewne w czarnych barwach przyszłość i swoją i powierzonej mu armii. Zdawał sobie sprawę z ogromu odpowiedzialności, jaka, raczej nie­oczekiwanie, spadła na niego, a także ze słabości armii, którą miał dowodzić i ogromu zaniedbań w przygotowaniach do wojny. Winę za ten stan rzeczy ponosił przede wszystkim wielki Napoleon, ale cesarz był daleko, niedostępny dla krytyków, a Poniatowski blisko! Czuł więc zapewne żal do cesarza za to, że tak bardzo pomylił się w ocenie ogólnej sytuacji politycznej i omamił swego sprzymierzeńca zape­wnieniami bezpieczeństwa, pozbawiając go równocześnie znacznej części wojska i nie dostarczając środków na utrzy­manie nawet tej niewielkiej armii, jaka pozostała w kraju. Może też czuł trochę pretensji do samego siebie, może wyrzucał sobie nadmierną łatwowierność i zbytnią uległość wobec francuskich zwierzchników? Jedno wiedział jednak na pewno, że polska opinia publiczna właśnie jego przede wszystkim obciąży winą za wszystkie popełnione i niepo-pełnione grzechy. Wiedział, że na niego właśnie spadną zarzuty karygodnej lekkomyślności, nieuwagi i ślepoty po­litycznej. Zdawał sobie przecież doskonale sprawę z własnej niepopularności w społeczeństwie, które nie zapomniało, że jest on bratankiem Stanisława Augusta powszechnie obwi­nianego (niezupełnie słusznie) za upadek Rzeczypospolitej. Pamiętano również, że był synem Austriaczki, a jego ojciec wysokim oficerem armii austriackiej, a również on sam przez wiele lat mieszkał w Wiedniu i służył w wojsku habsburskim. Nie zapomniano mu nawet i tego, że wiele lat wcześniej, w starciu pod Sobaczem, celnym strzałem z pistoletu uratował życie ks. Karola Schwarzenberga, obecnie

72

jednego z najzawziętszych wrogów Polaków i Księstwa. Pa­miętano też o jego kontaktach ze stonnictwem rosyjskim i pruskim. Był więc doskonałym celem dla wszelkiej krytyki, doskonałym kandydatem na „kozła ofiarnego". Wobec naj­mniejszego nawet niepowodzenia (a tych w rozpoczynającej się kampanii raczej należało się spodziewać, o wiele bardziej niż sukcesów) mógł być przecież łatwiej niż ktokolwiek inny posądzony, o sprzyjanie najeźdźcom, o zdradę własnego naro­du. A tych zarzutów Polacy nigdy nie szczędzili swoim przywódcom. Okrzyk „zdrada mości panowie" rozlegał się równie często w XVII-wiecznych obozach wojskowych, jak i na ulicy warszawskiej w XIX i XX wieku.

Równie jak atmosfery „ulicy warszawskiej" obawiał się książę nastrojów w wojsku. Spora część oficerów, zwłaszcza wywodzących się z legionów lub związanych z Zajączkiem, patrzyła na niego podejrzliwie, nie ufając ani jego patriotyz­mowi ani też umiejętnościom dowódczym. Taki sam kryty­cyzm w stosunku do jego osoby wykazywało sporo oficerów młodszego pokolenia. Wszak Dezydery Chłapowski pisał wprost, że Poniatowski jest nieudolnym dowódcą (nie potrafi dowodzić manewrami), że ma słaby charakter i nadal ulega pani Vauban, której związki z Austrią i austriackim wywia­dem wojskowym były doskonale znane. Należała ona przecież do bliskich znajomych szefa tego wywiadu na Księstwo Warszawskie płk. Adama Neipperga, który bywał niejedno­krotnie jej gościem w pałacu „Pod Blachą".

W tej właśnie chwili załamania, wahań i niepewności Poniatowski wystosował pismo do swych kolegów w dowo­dzeniu wojskiem, a równoczenie groźnych przeciwników i ry­wali z prośbą, aby przybyli do Warszawy „dla wspólnego o dobro ojczyzny naradzenia się". Już jednak w kilka dni później, gdy znalazł się obozie pod Raszynem, z dala od swarów panujących „na warszawskim bruku" i w warszaw­skich pałacach, gdy przekonał się, że wyolbrzymił swe obawy co do nastrojów w armii, pożałował tego nieco pochopnego

73

kroku. Doszedł do słusznego wniosku, że pobyt jego an­tagonistów, zwłaszcza Zajączka, w obozie może jedynie do­prowadzić do kłótni i intryg w sztabie, a tym samym osłabić armię. Aby więc nie dopuścić do tego rodzaju niekorzystnych sytuacji, polecił obu generałów Radzie Stanu na dowódców pospolitego ruszenia organizowanego w departamentach.

Przyznać zresztą trzeba, że Poniatowski dość szybko, bo praktycznie już 15 kwietnia w godzinach popołudniowych, otrząsnął się z nastroju przygnębienia i załamania. Pomógł mu w tym bardzo rezydent francuski Serra, który w bezpośredniej rozmowie oraz w wysłanym kilka godzin później liście starał się dodać mu otuchy, zachęcając do jak najszybszego wyru­szenia w pole.

Obok argumentów słownych, którymi starał się podnieść go na duchu i natchnąć wiarą we własne siły i pomoc Francji, rezydent francuski użył też bardziej wymownych bo „brzęczą­cych" argumentów, ofiarowując wojsku na doraźne wydatki 12 000 dukatów. Było to ważne, bo armia polska wciąż cierpiała na chroniczny brak gotówki. Świadczy o tym bardzo wymownie list Poniatowskiego do króla z 11 kwietnia, a w nim następujący fragment: „Żleby było gdyby w przede­dniu wojny lub w raziej wspólnej akcji, wojsko polskie, zdezorganizowane skutkiem niedostatku, nie było w stanie utrzymać sławy, którą zawdzięcza łaskawości W. K. M. i opiece władcy Francji". Bezskutecznie też zabiegał u mini­stra skarbu o wypłatę należnych wojsku sum i polecał general­nemu płatnikowi ppłk. Węgierskiemu „co dzień naprzykrzać się" władzom skarbowym3.

Nie bez znaczenia dla poprawy samopoczucia naczelnego wodza był też niezły, a właściwie nawet zupełnie dobry nastrój panujący w armii. Okazało się, że tym razem Poniato­wski nieco wyolbrzymił swe obawy i nie docenił własnej osoby. Większość oficerów i żołnierzy nie miała o nim

3 P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 105, a także S k o w r o n e k , Książę Józef..., s. 143 i następne.

bynajmniej tak złego mniemania, jak się obawiał. A przede wszystkim, co najważniejsze, żołnierze chcieli się bić i wie­rzyli w sukces. Po przybyciu więc do obozu i po stwierdzeniu, że jego poprzednie obawy były w znacznym stopniu wyol­brzymione Poniatowski nabrał pewności siebie i wiary we własne siły i zdolności. Dał temu wyraz w liście do Serry, który w obliczu zbliżającego się wroga wyraźnie stracił na animuszu i radził obecnie polskiemu wodzowi, aby nie ryzy­kował walnej bitwy na pozycji raszyńskiej, gdzie łatwo mógł być oskrzydlony, lecz cofnął się bliżej Warszawy. W od­powiedzi Poniatowski stwierdzał, że „...nie powinienem ze względu na męstwo żołnierzy i najlepszą ich wolę oraz ze względu na opinię ogólną i wrażenie, jakie wywołuje w kraju zawsze to wszystko co ma pozory niepowodzenia obierać pozycji bardziej zbliżonej do Warszawy, jak tylko wtedy dopiero, gdy się przekonam, że inaczej nie można postąpić i gdy okaże się koniecznem dla obrony miasta wyzyskać zapał mieszkańców". Role się więc odmieniły diametralnie. Teraz Poniatowski pocieszał francuskiego rezydenta i dodawał mu otuchy. Z ogromną też energią podjął przygotowania do zbliżającej się bitwy o Warszawę. Roman Sołtyk twierdzi nawet, że książę tak dalece pozbył się dotychczasowych obaw, że zamierzał 16 kwietnia rano opuścić Raszyn i poma­szerować naprzeciw zbliżającemu się korpusowi nieprzyja­cielskiemu. Podobno powstrzymały go od tego zamiaru rady Pelletiera, który twierdził - nie bez oczywiście racji - że w przypadku realizacji tego planu wojsku polskiemu groziło odcięcie od Warszawy, a w konsekwencji konieczność wyco­fania się aż na linię Warty dla zachowania możliwości wyco­fania się do Niemiec i połączenia z Wielką Armią.

W głównej kwaterze wojska polskiego nie miano raczej wątpliwości, że arcyksiążę Ferdynand będzie dążył przede wszystkim do zajęcia Warszawy. Kwestią otwartą pozostawa­ła natomiast kwestia drogi, jaką wojska austriackie będą się posuwały, a także kierunku, z którego dokonają ataku na

75

stolicę. Możliwości było kilka. Korpus austriacki mógł pójść trasą na Mszczonów, Grodzisk, Błonie i próbować zdobyć Warszawę od strony Woli. Mógł też zaatakować od strony Góry i Jeziornej, maszerując w kierunku na Warkę, a później wzdłuż Wisły. Mógł wreszcie zrezygnować z prób oskrzydle­nia Warszawy i wybrać trasę względnie najkrótszą z Nowego Miasta na Białą. Wówczas w grę mogły wchodzić w zasadzie dwa trakty prowadzące do Warszawy: krakowski idący od Radomia przez Nowe Miasto - Tarczyn - Falenty i, nieco dłuższy, wrocławski - biegnący od Piotrkowa przez Mszczo­nów - Nadarzyn - Wolicę - Janki. Obie drogi zbiegały się w Raszynie (a nie, jak dziś, w Jankach) i już jako jeden trakt wchodziły do Warszawy. 15 kwietnia po południu w sztabie polskim nie wiedziano jeszcze na co zdecyduje się arcyksiążę, przypuszczano jednak, że będzie dążył do jak najszybszego zmuszenia armii Księstwa do walnej bitwy i zajęcia stolicy. Sądzono również, że wybierze drogę najkrótszą przez Białą - Tarczyn. Wobec tego zapadła decyzja przesunięcia brygady gen. Biegańskiego z Raszyna w rejon Tarczyna z zadaniem współdziałania z brygadą kawalerii gen. Rożnieckiego, która została wzmocniona 2 pułkiem kawalerii i przesunięta bardziej w kierunku zbliżającego się nieprzyjaciela, a więc w stronę Nowego Miasta. Jej głównym zadaniem było opóźnianie marszu kolumn austriackich i zdobywanie, wszelkimi dostęp­nymi sposobami informacji o kierunku natarcia korpusu VII.

Pozycje opuszczone przez Biegańskiego w Raszynie zajęła grupa gen. Kamienieckiego składająca się z dwu batalionów 1 pułku piechoty płk. Kazimierza Małachowskiego oraz 2 ba­talionów 2 pułku piechoty płk. Stanisława Potockiego. W re­jon Raszyna skierowano również pozostałe dwa pułki jazdy oraz całą artylerię, a także dywizję saską. Pozycję tę miała osłaniać straż przednia w Falentach składająca się z batalionu pierwszego 6 pułku piechoty oraz batalionu pierwszego 8 puł­ku piechoty, do których dołączyć miał maszerujący z Modlina batalion drugi 8 pułku piechoty. Dowództwo nad nimi objął

76

gen. Sokolnicki. Armia polska opuściła więc Warszawę i wy­konała ruch w stronę nadciągającego nieprzyjaciela, koncent­rując większość swych sił rejonie Raszyna i Falent.

Wieczorem 15 kwietnia do obozu w Raszynie przybył również wódz naczelny ze swoim sztabem. Główne założenia swego planu dowódca polski wyłożył w piśmie do marszałka Bernadotte (któremu na rozkaz Napoleona podlegała obecnie armia polska). Zakładał on obronę stolicy wszystkimi posiada­nymi siłami na wybranej pozycji, dopóki będzie to możliwe, a następnie przejście Wisły, umieszczenie piechoty w twier­dzach Modlina, Pragi i Serocka i zaatakowanie Galicji kawa­lerią „...bądźto w celu wykorzystania zasobów tego kraju, bądź dla wywołania tam powstania, któreby przy sprzyjają­cych okolicznościach, w związku z operacjami armii francus­kiej, być może doprowadziło do tego, że nieprzyjaciel obawia­jąc się, by nie został odcięty od Krakowa, swej podstawy operacyjnej, musiałby opuścić Księstwo"4. Główne założenia planu ofensywnego działania przeciw Galicji, aby tą drogą zmusić korpus Ferdynanda do opuszczenia Księstwa, powsta­ły więc już na kilka dni przed bitwą raszyńską. Jest to o tyle istotne, że ostatecznie zmusza nas do odrzucenia pokutującej jeszcze do dziś legendy, że zasugerował go gen. Dąbrowski po bitwie raszyńskiej lub, że powstał dopiero na radzie wojennej odbytej w Modlinie, już po opuszczeniu Warszawy, tym razem za radą generałów Fiszera i Pelletiera.

Osobiście zresztą jestem przekonany, że była to oryginalna koncepcja Poniatowskiego polegająca na twórczym przystoso­waniu dawnego ofensywnego planu, wielokrotnie przedys­kutowanego z marszałkiem Davoutem, do nowych, zmienio­nych okoliczności. Nie można oczywiście wykluczyć, że w pewnym stopniu do jego wykrystalizowania się przyczyniły się rady generałów Fiszera i Pelletiera. Nie jest to zresztą istotne, ostateczne decyzje podejmuje bowiem zawsze wódz

4 Sołtyk, Kampania 1809..., s. 116.

77

naczelny, on też ponosi pełną odpowiedzialność za ich reali­zację, a więc zarówno klęski jak i zwycięstwa idą na jego konto. Warte natomiast podkreślenia jest to, że dowództwo polskie - w przeciwieństwie do austriackiego - już w chwili rozpoczęcia działań wojennych posiadało swój plan operacyj­ny, który konsekwentnie, choć oczywiście z niezbędnymi modyfikacjami, wprowadzało w życie w toku całej kampanii.

Dowodzący wysuniętą daleko do przodu brygadą kawalerii gen. Rożniecki spodziewał się nadejścia głównych sił nieprzy­jacielskich traktem wrocławskim, a utwierdził go w tym mniemaniu wspomniany już atak szwadronu mjr. Gatterburga na posterunek w Rawie. Dlatego też przesunął swe pułki jazdy w kierunku drogi Tarczyn - Ksawerów, z zamiarem działania w dniu następnym w kierunku Mszczonowa. 16 kwietnia powstała więc dość niecodzienna, wręcz paradoksalna sytuac­ja. Brygada Mohra podjęła bowiem marsz w kierunku północ­no-wschodnim na Tarczyn, natomiast brygada kawalerii Roż-nieckiego posuwała się równolegnie do niej tyle tylko, że w kierunku południowym. Obydwa wojska działały obok siebie w odległości zaledwie kilkunastu kilometrów w zasadzie niewiele wiedząc o sobie. Dziś wydaje się to mało prawdopo­dobne, ale wówczas nie było niczym specjalnie dziwnym. Cały czas bowiem musimy pamiętać, że okolicę pokrywały lasy, a fatalny stan dróg i rozciągające się wokoło tereny bagniste tworzyły bariery nie do przebycia nawet między pobliskimi miejscowościami. W tych warunkach rozpoznanie tak z jednej, jak i z drugiej strony było mało skuteczne.

Dzień 16 kwietnia minął dość spokojnie, bez starć i więk­szych wydarzeń. W czasie gdy czołowe brygady obu wojsk tańczyły swoistego poloneza, główny korpus arcyksięcia Fer­dynanda z wolna dociągał do Białej, walcząc jedynie z kata­strofalnym stanem dróg. Sztab austriacki znał już z grubsza rozmieszczenie armii polskiej i nie obawiał się z jej strony jakiegoś zaskakującego manewru, pod tym względem był więc w lepszej sytuacji niż sztab polski, który gorączkowo

78

starał się uzyskać bardziej wiarygodne dane co do planów i zamiarów przeciwnika. Generał Rożniecki bowiem niezbyt pomyślnie wywiązywał się z powierzonego mu zadania. Ru­chy jego kawalerii były zbyt ostrożne i miękkie, a informacje, które dostarczał do kwatery głównej, niezbyt wiarygodne, chociażby dlatego, że pochodziły głównie od ludności cywil­nej. Na tej podstawie raportował po południu 15 kwietnia, że „na powieść ludzi rozsądnych cała ich siła (Austriaków - R.R) wynosić może 12 000 ludzi pieszych i 4000 konnych..."

Nie mając pełnego rozeznania w sytuacji ks. Poniatowski obawiał się bardzo o swoje skrzydła. Nie był na przykład pewien, czy dowództwo austriackie nie zdecyduje się na wydzielenie części korpusu, która pomaszeruje w kierunku Błonia lub Łowicza, aby odciąć go od reszty kraju i możliwo­ści komunikacji z zachodem. Aby rozwiać te obawy i zabez­pieczyć się od tej strony oddelegował szwadron huzarów saskich mjr. Gablentza do Grodziska z zadaniem rozpoznania terenu w stronę Mszczonowa oraz nawiązania kontaktu z gen. Biegańskim, który właśnie cofnął się z Tarczyna do Nadarzy­na. W najbliższych dniach Gablentz miał otrzymać wsparcie w postaci batalionu 12 pułku piechoty skierowanego z Toru­nia do Grodziska. Z grupą tą współdziałać miała również kompania 5 pułku jazdy pod dowództwem ppłk. Berka skiero­wana do Błonia, a jej głównym zadaniem była osłona prawej flanki polskiego zgrupowania i rozpoznanie sytuacji z tej strony Warszawy.

W sztabie polskim obawiano się również o lewe skrzydło. 16 kwietnia otrzymano bowiem wiadomość o zajęciu miej­scowości Góra przez wojska austriackie. Wzbudziło to w do­wództwie polskim podejrzenie, że armia nieprzyjacielska (lub przynajmniej jakaś jej część) posuwa się wzdłuż Wisły. Stworzyłoby to poważne zagrożenie dla polskiej lewej flanki. Przyznać trzeba, że nie były to nieuzasadnione obawy, al­bowiem na skutek wycofania się Rożnieckiego pod Tarczyn południowo-wschodnia część Księstwa (trasa na Górę - Jezio-

79

rnę) została praktycznie odsłonięta. Aby uzyskać wiarygodne informacje i zabezpieczyć się przed ewntualnymi niespo­dziankami z tej strony, gen. Fiszer na polecenie Poniatow­skiego wysłał do Piaseczna szwadron 2-go pułku jazdy pod dowództwem gen. Kamieńskiego, polecając mu rozpoznać sytuację w rejonie Jeziornej i Góry. W tym też kierunku, w dniu następnym wysłano Sokolnickiego z trzema kom­paniami woltyżerskimi, szwadronem 5 pułku jazdy i dwoma działami.

Po przybyciu w okolice Prażmowa Sokolnicki otrzymał informacje od gen. Kamieńskiego, że nieprzyjaciel opuścił już Górę (w rzeczywistości była to epizodyczna akcja 1 szwad­ronu huzarów podjęta w celu zajęcia magazynów wojsko­wych) i w pobliżu nie ma żadnych oddziałów austriackich. Również podjazdy wysłane przez komendanta Warszawy płk. Sauniera nie stwierdziły żadnych sił austriackich w pobliżu stolicy. W tej sytuacji Sokolnicki powrócił na swe poprzednie stanowisko pod Falentami.

Niepokój w polskiej kwaterze głównej wywołała również informacja mjr. Hornowskiego, dowódcy Pragi o ruchach nieprzyjaciela w okolicy Grzybowa i Okuniewa. Pojawienie się niezidentyfikownych oddziałów po prawej stronie Wisły mogło bowiem sugerować, że arcyksiążę Ferdynand rozdzielił swój korpus i zamierza zaatakować Księstwo po obu stronach Wisły. Wobec tego wydano komendantom Modlina, Serocka i Pragi rozkaz zachowania szczególnej czujności i ostrożności, a także, w miarę możliwości, rozpoznania wielkości działają­cych w okolicy sił nieprzyjacielskich oraz zamiarów. Komen­dantowi stolicy pułkownikowi Saunier polecono natomiast przyspieszyć naprawę umocnień Warszawy (miał mu w tym pomagać ppłk Mallet) oraz energicznie zająć się zorganizowa­niem gwardii narodowej, do której powinien powołać wszyst­kich mężczyzn zdolnych do noszenia broni.

16 kwietnia Poniatowski wydał rozkaz wzmocnienia bryga­dy Rożnieckiego 2 pułkiem jazdy nakazując mu równocześnie

80

przeprowadzenie bardziej energicznych działań i dostarczenie pełniejszych, a także bardziej wiarygodnych informacji, nie tylko zdobywanych przez podjazdy kawaleryjskie, ale rów­nież od „płatnych szpiegów". Polecenie niewątpliwie słuszne, szkoda tylko, że nieco spóźnione, gdyż sieci sprawnych i wiarygodnych informatorów nie tworzy się „od ręki".

Do poważniejszych starć polskiej jazdy z huzarami austria­ckimi doszło dopiero 17 kwietnia (choć już w raporcie z 15 kwietnia Rożniecki wspomina, że „...flankiery po większej części na pałasze z Węgrami spotykali się - kilku rannych, lecz kilku raniło Węgrów, z czego niezmierna radość po szwadronach..."). Dowódca polskiej kawalerii ponaglany roz­kazami naczelnego dowódcy i szefa sztabu gen. Fiszera ruszył osobiście na czele 2 i 6 pułku jazdy na Osuchów i Białą. Pułk 3 natomiast udał się w kierunku Starej Wsi, a pułk 1 pozostał w Tarczynie jako odwód dowódcy brygady. Decyzje podjęte przez Rożnieckiego świadczą wymownie o tym, jak słabo w gruncie rzeczy orientował się on w rozwoju sytuacji przed frontem swojej brygady, albowiem w tym dniu Biała zajęta była już przez główny korpus austriacki, a oddziały czołowe brygady straży przedniej VII korpusu znajdowały się w okoli­cach Dańkowa i Nart.

Gen. Mohr natomiast otrzymał polecenie zajęcia Mszczo­nowa i Petrykoz, a następnie wystawienia silnych placówek na drogach w kierunku Nadarzyna i Tarczyna oraz obserwacji drogi z Mszczonowa do Błonia. Marsz brygady straży przed­niej ubezpieczał wysłany przodem szwadron huzarów cesars­kich pod dowództwem rotmistrza Kostyana oraz współdziała­jący z nim dywizjon piechoty pułku Vukassovicha. Grupa ta pomaszerowała z Dańkowa przez Bobrówce, Wilczą Rudę do miejscowości Konie, gdzie huzarzy zetknęli się ze szwad­ronem ułanów 6 pułku jazdy brygady gen. Rożnieckiego. Doszło do starcia, w którym kilku ułanów zostało rannych a szwadron cofnął się do Małego Załęża. Huzarzy ruszyli w pościg, ale wówczas spośród chałup wsi Małe Załęże

81

wypadły dalsze trzy szwadrony 6 pułku. Ich szarża najpierw powstrzymała zwycięskich przed chwilą huzarów, a potem odrzuciła ich w kierunku miejscowości Konie, pod osłonę stojącego w odwodzie dywizjonu piechoty. Ułani polscy nie zaryzykowali starcia z piechotą i wycofali się z powrotem do Małego Załęża. Straty po obu stronach były niewielkie, warto jednak odnotować, że dziwnym zrządzeniem losu zginął w tej potyczce por. Paczany, ten sam, który w nowym Mieście wręczał Polakom wypowiedzenie wojny. Oprócz niego śmierć poniosło jeszcze dwóch huzarów, a 9 było rannych. Kilku dostało się też do niewoli. Polacy natomiast stracili dwóch podporuczników, 3 podoficerów i 28 szeregowych, nie można więc uznać tego starcia za sukces polskiej jazdy, co sugerował w swym raporcie z 28 kwietnia ks. Poniatowski.

Ułanom udało się wziąć do niewoli kilku jeńców i była to w zasadzie główna korzyść wynikająca z tego starcia. Dowiedziano się bowiem od nich, że główna kolumna austriacka wyruszyła o godz. 10 rano z Białej i maszeruje drogą na Osuchów - Tarczyn. W tej sytuacji gen. Rożniecki zaprzestał marszu na Białą i wycofał się do Tarczyna, pozostawiając w przodzie jedynie oddziały osłonowe, a uzys­kane informacje przekazał do kwatery głównej w Raszynie. Od tej chwili sztab polski mógł mniej uwagi poświęcić swym skrzydłom i zająć się koncentracją wojska na pozycji wy­branej przez ks. Józefa Poniatowskiego. Gen. Biegański otrzymał więc rozkaz opuszczenia Nadarzyna (w którym, prawdę mówiąc, tkwił bezczynnie od kilku dni) i cofnięcia się do Raszyna, a konkretnie do Michałowic. Dwie kompanie piechoty pułku 8, które dotąd zajmowały tę pozycję, otrzyma­ły natomiast rozkaz powrotu do swego macierzystego pułku. Swe działa gen. Biegański miał pozostawić do dyspozycji gen. Pelletiera.

Rozkaz odwrotu otrzymał również gen. Rożniecki. Miał on opuścić Tarczyn i przesunąć swą brygadę do Nadarzyna, wysyłając równocześnie dwa szwadrony 2 pułku jazdy do

6 — Raszyn 1809

Falent, gdzie polecono im zająć stanowisko pod „karczmą murowaną Wygoda zwaną..." aby osłonić od tej strony głów­ne zgrupowanie armii polskiej.

Głównym zadaniem Rożnieckiego była obserwacja drogi w kierunku Mszczonowa oraz z Tarczyna do Raszyna. Aby nie pozbawiać jego brygady wsparcia piechoty, wysłano do Nadarzyna w miejsce grupy Biegańskiego, dwie kompanie woltyżerów 3 pułku piechoty oraz dwie lekkie, zapewne 3-funtowe armaty. Wydaje się, że wydając ten rozkaz niezbyt dokładnie zapoznano się z konfiguracją terenu, w którym miała działać polska kawaleria. Pozycja w Nadarzynie była bowiem dobra, jeśli chodzi o obserwowanie traktu z Mszczo­nowa, ale zbyt odległa od szlaku prowadzącego z Tarczyna do Raszyna, którym, jak wiemy, posuwała się główna ko­lumna austriacka. Obserwację ruchów nieprzyjaciela z tamtej strony utrudniały dodatkowo lasy oddzielające Tarczyn od Nadarzyna.

Zadbano również o bezpieczeństwo stolicy, która do tej pory była praktycznie ogołocona z wojska. Aby uniknąć wszelkich nieprzyjemnych niespodzianek w postaci uderzenia na Warszawę od strony Mszczonowa czy też prawego brzegu Wisły, ppłk Blumer otrzymał rozkaz, aby na czele 1 batalio­nu 6 pułku piechoty wymaszerował 18 kwietnia o godz. 5 rano na Wolę5. Decyzja ta była dość często krytykowana w polskiej literaturze historycznej. Zarzucano Poniatow­skiemu, że był zbyt ostrożny i zbyt wiele swych, tak przecież szczupłych sił, przyznaczył na osłonę skrzydeł i tyłów. Trudno zgodzić się z taką tezą. Bój pod Raszynem toczył się przecież właśnie w obronie Warszawy, a arcyksiążę Fer­dynand dysponował tak ogromną przewagą liczebną, że mógł pozwolić sobie na wydzielenie silnego oddziału, celem oskrzydlenia ugrupowania polskiego czy to od strony Wisły czy też trasą na Żyrardów - Błonie i zajęcie Warszawy. Jakie

5 Pawłowski , Historia wojny..., s. 131.

83

miałoby to konsekwencje dla armii Księstwa, nie trzeba chyba wyjaśniać i doprawdy trudno zrozumieć, dlaczego arcyksiążę Ferdynand nie pokusił się o przeprowadzenie podobnego manewru. Do sprawy tej zresztą powrócimy w dalszej części opracowania.

17 kwietnia wieczorem główny korpus austriacki doszedł do Osuchowa i Wygnanki, natomiast brygada straży przedniej Mohra zajęła Petrykozy oraz okoliczne wsie. Następnego dnia Austriacy zamierzali wykonać uderzenie na Tarczyn, a więc w centrum pozycji brygady Rożnieckiego oraz na jego poste­runek w Suchejstrudze. Dlatego też w nocy z 17 na 18 kwiet­nia brygada Mohra została wzmocniona pułkiem huzarów palatyńskich i brygadą artylerii konnej. Jednakże ich plany spełzły na niczym, posuwali się bowiem tak wolno i ostrożnie, że Rożniecki zdążył - zgodnie z rozkazem - wycofać się do Nadarzyna. W konsekwencji Mohr doszedł zaledwie do Koto-rydz, a jego czołowe oddziały zajęły Urszulin, Żelechów, Pławy, Mokrowską Wolę, Szczuki i Runów, nigdzie nie napotykając polskich oddziałów. Główne siły korpusu nato­miast zajęły Tarczyn. Tempo marszu było więc nadal bardzo wolne i trudno doprawdy mówić o szybkim i zaskakującym uderzeniu. Musimy jednak, przynajmniej w pewnym, stopniu rozgrzeszyć żołnierzy austriackich, bowiem drogi, po których musieli się oni poruszać, znajdowały się naprawdę w nader opłakanym stanie. Świadczy o tym wymownie prośba ks. Poniatowskiego z 17 kwietnia, skierowana do ministra spraw wewnętrznych Księstwa, aby spowodował natychmiastową naprawę drogi z Warszawy do Raszyna, tak popsutej, że „prawie wszystka komunikacja jest przerwana, że nawet fury z żywnością do tego czasu ani część amunicji dojść nie mogła". Jeżeli tak wyglądał najbliższy miastu odcinek jed­nego z głównych traktów wychodzących ze stolicy, to jak musiały wyglądać dalsze drogi? Wyobraźmy więc sobie pie­chotę beznadziejnie tonącą w grząskich zwałach błota i gliny, nie wspominając już o artylerii i wcale niemałych taborach,

84

które ciągnęły za wojskiem. A jeśli dodamy do tego tradycyj­ną już opieszałość XIX-wiecznej armii austriackiej, to sprawa staje się zupełnie oczywista i jasna.

Rożniecki po przybyciu do Nadarzyna zorientował się dość szybko w niedostatkach nowej pozycji, poprosił więc naczelnego wodza o pozwolenie na zajęcie Sękocina i Sło-mina, aby mieć ułatwioną obserwację obu traktów, które, jak pamiętamy, w tamtych latach łączyły się dopiero w Ra­szynie. Poniatowski wyraził na to zgodę, a dodatkowo, w celu lepszej osłony swej głównej pozycji wysłał przed Falenty dwa szwadrony 2 pułku jazdy pod dowództwem pułkownika Tyszkiewicza.

W dniu 18 kwietnia pozytywnie dla strony polskiej wy­jaśniła się również inna sprawa, która co najmniej od dwóch dni, spędzała sen z powiek polskim generałom. Chodziło mianowicie o kwestię liczebności wojsk austriackich na prawym brzegu Wisły i o ich zamiary a konkretnie o to, czy są one na tyle silne, aby zagrozić twierdzom polskim na prawym brzegu Wisły, a w dalszej perspektywie również Warszawie. Odpowiedzi na te pytania dostarczył komendant Pragi mjr Hornowski, który, zgodnie z wcześniejszym roz­kazem Poniatowskiego, zorganizował wyprawę w stronę Grzybowa w celu rozpoznania znajdujących się tam sił nieprzyjacielskich. Wziął w niej udział 80-osobowy oddział piechoty z trzecich batalionów 1 i 2 pułku piechoty oraz 24 strzelców konnych z 5 pułku jazdy. Na granicy z Galicją dołączył do oddziału Hornowskiego kpt. Osipowski z 30 strzelcami konnymi również z 5 pułku.

Wywiad austriacki w Warszawie działał widocznie bardzo sprawnie, gdyż mjr Hoditz dowodzący kawalerią austriacką na prawym brzegu Wisły, o planowanej wyprawie dowiedział się już 17 kwietnia a więc praktycznie w chwili, gdy wyprawa ta została postanowiona. Miał więc wystarczająco dużo czasu, aby zorganizować zasadzkę, w której udział wzięło kilka działających niezależnie od siebie oddziałów. Od strony Swi-

85

dra do miejscowości Wygoda wyruszył kpt. Feeder na czele 74-osobowego oddziału. Tam również miał przybyć z Wólki rtm. Paulini oraz sam mjr. Hoditz z Okuniewa. Rotmistrz Geringer z 40 huzarami, idąc natomiast przez Kobylaki i Ząb­ki, miał zająć Szmulowiznę i odciąć drogę odwrotu polskiego oddziału.

Zasadzka nie powiodła się. Polscy strzelcy konni po dojściu do Wygody, aczkolwiek znacznie słabsi liczebnie, zaatakawa-li huzarów austriackich z takim animuszem, że zmusili ich do wycofania się aż do Grzybowa, a kontrnatarcie Hoditza zała­mało się w ogniu polskiej piechoty ukrytej na skraju lasu. Wprawdzie dowódca austriacki po przybyciu na plac boju rtm. Pauliniego podjął jeszcze jedną próbę przechylenia szali zwycięstwa na swoją stronę, ale posuwał się zbyt wolno i po dotarciu do Wygody, przywitany silnym ogniem polskiej piechoty ostatecznie cofnął się na pozycje wyjściowe pod Grzybowem. Starcie to, jedyne do jakiego doszło 18 kwietnia, zakończyło się więc niepowodzeniem Austriaków, którzy łącznie utracili około 40 zabitych i rannych.

Dla strony polskiej najważniejsze było jednak to, że mjr Hornowski zorientował się o działaniu na prawym brzegu Wisły jedynie kawalerii strzegącej granicy z Galicją. Na razie więc z tamtej strony nic poważnego Księstwu nie mogło zagrażać.

Arcyksiążę Ferdynand po przybyciu do Tarczyna późnym popołudniem wydał swym wojskom rozkaz zatrzymania się i założenia obozu. Większa część oddziałów stacjonowała w samym miasteczku, reszta w okolicy przy drodze do Nadarzyna. Straż przednia korpusu zajęła natomiast pozycje w miejscowości Kotorydz i wokół niej. Gen. Mohr zdając sobie sprawę z bliskości głównych sił polskich i obawiając się niespodziewanego ataku z ich strony szeroko rozstawił wzmocnione oddziały huzarów. Podobnie postąpił też Ro­żniecki, ubezpieczając swe pozycje patrolami ułanów. Doszło do licznych starć, między innymi w Szczakach, Mrokowie

86

i Żabiej Woli. Nie spowodowały one zbyt wielkich strat po obu stronach. Po prostu oddziały wpadały na siebie, najczęś­ciej dość nieoczekiwanie i zrywały się do szarży. Zapewne czasami „flankiery ścinały się na pałasze z Węgrami". W cie­mnościach nocy słabo błyskały klingi, okrzykom triumfu towarzyszył czasem okrzyk bólu, a potem równie nagle wszy­stko się kończyło. Kawalerzyści rozjeżdżali się w dwie strony wracając do swych głównych sił i raportując swym dowód­com o napotkaniu przeciwnika.

Dla Rożnieckiego większe znaczenie miały informacje o miejscach, w których dochodziło do starć niż ich wynik, dzięki temu zdobywał on aktualne dane co do położenia wojsk nieprzyjaciela. Jego wiedza pod tym względy była bowiem, prawdę mówiąc, dość nikła i nie orientował się on zbyt dobrze w rozłożeniu wojsk austriackich. W raporcie wysłanym do kwatery głównej w nocy z 18 na 19 informował przecież Poniatowskiego, że główna siła austriacka znajduje się jeszcze w Białej, a Osuchów, Petrykozy i Tarczyn zajęły czołowe oddziały straży przedniej. Jednego tylko był absolutnie pe­wien obserwując do późnych godzin nocnych łunę ognisk bijącą w niebo od strony Tarczyna - a mianowicie, że najbardziej zagrożona jest droga z Tarczyna do Raszyna.

Rozpoznanie szwankowało zresztą nie tylko po stronie polskiej. Również arcyksiążę Ferdynand nie znał dokładnego rozmieszczenia armii Poniatowskiego. Przypuszczał jedynie, że zajmuje ona pozycje w Raszynie. Arcyksiężę od kilku dni dążył do stoczenia rozstrzygającej bitwy z Polakami i dlatego maszerował uparcie na wprost, na Warszawę, rezygnując z jakichkolwiek manewrów oskrzydlających. Przyglądając się mapie w swej kwaterze w późnych godzinach nocnych z 18 na 19 miał nadzieję na osiągnięcie sukcesu już w najbliższym czasie, najpóźniej 20 kwietnia. Po prostu Polacy nie bardzo już mieli dokąd się cofać. Można jednak wątpić, czy spodzie­wał się, że do bitwy dojdzie już w dniu następnym, w Raszy­nie, a więc na pozycji, o której, jak się wydaje, niewiele

87

wiedział. Wskazują na to wydane przez niego dyspozycje na dzień następny. Zgodnie z nimi siły główne miały dojść do Raszyna i w tej miejscowości zatrzymać się na noc, natomiast gen. Mohr zobowiązany został do podejścia jak najbliżej Warszawy. Zajęcie stolicy Księstwa Ferdynand planował na dzień następny, czyli właśnie na 20 kwietnia. Oznacza to, że dowódca austriacki nadal lekceważył polską armię i przypusz­czał, że Poniatowski ograniczy się do demonstracji na przed­polu stolicy, a potem cofnie się za wały. Dlatego wieczorem 18 kwietnia wydał swej armii jedynie rozkazy marszowe, a do bitwy w dniu następnym przystąpił bez żadnego planu, nawet bez szczegółowego rozpoznania terenu. Oznacza to, że pierw­szy i to bardzo istotny sukces w tej kampanii odniósł Poniato­wski. Wiedział on bowiem, że do walki dojdzie właśnie w Raszynie i zdołał się do tego odpowiednio przygotować, opracowując odpowiedni do okoliczności i walorów terenu plan bitwy i umiejętnie rozstawiając swe szczupłe siły.

BITWA KSIĄŻĄT KRWI

RASZYN

„Silnem jest stanowisko obronne nie tylko, kiedy tworzą je strome zbocza gór, lecz przede wszystkim wtedy, gdy od­powiada celowi mającej nastąpić walki, jeśli daje jak najwię­ksze korzyści dla tego gatunku broni, jaki stanowi rdzeń armii, jeśli przeszkody terenu szkodliwsze są dla atakującego niż dla obrońcy" twierdzi napoleoński teoretyk wojskowy Jomini. Przyznać trzeba, że Poniatowski okazał się bardzo zdolnym uczniem w napoleońskiej szkole taktyki i strategii, gdyż wybrana przez niego pozycja w Raszynie w pełni odpowiadała tej definicji. „Ryglowała" ona dostęp do stolicy, a główną przeszkodą naturalną, którą musiał pokonać atakują­cy nieprzyjaciel była bagnista rzeczka płynąca skrajem miejs­cowości Michałowice, Raszyn i Jaworowa i pas błot, bagien, stawów i topieli, który sprawiał, że „...przeszkody terenu szkodliwsze są dla atakującego niż dla obrońcy".

Z ustaleniem nazwy tej rzeczki są po dziś dzień spore kłopoty. Roman Sołtyk, autor jednego z podstawowych, w za­sadzie źródłowych, opracowań o kampanii 1809 r. nazywają Rawką i twierdzi, że jest ona dopływem Bzury. W ślad za nim nazwę tę podaje również Michał Sokolnicki, autor monografii generała Michała Sokolnickiego. Zdaniem Bronisława Paw­łowskiego natomiast, był to bezimienny dopływ rzeki Mrowy. Inni znów autorzy, a między innymi Augustyn Cichowicz,

89

Marian Kukieł, Stanisław Herbst i Czesław Grzelak twierdzą, że była to rzeka Mrowa dopływ Utraty. W artykule poświę­conym działaniom artylerii polskiej pod Raszynem C. Grzelak podaje, że obecnie na pięciu zapytanych o nazwę rzeczki mieszkańców Raszyna trzech nazwało tę rzeczkę Mrową, a dwu nie znało jej nazwy. A więc również i ludność tej podwarszawskiej miejscowości nie zna jej nazwy, a przynaj­mniej nie jest jej pewna.

Różne nazwy tej rzeczki podają również mapy tego terenu. Na starym szkicu austriackim nosiła ona nazwę Rno ', a dalej Utraty. Z kolei kartografowie rosyjscy uznali ją po prostu za Utratę i tak też nazwali ją na rosyjskiej mapie kwatermistrzow-stwa z 1839 r. Wreszcie na współczesnej mapie topograficznej Polski wydanej w 1993 r. oraz na mapie turystycznej okolic Warszawy z tego samego roku rzeczka przepływająca przez Raszyn i stanowiąca dopływ Utraty nosi nazwę Raszynki.

Pozostawiając na uboczu kwestię nazwy, która w tym przypadku ma zresztą raczej drugorzędne znaczenie, należy stwierdzić, że w tamtych latach rzeczka ta stanowiła bardzo trudną do przebycia, naturalną przeszkodę. Brzegi jej były błotniste i trudno dostępne, a po południowej stronie rozciągał się pas mułistych stawów, bagien i moczarów, którego szero­kość wahała się od 600 do 2000 metrów. Był to teren zupełnie niedostępny dla ówczesnych wojsk. Zwłaszcza w czasie wio-senych roztopów, kiedy stan wody w rzeczce gwałtownie się podnosił, a bagna i topiele stawały się szersze i głębsze. A przypominam, że w tym właśnie roku wiosna przyszła bardzo późno i odwilż zaczęła się dopiero koło połowy kwietnia. 19 kwietnia stan wód był więc na pewno wysoki, a bagna wyjątkowo grząskie i niedostępne.

W tych warunkach armia austriacka mogła przedostać się na drugi brzeg Mrowy (a może Raszynki?) jedynie w trzech miejscach oddalonych od siebie po około 2 kilometry, a ma-

1 P a w ł o w s k i , Historia wojny..., s. 136.

90

nowicie w Jaworowie, Raszynie i Michałowicach, gdyż do tych miejscowości prowadziły groble przez bagna i mostki przez rzekę. Armia polska nie musiała więc bronić całej liczącej około 5-6 km, a więc jak na jej siły zbyt długiej linii frontu. Niesłuszny jest więc zarzut stawiany przez Kukiela Poniatowskiemu, że zbyt zawadiacko rozstawił swe szczupłe siły na tak długiej linii frontu. Wystarczyło bowiem jedynie obsadzić te trzy punkty stosunkowo nawet słabymi liczebnie oddziałami, aby z powodzeniem zamknąć dostęp do War­szawy znacznie silniejszemu przeciwnikowi. Zwłaszcza takie­mu, który maszerował wprost na Warszawę głównymi trak­tami, nie próbując obejść polskiego zgrupowania od strony skrzydeł, a konkretnie od strony Wisły, poza miejscowością Dawidy, gdzie kończyły się chroniące stolicę bagna. Do kwesti tej powrócimy jeszcze przy okazji oceny działań korpusu austriackiego pod Raszynem.

Warto przypomnieć, że walory pozycji w Raszynie zostały docenione przez polskich dowódców już wiele lat wcześniej, w czasie powstania kościuszkowskiego, kiedy to w lipcu 1794 r. w trakcie kilkudniowej bitwy z rosyjsko-pruską armią, stoczonej na przedpolach Warszawy, tego właśnie rejonu bronił skutecznie sam naczelnik Kościuszko.

Osią pozycji polskiej był trakt pocztowy z Tarczyna do Raszyna stanowiący końcową część głównego traktu krakow­skiego. Na tym odcinku biegł on wówczas inaczej niż dzisiej­sza szosa krakowska, nie przez Mroków i Łazy, lecz przez Kotorydze i Janczewice, a następnie obok karczmy Wygoda, dworu falenckiego i wreszcie długą (około 600 - 650 m.), wąską groblą między stawami i bagnami do Raszyna.

Trakt wrocławski natomiast na odcinku od Nadarzyna biegł podobnie tak jak dzisiejsza szosa „katowiczanka" - przez Wolice i Janki i spotykał się z krakowskim w samym Raszy­nie, który był wówczas małą wioską liczącą najwyżej 100 mieszkańców i kilkanaście chałup. Znajdowała się tu ostatnia przed Warszawą stacja pocztowa i zajazd mieszczący się

91

w klasycystycznym budynku z drugiej połowy XVIII, za­projektowany i zbudowany przez Szymona Zuga, a także XVII-wieczny kościółek barokowo-klasycystyczny przebudo­wany w 1790 r. przez tego samego architekta. Zachował się on do dziś, podobnie jak stojąca obok niewielka plebania i pozostałości kuźni z końca XVIII wieku, a także dwie zabytkowe figury przydrożne.

Po lewej stronie traktu z Tarczyna, w niewielkiej odległości od południowego wylotu grobli raszyńskiej, znajdowała się wieś Falenty Małe z istniejącym do dziś zabytkowym, po­chodzącym z 1620 r. wczesnobarokowym pałacem Opackich, przebudowanym następnie dla Przeździeckich.

Od leżących bardziej na południowy zachód Falent Dużych (lub Wielkich jak nazywa je Cichowicz) Falenty Małe od­dzielał las olchowy, o którym wspomina R. Sołtyk. Jego resztki widoczne są do dziś, choć oczywiście rosnące w nim obecnie drzewa należą do młodszej generacji, nie pamiętają­cej już tamtych dramatycznych wydarzeń. Las ten w tamtych latach przecinały drogi polne łączące Falenty Małe z Falen­tami Dużymi i Piasecznem. Bliżej wylotu grobli las rzedniał i zmieniał się w luźne skupiska drzew i krzewów. Tuż za nim, w kierunku południowo-zachodnim, bliżej jednak Janczewic niż Raszyna, od traktu krakowskiego odchodziła węższa, lokalna droga prowadząca do Jaworowa. W tym rozwidleniu dróg stała karczma o znamiennej nazwie Wygoda.

Falenty, Janki i Janczewice stanowiły w tamtych latach prawdziwe wyspy nieco suchszego terenu w morzu błota poprzecinanym wąskimi groblami rozchodzącymi się w różne strony. Dopiero dalej, na linii Podolszynie - Janki, a więc mniej więcej w odległości około 2-3 kilometrów od Raszyna, zaczynał się teren w miarę suchy, nadający się do manew­rowania większymi oddziałami wojska.

Niestety książę Józef Poniatowski nie pozostawił po sobie wspomnień z okresu kampanii 1809 r., bo jak sam przy­znawał, „już by nie mógł przyzwyczaić się do ciągłego

92

czytania, ażeby co pisać"2. Nie odziedziczył więc zupełnie talentów i zainteresowań swego stryja i z tego powodu nie wiemy co myślał i czuł w tę ostania noc przed bitwą. Można jednak przypuszczać, że po raz kolejny analizował położenie własnych wojsk i możliwości nieprzyjaciela. Pozycja była wprawdzie silna i świetnie nadawała się do obrony, o tym wódz polski wiedział doskonale, ale martwił go zapewne stan traktu łączącego Raszyn z Warszawą! W przypadku bowiem gdyby bitwa potoczyła się nie po myśli polskiego dowództwa i zaistniała konieczność szybkiego odwrotu do Warszawy mógł on przyczynić wiele kłopotów jego szczupłej, młodej i niedo­świadczonej, a więc skłonnej do paniki armii. W błocie, po którym nie mogły przejechać nawet „fury z żywnością", łatwo mogły ulgnąć nie tylko działa, ale nawet piechota. Błoto, które generalnie w tej bitwie było głównym sprzymierzeńcem armii Księstwa, mogło też, w niesprzyjających okolicznościach, stać się jej najgroźniejszym wrogiem, wręcz przyczyną zagłady. Można wyobrazić sobie „księcia Pepi", jak po wysłuchaniu raportów Rożnieckiego o ogniskach nieprzyjacielskiego obozu widocznych w okolicach Tarczyna, a więc o kilkanaście zaledwie kilometrów od Raszyna, paląc ulubioną fajkę, spoglą­da z niepokojem przez okno w stronę w stronę traktu łączącego go z niewidoczną w ciemnościach nocnych Warszawą.

Może też, analizując napływające meldunki i zastanawiając się nad tym, co przyniosą najbliższe godziny, wrócił, choć na chwilę, pamięcią do tych lat, gdy ludzie, z którymi w następ­nym dniu miał stoczyć bój na śmierć i życie, byli ongi jego kolegami i przyjaciółmi, z którymi ramię przy ramieniu walczył z wrogami Austrii? Jedno jest pewne, że czuł ogrom­ne zmęczenie. Minione dni były najcięższymi w całym jego dotychczasowym życiu nie tylko ze względu na odpowiedzial­ność i ogrom pracy, jaką musiał wykonać, przygotowując się do bitwy, ale również i z powodu ogromnego bólu zębów.

2 Skowronek, Książę Józef..., s. 152.

93

Wszak conajmniej od 15 kwietnia cierpiał na silne, ropne zapalenie okostnej i wspomniana powyżej fajka, mogła być tylko mało zresztą skutecznym środkiem znieczulającym3.

DZIAŁANIA WSTĘPNE I WALKA KAWALERII

Środa 19 kwietnia była dniem pogodnym, słonecznym. Taki przynajmniej wniosek można wysnuć z relacji Ursyna Niem­cewicza, który pisze w swych pamiętnikach, że ludność Warszawy stojąca na wałach obserwowała unoszące się nad polskimi pozycjami dymy armatnie4. Przy niskim ciśnieniu atmosferycznym, zwłaszcza w dzień deszczowy, dym ściele się nisko i jest raczej niewidoczny z odległości dzielącej ówczesną Warszawę od polskich pozycji. Można też przypu­szczać, że zwłaszcza wcześnie rano, było jeszcze dość chłod­no. Nad wodami otaczającymi Raszyn unosiła się mgła, a ziemia pokryta była szronem i cienkimi płytkami lodu, który jednak szybko stopił się w promieniach słońca.

W obozie polskim dzień ten rozpoczął się się podobnie jak poprzednie, od apelu, do którego piechota stanęła pod bronią przed świtem, i który trwał około godziny. Do obozu oddziały wróciły już po „zupełnym rozwidnieniu, jak słońce wnij-dzie...". Wówczas też zluzowano wszystkie zewnętrzne poste­runki wojskowe zarówno piesze, jak i konne. Taki bowiem regulamin obozowy Poniatowski wprowadził dwa dni wcześ­niej, rozkazem z 17 kwietnia.

Rano powróciła też do obozu piechota i artyleria grupy Schweryna, której wsparcie Rożniecki uznał za zbyteczne, i którą odesłał Poniatowskiemu około godz. 7.00 rano.

Wojska austriackie zgodnie ze swoim zwyczajem dość długo odpoczywały na zajmowanych stanowiskach. Najwcze-

3 Tamże, s. 157. 4 J. N i e m c e w i c z , Pamiętniki 1809 - 1820, Poznań 1871, t. 1, s. 36

-37.

94

śniej, bo o godzinie 10.00 wyruszył z Kotorydz gen. Mohr ze swą brygadą straży przedniej. Tuż za nim z obozu pod Tarczynem wyszły brygady Spetha, Civalarta i Pflachera, a w dwie godziny po nich, prawie w samo południe, brygada Trautenberga. Wojska austriackie posuwały się zasadniczo dwiema trasami. Straż przednia oraz piechota korpusu masze­rowały prostą drogą na Lesznowolę i Janczewice. Na lewo od nich w kierunku na Łazy, skrajem lasu rosnącego wokół traktu krakowskiego posuwały się dwa pułki kirasjerów brygady Spetha. Jeszcze dalej, traktem na Nadarzyn - Wolice, masze­rowała brygada huzarów palatyńskich i szeklerskich gen. mjr. Geringera. Grupa czołowa tej brygady najwcześniej w tym dniu weszła w kontakt bojowy z ułanami Rożnieckiego zaj­mującymi od godzin popołudniowych 18 kwietnia Nadarzyn. W potyczce, którą Sołtyk określa jako „zaciętą", wyróżnił się 2 pułk ułanów Tyszkiewicza zajmujący pozycję na drodze Wolica - Wypędy. Ułani wielokrotnie szarżowali na wy­chodzącego z lasu nieprzyjaciela zadając mu poważne straty i zmuszając go do odwrotu. Potyczka nie trwała jednak zbyt długo. Koło 10.30 doniesiono bowiem Rożnieckiemu, że na trakcie z Tarczyna widać maszerujące kolumny piechoty pułku Vukassovicha. Informacja ta skłoniła dowódcę polskiej kawalerii do wycofania się z Nadarzyna przez Łazy, w celu osłony traktu z Nadarzyna.

Przyznać trzeba, że w tym decydującym dniu gen. Rożnie-cki działał rzeczywiście energicznie i sprawnie, potwierdzając dobrą opinię, jaką cieszył się w oczach Napoleona i księcia Poniatowskiego. Pułki ułanów oderwały się sprawnie od huza­rów Geringera i pomknęły polnymi drogami najpierw w kie­runku Łaz, a potem dalej, do Janczewic. Dla polskiej kawale­rii był to bardzo ważny wyścig. Groziło jej bowiem, w przy­padku gdyby Mohr wyprzedził ją i pierwszy dotarł do Falent, odcięcie od głównych sił i zamknięcie „w kleszczach" przez dwie, maszerujące sąsiednimi traktami, kolumny nieprzyjacie­la. W konsekwencji mogło doprowadzić to do zagłady bryga-

95

dy. Tym razem jednak, na szczęście, ułani i ich dowódca okazali się zdecydowanie szybsi i gdy około południa Mohr ze swą brygadą wyłonił się z lasów koło wsi Leśnowola (obecnie Lesznowola) zobaczył przed sobą pułki polskiej kawalerii stojące w bojowym szyku za Janczewicami, koło karczmy Wygoda, a więc w rozwidleniu dróg na Raszyn i Dawidy. Towarzyszyły im 4 działa artylerii polowej. Zapewne był to 3 i 6 pułk, gdyż drugi pułk ułanów Tyszkiewicza operował nieco z boku, na prawym skrzydle zgrupowania polskiej kawalerii, bliżej osi Nadarzyn - Wolica, a 1 pułk osłaniał główny odwód polskiej artylerii za Raszynem5.

Mohr nie zdecydował się na natychmiastowy atak, mimo że dysponował 8 szwadronami huzarów cesarskich, 5 batalionami piechoty i dwiema bateriami artylerii. Wolał zaczekać na wsparcie brygady Spetha idącej od strony Łaz. Wysunął jedynie do przodu trzy szwadrony huzarów cesarskich i ustawił lekką baterię (działa 3-funtowe) na wzgórzach za Leśnowola, w stronę Janczewic. Natomiast swą piechotę zatrzymał na skraju lasu, przed Leśnowola. Zawiadomił też o zaistniałej sytuacji arcyksię-cia Ferdynanda towarzyszącego cały czas korpusowi głównemu.

Po zapoznaniu się z meldunkiem Mohra dowódca austriacki doszedł najwidoczniej do wniosku, że Polacy nie zamierzają wycofać się bez boju za wały stolicy, zarysowuje się więc szansa stoczenia tak upragnionej przez niego walnej bitwy. Przybył więc natychmiast na stanowisko dowodzenia swej straży przedniej i po zorientowaniu się w sytuacji wydał pierwsze dyspozycje do boju. Nie różniły się one w zasadzie od rozkazów wydanych wcześniej przez Mohra. Polskich ułanów mieli zaatakować huzarzy cesarscy Mohra i brygada kirasjerów Spetha, a więc łącznie 20 szwadronów przeciw 9 szwadronom ułanów Rożnieckiego. W razie potrzeby ich działania miała wesprzeć piechota straży przedniej, a więc pułk Vukassovicha (bez 4-rech kompanii) oraz 2 bataliony Wołochów i dwie

5 S o ł t y k , Kampania 1809 r..., s. 62.

96

lekkie (3-funtowe) baterie oraz brygada Civalarta (pułk Kot-tulińskiego i de Ligny łącznie 6 batalionów), która jednak dopiero przedzierała się przez las i błota w kierunku Jan-czewic. Jako odwód służyć miała brygada Pflachera (pułki Weidenfelda i Davidovicha czyli następne 6 batalionów).

Zgrupowanie to od strony Nadarzyna i Wolicy miał osła­niać feldmarszałek Schaurouth na czele trzech szwadronów huzarów palatyńskich z brygady gen. Geringera, czterech kompanii piechoty Vukassovicha oraz baterii artylerii konnej.

Dowództwo austriackie zakończyło przygotownia do ataku na polską kawalerię mniej więcej około godz. 12.30, z chwilą nadejścia brygady Spetha. Ustawiła się ona w dwu rzutach za szwadronami huzarów straży przedniej Mohra, które dopiero wówczas ruszyły do ataku. Ułani odpowiedzieli szarżą. Doszło wówczas do starcia, które M. Kukieł określił jako „żwawe".

Utarczki trwały do godz. 13.00, kiedy to Różniecki zauważył wyłaniającą się z lasu piechotę Mohra oraz towarzyszącą jej baterię 12 dział. Dowódca polski rozpoczął wówczas powolny odwrót w stronę Janek, odkrywając tym samym polskie pozycje na linii Falenty - Raszyn. Huzarzy austriaccy podjęli pościg, który jednak z powodu grząskiego terenu zakończył się niepo­wodzeniem. Ułani bez większych przeszkód dotarli do Janek, a następnie, zgodnie z rozkazem Poniatowskiego, przez Micha­łowice na tyły polskiej pozycji, tworząc ostatnią linię rezerwy naczelnego dowództwa. Obie wrogie armie stanęły wreszcie naprzeciw siebie przygotowując się do walnej bitwy tak upragnionej przez austriackiego arcyksięcia, a której polski książę oczekiwał z takim niepokojem.

ROZMIESZCZENIE ODDZIAŁÓW POLSKICH

W momencie rozpoczęcia boju o Raszyn ks. Poniatowski dysponował łącznie 10 batalionami piechoty polskiej, 15 szwadronami strzelców i ułanów i 27 działami. Wspierała go

97

dywizja saska pod dowództwem gen. Polentza składająca się z 3 batalionów piechoty, 2 szwadronów jazdy i 12 dział; razem więc miał on do dyspozycji 13 batalionów, 17 szwad­ronów i 39 dział, czyli około 14 000 żołnierzy. Kilka od­działów liczących łącznie około 1500 żołnierzy, znajdowało się na pozycjach osłaniających Warszawę (1 batalion piechoty 6 pp na Woli) i prawe skrzydło armii (1 kompania 5 pułku jazdy i szwadron huzarów saskich w okolicach Błonia). Można więc przyjąć, że pod Michałowicami, Raszynem i Ja-worowem walczyło nie więcej jak 12 500 żołnierzy, w tym 9500 żołnierzy piechoty i artylerii, którzy odegrali główną rolę w tym boju 6.

Korpus austriacki, po wydzieleniu grup Branovacskiego i Hoditza i garnizonów etapowych na trasie z Nowego Miasta do Raszyna, liczył zapewne około 24 000 żołnierzy, w tym około 16 000 piechoty i artylerii. Stosunek sił był więc zatrważająco niekorzystny dla strony polskiej, tym większego więc znaczenia nabierała kwestia umiejętnego rozmieszczenia szczupłej armii polskiej.

Decyzje co do rozstawienia swych oddziałów Poniatowski podjął już wieczorem 18 kwietnia. Na prawym skrzydle armii w Michałowicach stanęła grupa generała Biegańskiego skła­dająca się z 1 i 2-giego batalionu 3 pułku piechoty oraz dwu armat sześciofuntowych i dwu granatników. Gen. Pelletier dowodzący całością artylerii ustawił te działa na niewielkim wzniesieniu za wsią Michałowice, na jej zachodnim skraju. Dzięki temu były one chronione przez zabudowania wsi, a równocześnie miały dobre pole ostrzału7. Zadaniem tego ugrupowania była obrona przejścia przez Mrowę w Michało­wicach oraz ostrzał bocznej drogi Nadarzyn - Michałowice na odcinku około 1 km.

6 Taką liczbę przyjmuje większość badaczy m.in. S o 11 y k, Kampania 1809..., s. 58, a także G r z e l a k , Rola artylerii..., s. 227 oraz K u k i e ł , P a w ł o w s k i i inni.

7 G r z e l a k , Rola artylerii..., s. 232.

7 — Raszyn 1809

98

W centrum pozycji, w Raszynie, ustawiono główną grupę utworzoną z dwu batalionów 2 pułku piechoty polskiej, trzech batalionów saskich oraz szwadronu huzarów i 12 dział saskich. Zajęły one pozycje na piaszczystych wzgórzach rozłożonych po obu stronach traktu do Warszawy i dominujących nad Raszy­nem. Było to bardzo silne ugrupowanie liczące ponad 3000 żołnierzy i oficerów, a więc 1/3 całości piechoty, jaką w tym dniu dysponował polski wódz. Dowództwo nad nim powierzono saskiemu generałowi Polentzowi. Artylerię ustawiono w odleg­łości około 550 metrów od północnego wylotu grobli tak, aby mogła ona pokryć ogniem teren położony między wsią Puchały a Falentami Małymi oraz odcinek drogi Janki - Puchały.

Jest rzeczą charakterystyczną, że zarówno na tej pozycji, jak i w Michałowicach piechota zajęła pozycje nie na skraju zabudowań wsi od strony rzeki, lecz wręcz przeciwnie, za zabudowaniami, po przeciwnej stronie wsi. Może to budzić zdziwienie dzisiejszego czytelnika należy jednakże pamiętać, że w XIX wieku obowiązywały nieco inne zasady taktyki. Piechota atakowała kolumną, a w tej sytuacji zabudowania wsi utrudniały jej manewrowanie i ułatwiały obronę. Uważa­no więc, że pokryte domami przedpole jest korzystne dla strony broniącej się.

Głównym zadaniem zgrupowania w Raszynie była obrona przejść przez stawy i bagna, a konkretnie traktów prowadzą­cych z Nadarzyna przez Janki i Puchały i z Tarczyna przez Janczewice - Falenty. Oba, jak pamiętamy, spotykały się w Raszynie.

W dowództwie polskim szczególne obawy budziła grobla raszyńska, której południowy kraniec był, jak pamiętamy, zarośnięty krzewami i drzewami przechodzącymi następnie w las rozdzielający Falenty Duże od Małych. Wprawdzie bitwa toczyła się wczesną wiosną, po ciężkiej i, co najważ­niejsze, długiej zimie, drzewa i krzewy nie zdążyły więc na razie wypuścić liści, tym nie mniej zasłaniały one ten najbar­dziej newralgiczny odcinek terenu przed oczami obrońców,

99

utrudniając jego obronę z przeciwległego, północnego krańca grobli. Ponadto pod ich osłoną wojska austriackie mogły swobodnie i bezpiecznie podciągać rezerwy i dokonywać przegrupowań. Aby się przed tym zabezpieczyć, Poniatowski postanowił dodatkowo wzmocnić centralny punkt swego frontu wysuwając do Falent straż przednią pod dowództwem gen. Michała Sokolnickiego w składzie dwóch batalionów 1 i 8 pułku piechoty oraz czterech dział. Batalionem 8 pułku dowodził osobiście płk Cyprian Godebski, znany oficer legionowy, a także poeta i powieściopisarz, krytycznie ustosunkowany do polityki Napoleona wobec Polski, czemu dał wyraz między innymi w „Wierszu do Legiów polskich" oraz powieści „Grenadier-filozof'. Jego batalion stacjonował poprzednio w Modlinie, skąd dzień wcześniej przybył do Warszawy, a następnie, praktycznie bez odpoczynku, nocnym marszem na pozycję w Raszynie. Mimo to Godebski podobno sam poprosił księcia o wyznaczenie jego oddziału do straży przedniej, a przed wymarszem do Falent zwrócił się do swych żołnierzy z apelem, aby swą odwagą spowodowali „by numer nasz 8 zmienionym został na l " 8 .

Artylerią straży przedniej dowodził młody wówczas kapitan Roman hr. Sołtyk, absolwent paryskiej szkoły politechnicznej i dowódca kompanii artylerii konnej, którą powołał do życia własnym kosztem. W latach późniejszych również autor jed­nego z najlepszych opracowań poświęconych bitwie raszyń-skiej i kampanii 1809 r.

Gen. Sokolnicki nie sporządził niestety szczegółowego ra­portu z działań straży przedniej, dlatego trudno obecnie ustalić w sposób ścisły i bezsporny, w jaki sposób rozstawił on swe szczupłe siły. Prawdopodobnie bateria Sołtyka zajęła stanowi­ska przy drodze polnej łączącej Falenty Duże z Małymi w miejscu, w którym przecinała ona trakt krakowski, nato­miast bataliony piechoty zajęły okrakiem stanowisk na trak­cie. Wynika to między innymi z relacji Sołtyka, który pisze, że

8 Kukieł , Dzieje oręża..., s. 172.

100 101

Falent Dużych i lasku olchowego bronił batalion Gedebskiego. W takim razie skraj Falent Małych i znajdujący się w nich dwór musiał obsadzić batalion Małachowskiego (w zastępstwie cho­rego Małachowskiego dowodził nim najprawdopodobniej mjr. Woliński). On też bronił bezpośrednio wylotu grobli9.

Linia frontu, jakiej musiały bronić te dwa bataliony (łącznie nie więcej jak 1600 - 1800 żołnierzy), była więc bardzo długa i wynosiła, jak to wyliczył Kukieł, około 1200 metrów. Na dzisiejszym czytelniku, obeznanym z siłą ogniową piechoty, liczby te mogą nie robić zbyt wielkiego wrażenia. Ale w XIX w. był to front stanowczo zbyt długi dla tak małej ilości piechoty, zwłaszcza polskiej, wyposażonej w przesta­rzałe, niezbyt szybkostrzelne pruskie karabiny. Trudno więc odmówić racji Cichowiczowi, który nazywa pozycję straży przedniej w Falentach „straceńczą na poły placówką, wy­stawioną na walkę z trzech stron".

Teoretycznie ze strażą przednią miał współdziałać 1 batalion 6 pułku piechoty z dwoma działami. W praktyce było to jednak mało prawdopodobne, gdyż ustawiono go przed Raszynem na drodze do Nadarzyna, a więc prawie kilometr w bok i z tyłu od pozycji straży przedniej. W walce o Falenty wzięły natomiast udział armaty towarzyszące początkowo temu batalionowi. Prawdopodobnie zresztą oddano je do dyspozycji Sokolnickiego już wcześniej, około południa. Tym samym więc Roman Sołtyk dysponował baterią złożoną nie z czterech a sześciu dział.

Decyzja wysunięcia straży przedniej do Falent spotkała się z krytyką ze strony niektórych autorów zajmujących się problematyką tej bitwy. Podkreślano zwłaszcza, że:

- było to stanowisko dostępne dla przeciwnika, praktycznie nie chronione żadnymi przeszkodami naturalnymi;

- wystawione na ogień artylerii austriackiej, która jak pamiętamy, była dość silna (łącznie około 94 armat) i dys­ponowała niezłym sprzętem;

9 Sołtyk, Kampania..., s. 65.

- odwrót z niego mógł być trudny i niebezpieczny. Wydaje się, że autorzy tych uwag nie wzięli pod uwagę, że

dla Poniatowskiego i jego sztabu podstawowym celem bitwy raszyńskiej była walka o czas. Chodziło w niej, jak pisze M. Sokolnicki, o „postawienie przeszkody i uczynienie jej bolesną dla przeciwnika, który wyobrażał sobie wojnę na kształt manewrów we własnym kraju [...], wymagało to wytrwania na pozycji oraz drogiego ocenienia przejścia błot Rawki (Mrowy - p. R.R). Do misji tej należała przede wszystkim obrona do ostatniej możliwości, do upadłego, przyczółka grobli, czyli Falent".

Dowództwo polskie -jak słusznie zauważa Sokolnicki - od początku liczyło się z koniecznością opuszczenia pozycji, gdyż dysproporcja sił (2:1 na korzyść Austriaków) była zbyt duża, aby można było liczyć na ostateczny sukces. A w istnie­jących warunkach (błoto, glina, nieprzejezdny trakt, niepewna dalsza obecność Sasów) armia polska mogła wycofać się z zajmowanej pozycji w miarę bezpiecznie dopiero pod osłoną nocy utrudniającej ówczesnym armiom kontynuowanie pości­gu. Aby jednak osiągnąć ten cel, dotrwać do zbawczych ciemności, trzeba było przede wszystkim pogłębić obronę na centralnym odcinku frontu, gdyż należało liczyć się z tym, że nieprzyjaciel będzie dążył do opanowania głównego traktu do Warszawy. Tak też właśnie postąpił Poniatowski, ustawiając straż przednią przed Raszynem w Falentach, a główny swój odwód za Raszynem na pozycji, z której mógł kontratakować, gdyby nieprzyjaciel złamał obronę Falent - Raszyna. Usta­wiono go w odległości około 1950 metrów od grupy gen. Polentza, na trakcie do Warszawy, a tworzyło go 5 dział artylerii konnej dowodzonej przez Włodzimierza Potockiego, osłaniane przez 1 pułk jazdy oraz pozostałe pułki kawalerii gen. Rożnieckiego. Teren, na którym miała rozegrać się bitwa, nie nadawał się zupełnie do użycia jazdy, stąd decyzja wyco­fania całej brygady najpierw do Michałowic, a potem na tyły pozycji raszyńskiej.

102

Na lewym skrzydle w Jaworowie ustawiono oddział pod dowództwem gen. Kamienieckiego, składający się z dwóch drugich batalionów, 1 i 8 pułku piechoty i sześciu dział. Powierzono mu zadanie obrony przejść przez Mrowę w tej miejscowości, a konkretnie drogi łączącej Jaworowe z traktem krakowskim oraz lewego skrzydła armii w razie gdyby nieprzyja­cielowi udało się przedostać przez bagna w rejonie wsi Dawidy.

Powracając do kwestii artylerii, która miała w tej bitwie odegrać szczególną rolę, warto zwrócić uwagę na jej umieję­tne rozstawienie, co było bezsporną zasługą jej dowódcy, gen. Pelletiera. Dał temu jednoznacznie wyraz Poniatowski już po bitwie, pisząc w raporcie zatytułowanym Czynności wojenne w Księstwie Warszawskim, że „gen Pelletier równie odwagą, jak doskonałym użyciem artylerii dystyngował się" 10. Baterie ustawiono za zabezpieczającymi je zabudowaniami w odlego-ści 450 - 500 metrów od Mrowy i przedniego pasa bagien, dzięki czemu mogły one skutecznie razić kolumny nieprzyja­cielskie kulami pełnymi i granatami, jeszcze zanim zdołały one dojść do bagien albowiem przy użyciu tego rodzaju amunicji nośność ówczesnych dział 6-funtowych, wynosiła (w zależności od rodzaju strzału) od 1000 do 2000 metrów. Gdyby natomiast piechota austriacka zdołała przedrzeć się przez bagniska i Mrowę, to wówczas byłaby wystawiona na rażenie najstraszniejszymi ówczesnymi pociskami stosowany­mi przeciw piechocie i jeździe - kartaczami ".

Jak z tego wynika, polski wódz naczelny i jego sztab, a zwłaszcza główni doradcy, generałowie Fiszer i Pelletier, należycie ocenili i wykorzystali walory zajmowanej pozycji i stosownie do nich umiejętnie rozstawili swe szczupłe siły. Wskazuje to na ich wysokie umiejętności taktyczne.

10 Rys historyczny kampanii..., s. 231. " Były to puszki zawierające od 41 do 112 kul żelaznych lub ołowianych.

Przy strzale ładunek prochowy niszczył ściankę oddzialającą go od kul i wyrzucał je szybciej od samej puszki. Podaję za: J. S z e m e s 1 e r, Krótki zbiór wiadomości praktycznych artylerii, Warszawa 1809, s. 253.

103

PIERWSZA FAZA BITWY

Wycofanie się jazdy Rożnieckiego pozwoliło arcyksięciu Ferdynandowi na przynajmniej pobieżne rozpoznanie pozycji polskich i podjęcie decyzji w kwestii dalszych działań. Po krótkim zastanowieniu się wydał on nowe dyspozycje bojowe, przewidujące atak kolumn austriackich na trzech kierunkach natarcia. Brygada gen. Civalarta (6 batalionów piechoty puł­ków Kottuliński i De Ligne) wsparta 4 szwadronami huzarów palatyńskich otrzymała rozkaz przełamania polskiej obrony w Jaworowie, a więc na polskim lewym skrzydle. Civalart miał następnie szybkim marszem ruszyć przez wieś Paluchy na Warszawę.

Z prawej strony atak wzmocnionej brygady Civalarta ubez­pieczały dwa bataliony siedmiogrodzkich Wołochów ze straży przedniej Mohra. Po osiągnięciu rejonu wsi Łazy miały one nacierać w kierunku na Dawidy, a potem dalej, w stronę Warszawy drogą równoległą do traktu Jaworów - Paluchy.

Atak na centrum ugrupowania polskiego polecono wykonać pułkowi piechoty Vukassovicha z brygady Mohra. Dowodzą­cy nim podpułkownik Gabelkhoven otrzymał zadanie wyru­szenia z podstawy operacyjnej na skraju lasu w okolicy Janczewic, pomaszerowania w kierunku północno-zachodnim, a następnie uderzenia na pozycję Sokolnickiego od lewego skrzydła, a więc z kierunku wsi Falenty Duże. W razie gdyby udało mu się zepchnąć polską straż przednią, miał kon­tynuować natarcie poprzez groblę na pozycje polskie w Ra­szynie. A jeśli okazałoby się to niemożliwe (a z tym chyba w dowództwie austriackim poważnie się liczono, gdyż Ga-belkhoven nie dysponował nawet wszystkimi kompaniami swego pułku), wówczas oddział ten miał skutecznie związać walką główne siły polskie w centrum i uniemożliwić pol­skiemu dowództwu przerzucanie oddziałów w rejon Jaworo­wa, gdzie według tego planu miało rozwijać się decydujące natarcie brygady Civalarta.

104

Dyspozycje bojowe arcyksięcia Ferdynanda przewidywały również dywersyjne uderzenie grupy gen. Schauroutha na polskie prawe skrzydło w Michałowicach. Chodziło o związanie polskich oddziałów na prawej flance, aby uniemożliwić Poniatowskiemu przerzucanie sił z Michałowic w rejon Jaworowej. Zwłaszcza kawalerii, gdyż w dowództwie korpusu panowało przekonanie, że brygada Rożnieckiego wzmocniła obronę tej pozycji.

Stworzono również dwa odwody naczelnego dowództwa. Pierwszy stanowiła brygada Pflachera wzmocniona pułkiem kirasjerów Sommarivy, a drugi brygada Trautenberga również uzupełniona pułkiem kirasjerów lotaryńskich.

Zarządzenia wydane przez arcyksięcia Ferdynanda świad­czą o zupełnym lekceważeniu przeciwnika. Pewny przewagi liczebnej nie zamierzał dokonywać jakichkolwiek manewrów, choć miał bardzo sprzyjającą pod tym względem sytuację. Mógł (a nawet powinien ze względu na prawidła sztuki wojennej) zaszachować dowództwo polskie pozorowanymi atakami brygady straży przedniej i grupy Schauroutha na centrum i polskie prawe skrzydło podejmując równocześnie próbę obejścia polskiego frontu poza wsią Dawidy, a więc tam, gdzie frontu nie broniła już Mrowa i bagna. W razie konieczności nawet wzdłuż Wisły. Wówczas armia polska musiałaby rozpocząć szybki odwrót do Warszawy tracąc w błotnistym bajorze, w jaki roztopy zamieniły trakt Raszyn - Warszawa, w najlepszym wypadku jedynie armaty.

Mając tak ogromną przewagę liczebną mógł się dowódca austriacki nie obawiać ewentualnego flankowego ataku armii polskiej, zaabsorbowanej walką z kolumnami Mohra i Schau­routha. Zresztą zatrzymanie brygady Trautenberga wzmoc­nionej pułkiem kawalerii w charakterze ostatniego odwodu stanowiło wystarczające zabezpieczenie przed wszelkiego ro­dzaju niespodziankami.

Arcyksiążę tak bardzo dążył do stoczenia bitwy, i tak był pewny sukcesu, że wydał polecenie rozpoczęcia walki już o około godz. 14.00, a więc zanim zakończyła się koncentra-

105

cja wszystkich jego oddziałów. Na placu boju nie było jeszcze wówczas brygady Civalarta, a druga rezerwa, czyli brygada Trautenberga, maszerowała dopiero po bezdrożach w okolicy Tarczyna. Zapewne arcyksiążę obawiał się, że Polacy będą próbowali uniknąć walki i wycofają się, mając nienaruszoną armię, za wały stolicy. Pragnął więc zmusić ich do przyjęcia bitwy i wolał nie tracić czasu na przeprowadzanie jakichkol­wiek bardziej kunsztownych manewrów. Dlatego też zdecydo­wał się na czołowe natarcie na pozycje polskie, wierząc, że przełamie je bez trudu dzięki ogromnej przewadze liczebnej swej armii.

Liczył też zapewne na większą sprawność i doświadczenie swych żołnierzy, dysponował przecież w większości weterana­mi wielu bitew. Jedynie pułki De Ligne, Kottuliński i Strauch należały do nowszych, reszta to „czoło starego austriackiego żołnierza" l2. Natomiast „wojsko Poniatowskiego było - rzec można - wojskiem rekrutów, którzy nigdy ognia nie widzieli", jak napisał Roman Sołtyk, a więc człowiek doskonale znający sytuację w armii, w której służył. Wszystko to razem, plus własna niecierpliwość arcyksięcia, spragnionego sukcesu za wszelką cenę, a w dodatku ponaglanego względami wielkiej polityki spowodowały, że wojska austriackie, lekceważąc zupełnie zasady taktyki (a nawet zwykłej, elementarnej logiki), z marszu przyjęły ustalone ugrupowanie i pomaszerowały trzema kolumnami po drogach, bezdrożach i lasach od strony Nadarzyna, Tarczyna i Piaseczna w stronę polskich stanowiskI3.

Natarcie austriackie rozpoczęło się o około godz. 14.00, a pierwsze pociski padły na pozycję polską w Falentach. Wystrzelono je z ośmiodziałowej baterii artylerii konnej bry­gady Spetha, którą wcześniej już ustawiono na piaszczystych wzgórzach naprzeciw Falent, w związku z przygotowaniami do walki z kawalerią Rożnieckiego.

12 Opis wypadków wojennych w Polsce pod dowództwem Józefa X Poniato­wskiego w roku 1809, Warszawa 1831, s. 5.

13 S o ł t y k , Kampania 1809 r..., s. 66.

106 107

Prawie równocześnie rozwinął się austriacki atak na Jawo­rów. Arcyksiążę Ferdynand rzeczywiście musiał płonąć ogro­mną niecierpliwością, gdyż polecił wykonać go, nie czekając na nadejście piechoty Civalarta, czterem szwadronom huza­rów palatyńskich. Ruszyli oni od strony Podolszynia drogą, która obok karczmy Wygoda odchodziła od głównego, krako­wskiego traktu w kierunku Jaworowej. Po dojściu w rejon Jaworowej huzarzy znaleźli się w terenie trudnym, błotnistym, uniemożliwiającym przeprowadzenie szybkiej szarży. Prak­tycznie mogli oni poruszać się jedynie stosunkowo wąskim gościńcem otoczonym z obu stron bagnem. Nic więc dziw­nego, że wkrótce atak posuwającego się wolno, w ściśniętych kolumnach oddziału, załamał się w ogniu 6 polskich armat broniących tej pozycji. Szwadrony poszły w rozsypkę, a wielu huzarów szukających ucieczki przed polskim ostrzałem poza groblami utknęło w okolicznych moczarach.

Pierwsze natarcie austriackie w bitwie raszyńskiej skoń­czyło się więc niepowodzeniem, a straty huzarów były duże. Mimo to jednak arcyksiężę Ferdynand nie zrezygnował i pole­cił ponowić atak na Jaworów, tym razem pułkowi kirasjerów Sommarivy. Wchodzili oni w skład brygady rezerwowej Pfla-chera, ale w pobliże Falent dotarli o wiele szybciej niż

wyposażoną w uzbrojenie ochronne w postaci kirysa, czyli zbroi płytkowej, złożonej z napierśnika i naplecznika, co znakomicie zwiększało ich wagę i powodowało, że w terenie bagiennym, gliniastym i podmokłym poruszali się oni z więk­szym trudem niż lżej uzbrojeni huzarzy.

Trudną sytuację atakujących natychmiast wykorzystała ba­teria w Jaworowej otwierając gęsty ogień do unieruchomio­nych w bagnach jeźdźców. Bagno uniemożliwiło kirasjerom szybki odwrót, ponieśli więc oni większe straty niż wcześniej huzarzy. Pułk ostatecznie poszedł w rozsypkę, a z matni uratowała nieszczęsnych jeźdźców dopiero bateria konnej artylerii, która rozwinąwszy się na małym, piaszczystym wzniesieniu rozpoczęła gwałtowny pojedynek z polskimi ar-tylerzystami powodując, że przestali się oni na pewien czas interesować taplającymi się w glinie i błocie kawalerzystami Sommarivy.

Austriacka bateria zapłaciła jednak za tę pomoc udzieloną własnej kawalerii znacznymi stratami wśród kanonierów, gdyż artyleria polska była już doskonale wstrzelana we własne przedpole, a w dodatku obszar rozciągających wokół wzgórza bagien utrudniał kanonierom austriackim manewrowanie dzia­łami.

Nieudany atak kawalerii na Jaworów nie zakończył walki o tę miejscowość. Wznowiono ją natychmiast po nadejściu piechoty brygady Civalarta, rzucając do natarcia pułk De Ligny. Był to jeden z najstarszych tzw. polskich pułków w korpusie, stacjonujący na terenie Galicji od 1801 r. W więk­szości składał się więc z żołnierzy rekrutujących się spośród ludności tej prowincji, czyli Polaków i Rusinów. Można sobie wyobrazić, co czuli ci ludzie idąc po glinie i błocie na pozycje zajmowane przez swych rodaków, ponaglani do pośpiechu rozkazami austriackich oficerów po to, aby w interesie obcych Habsburgów zlikwidować ten wątły kiełek własnego, narodo­wego państwa! Przedziwne są nie tylko paradoksy historii, ale również logika cesarskich sztabów i kwatermistrzów.

piechota tej brygady maszerująca dopiero od strony Tarczyna. Dowódca kirasjerów pułkownik Minutillo nauczony do­

świadczeniem swego poprzednika i pragnąc uniknąć strat, poprowadził swój oddział bokiem, prawie dokładnie w kierun­ku wschodnim, starając się w ten sposób obejść stanowiska polskie i wejść w lukę między Jaworową a wsią Dawidy. Początkowo wyglądało na to, że manewr ten powiedzie się, bowiem pułk trafił na teren piaszczysty, względnie suchy i twardy, po którym jazda posuwała się szybko i bez prze­szkód. Rychło jednak sytuacja uległa niekorzystnej dla kiras­jerów zmianie. Skończyły się piaszczyste łachy i zaczęły się bagna, w których konie jazdy austriackiej beznadziejnie grzą-zły. A nie zapominajmy, że kirasjerzy byli jazdą ciężką,

108 109

Pułk atakując głęboką kolumną wszedł na trakt prowadzący groblą do Jaworowa i wówczas dostał się pod gwałtowny ogień polskiej baterii. Żołnierze zawahali się, zwolnili, a po­tem rozpoczęli gwałtowny odwrót pozostawiając na grobli i otaczających ję moczarach 8 zabitych 14. Ilu było rannych, tego nie wiemy, zapewne jednak sporo, gdyż polscy artylerzy-ści zdążyli, jak już wspomniałem, wstrzelać się w przedpole swej pozycji, a wąski gościniec i grobla utrudniały piechurom przeprowadzenie jakichkolwiek manewrów i zmuszały ich do marszu w gęstej kolumnie.

Natarcie pułku De Ligny wsparły dwa bataliony piechoty wołoskiej z brygady straży przedniej. Ruszyły one z pozycji wyjściowej w rejonie miejscowości Zamieniec w kierunku w leżącej już poza rzeką, wsi Dawidy. Wołosi wyznaczony cel osiągnęli bez przeszkód. Na tym jednak skończyło się ich powodzenie. Natarcie na Jaworów bataliony te rozpoczęły prawdopodobnie zbyt późno, już po załamaniu się ataku pułku De Ligny. Pozwoliło to gen. Kamienieckiemu na skoncent­rowanie ognia całej, sześciolufowej baterii na tym jednym kierunku i dokładne obłożenie ogniem drogi z Dawidów do Jaworowej. Na czworoboki batalionów wołoskich spadł grad kul najpierw armatnich, a potem karabinowych. To, że żoł­nierze przedarli się jednak przez zaporę ogniową artylerii i zdołali wejść w zasięg skutecznego strzału karabinowego (około 220 m, a nośność pocisku do 800 m) świadczy jak najlepiej o ich męstwie i determinacji. Mimo to jednak natarcie załamało się, a Wołosi cofnęli się do wsi Dawidy, ponawiając od czasu do czasu niezbyt zdecydowane próby przedarcia się do Jaworowa. Ich sytuacja była w gruncie rzeczy beznadziejna. Ilekroć próbowali wyjść poza zabudowa­nia w kierunku Jaworowej, natychmiast dostawali się pod gwałtowny i celny ogień polskich armat. Nie mogli również ruszyć, jak poprzednio zakładano, w stronę Paluch i War-

14 Pawłowski , Historia..., s. 141.

szawy, gdyż na tym kierunku pojawiły się patrole ułanów 5 pułku ubezpieczających lewe skrzydło armii Poniatow­skiego.

Za fiasko natarcia austriackiego na lewej flance całkowitą winę ponosi arcyksiążę Ferdynand, który najpierw zmarnował własną jazdę w bezsensownych atakach przeprowadzanych w terenie zupełnie nieodpowiednim dla kawalerii. Następnie nie potrafił należycie zsynchronizować natarć pułku De Ligny i batalionów wołoskich, wreszcie pozostawił tych ostatnich bez wsparcia gdy znaleźli się w dość korzystnej sytuacji.

Przyznać trzeba, że dla lewego skrzydła zgrupowania pols­kiego a tym samym dla całej armii polskiej, był to bardzo groźny moment i gdyby arcyksiążę Ferdynand zdecydował się wyzyskać powodzenie owych batalionów i wsparł je silną grupą piechoty (a pamiętajmy, że dysponował już w tym czasie prawdopodobnie pułkiem Kottulińskiego z brygady Civalarta), wówczas gen. Kamieniecki, dowodzący obroną Jaworowej mógł znaleźć się w poważnych opałach. Siły, jakimi dyspono­wał, mogły okazać się zbyt słabe, gdyby zaatakowano go równocześnie od strony wsi Dawidy i od frontu, przez groblę. Zmusiło by go to również do rozdzielenia posiadanych armat, a tym samym do osłabienia ognia na każdym z tych kierunków. Zwłaszcza, że nie mógł liczyć na wydatniejszą pomoc ze strony Poniatowskiego, który tocząc uporczywy bój w centrum nie zezwolił na zabranie spod Raszyna ani jednego batalionu. Powiadomiony o trudnej sytuacji swego lewego skrzydła rozkazał jedynie pułkownikowi Saunierowi przesunąć 5 pułk ułanów do Służewa i Imielina w celu wsparcia obrony na tym odcinku i osłony Warszawy od strony Wilanowa. Polecił również komendantowi Warszawy wysłać część gwardii pieszej do Czerniakowa15. Można wątpić czy w przypadku bardziej energicznej akcji austriackiej na lewym polskim skrzydle byłaby to wystarczająca pomoc.

15 G r z e l a k , Rola artylerii..., s. 327 i P a w ł o w s k i , Historia..., s. 149, a także Ku k i e 1, Bitwa pod..., s. 21 - 22.

110

Na szczęście dla strony polskiej Ferdynand nie wykorzystał sukcesu swych wojsk na swym prawym skrzydle i dość nieoczekiwanie zrezygnował z prób sforsowania polskiej obrony w Jaworowie. Było to o tyle dziwne i zaskaskujące, że przecież początkowo uznał ten kierunek natarcia za prioryte­towy. W konsekwencji pozostawiono Wołochów swemu loso­wi i szamotali się oni jeszcze jakiś czas trzymani „na krótkiej smyczy" przez polską artylerię w Jaworowie oraz polską jazdę operującą w rejonie wsi Dawidy, a także Krasnowoli i dzisiejszego Ursynowa.

Obecnie arcyksiążę Ferdynand skoncentrował całą swą uwagę na boju toczącym się w centrum polskich pozycji, pod Falentami. Rozpoczął się on, jak pamiętamy, około godz. 14.00 pojedynkiem 6 armat polskich z ośmiodziałową baterią Mohra. W walce tej artyleria polska, choć nieco słabsza liczebnie, dzięki lepszemu ustawieniu i sprawniejszemu kiero­waniu ogniem okazała się na tyle skuteczna, że zmusiła arcyksięcia Ferdynanda do skierowania na ten odcinek dwu dalszych baterii. Zajęły one dwa sąsiednie wzgórza i przyłą­czyły się do morderczego ostrzału Falent. Na tym odcinku Austriacy zdobyli więc zdecydowaną przewagę ogniową dys­ponując aż 24 armatami przeciw 6 polskim.

W trakcie przedłużającego się pojedynku artyleryjskiego przybyli na stanowisko dowodzenia straży przedniej w pałacu w Falentach Małych generałowie, szef sztabu Fiszer oraz dowodzący polską artylerią Pelletier. Pelletier po zorientowaniu się w sytuacji zdecydował się wzmocnić baterię dział Sołtyka trzema działami artylerii konnej kompanii ppłk. Włodzimierza Potockiego stojącej dotąd w rezerwie poza Raszynem.

Oddano je do dyspozycji kpt. Sołtyka, który umiejętnie manewrując armatami, często zmieniając pozycje i chroniąc się za przeszkody w postaci zabudowań i drzew, przez około godzinę powstrzymywał austriacką piechotę na ich pozycjach wyjściowych, tocząc równocześnie bój z bateriami ustawiony­mi na wzgórzach przed Falentami. Jak wspomina Ursyn

111

Niemcewicz huk armat spod Falent słychać było w Warszawie i gromady mieszkańców stolicy wyległy na wały, obserwując unoszące się nad polską pozycją dymy prochowe. Część bardziej przedsiębiorczych mieszczan wdrapała się nawet na wieżę kościoła luterańskiego i starała się obserwować prze­bieg zmagań przez lunety. Być może udało im się, mimo sporej odległości i zakrywających teren bitwy drzew, zoba­czyć ciężko pracujących polskich artylerzystów, a w dali, za lasem olchowym, piechotę Mohra przygotowującą się do ataku.

Pojedynek artyleryjski trwał około godziny. Dla ówczes­nych armat i ich załóg był to nie lada wyczyn, musimy bowiem pamiętać, że materiał, z którego skonstruowane były lufy, szybko rozgrzewał się, do tego stopnia, że trzeba było je co 4 - 5 strzałów chłodzić szczotkami maczanymi w wodzie. W rezultacie spadała zarówno szybkość prowadzenia ognia, jak i donośność armat, a także celność strzałów. Malała też wydajność artylerzystów, którzy po godzinie lub dwóch inten­sywnego strzelania nie byli w stanie, z powodu zmęczenia, prowadzić celnego ognia, zwłaszcza że celowanie utrudniały kłęby czarnego dymu strzelniczego unoszące się nad działo-bitniami. Dobrze jeszcze, jeśli wiał boczny wiatr i zwiewał dym z nad stanowisk, w przeciwnym razie już po kilkunastu minutach strzelano praktycznie na oślep lub wyznaczony artylerzysta wybiegał do przodu na odległość kilkunastu met­rów, aby sprawdzić efekt strzału. A to zwiększało ofiary w ludziach i spowalniało tempo strzelania. Nie wiemy oczy­wiście czy w dniu bitwy raszyńskiej panowała bezwietrzna pogoda, możemy jedynie domyślać się, biorąc pod uwagę relacje pamiętnikarzy, że było dość wysokie ciśnienie atmo­sferyczne, gdyż dymy prochowe unosiły się w górę.

Zmęczenie miało też ogromny wpływ na szybkość strzela­nia. Po godzinie pracy kanonierów tempo oddawania strzałów spadało aż do około jednego strzału na minutę. A w tym czasie piechota atakująca krokiem marszowym mogła przejść

112

około 30 - 40 metrów!16 Nie zapominajmy też o stratach, jakie ponosili w wyniku austriackiego ostrzału polscy kano-nierzy. Sołtyk pisze przecież, że kilka jaszczyków (wozy zawierające naboje do armaty) wyleciało w powietrze oraz o sporych stratach wśród artylerzystów. Jak więc widzimy wiele czynników miało wpływ na wynik ówczesnych bojów, nawet tak niezależnych od człowieka jak pogoda.

Dla Austriaków pozycja Sokolnickiego w Falentach była, wbrew pozorom i opiniom niektórych autorów, raczej trud­nym orzechem do zgryzienia. Jej front i lewe skrzydło osła­niały bagna i stawy, a Falenty Duże, najbardziej wysunięte w stronę południa, chronił las olchowy. Jedyną więc drogą pozbawioną przeszkód naturalnych był trakt krakowski wio­dący między wsiami Falenty Duże i Falenty Małe. Na nim jednak stały polskie armaty zasypujące go lawiną ognia.

Po przeanalizowaniu sytuacji i rozejrzeniu się w terenie dowodzący pułkiem Vukassovicha ppłk Gabelkhoven skierował natarcie w lewo od traktu (patrząc od strony pozycji austriackich) na pozycje polskie w lesie olchowym. Uznał najwidoczniej, zresztą zupełnie słusznie, że drzewa będą stanowiły łatwiejszą do pokonania dla jego żołnierzy przeszkodę niż glina, błoto i woda.

Przodem wysłał dwie kompanie 3 batalionu w szyku roz­proszonym, a za nimi w zwartej kolumnie cały 2 batalion, zatrzymując chwilowo 1 batalion swego pułku w odwodzie, być może gdzieś w okolicy karczmy Wygoda lub Sękocina.

Piechurzy austriaccy, mimo gęstego ostrzału artyleryjskie­go, doszli w pobliże lasku. Pozycji w olszynie (zadziwiające, jak często ten gatunek drzew i rodzaj lasu towarzyszył naszym XIX-wiecznym walkom o niepodległość) bronił, jak pamięta­my, swym prawym skrzydłem batalion Godebskiego i jemu też przypadło w udziale odparcie pierwszego wymierzonego w centrum uderzenia piechoty austriackiej. Z części batalionu

J. J a k u b o w s k i , Nauka artylerii zebrana z najpóźniejszych autorów, napisana dla pożytku korpusu artylerii narodowej, t. 1, Warszawa 1781, s. 414, a także Grze lak, Rola artylerii..., s. 242.

113

utworzył on tyralierę, która zajęła stanowiska na skraju lasu. Pozostałe kompanie natomiast, stojące w zwartej kolumnie, zajęły stanowisko bliżej wsi i wylotu grobli17.

Tyralierzy przywitali zbliżającego się nieprzyjaciela ogniem karabinowym, był on jednak zbyt słaby, aby zatrzymać maszeru­jące kolumny. Piechota Vukassovicha ruszyła szybkim, podwój­nym krokiem, a następnie biegiem i już niebawem wdarła się do lasu, między zbawcze drzewa, chroniące ją przed lawiną kul i kartaczy. Teraz wywiązała się zacięta walka wręcz między drzewami. Przez dłuższą chwilę słychać było pojedyncze strzały, chrzęst uderzających o siebie bagnetów, krzyki walczą­cych i jęki rannych. Wydawało się, że polscy piechurzy ulegną przewadze nieprzyjaciela, ale czuwający nad przebiegiem walki Godebski sformował z rezerwowych kompanii swego batalionu kolumnę i ruszył do kontrnatarcia. Teraz górę wzięli polscy piechurzy. Odzyskano pozycję, a pułk Vukassovicha wycofał się poza teren zadrzewiony i zasięg ognia karabinowego.

Artyleria austriacka korzystając z odejścia w tył własnych żołnierzy przeniosła ogień na pozycje polskie w lesie. Kule artyleryjskie zwalały drzewa, wyrywały ogromne doły w poszy­ciu zabijając i raniąc kryjących się tam żołnierzy Godebskiego. Można jednak przypuszczać, że większość strzałów była niecelna, gdyż drzewa utrudniały celowanie. Ponadto w mokrym poszyciu grzęzły granaty i wiele z nich po prostu nie wybuchło.

Piechota austriacka (a właściwie węgierska, gdyż pułk Vukassovicha należał do pułków węgierskich) jeszcze kilka­krotnie zrywała się do ataku. Mimo determinacji i poświęce­nia obrońców kilkakrotnie też wdzierała się między drzewa, wypierając obrońców poza las, w kierunku wylotu grobli. Po chwili jednak polskie kontrataki odrzucały ją poza las, do­prowadzając do odzyskania utraconego terenu.

Walka przedłużała się. Szeregi obrońców topniały. Coraz więcej było zabitych i rannych, a zmęczonym żołnierzom

17 K u k i e ł , Bitwa..., s. 21.

8 — Raszyn 1809

114

mdłaly ręce, uniemożliwiając dokładne celowanie. Coraz czę­ściej i z coraz większym trudem także płk Godebski musiał powstrzymywać swych wycofujących się żołnierzy i formo­wać na nowo swój oddział przeprowadzając gwałtowne kontr­ataki. Pomagali mu w tym obecni w Falentach generałowie Fiszer, Pelletier i oczywiście dowódca straży przedniej Sokol-nicki. Atakujących Węgrów powstrzymywała również polska artyleria, która wielokrotnie zmieniała pozycje, działając dzia-łonami, a nawet pojedynczymi bateriami. W momentach krytycznych zbliżała się do polskich pozycji w lesie, aby wzmóc ostrzał atakujących kolumn pułku Vukassovicha. O zaciętości walki świadczy chociażby to, że w szeregach VII korpusu długo jeszcze o niej pamiętano, a fakt pobytu w lesie uznawany był „za cechę niebezpieczeństw i odwagi". Tak przynajmniej twierdzili generałowie austriaccy w rozmowach z Polakami jeszcze w kilka dni po bitwie18.

Nie wiemy, czy w tej fazie walki o olszynkę falencką wzięły wreszcie udział wszystkie bataliony pułku Vukassovi-cha, a więc również pozostawiony przez Gabelkhovena w re­zerwie 1 batalion, gdyż w armii austriackiej obowiązywały pod tym względem dość sztywne reguły. Nawet nowatorski podręcznik pt. Zasady wyższej sztuki wojennej dla generałów wojska austriackiego, którego autorem był sam arcyksiążę Karol, zawierał takie o to pouczenie „generał nigdy nie powinien zajmować żadnej pozycji, ani podejmować jakiego­kolwiek bądź przedsięwzięcia, jeżeli nie ma odwodów".

W każdym razie około godziny 16.00 zdziesiątkowany i wykrwawiony batalion Godebskiego po raz kolejny uległ przewadze przeciwnika i wycofywał się z lasu. Tym razem nie pomogły już rozkazy dowódców, żołnierzy nie stać już było na podjęcie kontrataku. „Spoistość batalionu poczynała się rozpa­dać" - pisze zapewne nie bez racji Cichowicz. Żołnierze cofali się wiec pod naporem Węgrów w stronę Falent Małych. Wieś

18 W raporcie o czynnościach wojennych w Księstwie Warszawskim w: Rys historyczny..., s. 231.

115

płonęła. Piechurzy, wykorzystując wszelkie możliwe osłony, strzelali do nacierających Węgrów. Celność tych strzałów pozostawiała zapewne wiele do życzenia, gdyż celowanie utrudniało zmęczenie, a także czarny dym snujący się między drzewami i na ulicach wioski. Tym niemniej jednak powstrzymy­wały one nieco zapędy triumfującego nieprzyjaciela, nie dopusz­czając go do zbyt szybkiego dojścia do wylotu grobli. Było to istotne, gdyż bateria polska w obliczu ofensywy przeciwnika musiała błyskawicznie wycofać się na nowe stanowiska. Nie zawsze jednak w pełni się to udawało i przejściowo Węgrom udało się opanować pozycje baterii i wyrwać z rąk polskich dwie armaty. Zapewne te, których obsługa została wcześniej już ranna lub wybita i nie była w stanie wycofać się na nowe pozycje.

Przebieg tego fragmentu boju nie do końca niestety jest jasny i zrozumiały. Relacje nie wspominają, na przykład zupełnie, o stojącym w Falentach Małych batalionie 1 pułku, zapewne więc nie był on w tej fazie atakowany i nie brał udziału w walce. A jeżeli tak, to dlaczego dowodzący strażą przednią gen. Sokolnicki nie polecił jego dowódcy udzielić wsparcia, przynajmniej kilku kompaniami, znajdującemu się w tragicznej sytuacji batalionowi Godebskiego? Dlaczego też nie przysunięto bliżej pozycji w Falentach batalionu 6 pułku pod dowództwem płk. Sierawskiego tak, aby znalazł się on w taktycznej łączności z grupą Sokolnickiego? Z relacji wynika bowiem, że w tym czasie nie był on również atakowa­ny i nadal jedynie pilnował traktu z Nadarzyna, biernie przypatrując się walce, która toczyła się tuż obok, w Falen­tach. Na pytania te trudno znaleźć zadowalającą odpowiedź.

Walka ostatecznie przeniosła się w okolice Falent Małych. Pałac i zabudowania dworskie płonęły zapalone austriackimi granatami, a wśród trzasku płomieni i w kłębach dymu, między drzewami parku, rozproszone grupki polskiej piechoty odpierały ataki zwycięskich Węgrów (jak widać, nie zawsze byliśmy bratankami, a jeśli już, to czubiliśmy się jak praw­dziwa rodzina).

116 117

Był to niezwykle dramatyczny fragment boju o Falenty. Ranny w trakcie obrony pałacu został gen. Fiszer, a pod Godebskim padł zabity koń. Trudno więc się dziwić, że żołnierzy opanowała panika. Opuszczali park i pałac wycofu­jąc się coraz szybciej na groblę, słysząc ze wszystkich stron wrzask triumfującej piechoty Vukassovicha. Przeświadczeni o swym bliskim już zwycięstwie Węgrzy zaatakowali śmielej bagnetami, wypierając z parku i pałacu stawiających jeszcze opór żołnierzy polskich. Zarysowała się realna groźba opano­wania przez nieprzyjaciela grobli i wdarcia się na pozycję w Raszynie, a tym samym odcięcia drogi odwrotu temu batalionowi, który stał na trakcie nadarzyńskim. Nie wiadomo również, jak potoczyłyby się losy batalionu pułku Małachow­skiego. W bardzo niekorzystnej sytuacji znalazłaby się rów­nież artyleria. Teren był przecież bardzo trudny, a załogi mocno zdekompletowane.

Sytuację uratowało przybycie wodza naczelnego ks. Józefa Poniatowskiego. Powiadomiony o krytycznej sytuacji straży przedniej opuścił kwaterę główną w Raszynie i na czele swej świty popędził galopem do Falent. Nie miał zresztą zbyt długiej drogi do przebycia, walka toczyła się już bowiem u wylotu grobli. Wokół panował zamęt i popłoch. Trakt zasypywany był gradem kul, wokół wybuchały granaty i poci­ski armatnie wyrzucając w górę prawdziwe fontanny błota. Artylerzyści Sołtyka gorączkowo opuszczali dotychczasowe pozycje i przetaczali uratowane z rąk nieprzyjaciela, grzęzną­ce w glinie armaty na nowe stanowiska, bliżej wylotu grobli. Niektórzy z nich walczyli wręcz z atakującymi ich Węgrami.

W poprzek drogi, tuż obok wylotu grobli, stały resztki dogorywającego batalionu Godebskiego. Żołnierze, pomiesza­ni z oficerami toczyli rozpaczliwą walkę ogniową z przeciw­nikiem, który ostrzeliwał ich ze stanowisk w ogrodzie pałaco­wym, w lesie olchowym oraz zza pobliskiego stawu. Wyda­wało się, że pozycja jest ostatecznie stracona i należy rozpocząć obronę samego Raszyna a więc wydać rozkaz

artylerii saskiej, aby podjęła ostrzał przedpola i grobli prowa­dzącej do Raszyna żeby ratować to, co jeszcze było do uratowania.

Książę Poniatowski w tej dramatycznej sytuacji potrafił jednak zachować zimną krew i, co najważniejsze, zdolność szybkiej i trafnej oceny sytuacji. Zachowując olimpijski spo­kój zsiadł z konia, opanował sytuację w rozbitym i bliskim paniki batalionie Godebskiego, a następnie polecił wezwać 1 batalion 1 pułku piechoty tkwiący dotąd gdzieś w osłonie Falent (dziwne, że nie zrobił tego do tej pory Sokolnicki, zawsze tak energiczny i pełen inicjatywy). Po sformowaniu z obu batalionów kolumny wziął karabin żołnierski i spokoj­nie, jak na manewrach ruszył na jej czele do kontrataku. Scena ta przeszła do naszej legendy wojskowej i spowodowała, że tak mało dotąd popularny w polskim społeczeństwie „książę Pepi" zyskał sławę bohatera narodowego, stała się niejako pierwszym promieniem w jego aureoli.

Zapewne jednak nie o to chodziło księciu i chyba myli się jego doskonały biograf, Szymon Askenazy, podejrzewając, że w tym dramatycznym momencie myślał o tym, jak przyjmie jego czyn Warszawa. Nie była to też zbyteczna i naganna w przypadku naczelnego wodza brawura lub chęć popisania się osobistą odwagą. Po prostu, jak każdy utalentowany dowódca, Poniatowski doskonale wyczuł krytyczny moment w bitwie, w którym, niezależnie od stopnia ryzyka, powinna nastąpić osobista interwencja wodza. W przeciwnym bowiem razie w szeregi wkradnie się zniechęcenie, niewiara w sukces, a wreszcie panika. Zasadę tę wyznawało wielu dowódców w historii, że wspomnę chociażby Aleksandra Wielkiego czy też Cezara, a hołdował jej zwłaszcza wielki Napoleon stosując ją wielokrotnie, na przykład w bitwach pod Arcole, Lodi czy też Marengo. Zawsze z pozytywnym skutkiem.

Zdała ona również egzamin w bitwie o Falenty. Atak na bagnety prowadzony osobiście przez wodza doprowadził do zwycięskiego przesilenia w beznadziejnej, wydawałoby się,

118

sytuacji. Żołnierze widząc wokół siebie wspaniałe mundury i złote szlify oficerów sztabowych i pióropusze generalskie, a na przedzie wodza naczelnego maszerującego spokojnym krokiem, z ulubioną fajką w zębach, otrząsnęli się z nastroju paniki i przygnębienia. Nabrali wiary we własne siły i w moż­liwość zwycięstwa. Poczucie własnej wartości, które się wów­czas ukształtowało w młodej i niedoświadczonej armii Księ­stwa, istniało już do końca epoki napoleońskiej, a nawet ją przetrwało. Pamięć o sukcesach odnoszonych przez armię księcia Józefa przetrwała upadek państwa i śmierć wodza i istniała jeszcze w armii Królestwa Kongresowego, a także później w czasach Powstania Listopadowego.

Kolumna pod dowództwem Poniatowskiego, nie zważając na morderczy ogień artylerii austriackiej strzelającej na wprost z bliskiej odległości i powodujący krwawe wyrwy w szeregach, z furią wdarła się z powrotem do wsi, między zabudowania folwarku i pałacu. Bagnetami wyparła ostrzeli-wujących się zza zabudowań Węgrów i ruszyła w kierunku Falent Dużych i osłaniającego je lasu. W ślad za nią poruszały się skokami polskie armaty dowodzone teraz wspólnie przez Pelletiera i Sołtyka. Zasypywały one przeciwnika z bliskiej odległości kartaczami i ogniem na wprost piechurów węgier­skich i zadając im ogromne straty.

Przebiegając obok zwłok swych poległych wcześniej kole­gów bataliony polskie dotarły do lasu olchowego, o który już ponad godzinę toczyły bój obydwie strony i w zaciętej walce na bagnety wyparły również stamtąd nieprzyjaciela. Pozycja została odzyskana. Zyskano również - co było bardzo istotne - na czasie. Najistotniejsze było jednak to, że dzięki takiej postawie księcia młoda, nie ostrzelana i nie doświadczona „armia rekrutów" okrzepła i nabrała zaufania we własne siły i umiejętności swego wodza. A i wódz nabrał większej pewności siebie i uwierzył w swe możliwości.

O zaciętości tego kontrataku najlepiej świadczy umiesz­czone przez Poniatowskiego w relacji z bitwy raszyńskiej

119

następujące zdanie „wszyscy prawie oficerowie sztabowi dys­tyngowali się, i ledwie którego między nimi znajdzie, któryby czy przez odniesienie rany, czy przez zabitego lub rannego konia, albo przez ślady postrzałów, nie mógł dowieść, że szukał i znalazł niebezpieczeństwo". Niewątpliwie znalazł go przede wszystkim Cyprian Godebski, który odniósł wówczas swą pierwszą w tym dniu ranę. Niestety nie ostatnią.

W ten sposób zakończył się pierwszy etap walki o Falenty. Las olchowy i dopalającą się wieś obsadzili znów Polacy. Podpułkownik Gabelkhoven stanął więc ponownie przed trud­nym problemem walki o pozycję, którą dosłownie jeszcze przed chwilą uważał już za zdobytą. Można przyjąć, że obecnie zarówno on, jak i jego żołnierze przygotowywali się do niej mniej ochoczo i z mniejszą wiarą w powodzenie. Ponad półgodziny zajęło dowódcom batalionów uporządko­wanie swych nieco przetrzebionych oddziałów. Żołnierze byli zmęczeni i zapewne zszokowani gwałtownością polskiego kontrataku i poniesioną w jego wyniku, zupełnie nieoczekiwa­ną klęską. Należało więc dać im czas na krótki chociażby odpoczynek i uzupełnienie amunicji. W rezultacie pułk był gotowy do ponownego ataku dopiero około godziny 17.00. Kolumna austriacka ruszyła znów tą samą trasą, poprzedzana, podobnie jak poprzednio, tyralierą. Mimo jednak wsparcia ogniowego 24 armat Węgrom nie udało się zdobyć olszyny i po zaciętej walce ich atak załamał się.

Walki o Falenty i Olszynkę trwały jeszcze przez długi czas (mniej więcej około 1,5 godziny), nie przynosząc żadnego rezultatu. Polscy tyralierzy skutecznie ostrzeliwali atakujące kolumny Węgrów, a gdy mimo to, dochodziły one do skraju lasu, wówczas spomiędzy drzew ruszało polskie kontrnatarcie. W szeregi nieprzyjaciela zaczęło wkradać się zmęczenie i niewiara spowodowane przedłużającą się walką, która nie przynosząc rezultatów, powodowała jedynie ogromne straty w ich szeregach. Ponawianym atakom zaczęło brakować animuszu i wiary w powodzenie.

120

Sytuację uratowało nadejście rezerwowej brygady Pflachera, która wreszcie, po dość ślamazarnym marszu dotarła na pozycję koło karczmy Wygoda. Miało to miejsce około godz. 18.00, wówczas gdy jeden z polskich kontrataków zagroził lewemu skrzydłu nacierających oddziałów GabeJJchovena grożąc oskrzyd­leniem pozycji pułku. Wówczas, na rozkaz arcyksięcia Ferdynan­da, na pomoc Węgrom ruszyły do ataku dwa świeże i wypoczęte bataliony - po jednym z pułków Weidenfelda i Davidovicha19. Rozpoczął się etap trzeci walki o olszynkę i Falanty.

Wejście do akcji tych nie znużonych walką oddziałów diametralnie zmieniło sytuację. Wykrwawione bataliony pol­skie wycofały się na pozycje wyjściowe w lasku falenckim i na skraju dopalającej się wsi ostrzeliwując stamtąd naciera­jącego nieprzyjaciela. Nie powstrzymało to kolumny austriac­kiej. Dysponując obecnie ogromną, prawie czterokrotną prze­wagą, poszła ona dalej i ponownie wdarła się między drzewa spychając obrońców w stronę Falent, pałacu (a raczej jego zgliszcz) i grobli. Ogień polskich piechurów słabł. Zmęczenie wielogodzinnym bojem powodowało wydłużenie czasu po­trzebnego do nabijania broni palnej i oddawania strzałów, a idąca w setki liczba zabitych i rannych osłabiała obronę. Mimo to jednak stawiali oni opór i zaczęli odwrót dopiero wówczas, gdy manewr gen. Mohra kierującego zdobywaniem Falent zagroził im oskrzydleniem i odcięciem od grobli. Dowódca austriacki bowiem pragnąc zakończyć wielogodzin­ną walkę i uniknąć dalszych strat, które musiały być przecież niemałe, rozkazał pozostałym batalionom pułków Weidenfel­da i Davidovicha uderzyć w lukę między 1 batalionem 8 pułku piechoty w Falentach a stanowiskiem 1 batalionu 6 pułku, który nadal tkwił mniej więcej w odległości 500 m. na północny wschód od Janek pilnując traktu nadarzyńskiego.

Piechurzy węgierscy (pułki Davidovicha i Weidenfelda zaliczały się również do pułków węgierskich), grzęznąc i to-

" Pawłowski , Historia..., s. 143.

121

piąć się w błotach i bagnach, zaczęli zbliżać się do pozycji polskiej w olszynie z dwóch stron, grożąc obrońcom od­cięciem drogi odwrotu. Niewykluczone, że atak tych batalio­nów szedł przez teren, który obecnie nosi nazwę Godebszczy-zna, jego prawym - patrząc od strony Warszawy skrajem.

W wyniku tego manewru trwająca nieprzerwanie od godziny drugiej walka polskiej straży przedniej zaczęła dobiegać koń­ca. Chodziło teraz o to, aby z powodzeniem wykonać jeden z najtrudniejszych manewrów taktycznych to jest wycofać się za groblę, nie przerywając walki z napierającym przeciwni­kiem i nie dopuszczając, aby „na karkach" polskich żołnierzy wdarł się on do Raszyna. Było to zadanie tym trudniejsze, że cofające się wojska dysponowały w zasadzie jedną tylko, bardzo wąską i już w znacznym stopniu zniszczoną drogą prowadzącą od pałacu w Falentach do Raszyna, która na domiar złego, znajdowała się cały czas pod ostrzałem artylerii Mohra.

Walki odwrotowe toczyły się również na kilkuset metrowej drodze do Raszyna. Na wąskim pasemku lądu zasypywanym gradem pocisków armatnich, wśród bagna, w świetle luny płonącej wioski odbijającej się w ciemniejącej pod wieczór wodzie stawów, która tego dnia pochłonęła nie jedno życie, pomieszane z sobą gromady żołnierzy piechoty i artylerii walczyły z napierającym nieprzyjacielem, własnym zmęcze­niem i ciężarem rozgrzanych armat. Koła ich grzęzły co chwila w błocie i zsuwały się z grobli, grożąc utopieniem i siebie i wczepionych w nie żołnierzy. Oddział, który cofał się przez groblę, zatracił wszelkie ramy organizacyjne. Znikł podział na bataliony, a także na rodzaje broni, bowiem armat bronili zarówno piechurzy, jak i artylerzyści. Wszyscy też solidarnie wyciągali je z błota i pchali dalej, przez wąską groblę w stronę Raszyna, gdyż brakowało zaprzęgów kon­nych, wybitych w znacznym stopniu w czasie walki.

Dział było już zresztą tylko osiem, gdyż jedno z nich zostało zagwożdżone przez Austriaków wcześniej, okoł godz.

122

16.00 w trakcie natarcia, które wówczas o mało nie skończyło się zajęciem Falent. Można jedynie wyrazić podziw, że w tych warunkach tylko jedna armata zsunęła się z grobli do wody i zatonęła.

Napierającego nieprzyjaciela powstrzymywały początkowo jedynie stosunkowo drobne, odosobnione grupki. Później, już na grobli, Sokolnicki sformował prowizoryczny oddział liczą­cy około 200 żołnierzy z obu batalionów i na ich czele odpierał ataki batalionów Vukassovicha, Davidovicha i Wei-denfelda. „Strząsał ich z grobli" - jak pisze Cichowicz. W czasie tych walk, prawdopodobnie już na grobli, ponownie został poważnie ranny płk Cyprian Godebski. Mimo to nie pozwolił odprowadzić się do lazaretu i nadal towarzyszył swoim żołnierzom.

Walka straży przedniej o Falenty trwała więc praktycznie pięć godzin, w czasie których dwa bataliony polskie oraz towarzysząca im artyleria z powodzeniem odpierały ataki początkowo trzech, potem pięciu, a wreszcie siedmiu - ośmiu batalionów nieprzyjaciela, wspieranych potężnym zgrupowa­niem artylerii złożonym z trzech baterii liczących po osiem dział. Oddziały polskie poniosły znaczne straty, również w korpusie oficerskim, gdyż w trakcie walk ranna została duża część oficerów zarówno sztabowych, jak i liniowych20.

W końcowym fragmencie walk na przedpolu Raszyna wziął wreszcie udział stojący w pobliżu Janek batalion 6 pułku piechoty zaatakowany przez piechotę i jazdę grupy Schaurout-ha. Składała się ona, jak pamiętamy, co najmniej z 3 szwadro­nów huzarów palatyńskich, 4 kompanii piechoty wydzielonej z pułku Vukassovicha oraz 1 baterii artylerii konnej. Począt­kowo głównym zadaniem tej grupy miała być osłona lewego skrzydła korpusu austriackiego. W związku z tym Schaurouth wyruszył około godz. 12.00 spod Janczewic w stronę traktu

20 S o k o l n i c k i , General Michał Sokolnicki..., s. 172, a także Paw­łowski, Historia..., s. 142 - 145, K u k i e ł , Raszyn..., s. 22, Grzelak, Rola artylerii..., s. 236 - 237 oraz S o 11 y k, Kampania..., s. 64 - 65.

123

nadarzyńskiego, omijając szerokim łukiem polskie pozycje w Falentach.

W pobliżu Wolicy, na skraju lasu otaczającego tę miejsco­wość, huzarzy natknęli się na kilka szwadronów ułanów, najprawdopodobniej z 2 pułku ułanów Tyszkiewicza. Doszło do starcia, które nie trwało jednak zbyt długo gdyż na widok wyłaniającej się spoza zabudowań piechoty i artylerii ułani zdarli konie i pomknęli w stronę lasu. W ślad za nimi ruszyli huzarzy, jednak wolno i bardzo ostrożnie, można by nawet powiedzieć, że niezdecydowanie, gdyż Schauroth obawiał się zasadzek ze strony polskiej jazdy. Z tego też powodu starał się nie tracić kontaktu z własną piechotą i artylerią z ogromnym trudem przebijającymi się wąską i bardzo błotnistą trasą przez las.

Po wyjściu zza osłony drzew huzarzy znów zobaczyli przed sobą polską jazdę. Tym razem była to cała brygada kawalerii Rożnieckiego, która w międzyczasie zdążyła już zejść z pozy­cji przed Falentami i była właśnie w trakcie wycofywania się trasą przez Janki i Wypędy poza Raszyn. Przejście przez las musiało więc zabrać Schaurouthowi rzeczywiście mnóstwo czasu, bo przecież Rożniecki rozpoczął odwrót spod Falent dopiero około 13.00.

Obie grupy zatrzymały się i przez pewien czas obser­wowały się podejrzliwie. Rożniecki widząc jednak, że nie­przyjaciel nie podejmuje żadnej akcji, nakazał swym pułkom dalszy odwrót, pozostawiając jedynie kilka szwadronów w lu­ce między Raszynem a Michałowicami z zadaniem osłony swego prawego skrzydła.

Nie dysponując odpowiednimi siłami Schaurouth nie zdecy­dował się na atak. Posuwał się jedynie ostrożnie i wolno w ślad zapolską kawalerią, a gdy nadciągnęła wreszcie jego artyleria, ustawił ją na wzgórzach za Wypędami, skąd rozpoczęła ona ostrzał, zresztą zupełnie nieskuteczny, polskiej kawalerii, do­póki nie znikła ona za zabudowaniami Michałowic.

W dowództwie austriackim powstało w związku z tym przekonanie, że wzmocniła ona ten właśnie odcinek frontu

124

i dlatego zaniechano prób sforsowania rzeki Mrowy poprzez przejście w Michałowicach. Zresztą siły, jakimi dysponował gen. Schaurouth, były zdecydowanie za słabe na podjęcie bardziej zdecydowanej akcji. Polecono mu więc jedynie prze­prowadzić szereg demonstracyjnych ruchów na przedpolu Michałowic tak, aby nie dopuścić do przesunięcia części sil polskich z tego rejonu dla wzmocnienia głównej pozycji w Falentach - Raszynie. Generał austriacki użył do tego celu większą część posiadanej kawalerii. Natomiast z czterech kompanii piechoty Vukassovicha i szwadronu huzarów stwo­rzył odrębną grupę polecając jej wsparcie ataku głównych sil na pozycje polskiej straży przedniej w Falentach. Grupa ta maszerując traktem nadarzyńskim wkrótce natknęła się na stojący z tej strony Falent batalion 6 pp pod bezpośrednim dowództwem pułkownika Jana Sierawskiego. Z zachowanych relacji wynika, że miało to miejsce już pod wieczór, w trakcie ostatniej fazy bitwy o Falenty, wówczas, kiedy oddziały polskie toczyły bój odwrotowy na grobli.

Batalion płk. Sierawskiego znalazł się w dość trudnej sytuacji. Bateria austriacka stojąca dotąd na wzgórzach w okolicy Wypęd przybliżyła swe stanowiska i rozpoczęła systematyczny ostrzał polskiej piechoty, a równocześnie na trakcie od strony Janek pojawiła się kolumna składająca się z piechoty i szwadronu huzarów. Pozbawiony wsparcia włas­nej artylerii i niczym praktycznie nie osłonięty batalion na rozkaz swego dowódcy sformował czworobok i zaczął cofać się do Raszyna prawdopodobnie drogą obok cmentarza.

Atakujące go oddziały doszły do miejscowości Puchały. Stał w niej duży magazyn, który piechota natychmiast zajęła. Aczkolwiek nie miał on większego znaczenia taktycznego, to odegrał jednak w dalszej fazie walk o Raszyn znaczącą rolę. Ale nie uprzedzajmy wypadków.

Z Puchał do Raszyna droga biegła groblą kończącą się tuż obok oberży raszyńskiej. Być może nią właśnie wycofał się polski batalion na główną pozycję. Odwrót ten stanowił

125

ostatni epizod w boju na przedpolu Raszyna, o którym, jakże niesłusznie, napisał Kukieł, że był to bój „bez korzyści miejsca, taktycznie niepotrzebny". Nasz znakomity historyk nie zauważył, że to właśnie -długotrwała i uporczywa walka batalionów polskich o Falenty pozwoliła Poniatowskiemu zrealizować podstawowy cel bitwy - zatrzymać nieprzyjaciela i zmusić go do rozwinięcia swych sił na wybranym, naj­korzystniejszym dla strony polskiej kierunku. Dysponujący tak ogromną przewagą Austriacy zostali zmuszeni do stocze­nia krwawego boju trwającego prawie pięć godzin z dwoma tylko polskimi batalionami. Pozwoliło to Polakom wygrać walkę o czas, ten czas, którego następnie wojskom arcyksięcia Ferdynanda zabrakło, aby złamać przed nocą obronę polską w Raszynie.

Wreszcie, o czym warto pamiętać, walka straży przedniej pozwoliła pozostałym oddziałom armii Księstwa okrzepnąć, nabrać wiary w swe siły i w talenty swego wodza. Miało to znaczny wpływ na przebieg zarówno tej bitwy, jak i całej kampanii.

DRUGA FAZA BITWY

Piechota austriacka ostatecznie sforsowała groblę dopiero około godz. 19.0021. Zaczęła się walka o Raszyn. Gen. Polentz obronę grobli i skraju wioski powierzył dwóm batalio­nom swojej dywizji: Oebschoelwitza i grenadierów Einsiedel a także 2 batalionowi 2 pułku polskiej piechoty. Obsadziły one murowany budynek młyna nad Mrową i stojące obok zabudowania gospodarcze oraz wszystkie pobliskie budynki mieszkalne, które zamieniono w prawdziwe twierdze. Żoł­nierze zajęli stanowiska w oknach, piwnicach, a nawet na dachach, a także na zewnątrz, za węgłami domów i w sadach

P a w ł o w s k i , Historia..., s. 144.

126

otaczających gospodarstwa. Część tyraliery ukryła się również za chruścianymi płotami. Oddziały te weszły do walki w chwili, gdy rozwijające się natarcie batalionów Vukas-sovicha i części brygady Pflachera zepchnęło obrońców Fa­lent z grobli. Wówczas na upojonych sukcesem żołnierzy austriackich posypał się grad kul padających dosłownie ze wszystkich stron.

Początkowo ostrzał nie był zapewne zbyt skuteczny, gdyż zdenerwowanym żołnierzom celowanie utrudniały zapadające ciemności rozjaśniane jedynie łuną dopalających się Falent. Ponadto u wylotu grobli i na głównej drodze prowadzącej do środka wsi kłębił się jeszcze tłum wycofujących się w ogrom­nym nieładzie żołnierzy Sokolnickiego. Część z nich, zmieszana z atakującymi piechurami pułku Vukassovicha, stawiała jeszcze rozpaczliwy opór walcząc na bagnety, kolby, drągi wyrwane z płotów, a nawet na gołe pięści. W tych warunkach trudno było Sasom i Polakom prowadzić spokojny i skuteczny ogień.

Mimo to jednak prąca do przodu kolumna austriacka za­częła ponosić straty, wreszcie zawahała się i zwolniła kroku. Część żołnierzy wycofała się, szukając schronienia za drzewa­mi i krzakami rosnącymi nad brzegiem Mrowy. Dopiero po chwili zaczęli odpowiadać strzałami. Nie były one jednak również zbyt skuteczne, gdyż Sasi i Polacy byli dobrze ukryci za framugami okien i drzwi, za domami i drzewami. Zresztą, jak pamiętamy, w wojsku austriackim zbyt mało uwagi i czasu poświęcano na trening strzelecki (cóż to jest 10 strzałów do tarczy na rok dla jednego żołnierza?).

Tempo natarcia zmalało. Pozwoliło to przetrzebionym i zmęczonym żołnierzom batalionów straży przedniej oderwać się od nieprzyjaciela, przegrupować się i wycofać się do tyłu, za zabudowania wioski, na plac wokół kościoła, a potem jeszcze dalej, bliżej stanowisk artylerii saskiej ustawionej na wzniesieniach za zabudowaniami Raszyna. Znaczna część z nich, zwłaszcza rannych, odeszła (lub została odniesiona) aż do obozu za Raszynem.

127

Wycofała się również bateria Sołtyka. Jej armaty nie były wprawdzie specjalnie uszkodzone i na ogół nadawały się do użytku, ale gorzej było z załogami i zaprzęgami konnymi. Wycofano ją więc daleko poza Raszyn, w pobliże brygady kawalerii Rożnieckiego.

Obecnie do walki weszła artyleria saska. Nie mogła ona niestety wesprzeć ogniem własnej piechoty broniącej skraju Raszyna, gdyż ujście grobli zasłaniały zabudowania wioski. Rozpoczęła wobec tego ostrzał Falent i grobli, chcąc w ten sposób zatrzymać posiłki dla atakującej kolumny i tym sa­mym osłabić siłę natarcia austriackiego na Raszyn. Jednak jej ogień z powodu zapadających ciemności, dymów zasłaniają­cych przeciwległy brzeg Mrowy oraz rosnących tam drzew i krzewów był stosunkowo mało skuteczny.

Tymczasem w Raszynie napór Austriaków wzrastał. Do walki weszły nowe bataliony brygady Civalarta z pułku Kottulińskiego. Pomimo coraz gęstszego i coraz skuteczniej­szego ognia batalionów polskich i saskich, na które w tej fazie bitwy spadł główny ciężar obrony pozycji, piechota austriacka doszła do młyna i pierwszych zabudowań wioski. Rozgorzała walka wręcz o każdy dom, każde pomieszczenie, każdą piwnicę i strych. W ciemniejących sadach, wśród drzew i krzaków, pod przelatującymi z grzmotem i świstem pocis­kami artyleryjskimi gromady żołnierzy ostrzeliwały się i wal­czyły ze sobą na bagnety.

Przez długi czas losy walki ważyły się i mimo tak znacznej przewagi ilościowej piechocie austriackiej nie udawało się zdobyć zamienionych w twierdze domostw. Wówczas arcy-książę Ferdynand postanowił zdobyć pozycję raszyńską mane­wrem oskrzydlającym. Z pozostałych w rezerwie batalionów piechoty brygad Civalarta i Pflachera sformowano drugą kolumnę, która podjęła próbę sforsowania bagna po lewej stronie wioski, a następnie przejścia wpław przez rzekę22.

S o 11 y k, Kampania..., s. 65.

128

Zamiar może i był dobry, ale jego wykonanie znacznie gorsze. Głębokie moczary bardzo skutecznie utrudniałymarsz kolumny, żołnierze brodzili w błocie powoli i ostrożnie, bardziej myśląc o tym, jak uniknąć utopienia niż o walce. Z tego też powodu stanowili oni doskonały, prawie nierucho­my cel dla polsko-saskich piechurów. Nic więc dziwnego, że i ten atak został stosunkowo łatwo odparty zanim jeszcze kolumna ta zdążyła zbliżyć się do brzegów Mrowy. Straty austriackie były bardzo wysokie. Wielu z tych żołnierzy pozostało w polskich bagnach na zawsze.

Ich poświęcenie nie poszło jednak zupełnie na marne, gdyż zajęci walką z nimi żołnierze polscy nie zauważyli w porę zbliżającej się do zabudowań jeszcze jednej, trzeciej już z kolei kolumny, którą utworzyły 4 kompanie piechoty i szwa­dron huzarów z grupy gen. Schauroutha. Doszły one, jak pamiętamy, w pościgu za batalionem 6 pułku do Puchał, a następnie traktem z Nadarzyna do Raszyna i w najgorętszym okresie tej fazy bitwy wsparły skutecznie natarcie swych kolegów. Teraz więc dwie kolumny nieprzyjacielskie oraz dwie linie tyralierów atakowały z dwóch stron polskie pozy­cje. Opór żołnierzy saskich i polskich zaczął słabnąć. Zdobyto budynek młyna ryglujący tę pozycję. Fala piechurów austriac­kich wdarła się między domy, zdobywając je po kolei i wypie­rając krok po kroku saskie i polskie bataliony w stronę centrum wioski, w stronę placu przed kościołem.

Z tyłu, za wioską, po prawej stronie traktu do Warszawy gen. Pelletier ustawił, jak pamiętamy, silną baterię złożoną z 12 armat saskiej dywizji. Uznawane były one ogólnie za lepsze pod względem technicznym od polskich. W dowódz­twie armii panowała też opinia, że również artylerzysci sascy są sprawniejsi i lepiej wyszkoleni od swych polskich kolegów. Dlatego to właśnie im polecono obronę najbardziej newralgi­cznego punktu w systemie polskiej obrony.

Pod koniec walki o Falenty z rozkazu ks. Poniatowskiego baterię tę wzmocniono o dalsze cztery działa. Były to 2 działa

Gen. dyw. ks. Józef Poniatowski

Gen. dyw. Jan Henryk Dąbrowski

Gen. dyw. Józef Zajączek

Adiutant sztabu generalnego '

Adiutant naczelnego wodza

Gid w ubiorze służbowym

Trębacz oddziału gidów

Oficer niższy Ł 4 pułku strzelców konnych £$

Strzelec 4 pułku strzelców konnych

Trębacz 1 pułku strzelców konnych

Arcyksiążę Ferdynand (1781 - 1850), dowód­ca wojsk austriackich w 1809 roku

Michał Sokolnicki (1760-1816), żołnierz Legionów w okresie Księstwa w 1809 r. Pomnik płk. Cypriana Godebskiego na cmentarzu powązkowskim

Włodzimierz Potocki (1778 - 1830), oficer w czasie wojny 1809 r.

Plan fortyfikacji Torunia z 1809 r.

129

z rezerwy naczelnego wodza oraz dwa z odwodu Rożniec-kiego, któremu pozostawiono 2 armaty, aby jego kawaleria miała choćby niewielkie wsparcie ogniowe na wypadek, gdy­by Austriakom udało się jednak przerwać linię polskiego frontu i zaistniała konieczność użycia jej w kontrataku23. Niewykluczone również, że w skrajnie kryzysowej sytuacji skompletowanoby przynajmniej kilka załóg z baterii Sołtyka (7 armat) i użyto ich w boju.

Mniej więcej około godziny 20.00 - 20.30 rozpoczęła się ostatnia faza walki o Raszyn. Oddziały austriackie przełamały ostatecznie obronę piechoty polskiej i saskiej i wyszły poza zabudowania wioski, na bardziej otwarty teren. Gwałtowne rozkazy dowódców sformowały zwartą, najeżoną bagnetami kolumnę, która zaraz też ruszyła szybkim, miarowym kro­kiem. Wydawało się, że nic nie powstrzyma tej groźnej linii. Łuna pożarów odbijała się krwawo w ostrzach bagnetów i oświetlała zacięte, pochmurne twarze żołnierzy.

Gdy bataliony austriackie zbliżyły się na odległość około 500 metrów do stanowiska polsko-saskiej baterii, ta otworzyła gwałtowny ogień kartaczami. ,,16 paszcz ognistych - jak z pewną emfazą pisze M. Kukieł - zionęło naraz na piechotę austriacką". Prowadzony na tak bliską odległość krzyżowy ogień saskich i polskich armat niezwykle skutecznie masa­krował szeregi Austriaków. Każdy celny pocisk armatni pozo­stawiał w nich krwawą szramę. Każdy wybuchający granat lub kartacz siał wokół śmierć i rany. Piechurzy odruchowo zwolnili kroku. Zdziesiątkowana kolumna zawahała. Nie po­mogły ponaglania i gorączkowe rozkazy oficerów. Żołnierze cofnęli, najpierw powoli, a potem coraz szybciej za zbawczą osłonę zabudowań.

Teraz artylerzyści mogli wydłużyć ogień i gradem grana­tów i kul zasypać domy wioski, które też wkrótce wszystkie stanęły w ogniu.

23 G r z e l a k , Rola artylerii..., s. 240.

9 — Raszyn 1809

130

Sytuację Austriaków dodatkowo utrudniał fakt, że byli oni pozbawieni wsparcia własnej artylerii. Z powodu trudności terenowych nie mogła ona zbliżyć się na dogodną do strzału odległość i została praktycznie zupełnie wyeliminowana z walki w drugiej fazie bitwy raszyńskiej.

Walka artylerii sasko-polskiej z kolumną austriacką składa­jącą się z kilkunastu batalionów (zdaniem M. Kukiela dowó­dztwo austriackie w trakcie bitwy raszyńskiej użyło 17 bata­lionów) trwała około godziny. Wziął w niej osobisty udział ks. Poniatowski, który, jak pisze Sołtyk, „zsiadł był z konia i osobiście zagrzewał do walki kanonierów". Był to najbar­dziej krytyczny moment w całej bitwie, niewątpliwie wyma­gający jego osobistej interwencji. Kolumnę austriacką dzieliło od stanowiska baterii nie więcej jak 450-500 metrów. Gdyby Austriakom udało się przebyć tę odległość i zmusić do milczenia armaty sasko-polskie, wygraliby bitwę, gdyż te kilka batalionów piechoty saskiej i polskiej broniących się jeszcze w części zabudowań wioski i na pozycjach wokół baterii nie byłoby w stanie stawiać już zbyt długo oporu. Również kontratak kawalerii Rożnieckiego nie powstrzymał­by zapewne zwycięskich wojsk austriackich. Nie zapominaj­my bowiem, że arcyksiążę Ferdynand miał w tej fazie bitwy w rezerwie co najmniej brygadę piechoty gen. Trautenberga i brygadę kirasjerów Spetha, a więc sześć batalionów i 12 szwadronów jazdy ciężkiej. Trudno więc dziwić się, że rów­nież i w tym, dramatycznym momencie wódz polski zdecydo­wał się na osobisty udział w walce. Decyzji takiej nie podjął natomiast arcyksiążę Ferdynand, nie stanął na czele kolumny swych wojsk z bagnetem w ręku i nie zaatakował osobiście armat. Albo nie potrafił wyczuć decydującego momentu bit­wy, albo też zabrakło mu tej determinacji, którą miał jego polski przeciwnik i która w tej bitwie towarzyszyła całemu wojsku polskiemu.

Kolejne austriackie natarcia załamywały się, „zmiatane", jak pisze Cichowicz, gradem kul i odłamków. Wystawieni na

131

bezpośredni ogień doskonale kierowanych i obsługiwanych armat (podobno ks. Poniatowski nie tylko „zagrzewał kano­nierów do walki, ale brał również bezpośredni udział w kiero­waniu ogniem") żołnierze VII korpusu w popłochu wycofy­wali się pod osłonę domów Raszyna coraz niechętniej podej­mując próby ataku.

Wreszcie około godz. 22.00 wykrwawione, przytłoczone kanonadą oddziały austriackie cofnęły się ostatecznie w stronę kościoła raszyńskiego. W ślad za nimi ruszyło kontrnatarcie polskiej tyraliery. W wąskich uliczkach wioski, wśród trzasku płomieni i walących się budynków doszło do pojedynków ogniowych i starć wręcz, w których teraz górą byli Sasi i Polacy. Tak jeszcze niedawno triumfujący Austriacy (a raczej w większości Węgrzy, gdyż w korpusie VII było ich szczególnie dużo, aż 5 pułków piechoty) wyraźnie stracili animusz i ochotę do walki. Około godz. 22.00 po morderczym ponad ośmiogodzinnym boju zostali wyparci z Raszyna, za­chowując jedynie Falenty oraz groblę łączącą Falenty z Ra­szynem. To w stosunku do nich możnaby więc w pełni odnieść zdanie Kukiela, że był to „bój bez korzyści miejsca".

W ostatnim fragmencie bitwy wziął ponownie udział jeden z jej bohaterów, płk Cyprian Godebski. Jego zdziesiątkowany batalion około godz. 21.00 cofnął się do obozu za Raszynem, jednak pułkownik nie zamierzał rezygnować z udziału w wa­lce. Gdy żołnierze nieco odpoczęli, zebrał oddział liczący około 200 ludzi i mimo tego, że był już poprzednio dwu­krotnie ranny, powrócił do Raszyna. Trafił na moment, kiedy Austriacy cofali się już pod naporem żołnierzy Polentza. Część z nich poszła groblą w stronę Puchał. Godebski ruszył za nimi. Dość łatwo spędził z grobli zrezygnowaną i już nieco zdemoralizowaną poniesioną klęską piechotę austriacką, chroniąc się w murach wspomnianego już uprzednio mu­rowanego magazynu w Puchałach. Bohaterski dowódca 8 pu­łku ścigając nieprzyjaciela „najpierwszy wpadł furtką do tego magazynu, a za nim grenadierzy z batalionu drugiego

132

Skaliński i Arsianowski, lecz dano ognia plutonem, gdzie naprzód konia (Godebskiego) zabito, pułkownik plejserowany w piersi, grenadier Arsianowski, plejserowany lekko w rękę, wyciągnął śmiertelnego pułkownika Godebskiego. Już wcho­dził oddział w tę furtkę, lecz strata ukochanego pułkownika każdego przeszyła smutkiem, zwłaszcza, że prosił, aby go unieść z placu"24.

Garstka żołnierzy polskich rozpoczęła odwrót i mimo po­ścigu nieprzyjaciela zdołała powrócić do Raszyna niosąc na płaszczu rannego dowódcę. Opatrzono go w obozie za Raszy­nem i odesłano do Warszawy. Niestety, rany - łącznie trzy - okazały się zbyt groźne a upływ krwi zbyt duży, i pułkow­nik zmarł zanim ambulans dotarł do stolicy. Był to jeden z ostatnich epizodów bitwy, która, aczkolwiek taktycznie nierozstrzygnięta, była niezaprzeczalnym sukcesem Polaków. Znacznie słabsza liczebnie, młoda i nie doświadczona, armia Księstwa stawiła zdecydowany i, co najważniejsze, skuteczny opór o wiele silniejszemu przeciwnikowi. Miało to ogromny wpływ na morale żołnierzy, którzy właśnie dzięki walce stoczonej 19 kwietnia przestali być rekrutami, a stali się „weteranami", ostrzelanymi w boju „wiarusami". Miało to ogromny wpływ na dalszy przebieg kampanii 1809 r.

Książę Poniatowski osiągnął wszystkie zamierzone cele. Powstrzymał przeciwnika, rozpoznał jego siły i środki, złamał impet jego ofensywy i, co również warte podkreślenia, po­zbawił go „zuchwałego rozmachu w działaniach wojennych. Zachwiał jego pewnością zwycięstwa" 25.

Bitwa potwierdziła też talenty dowódcze księcia. O trafnym wyborze pozycji i umiejętnym ustawieniu armii wspominałem już wielokrotnie. W trakcie bitwy wykazał się natomiast umiejętnością szybkiej oceny sytuacji i podejmowania traf-

24 Jest to fragment bezimiennego raportu uczestnika bitwy, być może dowódcy batalionu ppłk. Łaszewskiego. Podaję za: P a w ł o w s k i , Histo­ria..., s. 144 - 145.

25 Kukieł, Dzieje oręża..., s. 177.

133

nych decyzji, nie cofając się również przed postawieniem na kartę własnego życia. Miało to ogromny wpływ na morale wojska, które uwierzyło w swego wodza. Dzięki temu osłabie­niu uległy też animozje między starymi, legionowymi oficera­mi a otoczeniem księcia, jego faworytami „spod Blachy". Udział w boju w Falentach, czy też później, przy baterii w Raszynie, oficerów sztabowych, w większości faworytów Poniatowskiego, rozwiał przynajmniej część wątpliwości co do ich wartości bojowej. Znakomita większość tych „paniczy-ków" w bitwie raszyńskiej odniosła rany lub była kontuz­jowana, udowadniając w ten sposób, starym, legionowymi kombatantom, że również mają prawo do noszenia szlif oficerskich. Był to istotny krok na drodze skonsolidowania armii w jedną całość.

Na ogół też działanie polskiego dowództwa i polskiej armii spotkało się z bardzo pozytywną oceną współczesnych obser­watorów i późniejszych historyków. Jako jeden z pierwszych wyraził ją rezydent francuski w Warszawie Serra, który w depeszy z 22 kwietnia 1809 r. ocenia bitwę raszyńską jako błyskotliwą walkę, w której armia polska stawiła skuteczny opór trzykrotnie silniejszemu przeciwnikowi26.

Trudno natomiast równie pozytywnie ocenić działania VII korpusu armii austriackiej. Jego dowódca arcyksiążę Fer­dynand od początku kampanii konsekwentnie dążył do stocze­nia walnej bitwy z armią Księstwa, gdyż dysponując tak ogromną przewagą ilościową i jakościową (lepszy sprzęt, lepiej wyszkolone wojsko, znacznie liczniejsza artyleria i zna­cznie większe doświadczenie zarówno żołnierzy jak i dowód­ców) był pewny odniesienia sukcesu i zniszczenia zupełnego armii Poniatowskiego. Pozwoliłoby mu to oczywiście na zrealizowanie głównych celów kampanii - zajęcia najpierw stolicy a potem całego terytorium państwa - a następnie na rozpoczęcie, zgodnie z wytycznymi hr. Stadiona, pertraktacji

26 Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807 - 1813, Wydał M. Handelsmann, Kraków 1914, s. 154 - 155.

134 135

z potencjalnymi sojusznikami Austrii w wojnie z Napoleo­nem, czyli z Prusami i Rosją. Jednakże do osiągnięcia tego celu dowództwo austriackie dążyło bardzo nieudolnie. Au­striacy rozpoczęli bitwę pod Raszynem bez żadnego przygoto­wania, bez jakiejkolwiek myśli przewodniej. Nic więc dziw­nego, że rozwijała się ona od przypadku do przypadku. Dowodem na poparcie tej tezy może być chociażby rezygna­cja z pierwotnego planu skierowania głównego natarcia na polskie lewe skrzydło w Jaworowie i nie udzielenie wsparcia batalionom wołoskim po zajęciu wsi Dawidy. Prawdę mówiąc postępowanie Austriaków w tej bitwie przypominało przy­słowiowe „trykanie łbem o ścianę" i taki też przyniosło skutek, tym bardziej, że nawet w tym trykaniu nie wykazali oni niezbędnej konsekwencji, czego dowodem może być pozostawienie silnych odwodów (brygada Trautenberga, co najmniej 6 batalionów) w chwili, gdy ważyły się losy bitwy i praktycznie jedyną zaporę na drodze do Warszawy stanowiła kombinowana, sasko-polska bateria. Niewykluczone, że uży­cie ich wówczas w boju przeważyłoby mimo wszystko szalę bitwy na korzyść Austriaków. Jednakże dowódcy austriaccy mieli głęboko zakorzeniony nawyk pozostawiania silnych rezerw (pamiętamy instrukcję arcyksięcia Karola) i raczej nigdy nie sprzeciwiali się tej zasadzie.

Oczywiście, twierdzenie, że w trakcie całej bitwy stosowali oni uparcie jedynie atak czołowy na pozycje polskie byłoby niesprawiedliwe. Dwukrotnie bowiem, raz przy zdobywaniu Falent, a raz w trakcie ataku na Raszyn dokonano manewrów oskrzydlających, jednak z powodu trudności terenowych nie zostały one sprawnie przeprowadzone i nie dały pozytywnych rezultatów. Chodzi tu jednak o to, że arcyksiążę Ferdynand nie zdecydował się na manewr na szczeblu korpusu, choć miał ku temu możliwości. Można było przecież, o czym już wspominałem, związać walką polską straż przednią a główną siłą uderzyć na Dawidy i jeszcze dalej na wschód, wzdłuż Wisły, gdyż tam już kończyła się strefa bagien. Wówczas

zapewne ziściłyby się najczarniejsze sny księcia Poniatow­skiego, gdyż musiałby w maksymalnym pośpiechu opuścić pozycję raszyńską i wycofać się do Warszawy. Skutki tego mogły być tragiczne. A tak korpus austriacki wykrwawił się w bitwie bez rezultatów terenowych i taktycznych, a zwłasz­cza politycznych, na które tak bardzo w Wiedniu liczono.

Pozostając jeszcze przez moment przy ocenie bitwy raszyń-skiej wypada wspomnieć, że współcześni często dość stron­niczo oceniali rolę Poniatowskiego, przypisując gros zasług gen. Dąbrowskiemu. Tak czyni np. Andrzej Młocki w „Księ­dze wspomnień" oraz Kołaczkowski w biografii Dąbrow­skiego twierdząc, że generał ten był „ciągle przy Poniatow­skim, wspierając go radami i starszem doświadczeniem". Zadziwiające, albowiem w jednym tym zdaniu znajdują się aż dwa podstawowe błędy. Przede wszystkim Dąbrowski pod Raszyn przybył już pod sam koniec walki, nie mógł więc udzielać żadnych rad, a ponadto z tych dwóch generałów, „starsze" doświadczenie w sprawowaniu naczelnego dowódz­twa miał jednak chyba Poniatowski. Oczywiście niczego nie odejmując z zasług twórcy legionów i promotorowi koncepcji oparcia losów Polski o Francję.

Większe szczęście miał „książę Pepi" do nowszych bada­czy i pisarzy, choć i tu spotkać się można z zarzutem sformowanym przez znakomitego historyka Kukiela, że w to­ku natarcia Austriaków na groblę raszyńską nie zdecydował się na dokonanie zwrotu zaczepnego. Historyk ten uważa, że Poniatowski mógł sformować odpowiednio silną kolumnę złożoną z batalionu ściągniętego z Woli, kawalerii Roznieć -kiego, dwóch batalionów zabranych z Raszyna oraz jednego batalionu z Michałowic i dwóch batalionów z Jaworowa i na jej czele uderzyć w kierunku na karczmę Wygoda przed Falentami, a więc w podstawę operacyjną korpusu VII. Przy­znam szczerze, że jest to dość dziwny zarzut, gdyż:

- batalionu z Woli już się ściągnąć na czas nie dało, a zresztą, nawet gdyby faktycznie było to możliwe, to należy

136

wątpić, aby wódz polski zdecydował się na tak ryzykowny krok. Przecież sztab polski dysponował informacjami, po­chodzącymi między innymi od gen. Zajączka, że w okolicy Pilicy pojawiła się kawaleria austriacka, która być może okólną drogą zmierza do Warszawy. Informacje te potwier­dzała i uzupełniała wiadomość o potyczce stoczonej przez szwadron huzarów saskich z huzarami austriackimi pod Bło­niem, a więc dość bliskim sąsiedztwie ówczesnej Warszawy;

- z Raszyna nic zabrać nie można było, bo tam i tak Austriacy wówczas brali górę i spychali zbyt szczupłe siły polskie w stronę traktu warszawskiego;

- podobnie nie można było osłabiać pozycji w Micha­łowicach której stale zagrażała grupa gen. Schauroutha. O jej sile oraz zamiarach nic przecież w dowództwie polskim nie wiedziano. Z tych samych względów nie można było wyprowdzać wojska z Jaworowa, gdyż tu z kolei groził w każdej chwili atak dwóch batalionów wołoskich od strony wsi Dawidy;

- o niemożliwości użycia kawalerii w tym terenie w „bit­wie stoczonej między bagnami i lasami"27 wspominałem już poprzednio. Przekonali się o tym zresztą Austriacy atakując huzarami i kirasjerami Jaworów;

- pozostaje wreszcie kwestia szans takiego natarcia. Jak słusznie zauważa B. Pawłowski, były one niewielkie a ryzyko olbrzymie. Polska kolumna natrafiłaby bowiem pod karczmą Wygoda na silne rezerwy, a więc brygadę piechoty Trauten-berga i brygadę kirasjerów Spetha. W dodatku od strony Janek kolumna ta mogła zostać zaatakowana przez grupę gen. Schauroutha. W tych warunkach natarcie to mogłoby skoń­czyć się klęską oddziału polskiego, która mogła doprowadzić do unicestwienia całej armii. Byłby to więc bardzo nierozważ­ny krok mogący spowodować fatalne wręcz skutki.

27 Jest to opinia samego księcia Poniatowskiego którą przytacza w swych pamiętnikach N i e m c e w i c z , Pamiętniki..., s. 37.

WALKA O WISŁĘ - FAZA I

ZAJĘCIE WARSZAWY

Około godziny 22.00 ustały ostatnie walki wśród zabudo­wań wioski. Oddziały austriackie cofnęły się utrzymując w swych rękach jedynie groblę i Falenty. Oznaczało to, że bitwa, choć nie rozstrzygnięta, skończyła się de facto suk­cesem armii Księstwa.

W dowództwie polskim nie zdawano sobie jednak z tego sprawy. Wręcz przeciwnie. Panował nastrój przygnębienia i prawie klęski. Bitwa raszyńska była zacięta i krwawa i spowodowała wiele ofiar. Jak podaje Sołtyk z szeregów ubyło około 1390 żołnierzy (w tym 450 zabitych, 900 rannych i 40 wziętych do niewoli). Stanowiło to około 9,6 % ogółu żołnierzy i oficerów. Wprawdzie straty austriackie były jesz­cze większe i według tego samego źródła wyniosły ponad 2500 zabitych i rannych ale, po pierwsze o tym w obozie polskim wówczas nie wiedziano, a poza tym, biorąc pod uwagę przewagę liczebną korpusu VII, arcyksiążę był i tak w znacznie lepszej sytuacji i mógł z powodzeniem kon­tynuować w dniu następnym natarcie.

Liczba żołnierzy w oddziałach polskich zmniejszyła się znacznie również z powodu konieczności oddelegowania pe­wnej (Sołtyk twierdzi, że sporej) liczby ludzi do odniesienia i odwiezienia rannych do Warszawy!.

1 S o ł t y k , Kampania..., s. 66 - 67.

138

Najbardziej jednak armię Poniatowskiego osłabiło odejście Sasów z pola bitwy. Generał Polentz, który doskonalewywią-zal się z zadania obrony Raszyna, obecnie, powołując się na wcześniejszy rozkaz króla Fryderyka Augusta, zarządził na­tychmiastowy odmarsz swej dywizji do Drezna pozostawiając swego sojusznika w krytycznej sytuacji dosłownie „na pastwę losu". Postępku tego nie zapomniano Sasom nigdy. Pojawiły się nawet, chyba jednak zbyt pochopne, oskarżenia o zdradę.

Po odliczeniu wszystkich ubytków Poniatowski, mógł w na­stępnym dniu dysponować armią liczącą najwyżej 5000 pie­choty, 4500 kawalerii i 25 dział z niekompletnymi obsługa­mi 2. Z taką siłą nie można było liczyć na jakikolwiek sukces. Wprawdzie w kierunku Warszawy maszerował 12 pułk pie­choty z Torunia ale, po pierwsze, nie było go jeszcze w Ra­szynie, a po drugie było to i tak zbyt mało, aby zapewnić możliwość dalszego skutecznego oporu.

Tym bardziej, że w sztabie polskim odżyły obawy iż, Austriacy zdecydują się wreszcie na wykonanie manewru na szczeblu korpusu, oskrzydlą gwałtownie zredukowaną armię polską i ruszą trasą na Wilanów - Warszawę a więc poza wsią Dawidy, wzdłuż Wisły. W opinii polskich dowódców zapo­wiedzią takiego manewru mogło być cofnięcie się oddziałów austriackich pod koniec bitwy. Wydawało się zresztą zupełnie logiczne, że po napotkaniu zdecydowanego oporu na dotych­czasowej osi natarcia, dowództwo austriackie skoryguje swe plany. A manewr taki groził armii Księstwa odcięciem od jej podstawy operacyjnej w Warszawie i zupełną klęską.

Trudno więc doprawdy w tej sytuacji dziwić się przygnębie­niu, jakie ogarnęło wyższych dowódców zebranych rozkazem Poniatowskiego na pierwszą po zakończeniu bitwy naradę wojenną. Dzień następny nie rysował się w zbyt jasnych kolorach, a mógł wręcz przynieść zupełną zagładę. Jeśli więc spoglądali w stronę widniejącej w ciemnościach łuny ognisk

2 Niemcewicz, Pamiętniki..., s. 38. Podobnie S o ł t y k , Kampania..., s. 67.

139

austriackiego obozu, to zapewne nie z nadzieją na sukces, lecz z troską i obawą klęski. Nastrój oficerów udzielił się odpoczywającym przy skąpych ogniskach żołnierzom, wsłu­chanym w turkot wozów odwożących ich rannych kolegów do lazaretów i szpitali Warszawy.

Rada wojenna nie trwała zbyt długo i podjęła jedynie możliwą w tych warunkach decyzję wycofania się za okopy stolicy. Odwrót rozpoczęto prawie natychmiast, bo około godz. 11.00, nie dając zmordowanym żołnierzom zbyt wiele czasu na odpoczynek. Już po północy pierwsze oddziały dotarły do Warszawy budząc tych nielicznych mieszkańców, którzy tej nocy w ogóle zasnęli. Warszawiacy bowiem przez cały dzień starali się wszelkimi sposobami zdobyć wiadomo­ści o przebiegu bitwy. Z powodu odległości i dymów za­słaniających widnokręg niewiele można było jednak zoba­czyć. Również informacje zdobywane od rannych lub kurierów wjeżdżających przez rogatki nie dawały pełnego obrazu zma­gań. Niemcewicz pisze w swym pamiętniku, że pod wieczór gwałtowny ogień armatni i ogromna łuna palących się Falent i Raszyna wywołała trwogę i wrażenie klęski, ale później, gdy armaty umilkły, a na trakcie raszyńskim nie pojawiły się wycofujące się w popłochu bataliony, w serca mieszkańców stolicy wróciła nadzieja. Ale emocje, jak wiemy, nie skończyły się. Po pewnym czasie na bruku stołecznym zaturkotały wozy lazaretowe znaczące swój ślad strumykami krwi. Potem posły­szano tupot żołnierskich nóg na bruku, skrzyp wozów taboro­wych i turkot armat. Przemarsz wojsk trwał praktycznie przez całą noc świadcząc wymownie, że armia jednak opuszczała pole walki. Tłumy znów wyległy na ulice, obserwując w mil­czeniu zmęczonych i zabłoconych żołnierzy.

Odwrót trwał całą noc i zakończył się przed świtem 20 kwietnia. Utracono jedynie dwie armaty „zostawione w bło­cie, które miejscami czyniło drogę wprost nieprzebyłą"3. Daje

3 S o ł t y k , Kampania..., s. 67.

140

to pewne wyobrażenie o trudnościach jakie, musiano pokonać w trakcie tej operacji, a także o tym, jaki byłby bilans strat, gdyby musiano dokonywać ją pod naciskiem atakującego nieprzyjaciela. Oczywiście, w dowództwie polskim liczono się z taką ewentualnością i zabezpieczono się w miarę moż­liwości, wysyłając gen. Sokolnickiego z 2 pułkiem jazdy do Wilanowa, z zadaniem obserwowania ewentualnych ruchów nieprzyjaciela i zamknięcia drogi wilanowskiej. Wspierać go miał pułk gwardii narodowej zajmujący stanowiska od Czer-niakowa do rogatek mokotowskich. Siły te okazałyby się jednak zapewne dalece niewystarczające, gdyby armia austria­cka ruszyła do ataku. Tym razem jednak szczęście uśmiech­nęło się do Poniatowskiego i jego armii, gdyż w głównej kwaterze korpusu austriackiego, w karczmie Wygoda, nic nie wiedziano o wycofaniu się Polaków i pozwolono wojsku na odpoczynek, nie podejmując żadnego ruchu. Doprawdy trud­no wyliczyć wszystkie niewykorzystane w tym dniu przez Austriaków możliwości i okazje!

Warto wspomnieć, że również w dowództwie austriackim nastrój nie był najlepszy, w każdym razie daleki od euforii i zadowolenia. Zdarzają się bowiem bitwy, w których obie strony uważają się za zwycięzców, a są i takie, w których wszyscy uważają się za przegranych. Dopiero czas i dalszy przebieg działań weryfikuje te nastroje. Takie są paradoksy wojen!

Sądząc widocznie, że Polacy pozostaną na dotychczaso­wych stanowiskach i czekając biernie na to, co przyniesie czas, arcyksiążę Ferdynand polecił jedynie gen. Mohrowi wysunąć naprzód łańcuch czat konnych, głównie w kierunku wschodnim, poza wieś Dawidów. W okolicy tej wsi polecono również zbudować most przez Mrowę. Natomiast od strony Michałowic posterunki i patrole miał wystawić gen. Schau-roth. Pozostałym oddziałom pozwolono na odpoczynek.

Nie wiemy wprawdzie, jakie decyzje co do działań w dniu następnym zapadły w kwaterze głównej, ale analizując wyda-

141

ne dyspozycje można dojść do wniosku, że jednak rzeczywiś­cie arcyksiążę Ferdynand zamierzał porzucić dotychczasowy kierunek natarcia wzdłuż traktu z Tarczyna do Warszawy i ruszyć nazajutrz drogą przez Dawidy lub jeszcze dalej na wschód, wzdłuż Wisły, na Wilanów - Warszawę. Obawy dowództwa polskiego nie były więc w rzeczy samej po­zbawione podstaw. Tyle tylko, że wódz austriacki zabierał się do tego powoli i opieszale.

Około godziny pierwszej w nocy, w ogarniętej paniką Warszawie, w której - jak pisze biograf księcia Askenazy - „wszyscy potracili głowy", w rezydencji dowódcy obrony stolicy pułkownika Sauniera mieszczącej się w domu przy ulicy Miodowej 12, odbyła się narada, w której udział wzięli; wódz naczelny ks. Poniatowski, rezydent francuski Serra oraz większość wyższych oficerów armii Księstwa a wśród nich również przybyli właśnie generałowie dywizji Zajączek i Dą­browski oraz, co oczywiste, gospodarz. Panowała ogólna zgoda, że, wobec przewagi przeciwnika, dalsza walka na przedpolu miasta nie ma szans powodzenia. Nawiasem mó­wiąc była to zgoda tylko co do tej jednej kwestii, gdyż animozje między Poniatowskim, Dąbrowskim i Zajączkiem, zwłaszcza Zajączkiem, bynajmniej nie ustały. Obserwator ówczesnej sceny politycznej Julian Niemcewicz zanotował w swym pamiętniku, że „Gdy książę z godną pięknej duszy szlachetnością sam się przybliżył do niego, mówiąc «Książę Poniatowski pierwszy idzie do Wpana i pojednania szuka» -on szczere uściśnienie zimnem oddał objęciem". Dobre i to, bo znając charakter tego polskiego kondotiera można się było spodziewać jeszcze gorszego zachowania!

Konkluzja tej narady była więc jedna - cofnąć się za wały. Piechotę podzielono na trzy grupy: brygada złożona z 3 pułków piechoty miała bronić odcinka od drogi wi­lanowskiej do rogatek Jerozolimskich, drogę Czerniakowską miał osłaniać 12 pułk piechoty z Torunia, a do czasu jego nadejścia Warszawski Pułk Gwardii Narodowej, natomiast

142 143

odcinek wałów od strony Woli obsadził 8 pp i 1 batalion 6 pp Część wałów, na obsadzenie których nie starczyło piechoty powierzono uzbrojonym mieszkańcom miasta. Na wały zato­czono 45 armat, część polowych o małych wagomiarach, reszta cięższych, z arsenału, w tym sześć dział 24-funtowych. Jeździe powierzono stanowiska poza wałami, przy traktach prowadzących do miasta z zadaniem obserwacji ruchów nie­przyjaciela.

Część ludność Warszawy bardzo poważnie potraktowała wezwania do obrony miasta. Setki i tysiące ochotników zgłaszało się do komendantów odcinków. Można sądzić, że wśród warszawiaków nadal jeszcze żywe były wspomnienia Insurekcji, kiedy to cywilna ludność przy niewielkim tylko współudziale wojsk regularnych pokonała i wyparła z miasta doborowe jednostki armii rosyjskiej. Jednak militarnie przed­stawiali oni obecnie niewielką wartość. Wielu ojców rodzin rozpoczęło swoją „wojnę w okopach" od postawienia bud, budek i szałasów, w których odbywały się familijne libacje4. O niesubordynacji tych „wojowników" przekonał się zwłasz­cza gen. Sokolnicki, gdy oddział gwardii miejskiej broniącej rogatek czerniakowskich zlekceważył jego rozkaz spalenia zbędnych, opuszczonych budynków stojących wówczas w tym rejonie miasta, a służących za schronienie dla różnego rodzaju gapiów.

Nie brakowało natomiast broni. Arsenał warszawski był, jak pamiętamy, dobrze zaopatrzony, a 20 kwietnia, około południa, przybyły jeszcze do miasta dwie berlinki z bronią z magazynów Torunia. Zwiększyła się też ilość wojska regu­larnego. 20 kwietnia przybył wreszcie tak niecierpliwie ocze­kiwany 12 pp oraz 800 rekrutów z Kalisza, których przy­prowadził kapitan Rybiński. Mimo to jednak w dowództwie polskim panował nastrój sceptycyzmu, jeśli chodzi o moż­liwości skutecznej i długotrwałej obrony nadmiernie rozciąg-

4 Skowronek, Książę Józef..., s. 161.

niętych (11 700 m) i zaniedbanych wałów. Nie wierzył w to ks. Józef Poniatowski, który czynione przygotowania trak­tował bardziej jako demonstrację dla „okazania nieprzyjacie­lowi wojennej postawy, niż dla poważnego oporu", a jego pogląd tym razem wyjątkowo podzielali obaj „dywizjonerzy" Dąbrowski i Zajączek. Ten ostatni był wprawdzie podatny na propagandę polskich jakobinów, którzy żądali „wojny ludo­wej", właśnie na wzór Insurekcji, ale doświadczenie wojskowe przestrzegało go przed takim rozwiązaniem, gdyż mogło ono doprowadzić jedynie do długotrwałego oblężenia i walk ulicz­nych, a w konsekwencji, być może, do rzezi, podobnej do tej, jaką przeżył broniąc ongi Pragę przed Suworowem. Dlatego też on również, choć niechętnie, przyznał rację pozostałym genera­łom, że w zaistniałej sytuacji wycofanie wojska z Warszawy i oddanie jej Austriakom jest po prostu smutną koniecznością.

Na postawę generalicji niemały wpływ miały kapitulanckie nastroje panujące wśród sfer rządowych, którym uległ nawet, tak jeszcze niedawno pewny siebie, rezydent Serra. Obecnie, przewidując szybką kapitulację miasta i armii, żądał dla siebie i pozostałych Francuzów prawa wolnego wyjazdu z War­szawy. Nie lepiej było wśród Polaków, członków Rady Stanu, którzy po porannym posiedzeniu 20 kwietnia sformowali dwa raczej retoryczne pytania pod adresem naczelnego wodza „...Czy sądzisz W. Ks. Mość, że Warszawa może być obronio­na? Jak długo bronić jej możesz?" A następnie sami na nie formułowali odpowiedź „...jeśli bowiem obrona wątpliwa, ochronić od klęski miasto wypada".

Niewiele lepiej było również na ulicach. Nie wszyscy mieszkańcy postępowali zgodnie z nakazami patriotyzmu. Część z nich uległa panice, a nie brakło, jak zwykle w takich przypadkach, również przejawów zwykłego rabunku i anar­chii. Niektórzy mieszkańcy uboższych dzielnic wdarli się do arsenału i zabrali znajdujące się tam karabiny, z których część sprzedawano później za kilka złotych na ulicach miasta. Nie najlepiej zachowywało się też wojsko. Żołnierze zabierali

144

cywilom konie i wozy, urządzali bójki i strzelaniny, w których brali udział również podchmieleni gwardziści.

Na szczęście o tym wszystkim nie wiedziano w wojsku austriackim. O odwrocie armii Poniatowskiego arcyksiążę Ferdynand dowiedział się dopiero o 6 rano z meldunku gen. Mohra. Polecił wówczas wysłać w kierunku Warszawy, w ślad za armią polską, silne podjazdy. Około godz. 7.30 gen. Schaurouth przekazał naczelnemu dowódcy informację, z któ­rej wynikało, że Polacy cofnęli się nie w kierunku stolicy, lecz w stronę Reguł i Piastowa. W austriackiej kwaterze głównej powstała wówczas obawa, że wódz polski zostawi Warszawę na łasce losu i spróbuje dokonać zwrotu zaczep­nego od strony Błonia. W związku z tym Ferdynand wstrzy­mał ruch wojska, a Schaurouthowi nakazał ubezpieczyć lewe skrzydło korpusu i rozpoznać jak najdokładniej sytuację wysyłając podjazdy i szpiegów. Jest to oczywisty dowód na to, że w dowództwie austriackim nabrano już szacunku do przeciwnika i poprzednią beztroskę i lekkomyślność zastąpiła, jak pisze Cichowicz, „przesadna ostrożność, brak energii i wytrwania".

Nastroje te nie opuściły Austriaków również i później, gdy już się pomyłka wyjaśniła. Korpus opuścił okolice Raszyna około 9.00. Grupa Schauroutha maszerowała przez Michało­wice, Reguły do wsi Skorosze. Środkiem postępował Mohr wysyłając podjazdy szerokim wachlarzem, aż niemal po Wi­słę. Zajęto Wilanów, Królikarnię, Wierzbno i Rakowiec. Pierwsze oddziały huzarów palatyńskich podeszły pod wały Warszawy już po południu i zostały powitane salwami armat­nimi. Do akcji wkroczyli również gwardziści płk. Łubieńs­kiego, którym udało się wziąć do niewoli kilku austriackich kawalerzystów. Na pojawiające się na dalszym planie od­działy spadły pociski ciężkich 24-funtowych armat polskich doskonale obsługiwanych przez elewów Szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierów. Austriacy nie spodziewali się zastać w Warszawie armat tak dużego kalibru, zaskoczyło ich więc

145

to zupełnie5. Miało to znaczący wpływ na dalszy bieg wyda­rzeń, gdyż arcyksiążę Ferdynand, który zatrzymał się w Rako-wcu i obserwował przebieg wydarzeń, doszedł do wniosku, że Warszawa jest przygotowana do obrony i jej zdobycie może być w praktyce bardzo trudne. Raszyn przekonał go już o wartości polskiego wojska regularnego, a tu miał się dodat­kowo zetknąć z ludnością miasta, o udziale której w wydarze­niach sprzed 15 lat był dokładnie poinformowany. Jak wielu ówczesnych dowódców wojskowych bał się starcia z ludnoś­cią cywilną, bał się walk ulicznych. Przykład Madrytu i Sara-gossy był jeszcze bardzo świeży! Zresztą zdawał sobie spra­wę, że nawet ewentualny sukces mógł, w jego sytuacji okazać się Pyrrusowym zwycięstwem, gdyż w walce z wojskiem i ludnością jego armia mogła ponieść ogromne straty, a stosu­nek mieszkańców stolicy i reszty państwa do Austrii pozostał­by wrogi, a to utrudniłoby realizację wszelkich planów poli­tycznych, zwłaszcza rokowań z Prusami.

W tej sytuacji wódz austriacki zdecydował się na pertrakta­cje mające na celu opanowanie stolicy Księstwa bez walki, co z kolei umożliwiłoby mu - jego zdaniem - rozpoczęcie akcji oddawania Księstwa Prusom lub Rosji (lub ewentualnie obu tym państwom naraz) w zamian za przystąpienie do wojny przeciw Napoleonowi.

Do pierwszego spotkania obu wodzów naczelnych doszło już wieczorem 20 kwietnia przed rogatkami Jerozolimskimi. Podobno, przynajmniej tak twierdzi Sołtyk, Ferdynand d'Este pogratulował Poniatowskiemu postawy armii Księstwa w bit­wie i spróbował, używając argumentów znanych już z wcześ­niejszej deklaracji, skłonić go do odstąpienia od Napoleona. Starał się zwłaszcza zwrócić uwagę swego rozmówcy na złą wolę cesarza Francuzów, który „Używa ich [tj. Polaków - R.R.] jedynie za narzędzie swojej pychy, bez najmniejszej

5 S o ł t y k , Kampania..., s. 68, P a w ł o w s k i , Historia..., s. 150 i nast., a także B. G e m b a r z e w s k i , Wojsko Polskie 1807 - 1814, Warszawa 1905, s. 315 oraz N i e m c e w i c z , Pamiętniki..., s. 38.

10 — Raszyn 1809

146

dla nich realnej korzyści". Spotkał go jednak srogi zawód, gdyż Poniatowski na te propozycje odpowiedział nieco ironi­cznie, że „przynajmniej to Wasza arcyksiążęca Mość przy­znać musi, że powinniśmy być bardzo wdzięczni cesarzowi Napoleonowi za przywrócenie nam naszego wojska narodo­wego i za zaszczyt, jakiego dostąpiliśmy, walcząc z Waszą arcyksiążęca Mością pod sztandarami polskimi".

Po powrocie z tego spotkania Poniatowski zwołał naradę, w której między innymi wzięli udział obaj dywizjonerzy, Serra, Saunier i komisarz wojenny Desirat, a także inni wyżsi oficerowie. Jej uczestnicy byli w zasadzie zgodni co do faktu, że Warszawy bronić się nie da zarówno z powodu braku wojska (po wszelkich uzupełnieniach liczyło ono zaledwie około 13 000 żołnierzy, a o wartości gwardii i uzbrojonego ludu już wspominałem), jak również z powodu zniszczenia wałów. Ich stan podobno był tak fatalny, że od strony Czerniakowa można było wjechać na nie konno bez więk­szych przeszkód i trudności. Ułożono więc warunki konwen­cji, które następnego dnia, tj. 21 kwietnia, Poniatowski wrę­czył i przedyskutował z Ferdynandem d'Este.

Tym razem rozmowa była trudniejsza a spotkanie trwało aż 2 godziny; zakończyło się jednak zupełnym sukcesem strony polskiej. Na osiem artykułów zaproponowanych przez ks. Poniatowskiego arcyksiążę nie zgodził się jedynie na art. 1, przewidujący 10-dniowe zawieszenie broni skracając propo-nowny przez Polaków termin do 48 godzin - licząc od godziny piątej po południu 21 kwietnia. W trakcie jego trwania wojsko polskie miało opuścić Warszawę „z należący­mi do niego osobami i rynsztunkiem", a więc ze wszystkimi zapasami.

Zgodnie z art. VI powierzano opiece wojska austriackiego wszystkich chorych i rannych Sasów, Polaków i Francuzów, gwarantując im po wyzdrowieniu swobodny powrót do swych jednostek. Punkt ten miał bardzo istotne znaczenie, gdyż chodziło przecież o pokaźną liczbę żołnierzy. Zagwarantowa-

147

no również prawo wyjścia z miasta w ciągu pięciu dni osobom nie należącym do wojska.

Dla mieszkańców miasta szczególnie istotny był zakaz nakładania kontrybucji oraz postanowienie zawarte w artykule V, że „Osoby, własności i wszelkie wyznania szanowanymi będą".

Nie zapomniano również o rezydencie francuskim. Arcyksiążę zobowiązał się wydać paszporty i zabezpieczyć mu bezpieczny wyjazd z całą dokumentacją i majątkiem. Wraz z nim wyjechać mogli również członkowie jego poselstwa i ich rodziny, a także pozostali oficerowie, żołnierze i urzędnicy francuscy6.

Ewakuacja wojska i magazynów wojskowych rozpoczęta praktycznie natychmiast po podpisaniu konwencji przebiegła szybko i sprawnie. Broń i amunicję przewieziono do Modlina na statkach z rozebranego mostu na Wiśle. Wojsko odmaszero-wało za rzekę do twierdz na prawym brzegu Wisły, do Modlina i Serocka. Ostatni odjeżdżał ks. Poniatowski żegnany epitetami i okrzykami „zdrada", „Stryj sprzedał Polskę Moskalom, ten ją teraz Austriakom sprzedaje" i wreszcie „Precz z Poniatowski­mi". Sprawdziły się więc jego najgorsze przewidywania, które trapiły go od samego początku kampanii. Pamiętano mu wszystkie jego „rodowe" i własne, osobiste grzechy, a nie zaczęła jeszcze działać legenda kontrataku w lasku olchowym i „rychtowania" dział na pozycji raszyńskiej. Ogół ludności nie rozumiał też znaczenia zapadłych ostatnio decyzji.

Poza tym Warszawa zawsze była miastem reagującym niezwykle emocjonalnie na wszelkie wydarzenia. Zauważył to nawet Napoleon pisząc w 1808 r. do marszałka Davouta „Polacy są żywi, czynni. Wielkie miasta w ogólności mają taki charakter. Warszawa bardziej niż inne. Jest podobna do powierzchni morza, która przez dwa dni z rzędu nie może pozostać bez zmiany". Czyż można piękniej i dobitniej zarazem wyrazić opinię o niestałości uczuć mieszkańców naszej stolicy?

6 Tekst konwencji zawierający propozycje polskie i austriacką odpowiedź w: Rys historyczny..., s. 307 - 309.

148

Zresztą czy tylko mieszkańców miasta? Kapitulacja War­szawy została właściwie źle przyjęta przez wszystkich. Przez wojsko, które w większości chciało bronić Warszawy. Niektó­re oddziały wręcz odmawiały wykonania rozkazu opuszczenia okopów. Również przez członków władz, choć to oni poprze­dnio byli wielkimi entuzjastami koncepcji kapitulacji Warsza­wy. Obecnie jednak przeszli do grupy niezadowolonych, gdyż w umowie nie wspomniano o zabezpieczeniu losów Rady Stanu. Początkowo zamierzała ona wyjść z Warszawy razem z wojskiem, ale na to nie zgodził się Poniatowski. Ostatecznie wyjechała więc wraz z częścią dokumentacji do Torunia, ale w mocno okrojonym składzie, gdyż spora jej część zasłaniając się różnymi błachymi przyczynami, pozostała w Warszawie jako osoby prywatne, chronione postanowieniem art. V.

Wreszcie nie był zadowolony nawet ten kto umowę firmo­wał- książę Józef Poniatowski obawiający się, czy podpisując kapitulację Warszawy nie podpisał „własnej niesławy".

Natomiast euforia zapanowała w dowództwie austriackim. Arcyksiążę Ferdynand uwierzył, że udało mu się na drodze dyplomatycznej osiągnąć ten sukces, którego nie zdołał wy­walczyć orężem. Świadczy o tym treść listu, jaki wystosował 22 kwietnia do króla Prus. Pisał w nim mianowicie „Szczęś­liwe to spotkanie (bitwa pod Raszynem - przyp. R.R.) za­prowadziło mnie pod bramy Warszawy. By uratować miasto i poddanych W. M. od nieszczęśliwych następstw szturmu, zrezygnowałem z pewnych korzyści wojskowych, jakieby dało powodzenie orężne i zawarłem z komendantem nie­przyjacielskim układ, na mocy którego wkroczymy jutro do miasta. Spieszę donieść W. M. o tych postępach naszego oręża, mając od mego cesarza rozkaz odstąpienia i oddania Księstwa W. M., skoro W. M. przyjmie poczynione przez cesarza propozycje i połączy się z Austrią przeciw wspólnemu wrogowi, celem ostatecznego uwolnienia Europy..."7

7 Cyt. za C i c h o w i c z, Rok..., s. 45 - 46.

149

W ten sposób oto ziarno zasiane przez hr. Stadiona wydało trujące owoce, albowiem goniąc za mirażem wielkiej polityki, pragnąc stać się konstruktorem wielkiej koalicji z Prusami i Rosją przeciw Napoleonowi, Ferdynand tracił inicjatywę wojskową na powierzonym mu froncie. Przerywał działania nie osiągnąwszy celu militarnego, dawał przeciwnikowi czas na otrząśnięcie się z szoku, na zebranie sił. A przede wszyst­kim, co najistotniejsze, oddawał mu pole do działania, od­słaniał Galicję, „miękkie podbrzusze" swego państwa.

Otrzeźwienie przyszło stosunkowo szybko, bo już 23 kwiet­nia. Na rogatce Jerozolimskiej nie oczekiwały go tłumy mieszkańców, a magistrat mający przekazać klucze miasta spóźnił się podobno aż o półtorej godziny. W mieście wkra­czające wojsko witała cisza, puste ulice, pozamykane bramy i sklepy. Tłumy natomiast, ale bynajmniej nie wiwatujące, lecz wrogie wyszły wieczorem na wały od strony Wisły. Chodziło o Pragę, a konkretnie o groźbę ostrzelania miasta z praskiego brzegu. Konwencja oddająca Warszawę Austria­kom nie rozstrzygnęła bowiem również sprawy daleko waż­niejszej niż gwarancje dla Rady Stanu, a mianowicie kwestii Pragi. Spór o to miasto (Praga wówczas nie była jeszcze częścią Warszawy, lecz odrębnym miastem) rozpoczął się już podczas drugiej konferencji obu wodzów i o mało nie do­prowadził do zupełnego zerwania rokowań. Arcyksiążę Fer­dynand chciał, aby kapitulację Warszawy rozciągnąć na Pra­gę. Poniatowski kategorycznie to żądanie odrzucił, albowiem oznaczałoby to otwarcie wojsku austriackiemu drogi na prawy brzeg Wisły. Ze swej strony sugerował ogłoszenie neutralno­ści Pragi, lub, gdyby dla dowództwa austriackiego było to niemożliwe do przyjęcia, 8-dniowego rozejmu dla ewakuacji załogi i zasobów. W dowództwie polskim istniało bowiem przekonanie, że Pragi po prostu bronić się nie da, gdyż będąc szańcem przedmostowym posiada jedynie fortyfikacje bronią­ce mostu, a od strony Warszawy jest w zasadzie pozbawiona umocnień, zupełnie otwarta. W dodatku lewy brzeg Wisły

150

góruje nad prawym, a to dawało Austriakom możliwość nie tylko skutecznego zbombardowania miasta i jego umocnień, lecz również zbudowania, pod osłoną ognia artyleryjskiego, mostu przez Wisłę, zajęcia tej twierdzy i wykorzystania jej fortyfikacji dla własnych potrzeb, czyli obrony mostu przez Wisłę. Armia austriacka uzyskałaby wówczas tę możliwość, której nie stworzono wcześniej, swobodnego przechodzenia z jednego brzegu Wisły na drugi. Dlatego w dowództwie polskim chciano, jak wspomniałem, ewakuować miasto i zbu­rzyć szańce. Pertraktacje w tej sprawie z ramienia polskiej kwatery głównej prowadził płk Paszkowski, już po podpisanu konwencji 21 kwietnia.

Arcyksiążę Ferdynand odrzucił od razu pomysł ogłoszenia Pragi miastem neutralnym, ale zgodził się na jej ewakuację w terminie określonym przez Poniatowskiego. Później jednak rozmyślił się, dając tylko 12 godzin na opróżnienie magazy­nów. Było to rozwiązanie nie do przyjęcia dla strony polskiej, więc Poniatowski tuż przed wyjazdem z Warszawy zawezwał do siebie płk. Neipperga i zażądał przedłużenia zawieszenia broni jeszcze o 36 godzin. W przypadku odrzucenia tej propozycji groził zbombardowaniem stolicy, poczynając od należącego do niego pałacu „Pod Blachą" „aby udowodnić warszawiakom, że do wydania stolicy nie skłoniła go chęć szanowania swojej własności". Podobne w treści rozkazy otrzymał również mjr Hornowski. Sytuacja była nader kryty­czna i posłańcy krążyli nieustannie między Warszawą, gdzie przebywał Neipperg, a Rakowcem, gdzie nadal znajdowała się główna kwatera arcyksięcia Ferdynanda. Początkwo wódz austriacki był nieustępliwy i nie godził się na przedłużanie rozejmu. Na wałach nad Wisłą ustawiono austriackie baterie, na co Hornowski odpowiedział wymierzeniem 12 armat na Warszawę. Sytuacja groziła natychmiastowym wybuchem!

Wieść o targach rozejmowych i o głównej ich stawce rozeszła się szybko wśród mieszkańców miasta. Zresztą, jak twierdzi autor Opisu wypadków wojennych w Polsce „wpuści-

151

li Polacy kilka kul z Pragi do Warszawy w dowód, że Stolicy nawet oszczędzać nie będą, jeśliby w Pradze spokojnymi bydź nie mieli"8. Wywołało to ogromne poruszenie wśród miesz­kańców miasta. Na wałach i wśród ogrodów i zabudowań skarpy wiślanej zgromadziły się tłumy, których ani uspokoić ani rozproszyć nie mogły warty i patrole austriackie. Podobno padały okrzyki, że w razie pożarów wywołanych ostrzałem rzucą się z bronią w ręku na Austriaków.

Przeraziło to niezwykle arcyksięcia d'Este, który pragnął nawiązać z ludnością Warszawy i całego Księstwa, jak najlep­sze stosunki, aby mieć wolną rękę w pertraktacjach z Berlinem i Petersburgiem. Wódz austriacki nie zapomniał też zapewne, że spora część żołnierzy jego korpusu to Polacy z Galicji, których postawy i lojalności w razie starć ulicznych nie mógł być tak zupełnie i do końca pewnym. Za wszelką więc cenę pragnął spokoju w mieście i uznał, że „Praga jest tego warta". Wieczorem 24 kwietnia, płk gwardii miejskiej, Piotr Łubień­ski, poinformował mjr. Hornowskiego, że z rozkazu arcyksię­cia „garnizon austriacki Warszawy nie będzie ostrzeliwał Pragi o ile załoga szańca praskiego pierwsza nie rozpocznie ognia"9. Umowę tę następnego dnia potwierdzono na piśmie.

Praga pozostała więc w rękach polskich i odegrała w dal­szym toku kampanii szczególnie ważną rolę.

Arcyksiążę Ferdynand poniósł pierwszą, tym razem już jawną i otwartą porażkę. Być może już wówczas dojrzał rozmiary swego niepowodzenia, pojął, że w pewnym sensie stał się więźniem miasta, które tak nieopatrznie przyjął niejako w „w prezencie".

Złe wiadomości, tak jak nieszczęścia, lubią chodzić parami. W tych dniach do kwatery głównej korpusu austriackiego w zamku królewskim w Warszawie dotarła bowiem wiadomość o niepowodzeniu brygady Branovacskiego. Otrzymał on zada­nie przekroczenia granicy Księstwa już 14 kwietnia, a więc wcześniej niż korpus główny i zdobycia lub przynajmniej

8 Opis wypadków wojennych w Polsce..., s. 5. 9 S o 11 y k, Kampania..., s. 74 - 75.

152

zablokowania twierdzy Częstochowa, a właściwie Jasna Góra. Była to dość silna twierdza leżąca u zbiegu granic Austrii, Prus i Księstwa, a więc w punkcie istotnym strategicznie.

Branovacski wyruszył 10 kwietnia z Krakowa, 11 przybył do Olkusza, a 14 w nocy rozpoczął marsz ku granicy. Główne siły brygady maszerowały na Krasnobród, Koziegłów i Blesz-no, wolniej niż się spodziewano z powodu bardzo trudnych dróg, w związku z czym w okolice Jasnej Góry przybyły dopiero nocą 17 kwietnia.

Dowódcę brygady i jego szefa sztabu kpt. Trettera niemile zdziwił i zaskoczył widok twierdzy. Stała ona na wyniosłym wzgórzu, a jej umocnienia tworzyły nieregularny czworobok o bokach długości około 1780 m. Otaczał ją mur około 10,5 metrowej wysokości. Broniły go bastiony, wprawdzie dość małe, ale jednak wystarczające dla artylerii oraz usytuo­wany przed bramą mały półksiężyc mogący pomieścić zaled­wie kilkunastu strzelców. W murze usytuowano strzelnice armatnie. Umocnienia te znajdowały się w niezłym stanie, gdyż twierdzą tą, ze względu na jej strategiczne znaczenie, opiekował się w latach ubiegłych marszałek Davout.

Załogę tworzyło 6 kompanii piechoty (około 600 żołnierzy) z 5 pp oraz kompania artylerii wyposażona w 28 armat fortecznych. Do twierdzy cofnęły się również posterunki i patrole 3 pułku jazdy osłaniające poprzednio ten odcinek granicy. Razem około 800 żołnierzy, a dowodził nimi mjr Kajetan Stuart, były kapitan artylerii w legionach.

Nocą z 17 na 18 kwietnia Jasną Górę otoczyła dosłownie łuna świateł. To rozkładające się na noc oddziały austriackie rozpaliły wokół Jasnej Góry mnóstwo ognisk pragnąc przerazić i olśnić jej obrońców. Widocznie gen. Branovacski był zwolen­nikiem podstępów i forteli a la pan Zagłoba. Nie miał jednak tyle szczęścia co sienkiewiczowski bohater, gdyż mjr Stuart nie uląkł się ognisk i na wezwanie do poddania odpowiedział wyniośle „ktokolwiek bądź miałby z siłą zagrażać bezpieczeństwu placu, na którym komenderuję, będę się starał opierać się wzajemnie".

153

Komendant garnizonu Jasnej Góry nie poprzestał zresztą na słowach i zorganizował w tym samym dniu po południu wypad w stronę Starej Częstochowy siłami szwadronu kawa­lerii i grupy piechoty. Wprawdzie wycieczka została odparta, ale swoje zadanie spełniła, gdyż pozbawiła generała austriac­kiego animuszu. Tak silnej twierdzy i takiego ducha walki wśród załogi się nie spodziewał. Postanowił więc zrezyg­nować z wszelkich prób zdobycia Jasnej Góry i wycofać się w stronę Warszawy, idąc trasą na Piotrków i Rawę. Pod Jasną Górą pozostawił jeden dywizjon kawalerii ppłk. Klebelsberga.

Już w drodze do Warszawy, w Rawie Mazowieckiej, ode­brał reprymendę od arcyksięcia Ferdynanda za nieudolność i rozkaz wzmocnienia oddziału obserwacyjnego pod Jasną Górą dwoma dywizjonami piechoty szeklerskiej, pół baterią artylerii i dwiema haubicami. Reszta korpusu udała się w kie­runku Nadarzyna, który osiągnęła 27 kwietnia. Tu Branovac-skiego oczekiwał nowy rozkaz arcyksięcia, polecający mu pozostać w tej miejscowości i zajęcia się śledzeniem ruchów nieprzyjaciela na lewym brzegu Wisły.

Wyprawa na Jasną Górę skończyła się więc zupełnym fiaskiem, a winę za to ponoszą w równej mierze nieudolny generał Branovacski i nie znający, jak z tego wynika, swych oficerów dowódca korpusu arcyksiążę Ferdynand.

BITWA POD GROCHOWEM

Kampania polska 1809 r. była nietypowa z wielu względów (będziemy mieli okazję jeszcze nie raz o tym wspomnieć) również i dlatego, że najkrwawsza i najważniejsza, a również w zasadzie jedyna walna bitwa nie zakończyła, jak to zwykle bywa, działań wojennych, lecz wręcz przeciwnie, rozpoczęła je, rzutując jednak zdecydowanie na ich dalszy przebieg.

Wojsko polskie po opuszczeniu Warszawy wycofało się w rejon twierdz Modlina i Serocka, a kwatera główna armii

154 155

zatrzymała się w Nowym Dworze Mazowieckim. Sytuacja w armii nie była najlepsza. Wśród szeregowców i oficerów panowało „najwyższe nieukontentowanie" spowodowane de­cyzją opuszczenia stolicy, a podsycane waśniami w naczel­nym dowództwie. Wiele do życzenia pozostawiała zwłaszcza postawa gen. Zajączka, który nawet w tak trudnej, wręcz tragicznej sytuacji nie potrafił wyzbyć się osobistych animozji i kontynuował z zapałem swą prywatną wojnę z ks. Poniatow­skim (i Dąbrowskim, choć w mniejszym stopniu), starając się stworzyć wokół siebie „partię" opozycyjną wobec wodza naczelnego. Dochodziło do sprzeczek i kłótni, nieraz bardzo ostrych. Nie poprawiały też humorów perspektywy armii wtłoczonej w kąt między Wisłę i granice niechętnych, wręcz wrogich Prus i Rosji.

Aby przeciwdziałać tym nastrojom podważającym morale wojska i podkopującym jego dyscyplinę, ks. Poniatowski wydał 24 kwietnia rozkaz, w którym chwaląc męstwo swych żołnierzy przypominał im równocześnie, że „...niedość jest ażeby żołnierz był mężny, potrzeba ażeby był zarazem karny i skromny. Dochodzą mnie słuchy o nieposłuszeństwie, o mo­wach nierozsądnych, a nawet i występnych. Pierwsze surowo karanemi będą podług praw wojskowych, drugie najwięcej dają się słyszeć od oficerów i tern surowiej na nich po­strzeganymi będą, iż z stopnia każdy z nich równie wiedzieć powinien, że do wodza należy radzić i rozkazywać, a do podkomendnych słuchać i wykonywać. Wódz odpowiada swojej zwierzchności, wodzowi każdy oficer odpowie w miej­scu samym, gdzie powinno się" 10.

Podjęto też szereg czynności organizacyjnych starając się usunąć zauważone w dotychczasowych działaniach braki i man­kamenty, a także zmierzające do powiększenia armii poprzez przyspieszenie organizacji powstań departamentowych, zwłasz­cza na zapleczu zgrupowania armii, w departamentach płockim

10 Pawłowski , Historia..., s. 173.

i łomżyńskim. Uzupełniano bataliony i szwadrony rekrutami znajdującymi się dotąd w zakładach pułkowych, a trudnej sytuacji w artylerii zaradzono organizując z garnizonów fortecz-nych kompanię pieszej artylerii. W wyniku tych przedsięwzięć liczba żołnierzy w armii wzrosła do 18 044 szeregowców i oficerów. Najliczniejszą bronią pozostała oczywiście piechota, która liczyła około 10 400 ludzi. Naturalnie liczba żołnierzy pod bronią, zdolnych do wyruszenia w pole, była mniejsza i wynosiła jedynie 450 oficerów i 10 957 szeregowców, gdyż część żołnierzy, około 1150 ludzi, było niezdolnych chwilowo do walki. W większości znajdowali się oni nadal w szpitalach, lazaretach i domach „litościwych, patriotycznych warszawskich dam". Reszta stanowiła załogi twierdz. Poniatowski dyspono­wał więc w polu nadal bardzo szczupłą liczbą żołnierzy.

Naistotniejszą kwestią była jednak sprawa ustalenia planu dalszych działań. Sprawie tej poświęcono naradę, odbytą w Modlinie 24 kwietnia. Starły się na niej różne koncepcje. Książę Józef Poniatowski początkowo skłaniał się do pozo­stawienia większości piechoty w twierdzach Pragi, Serocka, Modlina i Torunia i rozpoczęcia na czele jazdy i jednego pułku piechoty walk o charakterze partyzanckim w depar­tamentach łomżyńskim i płockim oraz, działań dywersyjnych na terenie Galicji, oczywiście, gdyby zaistniały po temu odpowiednie możliwości. Był to bardzo ostrożny plan, które­go głównym celem było oszczędzanie szczupłej armii, nie narażanie jej na ryzyko zupełnego rozbicia i w konsekwencji czekanie na pomoc albo ze strony Rosji (zobowiązanej, o czym przypominam, do wystąpienia przeciw Austrii) lub Francji po zakończeniu - zwycięskim dla Napoleona, w to raczej nikt nie wątpił - działań na froncie głównym.

Zupełnie inną, skrajnie pesymistyczną koncepcję przed­stawił gen. Zajączek. Twierdził on mianowicie, że armia Księstwa nie jest w stanie stawiać dłużej oporu i w związku z tym powinna opuścić teren Księstwa i odmaszerować via Toruń, szlakiem Sasów pod skrzydła Wielkiej Armii.

156

W przypadku gen. Zajączka stanowisko takie jest zrozumiałe, jego „kondotierskie" poglądy były przecież szeroko znane. Co ciekawsze jednak, to również szef sztabu gen. Fiszer był zdania, że terytorium Księstwa obronić się nie da i propono­wał wycofać się pod osłonę silnej twierdzy w Gdańsku.

Z tymi defetystycznymi poglądami polemizowali gen. Sokol-nicki, Pelletier i Dąbrowski optując za kontynuowaniem pier­wotnej koncepcji przeniesienia wojny na teren nieprzyjaciela w myśl starej zasady hetmana Czarnieckiego z okresu Potopu „Ty Rakoczeńku do mnie na moje śmieci, ja do Ciebie". Znając temperamenty uczestników narady można przypusz­czać, że miała ona niezwykle burzliwy przebieg i zapewne, jak twierdzi gen. Prądzyński, nie zakończyła się żadnymi konkret­nymi ustaleniami. Zadecydowały o nich, jak zwykle, okoliczno­ści, a także (a raczej przede wszystkim) błędy przeciwnika".

Obrady w polskiej kwaterze głównej przerwała wiadomość, że w okolicy Radzymina pojawił się oddział około 300 huzarów, a wkrótce potem dalsze informacje o przeprawieniu się na prawy brzeg Wisły silnych oddziałów austriackich. Były to czołowe oddziały brygady straży przedniej generała Mohra wysłane już 23 kwietnia w celu obserwacji ruchów armii polskiej. Arcyksiążę Ferdynand stracił już wprawdzie nadzieję na szybkie zakończenie wojny, a ponadto nadal bardzo intere­sował się wielką polityką, a konkretnie kwestią zawiązania koalicji antynapoleońskiej, ale sytuacja zmuszała go do konty­nuowania działań wojennych w celu zlikwidowania resztek -jak sądził - armii Księstwa. Bardzo przy tym liczył na pomoc pruską. Byłoby to dla Austrii bardzo pomyślne rozwiązanie, gdyż oznaczałoby automatyczne przystąpienie Prus do wojny z Napolenem, a ponadto pozwoliłoby zaoszczędzić własnych żołnierzy. Na razie jednak Berlin nie odpowiadał na jego apel (choć doszły do Warszawy informacje ze Śląska twierdzące, że będzie ona pozytywna) i korpus VII zdany był na własne siły.

I. P r ą d z y ń s k i , Czterej ostatni wodzowie przed sądem historii, Kraków 1916, s. 98.

157

Dowództwo austriackie przypuszczało, że armia polska wycofa się aż pod Toruń lub ewentualnie w okolice Pułtuska. W pierw­szym przypadku korpus austriacki mógł pomaszerować również w stronę Torunia trasą na Błonie, w drugim sytuacja bardziej się komplikowała, gdyż trzeba było dokonać przeprawy przez Wisłę. Aby sprawdzić prawdziwość tych założeń, arcyksiążę Ferdynand polecił gen. Mohrowi skoncentrować swą brygadę, (5 batalionów piechoty, 6 szwadronów huzarów i 2 baterie, łącznie około 5000) ludzi i zaraz po zakończeniu rozejmu, tj. 23 kwietnia po godz. 5 po południu, przeprawić się na prawy brzeg Wisły. Następnie, po zorientowaniu się w sytuacji winien ruszyć w pościg za cofającymi się w popłochu -jak sądzono w austriackiej kwaterze głównej - Polakami. Priorytetowym zadaniem było jednak zdobycie Pragi. Sądzono zresztą, że Polacy opuszczą tę fortecę dobrowolnie. Zwrotu zaczepnego ze strony Poniatowskiego w austriackiej kwaterze głównej nie oczekiwano w żadnym razie, dlatego wysłano i tak w gruncie rzeczy słaby oddział.

Generał Mohr miał sporo kłopotów z przeprawą. Rzeka była wezbrana i wzburzona po wiosennych roztopach. Wiał silny wiatr, padał deszcz, brakowało środków przewozowych, a na domiar złego uciekli przewoźnicy. Pierwsze oddziały austriackie przeprawiły się wprawdzie zgodnie z planem, tj. po południu 23 kwietnia, ale reszta oddziałów brygady, bory­kając się z rzeką, osiągnęła Karczew dopiero 24 przed połu­dniem. Na pościg za wojskami polskimi było już za późno, więc Mohr postanowił zrealizować przynajmniej zadanie dru­gie. Wysłał więc pod Pragę 1 batalion Wołochów i 1 szwad­ron huzarów z zadaniem rozpoznania sytuacji. Oddział ten przybył na miejsce około godz. 3 nad ranem 24 kwietnia i został przywitany ogniem artyleryjskim.

Wobec tego Mohr dokończył koncentracji swej brygady i ruszył następnie również pod Pragę, otoczył ją swymi oddziałami i przez parlamentariusza wezwał mjr. Hornow-skiego do kapitulacji. Otrzymał jednak odpowiedź odmowną. Praga należała do silnych i nowoczesnych twierdz, a raczej

158 159

szańców przedmostowych i była wyposażona w 41 armat fortecznych i 600 ludzi załogi, niestety samych rekrutów ubranych jeszcze w większości w siermięgi (dziwne, że po wycofaniu się z Warszawy nie pomyślano o wzmocnieniu załogi tej twierdzy, leżącej pod bokiem armii austriackiej). Swą decyzję Hornowski poparł strzałami armatnimi, zmusza­jąc austriackiego dowódcę do wycofania się poza zasięg armat Pragi.

Przygotowując się do szturmu Mohr ustawił swą artylerię pod osłoną 1 batalionu pułku Vukassovicha, strzelców wołos­kich ukrył w domostwach Pragi leżących poza obrębem fortecy, a od północy, od strony Modlina i Serocka zabez­pieczył się kawalerią. Aby uniknąć wszelkich niespodzianek, polecił również mjr. Hoditzowi przesunąć dwa szwadrony z Ossowa do Nieporętu, a do Radzymina wysłał 1 batalion Wołochów. Sam z resztą brygady stanął w Grochowie i Wy­godzie.

Poniatowski powiadomiony o austriackim desancie stwo­rzył trzy grupy uderzeniowe. Pierwsza, pod dowództwem gen. Sokolnickiego, złożona z 12 pułku piechoty, 2 kompanii woltyżerów 8 pp, 2 pułku jazdy i dwóch dział, wzmocniona dodatkowo 500 osobowym oddziałem ochotników z War­szawy nacierała po osi Modlin - Jabłonna - Grochów.

Drugą kolumnę uderzeniową tworzyła kawaleryjska grupa gen. Kamieńskiego składająca się z 1 pułku strzelców kon­nych oraz 2 szwadronów 3 pułku ułanów. Miała się ona posuwać trasą Zegrze - Nieporęt - Okuniew.

Trzecią, najsilniejszą grupę, tworzył 5 i 6 pułk jazdy oraz 1 batalion 6 pułku piechoty i 2 działa. Dowodzący nią gen. H. Dąbrowski otrzymał zadanie zaatakowania Radzymina '2.

Równocześnie 1 batalion 6 pp pod dowództwem mjr. Krukowieckiego otrzymał polecenie udania się na lewy brzeg Wisły i rozpoznania sytuacji w rejonie Warszawy.

12 So 11y k, Kampania..., s. 84 oraz A. B i a ł k o w s k i , Pamiętnik stare­go żołnierza. Warszawa 1903, s. 89.

Reszta wojska, a więc 1, 2, 3 i 8 pułk piechoty oraz kilka szwadronów jazdy pod osobistym dowództwem ks. Poniatow­skiego maszerowały trasą z kierunku Modlina na Jabłonnę. Z tego ustawienia, a także ponawianych przez dowódcę upomnień o zachowaniu jak największej ostrożności wynika, że w polskiej głównej kwaterze bardzo obawiano się starcia z nieprzyjacielem, sądząc, że przeprawił się on przez Wisłę z odpowiednio dużymi siłami. Może nawet większością kor­pusu? Nie można z tej ostrożności czynić zarzutu Poniatow­skiemu, gdyż rzeczywiście, trudno było uwierzyć, że dys­ponujący tak ogromną przewagą arcyksiążę Ferdynand popeł­ni kolejny błąd niefrasobliwości i lekceważenia przeciwnika i będzie atakował „małymi paczkami", jak to określa A. Ci­chowicz?

Sokolnicki wyruszył z Modlina 25 kwietnia. Forsownym marszem doszedł do Jabłonnej, skąd po godzinnym mniej więcej odpoczynku wysłał ppłk. Fredrę z szwadronem 2 pułku jazdy i 2 kompaniami piechoty z zadaniem udania się w kie­runku Miłosnej i zablokowania od tej strony drogi do Grocho­wa. Sam zaś z resztą swej grupy pomaszerował w kierunku Pragi i Grochowa. Po wyjściu z lasu tarchomińskiego zobacz­ył blokującą mu drogę jazdę austriacką, a dalej masy piechoty otaczające fortyfikacje Pragi, gdyż Mohr nie rozpoczął jesz­cze szturmu i kontynuował pertraktacje z mjr. Hornowskim. Ta opieszałość generała miała również znaczący wpływ na rezultat powierzonej mu operacji.

Sokolnicki mimo zmęczenia swych wojsk przeprowadził natychmiastowy atak na huzarów zajmujących Bródno i Tar­gówek. Spędził ich i kontynuując natarcie uderzył na batalion Wołochów stojący na Szmulowiźnie. Strzały karabinowe i ar­matnie zwabiły Warszawiaków nad Wisłę. Obsiedli oni wały i skarpy wiślane obserwując przebieg walki, jak zawody sportowe lub spektakl teatralny. Podobno przebieg walk obse­rwował również z okien zamku sam arcyksiążę Ferdynand. Jeśli to prawda, to nie miał on zbyt wielu powodów do

160

zadowolenia. Bowiem świadomość, że są obserwowani przez tysiące rodaków, dodała żołnierzom polskim animuszu. Po krótkiej walce rozbili oni w ataku na bagnety Wołochów i zmusili ich do szybkiej rejterady.

Rozwój sytuacji najwyraźniej zaskoczył Mohra. Nie dys­ponował on pod Grochowem siłami całej swej brygady, gdyż 1 batalion pułku Vukassovicha i pół baterii armat stały na wschód od Pragi, w Wygodzie. Czekając na ich nadejście i chcąc zyskać na czasie Mohr osłonił się przed polskim atakiem 3 szwadronami huzarów palatyńskich, ustawiając je na drodze do Grochowa.

Sokolnicki odpowiedział szarżą 1 szwadronu ułanów 2 puł­ku jazdy pod dowództwem płk. Tyszkiewicza. Wywiązała się walka kawaleryjska, w której górę wzięli ułani. Jednak opór huzarów pozwolił piechocie Vukassovicha dojść w rejon Grochowa.

Wyparty z Bródna, Targówka i Szmulowizny Mohr zajął dość mocną pozycję w rejonie Grochowa opierając się swym lewym skrzydłem o las i bagna graniczące z Wisłą od strony Saskiej Kępy. Gros swych sił skoncentrował w Grochowie. Wejścia do wioski broniła bateria złożona z 4 armat pod osłoną jednego batalionu piechoty, a biegnącą środkiem wsi drogę zamkała tzw. kobylnica13, poza którą stanęła druga bateria również czterolufowa i pozostałe bataliony piechoty (a więc trzy, gdyż 1 bronił skraju wioski, a 1 zajmował Radzy­min).

Sokolnicki przez jakiś czas zwlekał z rozpoczęciem natar­cia czekając na sygnał od Fredry, jednak widząc, że nie­przyjaciel umacnia się na zajętej pozycji zdecydował się na atak posiadanymi siłami. Centrum utworzyły 2 bataliony 12 pp. W luce między nimi ustawiono dwie armaty, którymi dowodził kpt. Adam Sołtan. Na lewym skrzydle stanął szwad­ron ułanów 2 pułku z dowódcą pułku płk. Tyszkiewiczem na

13 Kobylnica lub kobylica to bariera z drzewa pełnego kotów lub gałęzi, którą zamykano bramy lub drogi.

161

czele, a na prawym oddział ochotników warszawskich. Na czele kolumny posuwała się linia tyralierów utworzona z kompanii woltyżerskiej przybyłej z Pragi.

Mohr spróbował zatrzymać natarcie tej kolumny uderze­niem trzech szwadronów huzarów, ale wówczas ponownie ruszył do szarży z lewego skrzydła szwadron Tyszkiewicza. Po raz drugi w tym dniu ułani, choć o wiele słabsi liczebnie, powstrzymali i rozproszyli huzarów, a potem zmusili do wycofania się. Atakując z impetem polscy jeźdźcy dotarli do ustawionej przed wsią baterii i zdobyli ją, ale wówczas kontratakowała ukryta wśród chałup na skraju wioski tyraliera piechoty, zmuszając polską jazdę do porzucenia armat.

W tym momencie ruszyło do natarcia polskie centrum. Ustawione na piaszczystych wzgórzach w pobliżu wioski dwa polskie działa podjęły nierówny pojedynek z baterią austriac­ką. Kolumna piechoty dowodzona przez dowódcę pułku płk. Weyssenhoffa wdarła się do wsi spędzając broniącą jej skraju piechotę i mimo ognia artyleryjskiego dotarła do wspomnianej kobylnicy, wokół której rozgorzał gwałtowny i zacięty bój na białą broń. Wzięło w nim udział kilku ułanów dowodzonych przez Walichnowskiego adiutanta generała i ks. Marcelego Lubomirskiego. Pokonali oni zaporę i uderzyli lancami i szab­lami na kanonierów zabijając wielu i umożliwiając saperom zrąbanie przeszkody tak, że „piechota przebywszy kobylnicę cząstkami uformowała się znowu w kolumnę do szturmu, leciała raczej niż postępowała w ataku" 14.

Brygadę Mohra uratowało spóźnienie ppłk. Fredry, który zgubił chyba drogę i pomaszerował trasą na Ząbki, w rezul­tacie wykonał ponad 30 kilometrowy rajd maszerując przez bezdroża i bagna tak, że w okolice Grochowa nadszedł dopiero wieczorem, wówczas gdy piechota Mohra była już w odwrocie. Tym niemniej uderzenie kawalerii na prawe

14 B. P a w ł o w s k i , Dziennik historyczny przedniej straży wojska pol­skiego pod dowództwem gen. Sokolnickiego od dnia 15 kwietnia 1809 r. do końca kampanii, Kraków, 1809, s. 13 - 15.

li — Raszyn 1809

162 163

skrzydło Mohra załamało ostatecznie jego obronę. Oddziały austriackie poszły w rozsypkę, wycofując się najpierw w rejon Gocławia i Wawra, a potem Karczewa. Wprawdzie Sokolni-cki z powodu nocy nie mógł kontynuować pościgu, ale i tak straty austriackie były znaczne. Sokolnicki w swych notatkach twierdzi, że na placu boju zostało około 1000 zabitych i rannych, 300 dostało się do niewoli. Podobne, choć nieco mniejsze liczby podaje Sołtyk. Straty własne Sokolnickiego były nieduże, 15 zabitych i 80 rannych. Bitwa o Grochów, a raczej o Pragę zakończyła się więc sukcesem strony pol­skiej. Sokolnicki dysponując znacznie słabszym oddziałem zdołał odblokować tę miejscowość, pokonać Mohra i zmusić go do wycofania się do punktu przeprawy.

W ogólnych zarysach spełnił również swe zadanie płk Sierawski ze zgrupowania Dąbrowskiego. Jego grupa składają­ca się z 2 batalionu 6 pp i szwadronu 3 pułku jazdy dotarła do Radzymina około 2 w nocy. Miasteczko to, położone wówczas mniej więcej w środku dużej polany i otoczone ze wszystkich stron lasami, było obsadzone przez batalion Wołochów i pluton huzarów z grupy Hoditza. Nieprzyjaciel był uprzedzony o zbli­żaniu się polskiej kolumny przez swe posterunki kawaleryjskie, które zdołały wycofać się do miasta i zajął silne pozycje obsadzając domy i zabudowania gospodarcze na skraju wsi.

Sierawski rozpoczął atak przed świtem. Kompania kpt. Rybińskiego nacierała od czoła, podczas gdy dwie kompanie pod dowództwem Wajakowskiego dokonały manewru oskrzy­dlającego miasto od prawej strony. Sam Sierawski z pozostałą piechotą, szwadronem jazdy i armatami stał w odwodzie przy drodze grochowskiej.

Wołosi znani ze swych umiejętności strzeleckich otworzyli gęsty ogień do zbliżających się kolumn, jednak nie zdołali ich zatrzymać. Doszło do walk wręcz w domach i na ulicach miasta. Przez duższy czas szala zwycięstwa ważyła się to na jedną to na drogą stronę. Około godz. 7.00 Sierawski polecił ostrzelać miasto z armat i to przesądziło o wyniku walki.

Wołoska piechota wycofała się poza miejskie zabudowania. Jednak nie wszyscy. Kilka odciętych od reszty oddziałów zabarykadowało się w domach i stodołach, skąd ostrzeliwali zbliżających się Polaków. Jednak atak kompanii Rybińskiego zmusił ich do złożenia broni.

W ślad za wycofującym się trasą Okuniewską batalionem mszyła polska jazda. Piechota wołoska posuwała się dwiema kolumnami osłanianymi przez huzarów. Na widok ścigają­cych ich ułanów piechurzy skryli się w lasach rozciągających się między Nadmą a Wołominem, a potem nieoczekiwanie przeszli do konrataku, rozpraszając polski szwadron i zmusza­jąc go do odwrotu aż do Radzymina. Doszli do rynku, na którym natknęli się na kampanię kpt. Rybińskiego. Przywitała ich ona ogniem. Odezwała się również artyleria. Wołosi nie wytrzymali ostrzału i ponownie w popłochu opuścili miasto chroniąc się w okolicznych lasach. Według posiadanych źró­deł (polskich) Wołosi i huzarzy utracili w tej potyczce około 200 ludzi w zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

Nie był to jednak kres niepowodzeń nieszczęsnych Woło­chów. Po nocy spędzonej w lasach ruszyli oni na zachód pragnąc dołączyć do głównych sił brygady Mohra. W chwili, gdy doszli do Kobyłki, spadło na nich nieoczekiwane uderze­nie grupy jazdy gen. Kamieńskiego, która właśnie nadeszła maszerując trasą z Ząbek do Okuniewa. Polscy kawalerzyści ponownie rozproszyli batalion i wzięli do niewoli około 80 żołnierzy. W ręce gen. Kamieńskiego dostała się też instrukcja mjr. Hoditza dla dowódcy batalionu mjr. Kreitera zlecająca mu obserwację twierdzy w Serocku i zburzenie mostu na Narwi pod Rynią, celem uniemożliwienia przeprawy z tej twierdzy 15.

27 kwietnia wszystkie polskie grupy otrzymały rozkaz z kwatery głównej cofnięcia się za linię Narwi. Wyjątek stanowiła grupa Sokolnickiego, której Poniatowski polecił przegrupować się do Białołęki.

15 Soł tyk, Kampania..., s. 85 i nast., C i c h o w i c z , Rok..., s. 6 0 - 6 1 , Pawłowski, Historia..., s. 178 - 179 i Zych, Armia..., s. 124-125.

164

Dwudniowe walki w okolicach Pragi, Grochowa i Radzy­mina zakończyły się więc generalnym sukcesem polskim. We wszystkich starciach górą byli Polacy zmuszając nieprzyjacie­la do wycofania się na pozycję wyjściową w Karczewie. Można sobie nawet wyobrazić złość i niepokój arcyksięcia obserwującego zmagania i następnie klęskę swego generała pod Pragą i Grochowem. Ale prawdą jest również i to, że operacja ta nie do końca się powiodła. Zawiodła przede wszystkim koordynacja działań. O pomyłce Fredry już wspo­minaliśmy. Ważniejsze jednak było to, że nie wykonała swego zadania również grupa gen. Kamińskiego, która miała ubez­pieczać grupę Sokolnickiego od strony lewego skrzydła. Jazda Kamińskiego posuwała się zbyt wolno i dotarła do Ząbek już po skończonej bitwie i zatrzymała się tam na noc, nie biorąc w tym dniu żadnego udziału w walce. Trudno nie przyznać więc racji Sokolnickiemu, który twierdzi w swym pamiętniku, że „Niemasz wątpliwości, że z tych 5000, których generał Mohr miał pod sobą [...] nogaby nie uszła, gdyby kawaleria zrobiła była swą powinność".

Nie można natomiast czynić Poniatowskiemu zarzutu zbyt­niej ostrożności. Naczelny wódz miał pełną świadomość trud­nego położenia swej armii (desant austriacki w okolicy Mod­lina mógł odciąć go zupełnie od podstawy operacyjnej) i sła­bości własnych sił nie mógł więc zaryzykować gwałtownego ruchu do przodu nie mając pełnego rozeznania w kwestii sił i zamierzeń Austriaków. Musimy też pamiętać, że był on wychowany w konserwatywnej szkole propagującej teorię „wojny bez bitew" i dopiero powoli wyzwalał się ze starych, złych nawyków.

ZDOBYCIE PRZEDMOŚCIA POD OSTRÓWKIEM

Ostatnie dni kwietnia upłynęły bez większych starć. Generał Mohr cofnął swe oddziały poza rzekę Świder i tam oczekiwał

165

nadejścia pomocy ze strony głównych sił korpusu. Rzeczywiś­cie, zdenerwowany przebiegiem walk o Grochów, arcyksiążę Ferdynand podjął decyzję o wysłaniu na prawy brzeg pułku piechoty Bailleta (złożonego ze starych, doświadczonych żoł­nierzy w większości emigrantów francuskich i wallońskich) oraz 4 szwadronów huzarów palatyńskich celem wsparcia swej straży przedniej. Grupę tę przesunięto do miejscowości Góra, a dowództwo nad nią objął feldmarszałek Schaurouth.

Równocześnie też dowódca korpusu polecił jak najszybciej zbudować most przez Wisłę, który zapewniłby mu bezpieczną i łatwą komunikację z prawym brzegiem. 26 kwietnia rozpo­częto gromadzenie materiałów budowlanych, najczęściej re-kwirowanych siłą wśród miejscowej ludności, gdyż, jak pa­miętamy, korpus VII nie posiadał własnych pontonów.

26 kwietnia o 10 rano grupa Schauroutha rozpoczęła prze­prawę swych oddziałów na prawy brzeg Wisły. Wkrótce jednak arcyksiążę zmienił zdanie i doszedł do wniosku, że nawet wsparcie Mohra jednym pułkiem piechoty i kilkoma szwadronami jazdy nie pozwoli mu stawić czoła armii Ponia­towskiego. Przekazał więc dowódcy straży przedniej rozkaz, aby pozostał wprawdzie na prawym brzegu, ale w przypadku gdy uzna, że nacisk Polaków jest zbyt silny, przeprawił się na lewy brzeg Wisły, lub, jeśli będzie to niemożliwie, wycofał się do Sandomierza.

Ostatecznie, po kilkakrotnej wymianie korespondencji 27 kwietnia Mohr otrzymał wreszcie rozkaz powrotu na lewy brzeg Wisły. Przeprawa brygady trawała dwa dni i zakończyła się 28 kwietnia rano. Nie obyło się przy tym bez przykrych wypadków, gdyż rozbiła się jedna z tratew wioząca kompanię pechowych, jak się okazało, Wołochów i wielu żołnierzy utonęło w nurtach wezbranej rzeki.

28 kwietnia do Góry przybył sam arcyksiążę, aby osobiście zorientować się w sytuacji i po inspekcji podjął ostateczną decyzję w sprawie budowy mostu właśnie w tej miejscowości. Realizację tego przedsięwzięcia zlecił mjr. Neumannowi i kpt.

166

inż. Waltherowi, który miał zbudować przedmoście. Udzielił też obu budowniczym zezwolenia na dokonywanie dalszych rekwizycji.

Prace przy budowie mostu oraz szańca przedmostowego obok miejscowości Ostrówek mieli wykonywać żołnierze pułku Bailleta - Latoura i miejscowa ludność. Zwłaszcza ta ostatnia, gdyż przy samej tylko budowie szańców zatrudniono 700 robotników cywilnych. Neumann wziął się nader energicznie do pracy. W Warszawie znaleziono 11 blaszanych pontonów, rozesłane patrole odbierały mieszkańcom okolicznych wiosek wszelkie łódki, galary, liny i kotwice. Drzewo na budowę mostu i palisadę szańca przedmostowego ścinano w lasach wilanowskich. Prace postępowały bardzo szybko jak na ówcze­sne warunki i 2 maja most był już na ukończeniu. Brakowało jedynie sześciu łodzi, które miały być sprowadzone z Mnisze-wa. Spodziewano się ostatecznego ukończenia robót w dniu 3 maja. Szybko posuwały się również prace przy budowie szańca przedmostowego w okolicy wsi Ostrówek, gdyż w dniu 2 maja był on już oszańcowany i zamknięty, zdolny stawić opór piechocie. Brakowało tylko palisady i nie wykończona była jeszcze fosa. Były to dość obszerne fortyfikacje, mogące pomieścić załogę liczącą 1000 żołnierzy, 7 armat i 3 haubice.

W związku z informacjami o pojawiających się w okolicy podjazdach polskich, w dniu 2 maja Schaurouth przerzucił przez Wisłę następny batalion pułku Bailleta. Po tym wzmoc­nieniu załogę przedmościa na początku maja stanowiły 2 bata­liony piechoty, dywizjon huzarów oraz półbateria artylerii lekkiej.

Również oddziały polskie nie przejawiały w ostatnich dniach kwietnia większej aktywności, ograniczając się do przeprowadzania, niezbyt zresztą skutecznego, rozpoznania sił i zamiarów nieprzyjaciela. 28 kwietnia sztab polski wiedział już, że silny oddział austriacki wymaszerował z Warszawy przez Czerniaków do Góry, nie znano jednak jego składu i liczebności. Domyślano się, że arcyksiążę zechce prze-

167

kroczyć Wisłę większymi niż dotąd siłami i aczkolwiek nie miano jeszcze pojęcia o rozpoczętej właśnie w tym dniu budowie mostu, zdecydowano się wzmocnić garnizon Pragi, która w tej sytuacji stawała się najważniejszą twierdzą, cztere­ma kompaniami fizylierów oraz dwudziestoma artylerzystami. Kolumnę tę konwojował aż do Pragi Sokolnicki, dysponujący obecnie 6 i 12 pp, trzema kompaniami 8 pp, 5 pułkiem jazdy, szwadronem 1 pułku jazdy i 2 działami. Głównym jego zadaniem było przeprowadzenie rozpoznania w rejonie Ra­dzymina i Kobyłki.

29 kwietnia polska kwatera główna została zaalarmowana informacją o budowie mostu przez Wisłę, a także o prze­prawianiu się nowych jednostek austriackich przez Wisłę. Mjr Hornowski informował o 7000 żołnierzy, niektórzy infor­matorzy twierdzili, że było ich znacznie więcej, nawet 12 000. Spowodowało to wzrost zdenerwowania i obaw w polskim dowództwie. Obawiając się o los wysuniętej do przodu swej straży przedniej pod dowództwem Sokol-nickiego Poniatowski polecił gen. Dąbrowskiemu przesunąć się ze swą grupą (3 i 6 pułk jazdy, 1 pp i cztery armaty) do Radzymina, aby w razie nagłego zwrotu wydarzeń mógł udzielić wsparcia Sokolnickiemu. Polecono również Dąbrow­skiemu dokonania siłami kawalerii zwiadu w kierunku Stani­sławowa i Okuniewa.

Jako dodatkowe zabezpieczenie zarówno obu wysuniętych grup uderzeniowych, jak i twierdzy w Serocku (która w tym czasie była przedmiotem szczególnej troski dowództwa) stwo­rzono nowe zgrupowanie pod dowództwem gen. Zajączka składające się z trzech batalionów piechoty, 2 pułku jazdy i czterech dział i przesunięto je w rejon tego miasta. Reszta sił polskich, a więc 2 i 3 pp, kilka wydzielonych szwadronów jazdy i cała artyleria w sile 32 armat stanowiła odwód naczelnego dowódcy i zajmowała pozycje w rejonie Modlin - Jabłonna.

Poniatowski znalazł się w nader trudnej sytuacji. Wiedział o pracach w Górze i Karczewie i zdawał sobie sprawę, że

168

ukończenie ich pozwoli Austriakom odzyskać swobodę opera­cyjną, a on sam znajdzie się w bardzo trudnej sytuacji, praktycznie pozbawiony możliwości stawiania dalszego opo­ru. Z drugiej jednak strony obawiał się podjąć bardziej zdecydowane działania nie mając dokładnych informacji o sile wojsk austriackich w rejonie Karczewa. Wreszcie, nie mogąc się ich doczekać 1 maja zdecydował się na bardziej energiczny ruch. Polecił mianowicie Dąbrowskiemu zająć Okuniew, na jego miejsce do Radzymina przesunął grupę Zajączka, a i sam przesunął się w stronę południową. Jakby w nagrodę za odwagę właśnie w tym dniu sprawa mostu i sił austriackich zgromadzonych w Karczewie wyjaśniła się definitywnie. Stało się to głównie dzięki gen. Rożnieckiemu. 30 kwietnia został on wysłany przez Dąbrowskiego z 6 pułkiem jazdy celem nawiązania kontaktu z Sokolnickim. Tym razem dowódca kawalerii wykazał się należytą energią i sprawnością. Już wieczorem tego dnia dotarł do Stojadłów, nawiązał kontakt z Sokolnickim i przekazał do jego dyspozycji 1 szwadron jazdy, a następnie dotarł nad Świder, gdzie od miejscowej ludności uzyskał wreszcie informacje, z których wynikało, że most na Wiśle jest już na ukończeniu, podobnie jak i przyczó­łek na prawym brzegu, broniony przez oddział składający się jedynie z kilkuset piechurów i kilkuset huzarów.

Raport ten dotarł do kwatery głównej prawie równocześnie z potwierdzającym go w całej rozciągłości meldunkiem Soko-lnickiego sprządzonym na podstawie obserwacji poczynio­nych przez płk. Turnę, który dotarł aż do Osiecka, skąd donosił, że ukończenie mostu może nastąpić najpóźniej w cią­gu dwu dni, a przedmościa w Ostrówku broni kilkaset piechu­rów oraz trzy armaty. Opierając się na tych danych Sokolnicki proponował w raporcie do naczelnego wodza natychmiastowe zaatakowanie i zdobycie przyczółka zanim zostanie ukoń­czony, a następnie zniszczenie go, podobnie jak i mostu.

Informacje te wywołały duże wrażenie w polskiej kwaterze głównej, ale Poniatowski nadal wahał się przed podjęciem

169

decyzji zaatakowania przedmościa. Swoją drogą to niezmiernie ciekawe, jak bardzo zmienił się ten człowiek pod ciężarem spoczywającej na nim odpowiedzialności. Z pełnego fantazji i polotu playboya, zadziwiającego swymi eskapadami całą War­szawę, stał się ostrożnym, wręcz momentami kunktatorskim wodzem często wahającym się przed podjęciem ostatecznej decyzji. Tym samym stał się on najwymowniejszym potwier­dzeniem tezy Clausewitza, że „śmiałość staje się tem rzadszą im wyżej wstępujemy po szczeblach hierarchii wojskowej".

Zgodnie więc z tą zasadą również i tym razem wódz naczelny nie podjął ostatecznej decyzji, lecz wydelegował gen. Pelletiera pełniącego na czas nieobecności gen. Fiszera funkcje szefa sztabu, aby na miejscu sprawdził nadesłane informacje i ocenił szanse ataku.

Pelletier drugiego maja przybył do Glinianki i natychmiast, wspólnie z Sokolnickim i Rożnieckim udał się pod osłoną czterech kompanii piechoty i jednego szwadronu kawalerii na rekonesans pod Ostrówek. Po rozejrzeniu się w sytuacji zgodził się na propozycję Sokolnickiego uderzenia na przyczółek jeszcze tego samego wieczoru, a właściwie w nocy z 2 na 3 maja.

Sokolnicki znany z umiejętności podejmowania błyskawi­cznych decyzji natychmiast przystąpił do działania. Ściągnął swe główne siły, a więc pułki 6 i 12 pp do Pietrowic i podzielił je na sześć grup. Cztery z nich miały uczestniczyć w natarciu, pozostałe dwie stanowiły odwód Sokolnickiego.

Pierwsza grupa uderzeniowa składała się z 2 kompanii woltyżerów i jednego szwadronu jazdy pod dowództwem ppłk. Kurnatowskiego. Zajęła ona wieś Glinki, skąd miała wyruszyć wzdłuż Wisły i uderzyć na szaniec przedmostowy od strony północnej. Druga, najsilniejsza, która, jak z emfazą pisze autor tego planu „miała być pogromem twierdzy", składała się z 5 kompanii grenadierów pochodzących z pułków: 6, 8 i 12. Dowództwo nad nią objął ppłk Blumer. Miała ona uderzyć na umocnienia od strony wsi Ostrówek. Grupy uderzeniowe

170

3 i 4 składały się z kompanii woltyżerskich 6 i 12 pp i miały działać w bliskiej od siebie odległości. Kolumna 3 zajęła wieś Kosomce, skąd miała zaatakować przybrzeżny narożnik okopów. Grupa 4 natomiast miała działać obok, po jej prawej stronie. Z zapisów w dzienniku generała Sokolnickiego wynika, że dowództwo nad nimi objął płk. Majaczewski. Obie grupy miały uderzyć od południa, gdzie były najsłabsze umocnienia. Ich odwodem był 1 batalion 6 pp pod dowództwem ppłk. Suchodolskiego. Odwodem dla głównej grupy uderzeniowej były 4 kompanie 2 batalionu 6 pp pod dowództwem pik. Sierawskiego zajmujące pozycje tuż nad Wisłą, pod Kosomcami.

Po wydaniu zarządzeń i zgrupowaniu wojsk na pozycjach wyjściowych Sokolnicki wysłał wieczorem 2 maja, o godzinie wpół do ósmej, kpt. Siemiątkowskiego z 5 pułku jazdy, z listem, w którym powołując się na rozkaz księcia Poniatow­skiego wzywał dowódcę austriackiego do poddania się i udzie­lenia odpowiedzi w ciągu 10 minut. Misja polskiego parla­mentarzysty przeciągnęła się jednak znacznie w czasie, gdyż ppłk Strauch komenderujący na przyczółku, poprosił o czas niezbędny do skontaktowania się ze swym dowództwem.

Feldmarszałek Schaurouth, który dowodził zgrupowaniem wojska na prawym brzegu Wisły, w okolicy Góry, nie wyraził zgody na kapitulację. Wręcz przeciwnie przysłał na prawy brzeg płk. Czerwinkę, dowódcę pułku Bailleta z dwiema pozostałymi kompaniami i polecił przekazać Sokolnickiemu oświadczenie, ,,iż honor i zaufanie w swem wojsku nakazują mu bronić się do upadłego" 16. Warto dodać, że kpt. Siemiąt­kowski wypełnił swą misję wyśmienicie, z talentem urodzone­go agenta wywiadu, albowiem porozumiewając się z oficera­mi austriackimi wyłącznie po francusku wpoił w nich przeko­nanie, że nie zna języka niemieckiego. Dzięki temu udało mu się usłyszeć rozkaz płk. Czerwinki przewiezienia czółnem oficera na drugą stronę Wisły. Świadczyło to wymownie, że

16 Dziennik historyczny..., s. 18.

171

most jeszcze nie jest gotowy, można więc nie obawiać się szybkiego nadejścia pomocy z lewego brzegu.

Atak polski nastąpił koło północy. Żołnierze zrolowali płaszcze, aby łatwiej rozpoznawać się w ciemnościach i ru­szyli ze swych stanowisk. Wokół panowała cisza zakłócana jedynie stukotem siekier na moście, gdzie mimo nocy podob­no nadal trwały prace ciesielskie. Grupy uderzeniowe szły w zwartych kolumnach kryjąc się za zasłoną szuwarów, łóz i innych nadrzecznych zarośli, z nadstawionymi bagnetami, gdyż Sokolnicki chciał zdobyć szaniec atakiem na bagnety.

Szturm przebiegał niezupełnie zgodnie z rozkazami Sokol­nickiego, gdyż kolumna północna spóźniła się z powodu bardzo złej drogi i licznych bagnisk i moczarów nadbrzeż­nych. Nie doszła na czas również najważniejsza kolumna ppłk. Blumera. Sokolnicki twierdzi, że stało się to z winy jej dowódcy, który zmarnował czas nie mogąc sobie poradzić z jej sformowniem. Prawda jednak wyglądała nieco inaczej. Blumer idąc ze swą kolumną obok wsi Ostrówek natknął się nieoczekiwanie na kompanię piechoty austriackiej pozosta­wionej tam przez płk. Czerwinkę z zadaniem powstrzymania przeciwnika i podpalenia wsi w celu oświetlenia przedpola. Doszło do krótkiej, ale zaciętej walki, po której oddział ten wycofał się za wały, tylko częściowo spełniwszy swe zadanie, udało mu się bowiem jedynie opóźnić marsz grupy Blumera i podpalić jedną tylko chałupę. Jednak z powodu tych opóź­nień pierwszy szturm się nie udał. Do akcji weszły jedynie grupy Majaczewskiego, które zaatakowały - zgodnie z pla­nem - południową stronę szańców, ale z niewielkimi stratami zostały odparte.

Sokolnicki ponowił uderzenie po niespełna godzinie, tym razem już całością sił. Walka była bardzo zacięta. Polskie kolumny wdarły się na koronę wałów. Grupie grenadierów z kolumny Blumera udało się zdobyć i zagwoździć 1 armatę, ale Austriacy (a raczej Francuzi i Belgowie) stawili dzielny i skuteczny opór. Zażarty bój na koronie wałów trwał

172

aż do wczesnego, wiosennego świtu. Wówczas Sokolnicki rzucił do natarcia jeden ze swych odwodów, grupę ppłk. Suchodolskiego. Uderzenie świeżego i wypoczętego batalionu zadecydowało o rezultacie szturmu. Zmęczeni żołnierze pułku Bailleta nie wytrzymali natarcia sił polskich i stawiając zacięty opór zaczęli cofać się w głąb przedmościa. W szarym świcie wstającego dnia walczono na bagnety, kolby i po prostu gołe ręce. Około godz. 5 rano szańce zostały zdobyte. Grupa żołnierzy z płk. Czerwinką na czele wycofała się do lewej, północnej strony okopów i zajęła stanowiska wśród stojących tam baraków. Ich strzały nie powstrzymały jednak atakujących z furią Polaków. Doszło znów do starcia wręcz. W bezpardonowej walce piechurzy polscy zdobywali barak po baraku.

Wypierani zewsząd nieszczęśni emigranci wallońscy i fran­cuscy próbowali przedostać się nad brzeg Wisły, zająć którąś z przycumowanych łodzi i przepłynąć na brzeg lewy. Niestety drogę do Wisły blokowały pododdziały 5 pułku jazdy. Grupa piechurów przedzierających się w stronę zbawczego pasma szuwarów i zarośli nadbrzeżnych została otoczona przez jeden z plutonów tego pułku jazdy. Uderzenie kawalerzystów prze­sądziło o klęsce dzielnych żołnierzy pułku Bailleta. Więk­szość z nich złożyła broń. Ci zaś, którym udało się wymknąć z otoczenia i dopaść brzegu rzeki, wypierani z zarośli przez polujących na nich kawalerzystów wpadli do rzeki, gdzie sporo z nich, nie chcąc pójść do niewoli, utonęło. Był wśród nich chorąży pułku, któremu nie udało się jednak zachować sztandaru (lub też pójść z nim na dno), gdyż już w nurtach rzeki dopadł go kapral 5 pułku jazdy Koburzyński i wyrwał mu go.

Inna grupa żołnierzy austriackich wycofała się w stronę stojącego nad rzeką młyna, obok którego zakotwiczono jedną z kryp mających w dniu następnym służyć do budowy mostu. Zamysł przeprawienia się nią nie powiódł się, gdyż stojąca na brzegu piechota polska otworzyła silny ogień zmuszając ich

173

do powrotu i poddania się. Walka była skończona. Z liczącego około 1628 żołnierzy pułku Bailleta ponad 1000 ludzi dostało się do polskiej niewoli (wśród nich płk Czerwinką, dowódca pułku), a reszta zginęła, zaginęła lub została ranna. Zdobyto 3 działa, w tym jedno uszkodzone oraz około 1000 karabinów i znaczną ilość innych zapasów. W ręce zwycięskich Polaków o mało nie wpadł sam feldmarszałek Schaurouth. Jak wynika z relacji uczestników bitwy, a także z wydanego w dniu 3 maja rozkazu ks. Poniatowskiego Schaurouth przed rozpo­częciem walki przybył do Ostrówka, został ranny podczas pierwszego natarcia i odpłynął natychmiast czółnem na lewy brzeg.

Zdobyte okopy obsadziły 4 kompanie fizylierskie 2 batalio­nu 6 pułku pod dowództwem ppłk. Bogusławskiego. Ich zadaniem było nie dopuścić do wykończenia mostu przez Austriaków, ale okazało się wkrótce, że wbrew pozorom nie było to wcale takie łatwe zadanie. W rejonie Góry Kalwarii, podobnie jak i w rejonie Warszawy, lewy brzeg Wisły znacznie góruje nad prawym umożliwiając skuteczny ostrzał. Austriacy ustawili tam silną baterię liczącą 14 (autor monografii gen. Sokolnickiego twierdzi, że było ich aż 40) armat i rozpoczęli ostrzał zbudowanych przez siebie umocnień zupełnie od strony Wisły otwartych. Zasypana gradem kul i kartaczy polska załoga zmuszona została do wycofania się na drugą stronę okopów i do szukania schronienia w niewykończonych jeszcze fosach. Mimo to jednak kilku żołnierzy zostało rannych i zabitych. Tym nie mniej łączne straty polskie w tej bitwie nie były zbyt duże i wyniosły około 50 zabitych i 120 rannych.

Obawiając się, aby Austriacy pod osłoną silnego ognia artyleryjskiego nie próbowali dokończyć budowy mostu i przeprawić większych sił na brzeg prawy, Sokolnicki roz­kazał kpt. Sołtykowi dowodzącemu szczupłą artylerią przy­dzieloną jego grupie, aby nocą z 3 na 4 kwietnia pod osłoną ciemności ustawił swe działa (obecnie już co najmniej cztery, gdyż dwa zdobyte na przyczółku były na pewno sprawne)

174

i zniszczy! go ogniem artyleryjskim. Nie doszło jednak do tego, gdyż dowództwo austriackie ostatecznie zrezygnowało z zamiaru ukończenia budowy i dokonania przeprawy w tej miejscowości. Nie wykluczone też, że jak twierdzą niektórzy autorzy, feldmarszałek Schaurouth obawiał się sforsowania rzeki przez zwycięskie wojska polskie. W każdym razie przybyły pod koniec dnia arcyksiążę Ferdynand rozkazał most rozebrać i ściągnąć na prawy brzeg. Bitwa o przyczółek i most pod Górą Kalwarią i Ostrówkiem była zakończonaI7.

17 Dziennik historyczny..., s. 16 - 21, a także: P a w ł o w s k i , Historia..., s. 181 i nast., Zych, Armia..., s. 126 i nast. S o 11 y k, Kampania..., s. 93 i nast. Sokoln ick i , Generał Michał Sokolnicki..., s. 177 i nast., Cichowicz, Rok 1809..., s. 64 i nast. oraz W e y s s e n h o f f , Pamiętnik..., s. 103 i następne.

WALKA O WISŁĘ - FAZA II

WYPRAWA GEN. MOHRA NA TORUŃ

W rozkazie dziennym z 3 maja ks. Józef Poniatowski napisał między innymi „Panami jesteśmy całego brzegu Wis­ty". Zdanie to odzwierciedlało bardzo trafnie sytuację obu armii. Każda z nich bowiem panowała nad swoim brzegiem rzeki rozdzielającej teren działań na dwie części. Z tym, że jak mówi stare przysłowie „gdy dwoje czyni to samo, to to nie jest to samo", to co było sukcesem armii Księstwa oznaczało równocześnie porażkę Austriaków, gdyż na długi czas utracili oni inicjatywę strategiczną. Do budowy nowego mostu nie mieli już wystarczajęcej ilości materiału, albowiem spora część łodzi i pontonów użytych do budowy mostu pod Górą uległa zniszczeniu w czasie walki i później, w trakcie pośpie­sznej jego rozbiórki, a nie było czym ich zastąpić. Arcyksiążę zaczął więc płacić cenę własnej nieprzezorności i lekceważe­nia przeciwnika, które kazały mu rozpocząć tę wyprawę bez zapewnienia sobie możliwości swobodnej komunikacji mię­dzy obu brzegami rzeki, zapewnienia sobie sprzętu niezbędne­go do budowy mostu, czyli pontonów!. Wisła była bowiem trudną barierą do przekroczenia dla ówczesnych armii. A tak­że za fatalne rozegranie bitwy pod Raszynem i wcale nie lepsze wyniki pierwszej fazy walki o Wisłę.

Obecnie, aby odzyskać inicjatywę, czyli, jak pisze jeden z teoretyków wojen „jedyny na wojnie pewny środek do

176

rozproszenia mgły niepewności" musiał przejść rzekę, a w za­istniałej sytuacji mógł tego dokonać jedynie w dwóch miejs­cowościach, w których stały gotowe mosty - w Sandomierzu lub Toruniu.

Obie ewentualności jak zwykle miały swoje wady i zalety. Obie przede wszystkim oznaczały znaczne wydłużenie czasu działań. Przeprawa pod Sandomierzem była łatwiejsza biorąc pod uwagę fakt, że zarówno most, jak i cały ten teren znajdowały się w rękach austriackich. Ale w praktyce ozna­czało to opuszczenie terenu Księstwa i przeniesienie wojny na teren własnej prowincji. A to mogło wywołać fatalne skutki, zwłaszcza oczywiście w sferze politycznej, ale nie tylko.

Wyprawa na Toruń natomiast nastręczała pewne problemy w sferze wojskowej (konieczność zdobycia silnej twierdzy)fale za to zapowiadała same korzyści w sferze politycznej, tak ważnej dla arcyksięcia. Był on bowiem nadal przekonany, że Prusy lada chwila wystąpią u boku Austrii przeciw Napoleonowi. Wskazy­wała na to między innymi działalność komendanta Śląska hr. Goetzena, który koncentrował wojsko nad granicą Księstwa. Zresztą w całych Niemczech wzrastał poziom antyfrancuskich i antynapoleońskich nastrojów i arcyksiążę Ferdynand byl pewien, że odpowiedź króla pruskiego na jego propozycję sojuszu musi być pozytywna. Dał temu wyraz informując w liście z 8 maja wspomnianego już gubernatora Śląska, że operację w kierunku Torunia podjął dlatego, aby „w oczekiwaniu rychłej korzystnej decyzji królewsko-pruskiego dworu znaleźć się bliżej Śląska i móc operować przeciwko ważniejszym okolicom Niemiec, podczas gdy ujarzmienie prawego brzegu Wisły pozostałoby zadaniem wojsk pruskich z Prus Wschodnich"'.

Mając na względzie tak olśniewające perspektywy arcy­książę mniejszą wagę przywiązywał do wielu niedogodności tej wyprawy. Między innymi do tego, że odchodząc tak daleko na północ oddalał się od swej bazy operacyjnej,

' C i c h o w i c z, Rok 1809..., s. 70.

177

le otwierał armii Księstwa wolną drogę do Galicji, na Kraków, a nawet na przełączę węgierskie. Zdawał się lekceważyć - jak zwykle - fakt, że nawet w wypadku zdobycia Torunia będzie miał przed sobą po prawej stronie Wisły silny trójkąt twierdz Modlin - Serock - Praga, który może mu znacznie utrudnić marsz w kierunku Galicji. Jeśli nie chciałby ich zdobywać, to musiałby omijać je łukiem, pozostawiając za swoimi plecami. No tak, ale wódz austriacki nie brał tego pod uwagę, bo przecież, „ujarzmieniem prawego brzegu Wisły" miały się zająć Prusy, jako prawowity właściciel tych terenów. Tak to znów, w tej dziwnej wojnie, w której operacje wojskowe Austriaków skojarzyły się jednemu z francuskich historyków sztuki wojskowej z menue­tem, względy polityczne wzięły górę nad wojskowymi. Bo warto zwrócić jeszcze uwagę na fakt, że dowództwo austriac­kie wyruszając w kierunku Torunia wcale nie było pewne, czy most w tym mieście jeszcze stoi! Znów więc, jak na początku kampanii, wojsko austriackie ruszało na wyprawę nie mając gotowego planu operacynego.

Decyzja wymarszu na Toruń zapadła w głównej kwaterze pruskiej już 3 maja. 4 i 5 maja wojsko ruszyło w kierunku Torunia, a 8 maja dopiero arcyksiążę dowiedział się z prze­chwyconego przypadkowo raportu komendanta Torunia, gen. Woyczyńskiego, że most jednak stoi, że Polacy są w trakcie budowy przedmościa na lewym brzegu Wisły i, że załoga twierdzy składa się zaledwie z trzech batalionów.

W tej sytuacji Ferdynand postanowił zaskoczyć Polaków o czym poinformował arcyksięcia Karola. W najbardziej optymistycznym wariancie jego plan zakładał obecnie zdoby­cie przedmościa, mostu i twierdzy. Jednak doświadczenie zdobyte w trakcie walk z Polakami pod Raszynem, Grocho­wem i Ostrówkiem nauczyły wodza austriackiego ostrożności, dlatego przewidywał również mniej optymistyczną możliwość opanowania jedynie przedmościa toruńskiego i mostu, a w najgorszym przypadku jedynie zniszczeń mostu, aby

12 — Raszyn 1809

178

uniemożliwić armii polskiej komunikację z lewym brzegiem Wisły.

Wykonanie tej operacji arcyksiążę powierzył brygadzie straży przedniej gen. Mohra, będącej, jak można sądzić z do­tychczasowych działań korpusu, „oddziałem do specjalnych poruczeń", zapewne dlatego, że jej dowódca był najbardziej rzutkim i energicznym generałem w korpusie.

Na tę wyprawę Mohr otrzymał pułk szwoleżerów cesar­skich będących poprzednio w brygadzie Branovacskiego, 1 batalion wołoski, pułk Vukassovicha, baterię konną i 2 hau­bice siedmiofuntowe. Główne siły korpusu, a więc brygady kawaleryjskie Spetha i Geringera i brygady piechoty Pflachera (w niepełnym składzie, gdyż pułk Weidenfelda pozostał jako załoga w Warszawie), Trautenberga i Civalarta doszły ^o Gąbina, gdzie zatrzymały się oczekując na wynik wyprawy Mohra „aby na wypadek powodzenia można było obsadzić to miasto [tj. Toruń - R.R] dostatecznymi siłami".

Jest rzeczą pewną, że arcyksiążę Ferdynand d'Este nader niecierpliwie oczekiwał wiadomości od Mohra, gdyż sytuacja w Galicji i w Księstwie stawała się - dla niego - coraz trudniejsza.

Przede wszystkim Poniatowski tym razem nie dał się zastraszyć i nie cofnął się w kierunku Torunia. Wręcz prze­ciwnie, szedł coraz głębiej w Galicję entuzjastycznie witany przez jej ludność. W dodatku w departamentach Księstwa położonych na lewym brzegu Wisły narastał opór przeciw Austriakom. Mnożyły się oddziały partyzanckie i regularne, a także milicje miejskie. Walka z nimi, narazie stosunkowo łatwa, wymagała jednak delegowania coraz większej ilości wojsk. A ponadto można było przypuszczać, że z czasem oddziały te okrzepną, nabiorą doświadczenia i skonsolidują się, a to rokowało jak najgorzej dla przyszłości uwięzionego praktycznie na tym brzegu Wisły VII korpusu.

W dodatku z głównego teatru wojny w Niemczech nad­chodziły mało pocieszające wieści o klęskach wojsk cesar-

179

skich2, a z listów hr. Stadiona wynikało, że Rosjanie być może zdecydują się wreszcie zrealizować swe zobowiązania sojusznicze i wkroczą do Galicji. Również wiadomości pouf­ne z dworu pruskiego przestały tchnąć optymizmem. Wpraw­dzie arcyksiążę nie otrzymał jeszcze oficjalnej odpowiedzi, ale wiele wskazywało na to, że nie będzie ona zbyt pomyślna dla Austrii.

W tej sytuacji Ferdynand d'Este utracił wiarę w ostateczy sukces i 11 maja przesłał na ręce cesarza i arcyksięcia Karola rozpaczliwy projekt zakładający oddanie Galicji Rosjanom, oczywiście po odpowiedniej deklaracji cesarza Austrii stwier­dzającej, że „W. C. M. nie znajduje się w stanie wojny z Rosją i pragnie utrzymać przyjaźń z tym dworem. Przez to Rosja będzie skompromitowana wobec Polaków, a nasza Galicja nie będzie zrewoltowana, ponieważ Rosjanie muszą we własnym interesie, ze względu na ich polskie prowincje utrzymywać porządek".

Równocześnie też arcyksiążę proponował zlikwidowanie polskiego frontu. Część jednostek korpusu powinna, jego zdaniem przejść w rejon Krakowa (oczywiście po przekazaniu Galicji Rosji) i pozostać tam aż do czasu wywiezienia zapa­sów, a później przemaszerować w rejon Bielska dla osłony przełączy Jabłonkowskiej. Główne siły natomiast powinny pomaszerować do Niemiec, pociągnąć za sobą pułki pruskie, podsycić antyfrancuskie powstanie i wywołać dywersję na tyłach armii napoleońskiej.

Wystąpienie z podobnym pomysłem świadczy wymownie o konsternacji, a raczej wręcz atmosferze klęski panującej w dowództwie austriackim. Arcyksiążę Ferdynand miał, jak z tego wynika, coraz mniej nadziei na sukces dyplomatyczny

2 Szczegółowy opis działań wszystkich korpusów Wielkiej Armii oraz przebieg działań na głównym froncie w Niemczech znajduje się w wielu opracowaniach, między innymi w książce S. L e ś n i e w s k i e g o pt. Wą­grom 1809, wydanej w tejże serii, dlatego też pozwoliłem sobie pominąć tę kwestię w niniejszym opracowaniu.

180

na dworze berlińskim, dlatego we wspomnianym projekcie nie mówi nic o Prusach, o współdziałaniu wojsk pruskich. Wszel­kie wątpliwości w tym względzie rozwiały się zresztą ostate­cznie 14 maja, kiedy to kpt. Flette przywiózł grzeczną w to­nie, ale zdecydowanie odmowną odpowiedź Fryderyka Wil­helma. Król pruski nie uległ złudzeniom i ułudzie rzekomych perspektyw na austriackie sukcesy w wojnie z Napoleonem i nie zamierzał na tak niepewnej szali kłaść bytu swego państwa. Dlatego też odmówił przyjęcia proponowanego mu Księstwa Warszawskiego i uchylił się od udzielenia Austria­kom jakiejkolwiek pomocy wojskowej.

W tej sytuacji arcyksięciu Ferdynandowi d'Este pozostała jedynie wiara w sukces gen. Mohra i swych wojsk pod murami Torunia.

Brygada Mohra maszerowała dość szybko i bez większych przeszkód. 11 maja osiągnięto Kowal, 12 Brześć Kujawski, a 13 forpoczty austriackie znalazły się w sąsiedztwie przed-mościa Torunia. Gen. Mohr postanowił wstrzymać się z ata­kiem do czasu nadejścia wsparcia w postaci dwu batalionów pułku Kottulińskiego. Była to decyzja o tyle słuszna, że nie miał i tak szans na zaskoczenie załogi Torunia, która była doskonale powiadomiona o zbliżaniu się nieprzyjaciela.

Zresztą przeprowadzony wspólnie z szefem austriackiego sztabu generalnego Bruschem rekonesans, w czasie którego dotarli oni skrajem lasu aż do pierwszych domów w Staw­kach, przekonały go, że sytuacja jest dla nich pomyślna. Most był niezniszczony, a umocnienia przedmostowe słabe i niewykończone.

Umocnienia Torunia składały się z dwóch linii obronnych. Zewnętrzną stanowiło siedem wysuniętych do przodu bas­tionów, obwiedzionych podmurowaną fosą i palisadą. Na ich konserwację zabrakło ongi pieniędzy w ubogim budżecie państwa i ich stan nie był najlepszy. Podobnie jak i drugiej linii, którą tworzył stary, wysoki mur z czasów krzyżackich również otoczony fosą i wzmocniony basztami.

181

Z lewym brzegiem miasto i twierdzę łączył most pontono­wy opierający się w odległości około 50 m. od brzegu o małą wysepkę wiślaną, właściwie piaszczystą sporą kępę. Mostu tego na lewym brzegu miał bronić szaniec przedmostowy, ale również ze względu na chroniczny brak pieniędzy władze Księstwa nie rozpoczęły w odpowiednim czasie jego budowy. Praktycznie rozpoczęto ją dopiero na początku maja 1809 r. wówczas, gdy armia arcyksięcia maszerowała już w kierunku miasta. Pracami kierował płk Hurtig, zatrudniając do prac ziemnych załogę twierdzy. 14 maja roboty te były jednak dalekie od ukończenia, szaniec ziemny był dopiero „zaledwie naszkicowany" i częściowo jedynie umocniony drzewem. Jego wartość obronna była więc niewielka, zwłaszcza, że ziemia w tej okolicy była piaszczysta.

Załogę twierdzy tworzyły nowosformowane trzecie batalio­ny 10, 11 i 12 pułku piechoty oraz 1 kompania artylerii, łącznie 3621 żołnierzy, podoficerów i oficerów. Byli to w większości rekruci, wcieleni do armii dopiero po ostatnim, kwietniowym poborze do wojska3. Na dokładkę w mieście nie było koszar i cała załoga kwaterowała w prywatnych domach co, w żadnym przypadku nie sprzyjało szybkiemu wyszkole­niu wojska, a zwłaszcza utrzymaniu w nim karności. Warto jeszcze wspomnieć i o tym, że w przeważającej części miesz­kańcy Torunia byli Niemcami tęskniącymi do czasów, kiedy Toruń należał do Prus i niezbyt w związku z tym przychylnie ustosunkowanymi do Księstwa.

Komendantem twierdzy był wspomniany już gen. Stanisław Woyczyński, stary i doświadczony żołnierz, wychowanek korpusu kadetów Stanisława Augusta. O zbliżaniu się nieprzy­jaciela został on powiadomiony przez władze cywilne już 11 maja i natychmiast podjął przygotowania do odparcia ataku obsadzając szańce przedmostowe 3 batalionem 11 pułku pie­choty oraz trzema działami pod dowództwem płk. Mielżyńs-

3 S o ł t y k , Kampania..., s. 105.

182

kiego. Dalsze trzy działa ustawiono na wyspie jako osłonę oddziału broniącego przedmościa.

Biorąc pod uwagę słabość umocnień na lewym brzegu Wisły oraz małą wartość bojową jego załogi, Mielżyński otrzymał polecenie utrzymywania całego swego oddziału na lewym brzegu jedynie w dzień. Na noc miał cofać się, wraz z artylerią, na kępę, pozostawiając w umocnieniach jedynie wzmocnione warty. Również w wypadku silnego natarcia przeciwnika, miał, po krótkim oporze, zniszczyć część mostu od strony brzegu i wycofać się na wysepkę.

Mohr zdecydował się na atak w dniu 15 maja. Zgodnie z planem ułożonym wspólnie z szefem sztabu Bruschem grupę uderzeniową utworzyły podzielone na trzy kolumny bataliony pułku Vukassovicha oraz artyleria brygady. Natarcie rozpo­częto o godz. 4 rano. Kolumny nieprzyjacielskie podeszły lasami w pobliże szańca. Pułkownik Mielżyński zauważył je dopiero w ostatniej chwili, ale sądził, że jest to silny podjazd wysłany w stronę Bydgoszczy, zamiast więc wydać dyspozyc­je do odwrotu na kępę rozpoczął ostrzał nieprzyjaciela.

Zorientował się w pomyłce dopiero wówczas, gdy artyleria austriacka otworzyła gwałtowny ogień na jego szańce, a kolu­mny z nastawionymi bagnetami rzuciły się biegiem do ataku. Ale wówczas było już za późno na rozpoczęcie w miarę składnego odwrotu. Zwłaszcza z tak niedoświadczoną załogą, łatwo poddającą się panice.

Na szczęście dla Polaków również i Austriacy nie zrealizo­wali precyzyjnie swego planu. Jedna z kolumn, którą dowo­dził osobiście płk Brusch, z niewiadomej przyczyny zmieniła kierunek natarcia, zamiast pomaszerować w stronę Wisły i zaatakować szańce od tyłu, od strony Podgórza, uderzyła na nie od czoła. Brusch doszedł do fosy, ale tu zginął „ugodzony kartaczami w kolano i trzema kulami w bok"4. Jego śmierć dość szybko obrosła w legendę i autor Opisu wypadków

4 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 227.

183

wojennych w Polsce pisze, że szef sztabu korpusu austriackie­go „zginął rzuciwszy się, jak mówią dobrowolnie na bagnety z żalu, że kapitulacja warszawska [a więc zajęcie Warszawy przez Austriaków - p. R.R.] przez niego radzoną była"5.

Śmierć dowódcy kolumny skomplikowała nieco przebieg ataku, gdyż dowódca batalionu kpt. Rogats nie znał planu natarcia. Tym niemniej, wsparty uderzeniem sąsiedniej kolu­mny przełamał dość szybko polską obronę. Błędu Bruscha naprawić się już jednak nie dało. Jego niczym nie uzasadniona i faktycznie dziwna zmiana kierunku natarcia i rezygnacja z ataku na najsłabiej bronioną i nie wykończoną część szań­ców tuż przy wyjściu na most uniemożliwiła Austriakom jego zdobycie. Wprawdzie bowiem załoga polska po krótkim opo­rze wycofała się w popłochu, ale u wylotu mostu zebrała się mała grupka oficerów i podoficerów stawiając zacięty opór atakującym Węgrom. „Osobliwy to widok widzieć nas czte­rech, mających tylko szpady w ręku i trzech podoficerów wstrzymujących całą kolumnę nieprzyjacielską" zanotował dowódca batalionu Mielżyński. Oczywiście opór tak małej garstki straceńców nie mógł trwać długo, ale i tak pozwolił polskim rekrutom wycofać się na wysepkę, a nawet zabrać ze sobą jedno działo.

Trudno nie wyrazić szacunku dla bohaterstwa ludzi bronią­cych mostu, ale trudno też nie wyrazić zdziwienia, że mogli oni aż tak długo powstrzymywać uderzenie trzech batalionów piechoty węgierskiej pułku, który cieszył się sławą najlep­szego w korpusie VII.

W zamieszaniu i ferworze walki Polacy zapomnieli jednak o sprawie najistotniejszej, a mianowicie o zniszczeniu odcinka mostu łączącego lewy brzeg z wysepką. W ślad za ustępującą krok po kroku grupką obrońców, na wąski pontonowy most wdarła się więc kolumna Austriaków. Przez moment wydawa­ło się, że nic ich nie powstrzyma, że w pełnym impecie

5 Opis wypadków wojennych w Polsce..., s. 21.

184

przebędą 50 metrów dzielących ich od wyspy, zdobędą ją i staną się panami całego mostu. Tak się jednak nie stało. Opór grupki Mielżyńskiego pozwolił załodze kępy uchłonąć z pierwszego wrażenia. Odezwały się działa kierowne przez ppłk. Hurtiga. Kartacze wystrzeliwane z najbliższej odległości wprost w ataku­jącą kolumnę wyrządziły ogromne straty, żłobiąc krwawe bruzdy w ściśniętej, stłoczonej masie ludzkiej. Znów, podobnie jak kilka tygodni temu pod Raszynem, ogień polskich armat zatrzymał pewnego zwycięstwa, triumfującego przeciwnika.

Po chwili strzałom armatnim zawtórowały salwy piechoty, gdyż komendant twierdzy obserwując rozwój wypadków na lewym brzegu przerzucił na kępę dwie kompanie fizylierów pod dowództwem por. Białkowskiego. Kolumna austriacka rozpoczęła odwrót6. Wówczas doraźnie zebrana grupa ochoW ników wpadła na most, zerwała najbliższe wysepce dylowania mostu, a resztę podpaliła odgradzając ogniem obrońców kępy od nieprzyjaciela. W tych warunkach ponawiane uderzenia kolumny austriackiej nie miały już szans powodzenia, a po około godzinie nie było już połączenia między lewym brze­giem Wisły a wysepką. Walka ustała.

W godzinach popołudniowych gen. Mohr wysłał parlamen-tariusza do gen. Woyczyńskiego z żądaniem poddania się w ciągu 24 godzin, a w przeciwnym razie grożąc spaleniem miasta. Biorąc pod uwagę możliwości brygady austriackiej, a także jej dotychczasowe, w sumie niezbyt duże dokonania, można uznać tę zapowiedź za, delikatnie mówiąc fanfaronadę. Odpowiedź komendanta twierdzy pozbawiła generała austria­ckiego wszelkich złudzeń. Woyczyński zgadzał się na prowa­dzenie rokowań dopiero wówczas, gdy nieprzyjaciel „obróci miasto w perzynę, zrobi wyłom, ostatni mur zniesie i zagrozi ostatniemu schronieniu załogi".

W następnych dniach Mohr próbował ostrzeliwać miasto jednak z niewielkimi rezultatami, gdyż nie dysponował ar-

6 A. B i a ł k o w s k i , Pamiętnik starego żołnierza, s. 100 i nast., a także Relacja gen. Woyczyńskiego, Toruń 21 V 1809, Teki Staszewskiego.

185

matami odpowiednio dużego kalibru, a ponadto brakowało mu amunicji. W rezultacie jego strzałów w mieście spłonął jedy­nie niewielki magazyn z sianem. Natomiast baterie polskie ustawione na kępie wiślanej i w różnych punktach miasta, nad brzegiem Wisły wkrótce zmusiły Mohra do cofnięcia batalio­nów pułku Vukassovicha do wsi Stefki, gdyż nie chciał narażać ich na niepotrzebne straty. Sytuacja jego brygady była tak trudna, że na żądanie arcyksięcia, aby kontunuował per­traktacje z Polakami, oświadczył, że uczyni to jedynie wów­czas, gdy otrzyma działa 12- lub 18-funtowe. W przeciwnym razie narazi się jedynie na kompromitację.

W rezultacie, po serii sprzecznych rozkazów, Ferdynand d'Este zdecydował się wreszcie wycofać tę brygadę spod Torunia do Łęczycy, a następnie do Warszawy, pozostawiając w Łęczycy jeden batalion pułku Kottulińskiego i dwa szwad­rony huzarów pod dowództwem płk. Raigecourta.

Wyprawa gen. Mohra na Toruń zakończyła się więc zupeł­nym fiaskiem. Wojskom austriackim nie udało się zrealizować w pełni nawet najbardziej pesymistycznego wariantu planu, gdyż zniszczono jedynie fragment mostu toruńskiego.

ZDOBYCIE SANDOMIERZA

„Wojna jest dziedziną niepewności" stwierdził ongi strateg niemiecki, gen. Moltke, dodając, że „od początku operacji wszystko jest niepewnem, prócz tego, ile woli i energii ma wódz w samym sobie". Gdyby Poniatowski znał te słowa, to zapewne potwierdziłby je w całej rozciągłości. Zaledwie bowiem przynajmniej częściowo wyjaśniła się sytuacja nad Wisłą to pojawiły się komplikacje rosyjskie.

W dowództwie polskim nie znano oczywiście przebiegu poselstwa Schwarzenberga i zapadłych wówczas nad Newą ustaleń, mimo to jednak bardzo niepokojono się stanowiskiem Rosji. Prawdę mówiąc w Warszawie nigdy nie ufano zapew-

186

nieniom sojuszniczym Aleksandra rozumując - ze wszech miar słusznie - że w interesie zarówno państwa rosyjskiego, jak i jego władcy, leży jak najszybsza likwidacja nawet najskromniejszych zalążków niepodległej Polski.

Obawy co do stanowiska Rosji wzmogły się niebywale, gdy 1 maja dotarła do głównej kwatery polskiej informacja ko­mendanta powstania w departamencie łomżyńskim gen. Nie-mojewskiego, z której wynikało, że wojska rosyjskie przygo­towują się do wkroczenia na teren Księstwa od strony Tykoci­na. List ten przygnębiająco wpłynął na wodza naczelnego ks. Poniatowskiego, który nie bardzo wierzył w dobre intencje cara i raczej był skłonny sądzić, że nie chodzi tu bynajmniej o sojuszniczą pomoc. Dał temu wyraz w piśmie do marszałka Berthiera z 5 maja, pisząc między innymi „Jeśli Rosja wystąpi przeciw nam jako nieprzyjaciel, pozostanie mi tylko poroz­stawiać załogi po fortecach i cofnąć się do Gdańska".

Czekając na wyjaśnienie stanowiska Rosji Poniatowski wstrzymał ruch swego korpusu i przeprowadził kolejną re­organizację swej armii. Pułki 6 i 12 piechoty oraz cztery kompanie woltyżerów z 8 pułku piechoty utworzyły 1 brygadę piechoty, która pod dowództwem gen. Sokolnickiego miała stanowić czołową grupę armii polskiej. W skład 2 brygady piechoty, której dowódcą mianowany został gen. Biegański, wchodził 2 i 3 pułk piechoty. Brygadą mieszaną dowodził gen. Kamieniecki, a tworzyły ją 1 pułk piechoty i 3 pułk kawalerii. Powstała również brygada kawalerii pod rozkazami gen. Rożnieckiego złożona z trzech pułków jazdy - 2, 5 i 6. Natomiast w skład odwodu naczelnego dowódcy weszły 1 pułk strzelców konnych, 8 pułk piechoty (bez kompanii woltyżerskich) oraz artyleria.

W początkach maja ks. Poniatowskiemu udało się również pozbyć z kwatery głównej dwóch zajadłych antagonistów - generałów Zajączka i Dąbrowskiego. Trudna sytuacja kraju nie położyła bynajmniej - jak już wspomniałem poprzednio, kresu niezgodom i walkom podjazdowym między tymi trzema

1 8 7

najwyższymi rangą dowódcami polskimi. Wprawdzie, jak pisze Sołtyk, „pozornie ulegali księciu ze wszystkimi oznaka­mi najszczerszego uznania, lecz każdy mniemał w głębi duszy, że przewyższa go zdolnościami i doświadczeniem, z trudem też i przykrością słuchać musieli rozkazów księcia, przekonani, każdy z osobna, że jemu właśnie przypaść było powinno w udziale naczelne dowództwo". Napoleon dokonu­jąc po kolejnej wygranej kampanii oceny swych przeciw­ników stwierdził, że lepsza jest armia baranów prowadzona przez lwa niż armia lwów prowadzona przez barana. Ciekawe jednak, jak cesarz oceniłby armię, na czele której stanęły aż trzy lwy?

Kłótnie wodzów znalazły natychmiast swe odbicie wśród oficerów. Powstały wśród nich kliki, partie i koterie wzajem­nie zaciekle się zwalczające. Dochodziło do kłótni i wyzwisk. Aby więc zaradzić tej wysoce nienormalnej sytuacji, Poniato­wski powierzył gen. Dąbrowskiemu organizację nowych od­działów wojska na terenie Wielkopolski, no i oczywiście naczelne dowództwo nad nimi, a gen. Zajączkowi dowództwo rezerwy na prawym brzegu Wisły, a więc między innymi załóg twierdz w Modlinie, Serocku i Pradze również z zalece­niem jak najszybszego powołania nowych jednostek. Aby wykonać swe zadania musieli opuścić kwaterę główną, a ich wyjazd oczyścił nieco atmosferę w armii. Pod rozkazami księcia, pozostali zdolni (a przede wszystkim posłuszni), generałowie brygady i młodzi, marzący o karierze oficerowie niższych szczebli, którym może brakowało czasami wiedzy i doświadczenia bojowego, ale którzy braki te nadrabiali zapałem i ofiarnością.

Jedno, co można im zarzucić (oczywiście nie wszystkim), to niefrasobliwy stosunek do życia i słonności do rozrywek wszelakiego rodzaju, a zwłaszcza do gier hazardowych. Wielu z nich (między innymi Szumlański, Nowicki, Kamieniecki czy Rautenstrauch) zdobyło nawet niezbyt chwalebny tytuł „faraonów sztabu", gdyż właśnie grą w faraona zajmowali się

188

w każdej wolnej chwili. Pamiętnikarze wspominają, że plaga ta rozkwitła szczególnie po wkroczeniu armii do Galicji, gdy w kwaterze głównej pojawiła się bogata, złota młodzież z Galicji, niemiłosiernie ogrywana przez bohaterów spod Raszyna, Grochowa i Ostrówka. Nieszczęście to nie ominęło nawet naszego największego komediopisarza, Aleksandra Fre­dry, którego w toku kilku partii faraona oskubano prawie doszczętnie. Niestety od tej wady nie był bynajmniej wolny i sam wódz naczelny, choć on przynajmniej „do podkomend­nych swoich po królewsku zwykł był przegrywać" (a jeśli nawet wygrywał to zwracał swe wygrane podwładnym part­nerom). Można sobie jednak wyobrazić, jak takie kartograj-stwo, atmosfera kasyna gry, panująca w kwaterze głównej musiała denerwować oficerów legionowych, starych, zasłużo» nych i przyzwyczajonych do zupełnie innych porządków!7

Problem rosyjski wyjaśnił się częściowo już rano 6 maja (a więc po wysłaniu wspomnianego listu do Berthiera). Wów­czas bowiem do kwatery głównej dotarł raport podprefekta tykocińskiego Bellefroida, w którym informował on kwaterę główną, że wojska rosyjskie ustawiają się kordonowo wzdłuż granicy. Jego zdaniem nie miały one zamiaru wkraczać na teren Księstwa, a jedynie obserwować rozwój wydarzeń na froncie polskim i zabezpieczyć teren własnego państwa. „Ow­szem, spodziewać się prędzej można, iż jeśliby nie mieli zostać w neutralności, wkroczą około Brześcia do Galicji" kończył swój raport podprefekt.

Wiadomość ta nie rozwiała oczywiście wszystkich wątp­liwości w dowództwie polskim, odsuwała jednak, przynaj­mniej na pewien czas, niebezpieczeństwo rosyjskie i po­zwalała armii polskiej na nieco większą swobodę ruchu.

Ofensywa polska na Galicję rozpoczęła się w nocy z 7 na 8 maja. Początkowo Poniatowski był przekonany, że Austria­cy maszerują w kierunku Sandomierza, aby tam pod osłoną

7 S k o w r o n ę k, Książa..., s. 168.

189

własnej twierdzy przeprawić się przez Wisłę i odpowiednio do tego założenia przyjął warianty własnego planu operacyjnego. Zakładał on przeprowadzenie ofensywy znad Wieprza w kie­runku na Lublin, wyjście na linię Sanu, a następnie obronę tej linii przed spodziewaną kontrofensywą arcyksięcia Ferdynan­da. Wariant bardziej optymistyczny zakładał, że arcyksiążę zdecyduje się na likwidację frontu polskiego (jak pamiętamy nie był on taki daleki od prawdy) i opuszczenie Księstwa, aby wycofać się na Węgry lub Morawy. W takim przypadku książę zamierzał wyjść na trakt z Lwowa do Krakowa, aby zagrozić podstawie operacyjnej korpusu, którą był Kraków. Poniatow­ski był jednakże wodzem ostrożnym i przewidującym, dlatego jego plan przewidywał również bardziej pesymistyczny roz­wój sytuacji, w którym jego armia będzie musiała opuścić teren Księstwa i poprzez Cieszyn przejść na teren Niemiec, aby „związać swe działania z działaniami wielkiej armii"8.

Odpowiednio do tych zamierzeń wydane zostały dyspozy­cje marszowe dla poszczególnych brygad. Rożniecki, którego brygada wkroczyła na teren Galicji kilka dni wcześniej, praktycznie zaraz po likwidacji austriackiego przyczółka w Ostrówku, z zadaniem oczyszczenia z nieprzyjaciela terenu między Wisłą, Bugiem i Wieprzem, obecnie maszerował jako straż przednia korpusu. Za nim postępowała brygada Sokol-nickiego trasą na Zalesie, Łaskarzew, Maciejowice i Stężycę do Korytnicy, gdzie miała zatrzymać się i rozpocząć obserwa­cję nieprzyjaciela na lewym brzegu Wisły. Prawie równolegle do niej miała posuwać się mieszana brygada gen. Kamieniec­kiego trasą na Osieck, Garwolin, Żelechów, Serokomlę i Kock. Obydwie brygady winne były osiągnąć miejscowości wymienione w rozkazie jako ostatnie (a więc Korytnicę i Kock) 11 maja. Wreszcie brygada piechoty Biegańskiego miała początkowo maszerować razem z odwodem naczelnego wodza, a potem w ślad za brygadą Kamienieckiego do Kocka.

8 List Poniatowskiego do Berthiera w: Rys historyczny..., s. 278.

190

Marsz polskich oddziałów odbywał się szybko, zgodnie z zaplanowaną marszrutą, gdyż Austriacy po tej stronie Wisły dysponowali jedynie niezbyt silnym oddziałem huzarów mjr. Hoditza oraz rekrutami szkolonymi dopiero w zakładach pułkowych. A w dodatku stan liczebny tych oddziałów sys­tematycznie malał z powodu dezercji polskich (i ruskich zresztą też) rekrutów. Hoditz nie mogąc stawić czoła przewa­żającym siłom kawalerii Rożnieckiego cofał się systematycz­nie w stronę Kocka, starając się jedynie niszczyć wszelkie środki przeprawy tak, aby przynajmniej opóźnić marsz pol­skich oddziałów do Lublina, gdyż w tym mieście znajdowały się bogato zaopatrzone magazyny oraz oddział rekrutów liczą­cy początkowo około 800 ludzi, systematycznie jednak male­jący.

Do poważniejszej utarczki doszło w Kocku, gdzie grupę huzarów Hoditza zaatakował szwadron 5 pułku jazdy pod dowództwem ppłk. Berka Joselewicza. Polscy kawalerzyści po krótkiej walce rozbili huzarów i rzucili się w pogoń za nimi. W czasie tej potyczki został ranny ppłk Joselewicz, stary oficer jeszcze z czasów insurekcji kościuszkowskiej, który zapędził się nieopatrznie za jedną z uciekających grupek. Huzarzy widząc samotnego jeźdźca, w dodatku rannego, zawrócili i roznieśli go dosłownie na szablach nie zwracając uwagi na jego prośby o wzięcie do niewoli. Tak zginął jeden z nielicznych, a na pewno najsławniejszych polskich ofice­rów, wywodzących się z narodowości żydowskiej. Warto dodać, że postępek huzarów nie mieścił się zupełnie w kano­nach ówczesnych pojęć fair play i spotkał się z reakcją dowódcy 5 pułku jazdy, płk. Turno, który wystosował ostry w tonie list do mjr. Hoditza. Wytknął w nim dowódcy austriackiemu nie tylko fakt znęcania się nad rannym Josele-wiczem, ale również i inne postępki huzarów nie licujące z godnością żołnierską9. No cóż, mówimy o czasach, gdy

9 Pa wło w ski, Historia..., s. 265.

191

wojna była jeszcze szlechetną sztuką, w której obowiązywały zasady honoru i człowieczeństwa, w czasach, kiedy wziętych do niewoli oficerów puszczano często wolno „na parol", a jeśli nie, to dbano o poziom ich życia.

Śmierć ppłk. Berka Joselewicza nie poszła na marne, gdyż w wyniku zwycięskiej potyczki kawalerzyści polscy zdobyli niezniszczony most w Kocku. Później obsadziła go polska artyleria konna pod dowództwem kpt. Sołtyka.

Poza tym jednym incydentem marsz polskich kolumn od­bywał się bez zakłóceń i przeszkód. 10 maja Rożniecki wkroczył na czele szwadronu pułku 6 do Lublina. Witano go entuzjastycznie, ale „urodzony kawalerzysta" nie zabawił zbyt długo w tym mieście, bowiem jego głównym celem było zbadanie położenia mostu pod Sandomierzem. 12 maja Roż­niecki dotarł więc już do Pniewa nad Sanem i rozpoczął poszukiwanie przeprawy na lewy brzeg w celu lepszego zbadania fortyfikacji Sandomierza. Równocześnie w liście do Poniatowskiego informował, że według posiadanych przez niego wiadomości załoga Zamościa składa się wyłącznie z galicyjskich rekrutów i radził szybkie zdobycie tej twierdzy, gdyż stanowi ona bramę wypadową do Galicji.

Również pozostałe polskie kolumny maszerowały wyzna­czonymi trasami. Brygada gen. Sokolnickiego przeprawiła się pod Bobrownikami i 11 maja osiągnęła Dęblin, natomiast główna kwatera doszła do Lubartowa. Marsz głównych sił polskich był jednak zbyt wolny w stosunku do szybkości działania straży przedniej Rożnieckiego. Tym razem jednak nie wynikało to z opieszałości księcia lub jego sztabu, lecz z przyczyn obiektywnych. Otóż dowództwo polskie zostało właśnie wówczas zaalarmowane informacją o ruchu korpusu austriackiego w kierunku Torunia. W obozie polskim wiado­mość ta wywołała prawdziwą konsternację, gdyż oceniając rzecz w kategoriach czysto wojskowych trudno było zro­zumieć intencję austriackiego wodza. Wobec tego Poniatow­ski doszedł do bardzo słusznego wniosku, że muszą się za tym

192

kryć powody polityczne, a mianowicie chęć skłonienia Rosji i Prus przeciw Księstwu. Spowodowało to ponowny wzrost obaw w stosunku do Rosji. Zresztą bardzo szybko znalazły one inne, bardziej konkretne potwierdzenie. Do polskiej kwa­tery głównej dotarły mianowicie informacje o obecności ofi­cerów rosyjskich w obozie austriackim, a 10 maja przy­prowadzono do kwatery głównej w Żelechowie oficera rosyj­skiego, adiutanta gen. Loewisa, znanego ze swych proaustria-ckich poglądów i używanego, o czym w dowództwie polskim wiedziano, do zadań o charakterze wywiadowczym. Twierdził on, że jedzie do Warszawy w celu załatwienia spraw osobis­tych, ale Poniatowski nie dał temu wiary i nakazał odesłać go do Białegostoku. Jeszcze wyraźniejszego, bardziej namacal­nego dowodu konszachtów między obu państwami, a przynaj* mniej między armiami obu stron, dostarczył przechwycony przez polską kawalerię list ks. gen. Gorczakowa, dowódcy stojącej w Brześciu 18 dywizji rosyjskiej do arcyksięcia Ferdynanda. List był bardzo ciepły w tonie, a generał rosyjski, gratulując arcyksięciu zwycięstw odniesionych nad armią Księstwa, wyrażał równocześnie, bynajmniej nie kurtuazyjne życzenie, służenia pod rozkazami Ferdynanda d'Este i infor­mował go, że jego uczucia i chęci podziela całe wojsko rosyjskie. Czytając go można było odnieść wrażenie, że jest to fragment korespondencji między oddanymi sobie sprzymie­rzeńcami, a nie potencjalnymi wrogami10.

Poniatowski list ks. Gorczakowa odesłał do Napoleona powierzając misję jego dostarczenia do cesarskiej kwatery głównej gen. Bronikowskiemu. Wybór osoby posła nie był przypadkowy, albowiem Bronikowski, służąc w armii Księ­stwa od początku kampanii, był równocześnie obywatelem Galicji, mógł więc najlepiej oświecić Francuców w prob­lemach jego kraju, a zwłaszcza w obawach, trapiących wielu jego współziomków, przed represjami austriackimi, gdyby

10 Soityk, Kampania..., s. 109.

193

i Galicja miała po zakończeniu wojny pozostać częścią cesar­stwa habsburskiego.

Kwestia przyszłości Galicji była bowiem kolejną, bardzo istotną przyczyną wahań Poniatowskiego i powodem spowol­nienia polskiej ofensywy. „Mieszkańcy Galicji okazują naj­większą gorliwość i zapał. Jedno wyrzeczone słowo: iż odzys­kają ojczyznę powiększyłoby nasze wojsko o 20 000 żoł-

! nierzy zaciągniętych przez galicyjskich właścicieli ziemskich" I pisał ks. Józef do Berthiera w liście z 11 maja. A następnie,

pragnąc skłonić swych francuskich sojuszników i protektorów do jaśniejszych, bardziej otwartych deklaracji dodał „Deputa-cja obywateli z wielu cyrkułów przybyła do mnie dnia wczo­rajszego i prosiła, żebym przesłał J.O. cesarzowi ich życzenia. Pragną oni korzystać z dobrodziejstw i opieki, której udzielać raczy narodowemu bytowi ich współziomków. Czyliż mogę uczynić im nadzieję, że to życzenie tak gorące i tak długo przytłumione wysłuchanem będzie?" "

Prośby o rękojmie dla mieszkańców Galicji Poniatowski ponawiał wielokrotnie w listach do cesarza i do marszałka Berthiera, zawsze bez skutku. Wojna z Austrią trwała i daleko jeszcze było do jej zakończenia, Francuzi woleli więc nie drażnić cara tak dla niego istotną kwestią polską. Napoleon zareagował natomiast szybko i zdecydowanie na list gen. Gorczakowa. W wyniku jego żądań, po wymianie korespon­dencji z Petersburgiem i ostrych interpelacjach francuskiego ministra spraw zagranicznych wobec posła rosyjskiego w Pa­ryżu, car został zmuszony do odwołania Gorczakowa z zaj­mowanego stanowiska.

Mimo tak trudnego położenia tym razem Poniatowski nie ugiął się, Nie cofnął się w stronę trójkąta twierdz, aby nadal bronić jedynie prawego brzegu Wisły przed spodziewanym natarciem Austriaków. Wręcz przeciwnie, podjął ryzykowną i śmiałą decyzję kontynuowania ofensywy na Galicję, o czym

" List Poniatowskiego do Berthiera z 11 maja 1809 w: Rys historyczny..., s. 278.

13 — Raszyn 1809

194

poinformował Radę Stanu w specjalnym liście. Polecił rów­nież komendantom twierdz zachować wzmożoną czujność przewidując, że „nieprzyjaciel uczyni jakową demonstrację na którą z twierdz naszych, w celu zmuszenia nas do porzucenia Galicji, lecz nie sądzę, ażeby widząc nas postępujących w Galicję mógł w tym próżnym trwać zamyśle".

Nie zmienił natomiast, bo w rzeczywistości nie mógł, swego stosunku do ludności ziem zajmowanych przez jego oddziały. Nadal więc unikał wszelkich jasnych i zdecydowanych deklaracji, nie mając bowiem do tego upoważnienia i stosownych instrukcji nie chciał obiecywać niczego, czego później nie mógłby dotrzymać. Wyraził jedynie zgodę na utworzenie z młodzieży galicyjskiej chorągwi „konnych przewodnich moich". Liczyła ona 79 żołnierzy pod dowództwem kpt. Stanisława MiączyiMie-go, ubranych w specjalny mundur koloru zielonego z karmazyno-wymi wypustkami i kołnierzem. Używano ich, zgodnie z nazwą, do rozwożenia rozkazów Głównej Kwatery. Z członków tej chorągwi rekrutowało się wielu oficerów przyszłych oddziałów galicyjskich (a początkowo zapewne również wielu partnerów do faraona dla „faraonów sztabu").

Po chwilowym zastoju operacje wojskowe znów nabrały tempa. 12 maja brygada Sokolnickiego ruszyła przez Urzę­dów, Radomyśl w stronę Sandomierza w celu zdobycia przed-mościa. 6 pułk jazdy brygady Rożnieckiego został wysłany najpierw do Józefowa, a potem do Kossobud, natomiast szwadron pułku 3 jazdy do Krasnegostawu w celu obser­wowania Zamościa i przerwania wszelkiej komunikacji mię­dzy tymi dwiema twierdzami. Pozostała część brygady Roż­nieckiego otrzymała zadanie kontynuowania marszu w stronę Krakowa, aby w razie spodziewanego odwrotu Ferdynanda w tamtym kierunku można było skutecznie go ścigać, a także, aby przerwać łączność między Lwowem a Krakowem. Sam natomiast wódz naczelny pomaszerował w stronę Lublina.

Jego wejście do tego miasta miało bardzo uroczysty charak­ter. 14 maja specjalnie na tę uroczystość powołany oddział

195

złożony z kompanii grenadierskich trzech pułków wkroczył o godz. 6 rano do Lublina i wystawił wszystkie posterunki w mieście. O godz. 8 weszła do miasta kompania 2 pułku jazdy, za nią książę Józef Poniatowski wraz ze sztabem, następnie 3 pułk jazdy, artyleria, trzy pułki piechoty w kolej­ności swych numerów, a na końcu jako straż tylna, kompania 3 pułku jazdy. Była to więc ogromna, nader uroczysta impreza wyrażająca entuzjazm społeczeństwa miasta i okolic. Trudno doprawdy się dziwić tak powszechnie demonstrowanym uczu­ciom szczęścia i radości, przecież Lublin to pierwsze duże polskie miasto wyzwolone przez własne wojsko w tej kam­panii, która w dodatku była pierwszą zwycięską ofensywą własnej armii od czasów insurekcji kościuszkowskiej. Im­prezie powitania towarzyszyły dziękczynne modły, zbiórki pieniężne i przeróżne uroczystości, do których dołączyła się nawet miejscowa gmina żydowska występując z adresem - panegirykiem na cześć księcia „powołanego przez Boga dla szczęścia i zbawienia narodu" n. Możemy sobie wyobrazić, jak wśród tych dymów kadzidlanych czuł się człowiek jeszcze nie tak dawno, niecały miesiąc temu, postponowany okrzyka­mi „zdrajca" i „sprzedawczyk"!

Uroczystości lubelskie nie miały wpływu na tempo operacji wojskowych. Brygada Sokolnickiego otrzymała zadanie doj­ścia do Sandomierza i zdobycia, wspólnie z Rożnieckim przyczółka mostowego na prawym brzegu Wisły. Sokolnicki 14 maja dotarł do Urzędowa, a 15 zajął Rachów nad Wisłą w pobliżu Sandomierza. Przebywało tu akurat dwóch mie­szczan sandomierskich, od których dowiedziano się, że umo­cnienia twierdzy nie są jeszcze gotowe, a załogę stanowi jedynie 3000 galicyjskich rekrutów, nieprzeszkolonych i nie­zbyt chętnych do służenia wiedeńskim Habsburgom. Były to bardzo istotne wiadomości i w oparciu o nie Sokolnicki powziął myśl zaatakowania nie tylko przedmościa, lecz

12 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 270- 271, Sołtyk, Kamapnia..., s. 110, S k o w r o n e k , Książę Józef..., s. 167.

196

również samej twierdzy. Zdobycie jej mogło mieć bardzo istotny wpływ na przebieg działań wojennych. Bowiem w tej fazie „wojny o przyczółki i szańce przedmostowe" San­domierz stanowił niezwykle ważny punkt strategiczny, które­go posiadanie zapewniało możliwość swobodnego przecho­dzenia przez Wisłę, a tym samym panowanie nad oboma brzegami rzeki.

Znaczenie Sandomierza dla Austriaków wzrosło jeszcze po utracie przez nich szans na zdobycie Torunia, a tym samym na opanowanie Wisły powyżej Warszawy. W tych warunkach utrata tego miasta i znajdującego się tu mostu byłaby dla nich w skutkach nawet groźniejsza od porażki w polu, gdyż pozwalała stronie polskiej na realne zawładnięcie Galicją i dawała jej swobodę ruchu - nawet w stronę Czech i Morafy o czym Sokolnicki informował w swym raporcie ks. Poniato­wskiego.

Ponadto, jak pamiętamy, arcyksiążę Ferdynand przygoto­wując się do agresji na Księstwo Warszawskie polecił prze­nieść z Krakowa właśnie do Sandomierza gros magazynów VII korpusu. Zdobycie więc tego miasta oznaczałoby po­zbawienie armii austriackiej źródeł zaopatrzenia w broń, sprzęt wojskowy, a także żywność. Pomnożyłoby zaś zapasy armii Księstwa!

Sokolnicki doskonale zdawał sobie sprawę ze znaczenia, jakie dla dalszego ciągu kampanii miało zajęcie tej twierdzy, dlatego też już 16 maja wysłał do gen. Pelletiera, nadal zastępującego rannego gen. Fiszera na stanowisku szefa szta­bu, pismo, w którym przedstawił mu swój projekt oraz jego uzasadnienie w postaci informacji uzyskanych od mieszczan, a także przeprowadzonego zwiadu i relacji szpiegów. Nie omieszkał też dodać, że na północ od Sandomierza, aż po linię Pilicy, nie ma znaczniejszych sił austriackich, można więc było nie obawiać się odsieczy.

W piśmie tym Sokolnicki zwrócił ponadto uwagę na fakt, że zdobycie przyczółka, a nawet ewentualne zniszczenie

197

mostu nie zapewnia większych korzyści. Jak pamiętamy właś­nie w tym czasie przekonał się o tym na własnej skórze gen. Mohr atakując przedmoście Torunia. Swoją drogą to zadzi­wiające, jak bardzo w tej fazie wojny operacje obu armii przypominały odbicie w lustrze (lub menueta, jak chce histo­ryk francuski) z tym jednak, że ruch armii austriackiej pod Toruń był, z punktu widzenia wojskowego, ogromnym niepo­rozumieniem, gdy tymczasem polska ofensywa znad Wieprza w stronę Sandomierza była sukcesem Poniatowskiego. Po­twierdziła się więc stara prawda, że to co jest dobre dla jednego, rzadko kiedy służy również drugiemu.

Wracając do generała Sokolnickiego i jego planów opanowa­nia Sandomierza warto przypomnieć, że do zalet tego generała należała energia, zdecydowanie i szybkość działania. A także spora doza samodzielności. Dał temu wyraz wielokrotnie w trakcie swej służby wojskowej, również i w trakcie trwania tej kampanii, doprowadzając na przykład do odpędzenia Mohra od Pragi i Grochowa i wypierając Austriaków z Ostrówka. Również i obecnie, zgodnie ze swą naturą, nie czekając na aprobatę sztabu i naczelnego wodza poczynił niezbędne przy­gotowania przekazując do dyspozycji Rożnieckiego dwie kom­panie woltyżerów 8 pułku piechoty i 2 batalion 6 pułku piechoty pod dowództwem ppłk. Włodzimierza Potockiego.

16 maja doszło do narady obu dowódców brygad, na której zaakceptowano plan natarcia. Przewidywał on równoczesne zaatakowanie przeczółka mostowego przez Rożnieckiego, a miasta i twierdzy przez Sokolnickiego. 17 maja Poniatowski powiadomiony o projekcie zdobycia twierdzy i przedmościa przesunął się bliżej twierdzy, dochodząc do Domostowa, skąd mógł łatwo wesprzeć, w zależności od rozwoju sytuacji - albo grupę Rożnieckiego idąc przez Ulanów nad Sanem albo Sokolnickiego, przeprawiając się przez Wisłę w okolicy Zawi­chostu.

Na wspomnianej naradzie obu generałów uzgodniono rów­nież niezbędne szczegóły planu. Oddziały piechoty przekazane

198

Rożnieckiemu jeszcze tego samego dnia przeprawiły się na lewy brzeg Sanu dołączając do działającej tam już od 15 maja brygady kawalerii Rożnieckiego. Przeprawy dokonano w oko­licy Ulanowa, gdzie przysłani z odwodu naczelnego dowódz­twa saperzy zbudowali, prowizoryczny wprawdzie, ale o sto­sunkowo dużej nośności most pontonowy. Do jego budowy posłużyły między innymi austriackie łodzie znalezione na brzegu oraz 19 galarów ze zbożem płynących do Sandomie­rza, przechwycone w tych dniach przez polską kawalerię.

Kolumna Rożnieckiego podeszła w pobliże wsi Sokolniki i Górzyce znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie przed­mościa. Jego komendant, płk Auftiefern, widząc zbliżające się oddziały polskie postanowił je zaskoczyć w marszu i w tym celu zarządził wypad części swej załogi. Atak Austriaków nie przyniósł jednak większych rezultatów i po krótkiej walce został odparty przez dwa szwadrony 5 pułku strzelców, które maszerowały na czele brygady. Po tej nieudanej próbie w re­jonie przedmościa zapanował zupełny spokój, a polskie od­działy zajęły stanowiska nad potokiem noszącym nazwę Trze­śnia.

Również Sokolnicki podjął marsz w kierunku twierdzy. W nocy z 16 na 17 maja dokonał, przez nikogo nie niepokojo­ny, przeprawy przez Wisłę pod Zawichostem. Jako pierwszy na lewy brzeg przepłynął 1 batalion 6 pułku piechoty pod dowództwem płk. Sierawskiego i natychmiast pomaszerował pod Sandomierz. Przeprawa pozostałej część brygady, a więc 12 pułku piechoty, szwadronu 6 pułku jazdy i plutonu artylerii wyposażonego w dwa działa postępowała jednak dość wolno z powodu braku łodzi. Zamiast więc wcześnie rano, główne siły Sokolnickiego dotarły do wzgórza Gerlachowskie pod Sandomierzem dopiero około godz. 5.00 po południu.

Sandomierz był starym miastem położonym malowniczo (ale i dość obronnie) na kilku wzgórzach, na krawędzi Wyży­ny Sandomierskiej, wysokiej i stromo opadającej ku Wiśle. Otaczał go równie stary, wzmocniony basztami mur obronny,

199

pamiętający jeszcze wiek XIV, a przebudowany w wieku XVI. Po stronie zewnętrznej z murem miejskim sąsiadowały cztery masywne, obronne budowle klasztorów Dominikanów, Reformatorów, św. Pawła i św. Jakuba, które łatwo można było przekształcić w punkty oporu, tworząc z nich dodatkowe zewnętrzne bastiony fortyfikacyjne.

Stan umocnień Sandomierza nie był w najlepszym stanie. W ostatnim okresie Rzeczpospolitej pusty skarb nie pozwalał na prowadzenie większych robót fortyfikacyjnych. Niewiele też zmieniło się pod tym względem z chwilą przejścia miasta pod panowanie austriackie. Dopiero przygotowania do otwar­cia frontu w Księstwie i przeniesienie do Sandomierza bazy magazynowej korpusu spowodowało wzrost zainteresowania stanem jego umocnień. 5 marca 1809 r. przybył do San­domierza mjr Hulff w celu doprowadzenia do stanu obronno­ści tamtejszych fortyfikacji i zbudowania przedmościa. Na wykonanie tych robót dano mu bardzo krótki termin, zaledwie trzy, cztery tygodnie. Arcyksiążę Ferdynand sądził, że czas ten w zupełności wystarczy na przeprowadzenie prowizorycz­nych napraw, nie przypuszczał bowiem, aby doszło do poważ­niejszego oblężenia twierdzy. W dowództwie austriackim nie przewidywano przecież pojawienia się armii polskiej w tych stronach, co najwyżej zabłąkany w te strony oddział, a na taką ewentualność powinny wystarczyć sandomierskie umocnienia.

Zgodnie z takimi poglądami swego dowództwa mjr Hulff uznał, że fortyfikacje można łatwo wzmocnić drewnianymi palisadami. Prace postępowały jednak wolno, gdyż zima w tym roku była ostra i długotrwała i zamarznięta ziemia utrudniała wbijanie pali, a płynąca Wisłą kra uniemożliwiała sprowadza­nie odpowiednich materiałów i narzędzi. Istniała też obawa, że zabraknie rąk do pracy, gdyż stanowiący załogę twierdzy i wykorzystywany do naprawy fortyfikacji pułk Davidovicha miał odmaszerować na miejsce koncentracji korpusu.

Sytuacja uległa pewnej poprawie po wizycie w Sandomie­rzu 23 marca arcyksięcia Ferdynanda, który po zapoznaniu się

200

ze stanem zaawansowania robót zgodził się na pozostawienie jeszcze na pewien czas dwu batalionów Davidovicha oraz polecił przetransportować z Ołomuńca 15 dział 12 i 6 fun­towych. Mianował też nowego komendanta twierdzy, którym został gen. Egermann, człowiek już stary, mający za sobą 56 lat służby wojskowej (a więc w chwili mianowania liczył zapewne nie mniej jak siedemdziesiątkę). To również świad­czy o tym, jak małą w sumie wagę przywiązywali Austriacy do tej twierdzy.

Gdy nadeszła wreszcie odwilż i Wisła stała się splawna tempo robót wzrosło. Hulff luki w murach zatarasował palisa­dą i wzmocnił liniami ciągłych transzei. Mury miasta na całej długości zostały otoczone fosą. Ponadto zamurowano bramę północną prowadzącą w stronę Zawichostu, a przed bramą opatowską usypano dużą redutę mogącą pomieścić 3 armaty forteczne.

Znacznie wolniej z powodu piaszczystego gruntu postępo­wały prace przy budowie szańca przedmostowego, ale i tu do pierwszych dni maja wykonano większość robót przy budowie 2 bastionowego okopu głównego i trzech wysuniętych do przodu redut. Wobec tego 6 maja Egermann zameldował arcyksięciu, że w razie nagłego napadu jest w stanie bronić się przez jakiś czas13.

Dowódca twierdzy dysponował początkowo załogą składa­jącą się z 6 kompanii zakładowych różnych pułków, w któ­rych służyli w przeważającej części Polacy z Galicji. Później jednak, już po zdobyciu przez Polaków przedmościa w Ost­rówku, Ferdynand wzmocnił ją trzema kompaniami Woło­chów. Ponadto z mieszczan sandomierskich utworzono służbę pomocniczą, każąc się im uzbroić w piki i inną broń białą. Można jednak mieć poważne wątpliwości co do wartości bojowej tej formacji, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że z chwilą pojawienia się w okolicy oddziałów polskich

13 Pawłowski , Historia..., s. 272 - 274.

201

zaczęli masowo uciekać nie tylko robotnicy zatrudnieni przy budowie umocnień, ale również rekruci.

Z początkiem maja nadeszły z Ołomuńca działa forteczne, łącznie więc twierdzy broniła artyleria złożona z 27 armat, w tym 15 fortecznych i 12 polowych. W kilka dni po nadejściu dział dotarł do Sandomierza również znaczny trans­port amunicji. W sumie więc twierdza była nienajgorzej wyposażona.

O zajęciu pozycji w pobliżu Sandomierza Sokolnicki po­wiadomił Rożnieckiego dwoma wystrzałami z armat, a na­stępnie wysłał parlamentariusza, ppłk. Marcelego Lubomir­skiego, z żądaniem kapitulacji twierdzy na bardzo dogodnych warunkach. Podobne żądanie skierował również Rożniecki do dowódcy przymościa płk. Auftieferna. W obydwu przypad­kach dowódcy polscy otrzymali odpowiedź odmowną. Na inną też zapewne nie liczyli, bo też i nie oto chodziło. Plan Sokolnickiego i Rożnieckiego zakładał, że zapowiedź jedno­czesnego ataku na umocnienia austriackie leżące po obu stronach rzeki, w sytuacji gdy oddziały polskie nie mogły się wzajemnie wspierać, winna była wpoić w dowódców austriac­kich przekonanie, że pod Sandomierz podeszły znaczne siły polskie, być może nawet cała armia Poniatowskiego. Aby wzmocnić to wrażenie, Sokolnicki rozwinął swe bataliony na wzgórzach okalających miasto, a obie armaty ustawił na wprost bramy opatowskiej. W zapadającym wiosennym zmro­ku ta demonstracja siły mogła rzeczywiście wyglądać bardzo poważnie i zrobić wrażenie na niezbyt chyba bojowo na­stawionych obrońcach miasta, wśród których wielu zapewne bardziej sprzyjało oblegającym niż własnym oficerom. Około 7.00 wieczorem Sokolnicki wysłał jeszcze jeden list z żąda­niem kapitulacji, w którym powołał się na swe dotychczasowe sukcesy w bitwach pod Grochowem i Ostrówkiem i osobiste przewagi nad Mohrem i Schaurouthem. Znając ogromne am­bicje generała można przyjąć, że był w tych relacjach i opi­sach wymowny i przekonywujący. List ten jednak nie odniósł

202

również skutku. Po prostu Egermann, niezależnie od tego co myślał i czuł, nie chciał i zapewne nie mógł kapitulować bet próby oporu.

W tej sytuacji Sokolnicki sformował kolumnę szturmową złożoną z batalionów 12 pułku pozostawiając w odwodzie batalion 6 pułku i szwadron jazdy. Przemawiając do żołnierzy generał przypomniał zasługi 6 pułku przy zdobywaniu Ost­rówka i „oświadczył, że tak samo wsławić się powinien pułk 12 przy zdobywaniu Sandomierza. Oficerowie i żołnierze odpowiedzieli wodzowi głośnymi okrzykami" 14.

Atak poprzedziło oddanie trzech strzałów przez polskie armaty, był to bowiem umówiony sygnał dla Rożnieckiego.

Następnie kolumna szturmowa zeszła z Góry Pieprzowej do wąwozu. Przeszła go w ciszy, w zupełnych ciemnościach ruszyła do ataku na bramę opatowską. Atak nie był najlepiej przygotowany, gdyż Sokolnicki, podobnie jak Brusch pod Toruniem, nie szukał słabszych punktów obrony, lecz zdecydo­wał się uderzyć na najsilniejszą część umocnień. Oddział szturmowy przeszedł wzdłuż murów klasztoru i kościoła benedyktynek i zaatakował redutę broniącą zabarykadowanej bramy opatowskiej. Wówczas odezwały się działa broniące bramy i szańca, a zawtórował im ogień piechoty. W wyniku strzałów stanął w ogniu kościół św. Wojciecha. Wkrótce pożar objął również sąsiedni klasztor reformatorów. W świetle pło­mieni artyleria austriacka skierowała morderczy ogień karta-czowy na atakujące polskie kolumny. Ciała rannych i zabitych gęsto zasłały plac przed okopami.

Atakujący z impetem żołnierze polscy dotarli do linii umocnień i zaczęli wdrapywać się na szaniec. Jako jeden z pierwszych wdarł się bardzo popularny wśród żołnierz M. Lubomirski. W chwili, gdy znalazł się on na czele kilku żołnierzy z kompanii grenadierów na koronie wału, trafiła go przypadkowa kula karabinowa. Rannego dobił bagnetem pie-

14 Sottyk, Kampania..., s. 113.

203

chur austriacki. Śmierć dowódcy wstrząsnęła żołnierzami i przesądziła o losach tego szturmu. Wystawieni na bezpośre­dni, bardzo silny ogień żołnierze polscy porwali cia\o Lubo­mirskiego i poprzez wąwóz wycofali się na pozycje wyj­ściowe. Trwający ponad godzinę szturm został odparty. Straty Polaków były znaczne, około 100 zabitych i rannych.

Trudno doprawdy wytłumaczyć przyczynę decyzji Sokolnic-

Ikiego dokonania czołowego ataku na bramę i broniący jej szaniec. Tłumaczenie Weyssenhoffa, że powodem była słaba znajomość Sandomierza nie wytrzymuje krytyki15. Przecież już kilka dni wcześniej Sokolnicki przesłuchał dwu mieszkańców miasta, a ponadto zawsze mógł skorzystać z miejscowych przewodników, zresztą sam pamiętnikarz wspomina o żydzie z Kazimierza, który zgłosił się na ochotnika. Wszystko więc wydaje się wskazywać, że był to błąd Sokolnickiego. Zresztą w przypuszczeniu tym utwierdza lektura sprawozdania wysłane­go przez niego do kwatery głównej, w którym nader skrupulatnie pomija on wszelkie szczegóły dotyczące nieudanego szturmu.

W przeciwieństwie do swego kolegi Rożniecki bardzo starannie przygotował się do ataku, przeprowadzając osobisty rekonesans oraz zbierając informacje wśród mieszkańców okolicznych wsi. Zdaniem Sołtyka nie ograniczył się zresztą wyłącznie do tego, lecz wysłał na rozpoznanie oficera 6 pułku piechoty kpt. Strzeleckiego posiadającego gruntowne wy­kształcenie inżynieryjne zdobyte w Wiedniu. Aby jak naj­lepiej wykonać powierzone mu zadanie, Strzelecki podobno zdecydował się na dość pomysłowy fortel. Przebrał się miano-

(wicie w strój chłopski i udając miejscowego rolnika, z motyką w ręku udał się na sąsiadujące z szańcami pole. Kamuflaż musiał być bardzo dobry, gdyż uśpił zupełnie czujność au­striackich straży. Strzelecki spokojnie przepracował w polu kilka godzin, niepostrzeżenie zbliżając się coraz bardziej do linii umocnień tak, że doskonale poznał rozmieszczenie redut

15 Wey s s e n h o f f, Pamiętnik..., s. 110.

204

obronnych, ich stan, liczbę stanowisk armatnich, a także ścieżki prowadzące przez bagna do linii okopów. Z zebranych przez niego informacji wynikało, że wysunięte do przodu reduty (noszące nazwę lunet) były już ukończone. Ich szańce należycie usypano i umocniono palisadą. W znacznie gorszym stanie natomiast znajdował się sam główny szaniec przedmos-towy. Jego budowa nie została jeszcze ukończona, a otaczają­ca go fosa była płytka i nie opalisadowana.

Stosownie do posiadanych informacji Rożniecki ułożył plan natarcia. Oddaną mu do dyspozycji piechotę podzielił na dwie kolumny; lewoskrzydłową, złożoną z dwóch kom­panii woltyżerów pod dowództwem artylerzysty ppłk. Wło­dzimierza Potockiego oraz prawoskrzydłową utworzoną z 2 batalionu 6 pułku piechoty pod dowództwem ppłk. Bogusławskiego. Kolumna Potockiego miała uderzyć na redutę zewnętrzną nr 1 (prawoskrzydłową), natomiast kolum­na Bogusławskiego na reduty 2 i 3 broniące lewej flanki szańca przedmostowego. Po zdobyciu wyznaczonych celów obydwie grupy miały zaatakować okop przedmostowy. Od­wód piechoty stanowiły szwadrony 2 i 5 pułku jazdy ustawione półkolem. Ich zadaniem było wsparcie, w razie potrzeby, atakujących oddziałów oraz uniemożliwienie ucie­czki nieprzyjacielowi.

Atak rozpoczęto około godz. 11.30. Obie kolumny ruszyły równocześnie i prowadzone przez swych dowódców (Bogu­sławskiemu towarzyszył w charakterze przewodnika kpt. Strzelecki, wskazując rozpoznane ścieżki przez bagna i mo­czary) w głębokim milczeniu, w zupełnych ciemnościach ruszyły w kierunku szańców. Piechurom polskim udało się niepostrzeżenie dotrzeć na odległość strzału karabi­nowego. Był to istotny sukces, gdyż nośność ówczesnych pocisków karabinowych wynosiła najwyżej 800 m (sku­teczność ognia 220 m), natomiast nośność pocisków ar­matnich była o wiele większa i przy strzałach kulami lub granatami wynosiła, w przypadku armat 6-funtowych,

205

I co najmniej 1400-1600 m, a kartaczami od 300 do 1000 metrów. Oddziały polskie doszły więc zapewne na odległość co najmniej 800 m, zanim otworzyła do nich ogień licząca 9 armat artyleria austriacka. Ułatwiło to piechocie polskiej atak na reduty i pozwoliło uniknąć strat w ludziach. Niezbyt dobrze natomiast świadczyło o czujności austriackich straży, tym bardziej, że przecież załoga przedmościa wiedziała o obecności polskich oddziałów na pozycjach nad Trześnią.

Pod silnym ogniem artyleryjskim polskie kolumny biegiem ruszyły do natarcia. Pierwsza do celu dobiegła kolumna Bogusławskiego. Kompanie 2 batalionu 6 pułku uderzyły równocześnie na obie reduty, wypierając bagnetami bronią­cych je Wołochów. Dowództwo austriackie uznało bowiem, że kompanie wołoskie nadesłane przez Ferdynanda d'Este celem wzmocnienia załogi są najsilniejsze i najbardziej do­świadczone wśród całej załogi Sandomierza i powierzyło im obronę najtrudniejszych odcinków. Jako jeden z pierwszych zginął dowódca kompanii wołoskiej. Podziałało to tak de­prymująco na jego żołnierzy, że po krótkim oporze w po­płochu wycofali się do właściwego przedmościa. Za ich przykładem poszły załogi dwóch pozostałych redut. Po od­daniu kilku strzałów armatnich i po krótkiej walce na bagnety część z nich poddała się do niewoli, a reszta uciekła w stronę

głównego szańca. Dowódcy polskich kolumn sformowali ponownie swych

żołnierzy i przeszli do następnej fazy natarcia. Tym razem pierwszy ruszył oddział Potockiego, który okazał się równie dobrym dowódcą artylerii konnej, jak i piechoty. Potwierdza to gen. Sokolnicki, prosząc o wyróżnienie go za ten atak krzyżem kawalerskim. Dziwne doprawdy bywały losy pol­skich rodów, bo nie zapominajmy, że ppłk Włodzimierz Potocki to syn osławionego targowiczanina, superzdrajcy Szczęsnego Potockiego.

Klęska Wołochów i widok rozpędzonych, atakujących z im­petem Polaków, sparaliżowały dosłownie załogę przedmościa.

206

Większość żołnierzy rzuciła się podobno na ziemię, nie próbując nawet stawiać oporu. Część z nich, spłazowana przez oficerów, podniosła się wprawdzie i zaczęła nawet strzelać w stronę atakujących Polaków, ale były to strzały niecelne, z których większość szła w górę. Warto jednak zwrócić uwagę, że załogę właściwego przedmościa stanowili rekruci z pułku piechoty Staina, w znakomitej większości Polacy. Pozwala to na wysunięcie przypuszczenia, że nie tylko panika była przyczyną tak słabego oporu i niechęci do walki.

W ataku na szaniec główny brała udział również część kawalerzystów, podtrzymując tym samym chlubne tradycje jazdy polskiej. Wspomina o tym w swym rozkazie dziennym Poniatowski, wyróżniając zwłaszcza ułanów 5 pułku, którym udało się odebrać nieprzyjacielowi granatnik.

Dowódca przedmościa, płk Auftiefern, był dzielnym ofice­rem i mimo ogólnej paniki próbował jeszcze stawiać opór. Zebrał przy sobie część oficerów i przy ich pomocy, często przy użyciu siły, zatrzymał Wołochów uciekających z redut zewnętrznych. Po sformowaniu kulumny próbował na jej czele przejść do kontrataku, aby wyprzeć triumfujących Polaków poza szańce. Jego wysiłki nie dały jednak wielkich rezultatów, gdyż plac wewnątrz obwałowań był zastawiony mnóstwem materiałów budowlanych użytych do budowy szańca przedmo-stowego i brakowało po prostu miejsca na ustawienie kolumny większej niż w sile plutonu. Ponadto druzgocąca klęska poniesiona w trakcie obrony redut zdemoralizowała tych żołnierzy i nie bardzo już nadawali się oni do walki. Część z nich jednak posłuchała wezwań swego dowódcy i stawiła opór rozpędzonym Polakom, kryjąc się między sagami pni przeznaczonych na palisadę, zwałami kamieni i kupami żwiru. Polska jazda i piechota wypierały ich stamtąd, w bezpośred­nich starciach, krok po kroku spychając w stronę mostu.

Auftiefern stawiał opór do godziny 3.00 nad ranem, potem widząc, że nie ma co liczyć na pomoc ze strony Egermanna wycofał się wraz z ostatnią garstką swych żołnierzy na most,

207

a następnie do Sandomierza. Panem przedmościa i mostu, który Austriacy próbowali bez powodzenia zniszczyć został Rożniecki. W ręce Polaków wpadły wszystkie działa oraz około 500 jeńców. Ponadto Austriacy stracili 400 zabitych

i i rannych. Straty polskie były daleko mniejsze i wynosiły

około 50 żołnierzy 16. Zgiełk walki o przedmoście doskonale słyszano na lewym

brzegu Wisły. Pragnąc ulżyć oddziałom polskim walczącym po drugiej stronie rzeki i uniemożliwić Egermannowi wysłania pomocy na tamtą stronę Sokolnicki polecił płk. Sierawskiemu pomaszerować na czele kompanii woltyżerów 6 pułku i spieszo­nego szwadronu jazdy i zaatakować twierdzę od strony Wisły. Noc była ciemna. Pożary wzniecone przez artylerię przy bramie opatowskiej już przygasły, mimo to jednak żołnierze polscy nie mieli kłopotów z poruszaniem się w tym, niezbyt im znanym terenie, i z rozpoznaniem tej części fortyfikacji, gdyż ich załoga bojąc się zaskoczenia, rzucała race jasno oświetlające teren. W ich świetle Sierawski wypatrzył fragment zniszczonych murów, przez które oddział polski wdarł się do miasta. Zaraz za wyłomem natrafiono na nieopalisadowaną jeszcze transzeję obsadzoną przez piechotę austriacką. Siły oddziału polskiego były jednak zbyt małe, aby mógł on wykorzystać uzyskane powodzenie i kontynuować natarcie, Sierawski polecił więc swym żołnierzom zająć pozycję między murem a transzeją, a do Sokolnickiego wysłał oficera z prośbą o pomoc.

Prawie równocześnie do ponownego szturmu ruszyła kolu­mna 12 pułku, którą Sokolnicki w międzyczasie na nowo sformował poza osłoną rezerw z 6 pułku piechoty i ponownie rzucił do ataku na bramę opatowską, a więc znów na ten sam, najmocniej broniony fragment murów17. Atak ten, podobnie jak poprzednie, spalił na panewce.

16 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 278 - 279, Zych, Armia..., s. 160- 161, C i c h o w i c z , Kampania..., s. 81, S o 11 y k, s. 115 i nast. oraz Rys historycz­

ny..., s. 239 -240. 17 Soł ty k, Kampania..., s. 114.

208

Dopiero gdy ucichły odgłosy walki pod bramą i wykrwa­wiony pułk 12 powrócił na pozycje wyjściowe, płk Sierawski otrzymał żądaną pomoc w postaci pozostałych kompanii swego batalionu. Pozwoliło mu to przejść do natarcia w kie­runku bramy opatowskiej i opanowania jej. Wprawdzie do wnętrza miasta Polakom nie udało się wedrzeć, ale straty, jakie Austriacy ponieśli tej nocy były tak duże, a nastrój wśród załogi tak zły, że Egermann zdecydował się na kapitu­lację. Wydaję się, że decydujące znaczenie miało opanowanie przez Polaków nie uszkodzonego mostu, gdyż umożliwiało to przeprowadzenie ataku przez rzekę na najsłabiej umocnioną część miasta, czego bardzo obawiano się w austriackim dowództwie. Nie zapominajmy zresztą, że Egermann był przekonany, że twierdzę atakuje cała armia Poniatowskiego lub przynajmniej większa jej część i to tłumaczy jego dość szybką zgodę na kapitulację twierdzy. Była ona zresztą bardzo korzystna dla Austriaków i przewidywała wyjście załogi twierdzy z honorami i odmarsz przez Staszów w stronę Moraw, przy czym dowódca polski gwarantował, że w ciągu 48 godzin wojska polskie nie będą jej niepokoić. Konwencja przewidywała też, że Polacy wejdą do miasta dopiero po opuszczeniu go przez Austriaków, ale most i wszystkie bramy miały być obsadzone przez Polaków już w godzinę po jej podpisaniu. Sokolnicki bowiem, zdając sobie sprawę z faktu, jak niewielkimi w gruncie rzeczy siłami dysponuje, wolał nie ryzykować i zabezpieczył się w ten sposób przed ewentualny­mi nieprzyjemnymi niespodziankami.

Przykrej niespodzianki nie uniknęli natomiast dowódcy austriaccy, bowiem w chwili opuszczania twierdzy spora część rekrutów wywodzących się z Galicji odmówiła dalszego służenia Habsburgom i przeszła do szeregów polskich. Jak pisze Sołtyk „Upokorzeni tern wodzowie austriaccy, żadnego nie stawili oporu. 800 ludzi przeszło pod sztandary polskie i Egermann z dwoma niespełna tysiącami zwrócił się ku Nidzie".

209

Tak więc w ciągu jednej nocy Polakom udało się zdobyć niezwykle ważny strategicznie punkt, kilkanaście co najmniej armat 12- i 6-funtowych, duże zapasy broni, amunicji i sprzę­tu wojennego i uzyskać spory oddział ochotników. Był to niewątpliwie ogromny sukces, w którym obaj generałowie mieli jednakowy udział. Dał temu wyraz wódz naczelny w rozkazie dziennym z 20 maja. Sokolnicki miał jednak w tym względzie odmienne zdanie i żądał od Poniatowskiego zmiany treści rozkazu twierdząc, że to on jest jedynym zwycięzcą, gdyż oddziały jego brygady brały udział w wal­kach na obu brzegach Wisły, a Rożniecki podszywa się pod cudze sukcesy. Książę Józef stwierdził jednak, że są to żądania na niczym nie oparte i w pełni nieuzasadnione i po prostu pominął je milczeniem. Zresztą, analizując przebieg akcji można dojść do wniosku, że tym razem to właśnie Rożniecki działał przezorniej i rozsądniej od Sokolnickiego, który zamiast szukać łatwiejszego dostępu do twierdzy nie wiadomo dlaczego wykrwawiał swe oddziały w dwukrotnym szturmie na mocno bronioną bramę opatowską18.

ZDOBYCIE ZAMOŚCIA

Oddziały polskie pojawiły się w pobliży twierdzy w Zamo­ściu już wieczorem 15 maja. Była to grupa gen. Kamieńskiego składająca się z trzech szwadronów 6 pułku jazdy, kompanii woltyżerów 6 pułku piechoty i szwadronu 3 pułku jazdy wysłana w te strony w celu przechwycenia transportu armat z Ołomuńca. Nie udało się to, gdyż transport dotarł do Zamościa już wcześniej, w pierwszych dniach maja. Wobec

18 W e y s s e n h o f f , Pamiętnik..., s. 110 i nast. K. K o ł a c z k o w s k i , Wspomnienia, Kraków 1898, s. 38 i nast. P a w ł o w s k i , Historia..., s. 278 i nast., S o ł t y k , Kampania..., s. 114 i nast., P a w ł o w s k i , Dziennik historyczny..., s. 26 - 27, S o k o l n i c k i , Michał Sokolnicki..., s. 180 i nast., Rys historyczny..., s. 240.

14 - Raszyn 1809

210

tego Kamieński otrzymał rozkaz zatrzymania się Kossobu-dach i przystąpienia do obserwacji i blokowania twierdzy. Realizując go generał wysłał szwadron ułanów w pobliże fortyfikacji z zadaniem przeprowadzenia rozpoznania.

Podjazd zbliżył do umocnień starając się rozpoznać ich słabe i mocne strony. Gdy jednak kawalerzyści zbliżyli się na odległość kilkuset metrów do obwałowań, przywitał go silny ogień artyleryjski, a poza mury wyszły trzy kompanie piecho­ty austriackiej w celu odparcia ułanów. Doszło do starć, które trwały przez większą część nocy i dopiero nad ranem polska jazda cofnęła się do Kossobud.

Pojawienie się polskiego oddziału wywołało popłoch wśród urzędników austriackich. Wielu z nich opuściło miasto i wy­korzystując wolny trakt południowo-wschodni uciekło w kie­runku Lwowa. Można mniemać, że ten exodus dodał odwagi i animuszu polskiemu generałowi, gdyż wieczorem 16 maja wysłał do komendanta twierdzy parlamentariusza z żądaniem natychmiastowej kapitulacji twierdzy. Ze strony Kamień­skiego był to zupełny bluff, albowiem dysponował on zaled­wie jedną kompanią piechoty i nie posiadał w ogóle armat, a Zamość mimo pewnych zaniedbań zaliczał się do najlepiej umocnionych i wyposażonych twierdz na terenie Galicji.

Została ona założona na mocy przywileju lokacyjnego w 1580 r. przez Jana Zamojskiego, a budowę fortyfikacji ostatecznie zakończono w roku 1619. W następnych latach modernizowano je kilkakrotnie, między innymi w latach 1685 - 1694, wzmacniając i przystosowując do nowych warunków obrony i nowych standardów.

W czasach Rzeczpospolitej Zamość należał do najsilniej­szych twierdz na ziemiach polskich. Oparł się kilku najazdom, między innymi Kozaków Bohdana Chmielnickiego, Tatarów, Szwedów czy też Siedmiogrodzian Rakoczego. W XVIII w. miasto podupadło, a twierdza straciła nieco na znaczeniu, zwłaszcza pod względem militarnym, gdyż jego mury obron­ne nie remontowane i nie modernizowane na skutek braku

211

środków finansowych, przestały odpowiadać ówczesnym stan­dardom i, przynajmniej częściowo, popadły w ruinę.

Również i Austriacy nie przykładali początkowo wielkiej wagi do remontu starych murów. Dopiero 10 marca 1809 r. arcyksiążę Ferdynand przygotowując się do otwarcia pol­skiego frontu wydał rozkaz wysłania do Zamościa płk. Fer­dynanda Pulszky'ego, oficera jak na warunki panujące w ar­mii austriackiej stosunkowo młodego (w 1809 r. liczył dopiero 50 lat). Miał on za sobą studia w akademii inżynierskiej oraz bogate doświadczenie wojskowe, zdobyte głównie w trakcie wojen tureckich i francuskich. Należał też do oficerów ener-giczych i zdecydowanych, toteż po przybyciu 18 marca do miasta prawie natychmiast przystąpił do remontu fortyfikacji.

Składały się one z siedmiu fortów bastionowych o nieregu­larnym zarysie zbudowanych z grubego muru mniej więcej 9-metrowej wysokości, połączonych wałami. Dostęp do mu­rów i wałów utrudniały dwie opływające je od południa i zachodu rzeczki Topornica i Łabuńka. Obie płynęły dość leniwie i rozlewały się szeroko tworząc stawy, zalewy i mo­czary.

Od północy dostępu do fortyfikacji broniły z kolei dwa płynące prawie równolegle do siebie strumienie. Od wschodu natomiast, gdzie nie było naturalnych przeszkód, wykopano fosę głębokości 6,5 m i szerokości prawie 10 m.

Prace renowacyjne pod kierownictwem Pulszky'ego trwały do 10 maja. Przede wszystkim oczyścił on stare wały, fosy i bramy, a następnie przystąpił do wzmacniania wału głów­nego i doprowadził do porządku jego część od bramy lubel­skiej do lwowskiej. Na tym odcinku ustawił na początku maja 10 armat otrzymanych z Ołomuńca (to na ten właśnie trans­port polował gen. Kamieński). Ogółem Zamościa broniło około 46 armat fortecznych o dużych wagomiarach.

Załogę twierdzy tworzyły początkowo dwa dywizjony za­kładowe pułków Wiirzburg i Reuss Greutz złożone prawie wyłącznie z galicyjskich rekrutów. Po zdobyciu przyczółka

212

pod Ostrówkiem wzmocniono ją jednak na rozkaz Ferdynanda trzema kompaniami Wołochów i wycofanym z Lublina dywi­zjonem pułku wirtemberskiego oraz plutonem huzarów przy­słanych przez Hoditza. Łącznie więc twierdzy broniło około 3000 ludzi19.

Trudno więc dziwić się, że dysponując takimi atutami Pulszky uznał, że żądanie kapitulacji jest przejawem, delikat­nie mówiąc, arogancji i lekceważenia go przez polskiego przeciwnika i udzielił zdecydowanie odmownej odpowiedzi dając równocześnie do zrozumienia Kamieńskiemu, że dosko­nale zna siłę i możliwości jego oddziału.

Próba opanowania Zamościa przez zaskoczenie spaliła więc na panewce, a Kamieński znalazł się w dość niezręcznej sytuacji, gdyż prawdę mówiąc przekroczył swe uprawnienia, wobec czego zrobił to, co powinien był zrobić od początku i do czego zobowiązywał go rozkaz naczelnego wodza, cofnął się do Kossobud ograniczając się jedynie do opanowania śluz na stawach i rzeczkach, aby uniemożliwić Austriakom sztuczne zalanie terenu wokół fortyfikacji i rozsyłając szwadrony kawalerii w celu zablokowania dróg prowadzących do miasta.

Wysłał też do polskiej kwatery głównej przebywającej wówczas w Janowie raport o swych poczynaniach pod Zamoś­ciem. Poniatowski przyjął go z ledwo maskowanym niezado­woleniem, zdenerwowała go bowiem oczywista niesubordy­nacja generała, tym bardziej, że jego fanfaronada mogła przynieść bardzo niekorzystne skutki, zwłaszcza w sferze propagandowej (a i psychicznej również). Garnizony austriac­kie po tej stronie Wisły zostały zaskoczone klęskami swej armii pod Grochowem i Ostrówkiem. W panikę wprawiła je następnie polska ofensywa znad Wieprza i zajmowanie przez armię Księstwa coraz większych terenów Galicji, z czym

19 Cichowicz, Rok..., s. 84 - 85, M . P i e s z k o, Zamość w roku 1809, Zamość 1931, s. 15 i nast., Sol ty k, Kampania..., s. 120-121, S. H e r b s t , Z. Zachwatowicz, Twierdza Zamość, Warszawa 1936, s. 22 i następne.

213

przecież w korpusie austriackim zupełnie początkowo się nie liczono. Strona polska była - co oczywiste - żywotnie zainte­resowana w utrzymaniu tych nastrojów, a jeśli byłoby to możliwe, również w ich podsycaniu. Nieudana natomiast akcja Kamieńskiego pod Zamościem mogła uzmysłowić do­wódcom oddziałów i garnizonów austriackich w Galicji, jak słaba jest - w gruncie rzeczy armia polska i pozwolić im otrząsnąć się z szoku.

Z drugiej strony nieudany szturm mógł też bardzo niekorzy­stnie wpłynąć na armię polską, osłabić jej ducha bojowego tak znakomicie podbudowanego ostatnimi zwycięskimi akcjami i ogromnym entuzjazmem ludności Lublina i pozostałych wyzwalanych miast i miasteczek. Ryzyko było więc istotnie duże, w sztabie polskim zdecydowano się jednak je podjąć, spełnić groźbę Kamieńskiego i zająć Zamość mimo, że w tym czasie rozwijała się już akcja Sokolnickiego i Rożnieckiego przeciw Sandomierzowi. Za zajęciem Zamościa przemawiały bowiem poza wszystkim, względy natury operacyjnej. Dowó­dztwo polskie zamierzało bowiem rozwinąć uzyskane powo­dzenie i kontynuować ofensywę na Galicję, a wówczas twier­dza ta łatwo mogła zagrozić lewemu skrzydłu i tyłom armii polskiej. Poza tym Zamość mógł ułatwić marsz na Lwów i stanowić silny punkt oparcia dla armii Księstwa w przypad­ku ewentualnej akcji wojsk rosyjskich.

Pod Zamość udał się gen. Pelletier prowadząc ze sobą 1 batalion 2 pułku piechoty, kompanię saperów i 6 armat pod dowództwem kpt. Sołtyka. Idąc forsownym marszem z Janowa Pelletier dotarł na miejsce rano 18 maja. Nie tracąc czasu na odpoczynek udał się natychmiast, wspólnie z gen. Kamińskim na rekonesans, w którym towarzyszył im Do­mański, generalny zarządzca zamojskich dóbr ordynackich. Jego pomoc była niezwykle cenna, gdyż znając doskonale zarówno fortyfikacje twierdzy, jak i teren wokół niej, był w stanie udzielić polskim dowódcom precyzyjnych infor­macji o wszystkich słabych punktach w umocnieniach, ich

214

stanie, sile poszczególnych fortów oraz o konfiguracji otacza­jącego twierdzę terenu.

W oparciu o własne obserwacje oraz o informacje Do­mańskiego gen. Pelletier zdecydował się przeprowadzić główne natarcie od strony bramy szczebrzeszyńskiej. Do­stępu do murów broniły tu liczne przeszkody naturalne, rzeczka, stawy i moczary, w związku z czym płk Pulszky doszedł do wniosku, że atak z tej strony jest praktycznie niemożliwy, umocnienia były więc tu słabe i zaniedbane. Tymczasem Domański wskazał generałom mało widoczne ścieżki przez bagna, a także teren dochodzący do samych murów, który powszechnie uważano za niedostępne bagno, a który w rzeczywistości był w miarę suchą łąką.

Szturm zgodnie z pierwotnym planem miał rozpocząć się już w nocy z 18 na 19 maja, jednakże w ostatniej chwili do obozu polskiego dotarła wiadomość, że od strony Lwowa maszeruje silny, co najmniej 3000 oddział austriackiego woj­ska i, że znajduje się on już w pobliżu, w Łabuniach. Ostrożny Pelletier obawiał się uwikłania w walkę na dwa fronty w do­datku pod murami twierdzy i w zasięgu jej armat, w związku z czym zrezygnował ze szturmu, a o zaistniałej sytuacji powiadomił Poniatowskiego20.

Prawdę mówiąc, francuski generał zamierzał, w pierwszym odruchu opuścić rejon Zamościa i cofnąć się aż do Janowa, w stronę głównego korpusu. Na szczęście sytuacja dość szybko wyjaśniła się, a alarm okazał się fałszywy, Pelletier pozostał więc na miejscu. Ale na podjęcie szturmu było już za późno, ograniczono się więc do ostrzału miasta z granatników, które Sołtyk ustawił na wprost bramy szczebrzeszyńskiej. Polskim artylerzystom udało się wzniecić kilka pożarów w mieście. Między innymi stanęły w ogniu stajnie ordynackie usytuowane tuż obok arsenału. Zmusiło to Austriaków do wyniesienia stamtąd prochu i ładunków prochowych, co przy-

Pawłowski, Historia..., s. 283.

215

sporzyło im wiele pracy i kłopotów. Spłonął również magazyn żywnościowy, nie wiadomo jednak, czy pożar powstał od kul armatnich czy też, jak przypuszczał Pulszky, w wyniku dywe­rsji wykonanej przez mieszkańców miasta. W każdym razie straty były znaczne, tym groźniejsze dla Austriaków, że i bez tego mieli oni kłopoty z żywnością, której było za mało dla nagle powiększonego garnizonu.

Późnym wieczorem jeden z granatników został zniszczony przez armaty forteczne. Zmusiło to Sołtyka do wycofania drugiego działa aż do śluzy szczebrzeszyńskiej, skąd, kryjąc się za domami i w sadach, kontynuował ostrzał miasta. W nocy natomiast Pelletier polecił usypać w pobliżu śluzy szaniec, ustawić na nim dwie następne armaty i nadal prowadzić pojedynek artyleryjski. Ogień polskich armat, mimo, że było ich tak niewiele, był na tyle skuteczny, że zrozpaczeni mieszkańcy Zamościa wysłali delegację do płk. Pulszky'ego namawiając go do poddania twierdzy, a nawet próbując przekupić go znaczną sumą pieniędzy. A może był to tylko pretekst dla patriotycznie nastawionych Galicjan? Komendant pozostał jednak głuchy na te błagania argumen­tując, że przyrzekł arcyksięciu Ferdynandowi nie oddać powierzonej mu fortecy i ma zamiar dotrzymać danego

słowa. Tymczasem w obozie polskim kontynuowano przygoto­

wania do szturmu. Domański oddał do dyspozycji Pelletiera kilkudziesięciu uzbrojonych kozaków i innych oficjalistów z dóbr zamojskich, którzy przez cały dzień zwozili faszynę, kosze wypełnione ziemią i drabiny. Do wojska zgłosiło się również kilkudziesięciu ochotników uzbrojonych w strzelby. Zajęli oni stanowiska w domach w pobliżu bramy szcze­brzeszyńskiej i, dobrze ukryci, prowadzili bardzo skuteczny ostrzał. Najlepszym snajperem wśród nich okazał się sie­demdziesięcioletni były żołnierz Rzeczpospolitej mający tak doskonałe oko i niezawodną rękę, że w ciągu dnia ponoć zabił lub zranił aż 18 żołnierzy wroga. Austriacy próbowali

216

kilkakrotnie wyprzeć tę tyralierę spomiędzy domów przed­mieścia, zawsze jednak bez skutku21.

Pod koniec tego dnia przybyły pod Zamość posiłki dla Pelletiera w postaci 2 batalionu 2 pułku piechoty, dwóch kompanii 3 pułku piechoty oraz dwu dział sześciofuntowych. Książę Poniatowski wysłał też pod Zamość swego bliskiego współpracownika płk. Paszkowskiego z poleceniem skłonie­nia Pelletiera do jak najszybszego zdobycia Zamościa. Wyma­gała tego dość niejasna sytuacja strategiczna. Sokolnicki z Rożnieckim zajęli już bowiem w międzyczasie Sandomierz i w polskiej głównej kwaterze obawiano się kontrofensywy armii austriackiej. A wówczas Zamość mógł łatwo zagrozić polskim skrzydłom i tyłom. Nieznane były również plany ks. Golicyna, dowódcy korpusu rosyjskiego skoncentrowanego nad granicą z Galicją.

Ostatecznie Pelletier ulegając naciskom Paszkowskiego i Kamieńskiego zdecydował się rozpocząć szturm w nocy z 19 na 20 maja. Ułożony przez niego plan przewidywał koncent­ryczny atak na umocnienia twierdzy równocześnie z czterech kierunków.

Odcinek murów w pobliżu bramy lubelskiej, a więc bastion nr 3 i 4 zaatakować miała grupa wyłoniona z 1 i 2 batalionu 2 pułku piechoty, składająca się z kompanii grenadierów, dwu kompanii woltyżerów i kompanii fizylierów oraz kompanii woltyżerów z 3 pułku piechoty. Dowodził nią ppłk Hilary Krasiński.

Kolumna druga pod dowództwem ppłk. Józefa Czyżew­skiego, złożona z czterech kompanii fizylierskich 2 pułku piechoty i dwóch kompanii woltyżerów 3 pułku oraz oddziału saperów i wzmocniona dwoma działami otrzymała zadanie rozwalenia pociskami armatnimi lub minami bramy lubelskiej i wdarcie się tą drogą do twierdzy.

Umocnienia w sąsiedztwie bramy szczebrzeszyńskiej, okop przed tą bramą oraz samą bramę miał atakować ppłk Suchodo-

21 Sołtyk, Kampania..., s. 123.

217

lski na czele dwu kompanii fizylierskich 2 pułku piechoty i kompanii woltyżerów 6 pułku piechoty. Gdyby zdobycie bramy okazało się zadaniem zbyt trudnym dla tej grupy, wówczas winna ona zaatakować i zdobyć sąsiedni bastion nr 1.

Dowódcy kolumny I i II, a także III, otrzymali polecenie wyznaczenia grenadierów do noszenia drabin oraz żołnierzy do zasypywania fos i rowów faszyną i koszami z piaskiem. Powodzenie ich ataku głównie zależało od wyzyskania ele­mentu zaskoczenia, dlatego wszyscy żołnierze otrzymali roz­kaz ukrycia wszelkich błyszczących przedmiotów i elemen­tów umundurowania oraz posuwania się w zupełnym milcze­niu. Zabroniono im nawet odpowiadać na strzały przeciwnika. Po rozpoczęciu ataku mieli oni ruszyć biegiem do natarcia, dotrzeć jak najszybciej do z góry wyznaczonych odcinków umocnień i wedrzeć się na nie. Następnie sformować szyk kolumn i uderzyć na miasto otworzywszy oczywiście wcześ­niej najbliższe bramy, a więc lubelską i szczebrzeszyńską.

Grupę czwartą pod dowództwem ppłk. Brzechwy utworzyła kompania fizylierów 2 pułku piechoty i szwadron 6 pułku jazdy oraz dwie haubice. Otrzymała ona zadanie czysto demonstracyjne, miała bowiem pozorować atak na bramę lwowską.

W odwodzie gen. Pelletier pozostawił grupę płk. Stasia Potockiego złożoną z kompanii grenadierów i trzech kompanii 2 batalionu 2 pułku piechoty. Miała ona w zależności od rozwoju sytuacji udzielić wsparcia albo grupie Krasińskiego albo Czyżewskiego (ewentualnie obu jednocześnie)22. Warto może w tym miejscu pozwolić sobie na dygresję i przypo­mnieć, że dowódca tej grupy, ppłk Staś Potocki, później generał piechoty, zakończył życie w pierwszych dniach po­wstania listopadowego, zamordowany przez zrewoltowanych i zdesperowanych powstańców za odmowę przystąpienia do powstania. Takie to dziwne łamańce wyczyniał pogmatwany

22 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 285 -286, S o ł t y k , Kampania..., s. 124-

-126.

218

bieg naszych dziejów z losami bohaterów 1809 r. Zwycięzca spod Sandomierza, gen. Rożniecki został super i ober szpie­giem cara i W. Ks. Konstantego. Po wybuchu powstania umknął w przebraniu dorożkaża, na odkupionej ad hoc doroż­ce najpierw z Warszawy, a potem z Polski, pod opiekę swych mocodawców w Petersburgu (podobnie jak i inny bohater legendy napoleońskiej, dowódca słynnych szwoleżerów gwar­dii gen. Wincenty Krasiński, ojciec jednego z trzech naszych wieszczy, Zygmunta), a zawiedziony w swej nienawiści lud Warszawy powiesił na szubienicy jego kukłę. Natomiast Poto­cki, nieposzlakowany patriota i ulubieniec Warszawy, zginął z rąk własnych żołnierzy. Sic transit gloria mundi!

Powróćmy jednak do wydarzeń pod Zamościem. Pragnąc się ubezpieczyć przed wszelkimi niespodziankami Pelletier ustawił naprzeciw każdej bramy jeden szwadron kawalerii, aby jej pilnował i z chwilą rozpoczęcia walk nikt z twierdzy nie umknął, no i dla ewentualnego wsparcia piechoty, gdyby doszło do walk na ulicach i placach miasta.

Z powodu zmęczenia forsownym marszem z Janowa pod Zamość żołnierzy 2 batalionu, rozpoczęcie szturmu zaplanowano na godz. 2 w nocy. Artyleria polska, która przez cały czas przygotowań do szturmu prowadziła intensywny ostrzał miasta około godziny 12.00 w nocy umilkła i wokół Zamościa zaległa kompletna cisza przerywana jedynie odgłosem kroków na szańcach i hasłami straży austriackich. Ta cisza i spokój miały uspokoić rozdygotane nerwy żołnierzy austriackich i przekonać ich dowódców, że noc upłynie spokojnie, bez żadnych wydarzeń.

Tymczasem pod osłoną ciemności oddziały Krasińskiego, Czyżewskiego i Suchodolskiego sformowały się w kolumny i zajęły stanowiska w zagłębieniu terenu, około 700 metrów od umocnień twierdzy. Kolumna Stasia Potockiego, której towarzyszył Pelletier, stanęła na szosie lubelskiej.

O drugiej dano sygnał do ataku. Pierwsza ruszyła kolumna ppłk. Krasińskiego, a zaraz za

nią grupa druga ppłk. Czyżewskiego. Żołnierze, korzystając

219

ze wskazówek Domańskiego, podkradli się pod umocnienia, idąc ostrożnie i bezszelestnie przez ścieżki poprzez bagna, znane jedynie miejscowym rolnikom, a jeszcze pewnie lepiej kłusownikom. Weszli następnie na łąkę, uważaną przez Au­striaków za nieprzebytą topiel i przystawili drabiny do mu­rów. Każdą drabinę trzymało kilku krzepkich grenadierów. Żołnierze starali poruszać się jak najciszej, porozumiewając się najchętniej gestami. Pierwszy szedł kpt. Daine, Belg, poprzednio w służbie francuskiej, a następnie polskiej. Wydał on rozkaz jednemu ze swych żołnierzowi, aby wszedł pierw­szy na drabinę. Żołnierz odmówił wykonania rozkazu. Wów­czas Daine bez wahania przebił go szpadą, a następnie powtórzył rozkaz dwóm następnym grenadierom i sam po­szedł tuż za nimi. Odwaga i determinacja dowódcy dodatnio wpłynęła na żołnierzy nieco zdenerwowanych atmosferą noc­nego ataku i już po piętnastu minutach od chwili rozpoczęcia szturmu pierwsi grenadierzy grupy Krasińskiego pojawili się na wałach. Rozgrzani tym sukcesem, spychając z wałów stawiających niemrawy opór rekrutów galicyjskich, zdobyli 3 i 4 bastion i wdarli się do wnętrza twierdzy.

Prawie równocześnie sforsowali umocnienia żołnierze kolu­mny ppłk. Czyżewskiego. Udało się im otworzyć bramę lubelską, przez którą wdarła się do miasta odwodowa kolumna Stasia Potockiego.

Kolumna Suchodolskiego natomiast rozsypała się, zgodnie z rozkazem, w tyralierę rozpoczynając ostrzał obrońców bra­my szczebrzeszyńskiej, odwracając ich uwagę od działań dwóch pierwszych kolumn. Jej dowódca widząc jednak, że opór nieprzyjaciela słabnie i słysząc odgłosy walki na szczy­cie wałów i wewnątrz bastionów, uformował swych żołnierzy w kolumnę i na jej czele zaatakował szaniec broniący bramy Po krótkim oporze zdobył go, a następnie dotarł pod bramę Towarzyszący mu saperzy otworzyli furtkę w bramie, a na stępnie samą bramę, przez którą kolumna wdarła się d( wnętrza twierdzy.

220

Oddział Brzechwy początkowo pozorował jedynie natarcie. Towarzyszące mu haubice rozpoczęły ostrzał bramy i murów, a piechota wtórowała ogniem rotowym, starając się również zwrócić na siebie uwagę okrzykami. Dowódca widząc jednak powszechne rozprzężenie wśród obrońców wydał swym żoł­nierzom rozkaz przejścia do szturmu. Aby wzmocnić siłę natarcia, polecił zejść kawalerzystom z koni i sformował z nich i z kompanii piechoty kolumnę, która ruszyła do szturmu na bramę lwowską. Żołnierze broniący bramy po krótkim oporze zaprzestali dalszej walki. Działa zamilkły, opadł zwodzony most i oddział polski wszedł do miasta.

W tej kolumnie walczyło między innymi mężne małżeństwo Żubrów. O ich udziale w walce i o bohaterskiej postawie Żubrowej wspomina raport dowódcy kolumny Potockiego. Obie te postaci spopularyzował w swych książkach znany powieś-ciopisarz, Wacław Gąsiorowski, autor powieści Rok 180923.

Oddziały austriackie zepchnięte z wałów i bastionów wyco­fały się na ulice i place miasta. Pułkownik Pulszky zdołał zebrać niedobitki kompanii wołoskich, sformował z nich kolumnę i próbował stawiać opór na rynku zamojskim. Tu dopadła go kolumna Krasińskiego z kpt. Daine na czele. Wołosi nie przejawiali większej ochoty do walki, ale mężny płk Pulszky nie zamierzał bez oporu poddać się do niewoli. Doszło do pojedynku z kpt. Daine, w którym zwyciężył Belg. Ranny komendant Zamościa dostał się do niewoli. W ślad za nim poszła większa część Wołochów.

Przez otwarte bramy do miasta wpadli spieszeni polscy kawalerzyści atakujący nastawionymi lancami nieliczne, bro­niące się jeszcze grupki nieprzyjacielskiej piechoty. Walki te nie trwały już jednak długo i około godziny 4 nad ranem twierdza była zdobyta. Z liczącej około 3000 załogi 2500 ludzi dostało się do niewoli, reszta zginęła lub została ranna. W ręce zwycięskich Polaków dostały się też wszystkie działa

23 Sołtyk, Kampania..,, s. 125 - 127, C i c h o w c z , Rok..., s. 87.

221

forteczne, spore zapasy amunicji i sprzętu wojennego, a także kasa wojskowa z milionem florenów niemieckich24.

Opanowanie tak silnej, dobrze zaopatrzonej twierdzy, w do­datku przy niekorzystnym dla strony polskiej układzie sił, było nowym, wielkim sukcesem armii Księstwa. Zadecydo­wało o tym wiele czynników. Przede wszystkim bardzo rozsądny plan natarcia opracowany przez gen. Pelletiera z pre­cyzją godną utalentowanego szefa sztabu. Nie zawiodło rów­nież wykonawstwo, a dowódcy poszczególnych grup wykazali się tak odwagą, jak i samodzielnością myślenia (Brzechwa). Spory udział w sukcesie miał również zarządca dóbr zamoj­skich Domański (za swe zasługi mianowany został szefem batalionu), a także pracownicy tych dóbr i miejscowa ludność. Nie można wreszcie zapomnieć o postawie rekrutów galicyj­skich stanowiących większość załogi twierdzy. W wielu wy­padkach zamiast bronić umocnień ułatwiali oni wejście na wały atakującym polskim żołnierzom.

Zdobycie prawie równoczesne dwu tak silnych twierdz austriackich i to w dodatku przez słabsze liczebnie siły polskie wpłynęło bardzo demoralizująco na pozostałe oddziały i gar­nizony austriackie na tym terenie. Już za kilka dni, 25 maja przekonał się o tym gen. Rożniecki, gdy na czele czterech kompanii piechoty i kilku szwadronów jazdy oraz czterech armat podszedł pod twierdzę Jarosław. Jej licząca ponad 1000 żołnierzy załoga kapitulowała już po kilku strzałach armat­nich, praktycznie bez walki.

24 S o ł t y k , Kampania..., s. 125 - 127, M. P i e s z k o , Zamość..., s. 21 i następne.

EPILOG

Dzięki zajęciu Sandomierza i Zamościa wojsko polskie opanowało dwie niezwykle ważne, wręcz kluczowe pozycje w północnej części Galicji stanowiące doskonałą osłonę dla już zdobytych terenów i umożliwiające rozwinięcie dalszych działań ofensywnych. Główna kwatera natychmiast zdyskon­towała te możliwości zezwalając na zakończoną sukcesem wyprawę Rożnieckiego do Galicji Wschodniej. W jej wyniku zdobyto Jarosław, a w nim ogromne magazyny wojskowe mieszczące podobno między innymi około 100 000 sztuk mundurów, a następnie szereg innych miast z Lwowem na czele'. Eskapada ta wywołała ogromne wrażenie zarówno na dworze cesarskim, jak i w kwaterze głównej arcyksięcia Ferdynanda. Austriaków przeraził zwłaszcza entuzjazm, z ja­kim ludność Galicji witała wkraczające wojska polskie, maso­wo tworząc ochotnicze oddziały wojskowe i gwardii narodo­wej. Takich przejawów patriotyzmu i inicjatywy organizacyj­nej w kołach dworskich i wojskowych monarchii habsburskiej po prostu nie spodziewano się.

Równie szybko zresztą powstawały i powiększały się oddziały wojskowe w prawo i lewobrzeżnych departamentach Księstwa Warszawskiego organizowane przez generałów Zajączka i Dąbrowskiego. Pod koniec maja sytuacja na froncie polskim była więc nader niekorzystna dla Austriaków. VII kor-

1 Zych, Armia..., s. 169.

223

pus praktycznie znalazł się w głębokim kotle otoczony z trzech stron przez ugrupowania Zajączka, Poniatowskiego i Dąbrowskiego. Zajęcie Sandomierza groziło zamknięciem ostatniej drogi wyjścia z tego kotła. Wprawdzie każde z tych ugrupowań było liczebnie słabsze od skoncentrowanego kor­pusu VII, jednak działając wspólnie, stanowiły one poważną siłę i Poniatowski mógł zaryzykować nawet stoczenie walnej bitwy z arcyksięciem. Z ogromnymi szansami na sukces. Lub też, przeprowadzając odpowiednie manewry, zmusić przeciw­nika do ustąpienia z Księstwa. Przewidywał to zresztą plan Sokolnickiego, zgodnie z którym zgrupowanie Poniatow­skiego miało wykonać ruch w kierunku Radomia, obsadzić linię Pilicy i nawiązać swym lewym skrzydłem kontakt z od­działami Dąbrowskiego a prawym ze zgrupowaniem Zającz­ka. Wówczas korpus VII znalazłby się w zupełnym okrążeniu i musiałby opuścić zarówno Galicję, jak i Księstwo, szukając drogi odwrotu przez Śląsk2.

Poniatowski nie zaakceptował wprawdzie - z wielu zresztą względów - tego planu, tym niemniej była to jednak zupełnie realna groźba, z czego zdawano sobie doskonale sprawę w austriackiej kwaterze głównej. W tej sytuacji arcyksiążę zdecydował się na jak najszybsze odebranie Sandomierza i odzyskanie inicjatywy strategicznej. W tym celu wydzielił korpus pod dowództwem feldmarszałka Schauroutha, któremu polecił połączyć się z brygadą Egermanna utworzoną z daw­nej załogi Sandomierza i wspólnie odzyskać tę decydującą o położeniu strategicznym obu wojsk twierdzę.

Korpus Schauroutha, liczący około 13 000 ludzi, doszedł w rejon Sandomierza 26 maja, został jednak odparty przez Sokolnickiego i cofnął się poza miejscowość Kleczanów. Arcyksiążę Ferdynand powiadomiony o niekorzystnym dla Austriaków rozwoju sytuacji zmienił po raz kolejny swe dotychczasowe plany i zdecydował się na krok radykalny to

2 Tamże, s. 165 - 167.

224 225

jest na opuszczenie Warszawy przez okopujące ją oddziały austriackie, koncentrację wojsk i kontrofensywę w kierunku Galicji. Stało się to dość nagle. Jeszcze 30 maja garnizon Warszawy obchodził uroczystości z okazji zwycięstwa arcy-księcia Karola pod Aspern, 1 czerwca w godzinach porannych ludność stolicy obserwowała paradę wojskową odbytą dla uczczenia święta Bożego Ciała, a już o godz. 9 wieczorem przybył na Pragę austriacki komendant placu mjr Feeder z listem Civalarta, w którym generał austriacki zawiadamiał o swym ustąpieniu z Warszawy3. Wojska austriackie opuściły stolicę Księstwa tej samej nocy z 1 na 2 czerwca, pozo­stawiając „wiele efektów i swoich rannych". Uzasadniając tę decyzję arcyksiążę Ferdynand podał oczywiście powody natu­ry wojskowej - ogólne położenie swych wojsk, zagrożenie linii komunikacyjnych w Galicji i konieczność skoncentrowa­nia wszystkich sił w celu wyparcia Polaków z Galicji. Była to oczywiście prawda, ale nie cała. Sporą rolę w postępowaniu dowódcy VII korpusu odgrywały pobudki natury psychicznej. Arcyksiążę Ferdynand miał pełną świadomość klęski ponie­sionej w starciu z tak słabym i początkowo zupełnie lek­ceważonym przeciwnikiem. Przygnębiły go spotykające go ciągle niepowodzenia i zmęczyła do cna partyzancka wojna podjazdowa, uprawiana z powodzeniem zwłaszcza przez Dąb­rowskiego, do której nie był przygotowany ani on sam, ani jego podwładni (z wyjątkiem może gen. Mohra). Martwiła go ponadto sytuacja w Galicji.

Wojska austriackie wycofywały się z Księstwa prawie tą samą drogą, którą w kwietniu do niego wchodziły. Na przy­kład dywizje feldmarszałka Mondeta i Mohra maszerowały dwiema kolumnami trasą na Tarczyn - Mogielnicę - Nowe Miasto oraz Piaseczno - Góra - Białobrzegi. Obie grupy przeprawiły się przez Pilicę w okolicy Nowego Miasta w dniach 8 - 9 czerwca.

3 Opis wypadków..., s. 21

Nie tylko zresztą arcyksięcia Ferdynanda i dwór Habsbur­gów niepokoił los Galicji. Wydarzeniami toczącymi się w tej prowincji przejmował się bardzo również car Aleksander I i koła dworskie Petersburga. Dla nich ruch patriotyczny ludności polskiej był równie groźny, jak dla Austriaków, mógł bowiem stanowić fatalny przykład dla ludności tzw. polskich guberni. O tym, że nie były to bynajmniej bezpodstawne obawy, świadczy chociażby ukaz carski z 24 sierpnia 1809 r., skierowany przeciw opuszczaniu domów i wyjazdowi za granicę (do Księstwa) obywateli granicznych, właśnie pol­skich prowincji.

Władcę Rosji niepokoiły również sukcesy odnoszone przez Napoleona w Niemczech, w walce z arcyksięciem Ferdynan­dem. Wprawdzie losy tej kampanii nie były jeszcze (pod koniec maja i na początku czerwca) rozstrzygnięte na korzyść którejkolwiek ze stron, ale Rosjanie doszli .do wniosku, że wojna zbliża się do finału i należy zerwać z dotychczasową neutralnością, aby w razie zwycięstwa Napoleona, nie narazić się na zarzut bezczynności. W razie zaś sukcesu Austrii zdyskoskontować korzyści wynikające z umowy ze Schwa-rzenbergiem i przystąpić do wspólnej akcji przeciw Francji. A w każdym razie zabezpieczyć spokój w Galicji. W tej sytuacji powierzono wkraczającemu 2 czerwca na teren Gali­cji korpusowi ks. Golicyna zadanie zajęcia jak najszerszego pasa terenu i stworzenie swego rodzaju kordonu sanitarnego chroniącego teren Rosji przed szkodliwymi wpływami „gali­cyjskich buntowników".

Z kolei o tym, że nie powinien on zbyt szczerze współ­pracować z Poniatowskim nie musiano staremu generałowi przypominać, gdyż w Petersburgu doskonale zdawano sobie sprawę z antyfrancuskiego i proaustriackiego nastawienia zarówno dowódcy, jak i większości oficerów tego korpusu.

Realizując powierzone mu zadanie, Golicyn zamierzał po­czątkowo maszerować całością swych sił na Puławy - Lublin. Po spotkaniu w Białymstoku z gen. Pelletierem zmienił swe

15 - Raszyn 1809

226

zdanie o tyle tylko, że nie rezygnując z zaplanowanej marsz­ruty zgodził się na przesunięcie dywizji Suworowa w stronę Sanu.

Wkroczenie silnego, około 30 000 żołnierzy liczącego kor­pusu rosyjskiego do Galicji zmieniło radykalnie sytuację na froncie polskim. Dla Poniatowskiego od samego początku był to bardzo kłopotliwy sprzymierzeniec. Obecnie musiał bo­wiem uzgadniać swe zamierzenia z rosyjską kwaterą główną, aby nie narazić się na zarzut niechęci do współdziałania, a z drugiej strony nie mógł w najmniejszym stopniu liczyć na rzetelność sojuszników. Wojska rosyjskie maszerowały bar­dzo powoli i nie przestrzegały wcześniej podjętych ustaleń i uzgodnień, na co wódz polski wielokrotnie skarżył się w listach do Berthiera i Napoleona. Wymownie świadczy o tym następujący fragment listu Poniatowskiego do Napoleo­na z 10 czerwca (pisany w kwaterze głównej w Pniowie) „List dołączony w kopii, który musiałem napisać do księcia Golicy-na, przekona W C. Mość o postępowaniu tego jenerała, jako też o zwłokach, przez które usiłuje uniknąć czynnego działa­nia ze swej strony, już to skracając pochody, a podwajając dnie wypoczynku, już to dając kolumnom kierunek zupełnie przeciwny temu, jaki z natury rzeczy powinny były obrać"4.

Zresztą nie tylko wymogi umowy sojuszniczej kazały Po­niatowskiego zabiegać o współpracę z Rosjanami. Zmuszała go do tego również trudna sytuacja jego armii.

Arcyksiążę Ferdynand wycofując się z Warszawy i koncentru­jąc wreszcie swój nadmiernie dotąd rozproszony korpus odzyskał zarówno inicjatywę strategiczną, jak i przewagę ilościową. Pozwoliło mu to na podjęcie próby odzyskania Galicji (do czego zobowiązywał go w swym liście arcyksiążę Karol poddając równocześnie ostrej krytyce jego całe dotychczasowe postępowa­nie). Przystępując do realizacji tego zadania -jakże skromnego w porównaniu do planów sprzed trzech miesięcy - miał również

4 Rys historyczny..., s. 281.

227

Ferdynad d'Este nadzieję na odniesienia znaczącego sukcesu taktycznego w starciu z Poniatowskim, który pozwoliłby mu poprawić nieco swój wizerunek wodza. W tym celu kontynuował marsz swego korpusu w stronę Sandomierza licząc na odzyskanie tej twierdzy i doprowadzenie do walnej bitwy z Poniatowskim.

Poniatowski początkowo obawiał się starcia z Austriakami, mimo bowiem poczynienia niezbędnych przygotowań i mimo wezwania nad San Zajączka i Dąbrowskiego czuł się za słaby, aby samodzielnie stawić czoła skoncentrowanym siłom au­striackim. Tym bardziej, że przybycie na czas obu wezwanych korpusów było nader niepewne, zwłaszcza korpusu Zajączka, który 10 czerwca poniósł znaczącą porażkę w starciu z feld-marszłkiem Mondetem (jedyną porażką, jaką w tej kampanii poniosły regularne wojska polskie) pod Jedlińskiem.

W tym ciężkim położeniu wódz polski mógł więc jedynie liczyć na dobrą wolę i lojalność swoich rosyjskich sprzymie­rzeńców. Początkowo zresztą wszystko zapowiadało się nie­źle, gdyż w wyniku interwencji Paszkowskiego w sztabie Golicyna, 11 czerwca przybyły nad San pierwsze oddziały rosyjskie. Była to przednia straż dywizji Suworowa złożona z pułku Kozaków, pułku huzarów, dwu batalionów strzelców i oddziału artylerii konnej pod dowództwem mjr. Sieversa. Reszta dywizji miała nadejść nazajutrz.

Aby nadrobić czas stracony przez opieszałych sprzymie­rzeńców i opóźnić działania austriackie, do chwili ich nadej­ścia polski wódz uciekał się do forteli godnych Zagłoby. Wystosował np. zupełnie fikcyjny rozkaz do gen. Kamień­skiego, aby ze Lwowa skierował do Przemyśla kolumnę piechoty i kawalerii z zadaniem uderzenia na tyły maszerują­cych na Sandomierz Austriaków, a podoficerowi wiozącemu ten rozkaz polecił dać się schwytać Austriakom5.

Czas jednakże upływał i zmieniająca się sytuacja operacyj­na, a także wiara w to, że tym razem Rosjanie nie zawiodą,

5 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 384.

228

skłoniły Poniatowskiego do wznowienia działań zaczepnych, aby skutecznie osłonić Sandomierz. 12 czerwca przeprawił część (większą) swych sił pod Czekajem na lewy brzeg Sanu, a następnie zajął pozycję w rejonie wsi Gorzyce. Wydaje się, że tym razem zawiodło rozpoznanie polskie, gdyż o tym, że Austriacy, a konkretnie cała dywizja Schauroutha, znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie armii polskiej dowiedziano się w polskiej kwaterze głównej dopiero o godz. 8 rano 12 czerwca z meldunku Rożnieckiego.

Pozycja była wybrana trafnie i podobnie jak pod Raszynem nadawała się do stoczenia bitwy obronnej. Teren był podmok­ły i bagnisty, poprzerywany licznymi dopływami Wisły i Sa­nu. Nie brakowało tu również grobli i wałów przeciwpowo­dziowych ułatwiających obronę terenu. Ale ogólna sytuacja armii polskiej była trudniejsza niż pod Raszynem. San prze­dzielał armię polską na dwie nierówne części, a na prze­prawienie pozostałych oddziałów zabrakło już czasu. Poniato­wski nie mógł również wycofać się za rzekę, gdyż obawiał się, że zostanie zaatakowany w trakcie odwrotu, a to mogo skończyć się zupełnym pogromem jego wojska. Na domiar złego dywizja Suworowa mogła nadejść, w najlepszym wypa­dku, dopiero wieczorem. Musiał więc w początkowej fazie liczyć wyłącznie na własne siły.

Biorąc wszystkie te okoliczności pod uwagę ks. Józef zdecydował się zająć stanowiska na wybranym terenie i przy­jąć bitwę obronną, aby doczekać nadejścia sprzymierzeńców.

Wieś Wrzawy (Pawłowski twierdzi, że nosiła ona nazwę Pączek) stanowiącą centrum pozycji zajął płk Małachowski z pięcioma kompaniami 1 pułku piechoty i czterema kom­paniami 2 pułku piechoty. Na lewo od tej miejscowości stanęło jedno działo 6-funtowe, a za wsią w odwodzie trzy kompanie 2 pułku piechoty. Na skrzydle prawym w widłach Sanu i Wisły, między wsiami Dąbrową i Wrzawami stanął płk Obertyński z trzema kompaniami 1 pp i półkompanią 8 pp oraz dwoma działami Sołtyka. Piechota zajęła pozycje wzdłuż

229

grobli rozdzielającej obie wsie. Skrzydło to osłaniała Wisła, z tej strony można więc było nie obawiać się prób obejścia. Lewe skrzydło natomiast opierało się o San i składało się z czterech kompanii piechoty pod dowództwem ppłk. Daina oraz dwu dział. Było ono stosunkowo słabe, ale osłaniała je na razie straż przednia Sieversa, a później miała stanąć obok niego cała dywizja Suworowa.

Odwodem tego skrzydła były stojące w lesie niedaleko brodu na Sanie cztery kompanie 1 i 8 pp. Rezerwa naczelnego dowódcy składała się natomiast z pięciu kompanii 1 i 2 pułku piechoty i zajęła pozycję nad samym Sanem, w pobliżu mostu. Za rzeką zaś, na wyniosłym wzgórzu ustawiono te oddziały, które nie przeprawiły się na lewy brzeg, a więc większą część 8 pp, cztery kompanie 6 pp, 1 pułk jazdy i dwa szwadrony 3 pułku jazdy oraz sześć armat.

Straż przednią ugrupowania Poniatowskiego pod dowódz­twem gen. Rożnieckiego, stanowiły 2 pułk jazdy i 1 szwadron jazdy wysunięte do przodu, w okolicę Gorzyc. Otrzymały one rozkaz, aby, podobnie jak pod Raszynem, w chwili rozpo­częcia natarcia przez oddziały nieprzyjaciela cofnąć się poza linię piechoty i utworzyć, a raczej wzmocnić jej odwód.

Siły polskie ustawione nad Sanem obejmowały 6 batalio­nów, 10 szwadronów i 10 dział, a zatem około 5000 - 6000 ludzi. Arcyksiążę Ferdynand dysponował armią liczącą co najmniej 10 000 - 11 000 żołnierzy.

Bitwa rozpoczęła się około godz. 2 po południu od ataku na kawalerię Rożnieckiego, która po krótkim oporze cofnęła się poza wieś Wrzawy. Do Gorzyc weszły kolumny austriackie - batalion szeklerów, batalion wołoski i cztery kompanie batalionu ochotniczego. Na wschód od wioski rozwinęły się dwa szwadrony kawalerii i stanęły trzy baterie. Około godziny 3 po południu otworzyły one morderczy ogień na pozycje oddziału płk. Małachowskiego. Po tym przygotowaniu ognio­wym do natarcia ruszyły kolumny austriackie poprzedzone tyralierami. Kompanie 1 pułku walcząc na bagnety odparły

230 231

uderzenie. Bataliony austriackie cofnęły się pod osłonę własnych baterii, a następnie, po krótkim odpoczynku i pono­wnym sformowaniu, ruszyły znów do natarcia. Odezwały się polskie armaty żłobiąc krwawe szramy w ściśniętych szere­gach szeklerów i wołochów. Nie powstrzymało to jednak tych starych i doświadczonych żołnierzy. Doszli do znajdującej się przed wioską grobli, zdobyli ją i wdarli się między zabudowa­nia. Rozgorzał bój między chałupami, które w większości płonęły podpalone wcześniej pociskami armatnimi. Dowódca tego odcinka frontu płk Małachowski widząc krytyczną sytuację swych żołnierzy, spychanych coraz wyraźniej w stro­nę Sanu, rzucił do walki część odwodu i powstrzymał natarcie Węgrów (szeklerzy byli zawodowymi żołnierzami pilnujący­mi pogranicza Węgier z Turcją), a następnie sformował kolumnę z 2 kompanii 2 pułku piechoty i na jej czele ruszył do kontrnatarcia zmuszając nieprzyjaciół do odwrotu na pozycje wyjściowe. Część kompanii grenadierów zapędziła się w pościgu za cofającymi się batalionami aż w pobliże Gorzyc. Wówczas jednak wypadli ukryci między chałupami huzarzy i zadali im spore straty. Zginęło około 20 grenadie­rów z kpt. Siemiątkowskim na czele, a 50 dostało się do niewoli.

Około godz. 16.00 ruszyło też natarcie na oba skrzydła polskie. Na lewe skrzydło dowodzone przez płk. Daina spadła szarża huzarów austriackich wspieranych ogniem jednej bate­rii armat. Szwadrony ruszyły wzdłuż Sanu grożąc oskrzyd­leniem pozycji polskiej, ale powstrzymało je kontruderzenie kolumny złożonej z kompanii 2 pułku piechoty prowadzone osobiście przez ks. Józefa, który przez cały czas bitwy był obecny na placu boju właśnie na lewym, najbardziej narażo­nym na próby obejścia skrzydle. Początkowo miał je ubez­pieczać oddział Sieversa, ale zaraz na początku bitwy generał rosyjski wycofał się aż do Rzeczycy Długiej wyjaśniając Poniatowskiemu, że uzyskał informację o zamiarze przekro­czenia Sanu przez Austriaków. Ruch ten odsłonił zupełnie to

skrzydło, stąd obecność Poniatowskiego na tym najbardziej newralgicznym odcinku polskiego frontu, a także decyzja osobistego udziału w walce.

Nie udał się również Austriakom atak na wieś Dąbrowa na prawym skrzydle. Przez dłuższy czas ogień dwu stojących tu armat oraz salwy polskiej piechoty skutecznie powstrzymywały kolumnę austriacką złożoną z piechoty i kirasjerów. Później płk Obertyński otrzymał wsparcie części 3 pułku jazdy i wówczas z kolei również on ruszył do zdecydowanego kontrnatarcia odrzucając nieprzyjaciela aż na wzgórza przed wsią Gorzyce.

Około godz. 18.00 natężenie walki osłabło, gdyż Austriakom zabrakło amunicji. Stało się tak dlatego, że rozpoznanie zawiodło również w obozie austriackim, a arcyksiążę Ferdy­nand przez pewien czas sądził, że jego oddziały napotkały na polską straż tylną, nie był więc przygotowany do stoczenia walnej bitwy z większą częścią korpusu Poniatowskiego. Bitwa pod Gorzycami miała więc wszelkie cechy boju spotkaniowe­go, do którego obie strony nie były należycie przygotowane. Dopiero obserwacja przebiegu bitwy, a zwłaszcza zacięty opór stawiany przez Polaków, przekonały austriackiego wodza, że zetknął się z głównymi siłami Poniatowskiego. Polecił wów­czas wzmocnić czołową brygadę gen. Branovacskiego dwoma batalionami pułku Weidenfelda i pułkiem kirasjerów Sommari-vy, a także dostarczyć na plac boju transport amunicji. Zarówno posiłki, jak i amunicja dotarły w rejon Gorzyc dopiero około godz. 19.00. W międzyczasie Austriacy otrzymali jednak fałszywą informację o nadejściu posiłków do obozu polskiego (czyżby kolejny fortel Poniatowskiego?) i zarówno dlatego, jak i z powodu późnej pory zrezygnowali już z ataków na polskie pozycje. Arcyksiążę polecił jedynie wzmocnić ustawione na wzgórzach pod Gorzycami baterie i do godziny mniej więcej 22.00 prażył bezlitosnym ogniem polskie pozycje.

Niewykluczone, że rezygnując z ataku, wódz austriacki zaprzepaścił jedną z ostatnich szans na odniesienia sukcesu taktycznego i naprawienia poprzednich błędów, gdyż około

232 233

godz. 20.00 również Polakom zaczęło brakować amunicji. Ale Austriacy o tym nie wiedzieli, a wkrótce do obozu polskiego przybył spory transport i sytuacja została uratowana. Bitwa pozostała więc nierozegrana, choć, biorąc pod uwagę dys­proporcję sił na korzyść Austriaków i perypetie z sojusz­nikami, Polacy mogli i powinni zapisać ją na swoją korzyść. Tak też zresztą się stało, gdyż obydwie strony przyznawały się do zwycięstwa i na znak tego zatrzymały się na zajętych stanowiskach przez całą następną dobę. Nie dochodziło już jednak do starć, ograniczając się do sporadycznej zresztą wymiany ognia. Strona austriacka oczekiwała na nadejście posiłków w postaci pułku piechoty Straucha, a Poniatowski targował się z Suworowem o udzielenie pomocy.

Rosjanie bowiem tradycyjnie już nie wykonali zobowiąza­nia i pozostawili polskiego sprzymierzeńca swojemu losowi. Sievers odsłonił w najgorętszym okresie bitwy polskie skrzyd­ła, a Suworow stał zupełnie bezczynnie ze swą dywizją w odległości zaledwie kilku kilometrów od Gorzyc i spokoj­nie słuchał odgłosów toczącej się bitwy. Na nalegania płk. Szumlańskiego gen. rosyjski odpowiadał, że nie może podjąć marszu, gdyż jest to poniedziałek, a więc dzień feralny dla Rosjan, w dodatku fatum ciąży nad jego dywizją, gdyż właśnie zgubił krzyż św. Jerzego, a to oznacza złą wóżbę6.

Przekonawszy się ostatecznie o złej woli Rosjan Poniatow­ski w nocy z 13 na 14 czerwca wycofał się za San, niszcząc za sobą most w okolicy Czekają.

Wkrótce zresztą Rosjanie odrzucili nawet pozory dobrej woli zawierając 20 czerwca porozumienie z arcyksięciem Ferdynandem w sprawie zajęcia Galicji aż po linię Wisłoki. W ich interpretacji miała być to zresztą jedynie tymczasowa linia demarkacyjna obowiązująca do czasu nadejścia nowych dyrektyw z Petersburga. Prawdę mówiąc nie miało to zresztą istotnego znaczenia, dla Wiednia było bowiem sprawą drugo-

6 S o i t y k , Kampania..., s. 160.

rzędną, czy Rosjanie zatrzymają się na linii tej rzeki czy np. Dunajca. Istotne było to, że na polskim froncie pojawił się nowy przeciwnik nie kryjący bynajmniej swych zaborczych zamiarów. W rozmowie z ppłk. hr. Ficąuelmontem, przed­stawicielem arcyksięcia Ferdynanda, Rosjanie wprawdzie chę­tnie deklarowali się ze swą sympatią dla Austrii, dużo i barw­nie opowiadali o wybiegach stosowanych przez Suworowa i Sieversa wobec Poniatowskiego, aby uniknąć udziału w wal­ce przeciw Ferdynandowi pod Gorzycami, ale nie kryli też bynajmniej, że dążą do zajęcia całej Galicji i wręcz grozili, że w razie oporu zajmą tę prowincję siłą. Odsłonili więc w grun­cie rzeczy przyłbicę i pokazali zarówno Polakom, jak i Au­striakom, jaka jest wartość ich zobowiązań i obietnic7.

Najszybciej cenę ich wiarołomstwa zapłacił Poniatowski. Bezpośrednim bowiem skutkiem wycofania się armii Poniato­wskiego poza San była utrata Sandomierza. Ferdynand d'Este bowiem pragnął wreszcie powetować sobie wszystkie dotych­czasowe niepowodzenia i poprawić swą mocno już nadwąt­loną opinię jako wodza. Dlatego też, mimo, że w zmienionej sytuacji znaczenie polityczne i strategiczne Sandomierza zna­cznie zmalało, polecił gen. Geringerowi zdobyć tę twierdzę.

Austriackie przygotowania do szturmu rozpoczęły się już wieczorem 15 czerwca. Sandomierza broniło łącznie 6000 żołnierzy i 29 dział. Natomiast Geringer miał ich nieco więcej bo przeszło 7000 oraz 23 działa i 6 haubic. Artyleria austriac­ka rozpoczęła ostrzał fortyfikacji Sandomierza około 22.30, a zakończyła go po dwóch godzinach nie wyrządzając więk­szych szkód między innymi z powodu zbyt dużej odległości jej stanowisk od linii obronnych. Później, około 1.00 w nocy ruszyły do natarcia austriackie kolumny. Walki rozgorzały na całym obwodzie fortyfikacji twierdzy, nie przyniosły jednak większych rezultatów. Szturm został odparty, a straty jakie ponieśli oblegający były tak duże (około 1400 ludzi), że

7 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 392 i następne.

16 - Raszyn 1809

234 235

arcyksiążę Ferdynand polecił w dniach następnych nie pona­wiać ataków, a jedynie kontynuować ostrzał miasta.

W tej sytuacji Geringer zaproponował Sokolnickiemu kapi­tulację na warunkach podobnych do tych, jakie przyjął ongi Egermann, a następnie zgodził się na 24 godzinny rozejm zaproponowany przez polskiego dowódcę dla umożliwienia kontaktu z kwaterą główną. Uczynił to tym chętniej, że jego artylerii brakowało amunicji, a spodziewał się jej nadejścia dopiero 17 czerwca.

17 czerwca do Sandomierza dotarł list Poniatowskiego zachęcający do wytrwania i zapowiadający odsiecz. Mimo to jednak, zupełnie nieoczekiwanie dla polskiej kwatery głównej, Sokolnicki wdał się w układy i nad ranem 18 czerwca poddał twierdzę, uzyskując te same warunki co ongi Egermann. Załoga polska miała pozostawić w Sandomierzu jedynie to, co ongi zostawił Egermann, a z resztą, pod eskortą austriacką, udać się do Mniszewa nad Pilicą. Zawieszenie broni miało trwać jeszcze 48 godzin.

Trudno wnikać obecnie w przyczyny tej dość pochopnej i raczej nieuzasadnionej decyzji podjętej przez zazwyczaj tak bojowo nastawionego i pełnego inicjatywy generała, ale wyda­je się, że były one bardziej natury psychologicznej niż wojsko­wej. Być może Sokolnicki czuł żal do naczelnego wodza za kilkakrotne odrzucanie jego planów ofensywnych? Może też miał pretensje z powodu pozbawienia go wsparcia w krytycz­nej chwili? Trudno o konkretną odpowiedź na te pytania, warto jednak wspomnieć, że sam generał, w pierwszym swym raporcie po kapitulacji przyznał się, przynajmniej częściowo, do błędu i prosił kwaterę główną o posiłki deklarując równo­cześnie chęć złamania podpisanej umowy i powrotu do twier­dzy8. Odpowiedź wodza naczelnego na tę propozycję była zdecydowanie ostra i odmowna „idźcie, gdzie wam wskazuje wasza umowa; później nadeszlę szczegółowe rozkazy"9.

8 Tamże, s. 409. 9 S o k o l n i c k i , Michał Sokolnicki..., s. 194.

Trwające od 26 maja starania o odzyskanie Sandomierza zakończyły się więc wreszcie sukcesem Austriaków, ale w aktualnej sytuacji politycznej i militarnej nie miał on już raczej większego znaczenia. W gruncie rzeczy decydowała o wszystkim tajna umowa Ferdynanda z Golicynem. Na jej pdstawie 22 czerwca wojska rosyjskie rozpoczęły powolny marsz w głąb Galicji. Oddziały austriackie cofały się oddając bez oporu coraz większe połacie kraju. Dowódcy rosyjscy przy okazji spotkań z oficerami austriackimi demonstrowali nieodmiennie sympatię dla Austrii, ale w rokowaniach byli nieustępliwi i przy lada sprzeciwie grozili akcją zbrojną. Mimo to jednak arcyksiążę nadal wierzył w ich dobrą wolę i uważał zawarte przez siebie porozumienie za sukces dyplomatyczny, który pozwolił mu wyrwać się z matni polsko-rosyjskiej.

Nieco inaczej kwestię tę oceniano na dworze habsburskim. Panowało tam przekonanie, że Rosjanie realizują postanowie­nia układu sojuszniczego z Napoleonem i żadne traktaty zawarte z Ferdynandem ich nie powstrzymają. Powstał nawet alternatywny plan gen. Wimpffena działania z położenia wewnętrznego. Zakładał on między innymi możliwość wy­dzielenia kilku korpusów w celu osłony przed Napoleonem (o ile wcześniej nie ruszy on do natarcia i nie zostanie pokonany przez armię arcyksięcia Karola) i pomaszerowania z 80 000 armią do Galicji w celu połączenia się z Fe­rdynandem i rozbicia armii rosyjsko-polskiej. Po tym su­kcesie Wimpffen przewidywał powrót nad Dunaj i po­konanie Napoleona. Do akcji tej, jak wiemy, nie doszło. Golicyn natomiast 28 czerwca poinformował Ferdynanda, iż zgodnie z nowymi instrukcjami Petersburga musi zająć Galicję aż po Kraków. Jego poseł rtm. Prendl dał do zrozumienia, że Golicyn popadł w niełaskę u cara z powodu swej ustępliwości wobec Austriaków i grozi mu wręcz zsyłka na Sybir, jeśli nie zastosuje się do rozkazu Ale­ksandra.

236 237

Informacja ta przykro zaskoczyła Ferdynanda, który praw­dopodobnie już wówczas zrozumiał, że został, podobnie jak wcześniej Polacy, oszukany przez Rosjan.

Zresztą również i Poniatowski miał już dość dwulicowej polityki Golicyna i uzgodnił z nim, że oba korpusy będą działać oddzielnie.

Ferdynand zagrożony na prawym swym skrzydle przez Rosjan rozpoczął w pierwszych dniach lipca odwrót na za Dunajec i Nidę zamierzając bronić tych rzek aż do czasu wyraźniejszego nacisku ze strony Rosjan. Dywizja Mondeta zajęła stanowiska wokół Miechowa, Schaurouth w Winiarach, a Trautenberg w Wojniczu.

W pierwszych dnia lipca doszło też do połączenia działają­cych dotąd osobno korpusów Dąbrowskiego, Zajączka i Po­niatowskiego. Skoncentowana, licząca około 24 000 żołnierzy armia polska podjęła pościg za cofającymi się oddziałami VII korpusu. Do żadnych starć jednak już nie dochodziło, gdyż nastrój w oddziałach austriackich był zupełnie zły. Najlepiej widać to po reakcji feldmarszałka Mondeta, który na wiadomość o zbliżaniu się Polaków do Żarnowca, wbrew wyraźnym rozkazom Ferdynanda cofnął się z Miechowa do Iwanowic.

Odwrót Austriaków przyśpieszyły informacje o przegranej przez arcyksięcia Karola bitwie pod Wagram w dniach 5 i 6 lipca. O swej klęsce arcyksiążę Karol powiadomił Ferdynanda pismem z 7 lipca polecając mu jednocześnie wydzielić część swego korpusu w celu wzmocnienia załogi Ołomuńca i nawiązać poprzez Morawy łączność z głównymi siłami. Ferdynand, zupełnie już zniechęcony do wojny w Pol­sce i załamany dotychczasowymi niepowodzeniami postano­wił uznać ten list za polecenie odwrotu z Galicji w kierunku na Śląsk. 14 lipca cofająca się według nowej marszruty dywizja Mondeta stanęła na Podgórzu, przy czym Mondet zamierzał, znów wbrew rozkazom, opuścić jak najszybciej Kraków. Tym razem jednak Ferdynand uprzedził go, przysy­

łając swego szefa sztabu płk. Latoura z kategorycznym roz­kazem utrzymania Krakowa przynajmniej przez 1 dzień. Arcyksięciu chodziło przede wszystkim o to, aby Kraków zajęli Rosjanie, z którymi gorączkowo pertraktował na ten temat, a nie wojska Poniatowskiego. Chciał ponadto, aby Mondet osłonił jego odwrót w stronę Wadowic.

Polska kawaleria pod dowództwem Rożnieckiego pojawiła się na wzgórzach pod Krakowem 14 lipca o godz. 9 rano. Austriacy nie przejawiali żadnej ochoty do walki i gen. Mohr, którego brygada obsadzała zewnętrzne linie Krakowa wszczął natychmiast układy proponując zawieszenie broni na 48 go­dzin. Rożniecki prośbę tę przekazał do kwatery głównej, a Mohrowi odpowiedział, że ma rozkaz zajęcia miasta siłą. Rozpoczęły się utarczki, które trwały do godz. 3 po południu. W międzyczasie nadeszła odpowiedź Poniatowskiego wyraża­jąca zgodę na podpisanie 12 godzinnego zawieszenia broni W ten sposób Mondetowi dość tanim kosztem udało się zrealizować polecenie Ferdynanda, gdyż nie tylko zatrzyma: pod Krakowem korpus polski dając czas wojskom austriackin na spokojny odwrót, ale w dodatku, najzupełniej bezprawnie przekazał o godz. 16.00 miasto przybyłemu pośpiesznie od działowi kawalerii rosyjskiej.

O podstępie austriackim polską kwaterę główną, znajdując; się w Czerwonym Prądniku powiadomili już wieczorem mie szkańcy Krakowa. W tej sytuacji Poniatowski polecił swyn oddziałom wkroczyć do miasta natychmiast po wygaśnięcii rozejmu. Pierwszy o godz. 6 rano wszedł do miasta na czeli plutonu kawalerii ppłk Włodzimierz Potocki. Rosjanie próbo wali powstrzymać go w bramie Floriańskiej, ale bezskutecz nie. Następnie przybył Rożniecki, który udał się do Sievers; już rezydującego w mieście i wyjaśnił mu, że wobec zawarci wcześniejszej umowy z Mondetem Polacy mają wszelki prawa do Krakowa. Sievers pozornie zgodził się na to, al mimo to szwadron jego huzarów próbował powstrzyma wkraczający sztab polski. Tym razem jednak ks. Poniatowsl

238

nie wahał się i siłą utorował sobie przejście (podobno nawet potraktował jednego z huzarów rosyjskich pięścią). Kraków został więc zajęty przez oddziały polskie w imieniu Napoleo­na, a jego gubernatorem mianowany został Sokolnicki.

15 lipca dywizja Mondeta cofnęła się do Skawiny, a główna część VII korpusu rozłożyła się w okolicy Wadowic. Tutaj też dotarła do Ferdynada przywieziona przez kpt. Chłapowskiego wiadomość o zawartym 12 lipca zawieszeniu broni między Napoleonem a arcyksięciem Karolem. Dla Polaków i dla Poniatowskiego nie oznaczało to zakończenia kłopotów, al­bowiem art. 6 traktatu przewidywał, że wojska obu stron winny pozostać na stanowiskach zajmowanych w dniu 12 lipca, tj. w dniu zawarcia rozejmu. Zgodnie z tym armia polska winna więc opuścić Kraków oddając go administracji austriackiej. Z żądaniem takim wystąpił do polskiej kwatery głównej Ferdynand d'Este. Jednakże Poniatowski odrzucił je motywując to tym, że według jego opinii decydujący jest dzień otrzymania wiadomości o rozejmie. Podobno zresztą taką dyspozycję z ust samego cesarza Francuzów otrzymał Chłapowski, który przywiózł wiadomość o rozejmie. Dziw­nym jednak trafem nie powiadomił o niej ani Poniatowskiego ani Ferdynanada. Sytuację ostatecznie wyjaśnił, na polecenie Napoleona, marszałek Berthier informując 17 sierpnia Ponia­towskiego, że wobec zajęcia przez Austriaków części Dal­macji już po zawarciu rozejmu ich roszczenia do Krakowa są najzupełniej bezpodstawnel0.

Problem ostatecznie został załatwiony w podpisanym 14 kwie­tnia układzie pokojowym między Austrią i Francją. Zgodnie z jego postanowieniami Austria utraciła na rzecz Księstwa Warszawskiego obszar około 50 tys. km2 zamieszkały przez około 1 900 000 ludzi. Polacy otrzymali Galicję Zachodnią z okręgami krakowskim i zamojskim. Z terytoriów tych utworzono cztery nowe departamenty: radomski, siedlecki,

10 P a w ł o w s k i , Historia..., s. 496.

239

krakowski i lubelski. Przekazano im również połowę do­chodów z salin wielickich. Był to nowy, ogromny krok na drodze do odrodzenia państwa, do przekreślenia ciążącego nad Polską traktatu trzech czarnych orłów. Dokonano tego własnym, narodowym wysiłkiem, w starciu z o wiele potęż­niejszym przeciwnikiem, w dodatku mimo knowań fałszy­wych sojuszników. A także mimo ustawicznych nacisków cara Aleksandra I na Napoleona, aby nie dokonywał on żadnych prób restauracji państwa polskiego. Już przecież pc zakończeniu kampanii 1809 r. oświadczył on ministrowi fran-cuskiemu Caulaincourtowi, że „Świat nie jest dość wielki byśmy mogli załatwić sprawę polską, jeżeli chodzi o jakąkol­wiek jej odbudowę".

BIBLIOGRAFIA

A1 b r e c h t J., Generalny inspektor jazdy, gen. dyw. Rożniecki i jego lustracje pułków jazdy Ks. Warszawskiego w 1808 r., „Bellona" 1922, z II.

Askenazy Sz., Książę Józef Poniatowski, Warszawa 1974. A s k e n a z y Sz., Napoleon a Polska, I - III, Warszawa 1918. Bako w sk i K., Wspomnienia o roku chwały 1809, Kraków 1909. B i a ł k o w s k i A., Pamiętnik starego żołnierza, Warszawa 1903. B r a n d t H., Pamiętniki oficera polskiego (1808 - 1812), Warszawa

1904. C h 1 a p o w s k i D., Pamiętniki, Poznań 1889. C i c h o w i c z A., ( O c h w i c z A.), Rok 1809, Poznań 1918. C z a r t o r y s k i A., Pamiętniki i memoriały polityczne, Warszawa

1986. F a 1 k o w s k i J., Księstwo Warszawskie, Obrazy z Życia kilku ostat­

nich pokoleń w Polsce, Warszawa 1906. F r e d r o A., Trzy po trzy, Warszawa 1917. G e m b a r z e w s k i B., Wojsko Polskie 1807 - 1814, Warszawa

1905. G e m b a r z e w s k i B., Wojsko Księstwa Warszawskiego, Warsza­

wa 1923. Grze lak C, Rola artylerii polskiej w bitwie pod Raszynem, w:

Studia i materiały do historii wojskowości t. XXII r. 1797. Herbst S., Z a c h w a t o w i c z M., Twierdza Zamość, Warszawa

1923. Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807

- 1813, Kraków 1914. J o m i n i H., Zarys sztuki wojennej. Warszawa 1966.

241

Ki p a E., Austria a sprawa polska w 1809, Warszawa 1952. Ki p a E., Studia i szkice historyczne, Wrocław 1952. K o ł a c z k o w s k i K., Wspomnienia, Kraków 1898. Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją, Poznai

1921. Ko ź m i an K, Pamiętniki 1-2, Wrocław 1972 K u k i e ł M., Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1791 - 1815, Poznań 1912. K u k i e ł M., Zarys historii wojskowości w Polsce, Warszawa 1922 K u k i e ł M., Bitwa pod Raszynem, „Bellona", r. I, z. 1, 1918. L e ś n i e w s k i S„ Wagram 1809, Warszawa 1993. M a n f r e d A., Napoleon Bonaparte, Warszawa 1982. N i e m c e w i c z J. U., Pamiętniki o czasach Księstwa Warszawskie­

go, Warszawa 1902. Opis wypadków wojennych w Polsce pod dowództwem Józefa X,

Poniatowskiego w roku 1809, Warszawa 1831. O r z e c h o w s k i J., Sztaby i dowodzenie, Warszawa 1974. P a w ł o w s k i B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., War­

szawa 1935. P a w ł o w s k i B., Warszawa 1809 roku, 1948. P a w ł o w s k i B„ Dziennik historyczny i korespondencja polowa

generała Michała Sokolnickiego, Kraków 1932. P i e s z k o M„ Zamość w roku 1809, Zamość 1931. P r ą d z y n s k i I., Pamiętniki, Kraków 1909. P r ą d z y n s k i I., Czterej ostatni wodzowie polscy przed sądem

historii, Kraków 1916. P1 u t y ń s k i A., Rosja a Austria w przededniu kampanii galicyjskiej

1809 r., w: Biblioteka Warszawska 1901, t. IV, s. 454 i nast. Rys historyczny kampanii odbytej w roku 1809 w Księstwie Warszaw­

skim pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, Kraków 1905.

S i k o r s k i J., Zarys historii wojskowości do końca XIX w., War­szawa 1972.

S k a ł k o w s k i A., Książę Józef, Bytom 1913. S k a r b e k F., Dzieje Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1897. S k o w r o n e k J„ Książę Józef Poniatowski, Wrocław 1984. S o k o 1 n i c k i M., General Michał Sokolnicki, Kraków 1912. Soł tyk R., Kampania 1809 r. Raport o działaniach armii pozo-

242

stającej pod rozkazami ks. Józefa Poniatowskiego podczas kam­panii 1809 r., Lwów 1905.

S t a s z e w s k i J., Generał Dominik Dziewanowski, Poznań 1933. S t a s z e w s k i J., Wyprawa austriacka na Toruń i Pomorze w r. 1809,

Poznań 1928. S taszewsk i J., Raporty wojskowe o oblężeniu Torunia 1809 r.,

Toruń 1930. T a r l e E., Napoleon, Warszawa 1950. Z a h o r s k i A., Napoleon, Warszawa 1985. Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, pod red. J. S i -

k o r s k i e g o, t. II, Warszawa 1966. Zych G., Armia Księstwa Warszawskiego 1807 - 1812, Warszawa

1961. W e y s s e n h o f f J., Pamiętnik, Warszawa 1904.

SPIS ILUSTRACJI

1. Gen. dyw. ks. Józef Poniatowski (repr. z R. Morawski, H. Wielecki: „Wojsko Księstwa Warszawskiego. Genera-licja i sztaby")

2. Gen. dyw. Jan Henryk Dąbrowski (tamże) 3. Gen. dyw. Józef Zajączek (tamże) 4. Adiutant sztabu generalnego (tamże) 5. Adiutant naczelnego wodza (tamże) 6. Gid w ubiorze służbowym (tamże) 7. Trębacz oddziału gidów (tamże) 8. Oficer niższy 4 pułku strzelców konnych (repr. z R. Mo­

rawski, H. Wielecki: „Wojsko Księstwa Warszawskiego. Kawaleria")

9. Strzelec 4 pułku strzelców konnych (tamże) 10. Trębacz 1 pułku strzelców konnych (tamże) 11. Arcyksiążę Ferdynand (1781 - 1850), dowódca wojsk

austriackich w 1809 roku (repr. z B. Grochulska „Małe państwo wielkich nadziei")

12. Michał Sokolnicki (1760 - 1816), żołnierz Legionów w okresie Księstwa w 1809 r. (tamże)

13. Pomnik płk. Cypriana Godebskiego na cmentarzu powąz­kowskim (tamże)

14. Włodzimierz Potocki (1778 - 1830), oficer w czasie wojny 1809 r. (tamże)

15. Brama triumfalna na cześć wojska polskiego powracające­go z kampanii 1809 r. (tamże)

244

16. Plan przedmościa Pragi (repr. z B. Pawłowski: „Historia wojny polsko-austriackiej 1809)

17. Plan przedmościa pod Ostrówkiem (tamże) 18. Plan fortyfikacji polskich Sandomierza w 1809 r. (tamże) 19. Plan fortyfikacji Torunia z 1809 r. (tamże) 20. Chorągwie 8 pułku piechoty (repr. z M. Kukieł: „Dzieje

oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795 - 1815") 21. Grobla w Falentach (tamże) 22. Generał Mohr 23. Zgon płk. Cypriana Godebskiego (tamże)

24!

SPIS MAP

Bitwa pod Raszynem - sytuacja ok. godz. 14.30 Bitwa pod Raszynem - sytuacja ok. godz. 19.00

SPIS TREŚCI

Od Autora 3 Wstęp 7 Wojska przeciwników 26

Armia księcia Józefa Poniatowskiego 26 Korpus arcyksięcia Ferdynanda d'Este 44

W przededniu wojny 53 Początek kampanii 68 Bitwa książąt krwi 88

Raszyn 88 Działania wstępne i walka kawalerii 93 Rozmieszczenie oddziałów polskich 96 Pierwsza faza bitwy 103 Druga faza bitwy 125

Walka o Wisłę - faza I 137 Zajęcie Warszawy 137 Bitwa pod Grochowem 153 Zdobycie przedmościa pod Ostrówkiem 164

Walka o Wisłę - faza II 175 Wyprawa gen. Mohra na Toruń 175 Zdobycie Sandomierza 185 Zdobycie Zamościa 209

Epilog 222 Bibliografia 240 Spis ilustracji 243 Spis map 245