WydawnictwoMinisterstwaObronyNarodowej

Elżbiecie I Krzysztofowi

wstęp

Jedna z największych bitew czasów starożytnych, bitwa pod Kannami, stoczona w 216 r. przed naszą erą podczas II wojny punickiej, zajmuje w historii wojen i sztuki wojennej miejsce wyjątkowe. Jak żadna inna spośród bitew stoczonych na prze­strzeni paru tysięcy lat, wywarła ona swoiste piętno na teorii i praktyce sztuki wojennej aż do naszych czasów i znalazła szerokie odbicie w literaturze wojskowej, będąc klasycznym przy­kładem okrążenia mniejszymi siłami większych wojsk przeciwnika w celu ich całkowitego zniszczenia.

Z czasem słowo „Kanny" stało się przysłowiowe w dziejach sztuki wojennej. „Drugimi Kannami" nazwano okrążenie pod Sedanem liczącej prawie 130 tys. żołnierzy armii francuskiej Mac Mahona podczas wojny francusko-pruskiej w 1870 r. Ze starożytną bitwą zaczęto porównywać wiele bitew XIX, a na­wet XX wieku, doszukując się w nich idei słynnego kamieńskiego manewru Hannibala .

Wybitny niemiecki teoretyk wojskowy, uznany za następcę Carla von Clausewitza feldmarszałek Alfred von Schlieffen, pełniący obowiązki szefa niemieckiego sztabu generalnego w la­tach 1891—1905, napisał książkę Kanny 1 , w której opisując i a n a ­lizując wojnę francusko-pruską lat 1870—1871, rozpoczął swoje rozważania od opisu bitwy pod Kannami z 216 roku p.n.e. Wy­stępując przeciw wojnie na wyczerpanie i głosząc konieczność prowadzenia wojny błyskawicznej, zalecał właśnie działania skrzy­dłowe na wzór bitwy pod Kannami. Schlieffen dopatrywał się także założeń taktycznych Hannibala w wielu bitwach toczonych Później przez Fryderyka II i Napoleona Bonapartego. Porównywa-

1 Von, S c h l i e f e n , Cannae, Berlin 1936.

no także bitwę pod Kannami z działaniami wojennymi podczas I wojny światowej. Tak na przykład francuski pułkownik E. Va­larche2 porównywał antyczną bitwę z marszem 1 armii niemiec­kiej generała-pułkownika von Klucka na Paryż w 1914 r. Kanneń- ską ideę dwustronnego oskrzydlenia i całkowitego okrążenia prze­ciwnika w celu jego zupełnego zniszczenia widziano również w słynnej bitwie stalingradzkiej 1942—1943 r.

Niezależnie od tego rodzaju porównań, bitwa pod Kannami fascynowała następne pokolenia osobą zwycięskiego Kartagińczy- ka Hannibala, jednego z najwybitniejszych wodzów świata staro­żytnego, który przeszedł do historii sztuki dowodzenia na równi z Aleksandrem Wielkim, Publiuszem Korneliuszem Scypionem Afrykańskim Starszym czy Gajuszem Juliuszem Cezarem. „Hanni­bal był największym z żołnierzy. Nikt inny w historii nie potra­fił tak ukrywać całej armii gdzieś za mgłą, w której nieprzyjaciel maszerował nic nie podejrzewając, ani też zastawiać straszliwych pułapek na takich równinach, jak pole bitwy pod Kannami. Nikt inny z wyjątkiem Aleksandra Wielkiego nie zdołał utrzymać armii na lądzie nieprzyjacielskim prawie przez czas jednego pokolenia" 3.

Pamięć o Hannibalu przetrwała wieki. Jest to tym bardziej zastanawiające, że dzieje jego życia zawierają dużo nie wyjaśnio­nych zagadek, których próby rozwiązania podejmowało wielu historyków. Powstała w ten sposób obszerna literatura tego fascy­nującego tematu. Spróbujmy pokrótce przyjrzeć się źródłom i opracowaniom, z których bierze się nasza wiedza o II wojnie punickiej pomiędzy Rzymem a Kartaginą, o bitwie pod Kannami i o Hannibalu.

Wśród źródeł na pierwszym miejscu wymienić należy Dzieje P o l i b i u s z a z Megalopolis, które w 40 księgach obejmowały wydarzenia lat 264—144 p.n.e. Dzieło to, niestety, nie zachowało się w całości, ale posiadamy z niego pierwszych pięć ksiąg opisujących główne wydarzenia wojen punickich do bitwy pod Kannami. Polibiusz, interesując się przede wszystkim historią polityczną, dużo miejsca poświęcił historii wojskowości, a wiele wydarzeń znal z autopsji. Jego Dzieje uznane zostały za najbar­dziej wiarygodne i rzetelne źródło do okresu wielkich podbojów rzymskich 4,

2 E . V a l a r c h e , Cannes et la mat che de Lun Kluch sur Parts, Pa- r is 1929.

3 H. L a m b, Hannibal, Warszawa 1962, s. 423—424.4 Por. M. J a c z y n o w s k a , Hittoria statoiijtnegu Rzymu, Warszawa

1974, s. 75.

Drugim obok Polibiusza słownym źródłem dla omawianych przez nas zagadnień jest dzieło Od założenia Rzymu, w 142 księ­gach, napisane przez Tytusa L i w i u s z a z Patawium, najznako­mitszego obok Tacyta historyka rzymskiego. Praca ta daje nam ciągłość opisu wydarzeń dla lat 218—168 p.n.e. (księgi 21—45) i tę część dzieła Liwiusza cechuje znacznie większa wartość historycz­na, niż księgi opisujące dzieje najwcześniejsze5. Ważnym także źródłem jest Historia rzymska A p p i a n a z Aleksandrii, której zachowana w całości księga VII poświęcona jest wojnie z Hanni­balem na terenie Italii. Natomiast wiadomości uzupełniające, do­tyczące czołowych postaci tej epoki, znaleźć można w Żywotach równoległych P l u t a r c h a z Cheronei6. Są to, między innymi, życiorysy słynnych wodzów rzymskich Fabiusza Maksymusa „Kunktatora" i Lucjusza Emiliusza Paulusa.

Wśród opracowań istnieją liczne publikacje naukowe dotyczące zarówno II wojny punickiej, jak i samej bitwy pod Kannami. Jest to jednak przede wszystkim literatura obcojęzyczna, nato­miast literatura polska przedstawia się więcej niż skromnie.

Zważywszy na charakter niniejszej książki pragniemy jedynie zwrócić uwagę czytelnika na pozycje ważniejsze.

Otóż druga wojna punicka i bitwa pod Kannami znalazły na­leżne im miejsce w wielkich, całokształtowych opracowaniach po­święconych historii wojskowości powszechnej. Na pierwszym miej­scu wymienić tu trzeba dzieło Hansa D e l b r u c k a , w którego I tomie poświęconym starożytności autor przedstawił między in­nymi szczegółowo bitwę pod Kannami, a opis ten do dzisiaj zachował w literaturze historycznej podstawowy charakter7. Na uwagę zasługuje też praca Johannesa K r o m a y e r a i Georga V e i t h a 8 oraz tychże autorów atlas bitew starożytnych, w któ­rym znajduje się również plan bitwy pod Kannami9. Zagadnienia taktyki armii rzymskiej tego okresu przedstawili ci sami auto­rzy 10. Wśród prac ogólnych, zawierających zagadnienia nas inte­

5 Tamże.6 P l u t a r c h z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, przel. M. B r o ­

żek, wstęp i komentarz T. S i n k o, wyd. III, Wrocław 1956.7 H. D e l u r u c k , GcscMchte der Kriegskuust Im Rahmen der politi­

schen Geschicltte, Bd. I, Uas AUerl-um. Berlin 1964. Filnltes Buch. Der —zweite puniscfte Krteg, s. J19—416. Erstes Kapitel. Die Schlacht bei Canni,s. 326-351.

8 J. K r o m a y e r , G. V e i t h, Antike Schlacht/etder, t. 1—4, München1903—1931, zwłaszcza część 1 tomu III obejmującego drugi) wojnę punickana terenie Italii.

9 J. K r o m a y e r , G. Veith, Schlachtan-Atlas zur aiaiken Kriegs- gtsehtchte, München 1922.

10 J. K r o m a y e r , G V e i t h Heerwesen und Krtegfilhrung dei Grie-

resujące, znajduje się III tom dzieła Ulricha Kahrstedta11 oraz nowsze pozycje A. Adcocka i Grahama Webstera12 dotyczące rzymskiej armii i sztuki wojennej.

W polskiej literaturze naukowej problematyka bitwy kamień­skiej poruszona została zarówno w najważniejszych opracowa­niach syntetycznych Ludwika Piotrowicza, Janusza Wol­skiego i Marii Jaczynowskiej13, jak też w pracy Janu­sza Sikorskiego14 poświęconej historii wojskowości powszech­nej. Dysponujemy także przekładami z języka rosyjskiego książ­ki P. Simanskiego15 oraz prac historyków radzieckich N. A. Maszkina i E. Razina16.

Spośród dawniejszych prac szczegółowych dotyczących samej bitwy i jej wielkich aktorów, w tym przede wszystkim Hannibala, wymienić trzeba szczegółowe studium Friedricha Corneliu- sa17. Autor postawił tu szereg pytań badawczych, na które starał się odpowiedzieć. Dotyczyły one chronologii bitwy, stosunku sił walczących stron, a przede wszystkim samego miejsca walki, istniały bowiem różne poglądy na temat tego, na którym brzegu rzeki Aulidus bitwa została stoczona. Cornelius przeprowadził również analizę przekazów Polibiusza i Liwiusza, a także Appia- na. Istnieją również prace dotyczące poszczególnych fragmentów lub zagadnień bitwy kamieńskiej, jak na przykład szkic Stanisła­wa Kochanowskiego o taktyce jazdy Hannibala pod Kan­nami 18.

chen und Romer, druk. w Handbuch der Altertumswissenschaft hrsg. von W. Otto (IV, 3, 2). München 1963, s. 288-296.

11 O. M e i t z e r , U . K a h r s t e d t , Geschichte der Karthager, t. I—III, Berlin 1870-1913.

12 F. E. A d c o c k, The Roman Art oj War under the Kepubtic, Cam­bridge 1940; (V. W e b s t e r , The Koman Army, Chester 1956.

13 L. P i o t r o w i c z , Dzieje rzymskie (Wielka. Historia Powszechna, t. III), Warszawa 11)34, s. 216—229; J. W o l s k i , Historia powszechna, Sta­rożytność, Warszawa 1971, s. 351—353; M. J a c z y n o w s k a , Historia sta­rożytnego Rzymu, Warszawa 1974, s. 92, 97—100.

14J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku (wyd. II), Warszawa 1975, s. 83—91.

15 P. S i m a n s k i, Podręcznik historii toojskoioośct powszechnej. Rzym i Bizancjum (przel. S. Płoski), Warszawa 1931, rozdział II, Wojny punickie i Hannibal, s. 23—60.

16 N. A. M a s z k i n, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1951, s. 200—215; E. R a z i n , Historia sztuki wojennej, t. 1, Sztuka tuojenna okre­su niewolniczego, Warszawa 1958, s. 350—372,

17 F. C o r n e l i u s , Cannae. Das milittfrische und dał tlterartschc Pro­blem, Leipzig 1932.

18 S. K. K o c h a n o w s k i , Jazda Hannibala pod Kannami (druk. w „Przeglądzie Kawaleryjskim"), Warszawa 1925.

Jednakże zdecydowana większość opracowań ujmuje tę proble­matykę w szerszym aspekcie całej II wojny punickiej, a zwła­szcza mavszu Hannibala do Italii i jego sztuki dowódczej. Postać Hannibala jako wodza i polityka zafascynowała wielu historyków, poczynając od trzytomowej pracy biograficznej E. Henneber- ta19, która ukazała się w ostatnim ćwierćwieczu XIX stulecia, warto zwrócić uwagę na badania Edmunda Groaga20, Waltera Gór litza21, Gabriela Au disio22, Gavina de Beera23 czy też Charlesa Picarda24. Szczególne zainteresowanie badaczy wzbudził marsz Hannibala, jego przeprawa przez Alpy i transport słoni prowadzonych z Afryki. Problematyką tą szczegółowo zajęli się C. Ton25, wspomniany już de Beer26 oraz John La- zenby w najświeższej pracy na ten temat, zawierającej między innymi ciekawie opracowany diariusz marszu armii kartagiń- skiej27.

Czytelnikowi polskiemu postać Hannibala przybliżył Bronisław Bieliński niewielką książeczką wydaną w okresie między­wojennym28, ale wszechstronny obraz tego genialnego wodza znaleźć możemy w fascynującej książce Harolda Lamba Han­nibal, One man against Roma, której polski przekład ukazał się dwadzieścia lat temu29.

Oczywiście, oprócz wyżej wymienionych istnieje jeszcze wiele opracowań poświęconych II wojnie punickiej i Hannibalowi, za­równo w formie odrębnych książek30, jak i dużej ilości artykułów oraz szkiców drukowanych w różnych czasopismach naukowych,

19 E. H e n n e b e r t, Hlstolre d"Annlbal, 3 vol., Paris 1870—1878. 20 E. G r o a g, Hannibal ais Polltiker, Wleń 1929. 21W. G O r l i t z , Hannibal. Der Ftldherr, der Staatsmann, der Mensch,

Leipzig 1935; t e n ż e , Hannibal. Eine politische Blographie, Stuttgart 1970.22 G. Au d 1 s 1 o, Hannibal, raris 1961.23 G. de B e e r, Hannibal, London 1969.

24 G. Ch. Pic ar d, Hannibal, Paris 1967, oraz przekład polski, Warsza­wa 1971.

25 C. T o r r, Hannibal Crosses the Alps, Cambridge 1935.26 G. de B e e r, Alps 07id Elepliants. Hannibal’8 march, London 1955.27 J. F. L a z e n b y, Hanntbal’s War. A mtlitary history of the Second

Punic War, Warminster 1978.28 B. B i e l i ń s k i , Hannibal toódz (cartagiński, Lwów 1935.29 Lamb, op. cit., J. w.30 Z nowsze] literatury odnotować Jeszcze warto: B. C. F a r n o u x ,

Les guerres puniąues, Paris I960; L. C o t t r e l l , Enemy of Roma, Lon­don 1960; A. B o n n a r d , JSt Romę trembla. La derntere guerre punlgue (218—202 au. J. c.) ou la (mine CAnnibal. Paris 1961; W. H o f f m a n n , Hannibal, Praha 1867; A. G u i l l a u m e , Annibal franchit les Alpes 218 av. J. C, La Tronche — Montfleury 1967; I. Sz. K o r a b i e w , Gannt- bal, Moskwa 1976.

głównie zachodnioeuropejskich. Potwierdza to fakt, iż problema­tyka, która będzie treścią niniejszej książki, nie tylko nie uległa zapomnieniu, ale przeciwnie, do dnia dzisiejszego wzbudza wielkie zainteresowanie zarówno historyków, jak i szerokich rzesz czytel­ników w wielu krajach świata.

RYWALIZACJA DWÓCH POTĘG

Bezpośrednią przyczyną wojen punickich była walkao Sycylię, w rzeczywistości zaś było nią dążenie dwóch potęg antycznych, Kartaginy i Rzymu, do opanowania basenu Morza Śródziemnego. Kartagina, stara kolonia fenicka założona na północnym wybrzeżu Afryki, na te­renie dzisiejszej Tunezji, rozrosła się z czasem w silne państwo, które podporządkowało sobie znaczną część ob­szaru północno-zachodniej Afryki. W połowie V wieku Kartagina stała się pierwszą potęgą w akwenie śródziem­nomorskim i najsilniejszym państwem niehelleńskiego świata zachodniego1. Podporządkowała sobie liczne kolo­nie fenickie oraz opanowała Baleary, Sardynię, zachod­nią część Sycylii i drobne wysepki rozsiane między Sycy­lią a lądem afrykańskim. Na wybrzeżach północnej Afry­ki jej terytorium sięgało od granic Cyrenajki, aż poza Cieśninę Gibraltarską, do okolicy przeciwległej Wyspom Kanaryjskim.

W IV wieku p.n.e. Kartagina stała się pierwszą potęgą handlową Morza Śródziemnego, a jej statki docierały aż do Brytanii. Gospodarka rolna państwa kartagińskiego, które było krajem o silnie rozwiniętej własności zieni-

1 J a c z y n o w s k a , op. cit.s . 8 6 .

skiej, stała na wysokim poziomie. Pomimo stosunkowo niewielkiej liczby ludności, sięgającej około 200 tys. mie­szkańców 2, Kartagina mogła prowadzić mocarstwową po­litykę i przez długie wieki odgrywać ważną rolę dzięki ogromnym bogactwom materialnym. Stanowiły je olbrzy­mie dochody, płynące z danin miast i bezwzględnie wy­zyskiwanej podbitej ludności libijskiej, z poddanych na Sycylii i Sardynii oraz ceł i opłat portowych. Świetny stan finansów umożliwiał Kartagińczykom utrzymywa­nie ogromnej floty wojennej i wystawianie w czasie woj­ny wielkich armii najemników 3.

Ekspansja handlowa Kartaginy doprowadziła do starcia z Grekami. Szczególnie ostro zarysowało się to na Sy­cylii, gdzie były Syrakuzy, najsilniejsze miasto-państwo (polis) tak zwanej Wielkiej Grecji. Natomiast pomiędzy Kartaginą a Rzymem przez długie lata panowały poko­jowe stosunki, ponieważ Kartagińczycy byli naturalnymi sojusznikami Rzymian wobec Greków oraz ludów ital­skich. Rzymianie bowiem w IV i III wieku p.n.e. podbili wiele plemion italskich, co pozwoliło nadtybrzańskiej me­tropolii na uzyskanie przodującej pozycji w Lacjum i wyrośnięcie na najsilniejsze państwo w środkowej Italii. Z podbitymi plemionami zawierali zwycięzcy indywidual­ne przymierza na różnych warunkach. Plemiona te mu­siały dostarczać oddziałów wojskowych i nie mogły pro­wadzić własnej polityki zewnętrznej, uzyskując status sprzymierzeńców Rzymu, którzy później, po tak zwanej wojnie sprzymierzeńczej toczonej w latach 90—88 p.n.e., otrzymali prawa obywateli rzymskich.

Ale stosunki pomiędzy Rzymem a Kartaginą uległy zasadniczej zmianie wówczas, kiedy Rzymianie po opano­waniu całej południowej Italii, a zwłaszcza miasta Re­gion, zbliżyli się bezpośrednio do sycylijskich posiadłości Kartaginy, od których dzieliła ich już tylko wąska Cieś-

2 P i o t r o w i c z , op. cit., s . 192.3 Tamże, s. 194.

nina Mesyńska. Rzymianie nie mogli dopuścić do stałego rozszerzania władzy Kartagińczyków na wyspie. Sycylia stanowiła przecież przedłużenie Italii i zajęcie jej całej przez konkurentów oznaczało dla Rzymian zamknięcie basenu Morza Tyrreńskiego i Cieśniny Mesyńskiej, a równocześnie stanowiłoby stałe zagrożenie dla Italii. Stąd dążenie Rzymian do zajęcia Sycylii stało się przy­czyną I wojny punickiej, toczącej się w latach 264—241 p.n.e. i otworzyło długi okres walk o panowanie na Mo­rzu Śródziemnym.

Bezpośrednim powodem do zatargu i wybuchu wojny było, udzielenie przez Rzymian pomocy Mamertynom, żołnierzom najemnym z Samnium i z Kampanii, którzy służyli w wojsku tyrana Syrakuz, Agatoklesa. Po śmierci tyrana Mamertynowie opanowali miasto Messanę popa­dając w konflikt z nowym władcą Syrakuz, Hieronem II. Odniósł on nad nimi zwycięstwo w bitwie nad rzeką Longanos i miał zamiar zająć Messanę, jednak ubiegli go w tym Kartagińczycy zainteresowani opanowaniem tego miasta. W tej sytuacji Hieron, nie chcąc wojny z Karta­giną, wstrzymał działania wojenne.

Kiedy wojska rzymskie przeprawiły się na, Sycylię i nawiązały kontakt z Mamertynami, ci podstępnie ujęli dowódcę załogi kartagińskiej Hannona, zmusili go do opuszczenia zamku, a następnie wpuścili do miasta swo­ich nowych sojuszników. Wówczas Kartagińczycy zażą­dali wycofania wojsk rzymskich, a kiedy ultimatum ich nie zostało spełnione, wypowiedzieli Rzymowi wojnę wy­syłając jednocześnie pod Messanę armię, która zabloko­wała miasto od strony lądu i morza. Z Kartagińczykami połączył się również król Syrakuz Hieron. Pomimo za­blokowania miasta udało się dowódcy rzymskiemu, kon­sulowi Appiuszowi Klaudiuszowi, przerzucić podczas ciemnej nocy swoje główne siły do Messany i odeprzeć następnie wiele ataków wojsk syrakuzańskich i kartagiń- skich.

W następnym, 263 r., konsul Maniusz Waleriusz, który objął dowództwo nad wojskami rzymskimi w Messanie, zmusił w końcu Hierona, a następnie Kartagińczyków do odstąpienia od oblężenia. Po tym sukcesie Rzymianie przerzucili na Sycylię drugą armię pod dowództwem konsula Maniusza Otacyliusza i obydwaj wodzowie roz­poczęli działania skierowane w głąb wyspy. Ponieważ wiele miast greckich przeszło na stronę rzymską, Hieron, widząc bezowocność dalszej walki po stronie kartagiń- skiej, zawarł pokój z Rzymem, stając się teraz jego sojusznikiem, mimo że Syrakuzy z potężnymi fortyfika­cjami i otwartym dostępem do morza mogły z powodze­niem długo się bronić. Odtąd Syrakuzy stały się wasalem Rzymu, a samodzielność polityczna Grekcw sycylijskich skończyła się definitywnie.

Kartagińczycy nie pospieszyli z pomocą na lądzie swo­im syrakuzańskim sprzymierzeńcom. Zdając sobie spra­wę, że ich najemne wojska nie sprostają w otwartym polu rzymskim legionom, ograniczyli się do obrony umocnionych miast, zwłaszcza nadmorskich, które trudne były do zdobycia, jak długo flota kartagińska panowała na morzu. Pomimo iż wojska rzymskie w 262 r. zdobyły po półrocznym oblężeniu sprzymierzone z Kartaginą po­tężne miasto sycylijskie Agrigentum (dawną kolonię gre­cką Akragas), to jednak dalsze ich sukcesy na Sycylii utrudniała zdecydowana przewaga floty kartagińskiej, która przeprowadzała łupieżcze wyprawy na wybrzeża Italii. W Rzymie zrozumiano wówczas, że przede wszy­stkim trzeba złamać przeciwnika na morzu i dlatego podjęto decyzję o wybudowaniu silnej floty wojennej.

Budowa posuwała się szybko i na początku 260 r. p.n.e. Rzymianie posiadali już 123 okręty, w tym 100 pięciorzę- dowych, czyli posiadających pięć rzędów wioseł na każ­dej burcie i 23 trzyrzędowe. Okręty pięciorzędowe (pen- tery) miały długość ponad 50 m, szerokość od 5,5 do 8m, zanurzenie około 4 m i wyporność 534 tony. Załoga pen-

tery liczyła 120 żołnierzy i 300 wioślarzy. Materiał kad­łubów, omasztowanie i ożaglowanie tych okrętów nie różniły się wiele od dawnych trzyrzędowych galer grec­kich i lenickich. Rzymskie okręty wojenne miały ponadto drewniane opancerzenie na burtach z grubych bali dębo­wych. Niekiedy na pokładach umieszczano także machiny miotające oraz wieże dla łuczników i procarzy.

Aby wyrównać brak doświadczenia i sprawności w walce na morzu w stosunku do Kartagińczyków oraz aby maksymalnie przybliżyć sposób walki morskiej do walki lądowej, w której Rzymianie byli mistrzami, zastosowano we flocie rzymskiej specjalne rozwiązanie. Ponieważ wy­sokość burt wynosiła średnio około trzy metry nad po­wierzchnią wody, co utrudniało przedostanie się na po­kład nieprzyjacielskiego okrętu, w czasie abordażu zasto­sowano ruchome pomosty drewniane (manus jerrata), które po sczepieniu walczących jednostek burtami prze­rzucano na wrogi okręt, ułatwiając dostanie się na jego pokład.

W rezultacie każda galera rzymska wyposażona została w ruchomy pomost długości jedenastu metrów i szero­kości ponad jednego metra, wzdłuż którego ciągnęły się poręcze na słupkach lub ślepe parapety. Pomost znajdo­wał się na dziobie okrętu i był przymocowany do wyso­kiego, ośmiometrowego słupa, sterczącego pionowo nad pokładem i opierającego się o kil jednostki. Mógł on być obracany dokoła w zakresie 300° i znajdował się w osi symetrii okrętu. Pomost był przytwierdzony dolną kra­wędzią do słupa nośnego na wysokości ćwierć metra nad pokładem. Do górnej krawędzi pomostu przymocowana była gruba lina, która przechodziła przez krążek umiesz­czony na wierzchołku słupa. Ciągnąc za nią można było pomost podnieść albo opuścić, ą kręcąc słupem, obrócić na prawą, bądź na lewą burtę. Końcowa krawędź po­mostu miała pod spodem żelazny ząb który przy gwał­townym opadaniu wbijał się w pokład okrętu nieprzy­

jacielskiego stabilizując przeprawę piechurów i uniemo­żliwiając wrogowi odpłynięcie.

Chociaż pierwsza bitwa morska stoczona w 260 r. p.n.e. koło Wysp Liparyjskich była niepomyślna dla floty rzym­skiej, to już następna, stoczona w tymże roku u przyląd­ka Mylae, na północny zachód od Messany, dzięki zastoso­waniu przez Rzymian ruchomych pomostów, miała już zupełnie inny przebieg. Zobaczmy, jak działania te wy­glądały.

Flota kartagińska, mająca bazę w Panormus (obecnie Palermo) na Sycylii, podwoziła wciąż rezerwy, zaopatrze­nie i sprzęt wojenny z wybrzeża afrykańskiego dla wojsk lądowych znajdujących się na wyspie, a jednocześnie blokowała wybrzeża italskie. Aby przeszkodzić jej działa­niom, flota rzymska pod dowództwem konsula Gajusza Duiliusza, w sile 130 okrętów, wypłynęła z Ostii kierując się wzdłuż wybrzeży do Cieśniny Mesyńskiej. Po dopły­nięciu do celu Duiliusz otrzymał wiadomość, że przeciw­nik w sile 120 okrętów wypłynął z Panormus w kierunku Messany niszcząc po drodze 17 niedużych okrętów rzym­skich. Po otrzymaniu tej wiadomości Rzymianie wypły­nęli niezwłocznie na spotkanie wroga. Na wysokości przylądka Mylae załogi rzymskie dostrzegły 30 galer kar- tagińskich płynących w awangardzie pod, jak się okazało, osobistym dowództwem Hani i Ikara Barkasa.

Kartagińczycy, lekceważąc przeciwnika, nie płynęli w szyku bojowym i zobaczywszy okręty rzymskie prze­szli natychmiast do natarcia. Okręty kartagińskie uderzy­ły od czoła, ale kiedy podpłynęły bliżej, Duiliusz dał roz­kaz opuszczenia pomostów i przerzucenia legionistów na pokłady okrętów nieprzyjacielskich. Legioniści w zaciek­łej walce dosyć szybko wzięli górę nad załogami kartagiń- skimi zdobywając wszystkie jednostki wroga. Hamilkar, nie zrażony pierwszym niepowodzeniem awangardy, ude­rzył teraz głównymi siłami wynoszącymi 90 okrętów. Rozpoczął koncentryczne natarcie otoczywszy Rzymian,

ci jednak znowu przerzucili pomosty, po których piechota wtargnęła na pokłady galer kartagińskich. W zaciętej walce Kartagińczycy stracili jeszcze 20 okrętów, a reszta odpłynęła do Panormus. W sumie Kartagińczycy stracili 50 okrętów oraz trzy tysiące zabitych i siedem tysięcy wziętych do niewoli żołnierzy. Straty Rzymian były nie­wielkie.

Zwycięski konsul Gajusz Duiliusz odbył triumf, a po­nadto dla uczczenia tego zwycięstwa zbudowano w Rzy­mie kolumnę ozdobioną dziobami zdobytych okrętów kar­tagińskich (columna rostrata), zaś na monetach zaczęto bić symboliczny dziób okrętu.

Zwycięstwo to jednak nie miało wpływu na dalszy przebieg wojny. Kartagińczycy zachowali przewagę na morzu, natomiast Rzymianie podczas walk lądowych natknęli się na długi i zaciekły opór kilku dobrze obwa­rowanych miast, takich jak Drepanum, Lilybaeum czy też Panormus. W latach 259—258 p.n.e. Rzymianie podję­li bez skutku wyprawę przeciw Kartagińczykom na Kor­syce i Sardynii, a tymczasem na Sycylii Hamilkar Barkas odważył się nawet na rozpoczęcie działań zaczepnych od­nosząc poważne zwycięstwo między Paropos a Thermae. W tej sytuacji Rzymianie musieli przerzucić na teren działań dwie armie w sile czterech legionów (około 40 tys. żołnierzy), ale pomimo tego sytuacja wojenna nie uległa zasadniczej zmianie. Nie przyniosła również rezultatu podjęta w 257 r. wyprawa mająca na celu opanowanie kartagińskiej wyspy Lipary, a nowe starcie na morzu pod Tyndaris okazało się nie rozstrzygnięte.

Wobec przedłużania się wojny i braku decydujących rozstrzygnięć Rzymianie postanowili ugodzić samą Kar­taginę przenosząc działania wojenne na teren afrykański W 256 r. wypłynęła do Afryki potężna flota składająca się podobno z 330 okrętów wojennych, głównie pięcio- rzędowych, na których pokładach znajdowało się 40 tys. żołnierzy. Wyprawą tą dowodzili dwaj konsulowie —

Marek Atyliusz Regulus i Lucjusz Manliusz Wulson. Flota ta po wypłynięciu z Ostii skierowała się przez Cieśninę Mesyńską ku przylądkowi Eknomos na połud­niowym wybrzeżu Sycylii. Równocześnie flota kartagiń- ska, w sile prawdopodobnie 350 galer, wypłynęła z Pa­normus kierując się w stronę Eknomos na spotkanie Rzymian. Doszło tu do jednej z największych bitew mor­skich w czasach starożytnych, chociaż przekazane w źródłach liczby biorących udział w zmaganiach wioślarzy i żołnierzy (140 tys. po stronie rzymskiej i 150 tys. po stronie kartagińskiej) są z pewnością grubo przesadzone 4.

Dowódca kartagiński, Hamilkar Barkas, postanowił uderzyć w momencie, gdy flota rzymska wypłynie już z Eknomosu. Decyzja ta była słuszna — rzymskie okręty wojenne miały wówczas trudne do wykonania zadanie walki z przeciwnikiem wraz z równoczesną osłoną wcho­dzących w skład floty galer transportowych. Rzymianie ryzykowali przeprawiając wojsko do Afryki bez zdobycia uprzednio panowania na morzu. Narażali się na nie­uchronną bitwę w niekorzystnych dla siebie warunkach, co mogło doprowadzić do niepowodzenia całej wyprawy.

Opuszczając Eknomos flota rzymska została podzielona na cztery grupy. Pierwsze trzy utworzyły równoboczny trójkąt (klin) przy czym dwie grupy tworzące boki trój­kąta płynęły w szyku skośnym, natomiast trzecia, sta­nowiąca podstawę, płynęła w szyku czołowym, mając za sobą galery transportowe. Czwarta grupa płynęła w ariergardzie również w szyku czołowym. Całe ugrupo­wanie floty rzymskiej było dość skomplikowane i wy­magało dobrego wyszkolenia żeglarskiego, zwłaszcza przy szyku skośnym, oraz ze względu na konieczność osłania­nia statków transportowych, co absorbowało połowę jed­nostek bojowych.

Niebawem po wypłynięciu z Eknomosu Rzymianie spo-

4 Tamże, s. 202.

strzegli flotę kartagińską, która płynęła naprzeciw, po­dzielona również na cztery części. Wzdłuż brzegu płynęła grupa okrętów wroga w szyku torowym, a na prawo od niej podążały pozostałe trzy grupy w szyku czołowym, tworząc jedną linię, która była lekko wygięta w kształcie półksiężyca ze skrzydłami wysuniętymi w stronę prze­ciwnika.

Rzymianie płynęli wolno, kierując się swoim trójkątem na pierwszą i drugą grupę floty kartaginskiej. Hamilkar dopuścił rzymskie okręty wojenne na niewielką odleg­łość, a następnie wydał swoim jednostkom rozkaz zawró­cenia i jak najszybszego odpłynięcia do tyłu. Rzymianie rozpoczęli pościg odrywając pierwsze dwie grupy swoich okrętów od pozostałych sił osłaniających statki transpor­towe. Kartagińczycy cofnęli się na odległość mili mor­skiej i zawrócili, zachodząc ścigające ich okręty ze skrzy­deł. Sytuacja Rzymian stała się groźna. Kartagińczycy, licząc na pewne zwycięstwo, rozpoczęli taranowanie spe­cjalnie wzmocnionymi dziobami swoich okrętów, co pro­wadziło do połamania wioseł i uszkodzenia! kadłubów wrogich jednostek. Rzymianie jednak, mając już za sobą doświadczenie bitwy pod Mylae, zarzucili ruchome po­mosty sczepiając się z wrogiem i rozpoczynając walkę na pokładach.

Tymczasem czwarta grupa kartagińską, płynąca wzdłuż brzegu, zamiast zaatakować od tyłu okręty rzymskie związane walką z jednostkami Hamilkara, uderzyła całą siłą na trzecią grupę rzymską, eskortującą statki trans­portowe. Rozgorzała walka, a tymczasem transportowce wycofały się z obszaru bitwy, chroniąc się u ujścia rzeki Himery koło Eknomos. W zaciekłej walce rzymskie okrę­ty wojenne wycofywały się powoli do samego wybrzeża w ślad za! galerami transportowymi, chcąc je osłonić, po wtóre natomiast uniknąć oskrzydlenia przez pozostałe siły Kartagińczyków, które istotnie wykonały manewr oskrzydlający, zmuszając również do odwrotu ostatnią

pozostającą na obszarze działań, czwartą grupę okrętów rzymskich. W tym czasie dwie pierwsze grupy okrętów kartagińskich, których załogi toczyły walkę na pokładach po przerzuceniu przez Rzymian pomostów, poniosły tak znaczne straty, że Hamilkar dał pozostałym okrętom roz­kaz do odwrotu w kierunku zachodnim. Jednostki rzym­skie niezwłocznie ruszyły za nimi w pościg.

Natomiast przy brzegu szala zwycięstwa początkowo przechylała się na stronę Kartagińczyków, którzy zadali poważne straty ostatniej grupie okrętów rzymskich. Jed­nak Rzymianie wykorzystali teraz to, że ich flota znaj­dowała się przy samym brzegu, co utrudniało przeciwni­kowi manewrowanie, a zwłaszcza uniemożliwiało całko­wite okrążenie floty rzymskiej. Jej okręty zaczęły stoso­wać abordaż z przerzucaniem ruchomych pomostów i walka stawała się coraz bardziej zacięta. W jej trakcie powróciły z pościgu za Hamilkarem okręty pierwszej oraz drugiej grupy i uderzyły od tyłu na walczące przy brzegu siły kartagińskie, rozbijając je doszczętnie. W ten sposób bitwa morska pod Eknomos zakończyła się peł­nym zwycięstwem floty rzymskiej. Straciła ona 24 okrę­ty, z których ani jeden nie poddał się, oraz około 10 tys. żołnierzy w zabitych i rannych. Natomiast straty Karta­gińczyków wyniosły 100 okrętów (w tym 64 poddały się) oraz 40 tys. żołnierzy w zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

Oceniając tę bitwę z taktycznego punktu widzenia, można by wskazać na udoskonalony sposób abordażu, nowe szyki okrętów wojennych oraz wykorzystanie od­wrotu w celu wyciągnięcia nieprzyjaciela z jego ugrupo­wania, co umożliwiało kolejne likwidowanie poszczegól­nych grup okrętów.

Bitwa pod Eknomos miała duże znaczenie strategiczne, ponieważ zwycięstwo odniesione przez Rzymian pozwo­liło im przenieść działania wojenne na terytorium Afryki, gdzie leżała metropolia kartagińska. Po uzupełnieniu

strat i naprawieniu uszkodzonych okrętów Rzymianie skierowali się ku wybrzeżom afrykańskim i bez prze­szkód wylądowali w miejscowości Klupea, nie napotyka­jąc nigdzie oporu. Po tych początkowych sukcesach se­nat rzymski, będący czynnikiem ustawodawczym pań­stwa, uznał, że do prowadzenia dalszych działań wystar­czy jedna armia i odwołał do Italii konsula Manliusza Wulsona z jego wojskiem i flotą, pozostawiając na tere­nie Afryki drugiego konsula, Marka Atyliusza Regulusa z armią liczącą 15 tys. piechoty, 500 jeźdźców i 40 okrę­tów. Regulus, mimo osłabienia sił, pobił wkrótce w bit­wie w otwartym polu teraz dopiero skierowane przeciw niemu wojska kartagińskie i opanował miasto Tunes, gdzie rozlokował wojska na leża zimowe.

W tej sytuacji Kartagińczycy podjęli rokowania poko­jowe, które jednak rychło zostały zerwane wobec twar­dych warunków postawionych przez Regulusa. Rzymianie domagali się między innymi zwrotu Sycylii i Sardynii, wydania floty wojennej, kontrybucji oraz stałej daniny rocznej. Zimą na przełomie lat 256 i 255 p.n.e. Kartagiń­czycy zreorganizowali swoje siły zbrojne, głównie dzięki zaciągowi żołnierzy greckich, pośród których znajdował się doświadczony oficer spartański Ksantippos.

Latem 255 r. doszło pod Klupeą do bitwy w otwartym polu pomiędzy armią dowodzoną przez Ksantipposa a wojskami konsula Regulusa. W rezultacie rozdarcia centrum ugrupowania rzymskiego przez używane w woj­sku kartagińskim słonie oraz dwustronnego oskrzydlenia przez przeważającą liczebnie jazdę kartagińską, bitwa zakończyła się katastrofalną klęską Rzymian. Przeważa­jąca część armii legła na pobojowisku i tylko dwa tysiące żołnierzy zdołało ujść z pola walki do Klupei, gdzie obiegli ich Kartagińczycy. 500 żołnierzy wraz z konsulem dostało się do niewoli, w której Regulus zginął. Na wia­domość o klęsce, senat rzymski wysłał flotę, która po zwycięskim starciu z Kartagińczykami u przylądka Mer­

kurego (obecnie Cap Bon), zabrała niedobitki armii Re- gulusa. Jednak w drodze powrotnej z Afryki flota ta uległa w przeważającej mierze zniszczeniu podczas burzy szalejącej u wybrzeży Sycylii. Z 364 okrętów ocalało zaledwie 80.

Po tych niepowodzeniach Rzymianie nie załamali się jednak i postanowili prowadzić dalsze działania na Sy­cylii. Wybudowano nową, składającą się z 220 okrętów flotę wojenną, która w 254 r. p.n.e. wyruszyła na Sycylię, gdzie Rzymianie przystąpili do systematycznego oczysz­czania z Kartagińczyków północnego wybrzeża. Osiągnęli wówczas pierwszy od kilku lat poważniejszy sukces, opa­nowując między innymi Panormus.

W latach następnych działania toczyły się ze zmiennym szczęściem. Flota rzymska poniosła spore straty w szale­jących burzach. Dopiero w 251 r. konsul Lucjusz Cecy- liusz Metellus zdołał całkowicie rozgromić świeżo prze­rzuconą na Sycylię nową armię kartagińską, która miała za zadanie odzyskać Panormus. Dzięki temu Rzymianie ponownie uzyskali przewagę na lądzie. Po tym niepowo­dzeniu ich przeciwnicy zrezygnowali z walki w otwartym polu i po opuszczeniu mniejszych miejscowości ograni­czyli się do obrony zachodnich obszarów wyspy z mia­stami Lilybaeum, Eryks i z portem tegoż miasta — Dre- panum. W 250 r. konsul Appiusz Klaudiusz Pulcher za­atakował flotę kartagińską pod Drepanum, ale poniósł druzgocącą klęskę.

Wojna przeciągała się i trudno było przewidzieć, kiedy nastąpi jej zakończenie. Rzymianie stracili już cztery wielkie floty oraz ponieśli także znaczne straty w woj­skach lądowych. Próbowali różnych sposobów, aby zmu­sić Kartaginę do zawarcia korzystnego dla siebie pokoju. Starali się dosięgnąć przeciwników na morzu, przenieść walkę na teren Afryki, ale wszystko to nie przybliżało zwycięskiego końca wojny. Wobec znacznego wyczerpa­nia finansowego Rzymianie zaniechali prowadzenia woj­

ny na morzu i toczyli jedynie sporadyczne walki ną lądzie, aby nie utracić dotychczasowych zdobyczy.

Ale i Kartagina była również wyczerpana, a jej straty w ludziach i w okrętach były także wielkie. W 247 r.

p.n.e. sytuacja na Sycylii zmieniła się jednak na nieko­rzyść Rzymian, ponieważ dowództwo wojsk kartagińskich na wyspie ponownie objął przedstawiciel odgrywającego kierowniczą rolę w państwie rodu Barkidów, Hamilkar Barkas. Natychmiast przystąpił on do działań zaczepnych, zmuszając Rzymian do przerzucenia części sił spod Lily- baeum i Drepanum w rejon Panormus. Równocześnie jego okręty przeprowadzały wyprawy na wybrzeża Italii. W tej sytuacji, aby wreszcie położyć kres wojnie toczącej się już dwadzieścia lat, Rzymianie zdobyli się na osta­teczny wysiłek i dzięki dobrowolnym składkom obywa­teli, a zwłaszcza bogatych kupców oraz finansistów, wy­budowali nową flotę wojenną liczącą 200 okrętów pięcio- rzędowych. Wypłynęła ona na morze w 242 r. pod do­wództwem konsula Gajusza Lutacjusza Katulusa. Karta­gińczycy, zaskoczeni tą akcją, wysłali na Sycylię pod dowództwem Hannona dużą flotę, która natknęła się na przeciwników koło Eguzy, jednej z Wysp Egackich. U brzegów tego archipelagu doszło w 241 r. do ostatniej wielkiej bitwy morskiej pomiędzy Rzymianami a Karta­gińczykami5.

Położenie tych ostatnich było trudne, ponieważ ich flota prowadziła statki transportowe z posiłkami i zaopa­trzeniem dla wojsk na Sycylii. Wysłana z Afryki flota otrzymała zadanie odbicia Drepanum i wysadzenia tam na ląd posiłków dla wyczerpanej armii Hamilkara, która zajmowała stanowiska na wschód od tego portu, a na­stępnie rozbicia floty Katulusa, blokującej Lilybaeum.

5 Por. W. H u b e r t , Historia wojen morskich, Warszawa 1935, s. 43—44, oraz t e g o ż : Wpływ bitew morskich na przebieg dziejów, Warszawa (b.r.w.), s. 74—77.

Katulus postanowił nie dopuścić przeciwnika do Drepa- num i wydać mu rozstrzygającą bitwę przed wysadze­niem desantu, uważając słusznie, iż statki transportowe stanowią poważne obciążenie dla nieprzyjaciela i że utrudnią mu one manewrowanie.

11 marca 241 r. p.n.e. flota rzymska stanęła w szyku czołowym koło wyspy Eguza. W jej kierunku przy sprzy­jającym silnym wietrze zachodnim płynęła flota kartagiń- ska, także w szyku czołowym i z wysuniętymi skrzydła­mi. Katulus, ujrzawszy ją, wydał swoim galerom rozkaz ruszenia na wiosłach na spotkanie. Hannon, zamiast pły­nąć naprzód wykorzystując pomyślny wiatr, kazał skró­cić żagle i przyjąć walkę na miejscu. W ten sposób Kar­tagińczycy utracili jedyną, jaką posiadali przewagę ko­rzystnego wiatru. Rzymianie przeszli od razu do natarcia, przerzucając na okręty kartagińskie swoje ruchome po­mosty, po których legioniści wdarli się na pokłady nie­przyjacielskie, łamiąc szybko w zaciekłej walce opór wrogów. Część floty kartagińskiej zdołała ujść z rejonu walki, ale 70 galer zostało wziętych do niewoli razem z załogami, natomiast 50 zatonęło.

Klęska Kartagińczyków była zupełna. Niebawem też Hamilkar i Katulus zawarli rozejm, a następnie przy­stąpili do pertraktacji pokojowych, w rezultacie których Kartagina zrezygnowała ze swoich terenów na Sycylii i z Wysp Liparyjskich, oddała bez okupu jeńców i zobo­wiązała się do zapłacenia w przeciągu dziesięciu lat kon­trybucji wojennej w wysokości 3200 talentów (czyli około 90 ton srebra). Tak więc po dwudziestotrzyletniej wojnie Kartagina musiała ustąpić z Sycylii, która w ciągu kilku­nastu lat następnych stała się, z wyjątkiem Syrakuz, pierwszą prowincją Rzymu, czyli krajem zależnym poza terenem Italii. Z długoletnich zmagań Rzym wyszedł jako potęga dominująca w zachodniej części Morza Śród­ziemnego.

Tymczasem zrujnowane wojną i kontrybucją państwo kartagińskie znalazło się na skraju przepaści. Ściągnięte bowiem z Sycylii wojska najemne w liczbie około 20 tys. żołnierzy zbuntowały się z powodu niewypłacenia im zaległego żołdu, którego Kartagina wypłacić nie była w stanie wobec pustki w skarbie. Do zbuntowanych wojsk przyłączyła się wyzyskiwana ludność libijska, a nawet nadbrzeżne miasta fenickie, zrażone z powodu nakładanych na nie w czasie wojny ciężarów fiskalnych. W ten sposób doszło do powszechnego powstania lud­ności, przeciw której powołano w Kartaginie pod broń obywateli i zaciągnięto nowe oddziały najemne. Na ich czele stanął wsławiony w walkach na Sycylii Hamilkar Barkas. Po przeszło trzech latach zaciekłej wojny domo­wej (241—238) Hamilkar zdołał ująć głównych przywód­ców powstania, a ich wojska rozbić w wielkiej bitwie pod Prion. Nie udało się jednak Kartagińczykom zmusić do uległości zbuntowanych najemników na Sardynii, wo­bec poparcia ich przez Rzymian w 238 r. p.n.e., w rezul­tacie czego Sardynia i Korsyka przeszły również pod pa­nowanie Rzymu. Kartagina wyczerpana do reszty powsta­niem nie mogła nawet myśleć o podjęciu nowej wojny z potężną republiką rzymską i nie pozostało jej nic inne­go, jak ugiąć się przed brutalną siłą. Oprócz odstąpienia Sardynii, Kartagińczycy zobowiązali się dodatkowo wy­płacić Rzymianom sumę 1200 talentów.

Pokój zawarty po zakończeniu I wojny punickiej był, jak się okazało, z obu stron kontynuacją polityki wojen­nej. Pomimo klęsk poniesionych w wojnie z Rzymem, utraty Sycylii, Sardynii i Korsyki oraz osłabienia wew­nętrznego spowodowanego powstaniem najemników, Kar­tagińczycy nie zrezygnowali z aspiracji mocarstwowych. Po stłumieniu powstania stronnictwo Hamilkara Barkasa uzyskało przewagę nad stronnictwem Hannona Wielkie­go, który był rzecznikiem ugodowej polityki wobec Rzy­

mu. Wybrany naczelnym wodzem armii Hamilkar rozpo­czął działania mające na celu odbudowę mocarstwowej pozycji państwa, a zarazem przygotowania go na wypa­dek nowej wojny z Rzymem. Ponieważ I wojna punicka wykazała, że brak terytorialnej podstawy działań unie­możliwia osiągnięcie sukcesów, jako zadanie pierwszo­planowe wysunięto ekspansję na lądzie, która umożliwi­łaby zorganizowanie potężnej armii polowej oraz stwo­rzyła możliwości uzyskania nowych źródeł dochodu dla wyczerpanego skarbu państwowego.

Mając wytyczone takie cele Hamilkar zwrócił uwagę na Półwysep Pirenejski, zamierzając w tym rejonie świa­ta starożytnego utworzyć nowe imperium kartagińskie. W 237 r. p.n.e. przeprawił się on do Hiszpanii i w ciągu kilku najbliższych lat opanował całą południową część półwyspu w dorzeczu rzek Gwadalkiwir i Gwadiana. W tych działaniach wojennych towarzyszył mu dziewię­cioletni wówczas syn Hannibal, któremu podczas wy­marszu ojciec kazał złożyć przysięgę, że nigdy nie będzie przyjacielam Rzymian.

W czasie walk Hamilkar opanował bogate kopalnie złota i srebra w górach Morena, po czym przystąpił do zreorganizowania ich eksploatacji, natomiast mennica sta­rego fenickiego miasta Gades zaczęła bić nową wartościo­wą monetę. Zapewniło to wodzowi znaczną niezależność ekonomiczną i przyczyniło się do odrodzenia gospodar­czego w Kartaginie. Podczas dalszego podboju Hamilkar zginął w 229 r. p.n.e. w walce z plemieniem Oretanów. Dowództwo nad wojskami kartagińskimi w Hiszpanii objął wówczas jego zięć Hazdrubal, który kontynuował dzieło swojego poprzednika. Na miejscu starej kolonii fe- nickiej Mastii założył Hazdrubal stolicę punickiej Hisz­panii, miasto, które Rzymianie nazwali Nową Kartaginą. Było ono ważnym portem i silną twierdzą, w której Haz­drubal wzniósł okazały pałac królewski.

Sukcesy Ha,ilkara i Hazdrubala w Hiszpanii zanie­

pokoiły jednak Rzym. Dzięki zajęciu południowej Hisz­panii Kartagińczycy uzyskali ogromny obszar rekrutacyj­ny dla uzupełniania swoich sił zbrojnych, wyszkolili zna­czną armię i uzyskali bogate źródła dochodów z eksplo­atacji kopalń srebra i złota oraz danin od podbitej lud­ności. Rzymianie nawiązali więc rokowania z Hazdruba- lem i skłonili go do zawarcia układu, na mocy którego północną granicą wpływów Kartaginy w Hiszpanii miała być rzeka Iberus. Chodziło tu o zabezpieczenie przed Kartagińczykami bogatego miasta Sagunt, które zwróciło się do Rzymu o pomoc6.

W 221 r. p.n.e. zginął podstępnie zamordowany Haz- drubal i wówczas dowództwo nad armią kartagińską w Hiszpanii objął z woli żołnierzy dwudziestosześcioletni syn Hamilkara Hannibal, który niebawem miał zasłynąć jako jeden z najwybitniejszych wodzów świata starożyt­nego. Postać Hannibala fascynuje do dziś historyków. Jego sztuka dowodzenia i sukcesy militarne stały się przedmiotem badań wielu pokoleń uczonych, a powstała na jego temat literatura sięga liczby kilkuset pozycji. „Uznany za mistrza sztuki wojennej, inteligentniejszy od Aleksandra i zdolniejszy od Napoleona Bonaparte, prze­kazał nowożytnym strategom triumf zwycięstwa pod Kannami, zwycięstwa, które nierzadko próbowali naśla­dować" 7.

Historia życia Hannibala zawiera wiele nie wyjaśnio­nych dotąd zagadek. Nie zachowała się żadna jego po-

6 Jest to nowy pogląd w historiografii. Dotychczas przyjmowa­no powszechnie, iż rzeką tą miała być Ebro. Por. J a c z y n o w - s k a, op. cit., s. 92, która opowiada się za słusznością poglądów T. Carcopino i G. Ch. Picarda, w myśl których wytyczoną w ukła­dzie granicą miał być Iberus południowy, czyli Jukar. Rzymianie bowiem mogli wówczas zawrzeć sojusz z Saguntem, jako miastem leżącym poza strefą wpływów Kartaginy, a więc na północ od Jukaru (Iberus południowy). Por. G. Ch. P i c a r d, op. cit. s. 74-75.

7 L a m b, op. cit., s. 8.

dobizna, nie pozostawił po sobie żadnych pouczających wskazówek dla następców, a mimo to pamięć o nim przetrwała bardzo długo. W chwili śmierci Hazdrubala Hannibal był młodym człowiekiem z charakterem w peł­ni ukształtowanym. Posiadał już wówczas niemałe doś­wiadczenie wojskowe, w trudnych sytuacjach szybko po­dejmował decyzję, nie tracił głowy w niebezpieczeństwie. Fizycznie bardzo odporny na trudy żołnierskiego życia, niewybredny w jedzeniu i piciu, podczas działań wojen­nych prowadził tryb życia zwykłego żołnierza. Nie lubił wygodnego namiotu i często sypiał na rozesłanej na ziemi lwiej skórze, tuż przy posterunkach wartowniczych. Ale posiadał także poczucie humoru, traktując w ten sposób zarówno siebie, jak i swoje otoczenie.

W historiografii starożytnej panował pogląd, przejęty później przez wielu historyków, że Hannibal od chwili objęcia dowództwa parł bezwzględnie do zerwania ukła­du z Rzymem, dlatego też spowodował wybuch wojny, która na zawsze miała się związać z jego imieniem. Dzisiaj pogląd ten, jako oparty na tendencyjnych za­piskach historyków rzymskich, został przez wielu bada­czy odrzucony, a w polemikach podkreśla się, że stron,; zaczepną był Rzym, a nie Kartagina 8. Natomiast Hanni­bala określa się nie jako okrutnego Fenicjanina, który napadł na spokojny lud rzymski, lecz wodza o wyjątko­wym talencie militarnym, który na czele słabszych li­czebnie wojsk walczył z potężnym wrogiem. Głośna przysięga Hannibala głosząca, że „nigdy nie będzie przy­jacielem Rzymian", obecnie również jest inaczej inter­pretowana. Podkreśla się, że w stwierdzeniu tym nie ma wcale mowy o wiecznym antagonizmie, ponieważ zwrot ten miał wówczas określone znaczenie polityczne: jeżeli było się przyjacielem Rzymu, podlegało się jego władzy Hannibal zaś, czyniąc zadość żądaniu swojego ojca, p

8 P i o t r o w i c z , op. cit., s. 219. Zob. także W o l s k i , op. cit s. 251.

prostu przysiągł, że nigdy nie podda się rzymskiej wła­dzy9.

Po objęciu dowództwa Hannibal rozpoczął dalsze dzia­łania mające na celu rozszerzenie posiadłości kartagiń- skich na Półwyspie Pirenejskim. Starał się przy tym początkowo utrzymać w granicach umowy z Rzymem z 226 r. p.n.e., nie naruszając ustalonego zakresu wpły­wów w Hiszpanii. W ciągu niespełna roku jego wojska, zdobywając szturmem wiele miast, znalazły się na północ od środkowego Tagu. Hannibal, werbując po drodze no­wych ludzi do swojej armii, toczył walki z plemionami Wakcejów i Celtyberów. Nad Tagiem doszło do zaciętej bitwy, w której po stronie kartagińskiej zostały użyte słonie, tratujące jeźdźców przeciwnika i wpędzające do wody ogarnięte paniką konie. Z czasem jednak Hanniba­lowi, który bacznie obserwował swoich przeciwników, udało się pozyskać i przeciągnąć na swoją stronę wo­jowniczych Celtyberów, doskonałych jeźdźców. Hanniba­lowi bardzo odpowiadały ich cechy: niezwykła duma, wysokie poczucie honoru oraz wręcz niespotykana wier­ność swojemu wodzowi. Wojownik z tego plemienia do tego stopnia pozostawał wierny złożonej przysiędze, że sam się zabijał, jeśli jego wódz poniósł śmierć. I właśnie ci jeźdźcy celtyberyjscy złożyli przysięgę Hannibalowi, który zorganizował z nich oddziały jazdy, a ich lekkie wozy ciągnięte przez małe, szybkonogie woły wykorzy­stał jako tabory aprowizacyjne.

Nadszedł rok 219 p.n.e., w którym sytuacja w Hiszpanii uległa gwałtownemu zaostrzeniu. Widmo nowej wojny pomiędzy Kartaginą a Rzymem zawisło nad światem śródziemnomorskim, nadeszła chwila decydującego star­cia, którego bezpośrednim powodem stała się sprawa sprzymierzonego z Rzymem Saguntu.

9 Lamb, op. cit., s. 34. Natomiast J a c z y n o w s k a , op. cit., s.92, uważa, że Hannibal był wychowany w tradycji nieprzejed­nanej nienawiści do Rzymu.

SIŁY ZBROJNE RZYMU I KARTAGINY

Ażeby zrozumieć i ocenić przebieg decydującego starcia zbrojnego pomiędzy Rzymem a Kartaginą, jakim byłaII wojna punicka, niezbędne jest krótkie chociażby za­poznanie się z siłami zbrojnymi obu stron. Łatwiej będzie wówczas ocenić możliwości wykonywania stawianych za­dań oraz realność planów strategicznych, czy założeń taktycznych. Lepiej też będzie można zrozumieć ówczes­ną sztukę dowódczą.

W czasach najdawniejszych, w okresie do reform prze­prowadzonych około 578 r. p.n.e. przez ostatniego króla Serwiusza Tulliusza, wojsko rzymskie składało się z jed­nego legionu liczącego 3000 ciężkozbrojnych żołnierzy pie­szych. Legion formowali wszyscy obywatele zdolni do noszenia broni w obrębie rodu i plemion. W jego skład wchodziło także 300 konnych pod dowództwem trybuna jazdy. Po reformach Tulliusza wojsko stało się właściwie pospolitym ruszeniem całej wolnej ludności męskiej, po­dzielonej na centurie zależne od stanu majątkowego. Organizacja ta utrzymała się również we wczesnym okre­sie republiki.

Najzamożniejsi obywatele rzymscy, należący do cen­turii jazdy, a później również i ci, którzy zostali zaliczeni do I klasy majątkowej, zobowiązani byli do służby w konnicy, która uchodziła za zaszczytniejszą niż w pie-

chocie. Obywatele należący do klasy II, III i IV, a byli to w ogromnej części średnio zamożni chłopi, służyli w ciężkozbrojnej piechocie. Natomiast należący do kla­sy V służyli jako lekkozbrojni. Wyzwoleńców i ubogich obywateli poniżej cenzusu V klasy majątkowej powoły­wano do służby we flocie wojennej. Przy powszechnym obowiązku służby wojskowej, który zaczynał się w sie­demnastym roku życia, Rzymianie mogli ze swoich wiel­kich zasobów ludzi zdolnych do noszenia broni wystawiać z łatwością armie liczące 40—50 tys. żołnierzy i uzupeł­niać straty ciągle nowymi rezerwami. Poniesiona klęska niszczyła armię, ale nie państwo rzymskie, które mogło wkrótce wystawić nowe siły i prowadzić wojnę, aż do zupełnego pokonania przeciwnika. Tak było w wielkim starciu z Kartaginą w I wojnie punickiej i tak miało się stać podczas decydującego starcia w II wojnie.

W okresie wojen punickich, a więc także i bitwy pod Kannami, jednostką organizacyjną wyższego rzędu był w wojsku rzymskim legion, liczący w zasadzie 4500 żoł­nierzy, w tym 3000 ciężkozbrojnej piechoty, 1200 lekko- zbrojnych i 300 jeźdźców. Do każdego legionu przydzie­lano co najmniej taką samą liczbę piechoty i trzykrotnie większą liczbę jazdy sprzymierzeńców. W normalnych warunkach corocznie wystawiano dwie armie konsularne, z których każda składała się z dwóch legionów wraz z odpowiednią liczbą sprzymierzeńców. Określenie „ar­mia konsularna" pochodzi stąd, że dowodził nią konsul, a więc najwyższy urzędnik w rzeczypospolitej rzymskiej. Ponieważ co roku wybierani byli dwaj konsulowie po­siadający najwyższą godność państwową, a zarazem naj­wyższą władzę wojskową, dlatego wystawiano dwie ar­mie konsularne. Natomiast w przypadku gdy obie te armie działały razem, konsulowie zmieniali się na stano­wisku dowódczym codziennie. W razie potrzeby formo­wano większą ilość legionów. Na przykład w czasie na­jazdu Gallów na Rzym zorganizowano sześć legionów,

a podczas II wojny punickiej zaciągnięto pod broń aż 23 legiony.

Taktyka początkowo była bardzo prosta. Jednostkę taktyczną stanowiła w zasadzie cała armia, która walczy­ła w ciasno zwartych szeregach, czyli w tak zwanej fa­landze. Zasadniczym sposobem walki było działanie masą na nieprzyjaciela. Lekkozbrojni, którzy wysunięci byli przed front falangi, mieli za zadanie tak długo powstrzy­mywać przeciwnika, aż ciężka piechota legionowa ustawi się do walki, po czym wycofywali się na tyły. Taktyka falangowa miała wiele ujemnych stron. Przede wszy­stkim skuteczne natarcie można było prowadzić tylko w terenie równym, pozbawionym przeszkód naturalnych, takich jak zagłębienia, wyniosłości, drzewa czy strumie­nie. W przeciwnym razie łatwo było rozerwać te zwarte szyki i ułatwić wdarcie się w nie nieprzyjacielowi. Rów­nież tylne szeregi nie mogły dostatecznie skutecznie współdziałać w bitwie, niemożliwe było manewrowanie i brak było odwodów niezbędnych dla wsparcia działań w krytycznych sytuacjach.

Z czasem jednak Rzymianie przeszli do taktyki mani­pulara ej, która miała im zapewnić wielkie sukcesy wo­jenne. Jej powstanie wiąże się z reformami wojskowymi przeprowadzonymi u schyłku V w. p.n.e. przez Mariusza Furiusza Kamillusa. Legion został podzielony na 30 je­dnostek taktycznych zwanych manipułami, z których każda dla celów administracyjnych obejmowała dwie centurie. Równocześnie, w zależności od wieku i stopnia wyszkolenia żołnierzy, utworzono nowe ugrupowanie bo­jowe legionu, tak zwany szyk potrójny (acies triplex). Po­dzielona na trzy grupy ciężkozbrojna piechota legionowa występowała do walki w trzech oddzielnych liniach. W pierwszej linii stawali najmłodsi żołnierze, do 24 roku życia (hastali). W drugiej — bardziej doświadczeni, w wieku 24—30 lat fprincipes), a wreszcie w trzeciej li­nii — doborowi, najstarsi żołnierce do 46 lat (triarit).

Każda z tych linii składała się z dziesięciu manipułów, które ustawiano w odstępach w ten sposób, że manipuły linii następnej kryły wolne odstępy między manipułami linii poprzedzającej. Manipuły dwóch pierwszych linii (hastati i principes) liczyły po 120 żołnierzy ustawianych po dwudziestu na szerokość, w sześciu szeregach w głąb, natomiast manipuły triarii — po 60 żołnierzy, ustawia­nych w trzy szeregi po dwudziestu. Do każdego mani- pułu było przydzielonych po 40 lekkozbrojnych. Razem więc piechota legionowa liczyła 4200 żołnierzy1. To nowe ugrupowanie bojowe przetrwało w wojsku rzymskim wraz z taktyką manipularną przez około trzysta lat, aż do reform Gajusza Mariusza na przełomie II i I w. p.n.e. Z taktyką manipularną rozpoczęła armia republiki wojnę z Kartaginą, a doświadczenia wyniesione z działań po­ciągnęły za sobą jej kolejne przemiany.

Uzbrojenie żołnierzy rzymskich w omawianym okresie przedstawiało się następująco. Podstawową broń zaczep­ną stanowił rodzaj oszczepu (pilum), długości około dwóch metrów, z czego połowa przypadała na drzewce, a druga połowa na długi, wąski grot z ostrym, hartowanym końcem. Oszczep ten przeznaczony był do miotania na nieprzyjaciela przy pierwszym ataku na jego linie. Żoł­nierz, który zwykle miał dwa pila, rzucał je na przeciw­nika usiłując trafić jego tarczę. Przebita tarcza stawała się niewygodnym ciężarem i wojownik zwykle ją odrzu­cał, a wtedy rzymski legionista mógł go już razić nie osłoniętego. W oszczepy te uzbrojeni byli hastati i prin cipes. Prócz tego broń zaczepną stanowiła włócznia (ha­sta) oraz służący do walki wręcz szeroki, obosieczny miecz (gladius), nadający się zarówno do cięcia, jak i pchnięcia. Do czasów II wojny punickiej używany był miecz typu galijskiego, który jako zbyt długi, ustąpił później miejsca krótszemu, hiszpańskiemu. Miecz noszony

P i o t r o w i c z , op. cif., s. 165-190.

był w pochwie na pendencie zawieszonym na lewym ra­mieniu. Zarówno rękojeść, jak i pochwa były bogato zdo­bione, czasem wykładane złotem i srebrem. Natomiast nie jest rzeczą pewną, czy już w okresie rzeczypospolitej rzymskiej do uzbrojenia zaczepnego należał także sztylet (pugio), noszony za pasem, który w okresie cesarstwa sta­nowił stałe uzbrojenie legionistów.

Uzbrojenie ochronne składało się z hełmu, pancerza i tarczy. Hełm (galea) wyrabiany był zazwyczaj ze skóry obijanej dla wzmocnienia blachą metalową. Czasami cały wykonany był z blachy żelaznej, względnie z brązu. Z obu boków hełm posiadał daszki policzkowe na zawia­sach, zapinane rzemykiem pod brodą. Ozdobiony był czę­sto pióropuszem lub końską kitą. Podczas marszu żołnie­rze nosili hełmy po prawej stronie piersi na rzemieniu zakładanym na szyję. Pancerz (lorico) sporządzony był ze skórzanych pasów wzmacnianych płytkami z żelaza lub brązu i łączonych rzemieniami. Osłaniał górną połowę ciała i wkładany był na tunikę. Uzupełniał go skórzany pas owijany kilkakrotnie wokół tułowia, który u dołu kończył się kilkoma rzemieniami z metalowymi okucia­mi tworzącymi rodzaj fartuszka dla ochrony dolnych czę­ści ciała. Pas wzmacniały i jednocześnie zdobiły metalo­we płytki. Oficerowie nosili droższe pancerze, pokryte metalowymi łuskami, osadzonymi na oczkach drucianej plecionki.

W omawianym okresie hastati i principes nosili jeszcze nagolennice na prawej nodze, ponieważ lewą nogę osła­niała tarcza. Później nosili je wszyscy żołnierze. Pieszy legionista uzbrojony był także w czworoboczną, lekko wygiętą na zewnątrz tarczę (scutum), sporządzoną z dwóch warstw drewna powleczonych skórą. Była ona okuta u góry i u dołu, miała w środku żelazny rdzeń (umbo), a ogólne wymiary wynosiły około 120 cm wy­sokości i około 100 cm szerokości.

Żołnierze lekkozbrojni posiadali po kilka krótkich osz­

czepów (iaculum) i miecz, natomiast ich uzbrojenie och­ronne stanowił gładki, skórzany hełm i mała, okrągła tarcza (parma) o średnicy około 90 cm. Jazda rzymska jako broń zaczepną posiadała włócznie, a jako uzbrojenie ochronne: hełmy, skórzane pancerze i lekkie okrągłe tar­cze (clipeus).

Wojska sprzymierzeńców rekrutowały się z mieszkań­ców miast latyńskich i sprzymierzonych. Spośród nich wydzielano zazwyczaj 1600 żołnierzy pieszych i 600 jeźdź­ców, którzy, jako tak zwani nadzwyczajni (extraordinarii), pozostawali do wyłącznej dyspozycji naczelnego wodza. Resztę dzielono na dwie części zwane skrzydłami (alae), na czele których stali oficerowie rzymscy z tytułem pre­fektów, i ustawiano w ugrupowaniu bojowym na obu stronach stojących w centrum legionów. Obok nich na skrzydłach stawała jazda, której zadaniem było zabez­pieczanie frontu przed oskrzydleniem.

Wśród wojsk sprzymierzonych występowały jeszcze inne rodzaje uzbrojenia. W okresie wojen punickich wpro­wadzono do armii rzymskiej oddziały łuczników kreteń- skich i procarzy balearskich. Procarze tworzyli oddzielną centurię dodawaną do legionu. Uzbrojeni byli w tarcze i krótkie miecze, a główną ich broń stanowiły proce (fun- dae) wraz z pociskami umieszczanymi w fałdach płasz- cza-narzutki (sagum). Sprzymierzeńcy z Azji dostarczali oddziałów łuczników konnych odzianych w hełmy i pan­cerze łuskowe.

W wojsku rzymskim znajdowały się także oddziały rze­mieślników wojskowych (fabri), składające się z różnych fachowców, jak na przykład: cieśli, kowali, murarzy. Zajmowali się oni między innymi budową machin oblęż- niczych i obsługiwali je wraz z żołnierzami. Przy każdym legionie znajdował się oddział rzemieślników liczący oko­ło stu ludzi.

Zobaczmy z kolei, jak wyglądała u Rzymian organiza­cja dowodzenia. Naczelne dowództwo nad armią znajdo­

wało się w rękach konsulów, z których każdy dowodził dwoma legionami, czyli jedną armią konsularną. Ozna­kami naczelnego wodza były: czerwony płaszcz (paluda- mentum), pęki rózg z toporami niesione przez dwunastu liktorów oraz straż przyboczna, składająca się z najlep­szych wojowników, osobistych przyjaciół konsula i mło­dzieńców ze znakomitych rodów. Pomocnikiem konsula był kwestor, który zajmował się w zasadzie sprawami fi­nansowymi i pełnił funkcję intendenta armii. On zaopa­trywał wojsko w żywność, wypłacał żołd, prowadził ra­chunki, a także rozdzielał i sprzedawał łupy. Naczelny wódz posiadał sztab, w skład którego wchodzili wyżsi oficerowie, a mianowicie: legaci, wybierani przez konsula spośród senatorów, z których każdy sprawował dowódz­two nad jednym legionem i miał także prawo dowodzić całą armią w zastępstwie naczelnego wodza; trybuni woj­skowi, których w każdym legionie było sześciu, a dwóch z nich sprawowało przez miesiąc dowództwo legionu, zmieniając się co drugi dzień, podczas gdy pozostałych czterech służyło przy naczelnym wodzu; prefekci woj­skowi, którzy stali na czele oddziałów specjalnych.

Główna jednak odpowiedzialność w walce spoczywała na niższych oficerach, czyli centurionach, których mia­nował wódz naczelny spośród najlepszych żołnierzy, po jednym na każdą centurię (dwóch na manipul). W walce manipułem dowodził centurion pierwszej centurii stoją­cej na prawym skrzydle, natomiast najwyżsi rangą byli centurionowie pierwszych manipułów każdej linii acies triplex. Odpowiednikiem centuriona w jeździe rzymskiej był dowódca dekurii.

Każdy manipuł posiadał swój znak (signum), zwykle w kształcie podniesionej w górę ręki umieszczonej na drzewcu, który nosił stale wyznaczony do tego chorąży (signifer). Oprócz tego legiony posiadały symboliczne zna­ki kultowe, najczęściej znak z wyobrażeniem orła sta­nowiącego symbol Jowisza. Jazda legionowa posiadała

małe chorągiewki (vexilla). Znaki te odgrywały w wojsku rzymskim dużą rolę, zarówno praktyczną, jak i symbo­liczną: ułatwiały utrzymanie łączności pamiędzy oddzia­łami w walce, zwłaszcza przy wykonywaniu różnych ma­newrów; były symbolem jedności oddziału i nienaruszal­ności porządku wojskowego. Utrata znaku stanowiła hańbę dla żołnierzy. W razie niechybnej klęski signifer ratował znak, zrywając na przykład orła z drzewca.

Sygnały podawali w wojsku trębacze, nazywani różnie w zależności od instrumentu, którego używali. W piecho­cie sygnały do ataku bądź odwrotu dawali tubicines przy pomocy prostej trąby (tuba). W oddziałach jazdy corni- cines grali na rogach (cnrnua). Jeszcze inni trębacze (buc- cinatores) dawali sygnały do zmiany warty na metalo­wych prostych lub zakrzywionych trąbach.

W wojsku rzymskim panowała wielka karność i surowa dyscyplina. Rozbudowany był system kar i nagród. W ar­mii panował ścisły porządek wewnętrzny, doprowadzony nieraz do pedanterii2. W oddziałach starannie prowadzono różnorodne księgi, wykazy nagród, służb, odkomendero- wań i urlopów. Istniał szczegółowy regulamin służby wartowniczej. Zarówno drobne, jak i poważne wykrocze­nia karano natychmiast. Różne były rodzaje kar: nagana, zmniejszenie żołdu i racji żywności, wyznaczenie do robót poza kolejnością, degradacja, usunięcie z wojska, kary cielesne, a wreszcie kara śmierci. Jeśli przy sprawdzaniu wart nie znaleziono wartownika na posterunku lub za­stano go śpiącego, to następnego dnia stawał on przed sądem wojennym. W przypadku wyroku skazującego trybun dotykał winnego trzciną i wówczas żołnierze, jego koledzy, bili go kijami lub rzucali w niego kamieniami. Dezercję, zdradę i tchórzostwo karano śmiercią.

P- Simanski , podręcznik historii wojskowości powszech­nej. Rzym i Bizancjum, Warszawa 1931, s. 1718; zota. też O. J u r e ­w i c z i I , . W i n n i c z u k , Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1068, s. 429—434.

Dowódcy posiadali bardzo duże uprawnienia dyscypli­narne. Konsul mógł w drodze dyscyplinarnej karać nawet śmiercią i posiadał także prawo decymacji, to znaczy karania śmiercią dziesiątej części całych oddziałów (co dziesiątego żołnierza). Trybun miał prawo stosowania najbardziej surowych cielesnych kar, do kamieniowania włącznie, co właściwie równało się karze śmierci. Naj­większą rolę w utrzymaniu surowej dyscypliny odgrywał jednak centurion, jako bezpośredni przełożony szerego­wych żołnierzy, sprawujący nad nimi ciągły nadzór i rea­gujący natychmiast na wszelkie wykroczenia.

Natomiast za okazane w walce męstwo i dobre wyko­nywanie obowiązków żołnierze otrzymywali liczne nagro­dy. Na przykład, odczytywano przed frontem oddziału nazwiska wyróżnionych, przyznawano honorowe nara­mienniki, pierścienie lub różnego rodzaju proporczyki. Niekiedy przyznawano prawo do noszenia na piersiach małych tarcz ze srebra. Za męstwo w walce przyznawano nagrody w formie różnego rodzaju wieńców: żołnierz, który pierwszy wdarł się na mury, otrzymywał złoty wieniec (corona muralis); ten, który pierwszy wdarł się na okręt nieprzyjacielski, był nagradzany wieńcem ze zło­tych dziobów okrętowych (corona nowalie); za uratowanie życia obywatelowi w czasie bitwy przyznawano wyższe odznaczenie — wieniec z liści dębowych (corona ciuicaj. Oficerowie nagradzani byli honorowymi sztandarami, włóczniami lub wieńcami ze złota3.

Najwyższym wyróżnieniem dla naczelnego wodza było odbycie triumfu w Rzymie, który był dowodem szczegól­nego uznania senatu za samodzielnie prowadzoną i wy­graną wojnę, w której zginęło minimum pięć tysięcy żoł­nierzy nieprzyjaciela . Triumf polegał na uroczystym po­chodzie zwycięskiego wodza na Kapitol, gdzie składał on

3 J u r e w i c z i W i n n i c z u k , op. cit., s. 430.4 Tamże, s. 432.

w darze Jowiszowi Kapitolińskiemu swój złoty wieniec. W pochodzie poprzez odświętnie udekorowane ulice i pla­ce Rzymu za wodzem szło wojsko pod dowództwem lega­tów i trybunów. Żołnierze nieśli łupy wojenne, prowa­dzono skutych jeńców. Wódz naczelny, triumfator, jechał na rydwanie zaprzęgniętym w białe konie. Ubrany był w białą tunikę wyszywaną w palmy i uroczystą purpu­rową togę. W ręce trzymał zwyczajowo gałązkę lauru i berło z kości słoniowej ozdobione orłem. Uroczystość kończyły liczne uczty i zabawy organizowane dla ludności stolicy.

Wspomnieliśmy, że w wojnach z Kartaginą armia rzymska stosowała taktykę manipularną. Przyniosła ona niewątpliwie wiele korzyści w stosunku do poprzednio stosowanej taktyki zwartej falangi, ale wymagała więk­szego zdyscyplinowania żołnierzy na polu walki i ścisłego pilnowania przez każdego swojego miejsca w szyku, w czym dopomagały żołnierzom znaki w manipułach. Od­stępy pomiędzy manipułami w ugrupowaniu acies triplex pozwalały na znacznie większe niż dawniej wykorzystanie broni miotającej. Lekkozbrojni, a także łucznicy i pro- carze, wysunięci przed front mogli w każdej chwili wy­cofać się na tyły ugrupowania legionu przez odstępy po­między pododdziałami. Szyk ten wymagał pewnego i zde­cydowanego dowodzenia manipułem.

Po wycofaniu się lekkozbrojnych, którzy rozpoczynali walkę, na skrzydła lub przez odstępy pomiędzy manipu­łami, następowało gwałtowne natarcie masy piechoty legionowej, przy czym manipuły principes zapełniały od­stępy pomiędzy manipułami hastati. Jeżeli, mimo to, nie udało się przełamać frontu nieprzyjaciela, uderzali z kolei triarii, wypełniając odstępy pomiędzy manipuła­mi pierwszej oraz drugiej linii i wszyscy razem, atakując już zwartym frontem, wykonywali ostateczne potężne uderzenie, rozstrzygające zazwyczaj o wyniku bitwy. Zadaniem jazdy, ustawianej stale na skrzydłach, było

rozbicie stojącej naprzeciw konnicy przeciwnika i ude­rzenie na tyły jego piechoty, co z reguły powodowało jego klęskę. Jeśli konnica nieprzyjacielska przeważała li­czebnie, wówczas jazda rzymska starała się przez roz­myślną ucieczkę pociągnąć za sobą przeciwników daleko poza pole walki, aby tymczasem piechota mogła walkę rozstrzygnąć.

W ten sposób wojska rzymskie prowadziły w omawia­nym okresie walkę w polu otwartym, natomiast sztuka oblężnicza odgrywała wówczas jeszcze nieznaczną rolę i właściwie sprowadzała się do zdobywania twierdz gło­dem lub podstępem. Dopiero później Rzymianie rozwinęli osiągnięcia Greków w tej dziedzinie, doprowadzając je na największe wyżyny w świecie starożytnym.

Oprócz taktyki manipulamej, drugą charakterystyczną cechą wojskowości rzymskiej związaną z taktyką, był fakt, że wojsko podczas prowadzonych działań wojennych nigdy nie zatrzymywało się inaczej, jak tylko w silnie obwarowanym obozie. Znamy plan takiego obozu prze­znaczonego dla jednej armii konsularnej, składającej się z dwóch legionów i oddziałów sprzymierzeńców, pocho­dzący z około 150 r. p.n.e. Obóz miał kształt kwadratu lub prostokąta i otoczony był w razie dłuższego postoju rowem zewnętrznym oraz wałem ziemnym umocnionym palisadą, dla zbudowania której żołnierze przebywający w okolicach ubogich w drewno musieli nosić pale z sobą. Wznoszenie oszańcowania było bardzo ciężkim obowiąz­kiem, ale pod jego osłoną wojsko było zabezpieczone przed niespodziewanymi atakami, a w razie przegranej bitwy rozbita armia znajdowała w takim obozie schro­nienie.

Obóz posiadał cztery bramy: frontową, od strony nie­przyjaciela; tylną po przeciwległej stronie oraz dwie boczne. Przecinały go ulice łączące ze sobą poszczególne bramy, przy których bez przerwy stała warta. Na dużym placu w pobliżu bramy frontowej rozbijano namiot wo­

dza. Obok niego stawiano mównicę, za którą rozciągało się miejsce zgromadzeń wojska (forum). Po obu stronach namiotu wodza znajdowały się namioty najlepszych od­działów, a nie opodal budowano ołtarz oraz stawiano na­mioty kwestora, legatów i trybunów. Wojska posiłkowe zajmowały miejsce bliżej bramy frontowej, natomiast cały obszar poza ulicą, łączącą bramy boczne, zajmowały namioty zasadniczej masy wojska. Obóz zakładany na zimę różnił się tym, że zamiast namiotów budowano ba­raki kryte słomą i skórami. Wzorowo zorganizowane obozy wojskowe dały początek miastom zakładanym na ich wzór w okresie późnego cesarstwa rzymskiego.

W tym okresie armia kartagińska, oparta na innych zasadach organizacji i uzupełniania, była zupełnym prze­ciwieństwem wojska rzymskiego, albowiem Kartagina posiadała silną flotę wojenną, natomiast znacznie słabsze wojska lądowe. Rzymianie finansowo byli nieporównanie słabsi, ale za to posiadali wprost niewyczerpalne rezerwy w ludziach dzięki ścisłej organizacji Związku Italskiego.O ile wojsko rzymskie rekrutowało się z wolnych oby­wateli, powoływanych na zasadzie powszechnego obo­wiązku służby wojskowej, to wojsko kartagińskie skła­dało się z żołnierzy najemnych, zaciąganych przede wszy­stkim spośród poddanych libijskich, a także najemników werbowanych w Hiszpanii, Ligurii, Italii i Grecji. Tak, na przykład, lekka jazda rekrutowała się z Numidówi Maurów, a piechota z Libijczyków, Berberów i częścio­wo Celtyberów. Z samych Kartagińczyków składały się oddziały inżynieryjne i częściowo jazda.

Zresztą obywateli kartagińskich bardzo rzadko powo­ływano pod broń i to tylko gdy chodziło o obronę tery­torium afrykańskiego przed najazdem z zewnątrz. W ar­mii jedynie stanowiska wyższych oficerów były obsadza­ne przez obywateli kartagińskich. W takim sposobie uzupełniania kryły się elementy słabości, mimo świetnego stanu finansów Kartaginy. Nawet bowiem tak bogate

państwo nie mogło sobie pozwolić na zbyt długie utrzy­mywanie wielkich armii najemnych. Dlatego też wojska kartagińskie prowadzące działania wojenne rzadko prze­kraczały liczbę 20—30 tys. żołnierzy.

Stan moralny armii kartagińskiej także nie dorówny­wał rzymskiej, przede wszystkim dlatego, że sprawa,o którą walczyli najemnicy, była im najzupełniej obca. Wyróżniali się oni co prawda walecznością charaktery­styczną dla plemion „barbarzyńskich", ale dalecy byli od tego, aby się poświęcać dla państwa, które wynajmowało ich na służbę. Żołnierze ci z trudnością poddawali się dyscyplinie wojskowej, tak że ich dowódcy zawsze mu­sieli się liczyć z możliwością buntu, bądź dezercji. Dla­tego też na lądzie Kartagina nie przedstawiała poważ­niejszej siły i dopiero zdobycie Hiszpanii po I wojnie punickiej otworzyło nowe zasoby do rekrutacji i stwo­rzyło podstawy do wzmocnienia organizacji wojskowej.

Uzbrojenie lekkiej jazdy kartagińskiej stanowiły dłu­gie oszczepy, noże oraz niewielkie tarcze, które wykony­wano z drewna powlekanego skórą słoni. Broń zaczepną piechoty stanowiły włócznie z żelaznymi grotami i, u Celtyberów, krótkie, zakrzywione miecze. Uzbrojenie ochronne piechoty składało się ze skórzanych hełmówi metalowych pancerzy oraz podłużnych tarcz. Procarze, walczący w armii kartagińskiej przeważnie konno, uzbro­jeni byli w skórzane proce o trzech różnych długościach.

Wszystkie stanowiska oficerskie w armii, a także sztab naczelnego wodza, obsadzone były przez Kartagińczyków, natomiast doradcy i eksperci wywodzili się z różnych na­rodowości. Na czele państwa w omawianym okresie stali dwaj corocznie wybierani urzędnicy zwani sufetami, czyli sędziami. Natomiast stanowisko naczelnego wodza było odrębne od godności przywódcy państwa, chociaż często łączono je z godnością sufeta. Władza sufetów i naczel­nego wodza była jednak ograniczona, bowiem istotne kierownictwo kartagińskie znajdowało się w rękach trzy­

dziestoosobowej rady, która decydowała we wszystkich sprawach państwowych. Natomiast w wojsku bardzo dużą rolę odgrywała indywidualność naczelnego wodza. Tylko wybitny dowódca mógł z tej wielonarodowościowej masy żołnierskiej stworzyć sprawne narzędzie prowadzenia wojny.

Szczęściem dla Kartaginy było, że w momencie decy­dującego starcia z Rzymem, które zapowiadał rok 219 p.n.e., miała ona takiego wodza w osobie Hannibala.

DECYDUJĄCE STARCIE

Wiosną 219 r. p.n.e. przybyli do Hannibala posłowie z Rzymu z oświadczeniem, aby zgodnie ze złożonym wcześniej przez Hazdrubala zobowiązaniem nic przekra­czał granicy wpływów Kartaginy i nie zbliżał się ani nie podejmował żadnej akcji wobec sprzymierzonego z Rzy­mem Saguntu. Hannibal odrzucił ten postulat, ale równo­cześnie zwrócił się o instrukcje do metropolii, dokąd tak­że udali się rzymscy posłowie. W międzyczasie-jednak, ponieważ mieszkańcy Saguntu zaczepili poddanych Kar- tagińczykom Torboletów, Hannibal, nie zważając na żą­dania znad Tybru, a równocześnie wykorzystując zaab­sorbowanie Rzymian sprawami galijskimi, podjął działa­nia wobec Saguntu. W 219 r. po ośmiomiesięcznym oblę­żeniu zdobył i zniszczył miasto, któremu Rzymianie nie udzielili pomocy.

Zdobycie Saguntu przez Hannibala Rzym uznał za ca­sus belli i zażądał od Kartaginy wydania swojego wodza jako podżegacza wojennego. W marcu 218 r. Rzymianie wysłali do Afryki poselstwo. Rada kartagińska nie mogła oczywiście akceptować żądania, ale mimo to wobec po­słów rzymskich zajęto ustępliwe stanowisko nie chcąc drażnić przeciwników. Podczas spotkania z Radą w twier­dzy Byrsa stojący na czele poselstwa rzymskiego Kwin-

tus Fabiusz przerwał jednak wszelką dyskusję, „zrobił w todze fałdę i rzekł: »Tu wam niesiemy wojnę i pokój: wybierajcie, co chcecie!« Na te słowa z nie mniejszym zuchwalstwem zawołano, by dał, co chce. A gdy on fałdę rozpuścił i oświadczył, że daje wojnę, wszyscy odpowie­dzieli, że przyjmują ją i z tą sama odwagą, z jaką ją przyjęli, będą też prowadzić"1.

Poselstwo powróciło do Rzymu i złożyło sprawozdanie senatowi. Bramy świątyni boga Janusa otwarte zostały na oścież, co oznaczało, że ogłoszona została wojna. Pod­jęta przez Rzym II wojna punicka miała trwać od roku 218 do 201 p.n.e.

Obydwie strony rozpoczęły energiczne przygotowania. Rzymianie opracowali plan równoczesnego uderzenia na samą Kartaginę z Sycylii i na Hiszpanię kartagińską przy użyciu silnej floty wojennej, którą posiadali. Natomiast Hannibal, zdając sobie sprawę ze słabości Kartaginy na morzu w tym okresie, planował szybkie przeniesienie działań wojennych na teren Italii. Spodziewai się przy tym, że uda mu się przeciągnąć na swoją stronę plemiona południowoitalskie, a zwłaszcza miasta greckie2. Połączo­ne siły kartagińskie i sprzymierzonych z nimi ludów ital­skich miały zadać Rzymowi decydujący cios. Słabością tego planu była jednak konieczność utrzymania lądowego połączenia z Hiszpanią, główną bazą zaopatrzenia armii kartagińskiej. To jednak miało się uwidocznić dopiero po pewnym czasie. Na razie plan dotarcia do Italii drogą lądową, a szczególnie wybór trasy alpejskiej, okazał się dla Rzymu największym zaskoczeniem.

Na temat marszu Hannibala przez Alpy istnieje obfita literatura naukowa, ponieważ to niezwykłe na owe czasy osiągnięcie budziło zrozumiałe zainteresowanie badaczy,

1 Tytus L i w i u s z , Dzieje Rzymu od założenia miasta, księgi XXVII, przekład i opracowanie M. Brożek, Wrocław—

Warszawa 1974, s. 24. 2 W o 1 s k i, oji. cit, s. 352.

zresztą nie tylko historyków. Według ostatnich ustaleń naukowych Hannibal nie maszerował, jak dotąd przyj­mowano, jedynym znanym Rzymianom przejściem przez Alpy, a mianowicie drogą Heraklesa, która prowadziła z doliny Rodanu doliną rzeki Druencja przez przełęcz koło Mont Genevre w Alpach Kotyjskich, lecz dalszą i trudniejszą trasą, prowadzącą z doliny Rodanu doliną Izery w wysoką partię Alp Graickich na przełęcz koło Mont Cenis4. Wybranie tej trasy przemarszu przez Alpy było genialnym manewrem Hannibala, zaskakującym wo­dza rzymskiego, konsula Publiusza Korneliusza Scypiona, który ze swoją armią oczekiwał na Kartagińczyków przy zejściu z Alp na drodze Heraklesa.

W końcu kwietnia 218 r. p.n.e. Hannibal wyruszył z No­wej Kartaginy na północ z armią liczącą około 60 tys. żołnierzy, pozostawiając w Hiszpanii swojego brata Haz- drubala z 14 tys. żołnierzy zaciągniętych w Afryce i flotą składającą się z 50 okrętów wojennych 3. Armia Hanni­bala składała się z żołnierzy różnych narodowości, ale jej trzon stanowiły wojska afrykańskie, chociaż z samej Kar­taginy przybyły jedynie oddziały inżynieryjne i niewielka ilość jazdy, wywodzącej się z bogatych rodów, która sta-

3 Zob. J a c z y n o w s k a , op. cit., s. 97, która przyjęła teorię wysuniętą już przez C. Julliana i S. Gsella, przedstawioną w peł­ni w pracy R. D i o n , La voie heracleenne et l'itineraire trans­alpin d'Hannibal, Bruxelles 1962. Por. także szczegółową pracę.-. Gavin de B e e r , Alps and Elephants. Hannibal's March, London 1955, zawierającą m.in. zestawienie 31 autorów podających różne trasy przemarszu Hannibala przez Alpy (dodatek E), s. 108—110. W. G S r l i t z w pracy: Hannibal. Der Feldherr..., s. 247, podaje zestawienie autorów, którzy opowiadali się za jedną z trzech dróg transalpejskiego przemarszu przez przełęcze: Małą Sw. Ber­narda, Mont Genevre i Mont Cenis.

4 Podawana przez historiografię polską liczebność armii Hanni­bala, waha się w granicach od 50 do 102 tys. żołnierzy. Por. J a- c z y n o w s k a , op. cit., s. 97; W o l s k i , o p . cit, s . 3 5 2 i P i o ­t r o w i c z , op. cit., s. 221.

nowiła rezerwową grupę oficerów. Naczelnym lekarzem wyprawy był Egipcjanin Synhalus, a głównymi sekreta­rzami wodza, Grecy — Sosilos i Silenos.

Po przekroczeniu rzeki Ebro armia kartagińska masze­rowała powoli ku Pirenejom. Hannibal nie był wówczas jeszcze całkowicie zdecydowany by ruszyć w głąb Euro­py, ale w trakcie marszu otrzymał wiadomości, że Rzy­mianie przygotowują się do działań zaczepnych. Główne uderzenie, skierowane na Afrykę, miała wykonać armia rzymska składająca się z dwóch legionów i 160 okrętów pod dowództwem konsula Tyberiusza Semproniusza Lon- gusa, natomiast drugi konsul, Publiusz Korneliusz Scy- pion, z 60 okrętami i prawdopodobnie jednym legionem miał uderzyć na Hiszpanię. Jednak z powodu powstania plemienia Bojów, którzy chwycili za broń pociągając za sobą Insubrów, rozpoczęcie tych działań uległo opóźnie­niu. Bojowie i Insubrowie były to plemicna celtyckie, które wtargnęły do Italii z północy około 400 r. p.n.e. i rozsiadły się na równinie nadpadańskiej. Insubrowie osiedlili się na północ od Padu, zakładając swoją stolicę Mediolanium (dzisiejscy Mediolan) na miejscu głównej twierdzy etruskiej Melpum, natomiast Bojowie osiedlili się na południe od Padu, zakładając swoją stolicę Felsinę, późniejszą Bononię. W rezultacie legion Scypiona został skierowany na północ, do Galii Nadpadańskiej, a zanim zorganizowano nowy, upłynęło sporo czasu.

Tymczasem Hannibal szybko przegrupował swoje siły. 10 tys. żołnierzy zostało skierowanych na podbój obsza­rów górskich i twierdz za Ebro, a oddziały czołowe wy­ruszyły na północ, by opanować najbliższą przełęcz Per- tus w Pirenejach. Hannibal po długich rozważaniach pod­jął już ostateczną decyzję poprowadzenia armii do Italii. Zdawał sobie sprawę, że czekają go liczne trudy i nie­bezpieczeństwa, ale jednocześnie wiedział, że tylko tą drogą osiągnie sukces.

Podczas dalszego marszu doszło do dezercji trzech ty­

sięcy żołnierzy z plemienia Karpetanów zamieszkujących środkową Hiszpanię nad górnym biegiem Tagu, którzy w nocy uciekli z obozu. Hannibal nie nakazał pościgu, lecz wezwał do siebie dowódców oddziałów hiszpańskich oświadczając im, że ci żołnierze, którzy chcieliby zawró­cić, mogą to uczynić. Wówczas jeszcze siedem tysięcy Celtyberów postanowiło powrócić do domu. Zostali oni odesłani do Hazdrubala.

Po przekroczeniu z głównymi siłami Pirenejów Hanni­bal dotarł przez kraj Gallów do Rodanu. Przeprawę przez tę szeroką rzekę trzeba było przygotować starannie, zwłaszcza że na przeciwnym brzegu znajdowały się zbrojne oddziały Gallów. W założonym obozie rozpoczęto budowę łodzi i tratew przy pomocy ściągniętych z po­bliskich osad mieszkańców. Wykorzystywano również ich łodzie, za które zapłacono im srebrnymi pieniędzmi. Żoł­nierze Hannibala rozpoczęli również poszukiwania kozich skór, niezbędnych do owijania ekwipunku podczas prze­praw przez rzeki. Skóry kozie napełnione powietrzem służyły też jako pływaki do przeprawy. W czasie tych przygotowań Hannibal wysłał oddział jeźdźców iberyj­skich pod dowództwem Hannona w górę Rodanu z zada­niem przeprawienia się przez bród nie pilnowany przez Gallów, wyjścia na ich tyły i wykonania następnie nie­spodziewanego uderzenia.

Nazajutrz rano przednie oddziały jazdy kartagińskiej rozpoczęły przeprawę osłaniane na wodzie przez płyną­cych równolegle na łodziach procarzy balearskich. W tym samym momencie znajdujący się na przeciwległym brze­gu Gallowie zostali niespodziewanie zaatakowani przez jazdę Hannona. Próbując stawić jej czoła, zostali jedno­cześnie odparci od brzegu przez nacierających na łodziach żołnierzy kartagińskich i ostatecznie zmuszeni do ucieczki w dół rzeki. Wówczas Kartagińczycy rozpoczęli przepra­wę sił głównych i taborów. Część słoni przeprawiono na potężnej tratwie przysypanej ziemią, część natomiast

wpław obok niej5. Cała przeprawa odbyła się pomyślnie, ale wzrastająca coraz bardziej odległość od rodzinnych stron, nieznana kraina i wilgotne lasy otaczające wojsko dookoła zaczęły coraz bardziej przygnębiająco oddziały­wać na żołnierzy. Wówczas, jak pisze Liwiusz, „Hannibal, zdecydowawszy się kontynuować marsz i iść do Italii, zwołał żołnierzy na wiec, by naganą i zachętą zmienić wśród nich nastroje" 6.

Po przeprawie Hannibal na wiadomość o wysadzeniu przez Scypiona armii na ląd w Masalii ruszył wzdłuż Ro­danu na północ, nie chcąc wszczynać walki z Rzymianami przed przybyciem do Italii. Przeciwnicy nie zdołali więc zamknąć mu dalszej drogi. Publiusz Korneliusz Scypion nie próbował pościgu, zamiast jednak zawrócić z woj­skiem do Italii, wysłał swoją armię do Hiszpanii pod dowództwem brata Gnejusza, sam natomiast podążył z powrotem do Pizy, a stamtąd do Ariminum, by nad Padem zastąpić drogę Hannibalowi po jego przejściu przez Alpy. To posunięcie miało istotne znaczenie dla dalszego przebiegu wojny, ponieważ przerzucenie armii rzymskiej do północnej Hiszpanii, pomiędzy Ebro a Pi­reneje, odcinało Hannibala od podstawy operacyjnej jego działań i bazy zaopatrzenia, zwłaszcza że pozostawiona tam część sił kartagińskich została wkrótce zniszczona przez Gnejusza Korneliusza Scypiona. Równocześnie wstrzymane zostało także w portach na południowym wybrzeżu Sycylii zaokrętowanie wojsk rzymskich, które miały być wysłane do Afryki. Legiony te, pod dowódz­twem drugiego konsula Tyberiusza Semproniusza Longu- sa, rozpoczęły długi marsz na północ, do doliny Padu, gdzie spodziewano się armii Hannibala.

Tymczasem Hannibal ze swoimi wojskami, po czterech dniach marszu prowadzonego w szybkim tempie, znalazł

5 G . d e B e e r , op. cit, s . 3 5 .6 L i w i u s z , o p . cit., s. 3 4 .

się w rejonie, gdzie Izera wpada do Rodanu. W rozwidle­niu tym rozciągała się żyzna dolina z licznymi osadami celtyckimi, którą żołnierze Hannibala nazwali „Wyspą". Podczas postoju w tym miejscu wódz kartagiński wystę­pując w roli arbitra i opowiadając się po stronie star­szyzny plemiennej załagodził spór o władzę, jaki powstał w miejscowym plemieniu Allobrogów. Dzięki temu uzys­kał od mieszkańców pomoc w formie wełnianej odzieży i skórzanych butów dla żołnierzy oraz zapasów żywności. Otrzymał także przewodników, zapewniając miejscową ludność, że jego armia opuści natychmiast ich teryto­rium, dzięki czemu zapewnił sobie ewentualną drogę od­wrotu aż do „Wyspy" 7.

Po uśmierzeniu walk wewnętrznych u Allobrogów ar­mia kartagińska ruszyła dalej. Hannibal nie poszedł jed­nak prosto w kierunku Alp, lecz skręcił w lewo i nie napotykając nigdzie na opór miejscowych plemion Try- kastynów, Wokoncjów i Trykoriów, dotarł do następnej rzeki, Druencji (obecnie Arc), przez którą jego wojska przeprawiły się w bród w czasie gwałtownej ulewy8. Stąd, wzdłuż doliny, armia ruszyła już w kierunku gór. Kiedy maszerujący w awangardzie żołnierze zaczęli już podchodzić do góry, dostrzegli niespodziewanie nad swoi­mi głowami, na wierzchołkach skalnych, jakichś ludzi. Hannibal zatrzymał marsz obawiając się nagłego ataku z ich strony, a następnie polecił rozbić obóz, wysyłając

7 J. F. L a z e n b y , Hannibal's War. A military history of the Second Punic War, Warminster 1978, s. 37—42.

8 Wspomnieliśmy już o różnych hipotezach na temat drogi Hannibala przez Alpy. „Hipoteza, która ostatnio zyskała najwięcej zwolenników, a wysunięta została już w roku 1887 przez fran­cuskiego oficera J. B. Perrina, w toku obecnych szczegółowych badań topograficznych zweryfikowana, prowadzi Hannibala doli­nami rzek Isere i Arc — Arc identyfikowanej z Liwiuszową Druencją — przez Col du Clapier na wysokości 2482 m, przejście dzisiaj już prawie nie używane, na południe od Mont Cenis" por. L i w i u s t , op. cit., s. 35, przypis 82.

równocześnie zwiadowców dla przeprowadzenia rozpozna­nia. Niebawem zwiadowcy donieśli, że ludzie ci to miej­scowi górale z plemienia Allobrogów, słynący z łupie- stwa, którzy obsadzają góry jedynie w dzień, natomiast na noc rozchodzą się do swoich domów w dolinach.

Wówczas Hannibal wydał rozkaz, aby w nocy w obozie nie wygaszano ognisk, a nawet rozpalono ich więcej, mimo iż niewiele pozostało już drewna, sam natomiast zorganizował kolumnę z ciężkozbrojnej piechoty celtybe- ryjskiej, którą poprowadził zboczem wąwozu pod górę i obsadził miejsca na wierzchołkach, gdzie w dzień znaj­dowali się Allobrogowie. Na sygnał dany pochodnią ze szczytu obóz został zwinięty i armia wraz z taborami zaczęła wolno posuwać się po ciemku do góry.

Ale o świcie tabory i jazda nie wydostały się jeszcze z przełęczy, ponieważ zejście po drugiej stronie było znacznie węższe. Przed wschodem słońca Allobrogowie, którzy wyruszyli z chat i zaczęli wspinać się ku swoim posterunkom, zaskoczeni zostali obecnością Kartagińczy- ków w tych miejscach. Rzucili się więc w dół na kolumny wojska, a zwłaszcza na tabory wiozące łupy, wywołując popłoch wśród zwierząt. Hannibal wydał swojej piechocie rozkaz oczyszczenia zboczy z górali, którzy zaatakowani, wyparci zostali w dolinę, gdzie ich pogromu dokonała jazda kartagińska. Oddziały Hannibala zajęły okoliczne osady Allobrogów oraz leżącą w środku doliny ich głów­ną miejscowość, w której zagarnęły zapasy prowiantu i stada bydła tak liczne, że armia miała zapewnione wy­żywienie na dalsze trzy dni marszu.

Po krótkim odpoczynku wojska ruszyły dalej przez kotlinę, bacznie obserwując okoliczne zbocza gór. Hanni­bal nie miał już przewodników, ponieważ ci, którzy to­warzyszyli mu od „Wyspy", zawrócili do domu oświad­czając, że dalszej drogi nie znają.

W trzecim dniu wędrówki naprzeciwko maszerujących wojsk ukazała się grupa posłów składająca się z pode­

szłych wiekiem naczelników osad górskich. Zapropono­wali oni pomoc w formie żywności i przewodników. Hannibal nie dowierzał im i propozycje te traktował z rezerwą, dlatego też przyjąwszy nowych przewodników przegrupował swoje wojska w kolumnie marszowej prze suwając do przodu słonie i jazdę, za nimi grupując pie­chotę i na końcu wozy taborowe. Sam maszerował razem z piechotą, polecając pilnie obserwować czoło kolumny, a szczególnie obie strony traktu.

Kiedy droga prowadząca wśród pionowych niemal ścian granitowych szczytów raptownie zaczęła się zwężać, nagle zniknęli przewodnicy i w tym samym momencie na żołnierzy posypały się z góry kamienie i głazy, a gro­mady górali rzuciły się ze skalistych ścian wąwozów na wozy taborowe, przecinając na dwie części kolumnę mar­szową. Po zaciekłej walce udało się jednak Hannibalowi oczyścić w końcu wąwóz z rabusiów i wojska ruszyły dalej. Idące na przodzie słonie odstraszały górali, którzy nigdy takich zwierząt nie widzieli, a z drugiej strony wiedzione być może instynktem, zwierzęta te wyszuki­wały łatwiejsze przejścia.

Po dziewięciu dniach marszu od chwili wyruszenia z płaskowyżu zamieszkałego przez Alloborgów armia Hannibala znalazła się na wysokości ponad 2400 metrów nad poziomem morza, przed przełęczą na południe od Mont Cenis. Wódz zarządził tutaj dwudniowy postój. Do obozu założonego na terenie pokrytym już śniegiem ścią­gali grupkami maruderzy. Znoszono rannych i chorych, spośród których wielu zmarło wśród śniegu, spędzano konie i znoszono zagubione juki. Na przełęczy szalała wichura, a z ciemnych chmur sypał śnieg.

Kiedy trzeciego dnia niebo się rozjaśniło, Hannibal zdecydował się na dalszy marsz, ale armia była już bar­dzo wyczerpana i żołnierze, cierpiący głód i osłabieni chorobami, niechętnie zbierali się do drogi. Wówczas, jak opisuje Liwiusz, ..Hannibal wysunął sic naprzód

przed chorągwie i na pewnym wyskoku górskim, skąd daleki i szeroki roztaczał się widok, kazał stanąć żołnie­rzom pokazując im Italię — leżące pod Alpami nadpa- dańskie równiny — i mówiąc, że przekraczają mury nie tylko Italii, ale samego Rzymu! Reszta — to równiny i lekkie pochyłości. A potem, po jednej lub najwyżej drugiej bitwie w moc swą i ręce dostaną twierdzę i sto­licę Italii"9. Żołnierze uwierzyli, że najgorsze jest już za nimi i nowa nadzieja ożywiła ich serca. Kolejny raz udało się Hannibalowi podźwignąć i umocnić morale swojej armii.

Oddziały ruszyły w dalszą drogę, ale marsz w dół oka­zał się o wiele trudniejszy niż podchodzenie w górę. Stroma, oblodzona droga, częściowo przysypana świeżym śniegiem, do tego wąska, prowadząca nad przepaściami, stwarzała trudności zdawałoby się wręcz nie do pokona­nia. Ziemia osuwająca się na stromym zboczu pociągnęła za sobą nowe ofiary w ludziach i koniach. Zdarzało się, iż trzeba było przekopywać przejścia w głębokim śniegu i układać drewniane kładki. Nieraz dalszą drogę zamy­kały oberwane bloki skalne, które żołnierze musieli kru­szyć, aby otworzyć przejście.

Jak tego dokonywano, opisał Liwiusz: „Stąd wysyłano żołnierzy do kruszenia skały. Bo przez nią tylko dało się uzyskać przejście. Przed rwaniem kamienia nacięto do­koła potężnych drzew, oczyszczając je z gałęzi, zbudo­wano z nich olbrzymi stos i gdy zerwał się wiatr z od­powiednią siłą do rozdmuchania ognia, stos podpalono. Rozżarzoną skałę oblano octem i w ten sposób ją dopro­wadzono do spękania. Sprażony ogniem kamień zaczęto łupać żelazem i budować zeń łagodnie po zakrętach spa­dający chodnik, tak żeby po nim mogły zejść w dół nie tylko zwierzęta juczne, ale także słonie. Cztery dni za­bawiono przy tej skale. Zwierzęta z głodu już prawie

9 Tamże, s. 40.

zdychały. Wierzchołki gór są bowiem niemal całkiem nagie; a jeśli było coś na nich paszy, przywaliły ją śnie­gi. Niżej dopiero były doliny i niektóre nasłonecznione zbocza, potoki blisko lasów i w ogóle okolice już bardziej nadające się do zamieszkania przez człowieka. Tu zwie­rzęta posłano na pastwisko, a ludziom zmęczonym bu­dową przejścia pozwolono odpocząć. W trzy dni później zstąpiono na równinę, gdzie już i teren był łagodniejszy i ludzie z usposobienia spokojniejsi"10.

Przejście armii Hannibala przez Alpy w ciągu piętna­stu dni pociągnęło za sobą ogromne straty. Z 38 tys. pie­choty i 8 tys. jazdy, które przekroczyły Rodan, pozostało po przejściu Alp 20 tys. piechoty i 6 tys. jazdy, czyli że stracona została blisko połowa wojsk pieszych i czwarta część konnicy. Ale najwięcej ucierpiały tabory i zwie­rzęta, a zwłaszcza słonie, których znaczną część pochło­nęły alpejskie przepaście.

Po przejściu Alp Hannibal w listopadzie 218 r. p.n.e. wkroczył do Galii Przedalpejskiej, ale nie zastał tam swoich sprzymierzeńców, Bojów i Insubrów. Pierwszym plemieniem, z którym się zetknął po dotarciu do Italii, byli Taurynowie, wrogo do niego nastawieni, zwłaszcza że w tym czasie żyli oni w niezgodzie z Bojami, sprzymie­rzeńcami Kartagińczyków. W tej sytuacji Hannibal za­atakował i zdobył główne miasto Taurynow (dzisiejszy Turyn) wypędzając jego mieszkańców, a następnie za­trzymując się w nim na krótki postój dla odpoczynku wojska i zwierząt oraz przeglądu uzbrojenia i ekwipunku.

Po wymarszu armia kartagińska przeprawiła się przez dopływy Padu i ruszyła w kierunku Mediolanu oraz miast zamieszkałych przez Bojów i Insubrów. Kartagiń­czycy posuwali się naprzód w marszu ubezpieczonym, zachowując w nieznanym terenie wszelkie środki ostroż­ności, Hannibal bowiem nie ufał już żadnym przewod-

10 Tamże, s. 41.

nikom. Po pewnym czasie dotarli nad rzekę Ticinus, gdzie doszło do pierwszego spotkania, a zarazem starcia z armią rzymską Publiusza Korneliusza Scypiona.

Scypion, który uprzednio pozostawił swoje wojska nad Rodanem i po wylądowaniu w Pizie ruszył na północ, by stanąć na czele legionów mających uśmierzyć powsta­nie plemion galijskich, nie spodziewał się, że Hannibalo­wi uda się o tej porze roku przeprowadzić armię przez Alpy. Gdy jednak wiadomość ta dotarła do niego, zasko­czony, skierował się na północ wzdłuż Ticinusu, aby wypełniając obowiązek konsula zagrodzić Hannibalowi dalszą drogę w głąb Italii. Położenie Hannibala było jednak znacznie trudniejsze. O ile Scypion mógł liczyć na znaczne odwody znajdujące się w głębi kraju, o tyle Hannibal mógł polegać tylko na sobie i swoich żołnie­rzach, mając z tyłu zasypane śniegiem drogi alpejskie, przerwaną przez armię rzymską komunikację z Hiszpa­nią drogą przez Pireneje, brak w Italii zaplecza dla siebie i wreszcie morze, z dwóch stron umożliwiające działania przeciwnikom. Zawiodły także początkowo Hannibala ra­chuby na pozyskanie jako sprzymierzeńców plemion ga­lijskich. Wiedział tylko jedno, że nie może się już cofnąć.

Rzymianie, maszerujący wzdłuż Ticinusu, po dotarciu do miejsca, gdzie rzeka ta wpada do Padu, zbudowali most i po umocnieniu przyczółka przeprawili się na drugi brzeg, na którym w niedalekiej odległości znajdowały się wojska kartagińskie. Nazajutrz rankiem, kiedy mgła opa­dła, przeciwnicy się dojrzeli. Scypion uszykował do walki piechotę legionową w centrum ugrupowania, jazdę nato­miast umieścił na skrzydłach. Zanim na dobre rozwinęło się natarcie Rzymian, jazda Hannibala, składająca się z Celtyberów i Berberów, uderzyła gwałtownie na kon­nicę rzymską rozbijając ją. Następnie piechota numidyj- ska zaatakowała unieruchomione legiony, okrążając jei wychodząc im na tyły. Rzymianie, broniąc się cały czas, zdołali się wycofać do swojego umocnionego obozu, któ­

rego Hannibal już nie atakował. W bitwie Scypion został ciężko ranny, a życie ocalił mu jego młodszy syn wraz z liguryjskim niewolnikiem.

Bitwa nad Ticinusem pokazała, że jazda kartagińska zdecydowanie górowała nad rzymską. Bezpośrednią zaś korzyścią dla Hannibala było to, że wśród plemion galij­skich wzrósł prestiż Kartagińczyków. W nocy po bitwie zdezerterowało z obozu Scypiona dwa tysiące żołnierzy galijskich służących w armii rzymskiej, którzy przeszli na stronę Hannibala. Kilku z nich wódz kartagiński wy­korzystał następnie do służby wywiadowczej, polecając im przedostać się z powrotem do obozu rzymskiegoi przesłać stamtąd informacje. Przybyło także do Hanni­bala poselstwo od plemienia Bojów, które ofiarowało mu pomoc oraz przekazało trzech rzymskich jeńców, preto­rów. Wódz kartagiński polecił ich wymienić na znajdu­jących się w niewoli Gallów, tych zaś następnie zwolnił do domów, aby mogli opowiedzieć, jak Hannibal z nimi się obszedł.

Tej samej nocy Rzymianie zwinęli swój obóz i szybkim marszem ruszyli w kierunku Placencji. Kartagińczycy zdołali jedynie zaatakować składającą się z 600 żołnierzy straż tylną, która zrywała most na rzece, aby uniemożli­wić pościg. Następnego dnia armia kartagińska ruszyła w ślad za Rzymianami, przy czym przodem wysłano szybką, nie obciążoną taborami grupę pod dowództwem Magona. Oddział ten składał się z jazdy i piechoty hisz­pańskiej. Po kilku dniach marszu obydwie armie stanęły naprzeciw siebie obozami nad rzeką Trebbią w pobliżu Placencji.

Tam też do obozu Scypiona ściągnęła druga armia rzymska, dowodzona przez konsula Tyberiusza Sempro- niusza Longusa, przeznaczona początkowo do działań w Afryce. Dotarła ona tu forsownymi marszami z Sycy­lii. Ponieważ Scypion nie powrócił jeszcze do zdrowia po odniesieniu ciężkiej rany w bitwie nad Ticinusem.

dowództwo objął Semproniusz. Było mu to na rękę, w duchu bowiem liczył na odniesienie zwycięstwa nad Hannibalem, co w nadchodzących właśnie wyborach ułatwiłoby mu ponowny wybór na konsula. Czekał więc na okazję, by rozpocząć działania. Nadarzyła się ona wkrótce.

Hannibal tymczasem rozpoczął staranne przygotowanie do bitwy. Na podstawie informacji uzyskanych od szpie­gów, którzy z rzymskiego obozu przeprawili się przez rzekę, wyrobił sobie własny pogląd na możliwości Sem- proniusza. Po przeprowadzeniu rekonesansu na równinie, gdzie mieścił się jego obóz, polecił Magonowi przygoto­wać zasadzkę w dosyć dużym, lecz wąskim parowie ciąg­nącym się pośród wzgórz otaczających równinę. Magon otrzymał rozkaz ukrycia w tym miejscu tysiąca żołnie­rzy, którzy mieli być użyci w odpowiednim momencie bitwy. Po tych przygotowaniach, jeszcze przed świtem następnego dnia, przy fatalnej pogodzie, lodowatym deszczu ze śniegiem, Hannibal wydał rozkaz liczącemu 500 jeźdźców oddziałowi numidyjskiemu przeprawienia się przez rzekę w kierunku obozu rzymskiego w celu wyciągnięcia przeciwnika do walki. Pozostałe w obozie oddziały kartagińskie spożywały przy rozpalonych przed namiotami ogniskach gorący posiłek — duszone mięso z kaszą jęczmienną. Przygotowujący się do walki żołnie­rze nacierali ręce i nogi oliwą dla ochrony przed zim­nem.

W momencie niespodziewanego zjawienia się przed bra­mami obozu jazdy nieprzyjacielskiej Semproniusz, wy­rwany nagle ze snu, wydał rozkaz wyprowadzenia kon­nicy w celu uderzenia na wrogów, a następnie poderwał piechotę legionową, która w szyku bojowym ruszyła za cofającymi się w kierunku rzeki Numidami. Żołnierze rzymscy, wprowadzeni nagle do walki, głodni i nie za­bezpieczeni przed zimnem, przeprawiali się przez rzekę w lodowatej wodzie sięgającej im do ramion, tak że po

wydostaniu się na równinę, odrętwieni, z ledwością trzy­mali się na nogach.

Kiedy wojska rzymskie znalazły się na drugim brzegu, zostały zaatakowane na równinie przez procarzy balear- skich, a następnie przez ciężkozbrojną piechotę iberyjskąi libijską, ukrytą za uprzednio usypanym wałem ziem­nym. Walka piechoty początkowo była wyrównana, ale ustawiona przez Hannibala na skrzydłach jazda karta­gińska, mająca przeszło dwukrotną przewagę nad cztero- tysięczną konnicą rzymską, rychło wzięła nad nią górę, spychając ją w zaciekłych szarżach na linię piechoty legionowej, która została okrążona. W tym momencie tysiąc żołnierzy Magona, wynurzywszy się z parowu, uderzyło na tyły Rzymian. W trakcie tej walki udało się dziesięciu tysiącom żołnierzy rzymskich wyrwać z okrą­żenia i ruszyć w kierunku Placencji. Znaczna jednak część armii konsula Semproniusza rozproszyła się, bądź została wybita lub wzięta do niewoli. Kartagińczycy ści­gali niedobitków jedynie do brzegów Trebbii, a następnie powrócili do swojego obozu.

Klęska Rzymian była zupełna. Hannibal spośród jeń­ców zatrzymał dla uzyskania okupu jedynie obywateli rzymskich, natomiast sprzymierzeńców rzymskich zwol­nił do domów. Duże były straty wśród zwierząt, a zwła­szcza słoni, których Kartagińczycy użyli na skrzydłach wraz z jazdą, tym bardziej że bardzo źle znosiły one zimno.

Próbując ocenić bitwę pod Trebbią z taktycznego pun­ktu widzenia, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że wystąpiły już w niej te charakterystyczne cechy taktyki Hannibala, które miały mu przynieść najsłynniejsze zwycięstwo w bitwie pod Kannami. Był to mianowicie atak ze skrzy­deł przeważającą jakościowo i liczebnie jazdą w celu wyjścia na tyły nieprzyjaciela i zniszczenie jego armii w okrążeniu. Powodzenie tego manewru zależało od tego, czy centrum ugrupowania kartagińskiego wytrzyma na­

pór ściśniętej w zwartym szyku piechoty legionowej. Nad Trebbią część armii rzymskiej zdołała przerwać zamy­kający ją pierścień i dzięki temu mogła się uratować, ale pod Kannami już się to Rzymianom nie udało. Bitwa nad Trebbią pokazała, że szablonowo stosowana taktyka rzymskiego legionu manipularnego zaczęła zawodzić wo­bec niespodziewanych manewrów, zwłaszcza jazdy nie­przyjacielskiej 11.

Korzystnym dla Hannibala następstwem odniesionego zwycięstwa było umocnienie przymierza z plemionami galijskimi w północnej Italii. Insubrowie sprzymierzeni z Bojami odnowili przysięgę wierności wobec Hannibala zobowiązując się dostarczyć mu posiłków. Również Ligu- rowie złożyli mu hołd. W sumie około 10 tys. wojowni­ków galijskich przeszło pod rozkazy wodza kartagińskie- go. Ale najważniejsze było to, że Hannibal uzyskał teraz w dolinie Padu nową bazę zaopatrzenia dla swojej armii.

Po zwycięstwie tym armia kartagińska na dwa miesią­ce rozłożyła się na leże zimowe nad Padem. Był to dla niej pierwszy dłuższy odpoczynek od chwili przekrocze­nia Pirenejów. Zima dała się mocno we znaki żołnierzom przyzwyczajonym do ciepłego klimatu Afryki czy Hisz­panii. Większa część słoni wyginęła z zimna. Hannibal, wykorzystując czas postoju, starał się zebrać jak najwię­cej informacji przydatnych w dalszych działaniach. Czę­ściowo dostarczał mu ich wywiad zorganizowany przez zaufanego oficera jego sztabu, Kartalona, częściowo zaś uzyskiwał je sam, jeżdżąc w przebraniu po terenie i zmie­niając podobno peruki12. Mistyfikacja ta pozwoliła mu uniknąć skrytobójczego mordu, jaki spotkał w Hiszpanii Hazdrubala. Hannibal wiedział już, że w Hiszpanii wylą­dowała armia rzymska pod dowództwem Gnejusza Kor­neliusza Scypiona. Zdawał sobie sprawę także i z tego,

11P i o t r o w i c z , op. cit., s . 223.12P o l i b i u s z , Dzieje, t . I , przekład i oprać. S. Hammer,

Wrocław 1957, s. 163.

że po zadanej im klęsce Rzymianie sięgną do swoich od­wodów i przygotują nową armię, która będzie się starała powstrzymać jego dalszy marsz w głąb Italii.

W styczniu 217 r. p.n.e. Tyberiusz Semproniusz Lon- gus wyruszył do Rzymu, aby przewodniczyć nowym wy­borom. Nie został jednak wybrany ponownie konsulem, co było do przewidzenia wobec klęski poniesionej przez niego nad Trebbią. Nowymi konsulami zostali Gnejusz Serwiliusz i Gajusz Flaminiusz. Tymczasem w Rzymie od chwili kiedy dotarły wiadomości znad Trebbii zapano­wał nastrój niepokoju i przygnębienia. Kronikarze wspo­minają o pojawieniu się wówczas w stolicy i okolicy dziw­nych znaków wróżebnych świadczących o gniewie bogów. Liwiusz pisze, że „na niebie pojawiło się światło w kształ­cie okrętów; w świątynię Nadziei przy forum Olitorium uderzył piorun. W Lanuwium włócznia sama się poru­szyła; do świątyni Junony wleciał kruk i usiadł na sa­mym wezgłowiu bogini; na polu amiterneńskim [Ami- ternum, m. w kraju Sabinów na płn.-wsch. od Rzymu — przyp. J.S.J widziano z daleka w wielu miejscach posta­cie ludzkie, które do nikogo się nie zbliżały; w Picenum spadł deszcz kamienny". W związku z ukazaniem się tych znaków „kazano decemwirom ofiarniczym zajrzeć do ksiąg sybillińskich. Z powodu owego kamiennego deszczu w Picenum ogłoszono dziewięciodniowe ofiary. A nieba­wem prawie całe miasto zajęte było odwracaniem innych wróżb. Przede wszystkim przeprowadzono religijne oczy­szczenie miasta, przy czym bogom, którym należało, bito na ofiarę zwierzęta większe. Junonie zaniesiono do Lanu­wium dar z czterdziestu funtów złota, a Junonie na Awentynie matrony ofiarowały posąg z brązu13.

W czasie kiedy w Rzymie zajmowano się przejednywa- niem bogów, a także przeprowadzano nowy pobór do wojska, armia kartagińska opuściła leża zimowe nad

13 L i w i u s z , op. cit., s . 6 3 .

Padem i rozpoczęła dalszy marsz na południe. Hannibal miał do wyboru dwie drogi: jedną dogodną, ale dłuższą, i drugą, znacznie krótszą, lecz prowadzącą przez bardzo trudny, zabagniony teren. Na wiadomość, że konsul Ga- jusz Flaminiusz skoncentrował swoją armię koło Arre- cjum, Hannibal postanowił ruszyć w tym właśnie kie­runku, krótszą drogą przez mokradła, omijając główną armię rzymską, która stała koło Ariminum pod dowódz­twem drugiego konsula Gnejusza Serwiliusza. Armia kar- tagińska pomaszerowała prawdopodobnie doliną rzeki Re­mis (obecnie Reno), przesmykiem la Folce, a następnie niezmiernie uciążliwą drogą przez bagna w dolinie rzek Ombrone i Arnus (obecnie Arno) koło Faesule (Fiesole), kierując się stamtąd w dolinę rzeki Klanis (Chiana). Szczegółowy opis tego marszu dał Polibiusz, który praw­dopodobnie oparł się na źródłach kartagińskich14.

Hannibal ugrupował swoją armie do marszu w ten sposób, że na czele wyruszyła piechota libijska i iberyj­ska wraz z taborami. W drugim rzucie pomaszerowali sprzymierzeńcy galijscy, zaś straż tylną stanowiła jazda pod dowództwem Magona. Libijczycy i Iberowie poko­nywali jeszcze stosunkowo najmniejsze trudności, ponie­waż maszerując jako pierwsi przez grząski teren posu­wali się jeszcze po drodze nie rozdeptanej, która dla następnych kolumn stawała się coraz gorsza. W niektó­rych miejscach żołnierze tonęli po szyję w mokradłach oraz brnęli wśród głębokich wirów rzecznych i zapadło­ści terenu. Szczególnie źle znosili trudy tego marszu żoł­nierze galijscy, wiele także zwierząt jucznych zginęło w błotach. Wyczerpywała ludzi bezsenność, ponieważ armia z krótkimi odpoczynkami maszerowała prawie bez przerwy przez cztery dni i trzy noce. Naczelny medyk armii Synhalus i jego podkomendni lekarze nie byli w stanie zapobiec epidemii malarii. Przemarzniętych

14 Polibiusz, op. cit., s. 164—166.

i przemoczonych żołnierzy osłabiały ataki tej choroby. Sam Hannibal, jadący na jedynym pozostałym przy ży­ciu słoniu, cierpiał na silne bóle głowy i ostre zapalenie oczu, na skutek którego stracił w końcu jedno oko, po­nieważ nie było miejsca ani czasu dla przeprowadzenia odpowiedniego leczenia.

Wreszcie, po pokonaniu bagiennego terenu, armia do­tarła do doliny rzeki Arnus, gdzie przy brodach na rzece czekali na Hannibala przebrani za wędrownych handlarzy szpiedzy wysłani naprzód przez Kartalona, którzy go po­informowali, że rozciągające się przed Kartagińczykami okolice są ludne i bogate, zaś armia Flaminiusza znaj­duje się koło Arrecjum. Wówczas Hannibal postanowił wyminąć wojska Flaminiusza i szybkim marszem ruszyć przez Etrurię w kierunku Rzymu.

Pustosząc całą okolicę pomiędzy Kortoną a jeziorem Trazymeńskim wojska kartagińskie dotarły w końcu do miejsca doskonale nadającego się na urządzenie zasadzki, a mianowicie tam, gdzie jezioro Trazymeńskie najbardziej podchodziło pod góry Kortonskie. W miejscu tym droga prowadząca pomiędzy jeziorem a nadbrzeżnymi, zalesio­nymi wzgórzami i stokami górskimi zwężała się bardzo na przestrzeni około dziewięciu kilometrów. Tam też Hannibal postanowił wydać bitwę Flaminiuszowi, który dowiedziawszy się w międzyczasie o spustoszeniu przez Kartagińczyków okolic Kortony, ruszył za nimi w pościg.

Flaminiusz postanowił ruszyć w ślad za Hannibalem wbrew stanowisku rady wojennej, która uważała, że na­leży poczekać na Gnejusza Serwiliusza stojącego koło Ariminum i dopiero po połączeniu obu armii konsular­nych rozpocząć wspólnie działania zaczepne, a na razie jedynie lekkozbrojnymi oddziałami posiłkowymi prze­szkadzać Kartagińczykom w pustoszeniu kraju. Liwiusz w ten sposób przekazał nam reakcję Flaminiusza na za­lecenia rady wojennej:

„Na to jednak on rozgniewany wypadł z tej narady,

kazał podnieść chorągiew na znak wymarszu i zarazem bitwy wołając: »Owszem, siedźmy pod murami Arre- cjum! Tu nasza ojczyzna i penaty! Wypuśćmy z rąk na­szych Hannibala, niech niszczy Italię, niech pustoszy i pali wszystko i tak dotrze pod mury Rzymu! A my, nie ruszajmy się stąd pierwej, aż Gajusza Flaminiusza spod Arrecjum wezwie na pomoc senat, jak niegdyś spod Wej wzywał Kamillusa!«. Tak ganiąc ich, kazał ruszyć prę­dzej z chorągwiami, ale gdy wskakiwał na konia, koń się nagle potknął i konsula zrzucił przez głowę. Wszyscy stojący dokoła przerazili się widząc w tym niedobrą wróżbę dla rozpoczynanego dzieła. A do tego jeszcze zameldowano, że chorąży mimo wszelkich wysiłków nie może wyrwać z ziemi chorągwi. Lecz on zwróciwszy się do meldującego odparł: »A możeś przyniósł jeszcze pismo od senatu każące mi zaprzestać tego przedsięwzięcia? Ruszaj stąd i powiedz, żeby wykopali chorągiew, jeżeli do tego, żeby ją wyrwać, zdrętwiały im ręce ze strachu«. Pochód ruszył z miejsca. Ludzie wysokiej rangi prócz tego, że byli innego zdania, teraz jeszcze niepokoili się podwójną niepomyślnością wróżby. Natomiast żołnierz w tłumie cieszył się, że wódz pewny siebie, choć widział przed sobą raczej nadzieję, niż tej nadziei podstawy15.

Dokładne ustalenie miejsca bitwy nad jeziorem Trazy- meńskim nastręcza pewne trudności, stąd rozbieżności w historiografii. Najpowszechniej reprezentowany jest jednak pogląd, że bitwa została stoczona wzdłuż wąskie­go odcinka drogi nad brzegiem jeziora, pomiędzy dzisiej­szymi miejscowościami Pasignano i Torricella16. Najpeł­niejszy opis walki podał Polibiusz oraz Liwiusz, znacznie zaś krótszą, wersję Appian 17.

15 L i w i u s z , op. cit., s. 69—70.16 Tamże; zob. też załączoną mapę.

17P o l i b i u s z , op. cit., s. 166—168; L i w i u s z , op. cit., s.70—73; A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, t. I, prze­ kład i oprać. L. Piotrowicz, Wrocław 1957, s. 102.

Po uprzednim przeprowadzeniu dokładnego rekonesan­su w terenie Hannibal w nocy na 21 czerwca 217 r. p.n.e. zwinął obóz i rozmieścił wojska na zadrzewionych wzgó­rzach wzdłuż kilkukilometrowego, bardzo wąskiego od­cinka drogi, częścią sił zamykając również dalszą drogę od czoła na wzgórzach w okolicy Torricella. Tam też umieścił w ukryciu piechotę iberyjską i libijską oraz pro- carzy i łuczników balearskich, na stokach wzdłuż dro­gi — oddziały galijskie, zaś u samego wejścia do prze­smyku — jazdę. Zasadzka została przygotowana staran­nie. Hannibal wykorzystał doskonale sprzyjające warun­ki terenowe i klimatyczne, rano bowiem nad jeziorem za­padła bardzo gęsta mgła i widoczność ogromnie zmalała. Armia kartagińska czekała na nieprzyjaciela.

O świcie armia Flaminiusza licząca około 25 tys. żoł­nierzy wyruszyła z obozu. Kolumna marszowa Rzymian rozciągnęła się bardzo i kiedy znalazła się już na owym bardzo wąskim odcinku drogi, nagle, w sposób zupełnie nieoczekiwany, została gwałtownie zaatakowana, naj­pierw z boku, a następnie od tyłu i od czoła. Zaskoczenie było tak wielkie, że w pierwszej chwili Rzymianie nie wiedzieli w ogóle, co się stało. Zewsząd słychać było krzyki i jęki rannych. Poprzez mgłę leciały ze świstem pociski na zwarte szeregi piechoty, którą centurionowie bezskutecznie usiłowali przegrupować do walki z ataku­jącymi ze zboczy żołnierzami kartagińskimi. Ci natomiast runęli ze wzgórz na maszerującą kolumnę z takim impe­tem, że rozerwali ją zupełnie, walcząc następnie zaciekle z legionistami na samym skrawku wybrzeża, pomiędzy skalistymi zboczami a wodą.

Jak pisze Polibiusz, żołnierze rzymscy byli „spychani do jeziora, jedni w przystępie szału próbowali w zbroi pływać i tonęli, a większość wchodziła do jeziora, jak daleko mogła i tam zostawała, stercząc tylko głową po­nad wodę. A kiedy zjawili się jeźdźcy i zagłada ich była widoczna, wyciągali w górę ręce i prosili, żeby ich żyw­

cem pojmano, krzycząc na całe gardło; w końcu część padła z ręki nieprzyjaciół, a niektórzy, nawzajem się zachęcając, sami się zabijali"18.

W trakcie walki piechoty na tyłach wojsk rzymskich pojawiła się ciężka jazda kartagińska zamykając drogę odwrotu. Panika ogarnęła rozbite legiony, nie było dokąd uciekać, zwłaszcza że i od czoła zamknęły wyjście z po­trzasku oddziały piechoty libijskiej pod dowództwem Maharbala. Przyjrzyjmy się, jak barwnie przebieg tej bitwy opisał Liwiusz:

„Ostatecznie jednak w tej wrzawie i zamieszaniu tru­dno było czy to plan powziąć, czy odebrać rozkaz. Nie można też było rozpoznać swoich znaków, szeregów, miejsca, tak że prawie nie starczyło przytomności, by porwać broń i przysposobić ją do walki. Toteż sporo ludzi zaskoczyła walka, gdy broń dopiero dźwigali i nie mogli się nią jeszcze osłaniać. A do tego w takiej mgle więcej orientowano się słuchem niż wzrokiem. Jęki ran­nych, ciosy zadawane w ludzi czy w broń, okrzyki groźby lub strachu kierowały ku sobie twarze i oczy. Tu ucho­dzący wpadali na zwartą masę walczących i zatrzymy­wali się w miejscu, tu znów wracających do walki po­rywała z sobą grupa uciekających.

Potem, po wielu daremnych próbach przebicia się na wszystkie strony z tego zamknięcia z boków jeziorem i górami, a z przodu i z tyłu wojskami przeciwnika, widać było, że jedyną nadzieją dla każdego jest jego własna prawica i broń. Każdy więc stał się sobie samemu wodzem i bodźcem do działania, walka zaczęła się od początku na nowo. Ale nie była to już walka zorganizo­wanych w szeregi pryncypów, hastatów i triariów, nie walczyły przed znakami oddziały harcujące, za znakami inne, żołnierz nie znajdował się w swoim legionie czy w swojej kohorcie, w swoim manipule. Przypadek two­

18P o l i b i u s z , op. cit., s . 167.

rzył zwarte grupy i każdy według własnej odwagi wal­czył w pierwszej lub w dalszej kolejności. A bito się z taką zaciętością, że nikt z walczących nie zauważył nawet tego trzęsienia ziemi, które wtedy obróciło w ru­inę wielkie części miast italskich, odwróciło w biegu rwące rzeki, morze wepchnęło w koryta rzeczne, spo­wodowało potężne zawalenie się gór.

Walczono tak już dobre trzy godziny, a wszędzie z wielką zaciekłością. Koło konsula toczyła się szczegól­nie ostra i groźna walka. Szły przecież za nim najlepsze siły żołnierskie i sam także, gdzie tylko widział ciężką i niebezpieczną sytuację swoich ludzi, wszędzie natych­miast biegł z pomocą. Wyróżniał się uzbrojeniem, więc go i nieprzyjaciel najsilniej atakował, i swoi bronili, aż oto pewien jeździec insubryjski, imieniem Dukariusz, poznał konsula z samej twarzy wołając do swoich ziom­ków: »Oto ten, który wybił nasze wojska, spustoszył nasze ziemie i miasta! Już ja go wydam na ofiarę cie­niom naszych obywateli tak marnie potraconych!« Pchnął konia ostrogami, przedarł się przez najbardziej zwarte szeregi przeciwnika, zabił najpierw żołnierza przybocz­nego, który groźnie atakującemu chciał się przeciwsta­wić, a następnie przebił lancą samego konsula. Próbował nawet zedrzeć zeń zbroję, ale przeszkodzili mu w tym triariusze osłaniając konsula tarczami.

Teraz dopiero zaczęła się ucieczka wielkiej części wal­czących. Już ani jezioro nie stanowiło przeszkody w tej panice, ani góry. Przez wszystkie ciasne ścieżki i urwiska uciekali na oślep, waliła się broń i ludzie jedni na dru­gich. Dużo ludzi nie znajdując innego miejsca do ucieczki weszło do wody przez przybrzeżne błota, zanurzając się w nią, dopóki ramiona czy głowa wystawały nad po­wierzchnię. Znaleźli się i tacy, których niebaczny strach pchnął nawet do szukania ucieczki w przepłynięciu je­ziora. Ale ogromna jego przestrzeń stawiała ich w bez­nadziejnym położeniu. Jednym zabrakło tchu i ginęli

pochłonięci przez topiel, inni zmęczeni zawracali z naj­większym wysiłkiem z powrotem na płytsze wody. Ale daremnie. Tu wszędzie zabijali ich wchodzący w wodę jeźdźcy przeciwnika" 19.

Podczas tej trzygodzinnej bitwy udało się około sześciu tysiącom żołnierzy przedniej straży rzymskiej przedrzeć w kierunku wschodnim na tereny wyżej położone. Jed­nak rzucona za nimi w pościg jazda kartagińska dopę- dziła ich i otoczyła. Legioniści poddali się Kartagińczy- kom wraz ze sztandarami, co było wydarzeniem niezwy­kłym w armii rzymskiej.

Bitwa nad Jeziorem Trazymeńskim zakończyła się więc zupełną klęską Rzymian. Liwiusz, opierając się na prze­kazie żyjącego w czasie II wojny punickiej historyka rzymskiego Kwintusa Fabiusza Piktora podaje, że zginęło w niej 15 tys. żołnierzy, zaś 10 tys. poszło w rozsypkę, uciekając przez Etrurię różnymi drogami do Rzymu, bądź dostając się do niewoli kartagińskiej. Po stronie Hanni­bala miało zginąć na polu walki około 2500 żołnierzy, ale sporo miało jeszcze później umrzeć z odniesionych ran. Po bitwie Hannibal polecił pilnie szukać zwłok Fla­miniusza, żeby je pogrzebać z należnymi honorami, ale niestety, ciała konsula nie znaleziono, gdyż prawdopo­dobnie zostało ono odarte z oznak dostojeństwa i po­rzucone na polu walki. Poległym Kartagińczykom urzą­dzono pogrzeb. Na pobojowisku leżały porzucone srebrne orły wraz ze sztandarami manipułów, stosy ekwipunku i zapasów żywności oraz części przenośnych mostów i machin oblężniczych.

W nocy, po bitwie, Kartagińczycy święcili odniesione zwycięstwo. Kapłani odprawiali rytualne obrzędy przed wizerunkami bóstw w namiocie zamienionym na świą­tynię. Wziętych do niewoli jeńców pozostających w służ­bie rzymskiej, lecz rekrutujących się spośród ludów

19 Liwiusz, op. cit., s. 71—72.

sprzymierzonych, Hannibal polecił wypuścić na wolność, zatrzymał natomiast obywateli rzymskich, nakazując traktować ich surowo. Miał wówczas oświadczyć, iż pro­wadzi wojnę przeciwko Rzymowi, nie zaś przeciwko jego sprzymierzeńcom.

Podczas przygotowań do dalszego marszu Hannibal otrzymał wiadomość, że stojący koło Ariminum drugi konsul, Gnejusz Serwiliusz, dowiedziawszy się o bitwie nad Jeziorem Trazymeńskim, skierował szybkim mar­szem w tym kierunku czterotysięczny oddział jazdy pod dowództwem propretora Gajusza Centeniusza. Wówczas Hannibal wysłał jazdę pod dowództwem Maharbala. Na skrzyżowaniu Via Flaminia z Via Cassia doszło do star­cia, w którym dwa tysiące Rzymian zginęło, a drugie dwa Kartagińczycy wzięli do niewoli.

Kiedy wiadomość o klęsce armii Flaminiusza dotarła do Rzymu miasto ogarnęła trwoga. Dodatkowo pogłębiła ją wieść o zniszczeniu oddziału Centeniusza. Tłumy mieszkańców wyległy na Forum Romanum czekając na oficjalne wiadomości z senatu. Wreszcie wszedł na mów­nicę pretor Marek Pomponiusz i uciszywszy gwar tłumu oświadczył krótko: „Ponieśliśmy klęskę w wielkiej bit­wie" 20. Po takim oświadczeniu, jak pisze Liwiusz: „Na­stępnego dnia i przez kilka dni dalszych stał przy bra­mach miasta niemal większy tłum kobiet niż mężczyzn, czekających na kogoś ze swoich lub na wieści o nich. Napotykanych otaczano kołem wypytując ich o wszystko i nie dając się oderwać, zwłaszcza od znajomych, dopóki nie wybadano wszystkiego po kolei. Potem różne można było widzieć twarze ludzi rozchodzących się od zwiastu­nów wieści, zależnie od tego, jak komu oznajmiono coś miłego lub smutnego, i wracających do domu w otocze­niu takich, którzy im wyrażali swą radość, czy też ich pocieszali. Kobiety szczególnie silnie przeżywały radość

20 Polibiusz, op. cit., s. 168.

czy smutek. Jedna, jak opowiadają, w samej bramie spotkawszy nagle ocalonego syna umarła w jego obję­ciach. Inna, która otrzymała wiadomość o śmierci syna, siedziała w domu zmartwiona i nagle na widok wraca­jącego — bo wiadomość była fałszywa — z niezmiernej radości padła bez życia. Pretorzy przez kilka dni trzymali senat od świtu do zachodu słońca i naradzano się, pod jakim dowództwem i z jakimi wojskami można by stawić opór zwycięskim Punijczykom" 21.

W tej trudnej sytuacji, wśród niesłychanego popłochu, oczekiwano powszechnie, że Hannibal uderzy teraz bez­pośrednio na Rzym. Dla przygotowania należytej obrony sięgnięto do nadzwyczajnych środków — postanowiono mianować dyktatora. Co ciekawsze, wobec nieobecności konsula, który mógł tego mianowania dokonać, dyktatora powołał lud, a został nim Kwintus Fabiusz Maksymus. Równocześnie na dowódcę jazdy (magister eąuitum) po­wołano przy nim Marka Minucjusza Rufusa. I tym wła­śnie ludziom senat powierzył zadanie obrony Rzymu, wzmocnienia murów i baszt miasta, przygotowania za­łogi i zerwania mostów na rzekach.

Po objęciu stanowiska Kwintus Fabiusz Maksymus zwrócił się do senatu o podjęcie uchwały dotyczącej usta­lenia liczby legionów niezbędnych w dalszej walce z Han­nibalem. Postanowiono, że Fabiusz przejmie armię od konsula Gnejusza Serwiliusza, a ponadto powoła pod broń taką ilość jazdy i piechoty spośród obywateli rzym­skich i sprzymierzeńców, jaką uzna za stosowną dla pro­wadzenia skutecznej obrony. Dyktator postanowił wzmo­cnić dwoma legionami armię, którą miał przejąć od Ser­wiliusza. Ich rekrutację polecił przeprowadzić Minucju- szowi. Równocześnie Fabiusz zarządził ewakuację lud­ności miast i wsi zagrożonych przez wojska kartagińskie, polecając zniszczyć plony i podpalić domostwa po ich

21 Li w i u s z, op. cit, s. 74.

opuszczeniu, aby uniemożliwić Hannibalowi wszelkie za­opatrzenie na szlaku marszu.

Tymczasem obawy o bezpośrednie zaatakowanie Rzy­mu okazały się niesłuszne. Wielki wódz kartagiński trze­źwo oceniał sytuację i rozumiał, że nie zdoła opanować miasta z marszu, zaś o oblężeniu nie mógł nawet myśleć nie dysponując po temu odpowiednimi środkami, a co gorsza, mając za sobą armię Serwiliusza, a do tego ko­nieczność brania pod uwagę prób odsieczy ze strony sprzymierzeńców rzymskich i kolonistów latyńskich. Ważniejszą dla niego sprawą w tej sytuacji było rozbicie Związku Italskiego i oderwanie plemion południowoital- skich od Rzymu. Dlatego w tym kierunku postanowił ruszyć ze swoją armią. Ta droga miała go ostatecznie zaprowadzić do największego triumfu jego życia, do naj­straszliwszej klęski, jaką Rzymianie ponieśli z jego ręki w walce, która przeszła do historii jako najsłynniejsza bitwa czasów starożytnych, przetrwała w pamięci ludz­kiej ponad dwa tysiące lat, bitwie — symbolu, któremu na imię Kanny.

KANNY

Po odniesieniu zwycięstwa nad Jeziorem Trazymeńskim oraz rozbiciu grupy wojsk Centeniusza Hannibal ruszył z armią w kierunku wschodnim, nad Adriatyk. Przez Umbrię, po nieudanej próbie zdobycia miasta Spoletium, wojska kartagińskie dotarły do Picenum, kraju nadmor­skiego, gdzie zatrzymały się na pewien czas dla odpo­czynku po zimowych marszach, przeprawie przez bagnai ostatniej, wielkiej i pomyślnej, chociaż wcale niełatwej bitwie.

Hannibal wyposażył częściowo swoich żołnierzy w zdo­byczne rzymskie oporządzenie i broń, a także rozpoczął przeszkolenie wojska wykorzystując dotychczasowe doś­wiadczenia z walk. Następnie armia kartagińska pusto­sząc najbliższe okolice ruszyła wzdłuż brzegu morskiego na południe, do Apulii. Hannibal maszerował w kierunku płaskowyżu rozciągającego się wokół skrzyżowania dróg w pobliżu Lucerii, stamtąd zaś skierował się do połud­niowego Samnium, do kraju Hirpinów, skąd ruszył do środkowego Samnium i pustosząc okolice Benewentu zdobył miasto Telezję. Po tym sukcesie, ulegając namo­wom swoich doradców, pomaszerował do Kampanii licząc na zdobycie Kapui. Na granicy Lacjum i Kampanii woj­ska kartagińskie zniszczyły doszczętnie Wzgórza Faler- neńskie, słymie już wówczas z uprawy winorośli i pro­dukcji doskonałego wina. Hannibal polecając wyciąć te

winnice pozbawiał handel italski najcenniejszego z pro­duktów eksportowych 1.

Podczas gdy armia kartagińska pustoszyła tereny Italii od Apulii do Kampanii, dyktator Kwintus Fabiusz Mak­symus, który objął dowództwo nad armią Serwiliusza wzmacniając ją dwoma nowo zaciągniętymi legionami, śledził ruchy przeciwnika nie myśląc wdawać się w ot­wartą walkę. Zdawał on sobie sprawę z tego, że armia Hannibala, składająca się z doświadczonych żołnierzy, weteranów wielu bitew, ma przewagę nad jego wojskami, w których wielu było świeżo zaciągniętych chłopów ital­skich pozostających pod wrażeniem poniesionych ostatnio klęsk. Każda więc otwarta walka groziła nowym niepo­wodzeniem, którego skutki trudno było nawet przewi­dzieć. Natomiast strategia Fabiusza, obliczona na prze­wlekanie starcia i zniszczenie ograniczonych, a do tego osłabionych w drobnych walkach i utarczkach sił nie­przyjaciela, mogła przynieść pozytywny skutek. Wyda­wało się to tym bardziej realne, że armia kartagińska odcięta od baz zaopatrzenia w północnej Italii i Hiszpanii borykała się z coraz większymi trudnościami aprowiza- cyjnymi. Żadne z plemion, przez których obszary Hanni­bal przechodził docierając aż do Kampanii, nie połączyło z nim się, żadne miasto nie otworzyło mu swoich bram, a jego wojska pozbawione były jakiegokolwiek oparcia wśród ludów, których wierności pilnowała armia rzym­ska śledząca ruchy nieprzyjaciół.

Fabiusz, nie dając się sprowokować Kartagińczykom, obsadził garnizonami główne miasta Kampanii, szczegól­nie zaś Casilinum, odległe kilka kilometrów od Kapui, a także zablokował wszystkie przesmyki górskie. Hanni­bal w obawie przed otoczeniem zdecydował się opuścić Kampanię, ale znalazł się w pułapce, z której jednak udało mu się wydostać dzięki zastosowaniu oryginalnego

1 Zob. G. Ch. P i c a r d, Hannibal, Warszawa 1971, s. 138.

podstępu. Pierwszą silną zaporę dla ewentualnej próby przedzierania się na północ wąskim przesmykiem między górami a morzem stanowiło miasto Formie, leżące w po­łowie drogi z Synuessy do Tarracyny. Tędy bowiem prowadziła najkrótsza droga do Rzymu, słynna Via Appia. Ale i na południe zamykały Hannibalowi drogę bagniste tereny w okolicy Liternum. W tej sytuacji, nie mogąc również wydostać się przez obsadzone Rzymia­nami Casilinum, Hannibal postanowił ruszyć w kierunku gór. Obawiając się jednak zaatakowania swojej masze­rującej doliną armii przez Rzymian, którzy obsadzili szczyt przełęczy oraz sąsiednie zbocza, uciekł się do pod­stępu.

Po zapadnięciu zmierzchu rozkazał poganiaczom stad bydła, które prowadził ze sobą, popędzić wzdłuż doliny około tysiąca wołów. Zwierzętom przywiązano do rogów wiązki suchego chrustu lub pochodnie. Około północy popędzono woły stromym zboczem pod górę, zapalając na szczycie przymocowane do ich rogów wiązki drewna2. Woły jak oszalałe popędziły naprzód łamiąc zarośla i drzewa. Posterunki rzymskie ujrzawszy setki ogni i usłyszawszy trzask tratowanych gałęzi ruszyły z prze­łęczy i sąsiednich szczytów w kierunku niesamowitego zjawiska. Wielu żołnierzy rzymskich z przerażeniem rzu­ciło się do ucieczki, zaskoczenie bowiem było ogromne. Tymczasem armia kartagińska przeszła przez przełęcz i o wschodzie słońca koniec kolumny był już u wylotu doliny. Główne siły rzymskie z daleka obserwowały te wydarzenia, ale Fabiusz nie miał zamiaru wszczynać w nocy jakichkolwiek działań zaczepnych. Ostatecznie Kartagińczycy z powrotem wkroczyli do Samnium, a stamtąd przemaszerowali do Apulii, gdzie Hannibal

2 P o l i b i u s z , op. cit., s. 173; L i w i u s z , op. cit., s. 83—84; A p p i a n , op. cit, s. 104. Polibiusz oraz Liwiusz wspominająo 2000 wołów. Zob. także L a m b , op. cit., s. 173—174.

po zajęciu miasta Gerunium rozłożył swoje wojska na leża zimowe dając im kilka miesięcy wypoczynku.

Sposób prowadzenia wojny z Hannibalem polegający na odwlekaniu decydującego starcia, jaki zastosował Kwintus Fabiusz Maksymus, przyniósł mu przydomek Cunctator, to znaczy Zwlekający, ale równocześnie wobec takiej strategii zaczęła się pojawiać opozycja. Działania prowadzone przez Fabiusza zaczęły być przedstawiane przez jego wrogów jako klęska3. Zarzucano mu tchórzli- wość i opieszałość. Wreszcie stojący na czele tej opozycji magister eąuitum, Marek Minucjusz, uzyskał prawo za­pewniające mu taką samą władzę, jaką miał dyktator Fabiusz. Legiony zostały podzielone pomiędzy dwóch wo­dzów, chociaż z punktu widzenia prawa zrównanie do­wódcy jazdy z dyktatorem było wydarzeniem bez pre­cedensu i naruszało zasadę jednoosobowego dowodzenia. W czasie nieobecności Fabiusza, który wyjechał chwilowo do stolicy, Minucjusz odniósł sukces w niewielkiej po­tyczce z wojskami kartagińskimi pod Gerunium, co wy­wołało radość w Rzymie, a równocześnie pogłębiło nie­chęć ku Fabiuszowi. Kiedy jednak wkrótce potem Minu­cjusz omal nie poniósł klęski w nowym starciu z Hanni­balem i tylko szybka interwencja dyktatora zdołała go uratować, znów pojawiły się głosy chwalące Fabiusza, chociaż zapału wojennego to nie ugasiło.

W rezultacie dotychczas prowadzonych działań wojen­nych, które zostały przerwane pod Gerunium, znaczne obszary środkowej Italii zostały spustoszone przez Karta­gińczyków i Rzym zaczął odczuwać brak żywności. Wów­czas przyszedł z pomocą Rzymianom tyran syrakuzański Hieron II — jego flota zawinęła do portu w Ostii przy­wożąc zapasy zboża i pomoc wojskową. Liwiusz wspomi­na, że Hieron przesłał w darze senatowi złoty posąg bogini zwycięstwa Wiktorii, ważący około 72 kg, a także

3 P i c a r d, op. cit., s. 139.

trzysta tysięcy miar pszenicy, dwieście jęczmienia, żeby nie brakowało żywności" oraz „tysiąc strzelców i proca- rzy, oddziały dobre przeciw Balearom i Maurom i prze­ciw innym plemionom walczącym sprawnie miotaniem pocisków"4. Równocześnie ludność terenów, które naj­bardziej ucierpiały od Kartagińczyków, jak na przykład Samnici, zaczęła się coraz bardziej natarczywie domagać podjęcia energicznych działań wobec Hannibala i szyb­kiego zakończenia wojny.

W Rzymie zbliżał się termin wyboru nowych konsulów na rok 216 p.n.e. Zostali nimi Lucjusz Emiliusz Paulus oraz Gajusz Terencjusz Warron, najwymowniejszy mów­ca polityczny, ale zarazem demagog, a także najgorętszy przeciwnik kunktatorskiej strategii Fabiusza. Już na po­czątku urzędowania nowych konsulów wystąpiły pomię­dzy nimi różnice w poglądach na sposoby dalszego pro­wadzenia wojny .O ile Paulus opowiadał się za umiarko­waniem w dalszych działaniach, o tyle Warron był zwo­lennikiem kroków ofensywnych prowadzących do ostate­cznego zwycięstwa. Tymczasem w stolicy w połowie 216 r. p.n.e. wyraźnie narastała atmosfera wojny i dąże­nia do rozstrzygającej rozprawy z Hannibalem. Zgodnie z uchwałą senatu konsulowie wydali dekret o mobilizacji, której rozmiary były znacznie większe niż poprzednio. Nawet przeciwnicy wojny w senacie zgodzili się w końcu na rozpoczęcie działań zaczepnych, a przeszło stu senato­rów zrezygnowało ze swoich stanowisk, by zaciągnąć się do legionów 5.

W stan pełnej gotowości bojowej zostało postawionych osiem legionów wraz z odpowiednimi kontyngentami sprzymierzeńców, co w sumie dawało około 86 tys. żoł­nierzy. Była to najsilniejsza armia, jaką kiedykolwiek Rzymianie dysponowali. Hannibal mógł jej przeciwstawić wojska liczące około 50 tys. żołnierzy. Podczas gdy Fa-

4 Liwiusz, op. cit., s. 104.5 L a m b, op. cit, s. 179.

biusz Maksymus został już pozbawiony wszelkiej władzy, obydwaj konsulowie, po połączeniu się z wojskami Ser- wiliusza Minucjusza, ruszyli przeciwko Hannibalowi, któ­ry okopany dotąd w Gerunium, z początkiem lata zaczął schodzić ku bogatym równinom południowej Apulii, za­równo w celu zdobycia zaopatrzenia dla swoich wojsk, jak i ściągnięcia armii rzymskiej na tereny sprzyjające szczególnie działaniom jego jazdy. W czasie tego marszu Hannibal zagarnął magazyny zbożowe w niedużej miej­scowości Cannae (Kanny), leżącej na wybrzeżu adriatyc­kim nad rzeką Aufidus (obecnie Ofanto). Tutaj, 2 sierp­nia 216 r. p.n.e. doszło do najsłynniejszej bitwy czasów starożytnych.

Do dzisiaj nie ma w historiografii jednolitego poglądu na to, czy bitwa została stoczona na północnym, czy na południowym brzegu rzeki Aufidus, która zresztą wielo­krotnie zmieniała łożysko w ciągu minionych dwóch ty­sięcy lat. W 1937 r. na południowy zachód od Kann odkopano cmentarzysko, gdzie w kamiennych grobach znaleziono tysiące szkieletów. Okazało się jednak, że nie były to groby z czasów współczesnych bitwie, lecz z V lub VI wieku naszej ery 6. Tym niemniej przeważa po­gląd, że bitwa została stoczona na południowym brzegu Aufidusu, na wschód od Kann. Za tą lokalizacją opo­wiadają się najlepsi znawcy historii wojskowej, tacy jak Kromayer, czy Delbriick. Natomiast Cornelius, który przeprowadził najbardziej szczegółową analizę przekazów źródłowych, stwierdza, że każda inna lokalizacja byłaby przekreśleniem tradycji pisanej 7.

Tak więc przyjmujemy, że bitwa rozegrała się na pra­wym, południowym brzegu Aufidusu, na wschód od mia­steczka Kanny, niedaleko wybrzeża Adriatyku. Teren walki stanowiła rozległa równina, nadająca się doskonale do manewrowania jazdą, same zaś Kanny leżały na

6 P i c a r d , op. cit., s. 141.7 C o r n e l i u s , o p . cit., s . 2 0 .

wzgórzu, na którym wznosił się też zamek (obecnie Mon­te di Canne). Liwiusz wspomina, że na równinie tej wiał często silny, południowo-wschodni wiatr volturnus, go­rący i suchy, który niósł całe chmury pyłu (znamy go pod nazwą sirocco)8. Tak wyglądała scena, gdzie miała się rozegrać jedna z największych tragedii armii rzym­skiej.

Trudno jest ustalić dokładnie ilość żołnierzy biorących udział w bitwie po obu stronach. Na podstawie dotych­czasowych ustaleń historiografii przyjmuje się, że armia rzymska liczyła: 55 tys. ciężkiej piechoty legionowej, 8—9 tys. lekkozbrojnych, 6 tys. konnicy. Siły te prze­znaczone były do działań w polu. Natomiast 10 tys. ciężko- i lekkozbrojnych znajdowało się w umocnionych obozach, co w sumie dawało około, 80 tys. żołnierzy. Armia kartagińska liczyła: 32 tys. ciężkozbrojnej piecho­ty, 8 tys. lekkozbrojnych i 10 tys. konnicy, w sumie około 50 tys. żołnierzy9. Tak więc w piechocie przewaga była po stronie rzymskiej, natomiast w konnicy po stro­nie kartagińskiej.

W dniu bitwy, o wschodzie słońca wojska obu stron szykując się do walki! przeprawiły się przez Aufidus ze swoich obozów położonych na lewym brzegu rzeki na prawobrzeżną równinę10. Armia rzymska przyjęła ugrupowanie frontem na południowy zachód, opierając swoje prawe skrzydło o brzeg rzeki, kartagińska zaś —

8 L i w i u s z , op. cit., s. 110.9 D e l b r u c k , op. cit, s. 326—327 oraz bardzo szczegółowe

wyliczenia — s. 338—346. Także szczegółowe wyliczenia na pod­stawie przekazów Polibiusza i Liwiusza daje C o r n e l i u s , op. cit., s. 20—23.

10 W historiografii istnieją kontrowersje na temat daty bitwy. Przyjmuje się 2 VIII 216 r. p.n.e. lub pierwszą połowę czerwca tego roku. Zob. P i c a r d, op. cit, s. 141; P i o t r o w i c z , op. cit, s. 226. Najbardziej szczegółowo rozważa chronologię bitwy C o r ­n e l i u s , op. cit., s. 2—9; La mb, op cit., s. 181, przyjmuje datę 3 VIII 216 r. p.n.e.

frontem na północny wschód, mając brzeg przy lewym skrzydle.

Wodzowie rzymscy nie potrafili w odpowiedni sposób wykorzystać swojej znacznej przewagi. Ich wojska zo­stały uszykowane w trzy linie po dwanaście szeregów w każdej. Centrum szyku zajęła ciężkozbrojna piechota, natomiast konnica stanęła na skrzydłach, na lewym — 4 tys. i na prawym — 2 tys. Lekkozbrojni zajęli miejsce przed frontem osłaniając całe ugrupowanie bojowe. Ma­nipuły piechoty ustawione zostały inaczej niż dotąd, a mianowicie bardziej ciasno i znacznie głębiej. Wiązało się to z zamiarem przełamania ugrupowania przeciwnika; naciskiem zwartej masy piechoty w centrum, aby zgnieść słabszą liczebnie piechotę Hannibala. Dowództwo prawe­go skrzydła objął Lucjusz Emiliusz Paulus, lewego — Gajusz Terencjusz Warron, zaś w centrum dowodzili konsulowie poprzedniego roku — Gnejusz Serwiliusz i Marek Atyliusz.

Hannibal ugrupował swoją armię odwrotnie. Wykorzy­stując doświadczenia bitwy nad Trebbią przeniósł punkt ciężkości uderzenia na skrzydła, gdzie ustawił silniejszą jazdę. W centrum zaś ustawił piechotę, która otrzymała zadanie wytrzymania tak długo natarcia piechoty rzym­skiej, aż własna jazda, po rozbiciu konnicy wroga na skrzydłach, okrąży armię Rzymian z dwóch stron i wyj­dzie na jej tyły. Aby zaoszczędzić strat swoim wetera­nom Hannibal ustawił swoją piechotę w formie wygię­tego w stronę nieprzyjaciela łuku, którego środek, naj­bardziej narażony na atak głównych sił rzymskich, zajęła piechota galijska zaciągnięta nad Padem, zaś boki pie­chota iberyjska i libijska. Prawe skrzydło armii karta­gińskiej stanowiła jazda numidyjska, zaś lewe — naj­lepsza ciężka jazda, głównie iberyjska. Całą armię przed frontem osłaniali balearscy procarze i lekkozbrojni strzel­cy. Hannibal zajął stanowisko dowodzenia w centrum mając przy sobie brata Magona, dowództwo na lewym

skrzydle powierzył Hazdrubalowi, zaś na prawym -Hannonowi.

Dwaj główni wodzowie armii rzymskiej, konsulowie 216 r. p.n.e., Emiliusz Paulus i Terencjusz Warron, nie byli zgodni co do zamiaru stoczenia bitwy z Hannibalem. Posłuchajmy, co o tym napisał Polibiusz: „Otóż Lucjusz widząc dookoła równinne i bezdrzewne miejsca uważał, że nie należy staczać bitwy, bo nieprzyjaciele mają prze­ważającą ilość jazdy, a raczej przyciągnąć ich i zwabić w takie okolice, gdzie walka przypadnie głównie woj­skom pieszym. Ponieważ jednak Gajusz z braku doświad­czenia był przeciwnego zdania, wywiązał się między wo­dzami spór i niesnaski, co ze wszystkiego jest najniebez­pieczniejsze. Wobec tego, że w najbliższym dniu komenda należała się Gajuszowi — gdyż według zwyczaju rzym­skiego konsulowie codziennie zmieniają naczelne dowódz­two — tenże zwinął obóz i ruszył naprzód, chcąc zbliżyć się do nieprzyjaciół, mimo usilnych zaklinań i przeszkód ze strony Lucjusza"11. Tak więc decyzję stoczenia bitwy podjął Warron pomimo wahań Paulusa.

Bitwa rozpoczęła się starciem lekkozbrojnych, którzy po nawiązaniu walki wycofali się za szyki swoich wojsk. Bezpośrednio po tym jazda kartagińska lewego skrzydła uderzyła na konnicę rzymską znajdującą się na prawym skrzydle, rozbiła ją, a następnie, gnając wzdłuż! rzeki i siekąc bez pardonu uciekających jeźdźców, znalazła się na tyłach ugrupowania Rzymian, atakując z kolei lewo- skrzydłową formację jazdy.

W tym samym czasie ciężka piechota legionowa roz­poczęła natarcie w centrum. Pod jej naporem Gallowie, mimo rozpaczliwego oporu, zaczęli się cofać, pociągając za sobą znajdującą się na bokach piechotę iberyjską, tak że wygięty początkowo w stronę Rzymian łuk frontu zaczął przybierać kształt wklęsły. Do tego zagłębienia

11 P o l i b i u s z , op. cit., s . 184.

zaczęły się wciskać coraz ciaśniej manipuły, skracając przez to linię swojego frontu. Ułatwiło to piechocie libij­skiej wysunięcie się do przodu na obu skrzydłach i roz­poczęło dwustronne oskrzydlanie przez Kartagińczyków armii rzymskiej.

Nastąpił kulminacyjny moment bitwy. Rzymianom nie udało się w centrum przełamać do końca oporu zaciekle broniącej się piechoty galijskiej, gdy tymczasem ciężka jazda kartagińska, która po rozbiciu prawego skrzydła wroga znalazła się na tyłach Rzymian, uderzyła na lewe skrzydłoj przychodząc z pomocą konnicy numidyjskiej, atakującej tu od czoła. Pod tym uderzeniem zadanym z tyłu jazda rzymska została natychmiast zmieciona. W pościg za jej resztkami ruszyła konnica numidyjska, ciężka zaś jazda kartagińska zaatakowała teraz od tyłu stłoczoną w centrum rzymską piechotę, zamykając osta­tecznie pierścień okrążenia. Tylne szeregi atakowanej piechoty zmuszone były zwrócić się w stronę konnicy kartagińskiej. Legioniści zbici byli teraz w jedną masę i walczyć właściwie mogli tylko żołnierze z zewnętrznych szeregów.

Walka zamieniła się w straszliwą rzeź armii rzymskiej. Śmiertelnie zraniony pociskiem z procyj padł na polu bitwy Emiliusz Paulus. Zginęli także Gnejusz Serwiliusz i Marek Atyliusz, natomiast Terencjusz Warron uciekł z pola bitwy do Wenuzji z zaledwie 50 żołnierzami. Pod koniec bitwy udało się wyrwać z okrążenia około dwóm tysiącom żołnierzy rzymskich, którzy schronili się w ru­inach Kann, jednak otoczyli ich tam jeźdźcy z oddziałów Maharbala i zmusili do peddania się. Bitwa pod Kannami zakończyła się przerażającą klęską armii rzymskiej. We­dług Polibiusza zginęło 70 tys. żołnierzy rzymskich, zaś10 tys. dostało się do niewoli 12. Praktycznie więc prze-

12 Tamże, s. 189. W historiografii podkreśla się, że dane te są przesadzone. Za bardziej prawdopodobne przyjmuje się liczby podane przez L i w i u s z a , op. cit., s. 115, tzn. 48 200 zabitych

stała istnieć cała armia. Natomiast straty Hannibala wy­niosły około 7 tys. żołnierzy, w tym 4 tys. Gallów. Han­nibalowi udało się więc nie tylko pobić, ale i zniszczyć armię dwukrotnie większą od swojej. Jak napisał Li­wiusz: „Pod Kannami za uchodzącym konsulem szło za­ledwie pięćdziesięciu ludzi, za umierającym poszło do grobu całe jego wojsko" 13.

Ogrom klęski Rzymian wydawał się chyba samemu Hannibalowi i jego oficerom wprost niewiarygodny. Ale dopiero ranek następnego dnia po bitwie ukazał w pełni rozmiary klęski. Jak pisze Liwiusz: „Następnego dnia, gdy tylko świt nastał, nieprzyjaciel zabrał się do zbie­rania łupów i przeglądu pobojowiska, przedstawiającego okropny widok nawet dla niego samego. Leżało tyle ty­sięcy Rzymian, na każdym kroku piechur czy jeździec, jak którego z drugim połączył przypadek lub walka, lub ucieczka. Ten i ów, skrwawiony, starał się podnieść z po­bojowiska przywrócony do przytomności przez ból ran kurczących się od porannego chłodu, lecz dobił ich wróg. Niektórych między poległymi znaleziono jeszcze przy ży­ciu z pociętymi biodrami i nogami. Odsłaniali oni kark i szyję i wołali, żeby ich jeszcze reszty krwi pozbawić. Innych znowu znaleziono z głowami zakopanymi w zie­mię i widać było, że ci ludzie sami kopali sobie doły, przywalali swe głowy ziemią i tak pozbawiali się możno­ści oddychania. Uwagę wszystkich zwrócił na siebie szczególnie jeden Numidyjczyk, żywy, którego wyciąg­nięto spod leżącego na nim Rzymianina, ale pogryzione miał nos i uszy. Bo tamten nie mogąc już rękami utrzy­mać broni wpadł z gniewu we wściekłość i zaczął gryźć przeciwnika zębami, i tak skonał" 14.

i około 24 tys. tych, którzy uszli lub zostali wzięci do niewoli. Zob. też P i c a r d, op. cit., s. 142.

13 Liwiusz, op. cit, s. 116.14 Tamże, s. 117.

Hannibal polecił pogrzebać swoich zabitych żołnierzy, a także odszukać ciało poległego konsula Emiliusza Pau­lusa i spalić je wraz z bronią i insygniami władzy. Na­stępnie zarządził odpoczynek dla wojska i rozkazał przy­gotować suty posiłek oraz wino dla żołnierzy. Ale wśród najbliższego otoczenia Hannibala byli i tacy, którzy do­radzali mu podjęcie natychmiast po bitwie marszu na Rzym i zdobycie go przez zaskoczenie, co wydawało się możliwe wobec chaosu, jaki tam panował. Tak uważał stary weteran z czasów Hamilkara, dowódca jazdy Ma- harbal, ale Hannibal odrzucił ten plan. Liwiusz przekazał nam o tym wydarzeniu taką informację:

„Wśród zwycięzców zaś wszyscy z otoczenia Hannibala gratulowali mu i radzili, by po uporaniu się z tak wielką bitwą resztę dnia i najbliższą noc poświęcił na spoczynek, zarówno własny, jak i utrudzonych żołnierzy. Ale do­wódca jazdy Maharbal uważał, że nie należy ani chwili ustawać, i mówił: »Przeciwnie! Chcesz wiedzieć, coś przez tę bitwę osiągnął? Za pięć dni możesz ucztować na Kapitolu. Chodź za mną! Ja z konnicą popędzę przo­dem, żeby się prędzej dowiedzieli, żeś przybył, niż że masz przybyć!«. Hannibalowi jednak wydało się to zbyt radosne i nie mogło mu się to tak od razu w głowie pomieścić. Powiedział więc, że chwali gotowość Mahar- bala, lecz do rozważenia tego planu potrzebuje czasu. Na to Maharbal: »Nie wszystko, zaiste bogowie dali jed­nemu: zwyciężać umiesz, Hannibalu, zwycięstwa wyzy­skać nie umiesz«. Panuje też głęboka wiara, że zwłoka tego dnia uratowała Rzym i jego panowanie"l5.

Hannibal zdawał sobie jednak dobrze sprawę z tego, że natychmiastowy marsz na Rzym to przedsięwzięcie zbyt ryzykowne. Wymagałby on czternastu dni16, a to zupełnie wystarczało, aby miasto przygotować do obrony

15 Tamże, s. 117.16 Pintiowicz, op. cit., s. 228.

i uniknąć zaskoczenia. O oblężeniu i tym razem nie mógł myśleć mając niewielką armię tym bardziej że mury rzymskie zostały świeżo wzmocnione, a garnizon miasta składający się z dwóch legionów pod dowództwem preto­ra Publiusza Furiusza Filusa mógł skutecznie prowadzić obronę. Co więcej, oblężenie tak długo byłoby bezsku­teczne, jak długo na Tybrze znajdowałaby się nienaru­szona flota rzymska17. Zresztą plan Hannibala był inny. Jego celem nie było zniszczenie Rzymu, lecz izolowanie go poprzez rozbicie Związku Italskiego, który właśnie zaczął się rozsypywać w gruzy po ostatniej katastrofie rzymskiej. I to był bezpośredni rezultat bitwy pod Kan­nami. W ciągu kilku tygodni na stronę Hannibala prze­szły, z małymi wyjątkami, wszystkie plemiona południo­wej Italii — Apulowie, Lukanowie, Brucjowie, Samnici, Hirpinowie i wreszcie, co wywołało największe wrażenie, Kapua wraz z szeregiem miast kampańskich, takich jak: Atella, Calatia, Nuceria i Acerrae.

Tymczasem w Rzymie, gdy dotarły pierwsze wiado­mości o straszliwej klęsce, zapanowało ogromne przera­żenie. Powszechne było przekonanie, że wróg przystąpi teraz do zdobywania miasta. Z trwogą wypowiadano sło­wa: Hannibal ante portas! — Hannibal u bram! Na uli­cach i przed świątyniami zaczęły się gromadzić tłumy, a zaniepokojone o losy swoich najbliższych kobiety wy­legły z domów na ulice. Pretorowie Publiusz Furiusz Filus i Marek Pomponiusz zwołali posiedzenie senatu w kurii Hostyliusza, aby podjąć niezbędne decyzje dla zabezpieczenia miasta. Były dyktator Kwintus Fabiusz Maksymus, ponownie objąwszy władzę, rozesłał gońców na wschód i południe od Rzymu z poleceniem uzyskania sprawdzonych wiadomości o zaistniałej sytuacji. Nieba­wem gońcy donieśli, że armia już nie istnieje, nie zna­leźli też ani obozów, ani dowództwa. Potwierdziły się więc

17 Picard, op. cit., s. 142.

najgorsze przypuszczenia. Fabiusz Maksymus wydał sze­reg zarządzeń mających na celu opanowanie wzrastającej paniki i przywrócenie porządku w stolicy. Między innymi zabronił mieszkańcom opuszczać miasto, ustawiając przy wszystkich bramach posterunki, które miały powstrzy­mywać od ucieczki ogarnięte paniką rodziny. Wszystkich, którzy przynosili jakiekolwiek wiadomości, miano przy­prowadzić natychmiast do pretorów.

Jak zwykle w tego rodzaju dramatycznych sytuacjach starano się skierować umysły mieszkańców w inną stronę wzywając na pomoc siły nadprzyrodzone. Ogłoszono w Rzymie, że wróżby w roku ubiegłym objawiły gniew bogów. Złe wróżby były między innymi wynikiem postę­powania dwóch westalek, Opimii i Floronii, chroniących święty ogień. Udowodniono im utratę niewinności. Jak pisze Liwiusz: „Jedną z nich stracono, wedle zwyczaju, przez zakopanie żywcem w ziemi koło bramy Kollińskiej, druga popełniła samobójstwo. Lucjusz Kantyliusz, pisarz pontyfików, pisarzy tych teraz nazywają pontyfikami niższymi, który dopuścił się nierządu z Floronią, został na komicjum z rozkazu najwyższego pontyfika tak ciężko obity kijami, że przy tej karze wyzionął ducha. Tę nie- godziwość wśród tylu klęsk wzięto, jak to bywa, za złą wróżbę i komisji do spraw ofiarniczych polecono zajrzeć do ksiąg sybillińskich, a Kwintusa Fabiusza Piktora wy­słano do Delf, do tamtejszej wyroczni, z zapytaniem, jakimi modłami i ofiarami przebłagalnymi można by bo­gów udobruchać i jaki będzie koniec tak wielkich klęsk. Na razie zaś dokonano kilku nadzwyczajnych ofiar, zgod­nie z księgami przeznaczeń. Między innymi pogrzebano żywcem w ziemi Galla i Gallijkę, Greka i Greczynkę na Placu Wolim, w miejscu otoczonym kamieniem, już dawno skalanym ofiarami z ludzi, bynajmniej nie rzym­skim rodzajem ofiary" 18.

18 L i w i u s z , o p . cit., s . 121—122.

Kiedy zaś dokonano już rytualnych czynności religij­nych, przeprowadzono szereg posunięć mających na celu konkretne wzmocnienie obrony Rzymu na wypadek za­atakowania go przez armię Hannibala. Zorganizowano w krótkim czasie cztery nowe legiony, do których wcie­lono nawet chłopców siedemnastoletnich. Wykupiono na koszt publiczny i zaciągnięto pod broń osiem tysięcy niewolników, po uprzednim przyjęciu od każdego oświad­czenia, że chce służyć w wojsku. Marek Klaudiusz Mar­cellus wysłał z Ostii do Rzymu 1500 żołnierzy, zaciągnię­tych pod broń dla obsadzenia floty, ale teraz przeznaczo­nych do obrony miasta. Zwrócono się do sprzymierzeń­ców, aby dostarczyli żołnierzy według spisu roczników poborowych. „Kazano przygotować broń, pociski i inne wyposażenie, a także zdjąć w tym celu ze świątyń i por­tyków broń zdobytą dawniej na wrogach" 19.

W rezultacie takich przygotowań do obrony nikt nie myślał o pokoju i kiedy do Rzymu przybył wysłannik Hannibala, Kartalon, dla przeprowadzenia rozmów w sprawie wykupu jeńców, nawet nie został wpuszczony do miasta. Fakt wysłania Kartalona w sprawie wymiany jeńców wskazuje wyraźnie, że Hannibal trzeźwo ocenia­jąc sytuację po bitwie pod Kannami skłonny był do zawarcia pokoju na zasadzie stanu rzeczy, jaki zaistniał po odniesionym przez niego zwycięstwie. Wobec kate­gorycznej odmowy Rzymian prowadzenia jakichkolwiek pertraktacji, Hannibalowi nie pozostawało nic innego jak kontynuowanie wojny w celu ostatecznego złamania opo­ru przeciwnika 20.

Zanim przejdziemy do dalszego przebiegu wydarzeń, jakie miały miejsce po! bitwie pod Kannami, zwrócić musimy jeszcze uwagę na jej znaczenie w historii sztuki wojennej. Przebieg walki nasuwa następujące wnioski:

19 Tamże, s. 122. 20 Piotrowicz, op. cit., s. 229.

Hannibal tak uszykował swoje wojska, aby móc całko­wicie zniszczyć siły nieprzyjaciela. W bitwie szczególnie uwypukliło się decydujące znaczenie silnych skrzydeł w ugrupowaniu bojowym. Okazało się bowiem, że skrzy­dła to nie tylko czuły punkt ugrupowania, ale także siła mogąca zadecydować o zwycięstwie.

Kanny są klasycznym przykładem okrążenia mniejszy­mi siłami większych sił przeciwnika w celu ich całkowi­tego zniszczenia21. Analizując bitwę zwrócić trzeba uwagę na następujące, najistotniejsze momenty taktyczne: cen­trum ugrupowania Hannibala, wygięte w formie łuku w stronę Rzymian, odegrało rolę jak gdyby „elastycznego zderzaka", który pod naporem zwartej) masy piechoty rzymskiej cofnął się, ale jednocześnie zahamował jej im­pet. Ułatwiło to Hannibalowi równoczesne uderzenie oskrzydlające i wyjście na tyły Rzymian. Skrócenie od­stępów i odległości oraz zwiększenie głębokości szyku rzymskiego oznaczało faktyczną rezygnację z zalet ma- nipularnego ugrupowania legionów. Armia rzymska prze­obraziła się w olbrzymią falangę niezdolną do manewru na polu walki22. Z chwilą powstrzymania jej impetu od czoła, przy równoczesnej konieczności zwrócenia się tyl­nych szeregów w stronę oskrzydlających Kartagińczy- ków, rzymska piechota stała się bierną masą, niezdolną do jakiegokolwiek działania. Tylko niewielka liczba żoł­nierzy stojących na obwodzie mogła prowadzić walkę, natomiast ściśnięty tłum wojska wewnątrz stał się łat­wym łupem dla broni miotającej przeciwnika, zwłaszcza dla świetnych procarzy balearskich. Walka otoczonej

21 J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku, wyd. II, Warszawa 1975, s. 90.

22 E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. I, Warszawa 1958, s. 367. Por. także: Cornelius, op. cit., s. 24—36 oraz Kro- mayer i Veith, Heerwesen und Kriegführung der Criechen und Romer, München 1963, s. 289.

Bitw

a po

d K

anna

mi.

216

p.n.

e.

i unieruchomionej falangi z góry była skazana na nie­powodzenie.

Bitwa pod Kannami stanowi przykład okrążenia tak­tycznego. Poważną rolę odegrała tu jazda. Dobrze zorga­nizowana i uzbrojona konnica kartagińska odniosła zwy­cięstwo nad pierwszorzędną wówczas piechotą rzymską. To właśnie jazda dokonała ostatecznego okrążenia armii rzymskiej, co faktycznie zadecydowało o wyniku bitwy. W historiografii podkreśla się znaczenie manewrowania na polu bitwy jazdy; Hannibala, jako rodzaju wojska, który przygotował i wyzyskał zwycięstwo 23. Na szczegól­nie pozytywną ocenę zasługuje zgranie uderzenia konnicy Hannibala na lewym skrzydle z walką piechoty w cen­trum i natarciem jazdy numidyjskiej na prawym skrzy­dle. Pierwsze uderzenie na lewym skrzydle wyelimino­wało z walki lepszą od jazdy sprzymierzeńców konnicę rzymską, która mogłaby być groźna w dalszym etapie walki. Kiedy ciężka jazda kartagińska z lewego skrzydła znalazła się już na tyłach armii rzymskiej, pomocnicze uderzenie prawoskrzydłowej konnicy numidyjskiej spo­wodowało, że położenie Rzymian stało się beznadziejne. Numidowie zaś dopiero w pościgu ujawnili wszystkie swoje właściwości, cechy jazdy „lotnej jak piasek Saha­ry"24, skoro z kilku tysięcy jeźdźców rzymskich zdołało ujść z pola bitwy zaledwie nieco ponad trzystu. Hannibal potrafił w tej bitwie dobrze zorganizować współdziałanie jazdy z piechotą, potrafił także wykorzystać doświadcze­nia bitwy nad Trebbią, wzmacniając kosztem centrum bardzo silnie skrzydła, będące fundamentem całego ugru­powania bojowego. Jednak Kartagińczyk, osiągnąwszy wspaniałe zwycięstwo, nie wykorzystał go do końca, nie potrafił bowiem zniszczyć ani sił moralnych Rzymian, ani ich zdolności oporu.

23 Zob. Kochanowski, op. cit., s. 5.24 Tamże,.

Przez cały sierpień 216 r. p.n.e. w Rzymie trwały przy­gotowania do obrony miasta przed Hannibalem, który je­dnak zamiast na stolicę, ruszył ze swoją armią dalej na południe, na Neapol. Równocześnie Hannibal przesłał sprawozdanie ze swoich dotychczasowych działań Radzie w Kartaginie, która podjęła określone kroki, aby poprzeć jego akcję. Mianowicie znajdującemu się w Hiszpanii bratu Hannibala, Hazdrubalowi, polecono, by natychmiast wyruszył do Italii, zaś na miejsce jego armii wysłane zostały na Półwysep Pirenejski nowe siły lądowe i mor­skie pod dowództwem Himilkona.

Hazdrubal natknął się jednak nad Ebro na armię rzymską pod wodzą Gnejusza Scypiona oraz Publiusza Scypiona, który został również wysłany do Hiszpanii po złożeniu konsulatu w 217 r. p.n.e. Doszło do bitwy nad rzeką, w której Hazdrubal zastosował taktykę swojego brata, jednak centrum ugrupowania jego armii nie wy­trzymało natarcia rzymskich legionistów i zostało prze­rwane, zanim oddziały skrzydłowe zdołały okrążyć nie­przyjaciela. W ten sposób bitwa zakończyła się klęską Kartagińczyków, a sam Hazdrubal ledwo uszedł z ży­ciem z pola walki25. Tak więc niebezpieczeństwo przerzu­cenia do Italii kolejnej armii kartagińskiej zostało za­żegnane.

Tymczasem Hannibal po dotarciu do Neapolu zoriento­wał się, że miasto to ma zamiar się bronić, a wobec nadchodzącej zimy nie chciał rozpoczynać oblężenia portu otwartego dla dowozu zaopatrzenia drogą morską. Za­wrócił więc ze swoją armią w kierunku Kapui, która miała się stać jego zimową kwaterą, a równocześnie oś­rodkiem nowego sojuszu przeciwko Rzymowi. Kapua otworzyła mu bramy zawierając z nim przymierze, a równocześnie zrywając swoje dotychczasowe stosunki z Rzymem. Spośród warunków, na jakich zawarto poro­

25 P i o tr o w i c z, op. cii., s. 229.

zumienie, Liwiusz wymienia następujące: „Żaden wódz czy urzędnik punicki nie będzie miał żadnej władzy nad obywatelem kampańskim. Obywatel kampański nie bę­dzie wbrew swej woli zobowiązany do służby wojskowej czy do innych funkcji. Kapua zachowa własne prawa i własnych urzędników. Punijczyk da Kartagińczykom trzystu spośród jeńców rzymskich, których sobie sami wybiorą, potrzebnych do wymiany za ekwitów kampań- skich, służących w wojsku na Sycylii" 26.

Po wkroczeniu do miasta Hannibal został przyjęty przez Pakuwiusza Kalawiusza, przywódcę stronnictwa, które opowiedziało się za Kartagińczykami oraz przez innych znakomitych, bogatych nobilów. Po powitalnej uczcie oraz zwiedzeniu miasta Hannibal kazał rozbić swój namiot i urządził kwaterę dowództwa armii poza mia­stem, na skalistej górze Tifata27, skąd rozciągał się wspa­niały widok na ogromny obszar kampańskiej równiny. Chociaż jego wojska okupowały miasto, wydał żołnierzom rozkaz płacenia gotówką za wyżywienie i wszelkie usłu­gi. Podczas postoju wojsk w Kapui Hannibal zwiedzał najbliższe okolice, a nawet odwiedził miejsca, gdzie kie­dyś wymknął się z pułapki zastawionej na niego przez Fabiusza Maksymusa używając do tego wołów z zapalo­nymi pochodniami.

Czas zimowania w Kapui Hannibal starał się wyko­rzystać dla pozyskania nowych sprzymierzeńców. Zapew­nił sobie wierność części ludności Picenum na wybrzeżu Adriatyku, większości Samnitów oraz Lukanów i Bru- sjów z południa. Natomiast bogate miasta południowego wybrzeża, utrzymujące łączność z flotą rzymską, pozo­stały wierne Rzymowi. Najważniejszym z nich był Nea­pol, którego Hannibal nie mógł zdobyć. Udało się nato­miast Kartagińczykom opanować port Lokris, do którego

26 Liwiusz, op. cii., s. 134.27 La mb, op. cii., s, 211.

niebawem przypłynął z Afryki mały konwój statków pod dowództwem Bomilkara, przywożąc posiłki numidyjskie z końmi i 40 słoni.

Tak więc kartagińskie siły zbrojne składały się teraz z żołnierzy pochodzących z zachodniego wybrzeża morza Śródziemnego, z Numidii, Ligurii i z półwyspu Brucjum. Hannibal rozpoczął szkolenie nowo przybyłych, natomiast dawnym swoim weteranom alpejskim zezwolił na dłuższy wypoczynek.

Ale, jak się okazało, wygody zimowych kwater w Ka- pui bardzo źle wpłynęły na żołnierzy kartagińskich. Li- wiusz, nastawiony niechętnie do Hannibala i do zbunto­wanej wobec Rzymu Kapui, przedstawił bardzo obrazowo demoralizację wrogich żołnierzy i ich zniewieściałość, bę­dącą wynikiem zimowej bezczynności: „W Kapui przez większą część zimy trzymał Hannibal wojsko w domach. Było to wojsko często i długo hartowane na wszelkie ludzkie zło, dobrego nie znające ani do niego przywykłe. Toteż tych, których nie złamała żadna moc zła, zgubił zbytni dobrobyt i brak miary w używaniu przyjemności, i to tym skuteczniej, im chciwiej, z braku przyzwyczaje­nia, w nich się pogrążyli. Sen, wino, jedzenie, kobiety, łaźnie, bezczynność z każdym dniem słodsza przez samo przyzwyczajenie się do niej — wszystko to tak osłabiło w nich wytrzymałość fizyczną i psychiczną, że odtąd zapewniały im bezpieczeństwo już bardziej minione zwy­cięstwa niż obecne siły.

Biegli w sztukach wojennych uważaliby ten grzech wodza za większy nawet niż to, że nie pospieszył z woj­skiem na Rzym bezpośrednio po bitwie pod Kannami. Tamta bowiem zwłoka mogła być uznana tylko za opóź­nienie zwycięstwa, natomiast ten błąd za zniszczenie sił potrzebnych do zwycięstwa.

Toteż, na Herkulesa, z Kapui wyszedł Hannibal jakby z innym wojskiem. Nigdzie ni śladu dawnej karności nie utrzymał. Mnóstwo wróciło uwikłanych w stosunki z ko­

bietami, a gdy tylko zaczęło się ich trzymać pod skórza­nymi namiotami, gdy przyszło maszerować czy znosić inny trud żołnierski, to jakby początkujący rekruci opa­dali z sił i upadali na duchu, i stąd przez cały czas letniego obozu wielka część oddalała się od chorągwi bez urlopów, przy czym nie inne miejsce było schronieniem dla dezerterów, jak właśnie Kapua"28. Z tym zimowa­niem w Kapui i osłabieniem morale armii kartagińskiej wiąże się też powiedzenie, że „Kapua była Kannami dla Hannibala".

Na razie Hannibal zdołał jeszcze pozyskać sobie dal­szych sprzymierzeńców. Do Kapui przybyło poselstwo od króla macedońskiego Filipa V, które zawarło układ, na mocy którego Kartagina i Macedonia miały zjednoczyć swoje siły przeciwko Rzymowi29. Filip V zobowiązał się do wylądowania w Italii z 200 okrętami, zaś Hannibal do udzielenia królowi pomocy we wszystkich jego przed­sięwzięciach. Następnie zjawili się w Kapui wysłannicy Hieronima, młodocianego wnuka i następcy zmarłego w 215 r. p.n.e. króla Syrakuz, Hierona II, którzy zawarli z Hannibalem układ obronny zrywający dotychczasowe przymierze z Rzymem. W ten sposób Hannibal stanął na czele sprzymierzonych wojsk Kartaginy, Macedonii i Sy­rakuz. Z nastaniem cieplejszych miesięcy miał zamiar rozpocząć dalsze działania, które miały go doprowadzić do ostatecznego, zwycięskiego zakończenia wojny. Histo­ria jednak potoczyła się inaczej.

28 Tamże, s. 147.29 Zob. P ic a r d, op. cit., s. 147 oraz L a m b, op. cit., s. 216—

217. Por. także tekst układu zachowany u P o l i b i u s z a, op. cit, s. 359-360.

OSTATNI ETAP

Chociaż Hannibal podczas pobytu w Kapui zawarł szereg pomyślnych dla siebie układów, to jednak w wyniku nie przewidzianych wydarzeń, jakie nastąpiły w ciągu kilku miesięcy po bitwie pod Kannami, sytuacja odwróciła się prawie na wszystkich frontach na korzyść Rzymu.

W latach 216—214 p.n.e. Hannibal starał się oderwać od Rzymu te miasta, które przy nim nadal trwały. Nie kusił się o szturmowanie miast bronionych murami i wy­posażonych w machiny miotające, obsadzał natomiast wojskiem ich okolice, odcinając dowóz żywności i zaopa­trzenia. Za wszelką cenę chciał jednak zdobyć Nolę, ostat­nie miasto na drodze do Neapolu, jakie stawiało mu opór. Przystąpił więc do jego oblężenia licząc na poparcie pospólstwa miejskiego, które było mu przychylne.

Noli broniły wojska rzymskie pod dowództwem ener­gicznego prokonsula Marcellusa z rodu Klaudiuszów, któ­ry miał zasłynąć jako „Miecz Rzymu". Kiedy spełzły na niczym nadzieje Hannibala na zdobycie Noli przez wyda­nie miasta w jego ręce, czemu skutecznie zapobiegł Mar­cellus rozkazując stracić 70 prowodyrów pospólstwa i ob­sadzając bramy silnymi oddziałami, Kartagińczyk zdecy­dował się na oblężenie. Walki te były niezwykle charak­terystyczne ze względu na przemiany, jakie zaszły w ar-

mii kartagińskiej, o których wspominaliśmy już przy opisie zimowania w Kapui, a także ze względu na fakt, że Marcellus zaczął walczyć z Hannibalem jego własną taktyką, co oznaczało, że Rzymianie potrafili wyciągnąć wnioski z dotychczasowego przebiegu wojny. Oddajmy głos Liwiuszowi, który jakże barwnie i sugestywnie przedstawia te wydarzenia:

„Hannibal wobec tego otoczył je [Nolę — przyp. J.S.J pierścieniem, aby mury zaatakować jednocześnie ze wszystkich stron. Marcellus jednak widząc, że wróg pod­szedł pod mury, ustawił wojsko w szyku bojowym od wewnętrznej strony bram i dokonał wypadu z miasta siejąc wielki postrach. Trochę nieprzyjaciela przerażono i położono trupem przy pierwszym uderzeniu. Potem do walczących już przybiegli jeszcze inni, siły się wyrówna­ły i zaczynała się zacięta walka. Byłaby to jedna z naj­bardziej pamiętnych bitew, gdyby walczących nie roz­łączyła okropna burza z ulewnym deszczem. W tym dniu zatem, po ograniczonym starciu, gdy ludzie zaledwie za­grzali się do walki, Rzymianie wrócili do miasta, Punij- czycy do obozu. Punijczyków padło nie więcej niż trzy­dziestu, zaskoczonych wypadem wroga na początku, a Rzymian pięćdziesięciu.

Potem deszcz padał całą noc bez przerwy i aż do trze­ciej godziny następnego dnia. Choć więc obie strony pragnęły zmierzyć się z sobą, tego dnia trzymano się za obwarowaniem.

Na trzeci dzień Hannibal wysłał część wojska na łupie­nie terenów nolańskich. Spostrzegł to Marcellus i z miej­sca wyprowadził wojsko do linii bojowej. Również Hanni­bal nie wstrzymał się od spotkania. Między miastem i jego obozem była przestrzeń około tysiąca kroków. Na tej przestrzeni — a wszystko dokoła Noli jest równiną — nastąpiło starcie. Z obu stron podniesiono okrzyk wo­jenny. To do już rozpoczętej bitwy ściągnęło również najbliższe z owych kohort, które wyszły w pole na gra­

bież. Rzymską zaś stronę wzmocnili Nolanie, za co Mar­cellus wyraził im uznanie i kazał pozostać wśród rezerw. Mieli oni odnosić z pola walki tylko rannych, natomiast wstrzymać się od bitwy, póki by im nie dał odpowied­niego znaku.

Walka była wyrównana. Z największym wytężeniem sił i wodzowie zachęcali do boju, i żołnierze się bili. Mar­cellus wzywał, by nacierali na tych, których przedwczo­raj pokonali, a przed kilku dniami przepędzili spod Kum, przed rokiem zaś on sam jako wódz na czele innego wojska odegnał od Noli: »U wroga nie wszyscy stanęli w szyku bojowym. Część poszła na grabież i plącze się w terenie. Walczący zaś zgnuśnieli od kampańskiego zbytku, wyczerpani przez pijaństwo i nierząd, i wszelką rozpustę w ciągu całej zimy. Minęła ta energia i ta wy­trzymałość, prysnęły te siły ducha i ciała, które poko­nywały grzbiety Pirenejów i Alp. W walce są tylko resztki tamtych ludzi i ledwie z bronią trzymają się na nogach. Kapua dla Hannibala była Kannami. Tam zgasło męstwo wojenne, tam dyscyplina wojskowa, tam rozgłos minionych lat, nadzieja na przyszłość!«.

Takim więc wskazywaniem słabych stron wroga Mar­cellus dodawał swoim żołnierzom odwagi.

Hannibal grzmiał o wiele większymi wyrzutami: »Broń i znaki poznaję te same, które oglądałem i posiadałem nad Trebbią czy Jeziorem Trazymeńskim, a w końcu pod Kannami, ale żołnierza, doprawdy, innego zaprowadziłem na zimę do Kapui, z innym stamtąd wyszedłem. Wy, którym nigdy nie oparły się dwa wojska konsularne, ledwie wytrzymujecie przy wielkim wysiłku walkę z le­gatem rzymskim mającym jeden legion i jedno skrzydło wojsk sprzymierzeńczych? Marcellus z początkującym rekrutem i posiłkami nolańskimi już po raz drugi bez­karnie nas zaczepia? Gdzież ten mój żołnierz, który ściągnął z konia konsula Gajusza Flaminiusza i zdobył

jego głowę? Gdzież ten, co pod Kannami zabił Lucjusza Paulusa? Czy żelazo teraz tępe? Czy ręce zdrętwiały? Czy inny w tym znak jakiś złowróżbny? Mało was było i biliście przeważającego przeciwnika, a dziś więcej was i nie potraficie oprzeć się mniejszości? Dzielni w języku chełpiliście się, że zdobędziecie Rzym, gdyby was tylko nań poprowadzono! Oto w mniejszym zadaniu chcę wy­próbować waszą siłę i męstwo: zdobądźcie Nolę, miasto na równinie, nie chronione ni rzeką, ni morzem! Potem z tak zasobnego miasta albo poprowadzę was, obłowio­nych łupem i zdobyczną bronią, dokąd zechcecie, albo pójdę za wami«.

Ale ani dobre słowo, ani złe nie zdołało ludziom dodać siły. Na wszystkich odcinkach Punijczycy ulegli rozbiciu. W Rzymianach natomiast rosła odwaga nie tylko dzięki słowom zachęty ze strony wodza, ale także dzięki okrzy­kom Nolan, którzy dając w ten sposób wyraz swej dla nich przychylności pobudzali w nich zapał do walki.

Punijczycy podali tyły i zostali wpędzeni do obozu. Żołnierze rzymscy bardzo chcieli obóz zdobyć szturmem, ale Marcellus odprowadził ich z powrotem do Noli wśród wielkiej radości i wdzięczności również ludu, który przed­tem chylił się bardziej na stronę punicką.

Padło tego dnia ponad pięć tysięcy nieprzyjaciela, żywcem wzięto sześciuset ludzi. Zdobyto dziewiętnaście znaków wojskowych oraz dwa słonie. W bitwie zabito cztery. Po stronie rzymskiej poległo mniej niż tysiąc lu­dzi. Następny dzień w cichym zawieszeniu broni obie strony spędziły na grzebaniu poległych. Zdobytą na wro­gu zbroję Marcellus spalił jako wotum dla Wulkana.

Na trzeci dzień 272 jeźdźców numidyjskich pospołu z hiszpańskimi przeszło do Marcellusa — zapewne z po­wodu jakiegoś zagniewania albo w nadziei korzystniej­szej wojaczki. I Rzymianie nieraz w tej wojnie skorzy­stali z ich dzielnej i wiernej służby. Za męstwo nadano

im po wojnie ziemię, Hiszpanom w Hiszpanii, Numidom w Afryce1.

Tak więc oblężenie i bitwa pod Nolą zakończyły się porażką Hannibala, który także po raz pierwszy miał większe straty niż Rzymianie, a co więcej, w jego woj­sku wystąpiła także dezercja. Niepowodzenie to usiłował Hannibal zrekompensować podstępnym opanowaniem drugiego co do wielkości portu na południu — Tarentu, toteż korzystając z usług dwóch Tarentyjczyków, Filome- nosa i Nikona, którzy przybyli do niego i zaofiarowali się przeprowadzić go przez bramę miasta, zwinął w nocy swój obóz pod Nolą i ruszył z wojskami w stronę portu. Po przybyciu pod miasto uzgodniono szczegółowo plan działania. Załoga rzymska pod dowództwem Marka Li- wiusza znajdowała się w cytadeli, natomiast przy ze­wnętrznych murach miasta i przy bramach czuwały rzymskie posterunki. Hannibal zdecydował, że wejdzie do miasta w nocy z oddziałami piechoty przez dwie różne bramy, przy czym wejście przez jedną zabezpieczy Filo- menos, którego znały posterunki rzymskie, zaś wejście przez drugą bramę ułatwi Nikon ze swoimi ludźmi.

Tak się też stało. Kiedy Nikon ze swoją grupą obez­władnił posterunki rzymskie przy bramie, Hannibal, po­zostawiając jazdę na zewnątrz murów, wkroczył z pie­chotą do miasta docierając na plac targowy. Równocześ­nie przy drugiej bramie Filomenos, po podstępnym zabi­ciu strażnika, przy pomocy trzydziestu żołnierzy karta- gińskich rozbił wrota ułatwiając wejście do miasta kolejnym oddziałom. Przed świtem Hannibal opanował miasto, ale niestety nie udało mu się opanować cytadeli, która skutecznie blokowała port. Flota tarencka nie mo­gła go opuścić, zaś kartagińska nie mogła do niego wpły­nąć ani korzystać z arsenału. W ten sposób Hannibal

1 L i w i u s z. op. cit., s. 174—176

stracił możliwość zorganizowania wielkiej bazy morskiej, a tym samym nadzieję panowania na morzu.

Ale jeszcze większe niepowodzenie spotkało Kartagiń- czyków na Sycylii. Kiedy w 214 r. p.n.e. król Hieronim, opowiedziawszy się po stronie Hannibala, podjął wypra­wę na rzymską część wyspy, w drodze został zamordowa­ny, w następstwie czego w Syrakuzach usunięto monar­chię, a władzę ujęła partia arystokratyczna dążąca do utrzymania związku z Rzymem. Po kolejnym przewrocie w Syrakuzach, kiedy znowu obalono ugrupowanie pro- rzymskie, armia pod dowództwem Marka Klaudiusza Marcellusa obiegła miasto, by zmusić je do uległości, zamykając jednocześnie pierścień okrążenia od strony lądu i morza. Działania te rozpoczęły się wiosną 213 r.

Marcellus próbował zdobyć Syrakuzy szturmem, ale zamiar ten nie powiódł się wobec potężnych fortyfikacji miasta i technicznej przewagi obrony zorganizowanej przez znakomitego matematyka i konstruktora machin oblężniczych, Archimedesa. „Był to znakomity obserwa­tor nieba i gwiazd, bardziej jednak znany i podziwiany jako wynalazca i konstruktor machin wojennych i urzą­dzeń, dzięki którym w bardzo łatwy sposób udaremniał wszystkie poczynania przeciwnika podejmowane z olbrzy­mim nakładem sił"2. Mury Syrakuz, zbudowane na pa­górkach, były przeważnie wysokie i niedostępne, ale w niektórych miejscach obniżały się, tak że od strony płaskich równin istniała możliwość dostępu do nich. „Odpowiednio do tego Archimedes ustawił na nich wszel­kiego rodzaju machiny miotające pociski" 3.

Mury od strony morza, „atakował Marcellus z pokładu sześćdziesięciu pięciorzędowców. Z części okrętów łucz­nicy i procarze, a także lekkozbrojni, których pocisk w rękach niedoświadczonych nie dawał się wykorzystać

2 Tamże, s. 213.3 Tamże

do rzutu z powrotem, nikomu nie pozwolili ostać się na murach bez rany. Okręty z tymi strzelcami trzymały się z dala, ponieważ pocisk potrzebuje przestrzeni. Inne pię- ciorzędowce złączono po dwa razem — usunięto wiosła po wewnętrznej ich stronie, aby bok stykał się z bokiemi przy pomocy zewnętrznych rzędów wioseł pływano jak­by na jednym okręcie — i na nich podwożono pod mury kilkupoziomowe wieże i inne burzące machiny.

Otóż Archimedes przeciw tej okrętowej akcji rozmieś­cił na murach różnej wielkości miotacze pocisków. W okręty stojące z dala ciskał bardzo ciężkimi głazami, w bliższe celował mniejszymi, ale za to z tym większą częstością. Wreszcie, żeby jego strona mogła zasypywać przeciwnika pociskami sama nie narażona na rany, poro­bił w murze od dołu do góry gęsto rozmieszczone otwory rozwartości około łokcia i przez te dziury atakowano na­pastnika z ukrycia częścią strzałami, częścią pociskami z małych skorpionów [machin — przyp. J.S.J. Jeśli ja­kieś okręty podpływały bliżej, żeby się znaleźć po we­wnętrznej stronie zasięgu pocisków, to na ich przody zrzucano z góry — przy pomocy sterczącej nad murem dżwigni-żurawia — przywiązane do silnego łańcucha że­lazne kleszcze, po czym z pomocą przeciwwagi z ciężkiego ołowiu ogon żurawia obniżano do ziemi i przód okrętu szedł w górę stawiając go na rufie. Następnie dźwignię spuszczano nagle w dół i okręt jakby spadając z murów tak uderzał o falę, przy wielkim strachu załogi okręto­wej, że nawet gdy siadł znowu prosto, wdzierało się do niego sporo wody.

Tak zatem atak od strony morza spełznął na niczym, całą nadzieję i wszystkie siły rzucono ku atakowi od strony lądu.

Ale i ta część murów wyposażona była w ten sam sprzęt wszelkiego rodzaju machin dzięki wieloletnim sta­raniom i nakładom finansowym Hierona i szczególnej umiejętności Archimedesa.

Z pomocą przychodziło tu zresztą samo położenie mia­sta. Skała, na której leży podstawa muru, jest po więk­szej części tak spadzista, że nie tylko miotane z machin pociski, ale wszystko, co własnym tylko ciężarem sta­czało się w dół, spadało na napastnika ciężkim uderze­niem. To również sprawiło, że i do wspinania się dostęp był bardzo trudny i niepewne posuwanie się naprzód.

Tak zatem po odbyciu narady postanowiono zaprzestać szturmowania miasta, bo wszystkie wysiłki szły na mar­ne, i tylko oblężeniem odcinać nieprzyjacielowi dowóz żywności od strony morza i lądu 4. Rzymianie postano­wili więc zdobyć Syrakuzy głodem.

Tymczasem Kartagina doceniając znaczenie Sycylii, mimo wyczerpania spowodowanego zbrojeniami w celu ratowania sytuacji w Hiszpanii, zdobyła się ponownie na ogromny wysiłek. Na wyspę skierowano wielką armię liczącą 25 tys. piechoty, 3 tys. jazdy i 55 okrętów wo­jennych. Latem 212 r. p.n.e. wojska te zaatakowały armię rzymską, która tymczasem po otrzymaniu posiłków zdo­łała opanować zachodnią część Syrakuz. Mimo liczebnej przewagi przeciwników Rzymianie potrafili się obronić przed kartagińską odsieczą, z którą współdziałali oblężeni Syrakuzańczycy, trzymający się jeszcze we wschodniej części miasta. W niedługi czas potem w kartagińskiej armii, znajdującej się w malarycznej dolinie rzeki Ana- pos, wybuchła epidemia, która doprowadziła do jej zu­pełnego zniszczenia. Wysiłek Kartaginy poszedł na mar­ne, a równocześnie przesądzony został i los Syrakuz.

Nie odmieniło także sytuacji wiosną 211 r. wysłanie przez Radę kartagińską na pomoc oblężonym silnej floty, liczącej 130 okrętów pod wodzą Bomilkara. Gdy układy o kapitulację Syrakuz spełzły na niczym, udało się Mar- cellusowi opanować miasto za pomocą zdrady. Żołnierze rzymscy po opanowaniu jednej dzielnicy, wyrąbali sobie

4 Tamże, s. 213—214.

drogę do portu. Miasto zostało wydane na łup zwycięz­ców, zagrabiono skarby królów syrakuzańskich, a wielu mieszkańców poniosło śmierć. Zginął również bohaterski Archimedes. „Legenda głosi, że gdy do komnaty siedem­dziesiąt pięć lat liczącego wówczas Archimedesa wtargnę­li żołnierze rzymscy, był on pochłonięty wyprowadze­niem równań matematycznych na piaskowej tablicy. Być może zapytał głosem gniewnie podniesionym, kto mu przeszkadza, zanim żołnierze Marcellusa przeszyli go włócznią i poszli grabić dalej. Taką śmierć poniósł sta­rzec, który był najwybitniejszym astronomem i matema­tykiem epoki hellenistycznej"5.

Wraz z upadkiem Syrakuz stracona była dla Kartagiń- czyków cała Sycylia. Hannibal nie mógł wpłynąć na prze­bieg wydarzeń na wyspie, ponieważ posiadał zbyt szczu­płe siły, a ponadto pochłaniała go całkowicie wojna w Italii. Rzymianie stosowali wobec niego w dalszym ciągu wojnę podjazdową nękając drobnymi starciami wojska kartagińskie i unikając walnej bitwy w otwartym polu. Drugą, po upadku Syrakuz, dotkliwą stratą dla Hannibala była kapitulacja wobec Rzymian pozostawio­nej swojemu losowi Kapui, za którą poszły także inne miasta kampańskie. Przewaga w wojnie zaczęła się prze­chylać na korzyść Rzymian. W 209 r. p.n.e. Hannibal utracił Tarent, a wraz z nim również Apulię i Kalabrię.

Jednakże ciągle jeszcze walka z Hannibalem w Italii nie zapowiadała bezpośrednio pomyślnego wyniku, w związku z czym Rzymianie postanowili szukać roz­strzygnięcia na terenie Hiszpanii. W tym celu wysłali tam nowe wojska, powierzając naczelne dowództwo nad wszystkimi siłami rzymskimi w Hiszpanii młodemu, li­czącemu 25 lat Publiuszowi Korneliuszowi Scypionowi, synowi poległego w 211 r. Publiusza Scypiona. Okazało się wnet, że jako wódz dorównywał on geniuszem wojen­

5 L a m b, op. cit., s. 235—236.

nym Hannibalowi, a jego sława w niedługim czasie miała przyćmić gwiazdę Kartagińczyka.

Po przybyciu Scypiona do Hiszpanii prowadzona dotąd przez Rzymian wojna zmieniła zdecydowanie charakter z defensywnej na ofensywną. Po zreorganizowaniu swo­ich sił, które liczyły w sumie 31 tys. żołnierzy, Scypion uderzył w 209 r. p.n.e. na Nową Kartaginę, która stano­wiła główny ośrodek kartagińskiej potęgi w Hiszpanii. Uderzenie to było dobrze zaplanowane, ponieważ w chwi­li gdy Scypion stanął pod murami twierdzy, najbliżej znajdujące się wojska kartagińskie znajdowały się w od­ległości dziesięciu dni marszu. Twierdzy zaś broniła za­łoga licząca zaledwie tysiąc żołnierzy.

Gdy szturm miasta od strony lądu okazał się utrud­niony z powodu potężnych i wysokich obwarowań obsa­dzonych większością załogi, Scypion umiejętnie wykorzy­stał odpływ morza i przeprowadziwszy wojsko przez od­słoniętą część wybrzeża wdarł się na mury od strony pół­nocnej, słabo obwarowanej i niezbyt mocno bronionej. Jak pisze Liwiusz: „Było prawie południe i oprócz tego, że na skutek ustępowania przypływu woda cofała się w morze, zerwał się jeszcze silny wiatr północny i pcha­jąc ustępujące wody również w kierunku odpływu do tego stopnia odsłonił dno, że woda miejscami sięgała ludziom do pępka, miejscami ledwie powyżej kolan. Scy­pion znał to na podstawie dokładnej obserwacji rzeczy, ale potraktował to jako dobrą wróżbę ze strony bogów, którzy, jak mówił, odwracają morze, by dać Rzymianom przejście i usuwają wody, otwierając im drogę tam, gdzie stopa ludzka nigdy dotychczas nie stanęła. I tak kazał żołnierzom iść za przewodnictwem Neptuna i wspinać się na mury wprost z wody... Tutaj mur ani przez kon­strukcję nie był dość umocniony, jako że zawierzono całkiem samemu jego położeniu i osłonie morskiej, ani też nie ustawiono na nim żadnego zbrojnego posterunku czy choćby straży. Wszyscy byli nastawieni na niesienie

pomocy tam, gdzie grożono niebezpieczeństwem. Z tej strony więc Rzymianie wdarli się do miasta...6

W ręce zdobywców wpadły ogromne łupy oraz mnó­stwo sprzętu wojennego i broni, a między innymi: 120 wielkich katapult, 281 mniejszych, 23 duże balisty i 42 małe oraz wielka ilość pocisków. Zagarnięto kasę woj­skową i spore zapasy żywności, a zwłaszcza zboża. W porcie zdobyto 18 okrętów. Utrata Nowej Kartaginy była dotkliwym ciosem dla Kartagińczyków, ponieważ równocześnie, w związku z opanowaniem przez Rzymian kopalń srebra znajdujących się w pobliżu tego miasta, z których głównie czerpano środki pieniężne na prowa­dzenie wojny, zachwiane zostały podstawy finansowe do­tychczasowej polityki państwa.

Na rezultaty sukcesu Scypiona nie trzeba było długo czekać. Już na przełomie roku 209 i 208 p.n.e. wiele ple­mion iberyjskich przeszło na stronę Rzymian. W tej po­garszającej się dla Kartagińczyków sytuacji, brat Hanni­bala, Hazdrubal, postanowił stoczyć ze Scypionem decy­dującą bitwę, uważając, że dalsze zwlekanie przyczyni się tylko do wzmocnienia przeciwnika. Gdyby nie udało mu się rozbić Rzymian, planował przebić się na północ i przez Pireneje dotrzeć do Italii. Do decydującego starcia doszło w lipcu 208 r. pod miastem Baecula, gdzie wojska rzym­skie po przezimowaniu w Tarrakonie, natknęły się na armię Hazdrubala.

Bitwa pod Baeculą miała przełomowe znaczenie w hi­storii rzymskiej sztuki wojennej. Publiusz Korneliusz Scypion, wykorzystując dotychczasowe doświadczenie Rzymian w wojnie z Hannibalem, zastosował tu zupełnie inną taktykę, która była naśladownictwem taktyki kar- tagińskiej zastosowanej w bitwie pod Kannami. Wbrew dotychczasowym zasadom zaatakował on bowiem nie­przyjaciela od czoła przy pomocy lekkozbrojnych, którzy

6L i w i u s z, op. cit, s. 333—334.

mieli za zadanie wytrzymać nacisk centrum przeciwnika, natomiast ciężką piechotę legionową podzieloną na dwie grupy rzucił na skrzydła Kartagińczyków, na dwóch róż­nych kierunkach. Ciężka piechota wykonując główne uderzenie rozbiła skrzydła armii Hazdrubala, który wi­dząc, że klęska jest nieuchronna, wycofał z walki resztę swoich sił i rozpoczął szybki odwrót na północ.

Ogromne znaczenie tej bitwy w rozwoju sztuki wojen­nej polega na tym, że armia rzymska po raz pierwszy walczyła tu nie w jednolitej, wyciągniętej linii, ale po­dzielona była na szereg jednostek taktycznych, z których każda wykonała określone zadanie bojowe samodzielnie manewrując na polu walki. Taką jednostkę taktyczną stanowiły trzy stojące jeden za drugim manipuły, które z biegiem czasu zaczęto traktować jako odrębną jedno­stkę legionu — kohortę. Chociaż ustalenie tego podziału nastąpiło później, jego zaczątki wiążą się z nazwiskiem Korneliusza Scypiona. Taki system walki był dalszym udoskonaleniem taktyki manipularnej — zerwanie z sza­blonem i wprowadzenie do bitwy manewru poszczegól­nych części armii współdziałających ze sobą według z gó­ry określonego planu. W związku z tym znacznie wzrosła też rola dowódcy, który oprócz ułożenia planu bitwy musiał teraz kierować nią aż do ostatniej chwili, podczas gdy dawniej wydawał on w zasadzie jedynie rozkaz roz­poczęcia walki, po czym bitwa toczyła się według usta­lonego szablonu.

Tymczasem Hazdrubal, wycofawszy się z pola bitwy, podążył szybkim marszem na północ, przekroczył bez przeszkód Pireneje, a następnie wiosną 207 r. p.n.e. Alpy, prawdopodobnie tą samą drogą co Hannibal, i stanął w północnej Italii. Jego armia, po zasileniu oddziałami galijskimi, liczyła około 12 tys. żołnierzy. Hazdrubal po­stanowił połączyć się z Hannibalem i po krótkim postoju nad Padem, ruszył z wojskami na południe, drogą na Ariminum, wysyłając równocześnie do brata gońców z li­

stem, w którym wyznaczył Umbrię jako miejsce spotka­nia obu armii.

Jednak gońcy ci zostali przechwyceni przez oddział rzymski niedaleko Tarentu i list zamiast do adresata dostał się do rąk konsula Gajusza Klaudiusza Nerona, który z jedną armią konsularną znajdował się w Lukanii prowadząc działania przeciwko Hannibalowi. Po otrzy­maniu listu Klaudiusz Neron, pozostawiwszy część swoich wojsk naprzeciw Hannibala, ruszył w największej tajemnicy z jednym legionem i tysiącem dobrej jazdy szybkim marszem na północ, w celu połączenia się z dru­gim konsulem, Markiem Liwiuszem Salinatorem, stoją­cym z wojskami naprzeciw armii Hazdrubala nad rzeką Metaurus, niedaleko miejscowości Sena Gallica. Obaj konsulowie zamknęli Hazdrubalowi drogę na południe do Hannibala, który nie mógł wyruszyć na północ, nie wiedząc którędy będzie maszerował brat.

Wojska Klaudiusza Nerona przyszły do obozu Liwiusza w nocy, bardzo zmęczone forsownym marszem. Liwiusz uważał, że żołnierze ci powinni przed bitwą wypocząć, ale Klaudiusz stał na stanowisku, że wszelka zwłoka może mieć fatalne skutki. Tymczasem o mało co plan konsulów nie został udaremniony. Mianowicie trębacz, który w nocy dał sygnał do zajęcia stanowisk bojowych, zgodnie z regulaminem zatrąbił przed namiotem Liwiusza dwa razy. Gdy zwiadowcy zameldowali o tym Hazdruba­lowi, zrozumiał on natychmiast, że ma do czynienia z dwoma konsulami, a nie z jednym i że widocznie woj­ska rzymskie powiększyły się o drugą armię konsularną.

W tej sytuacji Hazdrubal postanowił wycofać się ze swoją armią jeszcze tej nocy, usiłując wymknąć się do­liną Metaurusu do prowadzącej na południe Via Flaminia. Domyślił się, „że list jego nie doszedł do brata i został przejęty i że to konsula zachęciło do nagłego zaskoczenia jego samego. Tymi niepokojony myślami o pierwszej straży nocnej wydal rozkaz cichego zwinięcia obozu przy

wygaszonych ogniskach i podniesienia chorągwi do od­marszu. Ale w pośpiechu i nocnym nieładzie nie dość uważnie pilnowano przewodników i jeden przysiadł w kryjówce, którą sobie już wcześniej w duchu obmyślił, drugi przez znane sobie miejsce płytsze przepłynął na drugą stronę rzeki Metaurus. Wojsko w marszu pozostało bez przewodników. Najpierw błądziło po polach, potem spora liczba ludzi znużonych drogą i bezsennością tu i tam pokładła się do snu, zostawiając chorągwie woj­skowe z małymi oddziałami.

Hazdrubal, nim nastał dzień, kazał maszerować brze­giem rzeki. Nabłądził się dużo po zakolach i pętlach krętej rzeki wracając w te same miejsca i niewiele się posuwając naprzód. Chciał jednak przedostać się na dru­gą stronę tej rzeki, gdy tylko światło dnia pokaże mu dogodne przejście. Tymczasem brzegi rzeki, w miarę jak się od morza oddalał, stawały się węższe, i tak nie mogąc znaleźć miejsca do przeprawy i tracąc na tym dzień dał nieprzyjacielowi czas do podjęcia za nim pościgu 7.

Rzymianie odcięli Hazdrubala ostatecznie od drogi Fla- mińskiej, tak że po nieudanej próbie wymknięcia się na południe, zmuszony on został do walki z przeważają­cymi siłami obu konsulów.

Obie armie stanęły naprzeciw siebie. Hazdrubal ustawił na swoim lewym skrzydle Gallów naprzeciw wojsk Klau­diusza Nerona, na prawym oddziały iberyjskie, zaś w centrum ugrupowania Ligurów, przed którymi umieś­cił słonie. Sam również w środku zajął stanowisko do­wodzenia. Bitwa rozpoczęła się uderzeniem Kartagińczy­ków na lewe skrzydło Rzymian, którym dowodził Li- wiusz Salinator. Rozgorzała zaciekła walka, a losy bitwy ważyły się przez wiele godzin. Słonie nie spełniły swo­jego zadania, ponieważ zamknięte w środku i obrzucone

7 Tamie, s. 400.

pociskami pomieszały szeregi zarówno Rzymian jak i Ibe- rów8.

Wreszcie szalę zwycięstwa przeważył Klaudiusz Neron, który z zajmowanych na prawym skrzydle pozycji na wzgórzu wykonał manewr oskrzydlający siłami swoich siedmiu tysięcy żołnierzy, wychodząc na tyły walczących wojsk Hazdrubala. To decydujące uderzenie spowodo­wało, że część oddziałów kartagińskich zaczęła się cofać. Wówczas Hazdrubal, chcąc je zatrzymać, wjechał konno w ustępujące szeregi i w kilka chwil później poległ. Wtedy Rzymianie dokonali już pogromu resztek armii kartaginskiej. Spośród żołnierzy hiszpańsko-afrykanskich uszli z życiem tylko nieliczni i nie było nikogo, kto zająłby miejsce Hazdrubala. Jego armia, licząca ogółem około 12 tys. żołnierzy, została niemal w całości wycięta i przestała istnieć. W nocy, po bitwie Klaudiusz Neron wyruszył ze swoim legionem z powrotem na południe do obozu w Lukanii zabierając głowę zabitego Hazdru­bala, którą po przybyciu na miejsce kazał rzucić przed placówkami Hannibala, donosząc mu równocześnie przez dwóch jeńców o śmierci brata. Na wiadomość o klęsce Hannibal ściągnął swoje wojska z Lukanii, ograniczając się już tylko do obrony Brucjum. Był to właściwie koniec wojny w Italii.

Bitwę nad Metaurusem określa się jako jedną z bitew, które zmieniły bieg historii. Wówczas po raz ostatni ludy Italii stanęły w szyku bojowym wobec legionów, zwia­stunów cesarstwa Cezarów. Klęska Hazdrubala rozstrzyg­nęła także ostatecznie los Hiszpanii. Wprawdzie Karta- gińczycy próbowali jeszcze bronić tego kraju w ciągu 207 r. p.n.e. rozmieszczając swoje wojska w wielu miej­scach umocnionych, ale ponieważ nie przyniosło to żad­nego rezultatu, zdecydowali się na bitwę w otwartym polu. W 206 r., w wielkiej bitwie pod miastem Ilipa

8P o 1 i b i u s z, op. cit., t. II. S. 75.

w dolinie rzeki Baetis ponieśli jednak druzgocącą klęskę, której rezultatem był upadek panowania kartagińskiego w Hiszpanii. Po bitwie zwycięski Publiusz Korneliusz Scypion przesłał do Rzymu wspaniałe łupy i trofea. Na jego stronę przeszły plemiona iberyjskie oraz nad­brzeżne miasta fenickie. Wraz z podbojem Hiszpanii II wojna punicka zaczęła się zbliżać ku końcowi. Pod wpły­wem sukcesów rzymskich wycofał się również z wojny król macedoński Filip V, który zawarł odrębny pokój z Rzymianami.

Zdobywca Hiszpanii, Scypion, który został wybrany konsulem na rok 205 p.n.e., rozpoczął przygotowania do zadania ostatecznego ciosu Kartaginie, postanawiając przenieść wojnę na teren Afryki i pozostawiając w spo­koju Hannibala w Italii. Latem 204 r. Scypion wypły­nął z Sycylii w kierunku Kartaginy z silną flotą. Na pokładach jego okrętów znajdowało się 35 tys. żołnierzy piechoty i 3200 jazdy. Z armią tą wylądował bez prze­szkód na wybrzeżu afrykańskim, niedaleko miasta Utyka leżącego przy ujściu rzeki Bagradas w odległości około 30 km od Kartaginy. Na wiadomość o tym przybył do rzymskiego obozu młody książę plemienia Massyliów ze wschodniej Numidii, Masynissa, z którym Scypion jeszcze w Hiszpanii nawiązał porozumienie. Przyprowadził on ze sobą 200 jeźdźców numidyjskich. Chociaż były to posiłki niewielkie, Masynissa był pożądanym sprzymie­rzeńcem, dobrze bowiem znał teren i miejscowe sto­sunki.

Ponieważ nie udało się Scypionowi zdobyć Utyki sztur­mem, toteż wobec silnych umocnień miasta, a także w związku ze zbliżającą się zimą, rozłożył swoje wojska na leża zimowe na małym przylądku na wschód od Uty­ki. Naprzeciw niego w dwóch obozach rozłożyły się woj­ska kartagińskie liczące 30 tys. piechoty i 3 tys. jazdy pod dowództwem drugiego Hazdrubala, syna Giskona, oraz wojska sprzymierzonego z nim króla numidyjskiego

Syfaksa, które liczyły podobno 50 tys. piechoty i 10 tys. jazdy. Scypion obwarował swój obóz nazywając go Ca­stra Comelia, wyciągnął galery na brzeg, a ich załogi odkomenderował do robót oblężniczych. W okresie burz zimowych nie mógł utrzymywać łączności z Italią, ale też nie groził mu w tym czasie atak floty kartagińskiej od strony morza.

Wiosną 203 r. p.n.e. Scypion, wykorzystując zaskocze­nie przeciwników uzyskane prowadzeniem z nimi pozor­nych rokowań pokojowych, niespodziewanie uderzył w nocy na oba obozy. Wywoławszy tam pożar po podpa­leniu szałasów i namiotów, Rzymianie wtargnęli gwałto­wnie do środka rozbijając oraz zmuszając do ucieczki wojska Hazdrubala i Syfaksa. Dopiero po trzech tygod­niach udało się Kartagińczykom sformować na nowo roz­bite oddziały, uzupełniając je przybyłymi najemnikami. Połączyły się one z zebranymi ponownie siłami Syfaksa w dolinie Bagradasu.

Tymczasem Scypion, który rozpoczął oblężenie Utyki, ruszył w ich kierunku i na tak zwanych wielkich polach nad Bagradasem odniósł nad nimi zupełne zwycięstwo, po którym Rzymianie stali się panami w otwartym tere­nie. Bitwa ta zasługuje na uwagę również dlatego, po­nieważ Scypion ponownie wykorzystał tu doświadczenia kanneńskie. Mianowicie wojska rzymskie zaatakowały przeciwnika obydwoma skrzydłami, natomiast naciera­jąca w centrum piechota legionowa po zbliżeniu się Kar- tagińczyków nagle przegrupowała się w ten sposób, że oddziały pierwszej i trzeciej linii rozsunęły się na boki, w rezultacie czego główne siły uderzeniowe nieprzyja­ciela znalazły się — podobnie jak legiony rzymskie oto­czone pod Kannami — w okrążeniu, z którego trudno już było się wyrwać. Z pola walki udało się ujść jedynie Syfaksowi z resztką swoich wojsk, lecz w pościg za nim ruszył przyjaciel Scypiona, Leliusz razem z Masynissą.

Pobili Syfaksa jeszcze raz pod Cyrtą i w bitwie tej wzięli go do niewoli.

W tej niepomyślnej dla państwa sytuacji Rada w Kar­taginie uznała, że tylko Hannibal może przynieść ocale­nie. Wysłano więc do niego wezwanie powrotu. Podobnie wezwano Magona z liguryjskiego wybrzeża. Tak więc po piętnastu latach prowadzenia wojny w kraju nie­przyjacielskim Hannibal opuścił ostatni skrawek Italii, jaki mu pozostał, i z początkiem zimy na przełomie ro­ku 203 i 202 p.n.e. wylądował w Leptis Minor, rozkładając siej obozem pod Hadrumentum. Jego brat Magon nic dotarł do Afryki, ponieważ zmarł w drodze z ran odnie­sionych podczas walk w Ligurii.

Początkowo wydawało się, że nie dojdzie do decydu­jącej walki pomiędzy armiami dwóch wielkich wodzów, gdyż zanim jeszcze Hannibal przybył do ojczyzny, w Kartaginie wzięła górę partia pokojowa, która prze­forsowała rozpoczęcie rokowań z Rzymem. Zawarto za­wieszenie broni, jednak niespodziewanie zostało ono zer­wane zanim posłowie kartaginscy wrócili z Rzymu. Po­wodem zerwania było zagarnięcie przez Kartagińczyków rzymskich statków transportowych z ładunkiem zboża. Kiedy Scypion zażądał zadośćuczynienia, kartaginscy zwolennicy wojny urządzili napad na okręt wiozący rzymskich posłów.

W odpowiedzi na to Scypion wznowił działania wojen­ne i z armią liczącą 30 tys. żołnierzy ruszył w dolinę Bagradasu na spotkanie z nadciągającym z pomocą Ma- synissą. Na wiadomość o tym Hannibal ruszył także z Hadrumentum z armią liczącą 42 tys. żołnierzy. Po kilku dniach marszu zatrzymał się pod miastem Zama, do którego podeszły również wojska Scypiona, wzmocnio­ne posiłkami Masynissy do ogólnej liczby 40 tys. żołnie­rzy. Hannibal usiłował jeszcze nawiązać rokowania ze Scypionem, a nawet w osobistej rozmowie ustalić warun­

ki pokoju. Ponieważ jednak Rzymianin zażądał bezwa­runkowej kapitulacji, nie pozostało nic innego, jak sto­czenie decydującej bitwy. Doszło do niej pod Zamą w maju 202 r. p.n.e.

Ugrupowanie obydwu stojących naprzeciw siebie wojsk było podobne. Do przodu wysunięta była lekka piechota, za nią w dwóch rzutach znajdowała się piechota ciężko­zbrojna, jazda zaś zajęła miejsce na skrzydłach. Scypion ustawił manipuły nie w szachownicę, lecz jeden za dru­gim oraz wzmocnił swoje prawe skrzydło, ustawiając tam konnicę numidyjską. Kartagińczycy natomiast wysunęli do przodu słonie i lekką piechotę. Hannibal miał zamiar początkowo odciągnąć z pola walki rzymską jazdę, a na­stępnie okrążyć piechotę nieprzyjaciela. Ponieważ jednak nie udał mu się ten manewr, usiłował cofnąć armię kar- tagińską do umocnionego obozu.

Bitwę rozpoczęli Kartagińczycy rzucając do walki sło­nie. Użycie ich nie przyniosło jednak spodziewanego re­zultatu, ponieważ uderzyły one w lukę między manipuła- mi, a poza tym legioniści zdołali je zatrzymać miotając różnego rodzaju pociski oraz trąbiąc donośnie na rogach i innych instrumentach. Słonie zawróciły i uciekając wy­wołały zamieszanie w szeregach armii Hannibala. Po od­parciu ataku słoni jazda rzymska zaatakowała konnicę kartagińską i pozorując odwrót odciągnęła ją z pola wal­ki. Hannibal widząc, że słonie i konnica nie odniosły sukcesu, zdecydował zaatakować skrzydła przeciwnika siłami swojej piechoty. W tym celu rozkazał uderzyć ze skrzydeł drugiej linii. Rzymianie jednak uczynili to samo i bitwa przejęła formę starcia czołowego. W tym czasie jazda rzymska, powróciwszy na pole bitwy z pościgu za konnicą kartagińską, uderzyła niespodziewanie na tyły wojsk Hannibala. Uderzenie to rozstrzygnęło losy bitwy. Hannibal nie miał już jazdy, aby powstrzymać szarżę Rzymian, stracił bowiem armię, którą dowodził przez szesnaście lat. „Pod drugimi Kannami zatriumfował Scy-

Schemat obozu rzymskiej armii konsularnej z roku 150 p.n.e.

pion9. Hannibal z kilkoma jeźdźcami uszedł do Hadru- mentum, a stamtąd do Kartaginy.

Znaczenie bitwy pod Zamą w rozwoju sztuki wojennej polega głównie na tym, że stanowi ona przykład daleko posuniętego manewrowania na polu walki. Rzymianie potrafili wyciągnąć wnioski z bitwy pod Kannami, gdzie wobec nierozczłonkowania szyku bojowego ich zdolności manewrowe były sprowadzone do zera. Na zwiększenie manewrowości w bitwie pod Zamą wpłynęło niewątpli­wie pogłębienie całości ugrupowania armii przez uszyko­wanie wojska w dwóch, a nawet trzech rzutach. Stwo­rzyło to możliwość większych kombinacji taktycznych, a jednocześnie niepomiernie rozszerzyło rolę i znaczenie dowódcy w kierowaniu walką.

Po dotarciu do Kartaginy, wobec całkowitej utraty armii, Hannibal, zdając sobie sprawę, że dalszy opór jest daremny, wystąpił jako rzecznik zawarcia pokoju z Rzy­mem. Scypion skłonny był również do zawarcia układu, ponieważ Rzymianie byli wyczerpani długoletnią wojną, a zdobywanie Kartaginy wymagało nowych ofiar i wy­siłków. Warunki pokoju były następujące: Kartagińczycy mieli zrezygnować z posiadłości poza Afryką, wydać jeń­ców, słonie i okręty z wyjątkiem dziesięciu, a także za­płacić sumę 10 tys. talentów srebra w ciągu pięćdziesię­ciu lat. Zastrzeżono też, że wojny będzie mogła Kartagina w przyszłości prowadzić tylko w Afryce i to za zgodą Rzymu. Warunki te zostały przyjęte i w 201 r. p.n.e. obie strony ratyfikowały układ pokojowy. Wojna była skoń­czona.

Publiusz Korneliusz Scypion powrócił do Rzymu od­bywając triumfalny wjazd do stolicy. W nagrodę za od­niesione zwycięstwo otrzymał zaszczytny przydomek Ąfricanus. Podobno przywiózł ze sobą jako zdobycz wo­

9 La m b, op. cit. s. 357

jenną 123 tys. funtów srebra, które zostało złożone w skarbcu państwowym.

II wojna punicka miała ogromne znaczenie w dziejach świata starożytnego, a także w rozwoju sztuki wojennej. Przede wszystkim Rzym bezwzględnie ugruntował swoje panowanie w zachodniej części morza Śródziemnego, a podbój greckiego Wschodu dokonał się już później bez większego wysiłku, szczególnie wobec rozbicia politycz­nego i antagonizmów pomiędzy państwami hellenistycz­nymi. W zdobytej na Kartagińczykach Hiszpanii Rzy­mianie zorganizowali w 197 r. p.n.e. dwie prowincje. Roz­szerzyli także prowincję sycylijską przez przyłączenie do niej królestwa syrakuzańskiego. Rezultatem wojny na terenie samej Italii było zaznaczenie się w pełni przewagi Rzymian i Latynów w Związku Italskim. Fakt, że naj­wybitniejszy wódz ówczesnego świata, Hannibal, uległ w końcu przewadze oręża rzymskiego, napawał Rzymian przekonaniem, że na drodze rozwoju ich militarnej potęgi nie istnieją już żadne przeszkody.

Cała II wojna punicka obfitowała w jakościowo nowe przemiany w sztuce wojennej. Stąd też jej znaczenie dla ogólnego rozwoju sposobów prowadzenia wojny i walki jest bardzo duże. Podczas wojny wypracowana została klasyczna forma dwustronnego oskrzydlenia i okrążenia armii przeciwnika w celu jej zupełnego znisz­czenia (Kanny). Sztuka wojenna wzbogaciła się o nowe doświadczenia w prowadzeniu walki w trudnym terenie i urządzaniu zasadzek na nieprzyjaciela (sforsowanie Ro­danu przez Hannibala, przejście przez Alpy, bitwa nad Jeziorem Trazymeńskim) oraz samodzielnym działaniu poszczególnych grup armii (Baecula).

W działaniach armii kartagińskiej dawała się zauważyć tendencja do wykorzystania wszystkich środków mogą­cych zmusić nieprzyjaciela do walki w otwartym polu. Charakteryzował je rozmach i zdecydowanie w realizacji poszczególnych celów (nie rozbicie i zmuszenie do odwro­

tu, lecz pełne zniszczenie armiii nieprzyjacielskiej). Ze strony rzymskiej na podkreślenie zasługuje umiejętność wykorzystania doświadczeń przeciwnika oraz fakt, iż mi­mo tylu niepowodzeń państwo rzymskie przetrwało pró­bę wojny.

W historiografii napotykamy szczegółowe omówie­nia, analizy i oceny zagadnień strategii oraz taktyki obydwu walczących stron podczas II wojny punickiej. Niekiedy są one kontrowersyjne 10. Jest to już temat ogól­niejszy, w wymiarach historii wojska i sztuki wojennej. Istotną natomiast kwestią jest rozwój idei manewru kan- neńskiego w teorii i praktyce wojskowej na przestrzeni wieków.

10 Por. D e l b r u c k , op. cit., s. 352—390 oraz E. R a z i n , Historia sztuki wojennej, t. I, Warszawa 1958, s. 379—381.

IDEA MANEWRU KANNEŃSKIEGO

Bitwa pod Kannami jest chyba jedyną bitwą w historii wojen i sztuki wojennej, która koncentrowała na sobie uwagę wielu praktyków i teoretyków wojskowych od czasów starożytnych aż do XX wieku. O ile bowiem, na przykład, porównywano starożytną bitwę stoczoną w 371 r. p.n.e. przez Epaminondasa pod Leuktrami w cza­sie wojny beockiej z bitwą pod Lutynią w 1757 r. n.e., która miała być nawiązaniem przez Fryderyka 11 do antycznych wzorów — szyku skośnego w natarciu, o tyle ideę bitwy pod Kannami widziano w bitwie pod Sedanem w 1870 r. podczas wojny francusko-pruskiej, w schlieffe- nowskim planie wojny z Francją w 1914 r. i marszu armii gen. von Klucka na Paryż, a wreszcie, nawet w bit­wie stalingradzkiej 1942—1943. Chociaż spotykamy się także z poglądami, że nie można utożsamiać Kann, Se- danu i Stalingradu 1 to jednak bitwy te bywają po­równywane, jako przykłady manewru okrążającego. Bit­wę pod Kannami przypominali i odwoływali się do niej, jako do przykładu sztuki dowodzenia czy też ilustracji historycznego rozwoju czynników manewru, pisarze, te-

1 R a z i n , op. cit., s . 372.

oretycy wojskowi zarówno w okresie międzywojennym2, jak i po II wojnie światowej3.

Pierwszym, który w XX wieku najpełniej przejął i propagował ideę bitwy pod Kannami i zasady dwu­stronnego manewru Hannibala, był feldmarszałek Alfred von Schlieffen, będący w latach 1891—1905 szefem nie­mieckiego Sztabu Generalnego. Głosił on pogląd, że cho­ciaż w ciągu dwóch tysięcy lat zmieniła się zupełnie broń i sposoby prowadzenia walki, chociaż szybkostrzelne działo zastąpiło łuk, a karabin maszynowy — procę, to jednak nie zmienione pozostały ogólne zasady prowadze­nia bitew. Bitwa niszcząca może być i dzisiaj przepro­wadzona według tego samego planu, jaki obmyślił Hanni­bal w zamierzchłych czasach4. Analizując bitwę pod Kannami Schlieffen przypomniał, że zarówno Napoleon, jak i Clausewitz uważali, iż mając słabsze siły nie wolno planować i wykonywać dwustronnego manewru oskrzy­dlającego, a tymczasem na długo przed nimi Hannibal wykonał taki manewr z powodzeniem i co więcej, wy­szedł jeszcze na tyły nieprzyjaciela.

Co prawda za istotną przesłankę powodzenia uznał Schlieffen działania przeciwnika, stwierdzając, że szczęś­ciem dla Hannibala był fakt, że naprzeciw niego znalazł się Terencjusz Warron, który ustawiając swoją piechotę głęboko w 36 szeregów sprowadził do zera swoją prze­wagę. A więc na zwycięstwo miała wpływ i nieudolność wodza rzymskiego. Ostatecznie Schlieffen stwierdził, że całkowite powtórzenie bitwy pod Kannami spotyka się w historii wojen bardzo rzadko, albowiem konieczny jest do tego z jednej strony Hannibal, z drugiej zaś — Teren-

2 Zob. S. H o l a - A r c i s z e w s k i , Sztuka dowodzenia na za­chodzie Europy, Warszawa 1934, s. 229—244.

3 S. M o s s o r, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny. Warszawa 1945, s. 351—353. Autor jest epigonem teorety­ków okresu międzywojennego.

4 S c h l i e f f e n , o p . cit., s . 3 .

cjusz Warron, z których każdy na swój sposób współ­działał w osiągnięciu wielkiego celu5.

Pod kątem widzenia idei manewru kanneńskiego rozpa­trywał Schlieffen szereg bitew od wojny siedmioletniej 1756—1763 do wojny francusko-pruskiej 1870—1871. Za­czął od bitwy pod Lutynią (Leuthen) w 1757 r., stwier­dzając że nikt bardziej niż Fryderyk Wielki nie był skłonny powtórzyć przykładu Hannibala, staczając bitwę mającą na celu zniszczenie przeciwnika posiadając armię liczebnie mniejszą od niego6. Prusacy mieli bowiem w tej bitwie około 35 tys. żołnierzy, zaś Austriacy około 65 tys., tak więc znaczna przewaga była po ich stronie. Fryde­ryk II nie mógł zaatakować przeciwnika frontalnie, za słabe miał także siły, aby wykonać manewr oskrzydla­jący na oba skrzydła, postanowił więc wykonać główne uderzenie tylko na jednym.

Rankiem, 5 grudnia 1757 r., pruska straż przednia za­atakowała kawalerię austriacką we wsi Źródło (Borne) i odrzuciła ją w kierunku Wróblowic (Frobelwitz). Było to jednak maskujące uderzenie pomocnicze, Fryderyk II zamierzał bowiem zaatakować głównymi siłami lewe skrzydło austriackie. Awangarda pruska rozwinęła się do zaatakowania prawego skrzydła Austriaków, co wpro­wadziło w błąd ich dowództwo, które przerzuciło tam odwody i część kawalerii z lewego skrzydła. Tymczasem główne siły pruskie ruszyły na wieś Łowenice (Lowe- nitz). Gęsta mgła ułatwiła Prusakom skryte podejście pod pozycje austriackie. Natarcie rozpoczęła piechota pruska batalionami wysuniętymi skośnie od prawego skrzydła (ten szyk skośny był nawiązaniem do szyku Epaminondasa w bitwie pod Leuktrami). Austriacy zorientowali się w tym manewrze skrzydłowym Fryde­ryka II i chcieli zmienić front, ale nie mając na to czasu,

5 Tamże, s. 262.6 Tamże, s. 4.

nie zdołali już rozwinąć szyku linearnego na nowym kierunku i przyjęli ugrupowanie głębokie na 40 szere­gów, podobne do tego jakie przyjął Terencjusz Warron pod Kannami.

Schlieffen twierdził, że i sytuacja była wówczas po­dobna do tej, jaka zaistniała w bitwie pod Kannami. Wąski front austriacki był atakowany niewiele szerszym pruskim, zaś na obu skrzydłach zgrupowana była kawa­leria. Brakowało tylko dwóch zagiętych skrzydeł piechoty kartagińskiej, po 6 tys. żołnierzy w każdym. Ponieważ nie wystarczało sił, trzeba było głębokie oskrzydlenie zamienić na skośne uszykowanie piechoty na prawym skrzydle, która w tak prowadzonym natarciu opanowała w końcu Lutynię odpierając ataki kawalerii lewego skrzydła austriackiego. Ponieważ równocześnie i na pra­wym skrzydle austriackim pruska piechota i kawaleria atakujące ze skrzydła zmusiły wroga do ucieczki, bitwa zakończyła się klęską Austriaków.

Zważywszy, że różnica sił była zbyt duża, bitwa pod Lutynią mogła być tylko bladym podobieństwem bitwy pod Kannami, ale zadanie stoczenia walki na zniszczenie, przy dwukrotnie mniejszych siłach własnych, zostało — jak pisze Schlieffen — w określonym stopniu wykonane. To, czego nie udało się osiągnąć w trakcie walki w od­niesieniu do oskrzydlenia i okrążenia przeciwnika, uzy­skane zostało przez wykonanie manewru oskrzydlającego na lewe skrzydło Austriaków, którego celem było zmu­szenie ich do zmiany frontu, co w warunkach stosowania taktyki linearnej równało się rozerwaniu ugrupowania, a w dalszej konsekwencji — niemożności stawiania prze­ciwnikowi skutecznego oporu.

Analizując kampanie i bitwy napoleońskie Schlieffen stwierdził, że Napoleon odszedł od idei staczania bitew, których celem byłoby całkowite zniszczenie nieprzyjacie­la, natomiast jego przeciwnicy ostrożnie i z wahaniem podjęli porzucone narzędzie walki i role zmieniły się.

Bitwy pod Katzbach, Dennewitz i Kulm były już zbliżo­ne do bitew na zniszczenie nieprzyjaciela, zaś bitwa pod Lipskiem w 1813 r., zdaniem Schlieffena, mogłaby się przekształcić we współczesne Kanny poprzez rozwinięcie sił, wyjście na tyły przeciwnika oraz okrążenie go ze wszystkich stron, gdyby nie zasugerowany lęk, który spowodował, że pozostawiono Napoleonowi drogę odwro­tu7. Nawet w bitwie pod Waterloo, porównywanej z Ma- rengo, widział Schlieffen cząstkę bitwy pod Kannami.

Ale nie tylko wojny napoleońskie były przedmiotem tej analizy i porównań. Były nimi także: wojna 1866 r. oraz wojna francusko-pruska lat 1870—1871. Jeśli chodzio wojnę 1866 r., Schlieffen uważał, że dwukrotnie mogły się wydarzyć „Kanny", ale idea pełnego okrążeniai zniszczenia przeciwnika obca była generałom pruskim8. W rezultacie przeciwnik był tylko odrzucony do tyłu. I rzeczywiście, na przykład podczas kampanii w Cze­chach w bitwie pod Sadową, Prusacy atakujący trzema armiami wojska austriackie gen. Ludwiga von Benedeka nie potrafili wykonać ze skrzydeł 2 armią i armią Łaby całkowitego manewru okrążającego, co umożliwiło wy­cofanie się armii austriackiej do Hradec Kralove. Cho­ciaż bitwa ta zakończyła się klęską Austriaków, to jed­nakże nie uzyskano całkowitego zniszczenia ich armii.

Najpełniejszym jednak odniesieniem do bitwy pod Kannamil jest okrążenie pod Sedanem 130 tys. armii gen. Edme Patrice Mac Mahona podczas wojny fran­cusko-pruskiej 1870—1871, które w historiografii zyskało miano „drugich Kann". Przyjrzyjmy się nieco tym dzia­łaniom, które chociaż w innej skali, bo operacyjnej, a nie taktycznej, nasunęły teoretykom wojskowym skojarzenia ze starożytną bitwą kamieńską. Do katastrofy pod Seda­nem doszło w rezultacie realizacji pruskiego planu wo­

7 Tamże, s. 50.8 Tamże, s. 149.

jennego, przygotowywanego starannie przez feldmarszał­ka Helmutha Moltkego od 1857 r.

Plan ten trafnie zakładał, że Francuzi zgrupują swoje siły wokół głównych węzłów kolejowych — Metzu w Lo­taryngii i Strasbourga w Alzacji, tym bardziej że oba te miasta posiadały twierdze mogące stanowić bazy za­opatrzeniowe zgrupowań francuskich. Zakładając szybką mobilizację i koncentrację własnej armii oraz zapewnie­nie przewagi liczebnej nad przeciwnikiem Moltke prze­widywał, przy jednostronnym wiązaniu od czoła lota- ryńskiego zgrupowania Francuzów, działania 3 armii pru­skiej przez Wogezy w kierunku na Alzację i zmuszenie alzackiego zgrupowania Francuzów do odwrotu w kie­runku południowo-zachodnim. W rezultacie więc plan pruski przewidywał obejście głównych sił francuskich od południa, odcięcie im drogi odwrotu w głąb kraju, przyparcie do granicy belgijskiej, a następnie zniszczenie ich lub zmuszenie do kapitulacji i tym samym otwarcie drogi do Paryża.

We Francji rozważano dwa warianty działań, ale tru­dno jest ustalić, czy Napoleon III miał ostateczny plan wojny. Przebieg początkowego etapu walk wskazuje ra­czej, że sposób rozwinięcia sił na granicy i ruchy wojsk ustalone były dorywczo w przededniu wojny, a nie prze­widziane zawczasu. W rezultacie już w pierwszych dniach wojny armia „drugiego cesarstwa" poniosła zna­czne straty i zmuszona została do odwrotu, a kryzys narastał w miarę rozwoju wydarzeń.

Cesarz Napoleon III złożył, faktycznie nie sprawowane, naczelne dowództwo i oficjalnie podzieli! siły walczące z Prusakami na dwie grupy: Armię Metzu, liczącą około 150 tys. żołnierzy, pod rozkazami marszałka Achille Francois Bazaine'a i Armię Chalońską (około 130 tys.), zorganizowaną przez Mac Mahona z resztek rozbitych w Alzacji korpusów i nowych uzupełnień. Obie armie cofały się w kierunku zachodnim: armia Mac Mahona,

osłaniająca Paryż, osiągnęła Chalons, zaś armia Bazaine'a, która nie wykorzystała taktycznego sukcesu w bitwie pod Saint-Privat i Gravelotte, osaczona została w twierdzy Metz, co w rezultacie spowodowało izolację przeszło po­łowy sił francuskich. Napoleon III w obawie by niepo­wodzenia na froncie nie zachwiały podstaw jego panowa­nia, polecił Mac Mahonowi, mimo niekorzystnego stosun­ku sił, rozpocząć działania zaczepne.

Realizując ten rozkaz Armia Chalońska maszerując na Montmedy dostała się w pułapkę, z której Mac Mahoń chciał ją wyprowadzić jedyną drogą wiodącą przez Sedan po sforsowaniu Mozy. Nieumiejętna jednak realizacja tego planu spowodowała, że armia Mac Mahona została stłoczona pod Sedanem w obliczu przeważających sił przeciwnika na trójkątnym płaskowyżu między Mozą, Givonne i strumykiem Stoing, otoczonym w niewielkiej odległości lasami Ardenów. Płaskowyż miał tylko jedno wyjście — cieśninę Falizatte, o której obsadzeniu Mac Mahoń, wykazując fatalne niedbalstwo, nie pomyślał.

W wyniku nie przemyślanych i nierealnie zaplanowa­nych działań zaczepnych ostatnie wielkie zgrupowanie sił francuskich, Armia Chalońska, znalazło się w pułapce pod Sedanem, w obliczu przeciwnika mającego półtora - krotną przewagę w sile żywej i dwukrotną w sprzęcie artyleryjskim. Korzystając z tego, że armia Mac Mahona po przeprawie przez Mozę nie zniszczyła mostów, Pru­sacy przerzucili przez rzekę dwa korpusy na północ i cztery korpusy na południe od Sedanu, wysyłając je­dnocześnie na miasto od południowego zachodu 2 korpus bawarski. W ten sposób zarysował się tragiczny dla armii francuskiej finał operacji sedańskiej — okrążenie armii Mac Mahona.

1 września 1870 r. losy Armii Chalońskiej rozstrzyg­nęły się w bitwie pod Sedanem. Francuzi, stłoczeni na płaskowzgórzu Illy początkowo na obszarze 30 km2 ( 6 x 5 km), a w drugiej fazie bitwy na obszarze 8,75 km2

(3,5 X 2,5 km), byli masakrowani ogniem 780 dział pru­skich. Wysokie, jak na owe czasy, właściwości techniczne niemieckiego sprzętu artyleryjskiego pozwalały Prusa­kom swobodnie przestrzeliwać cały otoczony obszar. W ciągu pierwszych trzech godzin bitwy dowództwo Ar­mii Chalońskiej zmieniło się trzykrotnie, co jeszcze bar­dziej potęgowało chaos. Po kilku godzinach walki pierś­cień wojsk pruskich wspieranych silnym ogniem artyle­ryjskim zaczął się coraz bardziej zacieśniać. Podjęta przez otoczoną armię rozpaczliwa próba wyrwania z okrążenia; zakończyła się fiaskiem, Francuzi bowiem pod huraganowym ogniem dział ponosili olbrzymie stra­ty. Wieczorem Armia Chalońska przestała istnieć i Na­poleon III podpisał kapitulację.

Tak więc armia francuska została zniszczona w rezul­tacie dwustronnego oskrzydlenia oraz okrążenia i, po­dobnie jak w bitwie pod Kannami armia rzymska, ścieś­niona na małym obszarze utraciła możliwość skutecznej obrony. Te przypisywane później Moltkemu „drugie Kanny" pod Sedanem były jednak także w dużej mierze wynikiem błędów popełnionych przez nieudolne dowódz­two francuskie. Czyżby więc Schlieffen miał rację stwierdzając, że do powtórzenia bitwy pod Kannami z jednej strony konieczny był Hannibal (Moltke), z dru­giej zaś Terencjusz Warron (Mac Mahoń)? W każdym razie zbieżność jest zastanawiająca.

Schlieffen uznawał i propagował te same zasady dwu­stronnego manewru oskrzydlającego, które Hannibal wprowadził do historii sztuki wojennej. Teoretycy woj­skowi i historycy zastanawiali się, czy niemiecki feld­marszałek miał rację uznając możliwość oparcia bitew milionowych armii nowoczesnych na tych samych zasa­dach, którymi kierował się wódz niespełna pięćdziesięcio­tysięcznej armii, Hannibal? Czy podważyło logikę myśli Schlieffena to, że planując swoje operacje na frontach liczących setki kilometrów wzorował się na bitwie pod

Kannami, która rozwinęła się na froncie kilku kilome­trów? Jedni bronili Schlieffena, inni krytykowali9.

Opracowując plan wojny z Francją w 1914 r. Schlief­fen oparł go na schemacie Kann10. Spodziewając się, że wojska niemieckie napotkają siły francuskie na umoc­nionych pozycjach, które trudno będzie przełamać, wi­dział tylko jeden sposób skutecznego poprowadzenia działań bez zbytecznych strat, a mianowicie przez zwią­zanie przeciwnika na froncie od czoła za pomocą słabych sił, przy równoczesnym obejściu jego obu skrzydeł przez dwie potężne masy uderzeniowe: północną (1 i 2 armia), która miała przekroczyć Mozę pomiędzy Donchery i Ste- nay, oraz południową (4 i 5 armia), która miała przebić się przez Charmes i ruszyć na NeufchSteau. Dzięki dwu­stronnemu obejściu ze skrzydeł, plan ten miał przynieść powtórzenie Sedanu w nieporównanie większej skali.

Z czasem jednak okazało się, że francuskie lewe skrzy­dło sięga bardziej na północ, w związku z czym należało rozszerzyć strefę manewru oskrzydlającego, co naprowa­dziło Schlieffena na myśl oskrzydlenia Francuzów w wielkim natarciu przez Belgię i północną Francję. Wypracowując dalej swój plan feldmarszałek wzmacniał ciągle prawe skrzydło mające nacierać przez Belgię i na nim szukał rozstrzygnięcia11. W historiografii spotykamy się ze stwierdzeniem, że podstawą tego drugiego planu nie był już schemat Kann, lecz że zbudowany on został na schemacie bitwy pod Lutynią przez stworzenie sil­niejszego prawego skrzydła 12.

Mimo to, nie tylko w planach wojny, ale i w pro­wadzonych później działaniach szukano i dopatrywano się

9 Por. M o s s o r , op. cit., s . 3 , 3 4 ; R a z i n , op. cit., s. 371.10 Zob. C a m o n, Geneza niemieckiego planu wojny 1914 r.,

Warszawa 1923, s. 29.11 J. D ą b r o w s k i , Wielka wojna 1914-1918, Warszawa 1937.

s. 96-97.12 C a m o n , op. cit., s . 3 7 . 3 9 .

wzoru manewru kanneńskiego. Siły niemieckie na fron­cie zachodnim składały się z siedmiu armii skoncentro­wanych od granicy holenderskiej do Alzacji. Główną gru­pę uderzeniową tworzyły trzy armie (1—3). 1 armia, dowodzona przez generała-pułkownika Alexandra von Klucka, miała wykonać wielki manewr oskrzydlający z prawego skrzydła, natomiast zgrupowane na lewym skrzydle 6 i 7 armie miały związać siły prawego skrzy­dła francuskiego na kierunku Lotaryngii i w ten sposób przeszkodzić w przerzuceniu ich na północ13. Marsz i ma­newr armii von Klucka porównano z manewrem kan- neńskim Hannibala 14. Przypuszczano także, że gen. Karl von Bulów, któremu podporządkowano von Klucka, chciał siłami trzech armii prawoskrzydłowych (1—3) sto­czyć z armią belgijską bitwę według schematu Kann15.

W toku dalszych działań wojennych i posuwania się Niemców w głąb Francji, kiedy Francuzi podjęli pierwszą próbę zwrotu zaczepnego i ich 5 armia powstrzymała natarcie 2 armii niemieckiej nad rzeką Oise, gen. Biilow przejęty ideą manewru kanneńskiego, miał zamiar go zastosować wobec nieprzyjaciela16. Chciał mianowicie ze swoją 2 armią powstrzymać 5, armię francuską od czoła, a siłami 3 armii od wschodu i 1 armii od zachodu, dwu­stronnym manewrem oskrzydlającym wyjść na tyły wro­ga. Zamiar ten jednak nie powiódł się, ponieważ 5 armia francuska wobec zagrożenia przez przeważające siły nie­przyjaciela rozpoczęła odwrót.

Ale i w dalszym przebiegu wojny na zachodzie w 1914 r. teoretycy wojskowi widzieli naśladowanie bit­wy pod Kannami. Według tych opinii cofające się nad

13 C a m o n , Załamanie się niemieckiego planu wojny, Warszawa wa 1923, s. 15.

14Zob. E. V a l a r c h s , Cannes et la marche de von Klilcksur Paris, Paris 1929, s. 20—39.

15 C a m o n , op. cit., s . 1 8 .16 Tamże. s. 31.

Marne i poza nią lewoskrzydłowe armie francuskie, przy równoczesnym utrzymaniu się w rejonie Verdun 3 armii francuskiej, utworzyły pomiędzy Verdun a Paryżem wielki wklęsły łuk, jakby według schematu bitwy kan- neńskiej. Wówczas gen. Helmuth von Moltke, bratanek feldmarszałka, wydał armiom niemieckim dyrektywę wy­konania manewru opartego na schemacie antycznej bit­wy. 3, 4 i 5 armie niemieckie miały wykonać natarcie od czoła, zaś 2 i 6 armia — dwustronny manewr oskrzy­dlający od zachodu i wschodu17. Ale do realizacji tego planu nie doszło. Dowódca 1 armii niemieckiej, gen. Kluck, uważał, iż wytyczne Moltkego nie odpowiadały położeniu i aby odciąć lewe skrzydło francuskie od Pa­ryża, należało dojść co najmniej do Sekwany. Wszystkie te: zamiary spełzły jednak na niczym wobec ogólnego zwrotu zaczepnego armii francuskich, którego epilogiem była zorganizowana przez naczelnego dowódcę wojsk francuskich, marszałka Josepha Joffre'a, wielka bitwa nad Marną. Zakończyła się ona ostatecznie odwrotem Niemców spod Paryża, przesądzając w sensie niepomyśl­nym dla nich kampanię na zachodzie, a przez nią i w du­żej mierze losy całej I wojny światowej18.

W literaturze stwierdza się, że Niemcy stale zapatrzeni we wzorzec bitwy pod Kannami chcieli widzieć bitwę kanneńską również w koncepcji walki nad Marną marsz. Joffre'a. Gen. Kluck uważał za rzecz pewną, że francuska Kwatera Główna miała zamiar, w myśl zasad interesu­jącej nas bitwy antycznej, zgotować armiom niemieckim zupełne otoczenie. Ale wypowiadane były także poglądy, że bitwa nad Marną stanowi przykład bitwy typu na­poleońskiego i że marsz. Joffre nie miał zamiaru powta­rzać wzoru kanneńskiego19. Warto tutaj także przypom­

17 Tamże, s. 32.18 D ą b r o w s k i , op. cit., s. 127.19 C a m o n , op. cit., s. 32 i 37—38.

nieć, że losy wielkiej ofensywy niemieckiej na Paryż zostały przesądzone przez rewizję planu Schlieffena, któ­rej dokonał Moltke osłabiając prawe skrzydło, a wzmac­niając lewe. Konsekwencją tej zmiany była próba ma­newru oskrzydlającego nie na zachód, ale na wschód od Paryża pod groźbą francuskiego uderzenia skrzydłowego.

Wspomnieliśmy już, że do bitwy pod Kannami jako przykładu manewru, czy też sztuki dowodzenia, odwoły­wali się pisarze i teoretycy wojskowi po I wojnie świa­towej, a nawet i po drugiej. Przypominano ją jako ilu­strację zaczątków sztuki wojennej obok takich bitew, jak Maraton, Leuktry czy Mantinea, jako materiał niezbędny dla studiów pozwalających wyraźnie określić różnice po­między uznawanymi przez wielu teoretyków wojskowych niezmiennymi zasadami sztuki wojennej a sposobami ich realizacji20. Analizowano jej przebieg stawiając pytania badawcze i formułując oceny. Stwierdzano, że założenia bitwy pod Kannami uważać można, zarówno ze strony rzymskiej, jak i kartagińskiej, za wynik doświadczeń uzyskanych w bitwie nad Trebbią.

Polski pisarz i teoretyk wojskowy okresu międzywo­jennego, Stanisław Rola-Arciszewski, wysunął dwa pro­blemy wymagające jego zdaniem wyświetlenia: „Pierw­szy, jakich środków użył Hannibal, aby mając tak zna­cznie mniejsze siły, nie tylko otoczyć nieprzyjaciela, ale równocześnie powstrzymać jego potężne natarcie czoło­we? Drugi, w jaki sposób udało mu się, po dokonaniu osaczenia, uniemożliwić przerwanie pierścienia przez zwartą, skupioną masę nieprzyjacielską? 21 . Odpowiadając na te pytania stwierdził, że „Hannibal postanowił pod Kannami unicestwić powodzenie przeciwnika wykorzy­staniem przestrzeni, godząc się na zepchnięcie w tył swe­

20 R o l a - A r c i s z e w s k i , op. cit., s. 187.21 Tamże, s. 231.

go centrum 22. Geniusz Hannibala polegał, jego zdaniem, na tym, że „rozpędowi masy rzymskiej postanowił prze­ciwstawić początkowo słaby opór, który miał jednak sta­le wzrastać, niwecząc stopniowo jej ruch23

Była to koncepcja „elastycznego zderzaka". Ale zda­niem Roli-Arciszewskiego, który zresztą polemizował z poglądami Schlieffena, nie ugrupowanie, lecz przede wszystkim dowodzenie rzymskie poniosło pod Kannami klęskę. Falanga rzymska nie była dowodzona, lecz sta­nowiła bezduszną bryłę, podobną do kamienia młyńskie­go, puszczonego po stoku, którego odłamki oderwawszy się od całości, bezcelowo ginęły w przestrzeni. Już Del- briick stwierdził, że Kartagińczycy zwyciężyli pod Kan­nami dzięki korpusowi oficerskiemu, generałom i ofice­rom sztabowym, którzy umieli dowodzić swoimi oddzia­łami z taktycznego punktu widzenia, oraz dzięki Hanni­balowi, który potrafił całością sił pokierować w jednoli­tym działaniu24. Tak więc ogromny sukces Hannibal za­wdzięczał nie temu, że szczęśliwie trafił na Warrona, lecz wyższości swojej sztuki dowodzenia.

Do idei bitwy pod Kannami powracano przy prowadze­niu studiów porównawczych nad dwoma głównymi do­ktrynami wojennymi wykształtowanymi przed I wojną światową, a mianowicie francuską doktryną, której twór­cą był gen. Wilhelm Bonnal i niemiecką, której twórcą był Schlieffen. W literaturze pojawiły się określenia: „System Hannibala", „System Trebbia", „System Kan­

ny"25. Podkreślano, że aby móc uderzyć na Francję, nie­miecka myśl teoretyczno-wojskowa musiała znaleźć wyj­ście z impasu, do którego doprowadziło stosowanie syste­mu napoleońskiego przeciw systemowi napoleońskiemu. Do tego celu prowadziła tylko jedna droga, a mianowicie

22Tamże, s. 232.23 Tamże, s. 233.24D e l b r i i c k , op. Cii., s. 335.25R o l a - A r c i s z e w s k i . op cit., s. 315, 327 i 32!)

nawiązanie do systemu bitwy pod Kannami, pośrednio poprzez system bitwy nad Trebbią. Rola-Arciszewski stwierdził, że „badając genezę myśli kanneńskiej w nie­mieckich koncepcjach operacyjnych i taktycznych, trudno oprzeć się wrażeniu, że właśnie ten ostatni projekt, opie­rający się całkowicie na zaskoczeniu, był jednym z naj­ważniejszych, a może rozstrzygającym drogowskazem dla poszukującego wyjścia z trudnego położenia Schlieffena26 i że „droga, do której przywykł tradycyjnie Hannibal, a na którą konieczność skierowała Schlieffena, dawała przewagę zaskoczeniu, zapobiegając szybkością posunięć uchyleniu się przeciwnika spod ciosu27,

Bitwa pod Kannami stanowiła dla teoretyków wojsko­wych materiał do rozważań na temat manewru operacyj­nego oraz historycznego rozwoju jego czynników i uwa­runkowań W rozważaniach tych podkreślano, że Han­nibal umiał świetnie połączyć obydwa czynniki manewru, działające do jego czasów zwykle oddzielnie (czynnik okrążenia i skupionej siły), co uzasadnia uznanie go za twórcę właściwego manewru. „Umiał bowiem zastosować i wyzyskać wszystkie trzy składniki, których od ma­newru wymagamy: myśl kierowniczą, ruch i siłę 28.

Warto też zwrócić uwagę, że porównywano formy ma­newru Hannibala i Napoleona. W literaturze spotykamy pogląd, że spośród wszystkich wodzów świata starożyt­nego, Hannibal miał pozornie największe upodobanie do jednego sposobu bicia przeciwnika — przez manewr dwu­stronny29. Jednakże wykonywał to za każdym razem w sposób odmienny i umiał także dostosować się do doraźnych warunków i okoliczności bitwy. Zastanawiano się dlaczego Napoleon tak rzadko posługiwał się ma­newrem dwustronnym, chociaż w przypadku powodzenia

26 Tamże, s. 329, 331.27 M o s s o r , op. cit., s. 353.28 Tamże, s. 353.29 Tamże, s. 367.

dawał on o wiele lepsze rezultaty. Odpowiedź widziano w tym, że od czasów Kann zmienił się zupełnie charakter przeciwników. Napoleonowi ponadto brakło tego, czym Hannibal rozporządzał nad Trebbią i pod Kannami — stale przeważającej i szybkiej kawalerii. „Ani pod Lodi, ani pod Wagram, ani tym bardziej pod Wilnem nie można już było tak szybko i tak całkowicie opasać prze­ciwnika jak nad Trebbią czy pod Kannami, bo na to trzeba by całej armii konnej i bardzo dużo czasu, zwła­szcza że przeciwnik nie stał na miejscu, lecz był w ru­chu 30.

Reasumując to, co przedstawiliśmy powyżej, wpływ i wykorzystanie świadome czy podświadome osiągnięć sztuki wojennej z zamierzchłych czasów przez teorety­ków i praktyków wojskowych aż do XX wieku uznać trzeba za bezsporne. A że w procesie tym słynna staro­żytna bitwa pod Kannami zajęła miejsce szczególne, do­wodzi jej wyjątkowego znaczenia w historii wojen i sztu­ki wojennej. W całej ogromnej literaturze dotyczącej tego tematu, ani jeden z autorów nie próbował pomniej­szyć roli i znaczenia bitwy kanneńskiej oraz jej wpływu na dalsze losy świata starożytnego i na całą historię wojskową.

30 Tamże, s. 390.

ANEKSY

A n e k s 1

Fragmenty trzech podstawowych źródeł pisanych dotyczących bitwy pod Kannami w 216 r. p.n.e., a mianowicie przekazów Polibiusza, Liwiusza i Appiana.

P o l i b i u s z , Dzieje, t. I, ks. III, rozdz.107—117, przekład i oprać. S. Hammer,Wrocław 1957, s. 182-190.

Polibiusz z Megalopolis w Arkadii (2007—118? p.n.e.). Najwybitniejszy historyk grecki epoki hellenistycznej. W latach 169—168 był dowódcą jazdy (hipparch) Związku Achajskiego. W 168 r. po bitwie pod Pydną, wzięty wraz z innymi zakładnikami achajskimi do Italii, przebywał w Rzymie (167—150) jako wychowawca synów Emiliusza Paulusa, zwycięzcy spod Pydny. Z młodszym z nich, Publiuszem Scypionem Emilianusem, zaprzyjaźnił się i w charakterze doradcy wojskowego brał udział w jego wyprawach wojennych, między innymi przeciwko Karta­ginie (był świadkiem jej zburzenia w 146 r.). Poznał wówczas Hiszpanię, Galię, Afrykę oraz przeszedł drogą Hannibala przez Alpy. Był gorącym zwolennikiem Rzy­mian i ich ustroju. Polibiusz znany jest przede wszystkim jako autor Dziejów, pierwszej historii powszechnej, jed­nego z najważniejszych dzieł historycznych starożytności, głównego źródła do wojen punickich. Z 40 ksiąg, obejmu­jących lata 264—144 p.n.e. zachowały .się w całości i w wyciągach księgi 1—5. Wyciągi i fragmenty pozostałych ksiąg (prócz nie zachowanych ksiąg 17 i 40) między inny­mi dotyczą II i m wojny punickiej. Polibiusz przy bada­niu przyczyn i skutków wydarzeń zachował krytyczny stosunek do swoich źródeł, dbał o prawdę i obiektywne

oświetlenie taktów. Wartości tego dzieła zawdzięcza Poli- biusz drugie po Tukidydesie miejsce w historiografii greckiej.

„107. Otóż przez zimę i wiosnę zostały obie strony w swych obozach stojąc naprzeciw siebie. A kiedy już pora roku pozwalała zbierać zapasy z tegorocznych plonów, wywiódł Hannibal swe wojsko z obozu koło Gerunium. Uważając zaś za rzecz korzystną, żeby na wszelki sposób zmusić nieprzyjaciół do walki, zajął za­mek miasta zwanego Kanny. W nim bowiem nagroma­dzili Rzymianie zboże i resztę zapasów z okolicy Ka- nuzjum i stamtąd zawsze wedle potrzeby sprowadzali je do obozu. Wprawdzie miasto jeszcze przedtem zostało zburzone, lecz kiedy teraz nieprzyjaciel zajął zapasy wojenne i zamek, niemałe powstało zaniepokojenie wśród wojsk rzymskich. Nie tylko bowiem z powodu środków żywnościowych znaleźli się w kłopocie wskutek zajęcia wspomnianego miejsca, lecz także dlatego, że ono swym położeniem górowało nad okolicznym krajem. Posyłając więc raz po raz do Rzymu zapytywali, co należy uczynić; bo jeżeli raz zbliżą się do nieprzyjaciół, nie będą mogli walki uniknąć, skoro kraj jest pustoszony, a wszyscy sprzymierzeńcy chwiejni są w swych nastrojach. Senat zadecydował, żeby walczyć i wydać bitwę nieprzyjacio­łom. Gneuszowi więc i Markowi dał znać, żeby jeszcze zaczekali, a sam wysłał konsulów w pole. Oczy wszystkich zwrócone były ku Emiliuszowi i w nim pokładano naj­większe nadzieje, częściowo z powodu zacności, jakiej w ogóle dowiódł w życiu, częściowo dlatego, że przed niewielu laty, według powszechnej opinii, zarówno męż­nie, jak i skutecznie prowadził wojnę przeciw Ilirom. Postanowiono więe z ośmiu legionami stanąć do boju, co przedtem nigdy nie zdarzyło się u Rzymian, i to każdy legion miał liczyć około pięciu tysięcy ludzi prócz sprzy­mierzeńców. Mianowicie Rzymianie, jak już przedtem gdzieś powiedzieliśmy, zaciągają za każdym razem cztery

legiony. A legion obejmuje około czterech tysięcy pie­szych i dwustu jeźdźców. Jeżeli jednak większą przewi­duje się wojnę, to przydziela się każdemu legionowi około pięciu tysięcy pieszych i trzystu jeźdźców. Co do sprzymierzeńców, to liczba ich piechurów jest równa liczbie w rzymskich legionach, liczbę zaś jeźdźców z re­guły ustanawiają potrójną. Z tych sprzymierzeńców dają połowę wraz z dwoma legionami każdemu z konsulów, kiedy wysyłani są na wojnę. Przeważną część walk roz­strzygają pod wodzą jednego konsula dwa legiony oraz podana liczba sprzymierzeńców, a tylko rzadko używają wszystkich sił w jednym czasie i na jedną wojnę. Teraz jednak ogarnął ich taki lęk i niepokój o przyszłość, że nie tylko z czterema, lecz z ośmiu legionami na raz postanowili iść do boju.

108.Dlatego też upomnieli Emiliusza i jego kolegę, stawili im przed oczyma wielkość skutków, do­datnich albo ujemnych, jakie musiałyby wyniknąć z bit­wy, i wysłali ich z poleceniem, żeby w odpowiedniej chwili stoczyli rozstrzygającą bitwę w sposób chlubny i godny ojczyzny. Konsulowie po przybyciu do wojsk zebrali żołnierzy, oznajmili im wolę senatu i zachęcali ich w stosowny do okoliczności sposób, przy czym Lu­cjusz Emiliusz w swej przemowie dał wyraz własnemu uczuciu. Przeważnie jego mowa zdążała do tego, żeby usprawiedliwić świeżo poniesione klęski; bo ogół tak był nimi zalękniony, że potrzebował pociechy. Przeto usiło­wał wykazać, że można znaleźć nie tylko jedną albo drugą, lecz więcej przyczyn nieszczęśliwego wyniku po­przednich walk, podczas gdy teraz nie istnieje już żaden powód, żeby nie mieli zwyciężyć wrogów, o ile są mę­żami. Wówczas bowiem ani obaj wodzowie razem nigdy nie walczyli na czele swych legionów, ani nie mieli wojska wyćwiczonego, lecz świeżo zaciągnięte i nie obez­nane z wszelkim niebezpieczeństwem. A co najważniej­sze, do tego stopnia nie znali oni przedtem nieprzyjaciół,

że niemal wprzódy, zanim jeszcze widzieli swych prze­ciwników, stawali naprzeciw nich i wdawali się w roz­strzygające walki. »Ci bowiem, co ulegli nad rzeką Treb- bią, dopiero poprzedniego dnia przybyli z Sycylii i zarazo świcie nazajutrz ustawili się w szyku bojowym. A ci, co walczyli w Etrurii, nie tylko przedtem, lecz nawet w samej bitwie nie mogli widzieć nieprzyjaciela wskutek nie sprzyjającej pogody. Teraz zaś pod każdym względem ma się rzecz inaczej.

109.Najprzód bowiem my obaj tu jesteśmy nie tylko, aby sami dzielić z wami niebezpieczeństwa, lecz także konsulów z poprzedniego roku skłoniliśmy do pozostania i uczestnictwa w tych samych zapasach. A wy nie tylko widzieliście uzbrojenie, szyk bojowy, liczbę nieprzyjaciół, lecz spędzacie już drugi rok na co­dziennych prawie z nimi walkach. Skoro zatem wszystkie szczegóły przedstawiają się odmiennie niż w poprzednich bitwach, to naturalnie i wynik obecnej bitwy będzie odmienny. Wszak byłoby uderzające, a raczej wprost niemożliwe, żebyście w częściowych utarczkach, równi liczbą przy potyczkach z nieprzyjaciółmi, przeważnie byli górą, a wszyscy razem stanąwszy w szyku bojowym, więcej niż dwakroć tak silni, jak przeciwnicy, mieli po­nieść klęskę. Przeto mężowie, skoro wszystko pomaga nam do zwycięstwa, potrzeba tylko jednego warunku: waszej woli i gorliwości, do której dalej was zachęcać uważam nawet za rzecz wam ubliżającą. Zapewne dla takich, którzy za żołd u kogoś służą, albo którzy jako sprzymierzeńcy z obowiązku mają się bić za innych, dla ludzi, którym w samej walce grozi największe niebez­pieczeństwo, natomiast jej wynik jest im obojętny, ko­niecznym środkiem staje się zachęta; kogo zaś, jak was teraz, czeka walka nie w obronie innych, lecz o siebie samych, ojczyznę, żony i dzieci, i dla kogo skutki jej mają znacznie wyższą doniosłość niż chwilowe niebezpie­czeństwa, temu potrzebne jest tylko przypomnienie, nie

zachęta. Któż bowiem nie chciałby przede wszystkim zwyciężyć w boju, a gdyby to było niemożliwe, paść raczej w walce, niż żyjąc patrzeć na katowanie i zagładę najbliższych osób? Dlatego, mężowie, bez pomocy moich słów sami stawcie sobie przed oczyma różnicę tego, co nastąpi po klęsce, a co po zwycięstwie, i z tym przekona­niem idźcie w bój, że ojczyzna ryzykuje teraz nie same tylko legiony, lecz cały swój byt. Bo gdyby obecna rozgrywka niepomyślnie wypadła, to ojczyzna nie może już nic dodać do istniejącej siły bojowej, ażeby nad wrogami zdobyć przewagę. Wszak całą swą gorliwość i siłę złożyła w wasze ręce i w was pokłada całą nadzieję ratunku. Nie zawiedźcie jej teraz w tych nadziejach, lecz zwróćcie ojczyźnie należną jej podziękę i dowiedźcie całemu światu, że poprzednie klęski nie nastąpiły dla­tego, iż Rzymianie są gorszymi mężami niż Kartagińczy- cy, lecz z braku doświadczenia u tych, co wówczas wal­czyli, i z powodu chwilowych niekorzystnych okolicz­nością.

Skoro więc Lucjusz w tych i tym podobnych słowach upomniał żołnierzy, na razie ich odprawił.

110.Nazajutrz wyruszyli konsulowie i powiedli wojsko tam, gdzie, jak słyszeli, obozują nieprzyjaciele. Przybyto na miejsce w drugim dniu i założono obóz w odległości około pięćdziesięciu stadiów1 od nieprzyja­ciół. Otóż Lucjusz widząc dookoła równinne i bezdrzewne miejsca uważał, że nie należy staczać bitwy, bo nieprzy­jaciele mają przeważającą ilość jazdy, a raczej przy­ciągnąć ich i zwabić w takie okolice, gdzie walka przy­padnie głównie wojskom pieszym. Ponieważ jednak Ga- jusz z braku doświadczenia był przeciwnego zdania, wy­wiązał się między wodzami spór i niesnaski, co ze wszy­stkiego jest najniebezpieczniejsze. Wobec tego, że w naj­bliższym dniu komenda należała się Gajuszowi — gdyż

1 Stadion = 600 stóp = około 180 m.

według zwyczaju rzymskiego konsulowie codziennie zmieniają naczelne dowództwo — tenże zwinął obóz i ru­szył naprzód, chcąc zbliżyć się do nieprzyjaciół, mimo usilnych zaklinali i przeszkód ze strony Lucjusza. Han­nibal wyszedł na spotkanie wrogów z lekkozbrojnymi i jeźdźcami, napadł na maszerujących, uwikłał ich nie­postrzeżenie w walkę i wywołał wśród nich wielki zamęt. Rzymianie jednak wytrzymali pierwszy atak zasłaniając się oddziałem ciężkozbrojnych; potem nasłali na wroga włóczników i jeźdźców i wyszli zwycięsko z całej potycz­ki, gdyż Kartagińczycy nie mieli żadnej znaczniejszej rezerwy, zaś po stronie rzymskiej razem walczyły pewne kohorty legionowe połączone z lekkozbrojnymi. Na razie więc z nastaniem nocy rozstali się przeciwnicy, przy czym atak Kartagińczyków nie miał spodziewanego wy­niku. W następnym zaś dniu Lucjusz, który ani nie był zdecydowany .na walkę, ani nie mógł już bezpiecznie odprowadzić wojska, z dwiema tegoż częściami rozłożył się obozem nad rzeką Aufidus, która jedyna przepływa Apeniny (jest to nieprzerwane pasmo gór tworzące gra­nicę dla wszystkich wód w Italii, z których jedne zdążają do Morza Tyrreńskiego, drugie do Adriatyku; przez to pasmo gór płynąc, ma Aufidus swe źródła w okolicach Italii zwróconych ku Morzu Tyrreńskiemu, a uchodzi do Adriatyku), a trzeciej części wojska kazał rozbić obóz po drugiej stronie Aufidu w odległości około dziesięciu stadiów od własnego obozu licząc od miejsca przejścia ku wschodowi, a w nieco większej od obozu nieprzyja­ciół, chcąc tym oddziałem kryć picowników z przeciwleg­łego obozu, zagrozić zaś picownikom kartagińskim.

111.W tym samym czasie Hannibal widząc, że sytuacja wymaga walki i starcia się z nieprzyjaciółmi, a bojąc się, żeby wojsko nie popadło w popłoch wskutek poprzedniej klęski, uznał za potrzebną w danej chwili zachętę i zwołał żołnierzy na wiec. Gdy się zebrali, kazał wszystkim rozglądnąć się po okolicy i zapytał, co

korzystniejszego mogliby w obecnym czasie uprosić sobie u bogów, gdyby użyczono im prawa do tego, niż to, żeby górując znacznie jazdą nad nieprzyjaciółmi w takiej okolicy stoczyć rozstrzygającą bitwą. Skoro wszyscy przyjęli z uznaniem jego słowa, tak mówił dalej: »Przede wszystkim więc podziękujcie bogom (oni bowiem dopo­magając nam do zwycięstwa zaprowadzili wrogów do takiej okolicy), po wtóre nam, że zmusiliśmy nieprzyja­ciół do walki (bo nie mogą już jej uniknąć), i to da walki w okolicznościach, które wyraźnie dają nam prze­wagę. A zachęcać was teraz we wielu słowach, abyście byli odważni i gotowi do boju, nie wydaje mi się zgoła odpowiednią rzeczą. Bo kiedy jeszcze nie mieliście do­świadczenia w wojowaniu z Rzymianami, musiałem to czynić i mówiłem do was przytaczając wiele przykładów. Lecz odkąd w trzech po sobie następujących tak wielkich bitwach niewątpliwie zwyciężyliście Rzymian, jakaż mo­wa jeszcze mogłaby was natchnąć silniejszą odwagą niż same czyny? Zatem przez dotychczasowe walki zawład­nęliście krajem i jego dobrami, stosownie do naszych przyrzeczeń, przy czym we wszystkich wypowiedzianych do was słowach nie popełniliśmy kłamstwa; a obecny bój dotyczy miast i bogactw, które się w nich znajdują. Jeżeli w nim zwyciężycie, będziecie od razu panami całej Italii, a uwolnieni od teraźniejszych mozołów i posiada­jąc całe bogactwa Rzymian, zostaniecie dzięki tej bitwie przywódcami i władcami całej ziemi. Dlatego nie słów tu, lecz czynów potrzeba. Wszak z wolą bożą spodziewam się w rychłym czasie spełnić wam moje obietnice«.

Gdy po tych i tym podobnych słowach wojsko w żywy sposób wyraziło mu swe uznanie, pochwalił i powitał je­go zapał, a następnie je odprawił; niezwłocznie też rozbił obóz po tej stronie rzeki, gdzie stał większy obóz prze­ciwników.

112.W następnym dniu polecił wszystkim za­jąć się zbrojeniem i pielęgnacją ciała. A w dzień później

ustawił wojsko wzdłuż rzeki w szyku bojowym i było widoczne, że pragnie bić się z nieprzyjaciółmi. Lucjusz zaś, któremu nie podobała się okolica, a który przewi­dywał, że Kartagińczycy z powodu trudności dowozu żywności rychło będą zmuszeni do zmiany obozu, zacho­wywał się spokojnie, ubezpieczywszy oba obozy czatami. Hannibal czekał przez dłuższy czas, a gdy nikt nie wy­chodził przeciw niemu, resztę wojska z powrotem za­wiódł do obozu, Numidów zaś nasłał na tych ludzi, któ­rzy z mniejszego obozu przynosili wodę. Kiedy Numido- wie dopadli aż do samego wału i przeszkadzali w czerpa­niu wody, Gajusz jeszcze bardziej się rozsierdził, a także wojska ogarnął zapał do walki, tak że zwłokę z trudem znosiły. Wszak najprzykrzejszy dla wszystkich ludzi jest czas oczekiwania; a skoro raz poweźmie się decyzję, trze­ba się podjąć wycierpienia wszystkiego, cokolwiek uważa się za straszne.

Kiedy do Rzymu doszła wiadomość, że wojska obozują naprzeciw siebie i że każdego dnia odbywają się utarczki harcowników, miasto było pełne podniecenia i niepokoju, bo ogół obawiał się przyszłości, wskutek nieraz już przedtem doznanych klęsk, i zawczasu w swych przewi­dywaniach i myślach uprzytomniał sobie to, co wyniknie w razie zupełnej porażki. Wszystkie też rozpowszechnio­ne u nich przepowiednie mieli teraz wszyscy na ustach, a każda świątynia i każdy dom pełne były znaków i cu­dów; dlatego też modły, ofiary, błagania bogów i prośby zaległy miasto. Albowiem w chwilach niedoli okazują Rzymianie wielką gorliwość w zjednywaniu bogów i lu­dzi i w takich czasach nic nie uchodzi za nieprzystojne czy niegodne, co się spełnia w tym celu.

113.Skoro Gajusz w następnym dniu przejął naczelne dowództwo, kazał bezpośrednio po wschodzie słońca wyruszyć wojsku równocześnie z obu obozów. Mianowicie żołnierzy z większego obozu przeprowadził przez rzekę i ustawił zaraz w szyku bojowym, a innych

z drugiego dołączył do nich i uszykował w tej samej linii, zwracając całe wojsko frontem na południe. Otóż jeźdźców rzymskich umieścił nad samą rzeką na prawym skrzydle; piechotę zaś łącznie z nimi wyciągnął w tej samej prostej linii ustawiając manipuły gęściej niż przed­tem i nadając rotom znacznie większą głębokość, niż miał ją front. Jazdę sprzymierzeńców ustawił na lewym skrzy­dle, wreszcie lekkozbrojnym wskazał miejsce w pewnym odstępie przed całym wojskiem. Było zaś wraz ze sprzy­mierzeńcami około osiemdziesięciu tysięcy pieszych i nie­co więcej niż sześć tysięcy jeźdźców.

A Hannibal w tym samym czasie przeprowadził Balea- rów i kopijników przez rzekę i ustawił ich przed woj­skiem; skoro zaś resztę żołnierzy wywiódł z obozu i prze­prawił w dwóch miejscach przez rzekę, uszykował się naprzeciw nieprzyjaciół. Oto tuż przy rzece ustawił na lewym skrzydle iberyjskich i galickich jeźdźców naprze­ciw jazdy rzymskiej, najbliżej nich pieszych, to jest po­łowę ciężkozbrojnych Libijczyków, dalej Iberów i Galów, a obok nich drugą połowę Libijczyków; na prawym zaś skrzydle otrzymali miejsce numidyjscy jeźdźcy. Skoro wszystkie te wojska wyciągnął w jednej prostej linii, sam następnie ze stojącymi w środku oddziałami Iberów i Galów wysunął się naprzód, a reszcie kazał odpowiednio do tego z nimi się połączyć, tak że wytworzył półksię­życową wygiętą linię i zwęził szeregi tychże wojsk; za­miarem jego było, żeby rolę ich rezerwy w bitwie prze­jęli Libijczycy, a Iberowie i Galowie szli z nim na pierw­szy ogień.

114.Libijczycy mieli rzymskie uzbrojenie, bo Hannibal wszystkich zaopatrzył w rynsztunki wybrane z tych, które był złupił w poprzedniej bitwie. Tarcze Iberów i Galów były podobne, lecz miecze miały od­mienny wygląd. Albowiem iberyjskie niemniej skutecznie raniły przez zadanie sztychu jak i ciosu, a galicki miecz przydatny był tylko do zadania ciosu, i to z odległości.

Ponieważ zaś ich roty na przemian były ustawione, i Galowie byli nadzy, a Iberowie według ojczystego zwy­czaju nosili płócienne kaftany obramowane purpurą, więc przedstawiali widok zarówno niezwykły, jak i straszny. Ilość jazdy wynosiła u Kartagińczyków ogółem około dziesięciu tysięcy, piechoty z włączeniem Galów niewiele więcej niż czterdzieści tysięcy ludzi. U Rzymian dowodził prawym skrzydłem Emiliusz, lewym Gajusz, w środku Marek i Gneusz, konsulowie poprzedniego roku. U Kar­tagińczyków zajmował lewe skrzydło Hazdrubal, a prawe Hanno; w środku stał sam Hannibal mając przy sobie brata Magona. Ponieważ zaś rzymskie wojsko, jak wyżej powiedziałem, było zwrócone na południe, a kartagińskie na północ, przeto dla obu nieszkodliwy był wschód słoń­ca.

115.Pierwsze starcie nastąpiło wśród tych, co stali przed znakami; z początku walczyli sami lekkozbroj- ni z równym skutkiem, skoro jednak iberyjscy i galiccy jeźdźcy z lewego skrzydła zbliżyli się do Rzymian, roz­poczęli prawdziwą i barbarzyńską walkę: bo nie bili się prawidłowo odwracając się i znów zwracając ku nieprzy­jacielowi, lecz raz go dopadłszy zeskakiwali z koni wal­cząc i zwierając się mąż z mężem. A skoro kartagińscy jeźdźcy wzięli górę i przeważną część Rzymian, choć ci wszyscy bili się odważnie i dzielnie, w starciu wytłukli, resztę zaś gnali wzdłuż rzeki mordując i siekąc bez par­donu — wtedy to ciężkie wojska piesze zajmując miejsce lekkozbrojnych uderzyły na siebie. Otóż przez krótki czas szeregi Iberów i Galów dotrzymywały placu i dziel­nie walczyły z Rzymianami; potem jednak przytłaczane masą poczęły się chwiać i ustępować w tył, przez co rozwiązały szyk półksiężycowy. A manipuły rzymskie odważnie za nimi idąc łatwo przełamały szyk bojowy nieprzyjaciół, jako że Galowie tylko z rzadka byli usta­wieni, Rzymianie zaś w zwartych szeregach nadciągnęli od skrzydeł do środka i do miejsca walki. Mianowicie

nie równocześnie znalazły się w boju skrzydła Kartagiń- czyków i centrum, lecz najprzód centrum, ponieważ Ga­lowie ustawieni w formie półksiężyca znacznie wybiegali poza skrzydła, jako że sklepienie półksiężyca zwrócone było ku nieprzyjaciołom. Rzymianie zatem ścigali Galów, a wpadając w środek i w zachwianą pozycję nieprzyja­ciół tak daleko zapędzili się naprzód, że z obu stron ciężkozbrojni Libijczycy znaleźli się u ich boków. Z tych jedni, którzy byli na prawym skrzydle, zrobili zwrot w lewo i atakując z prawej strony zbliżyli się do nie­przyjaciół z boku. A ustawieni na lewym skrzydle zro­bili zwrot w prawo i w dodatku z lewej strony wkroczyli, przy czym same okoliczności wskazywały im, co mieli czynić. Z tego wynikło, stosownie do planu Hannibala, że Rzymianie przy ściganiu Galów zostali przez Libij­czyków wzięci w środek. Ci więc nie walczyli już w całej linii bojowej, lecz poszczególni i w poszczególnych ma- nipułach zwracając się przeciw nieprzyjaciołom, którzy nacierali na nich z boków.

116.Lucjusz, choć od początku stał na prawym skrzydle i przez jakiś czas uczestniczył w potyczce jeźdź­ców, mimo to jeszcze teraz był przy życiu. Chcąc jednak w myśl własnych słów zachęty wziąć udział w samych działaniach i widząc, że rozstrzygnięcie bitwy głównie zależy od wojsk pieszych, wjechał na koniu w środek ca­łego szyku bojowego i już to sam walczył wręcz i uderzał na nieprzyjaciół, już to upominał i zachęcał swych żoł­nierzy. To samo czynił Hannibal; bo i on stał od po­czątku na czele tej części swego wojska. A Numidzi, którzy z prawego skrzydła dopadli nieprzyjacielskich jeźdźców ustawionych na lewym skrzydle, ani nic wiel­kiego nie dokonali, ani nie ucierpieli dzięki osobliwej taktyce swej walki; jednak zmuszali nieprzyjaciół do bezczynności odciągając ich i nacierając ze wszystkich stron. Lecz kiedy wojsko Hazdrubala wysiekłszy jeźdź­ców nad rzeką, prócz całkiem małej garstki, z lewego

skrzydła przybyło Numidom na pomoc, wtedy jeźdźcy rzymskich sprzymierzeńców widząc z daleka jego pochód zrobili zwrot i wycofali się. Teraz Hazdrubal, jak się zdaje, postąpił sobie biegle i rozumnie. Widząc bowiem, że liczba Numidów jest wielka i że walczą oni najbar­dziej skutecznie i straszni są wobec takich, co raz poszli w rozsypkę, oddal uciekających Numidom i powiódł swo­ich tam, gdzie walczyły wojska piesze, pragnąc udzielić pomocy Libijczykom. Jakoż wpadłszy z tyłu na rzymskie legiony i z kolei atakując je swymi szwadronami równo­cześnie na wielu miejscach, wzmocnił odwagę Libijczy- ków, a Rzymian przejął strachem i osłabił ich ducha bo­jowego. Wtedy także stracił życie Lucjusz Emiliusz od­niósłszy ciężkie rany w zamęcie walki, mąż, który jak rzadko kto w ciągu całego życia i w ostatniej swej go­dzinie uczynił zadość wszystkim obowiązkom względem ojczyzny. Rzymianie zaś tak długo stawiali opór, póki bili się na peryferiach, zwracając się przeciw tym, co ich osaczyli. Lecz gdy dokoła walczący ciągle padali i w krótkim czasie ujęto ich w kleszcze, w końcu wszy­scy na miejscu polegli, wśród nich też Marek i Gneusz, konsulowie poprzedniego roku, którzy w tej walce oka­zali się dzielnymi i godnymi Rzymu mężami. Podczas gdy ci w boju znaleźli śmierć, Numidzi ścigając ucieka­jących jeźdźców większość z nich wytlukli, a niektórych obalili z koni.. Tylko niewielu zbiegło do Wenuzji, a wśród nich był też Gajusz Terencjusz, rzymski konsul, mąż, który haniebną obrał ucieczkę, a urząd swój sprawował na szkodę ojczyzny.

117.Otóż taki był wynik bitwy pod Kannami stoczonej między Rzymianami a Kartagińczykami, bitwy, w której zarówno po stronie zwycięzców, jak i pokona­nych brali udział najdzielniejsi mężowie. A świadcząo tym wyraźnie same fakty. Bo z sześciu tysięcy jeźdź­ców zbiegło siedemdziesięciu z Gajuszem do Wenuzji, a około trzystu ze sprzymierzeńców w rozsypce uszło

z życiem do swych miast. Z piechoty około dziesięciu tysięcy zostało pojmanych w bitwie, inni zaś poza polem bitwy. Z samej walki uciekły tylko może trzy tysiące do sąsiednich miast; cała reszta, około siedemdziesięciu ty­sięcy, poległa śmiercią walecznych. A Kartagińczykom zarówno teraz, jak i przedtem największe usługi w od­niesieniu zwycięstwa oddało mnóstwo jazdy. Jakoż wy­nika stąd nauka dla potomnych, że lepiej jest na wypa­dek wojny mieć tylko połowę piechoty, a zdecydowaną przewagę w jeździe, niż z siłami całkiem równymi nie­przyjacielskim stawać do boju. Z wojska Hannibala pa­dło około czterech tysięcy Galów, a Iberów i Libijczy- ków około tysiąca pięciuset i mniej więcej dwustu jeźdź­ców. Schwytani zaś żywcem Rzymianie znaleźli się poza polem walki z następującej przyczyny. Lucjusz pozosta­wił dziesięć tysięcy pieszych w swoim obozie, aby w ra­zie, gdyby Hannibal nie troszcząc się o własny obóz wy­ruszył z wszystkimi siłami, ci wpadli tam podczas bitwy i zagarnęli bagaż nieprzyjaciół; a gdyby tenże przeczuwa­jąc niebezpieczeństwo pozostawił znaczną załogę, to Rzy­mianie przeciw mniejszej sile toczyliby rozstrzygającą bitwę. Dostali się zaś do niewoli w taki sposób. Ponieważ Hannibal zostawił w obozie wystarczającą załogę, Rzy­mianie zaraz na początku bitwy stosownie do rozkazu przypuścili atak do obozu i obiegli pozostawionych tam Kartagińczyków. Ci z początku stawiali opór; kiedy zaś było już z nimi krucho, Hannibal rozstrzygnąwszy bitwę na wszystkich punktach pospieszył teraz im z pomocą, zmusił Rzymian do odwrotu i zamknął we własnym ich obozie; dwa tysiące z nich zgładził, a całą resztę żywcem dostał w swe ręce. Tak samo tych, co schronili się do warownych miejsc w okolicy, zmusili Numidzi do kapi­tulacji i sprowadzili jako jeńców do obozu około dwóch tysięcy z owych jeźdźców, którzy rzucili się do ucieczki".

Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. XXI—XXVII, przekład i opra­cowanie M. Brożek, Wrocław—Warszawa 1974, k. XXII, rozdz. 43-52, s. 109-118.

Tytus Liwiusz, urodził się w 59 r. p.n.e. w Patavium (dzisiejsza Padwa), zmarł w 17 r. n.e. Był największym obok Tacyta historykiem rzymskim i najwybitniejszym przedstawicielem prozy epoki augustowskiej. Napisał dzieło Ab urbe condita libri CXXXXII (142 księgi dzie­jów od założenia miasta), które objęło dzieje Rzymu od czasów legendarnych do roku 9 p.n.e. Z dzieła tego za­chowały się księgi 1—10 (obejmujące okres do 293 r. p.n.e.) oraz 21—45 (obejmujące lata 218—108 p.n.e., to znaczy od wybuchu II wojny punickiej do zwycięstwa Emiliusza Paulusa nad Macedonią w bitwie pod Pydną) i fragmenty. Liwiusz nie prowadził samodzielnych badań i w dziele tym oparł się na opracowaniach wcześniejszych pisarzy, zwłaszcza młodszych annalistów. Posiadał wielki talent pisarski. Był doskonałym narratorem, a fakty hi­storyczne ujmował w sposób dramatyczny. Liwiusz nie był jednak krytyczny wobec źródeł, z których korzystał, stąd jego praca zawiera wiele błędów i nie oddaje cało­kształtu historii Rzymu. Mimo to dzieło Liwiusza stało się popularne i zyskało wielki rozgłos już za życia autora, będąc źródłem informacji i wzorem dla wielu jego na­stępców.

„PRZEMARSZ WOJSK POD KANNY"

43. Hannibal widząc, że wśród Rzymian naro­biło się raczej tylko bezplanowego ruchu, ale do osta­tecznej nierozwagi nie dali się porwać, z niczym — bo podstęp wykryto — wrócił do obozu.

Tu nie mógł pozostać już zbyt długo, bo me miał żyw­ności. Każdy więc dzień rodził nowe plany nie tylko wśród żołnierzy tworzących mieszaninę różnych ludów, lecz także w umyśle samego wodza. Najpierw zaczęto szemrać, potem otwarcie wołać i żądać należnego żołdu, skarżyć się na przydziały zboża, a w końcu na głód,i szła pogłoska, że żołnierze najemni, zwłaszcza hiszpań­scy, powzięli plan przejścia do przeciwnika. Sam Hanni­bal podobno nieraz myślał o ucieczce do Galii; zostawić miał całą piechotę i puścić się w drogę z samą jazdą.

Wobec takich nastrojów i planów w obozie postanowił przenieść się stamtąd w cieplejszą okolicę Apulii, gdzie by plony dojrzewały wcześniej. A chciał też przez odda­lenie się od nieprzyjaciela utrudnić pochopniejszym lu­dziom przechodzenie na jego stronę. Wyruszył więc nocą wznieciwszy, podobnie jak poprzednio, ogniska i zosta­wiwszy dla pozoru kilka stojących namiotów, żeby strach przed zasadzką tak samo jak przedtem zatrzymał Rzy­mian na miejscu. Ale gdy przez tegoż Lukańczyka Sta- tyliusza zbadano wszystko z tamtej strony obozu i za górami i odebrano meldunek, że widziano kolumnę nie­przyjacielską w marszu, zaraz zaczęto się tu naradzać nad podjęciem pościgu. Z konsulów każdy był tego sa­mego, co przedtem, zdania. Ale do zdania Warrona przy­łączali się prawie wszyscy, za zdaniem Paulusa nie opo­wiadał się nikt, oprócz konsula poprzedniego roku, Ser- wiliusza.

Opinia silniejszej strony przeważyła i wyruszono w drogę. A los pchał ich pod mające zasłynąć klęską Rzy­mian Kanny.

Hannibal bowiem rozłożył się obozem w pobliżu tej właśnie miejscowości, od strony wiatru Wolturnu, który po suchych od gorąca równinach niesie całe chmury ku­rzu. To położenie było nie tylko dla samego obozu ko­rzystne, ale miało okazać się ono także przy ustawianiu szyku bojowego zbawienne: Punijczycy odwróceni od

wiatru, wiejącego na nich tylko z tyłu, mieli walczyć przeciw wrogowi oślepianemu sypiącym mu w twarz kurzem.

BITWA POD KANNAMI

44.Konsulowie zbadawszy dobrze drogi szli za Punijczykiem i przybyli pod Kanny. Tu mieli wroga na oku. Obwarowali się w dwu obozach, w tej samej od­ległości co pod Gereonium, i z tym samym podziałem wojsk. Koło obozów jednej i drugiej strony płynęła rzeka Aufidus. Ta dawała chodzącym po wodę wygodny dla jednych i drugich do siebie dostęp, jednakże nie bez walki. Z mniejszego jednak obozu, leżącego po drugiej stronie Aufidu, Rzymianie mieli większą swobodę zao­patrywania się w wodę, ponieważ ten brzeg nie miał żadnej załogi nieprzyjacielskiej.

Hannibal uzyskawszy widoki na to, że na terenie jakby z natury stworzonym do walki konnej — a w tej właśnie kategorii sił był niezwyciężony — konsulowie dadzą oka­zję do bitwy, ustawił wojsko w szyku bojowym i drażnił przeciwnika harcami Numidów. Tutaj jednak znowu obóz rzymski rozdzierać zaczęła niesforność żołnierzy i nie­zgoda między konsulami. Paulus wyrzucał Warronowi brak rozwagi, jak u Semproniusza i Flaminiusza, Warron Paulusowi wyborny dla tchórzliwych i gnuśnych wodzów wzór Fabiusza. Ten wzywał przy tym bogów i ludzi na świadków, że nie ma w tym żadnej jego winy, jeżeli Hannibal praktycznie już niemal zajął Italię, bo krępuje go i unieruchamia kolega, a żołnierzom pełnym gniewui pragnącym walki zabiera się z rąk miecz i broń, tam­ten zaś twierdził, że gdyby legiony rzucone i wydane na łup nierozważnej i nieprzezornej walki spotkało coś złe­

go, to on wolny od wszelkiej winy musi jednak ponosić konsekwencje każdego jej wyniku: »Niech więc kolega baczy, żeby ci, co mają pochopny i nieodpowiedzialny ję­zyk, mieli także w bitwie równie silne ramię«.

45.Tak tracono czas raczej na sporach niż na naradzie, a tymczasem Hannibal z szyku bojowego, który trzymał do późnego dnia pod bronią, wycofał wszystkie wojska do obozu, oprócz Numidów. Tych wysłał na dru­gą stronę rzeki, by tam napadali na idących po wodę Rzymian z mniejszego obozu. Bezładny ich tłum, zaled­wie podszedł do brzegu, Numidzi przepędzili krzykiemi wrzawą i zapuścili się nawet na stojący pod wałem po­sterunek straży, docierając niemal pod bramy obozu. To już wydało się tak oburzające, żeby nawet obóz był za­grożony przez napastliwe oddziały posiłkowe, że tylko ten jeden powód wstrzymał Rzymian od natychmiasto­wego przekroczenia rzeki i wystąpienia do walki w szyku bojowym, że główne dowództwo spoczywało tego dnia w rękach Paulusa.

Ale najbliższego dnia los oddał dowództwo Warreno­wi. Ten nie pytając kolegi o zdanie wystawił chorągiew do boju i wojska uzbrojone przeprowadził na drugą stro­nę rzeki. Za nim poszedł i Paulus. Bo mógł nie pochwa­lać planu kolegi, ale nie mógł odmówić mu pomocy. Przekroczywszy rzekę dołączyli do swych wojsk także te\siły, które mieli w małym obozie, i tak ustawili szyk bojowy: na prawym skrzydle, to jest bliższym rzeki, umieszczono konnicę rzymską, następnie piechotę, lewe skrzydło całkiem na zewnątrz zajęła jazda sprzymierzeń­ców rzymskich, a po jej wewnętrznej stronie stanęła sprzymierzeńcza piechota, stykając się w środku z pie­chotą legionową. Linię przedfrontową utworzono ze strzelców i reszty lekkozbrojnych wojsk posiłkowych. Konsulowie zajęli stanowiska na skrzydłach, na lewym Warron, na prawym Paulus. Geminusowi Serwiliuszowi powierzono opiekę nad środkową częścią frontu.

46. Hannibal z brzaskiem dnia wysłał naprzód Balearów i resztę lekkozbrojnych i tak przekroczył rzekę, że w jakiej kolejności przeprowadzał wojska, w takiej ustawiał je w szyku: jazdę gallicką i hiszpańską blisko brzegu, na lewym skrzydle, naprzeciw konnicy rzym­skiej; prawe skrzydło wyznaczył konnicy numidyjskiej; środek linii wypełnił siłami pieszymi, tak że po obu stro­nach stanęli Afrykanie, a w środku między nimi Gallo­wie i Hiszpanie.

Szeregi afrykańskie można było brać za wojsko rzym­skie: tak byli uzbrojeni bronią zdobytą nad Trebbią. przeważnie jednak nad Jeziorem Trazymeńskim. Gallo­wie i Hiszpanie mieli tarcze prawie tego samego kształtu, różne natomiast co do wielkości i kształtu miecze: Gal­lowie bardzo długie i bez ostrego zakończenia, Hiszpanie, przywykli atakować przeciwnika raczej pchnięciem niż cięciem, krótkie, obrotne i z ostrym szpicem. Ci ludzie też wyróżniali się wśród innych postawą i budzili strach tak swą wielkością, jak wyglądem. Gallowie powyżej pęp­ka byli nadzy. Hiszpanie stali w lnianych, purpurą ob­szytych tunikach, dziwną lśniących bielą.

Liczba wszystkiej piechoty stojącej w szyku wynosiła tu czterdzieści tysięcy, konnicy dziesięć tysięcy. Jako wodzowie stanęli: na lewym skrzydle Hazdrubal, na pra­wym Maharbal, środek frontu objął sam Hannibal z bra­tem swym Magonem.

Słońce — czy to dlatego, że świadomie tak się ustawili, czy że przypadkiem tak właśnie stanęli — świeciło jed­nym i drugim bardzo wygodnie z boku. Rzymianie zwró­ceni byli frontem na południe, Punijczycy ku północy. Wiatr, zwany przez miejscową ludność Wolturnem, ze­rwał się w kierunku Rzymian i miotąc silnie w twarz kurzem odbierał im widok.

47. Wzniesiono okrzyk bojowy, wojska posił­kowe podbiegły naprzód i najpierw stoczyli walkę lek- kozbrojni.

Potem lewe skrzydło, gallicko-hiszpańskie, zderzyło się z prawym skrzydłem rzymskim, ale w sposób zupełnie niewłaściwy walce konnej: trzeba było walczyć frontem do frontu, bo nie zostawiono z boku żadnego miejsca do swobodnego poruszania się, skoro z jednej strony zamy­kała ich rzeka, z drugiej kolumna piechoty. Musiano na­pierać na siebie wprost, konie stały w miejscu, potem zbiły się w masę, człowiek obejmował człowieka i ściągał z konia. I tak walka toczyła się już w dużej części pieszo. Walczono jednak raczej zacięcie niż długo. Rzymska jaz­da odparta podała tyły.

Pod koniec tej bitwy konnej zaczęła walczyć piechota. Walka była z początku wyrównana co do sił i męstwa, jak długo stały w miejscu zwarte szeregi Gallów i Hisz­panów. W końcu jednak Rzymianie, po długim kilka­krotnym nacieraniu skośnym frontem i zagęszczonymi szeregami uderzyli w klin przeciwnika zbyt cienki i dla­tego mało wytrzymały, wystający naprzód z reszty linii bojowej. Odrzucili go, a potem na cofających się w po­płochu zaczęli nastawać i jednym ciągiem prąc naprzód za uciekającą na oślep kolumną najpierw zapędzili się w środek szyku bojowego przeciwnika, a w końcu, nie napotykając oporu, posunęli się aż do stojących w od­wodzie sił afrykańskich. Te stały na cofniętych w tył obu bokach piechoty, gdyż środek linii, gdzie ustawiono Gallów i Hiszpanów, wystawał klinem znacznie naprzód. Ten właśnie klin odepchnięty najpierw zrównał się z linią swego frontu, a potem cofając się poza nią utworzył w środku nawet wgłębienie. A wtedy Afrykańczycy do­konali oskrzydlenia i gdy Rzymianie wpadli nieostrożnie w ich środek, wzięli ich między siebie, po. czym wydłu­żywszy skrzydła zamknęli ich także od tyłu. Teraz Rzy­mianie, nie kończąc na tym, że załatwili się z jedną bit­wą, porzucili Gallów i Hiszpanów pobitych w ucieczce i zabrali się do nowej bitwy z Afrykańczykami. Ale bit­wy nie tylko przez to nierównej, że zamknięci mieli wal­

czyć z otaczającymi ich w koło, ale także dlatego, że zmęczeni bili się ze świeżymi i krzepkimi siłami prze­ciwnika.

48. Tymczasem już i na lewym skrzydle rzym­skim, gdzie stała konnica sprzymierzeńcza przeciw Nu- midom, stoczono bitwę. Najpierw ospałą i zaczętą od punickiego podstępu. Około pięciuset Numidów miało, oprócz zwykłej broni i pocisków, ukryte pod pancerzami miecze. Ci udając zbiegów i trzymając tarcze za plecami podbiegli od swoich do przeciwnika i nagle zeskoczywszy z koni porzucili przed nim tarcze i pociski. Wzięto ich w środek szeregów, odprowadzono na tyły i tam kazano im siedzieć. A oni, póki bitwa się rozkręcała, siedzieli spokojnie. Kiedy jednak walka zajęła już w zupełności uwagę i oczy wszystkich, porwali tarcze, leżące wszędzie między stosami zabitych, i zaatakowali szeregi rzymskie z tyłu, tnąc je w plecy, siekąc po nogach. W ten sposób narobili dużo zniszczenia i znacznie powiększyli przera­żenie i zamieszanie. I kiedy tak tu panowała już trwoga i ucieczka, tam, choć w sytuacji beznadziejnej, uporczywa trwała jeszcze walka, Hazdrubal, który z tej strony kie­rował walką, usunął ze środka szyku Numidów, bo wal­ka ich z przeciwnikiem, gdy do nich zwrócił się przodem, była słaba, i wysłał ich na ściganie uciekających na wszystkie strony, a jazdę hiszpańsko-gallicką dołączył do Afrykańczyków, zmęczonych już więcej rzezią niż walką.

49. Na drugim końcu linii bojowej Paulus, choć od razu na początku bitwy został ciężko raniony pociskiem z procy, kilkakrotnie jednak ze zwartym szy­kiem stawiał czoła Hannibalowi i wznowił walkę na wielu odcinkach. Osłaniali go jeźdźcy rzymscy, którzy w końcu, gdy konsulowi brakowało już sił do kierowania koniem, sami także konie odstawili. Wtedy to Hannibal, gdy mu ktoś zameldował, że konsul kazał jeźdźcom zsiąść z koni do walki pieszej, miał powiedzieć: »Lepiej, żeby ich jesz­cze związać kazał i tak mi ich wydał«,

Walka jeźdźców w roli piechoty była taka, na jaką pozwalało już niewątpliwie zwycięstwo wroga: pokonani woleli na miejscu ginąć niż ratować się ucieczką, a zwy­cięzcy rozwścieczeni tym opóźnianiem ich zwycięstwa, mordowali tych, których nie mogli rozbić. Rozbili ich jednak, gdy już niewielu pozostało przy życiu zupełnie wycieńczonych od wysiłku i ran. Wszyscy poszli w roz­sypkę i kto mógł, wracał z powrotem do konia i uciekał.

Wtedy to trybun ludowy Gneusz Lentulus przejeżdża­jąc na koniu zobaczył siedzącego na kamieniu i krwią broczącego konsula: »Lucjuszu Emiliuszu — zawołał — tyś jeden wolny od winy tej klęski dzisiejszej i bogowie winni spojrzeć za to łaskawym na ciebie okiem: bierz tego konia, póki sam jeszcze masz trochę sił i ja przy tobie mogę cię nań podnieść i osłonić. Nie rób tego, by tę bitwę miała okryć żałobą jeszcze śmierć konsula. Bez tego dość jest łez i smutku!«.

Na to jednak konsul: »Bohaterski jesteś Gneuszu Kor­neliuszu! Ale uważaj, żebyś nie tracił czasu na próżno litując się nade mną; bo masz tylko moment do tego, by ujść z rąk wroga. Idź i powiedz z urzędu senatowi, żeby zabezpieczył miasto Rzym i wzmocnił je załogami, zanim zjawi się pod nim zwycięski wróg. Prywatnie powiedz Kwintusowi Fabiuszowi, że Lucjusz Emiliusz do końca życia pamiętał o jego przestrogach i z tym umiera. Po­zwól mi wyzionąć ducha wśród leżących tu pokotem moich żołnierzy, żebym ani jako obwiniony nie był po­zwany do odpowiedzialności po konsulacie, ani nie musiał winić kolegi i oskarżaniem jego osłaniać własną niewin­ność«.

Na tej rozmowie zastał ich najpierw tłum uciekających obywateli, a za nimi nieprzyjaciel. Ten nie wiedząc, że to konsul, zasypał go pociskami, a Lentulusa wśród tego popłochu koń poniósł dalej.

Potem już wszędzie tłumnie uciekano. Siedem tysięcy ludzi schroniło się do mniejszego obozu, dziesięć tysięcy

do większego. Około dwóch tysięcy uszło do samej miej­scowości Kanny. Tu od razu zostali otoczeni przez Kar- talona i jego jeźdźców, bo miejscowości tej nie osłaniały żadne obwarowania.

Drugi konsul, czy to przypadkiem, czy z rozmysłu, nie włączył się do żadnej kolumny uciekających, lecz z mniej więcej pięćdziesięciu konnymi uszedł do Wenuzji.

Zabitych podają czterdzieści pięć tysięcy pięciuset lu­dzi piechoty, dwa tysiące siedmiuset jazdy, w tym prawio równą część obywateli i sprzymierzeńców. Między in­nymi zginęli obaj konsularni kwestorowie, Lucjusz Aty- liusz i Lucjusz Furiusz Bibakulus, dwudziestu dziewięciu trybunów wojskowych, szereg byłych konsulów, pretorów i edylów — wśród nich wymieniają Gneusza Serwiliusza Geminusa i Marka Minicjusza, który poprzedniego roku był dowódcą jazdy, a kilka lat przedtem konsulem — poza tym osiemdziesięciu już to senatorów, już to mają­cych za sobą takie urzędy, że powinni byli zostać wy­brani do senatu w chwili, gdy dobrowolnie zgłosili się do legionów jako żołnierze. Do niewoli dostało się w tej bitwie trzy tysiące piechoty, tak piszą, i tysiąc pięciuset jeźdźców.

50.Oto bitwa pod Kannami, rozgłosem swoim dorównująca klęsce nad Allią. W ogóle zaś, o ile w bez­pośrednio po niej idących zdarzeniach mniej dotkliwą, ponieważ wróg się ociągał, o tyle straszniejsza i hanieb­niejsza przez wymordowanie wojska. Bitwa nad Allią wydała na łup nieprzyjaciela miasto, ale nie zgubiła woj­ska. Pod Kannami za uchodzącym konsulem szło zaled­wie pięćdziesięciu ludzi, za umierającym poszło do grobu całe jego wojsko.

PO BITWIE POD KANNAMI

Ponieważ w obu obozach tłum na wpół uzbrojony po­zostawał bez wodza, ci z większego obozu posłali do mniejszego — w nocy, gdy nieprzyjaciel znużony trudem walki, a potem radosnym ucztowaniem leżał pogrążony we śnie — gońca z propozycją, żeby przeszli do ich obozu i jedną z nimi kolumną poszli do Kanuzjum.

Plan ten jedni całkowicie odrzucali: »Dlaczego tamci mówili — którzy ich wzywają do siebie, sami do nich nie przyjdą, skoro tak samo oni mogliby przyłączyć się do nich? Oczywiście dlatego, że wszystko pośrodku pełne jest wroga i na takie niebezpieczeństwo wolą narazić drugich niż siebie«. Innym nie tyle plan się nie podobał, ile raczej brakowało odwagi.

Wtedy to trybun wojskowy Publiusz Semproniusz Tu- ditanus powiedział: »Wolicie więc, żeby was wziął do niewoli najbardziej nienasycony i najokrutniejszy wróg? Wolicie, żeby oszacowano wasze głowy i dla ustalenia ceny pytano was, czyś ty obywatel rzymski czy sprzy­mierzeniec latyński, i żeby inny szukał dla siebie chwały z poniżenia i nieszczęścia każdego z was? Nie chce z was tego żaden, bo przecież jesteście współobywatelami kon­sula Lucjusza Emiliusza, który wolał zaszczytnie zginąć niż żyć w niesławie, i tyle bohaterskich towarzyszy bro­ni, którzy stosami leżą wokół niego. Zanim więc zaskoczy nas dzień i osaczą silniejsze zastępy wroga, przebijmy się przez tych, którzy hałasują pod bramami bez ładu i skła­du. Żelazem i odwagą da się utorować drogę nawet przez zwarte szeregi nieprzyjaciela. Klinem w każdym razie roztrącisz tę rozluźnioną i rozprzęgłą zaporę, jakby ci na drodze nic nie stało. Za mną więc, kto i siebie rato­wać pragnie, i rzeczpospolitą!«

Po tych słowach dobył miecza, uformował klin i zaczął się przedzierać przez środek wroga. A ponieważ Numidzi miotali pociskami w ich prawy, odsłonięty bok, przerzu­

cono tarcze na prawe ramię i tak do sześciuset ludzi przedarło się do większego obozu, a stąd od razu dołą­czywszy się do innej, wielkiej kolumny dotarli cało do Kanuzjum.

U pokonanych więc takie podjęto kroki, więcej pod impulsem odwagi, jaką każdemu dawała jego natura czy przypadek niż z rozwagi ich samych albo czyjegokolwiek rozkazu.

51.Wśród zwycięzców zaś wszyscy z otoczenia Hannibala gratulowali mu i radzili, by po uporaniu się z tak wielką bitwą resztę dnia i najbliższą noc poświęcił na spoczynek, zarówno własny, jak i utrudzonych żoł­nierzy. Ale dowódca jazdy Maharbal uważał, że nie na­leży ani chwili ustawać, i mówił: »Przeciwnie! Chcesz wiedzieć, coś przez tę bitwę osiągnął? Za pięć dni możesz ucztować na Kapitolu. Chodź za mną! Ja z konnicą po­pędzę przodem, żeby się prędzej dowiedzieli, żeś przybył, niż że masz przybyć!«

Hannibalowi jednak wydało się to zbyt radosne i nie mogło mu się to tak od razu w głowie pomieścić. Po­wiedział więc, że chwali gotowość Maharbala, ale do roz­ważenia tego planu potrzebuje czasu. Na to Maharbal: »Nie wszystko, zaiste, bogowie dali jednemu: zwyciężać umiesz, Hannibalu, zwycięstwa wyzyskać nie umiesz«.

Panuje też głęboka wiara, że zwłoka tego dnia urato­wała Rzym i jego panowanie".

A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzym­ska, t. I, przekład i oprać. L. Piotrowicz 2, Wrocław 1957, ks. VII, Wojna Hannibal- ska, rozdz. 17—26, s. 105—110.

Appian był Grekiem z Aleksandrii, żyjącym w II wie­ku n.e., który otrzymał obywatelstwo rzymskie, godność

2 Według Piotrowicza opis bitwy pod Kannami, jaki dał Appian, „odbiegający zupełnie od trzeźwej i rzeczowej relacji Polibiu-

ekwity i stanowisko prokuratora cesarskiego w Egipcie W starszym wieku napisał dzieło Historia rzymska, obej­mujące okres od założenia Rzymu do czasów mu współ­czesnych, to znaczy do panowania cesarza Trajana. Z 24 ksiąg tego dzieła zachowały się w całości księgi: 6—7 oraz 11—17, natomiast księgi 1, 5, 8 i 9 zachowały się we fragmentach, reszta zaginęła. Appian zastosował w swoim dziele układ topograficzno-etnograficzny, opisu­jąc dzieje poszczególnych prowincji rzymskich bądź lu­dów. Historia rzymska jest dziełem o charakterze kompi- lacyjnym, opartym na pracach wcześniejszych annalistów i historyków rzymskich oraz pracach nieznanych pisa­rzy. Zawiera ona wiele błędów, zaś autor w ocenie fak­tów przyjmuje rzymski punkt widzenia. Pomimo tego dzieło Appiana jest ważnym źródłem historycznym.

„17. Tak było zatem z Hannibalem. Rzymianie zaś nie mogli przeboleć ogromnej klęski Flaminiusza i Centeniusza, jak też nie umieli się pogodzić z niespo­dziewanymi a częstymi niepowodzeniami uważając je za niegodne siebie; nie do zniesienia była zaś dla nich myśl, że wojna toczy się na obszarze ich własnego kraju. Prze­jęci goryczą zaciągnęli przeciw Hannibalowi cztery le­giony żołnierzy z rzymskich obywateli i zewsząd ściągali do Japygii sprzymierzeńców. Konsulami wybrali Lucju­sza Emiliusza, kierując się względem na jego sławę wo­jenną, którą zdobył sobie w wojnie z Ilirami, i — ze względu na umiejętności zjednywania sobie łask ludu — Terencjusza Warrona, który powodowany właściwą sobie chełpliwością robił im wielkie obietnice. Gdy wyjeżdżali, odprowadzili ich do bram i prosili, by wojnę rozstrzyg­nęli w polu i nie pozwolili, aby się miasto wyczerpywało przez jej przewlekanie, nieustanną służbę wojskową, da­niny, głód i leżenie odłogiem narażonej na pustoszenie

sza, jest historycznie bezwartościowy, zob. A p p i a n , op. cit., s. 107, przypis 40.

ziemi. Konsulowie połączywszy się z wojskami stojącymi w Japygii, rozporządzając ogółem 70 000 piechoty i 6000 jazdy, stanęli obozem koło pewnej miejscowości noszącej nazwę Kanny. Naprzeciw nich rozłożył się obozem także Hannibal. Z natury swej rozmiłowany w wojnie i nigdy nie znoszący bezczynności, tym chętniej wówczas Hanni­bal wyprowadzał swe wojsko raz po raz do boju, że do­kuczał mu już brak środków żywności, tak iż się obawiał, by najemnicy jego nie przeszli na stronę nieprzyjaciół z powodu niewypłacania im żołdu, albo też nie rozpro­szyli się celem gromadzenia żywności. Z tego powodu właśnie wyzywał nieprzyjaciół do walki.

18.Zdania konsulów były podzielone. Emiliusz uważał, że należy przez zwlekanie wyniszczać Hannibala, który nie będzie mógł się długo opierać z powodu braku żywności, a nie zapuszczać się w walkę z wodzem i woj­skiem wyćwiczonym w wojnach i to zwycięskich. Teren- cjusz natomiast, jak zawsze zabiegając o względy ludu, był za tym, by pamiętać, co im lud zlecił przy wymarszu z miasta, i szybko przyjąć rozstrzygającą bitwę. Za zda­niem Emiliusza oświadczył się Serwiliusz, który był ubiegłego roku konsulem, a jeszcze był obecny, po stronie zaś Terencjusza wypowiedzieli się wszyscy członkowie senatu oraz tak zwani rycerze, którzy dowodzili woj­skiem.

Kiedy pierwsi upierali się jeszcze przy swoim zdaniu, Hannibal, który napadł na oddziały rzymskie zbierające paszę, czy też drzewo, udał, że poniósł porażkę i około ostatniej straży nocnej poruszył całe wojsko, jak gdyby miał się stąd wycofać. Na widok tego Terencjusz wypro­wadził w pole swe wojsko, by ścigać uciekającego jakoby Hannibala, mimo że Emiliusz i tym razem mu się sprze­ciwił. Kiedy go nie przekonał, zarządził Emiliusz na włas­ną rękę auspicja, jak to jest zwyczajem u Rzymian, i maszerującemu już Terencjuszowi posłał zawiadomienie, że wróżby na ten dzień są niepomyślne. Terencjusz za­

wrócił wówczas obawiając się przeciwstawiać wróżbom, ale w oczach wojska rwał sobie włosy i gorzko się skar­żył, że przez zawiść towarzysza władzy traci zwycięstwo; a tłum żołnierzy razem z nim wyrażał swe oburzenie.

19. Gdy Hannibalowi ta próba się nie powiodła, natychmiast zawrócił do obozu, wyraźnie przyznając się w ten sposób do podstępu. Ale i to nie nauczyło Teren- cjusza, by nie ufać żadnym przedsięwzięciom Hannibala, lecz tak jak był, w pełnym uzbrojeniu wpadł do namiotu naczelnego dowództwa, gdzie jeszcze byli zebrani sena­torowie, centurionowie i trybunowie, i obwiniał Emiliu- sza, że auspicja służą mu tylko za pozór, a odbiera mia­stu oczywiste zwycięstwo, wahając się z tchórzostwa, czy też zazdroszcząc mu z zawiści. Kiedy tak gniewem unie­siony krzyczał, posłyszało to wojsko otaczające namiot i żołnierze również zaczęli złorzeczyć Emiliuszowi, który długo tłumaczył zebranym w namiocie, co jest w tej chwili korzystne, ale na próżno. Ponieważ inni z wyjąt­kiem Serwiliusza opowiadali się za Terencjuszem, więc ustąpił w końcu i następnego dnia, kiedy jemu z kolei po Terencjuszu wypadło naczelne dowództwo, ustawił wojsko w szyku bojowym. Hannibal zauważył to wpraw­dzie, ale tym razem nie przyjął bitwy, bo nie był jeszcze w pełni przygotowany do walki, tak że dopiero następ- nego dnia wystąpiły obie strony na równinie.

Rzymianie ustawieni byli w trzy linie bojowe, w nie­wielkiej odległości jedna za drugą; każda z nich miała w środku piechotę, po obu zaś stronach lekkozbrojnych i jazdę. W środku dowodził Emiliusz, na lewym skrzydle Serwiliusz, na prawym Terencjusz, każdy w otoczeniu tysiaca doborowych jeźdźców, aby spieszyć z pomocą, gdzie tego będzie potrzeba. Tak zatem byli ustawieni Rzy­mianie.

20. Hannibal, który wiedział, że zwyczajnie koło południa zrywa się w tej okolicy południowo-

wschodni wiatr powodujący zaciemnienie nieba, obsa

dził przede wszystkim te obszary, na których wiatr ten miałby od tyłu; następnie na górze wokół zarośniętej, poprzecinanej rozpadlinami, umieścił w zasadzce konnicę i lekkozbrojnych, którzy otrzymali polecenie, aby z tyłu uderzyli na nieprzyjaciół, kiedy falangi zewrą się w wal­ce, a to z chwilą, kiedy się zerwie wichura. Nadto 500 Celtyberom oprócz długich mieczy kazał przypasać jesz­cze pod suknią krótsze miecze i zastrzegł sobie, że sam da im znak, kiedy mają ich użyć. Całe swe wojsko po­dzielił również na trzy linie bojowe, a na skrzydłach ustawił w znacznym oddaleniu konnicę, aby o ile możno­ści okrążyć nieprzyjaciół. Dowództwo na prawym skrzy­dle powierzył bratu swemu Magonowi, na lewym sio­strzeńcowi Hannonowi, w środku zaś dowodził sam ze względu na Emiliusza, o którego doświadczeniu wojen­nym miał wysokie mniemanie. Otaczało go 2000 doboro­wych jeźdźców, a oprócz tego stał w pogotowiu Maharbal z dalszym tysiącem konnicy, która miała wkroczyć, gdzie­kolwiek zobaczy jakieś niebezpieczeństwo. Wśród tych przygotowań zwlekał aż do drugiej godziny dnia, żeby skrócić odstęp czasu do nadejścia wichury.

21.Kiedy po obu stronach wszystko było go­towe, dowódcy rozbiegli się między wojskiem i zachęcali żołnierzy, przypominając im rodziców, żony i dzieci tu­dzież poniesioną poprzednio klęskę, podkreślając, że ta bitwa będzie rozstrzygająca dla ich ocalenia. Hannibali znów przywodził swoim na pamięć zwycięstwa odniesione nad tymi właśnie przeciwnikami i uprzytamniał im, jaki to hańbą byłoby dać się pokonać zwyciężonym. Kiedy za grzmiały trąby i falangi wzniosły okrzyk, najpierw wy biegli naprzód na pole w środku łucznicy, procarze i mio tacze kamieni i zaczęli walkę z przeciwnikami; za nimi ruszyły do dzieła falangi i zaczęła się rzeź oraz ciężkie zmaganie, bo obie strony walczyły ochotnie. Wtem Han nibal dał znak jeździe, aby okrążyła skrzydło nieprzyja ciół. Ale jeźdźcy rzymscy, choć znacznie mniej liczni niż

nieprzyjacielscy, stawili im czoła i walczyli mężnie wy­dłużając linię bojową, tak że się stawała coraz cieńsza, przy czym odznaczyli się zwłaszcza ci, co stali na lewym skrzydle nad morzem. Wówczas Hannibal i Maharbal równocześnie wyprowadzili przeciwko nim jazdę, jaką mieli przy sobie. Ta rzuciła się na nich z olbrzymim i barbarzyńskim wrzaskiem w przekonaniu, że rzucą po­strach na nieprzyjaciół. Rzymianie jednak niewzruszenie i nieustraszenie wytrzymali i ich atak.

22. Ponieważ i ta próba zawiodła, dał Hannibal znak 500 Celtyberom, a ci wybiegli nagle z szeregów, przeszli do Rzymian i jako zbiegowie oddali im swe tar­cze, włócznie tudzież miecze, które mieli widoczne. Ser- wiliusz pochwalił ich, natychmiast odebrał im broń i zo­stawił ich z tyłu w samych tylko, jak sądził, sukniach. Nie uważał bowiem za właściwe wiązać zbiegów w obli­czu nieprzyjaciół, a nie podejrzewał niczego, widząc ich w samych sukniach, zresztą nie było na to czasu w toku tak zaciętej bitwy. Z kolei inne oddziały Libijczyków udały, że uciekają aż do gór, wznosząc przy tym olbrzy­mi krzyk. Wrzask ten stanowił znak dla tych, co byli ukryci w wąwozach, żeby się rzucili na ścigających. Ja­koż natychmiast wypadli z zasadzki lekkozbrojni, a przy­padkiem zerwał się też silny wiatr, powodujący zaciem­nienie nieba, niosący w twarze Rzymian wiele pyłu, nie pozwalającego im widzieć z dala nieprzyjaciół. Wszystkie pociski Rzymian traciły na sile pod działaniem przeciw­nego wiatru, natomiast pociski wyrzucane przez nieprzy­jaciół, pomyślnie dosięgały celu, bo wiatr wzmacniał roz­mach, z jakim były wyrzucane. Rzymianie nie mogli ich dość wcześnie zoczyć, a przez to i uchylić się przed nimi ani też celnie wyrzucać swoich pocisków, tak że nawet słali je w stronę swoich towarzyszy i zaczęli już w róż­nych punktach wpadać w zamieszanie.

23. Wówczas to 500 Celtyberów widząc, że na­deszła właściwa chwila, stosownie do wskazówek wy­

ciągnęli ukryte na piersiach krótsze miecze i najpierw wycięli tych, za którymi stali, a następnie pochwyciwszy swe większe miecze, tarcze i włócznie, rzucili się na dal­szych i naciskali na nich bezlitośnie, a że się znajdowali na tyłach całego wojska, więc rzeź, jaką sprawili, była szczególnie wielka. Rzymianie znaleźli się teraz w nie­zmiernie ciężkim i trudnym położeniu, bo naciskani byli przez atakujących z przodu, okrążeni przez wypadających z zasadzki, a w końcu wycinani przez tych, którzy się między nich wmieszali. Zwrócić się przeciw tym ostat­nim nie mogli, ponieważ równocześnie inni naciskali na nich z przodu; nawet już z trudnością ich poznawali, bo mieli tarcze rzymskie. Przede wszystkim jednak dawał się im we znaki pył, bo nie mogli się zorientować, co się dzieje, lecz, jak to bywa w zamieszaniu i strachu, wszyst­ko sobie gorzej wyobrażali; nie wiedzieli, że zasadzka nie jest tak groźna, ani też, że liczba zbiegów wynosi tylko 500. Przeciwnie, w przekonaniu, że całe ich wojsko jest otoczone przez zbiegów i jeźdźców, w nieładzie rzu­cili się do ucieczki, najpierw na prawym skrzydle, gdzie pierwszy zaczął uciekać Terencjusz, następnie i na le­wym, skąd dowodzący Serwiliusz przemknął się do Emi- liusza; koło nich skupili się co najdzielniejsi ludzie z jaz­dy i piechoty w liczbie około 10 000.

24.Wodzowie zeskoczyli z koni, a za nimi wszyscy inni, którzy byli na koniach, i pieszo walczyli z otaczającą ich jazdą Hannibala. Ponieważ byli doświad­czonymi wojownikami i walczyli z wielkim męstwem, a zarazem i z rozpaczą, dokazali wiele świetnych czynów, uderzając z zaciekłością na nieprzyjaciół. Wycinano ich jednak ze wszystkich stron, bo Hannibal uganiał wokół między swoimi i zagrzewał ich do walki, nawoływał, by jeszcze trochę się wysilili, by w pełni zwycięstwo osiąg­nąć, niekiedy zaś i łajał ich i hańbą to nazywał, żeby po zwyciężeniu masy nieprzyjaciół mieli się nie rozprawić z tą niewielką grupą. Dopóki Emiliusz i Serwiliusz nie

polegli, Rzymianie dokonując wielu mężnych czynów, ale też i ciężkie ponosząc straty, trwali mimo wszystko w szyku bojowym; skoro jednak wodzowie ich padli, przebili się z wielką gwałtownością przez szeregi nieprzy­jaciół i poczęli uciekać w oddzielnych grupach. Jedni kierowali się do obu obozów, dokąd schronili się ci, co przed nimi uszli; zebrało się ich ogółem około 15 000 lu­dzi, a zostali przez Hannibala obstawieni strażami. Inni w liczbie około 2000 uciekli do Kann, gdzie później pod­dali się Hannibalowi, reszta rozproszyła się w drobnych oddziałach po lasach.

25. Tak zakończyła się ta bitwa pod Kannami między Rzymianami a Hannibalem, która zaczęła się po godzinie drugiej, a zakończyła się dwie godziny przed zapadnięciem nocy. Jeszcze dzisiaj zachowuje się ona ży­wo w pamięci Rzymian z powodu ogromu klęski; bo w ciągu tych niewielu godzin zginęło ich 50 000, a wielka liczba ludzi, którzy utrzymali się przy życiu, dostała się do niewoli. Wielu senatorów, którzy brali udział w bit­wie, zginęło, prócz nich wszyscy trybunowie i centurio­nowie i dwaj najdzielniejsi z naczelnych wodzów. Nato­miast najmarniejszy z nich, sprawca tej klęski, umknął zaraz z chwilą, gdy zaczęła się ucieczka. W przeciągu dwóch lat, w których Rzymianie walczyli z Hannibalem w Italii, stracili już około 100 000 własnych obywateli i sprzymierzeńców.

26. W taki to sposób odniósł Hannibal w jed­nym dniu wspaniałe i wielkie zwycięstwo przy zastoso­waniu czterech podstępów wojennych; przez wyzyskanie pędu wiatru, przez atak zbiegłych do nieprzyjaciela Cel- tyberów, przez pozorowaną ucieczkę części oddziałów i w końcu ukrycie zasadzki w głębi wąwozów. Zaraz po bitwie wyszedł zobaczyć poległych, a widząc zabitych najdzielniejszych ze swych przyjaciół wydał jęk żalu i łzami się zalał mówiąc, że nie pragnie drugiego takiego zwycięstwa. To samo podobno powiedział przed nim król

Epiru Pyrrus, który również odniósł zwycięstwo nad Rzymianami w Italii okupione podobnymi stratami.

Z tych, co zdołali ujść z pola bitwy, jedni, którzy się schronili do większego obozu, wybrali sobie wieczorem wodza w osobie Publiusza Semproniusza, przełamali siłą pierścień straży Hannibala, znużonej snem i utrudzeniem, i uciekli do Kanuzjum około północy w liczbie około 10 000; drudzy, w mniejszym obozie, ogółem około 5000, zostali dnia następnego ujęci przez Hannibala. Terencjusz zaś zgromadził rozproszone resztki wojska i usiłował pod­nieść je na duchu, po czym oddawszy dowództwo nad nimi jednemu z trybunów, Scypionowi, podążył do Rzy­mu.

A n e k s 2

Fragmenty dzieia Polibiusza przedstawiające wojskowość rzymską:

Po1i b i u s z . Dzieje, t. I, ks. VI. roz­dział 19-42; s. 329-345.

„19. ...Po mianowaniu konsulów wybierają try­bunów wojskowych, i to czternastu spośród tych, którzy mają już pięć lat służby wojskowej, a równocześnie dzie­sięciu dalszych z tych, którzy wysłużyli lat dziesięć. Mia­nowicie każdy obywatel musi aż do czterdziestego szóste­go roku życia służyć dziesięć lat w jeździe, a w piechocie szesnaście lat — z wyjątkiem tych, których dochód osza­cowano poniżej czterystu drachm: takich rezerwują wszy­stkich do służby we flocie. Jednak w razie naglących okoliczności obowiązani są piesi służyć w wojsku przez dwadzieścia lat. A do urzędu państwowego nie może nikt dojść, zanim nie odbędzie dziesięcioletniej służby woj­skowej.

Kiedy ci, którzy piastują władzę konsularną, zamie­

rzają przeprowadzić zaciąg żołnierza, zapowiadają na Zgromadzeniu Ludu dzień, w którym mają się stawić wszyscy pełnoletni Rzymianie. A czynią to corocznie. Gdy więc nadejdzie ten dzień i zobowiązani do służby wojsko­wej zjawią się w Rzymie, a następnie zgromadzą się na Kapitolu, wówczas młodsi trybunowie wojskowi, usta­wieni przez lud czy przez konsulów, dzielą się na cztery części, ponieważ u Rzymian cztery legiony stanowią za­sadniczy i pierwotny podział sił zbrojnych. Otóż czterech pierwszych przydzielają do tak zwanego pierwszego le­gionu, trzech najbliższych do drugiego, czterech następ­nych do trzeciego, a trzech ostatnich do czwartego. Ze starszych zaś trybunów przydzielają dwóch pierwszych do pierwszego legionu, trzech następnych do drugiego, potem dwóch do trzeciego, a trzech ostatnich do czwar­tego legionu.

20.Skoro więc trybunów wojskowych podzieli się i rozmieści w ten sposób, że wszystkie legiony mają równą liczbę oficerów, zasiadają potem trybunowie każ­dego legionu oddzielnie i obierają losem dzielnice jedną po drugiej oraz powołują za każdym razem tę, na którą padł los. Z tej wybierają czterech młodych ludzi, którzy wiekiem i budową ciała są mniej więcej do siebie podob­ni. Gdy się ich przyprowadzi, pierwsi dokonują wyboru trybunowie pierwszego legionu, następnie trybunowie drugiego, potem trzeciego, wreszcie czwartego. Po przy­prowadzeniu znów innych czterech wybierają najpierw trybunowie drugiego legionu i tak dalej, a na końcu try­bunowie pierwszego. Przy dalszych czterech, których się przyprowadzi, zaczynają wybierać trybunowie trzeciego legionu, a jako ostatni wybierają trybunowie drugiego. Gdy więc zawsze tak w regularnym obiegu odbywa się wybór, skutek jest ten, że do każdego legionu bierze się równych wzrostem mężczyzn. Dokonawszy zaciągu wy­maganej liczby rekruta (ta wynosi raz na każdy po­szczególny legion cztery tysiące dwustu pieszych, raz

pięć tysięcy, jeżeli większe jakieś pojawi się niebezpie­czeństwo) zwykli byli dawniej po wybraniu czterech ty­sięcy dwustu pieszych dobierać jeźdźców; teraz zaś dzieje się to przedtem, mianowicie drogą wyboru, jakiego do­konuje cenzor wedle ich stanu majątkowego. Jeźdźców wyznaczają trzystu dla każdego legionu.

21.Skoro dokona się zaciągu w podany właśnie sposób, gromadzą zaciągniętych właściwi trybunowie woj­skowi według ich legionu i wybierają spośród wszystkich jednego najodpowiedniejszego męża, którego zobowiązują przysięgą, że będzie słuchał i wykonywał wedle sił roz­kazy przełożonych. A wszyscy pozostali występując jeden po drugim przysięgają i oświadczają to samo, że we wszystkim tak będą postępować jak pierwszy.

W tym samym czasie konsulowie przesyłają rozkazy władzom italskich miast sprzymierzonych, od których chcą zaciągnąć kontyngenty wojskowe, i oznaczają im liczbę, dzień i miejsce, gdzie poborowi mają się zjawić. Miasta dokonują poboru i zaprzysiężenia w sposób po­dobny do wyżej przytoczonego i wysyłają wojska, doda­jąc im wodza i wypłacającego żołd kwestora.

A trybunowie i wojskowi w Rzymie ogłaszają po za­przysiężeniu każdemu legionowi dzień i miejsce, gdzie ludzie mają się stawić bez broni, i na razie ich odpra­wiają. Gdy zjawią się w oznaczonym dniu, przydzielają najmłodszych i najbiedniejszych z nich do kopijników (velites), najbliższych im do tak zwanych hastati, naj­dojrzalszych wiekiem do principes, najstarszych wreszcie do triarii. Z tych bowiem i z tylu jednostek wojskowych, których różnice uwydatniają się nie tylko w nazwie i wieku, lecz także w uzbrojeniu, składa się u Rzymian każdy legion. Podział przeprowadza się w ten sposób, że liczba najstarszych, tak zwanych triarii wynosi sześćset, liczba principes tysiąc dwieście i tyluż liczba hastati; resztę, to jest najmłodsi, tworzy grupę velites. Jeżeli zaś wszystkich więcej jest niż cztery tysiące, to proporcjonal­

nie podwyższa się liczbę poszczególnych jednostek woj­skowych, z wyjątkiem triarti, z których liczba zawsze zostaje ta sama.

22. Najmłodszym wiekiem, to jest yelites po­lecają nosić miecz, pociski i parmę 3. Parma dzięki swej konstrukcji posiada wystarczającą do osłony siłę i wiel­kość; mianowicie jest okrągła i ma trzystopową 4 średnicę. Prócz tego jeszcze zaopatrują się yelites w prostą czapkę na głowę; niekiedy nakładają sobie hełm z wilczej skóry lub coś w tym rodzaju, dla osłony zarazem i dla oznaki, aby przez dowódców oddziałów mogli być rozpoznani, jeżeli walczyli dzielnie w pierwszych szeregach lub też zachowali się tchórzliwie. Pociski mają drzewce długie przeciętnie na dwa łokcie, a na cal grube. Grot na nim długi jest na piędź5, a tak cienko wykuty i zaostrzony, że z konieczności zaraz od pierwszego rzutu zgina się, nieprzyjaciel zaś nie może tej samej broni użyć w odwe­cie; w przeciwnym bowiem razie byłby to pocisk dla obu stron.

23. Zbliżonym do nich wiekiem, tak zwanym hastati pozwalają nosić pełne uzbrojenie. Do rzymskiego pełnego uzbrojenia należy przede wszystkim wielka tar­cza, której sklepiona powierzchnia wszerz wynosi pół- trzecia stopy, wzdłuż zaś cztery stopy; największe są jeszcze o cztery palce dłuższe. Tarcza ta składa się z po­dwójnej warstwy desek spojonych klejem wołowym, a na zewnętrznej swej powierzchni pokryta jest płótnem, na­stępnie skórą cielęcą. Dokoła górnego i dolnego brzegu biegnie żelazna obręcz, która zabezpiecza ją przed cio­sami miecza i czyni zdatną do oparcia o ziemię. Nadto przytwierdzona jest do niej żelazna wypukłość, chroniąca przed ciężkimi rzutami kamieni i sarys 6 i w ogóle przed

3 Mała okrągła tarcza.4 Stopa (miara długości) = 16 cali = około 30 cm.5 Piędź = około 20 cm.6 Macedońska dzida.

gwałtownymi pociskami. Prócz tarczy mają miecz, który nosi się przy prawym biodrze, a nazywają go iberyj­skim. Nadaje się on wybornie zarówno do pchnięcia, jak i do gwałtownych cięć z obu stron, ponieważ ma silną i trwałą klingę. Mają również dwa dziryty, spiżowy hełm i nagolennice. Z dzirytów jedne są grube, drugie cienkie. Z masywniejszych okrągłe mają średnicę na cztery palce, a czworoboczne jeden bok na tyleż palców. Cienkie po­dobne są do oszczepów myśliwskich o średniej wielkości, a nosi się je obok poprzednio wymienionych. Długość zaś drzewca ich wszystkich wynosi około trzech łokci. Do każdego przymocowany jest żelazny grot z zakrzywio­nym hakiem, mający tę samą długość co drzewce. Z nim tak mocno i trwale spajają grot dla celów praktycznych wpuszczając go aż do środka drzewca i spinając licznymi skuwkami, że w użyciu prędzej złamie się żelazo, niż rozluźni się węzeł, choć żelazo na spodzie, gdzie przylega do drzewa, grube jest na półtora palca; tyle troski po­święcają temu połączeniu. Do tego wszystkiego stroją się jeszcze w hełm z pióropuszem, który składa się z trzech prosto stojących czerwonych albo czarnych piór, długich prawie na łokieć. Gdy te, zatknięte na hełmie doda się do reszty uzbrojenia, mąż wydaje się dwakroć większy, niż jest w rzeczywistości, i przedstawia piękny, a równo­cześnie groźny dla nieprzyjaciół widok. Większość bierze nadto spiżową płytę, szeroką i długą na piędź, którą kła­dą na pierś i nazywają napierśnikiem; to wszystko sta­nowi pełne uzbrojenie. Ci zaś, których majątek jest osza­cowany powyżej dziesięciu tysięcy drachm, noszą zamiast napierśnika, prócz innych części zbroi, pancerze łańcusz­kowe. W ten sam sposób uzbrojeni są też principes i tria­rii, tylko że triarii zamiast dzirytów noszą włócznie.

24.Spośród każdej z wymienionych jednostek wojskowych, z wyjątkiem najmłodszych, wybierają dzie­sięciu dowódców oddziału wedle ich wartości i zasługi. Po nich dokonują powtórnego wyboru dalszych dziesięciu.

Tych wszystkich nazywają dowódcami oddziałów7, a ten, który jest wybrany jako pierwszy, uczestniczy nawet w radzie wojennej. Oni znów sami dobierają sobie równą liczbę dowódców tylnej straży8. Następnie wspólnie z do­wódcami oddziału dzielą różne klasy wieku, każdą na dziesięć części, z wyjątkiem yelites, i przydzielają każdej z tych części spośród wybranych mężów po dwóch wo­dzów i po dwóch dowódców tylnej straży. Yelites zaś, zależnie od ich liczby, rozdzielają równomiernie między wszystkie części. Te zaś poszczególne części nazywają: ordo, manipulus, vexillum9 a ich wodzów centurionami albo dowódcami oddziału. Ci ostatni wybierają sami w każdym manipule, spośród innych, dwóch najsilniej­szych i najdzielniejszych mężów — na chorążych. Że zaś dwóch w każdym oddziale mianują wodzów, ma to swoje uzasadnienie: ponieważ nie wiadomo, czego dowodzący dokona albo co go spotka, a służba na wojnie nie do­puszcza zwłoki, przeto chcą, żeby oddział nigdy nie po­zostawał bez wodza i kierownika. Jeżeli więc obaj są obecni, to ten, któty został wcześniej wybrany, dowodzi prawym skrzydłem oddziału, a ten, który później — le­wym; a gdy jednego nie ma, to drugi obejmuje do­wództwo nad wszystkimi. Od centurionów wymagają nie tyle odwagi i zamiłowania do niebezpieczeństw, ile raczej biegłości w dowodzeniu, stałości, i przytomności umysłu; i nie na tyle, żeby z nienaruszoną załogą nacierali i za­czynali walkę, lecz żeby wobec przewagi i nacisku nieprzyjaciela wytrwali i umierali w obronie swej po­zycji.

25.Podobnie też jeźdźców dzielą na dziesięć rot; z każdej wybierają trzech dowódców rot, którzy z kolei sami dobierają sobie dalszych trzech dowódców

7 Centurionami.8 Optiones, czyli pomocnicy centurionów. 9 Oddział, manipul. chorągiew.

tylnej straży. Ten, który najpierw został wybrany do­wódcą roty, obejmuje komendę nad całą rotą, dwaj inni mają tylko rangę dekarchów 10, wszyscy jednak zwą się dekurionami. Jeżeli pierwszy dowódca jest nieobecny, to zastępuje go drugi. Uzbrojenie jeźdźców teraz podobne jest do greckiego. Dawniej zaś przede wszystkim nie mieli pancerza, lecz w walce przepasywali się tylko far­tuchem, wskutek czego żwawo i zręcznie zeskakiwali z konia i szybko nań wsiadali, natomiast w potyczce na­rażali się na niebezpieczeństwo, gdyż walczyli nieokryci. Następnie włócznie z dwóch względów były dla nich nie­praktyczne. Po pierwsze bowiem sporządzali je cienkie i łamliwe i dlatego nie mogli trafiać do wyznaczonego celu, a zanim wbilij grot w jakiś przedmiot, włócznie przez sam ruch konia rozedrgane przeważnie się łamały. Po wtóre sporządzali je bez dolnego ostrza; przeto uży wali ich tylko) do jednego i pierwszego ciosu górnym ostrzem, po czym, gdy włócznia złamała się, była już dla nich bezużyteczna i daremna. Dalej tarcza ich była ze skóry wołowej, podobna do placków w kształcie pępka, które kładzie się przy ofiarach. Tych tarczy nie można było użyć przeciw nacierającym nieprzyjaciołom, gdyż nie miały trwałości; nadto skóra ich od deszczu psuła się i wskutek wilgoci tak miękła, że o ile już przedtem nie odpowiadały potrzebie, teraz zgoła stawały się bezuży­teczne. Ponieważ więc to uzbrojenie w praktyce zawo­dziło, rychło zamiast własnej przejęli grecką konstrukcję broni. Przy tej konstrukcji włóczni zaraz pierwszy cios grotu jest celny i skuteczny, gdyż włócznia jest nieza­wodna i praktyczna; a tak samo po odwróceniu dolne ostrze w praktyce jest trwałe i silne. Nie inaczej ma się sprawa z tarczami, które do natarcia czy z bliska, czy z daleka okazują się mocne i pewne w użyciu. Gdy Rzymianie to zauważyli, rychło zaczęli je naśladować.

10 Dziesiętników, dowodzących dziesięcioma ludźmi.

Albowiem jeżeli kto, to oni zdolni są do tego, żeby zmieniać dawne nawyki i naśladować to, co lepsze.

26.Skoro więc trybunowie wojskowi przepro­wadzą taki podział wojska i wydadzą powyższe zlecenia co do broni, na razie odprawiają ludzi do domu. A z na­dejściem dnia, w którym ci przysięgą zobowiązali się zgromadzić wszyscy razem w oznaczonym przez konsu­lów miejscu (z reguły zaś oznacza każdy z obu konsulów osobne miejsce swoim legionom; każdemu z nich bowiem przydziela się część sprzymierzeńców i dwa rzymskie legiony), stawiają się niezawodnie wszyscy zaciągnięci, bo zaprzysiężonym nie pozwala się na żadne inne uspra­wiedliwienie, prócz niepomyślnych auspicjów i niemożli­wości zjawienia się. Gdy wraz z Rzymianami zbiorą się także sprzymierzeńcy, przejmują ich organizację i kie­rownictwo ustanowieni przez konsulów zwierzchnicy, zwani prefektami, a jest ich dwunastu. Ci przede wszy­stkim wybierają konsulom najzdatniejszych do właściwej służby polowej spośród wszystkich przybyłych sprzymie­rzeńców, jeźdźców i pieszych, tak zwanych extraordinarii, co w naszym języku oznacza »doborowych«. Ogólna licz­ba sprzymierzeńców w piechocie równa się zazwyczaj liczbie pieszych w rzymskich legionach, podczas gdy licz­ba jeźdźców jest potrójna. Z tych sprzymierzeńców biorą do extra.ordina.rii mniej więcej trzecią część' jeźdźców, a piątą część pieszych. Pozostałych dzielą na dwie części i jedną nazywają prawym, a drugą lewym skrzydłem.

Gdy to wszystko gotowe, otrzymują trybunowie woj­skowi razem Rzymian i sprzymierzeńców i rozbijają obóz; przy tym istnieje u nich jeden prosty system, którego trzymają się w każdym czasie i na każdym miejscu. Dlatego wydaje mi się, że jest tu odpowiednia chwila, żeby spróbować — o ile to można słowami przedstawić — dać czytelnikom wyobrażenie, jak Rzymianie kierują wojskami podczas marszu, przy rozbijaniu obozu i przy ustawianiu linii bojowej. Któż bowiem byłby tak nie­

czuły na coś pięknego i wybornego, żeby nie chciał nieco dokładniej rozważyć takich rzeczy, o których raz tylko słysząc nabędzie wiedzę o przedmiocie wyjątkowo god­nym wzmianki i poznania?

27.Przy rozbijaniu obozu postępują w nastę­pujący sposób. Z miejsca, wybranego za każdym razem do obozowania, namiot wodza zajmuje tę część, która jest najodpowiedniejsza do przeglądu całości jako też do wy­dawania rozkazów. Po zatknięciu sztandaru tam, gdzie mają namiot przytwierdzić, odmierza się dokoła sztanda­ru czworokątną przestrzeń, tak że wszystkie jej boki oddalone są o sto stóp od sztandaru, a podstawa powierz­chni wynosi cztery pletry11. Zawsze przy jednym boku tego czworokąta, to jest przy tym, który wyda się naj­odpowiedniejszy do sprowadzania wody i żywności, za­kłada się obóz rzymski w taki sposób. Ponieważ w każ­dym legionie jest sześciu trybunów wojskowych, jak dopiero co powiedziałem, a każdy z konsulów ma pod sobą zawsze dwa rzymskie legiony — jasną jest rzeczą, że dwunastu trybunów musi każdemu konsulowi towa­rzyszyć na wyprawie. Otóż namioty tych trybunów usta­wiają wszystkie w jednej prostej linii, która biegnie równolegle do wybranego boku czworokąta i odległa jest od niego o pięćdziesiąt stóp, aby zostało dość miejsca dla koni, dla bydląt jucznych i dla innego sprzętu trybu­nów. Namioty zaś tak się rozbija, że odwrócone tyłem do powyższej figury — skierowane są ku stronie zewnę­trznej, którą uważajmy raz na zawsze za linię frontową całej figury, jak ją też będziemy nazywać12. Wzajemna

11 Pletron jako miara długości = 100 stóp, jako miara po­wierzchni = 10 000 stóp.

12 Strona, którą Polibiusa oznacza jako frontową (z bramą, przez którą wyruszyło wojsko po wodę i żywność) była pod względem taktycznym, jako odwrócona od nieprzyjaciela, stroną tylną, i tak ją nazywają rzymscy pisarze.

odległość między namiotami trybunów jest równa, a co do przestrzeni o tyle wielka, że ciągną się one zawsze przez całą szerokość miejsca zajętego przez rzymskie legiony.

28. Potem odmierzywszy znów sto stóp ku przodowi od wszystkich tych namiotów zaczynają od linii prostej, która stanowi granicę wytworzonej przez to sze­rokiej ulicy i biegnie równolegle do namiotów trybu­nów — od tej więc linii zaczynają wyznaczać obozowiska legionów, postępując w taki sposób. Dzielą wspomnianą linie prostą na dwie połowy i prowadzą w punkcie po­działu linię prostopadłą, wzdłuż której umieszczają po obu stronach naprzeciw siebie namioty dla jeźdźców obu legionów, oddalone nawzajem o pięćdziesiąt stóp, przy czym linia prostopadła przecina w środku ten odstęp. Zresztą podobnie urządza się namioty dla jeźdźców i dla pieszych. Zasadniczą formą dla namiotu- manipułu jak i roty jest czworokąt. Tak ukształtowany namiot zwróco­ny jest frontem do ulicy i ma określoną długość z tej strony, mianowicie sto stóp; zazwyczaj też szerokości usiłują nadać ten sam wymiar, prócz namiotów sprzy­mierzeńców. Ilekroć zaś posługują się pełniejszymi legio­nami, powiększają proporcjonalnie tak długość, jak i sze­rokość.

29. Przez obóz jeźdźców, leżący naprzeciw środka namiotów trybunów, powstaje jak gdyby ulica obozowa, która ukośnie przylega do wspomnianej po­przednio linii prostej i do miejsca przed namiotami try­bunów: bo istotnie podobny do ulic staje się wygląd wszystkich tych przejść, ponieważ wzdłuż nich z obu stron rozkładają się obozem tu manipuły, tam roty. W tyle za wymienionymi jeźdźcami umieszczają leże tria- rii z obu legionów, za każdą rotą jeden manipuł, również w czworokącie — tak że oba czworokąty stykają się z sobą, lecz triarii frontem zwróceni są w przeciwną stronę niż jeźdźcy. Szerokość zaś każdego manipułu tria-

rii wynosi tylko połowę jego długości13, ponieważ liczba triarii z reguły jest o połowę mniejsza od liczby innych oddziałów piechoty. Choć zatem liczba żołnierzy nieraz jest różna, to przecież wszystkie części mają zawsze równie długie obozowiska — z powodu różnej szerokości.

Znowu w odstępie pięćdziesięciu stóp z obu stron od triarii umieszczają naprzeciw nich principes. Ponieważ i ci frontem zwróceni są do wspomnianych przedtem od­stępów, przeto znów powstają tu dwie ulice, które po­czynają się od tej samej linii prostej i stamtąd biorą początek, co ulice jeźdźców, mianowicie od szerokiego na sto stóp odstępu przed namiotami trybunów, kończą się zaś przy tym boku obozu, który leży naprzeciw na­miotów trybuńskich, a który od samego początku ozna­czyliśmy jako linię frontową całej figury. Za principes, w ich tyle, umieszczają hastati, ale również zwróconych w przeciwną stronę, choć stykających się z nimi. Wobec tego, że według pierwotnego podziału wszystkie jednostki wojskowe piechoty mają dziesięć manipułów, muszą tak­że wszystkie ulice mieć tę samą długość, a ich końcowe punkty równie daleko sięgać do frontowego boku obozu, ku któremu zwrócone są też namioty ostatnich manipu­łów.

30.Znów w odstępie pięćdziesięciu stóp od hastati umieszczają naprzeciw nich jazdę sprzymierzeń­ców, rozpoczynając od1 tej samej linii prostej i na tej samej linii kończąc. Liczba sprzymierzeńców, jak wyżej powiedziałem, w piechocie prawie dorównuje rzymskim legionom — z wyłączeniem ekstraordinafii. Natomiast liczba jeźdźców jest podwójnie tak wielka, gdy i z ich liczby odejmie się trzecią część ekstraordinarii. Dlatego też obozowiskom jeźdźców nadają stosunkowo większą szerokość, podczas gdy co do długości starają się utrzy­mać ten sam wymiar co przy rzymskich legionach. Skoro

13 A więc 50 stóp. długość zaś" 100 stóp.

tak wytworzy się ogółem pięć ulic, znowu manipuły pie­szych sprzymierzeńców, podobnie jak jeźdźców, umiesz­czają odwrócone od nich w przeciwną stronę i proporcjo­nalnie powiększają ich szerokość; front tych manipułów zwraca się ku wałowi obozu i ku obu jego bokom po­przecznym. Przy każdym manipule pierwsze namioty na obu końcach otrzymują centurionowie. Gdy w opisany sposób rozkładają w obozie poszczególne jednostki woj­skowe, zostawiają równocześnie między piątą a szóstą rotą, a tak samo między manipułamil piechoty, odstęp pięćdziesięciostopowy, tak że i tu powstaje jeszcze inne przejście przez środek całego obozu, które na poprzek przecina różne ulice, biegnie zaś równolegle do namiotów trybunów. To przejście nazywają piątym, ponieważ ciąg­nie się wzdłuż piątych manipułów i rot.

31.Z przestrzeni znajdującej się w tyle za namiotami trybunów, która z obu stron przylega do placu w koło namiotu wodza, jedna część tworzy rynek, druga mieści w sobie spichlerz wraz z zapasami. Od ostatniego zaś namiotu trybunów ku tyłowi, niby haczykowato opa­sując namioty trybunów, obozuje elita konnych ekstra- ordinarii i część tych, którzy dobrowolnie służą dla przy­podobania się konsulom; ci wszyscy mają swe pozycje wzdłuż poprzecznych boków obozu i zwróceni są frontem bądź ku spichlerzowi, bądź z drugiej strony ku rynkowi. Zazwyczaj te załogi nie tylko obozują w pobliżu konsu­lów, lecz także podczas marszów i w innych działaniach wykonują swą służbę i ciągle przebywają w otoczeniu konsula i kwestora. Naprzeciw nich leżą obozem, z fron­tem ku wałowi piesi żołnierze, którzy pełnią tę samą służbę, co poprzednio wymienieni jeźdźcy. Tuż za nimi zostawia się miejsce na ulicę, sto stóp szeroką, która biegnie równolegle do namiotów trybuńskich, a po dru­giej stronie rynku, namiotu wodza i spichlerza ciągnie się wzdłuż wszystkich poprzednio wymienionych części obo­zu. Przy górnym boku tej ulicy obozują jezdni ekstra-

ordinani sprzymierzeńców, zwróceni frontem równocześ­nie ku forum, namiotowi wodza i spichlerzowi. W środku między namiotami tych jeźdźców i wprost naprzeciw placu dokoła namiotu wodza zostawia się wolne przej­ście, szerokie na pięćdziesiąt stóp, które wiedzie do tyl­nego boku obozu i pod kątem prostym przylega do wspomnianej ulicy. W tyle za tymi jeźdźcami umieszcza się znowu pieszych ekstraordinarii sprzymierzeńców, frontem ku wałowi i tylnej stronie całego obozu. Pozo­stałą po obu ich stronach próżną przestrzeń wzdłuż po­przecznych boków obozu przydziela się obcym wojskom posiłkowym i tym sprzymierzeńcom, którzy przypadko­wo w ciągu wojny się zjawią.

W ten sposób cały obóz ma kształt równobocznego czworokąta; co się zaś tyczy szczegółowego podziału na ulice, jako też innych urządzeń, to przypomina on układ miasta. Między wałem a namiotami robią odstęp, który ze wszystkich stron wynosi dwieście stóp. To próżne miejsce użycza im wielu cennych korzyści. Najprzód położeniem swym wybornie nadaje się do wmarszu i wy­marszu legionów; bo poszczególne oddziały według swych ulic wychodzą na tę wolną przestrzeń, tak że nie wpadają razem w jedną ulicę i nie obalają się nawzajem ani nie rozdeptują. Po wtóre łupy w uprowadzonym by­dle, czy też wydarte nieprzyjaciołom, tam właśnie ścią­gają i bezpiecznie strzegą przez noc. Co zaś najważniej­sze, w czasie nocnych zaczepek ani ogień, ani pocisk nie dosięga ich — z całkiem nielicznymi wyjątkami; a i w ta­kim wypadku są one prawie nieszkodliwe z powodu wiel­kości odstępu i otoczenia namiotów.

32.Skoro więc dana jest liczba pieszych i kon­nych w obu wypadkach, zarówno wtenczas gdy wyznaczą cztery czy pięć tysięcy ludzi na każdy legion, a tak samo ustalona jest głębokość, długość i liczba załóg każdego manipułu; skoro nadto dane są odstępy przejść i ulic, jako też wszystkie inne normy — każdy, kto zechce się

zastanowić, może obliczyć również wielkość przestrzeni i cały obwód obozu. Jeżeli zaś kiedy zdarzy się większa liczba sprzymierzeńców, którzy albo od początku uczest­niczą w wyprawie, albo przypadkiem później przybędą, to przygodnymi załogami oprócz wymienionych miejsc zapełniają także te, które są obok namiotu wodza, przy czym rynek i spichlerz ograniczają tylko do takiej prze­strzeni, jakiej koniecznie wymaga potrzeba; a dla tych, którzy od początku razem wyruszają w pole, jeśli liczba ich jest znaczniejsza, dodają z obu stron rzymskich le­gionów jeszcze jedną ulicę do tych, które ciągną się wzdłuż poprzecznych boków obozu. Jeżeli zaś wszystkie czery legiony i obaj konsulowie zgromadzą się w jednym obozie, nie inaczej należy sobie to wyobrażać, jak że dwa wojska, obozujące w poniżej opisany sposób, tyłami do siebie przylegają sąsiadując z sobą tam, gdzie rozło­żeni są ekstraordinarii obu wojsk, które, jak zauważyli­śmy, mają widok na tylną stronę całego obozu. W tym wypadku powstaje figura podłużnego prostokąta, którego przestrzeń dwa razy, a obwód półtora raza są większe niż w poprzednim czworokącie. Otóż ilekroć obaj kon­sulowie razem są w obozie, to przy zakładaniu go po­stępują zawsze w podany sposób; ilekroć zaś stoją od­dzielnie, to wszystko inne rozmieszczają tak samo, tylko rynek, spichlerz i namiot wodza przenoszą na środek między oba legiony.

33.Po rozbiciu obozu gromadzą się trybunowie wojskowi i zaprzysięgają wszystkich, którzy się w nim znajdują, zarówno wolnych, jak i niewolników, odbierając przysięgę od każdego z osobna. Formuła przysięgi jest taka: że niczego nie ukradną z obozu, a nawet, jeżeli ktoś co znajdzie, odniesie to do trybunów. Następnie przeznaczają manipuły principes i hastati z każdego le­gionu, to jest dwa z nich, do służby na placu przed na­miotami trybunów. Na tej bowiem ulicy większość Rzy­mian całe dnie przepędza; dlatego zawsze na to uważają,

ażeby im ją starannie skrapiano i wymiatano. Z pozo­stałych osiemnastu manipułów trzy otrzymuje losem każdy trybun; tyle bowiem manipułów hastati i principes jest w każdym legionie wedle powyżej wspomnianego podziału, trybunów zaś sześciu. Z trzech manipułów każ­dy kolejno spełnia u trybuna następującą służbę. Skoro obierze się miejsce pod obóz, oni ustawiają mu namiot i wyrównują grunt dokoła namiotu. A jeżeli część jego bagażu trzeba zagrodzić gwoli bezpieczeństwa, oni to załatwiają. Odbywają też dwie straże (każda składa się z czterech mężów),, z których jedna przed namiotem, druga z tyłu przy koniach zaciąga posterunek. Ponieważ zaś każdy trybun ma trzy manipuły, a każdy manipuł liczy ponad stu mężów — poza triarii i velites, którzy takiej służby nie pełnią — przeto zadanie ich jest lekkie, gdyż co cztery dni przypada służba każdemu manipuło- wi; trybunowie zaś1 dzięki wspomnianym wojskom nie tylko to osiągają, czego wymaga konieczna potrzeba, lecz także odpowiadające ich władzy dostojność i przodujące stanowisko. Manipuły triarii wolne są od służby przy trybunach, natomiast odbywają straż przy rotach jeźdź­ców, mianowicie każdy manipuł codziennie stróżuje przy tej rocie, która sąsiaduje z nim od tyłu. Ci pilnują wszy­stkiego, zwłaszcza koni, aby nie wikłały się w powrozy i wskutek obrażeń nie stawały się nieprzydatne, albo żeby zrywając pęta i wpadając na inne konie — nie sprawiały w obozie zamętu i wrzawy. Jeden spośród wszystkich manipuł kolejno obozuje codziennie przy na­miocie wodza; ten zabezpiecza jego osobę przed tajnymi zamachami i równocześnie zdobi majestat jego władzy.

34.Jeżeli chodzi o pracę przy kopaniu rowu i sypaniu wału, to dwa boki przypadają na sprzymie­rzeńców, mianowicie te, przy których obozują oba ich skrzydła, dwa zaś na Rzymian, to jest jeden na każdy legion. Każdy bok zostaje rozdzielony między różne ma­nipuły, a nadzór nad poszczególnymi częściami mają

obecni przy pracy centurionowie, podczas gdy ocena pra­cy całego boku należy do dwóch trybunów. Również resz­tę nadzoru w obozie wykonują trybunowie; mianowicie dzielą się na dwóch i dwóch, i kolejno w okresie sześcio­miesięcznym przez dwa miesiące stoją na czele, więc ci, na których padnie los, kierują całą służbą połową. W ten sam sposób wśród sprzymierzeńców wykonują swą wła­dzę prefekci. Jeźdźcy zaś i centurionowie zjawiają się wszyscy razem o świcie przed namiotami trybunów, a trybunowie u konsula. Ten wydaje trybunom za każ­dym razem niezbędne rozkazy; trybunowie przekazują je jeźdźcom i centurionom, a ci ogółowi żołnierzy, skoro na wszystko przyjdzie właściwa pora.

O bezpieczne przekazywanie nocnego hasła dbają w następujący sposób. We wszystkich rodzajach wojsk pieszych i konnych, z co dziesiątego manipułu albo roty, obozujących u końca każdej ulicy, wybiera się jednego męża, który zostaje zwolniony od obowiązku pełnienia straży, za to jednak musi się zjawić codziennie o zacho­dzie słońca przed namiotem trybuna, aby otrzymać hasło (jest to tabliczka z napisem), po czym znowu odchodzi. Wróciwszy do swego manipułu, oddaje przy świadkach drewnianą tabliczkę z hasłem dowódcy najbliższego ma­nipułu, a ten w podobny sposób dowódcy następnego. To samo czynią wszyscy po kolei, aż hasło dojdzie do pierwszych manipułów, które obozują w pobliżu trybu­nów. Te muszą jeszcze za dnia odnieść tabliczkę do try­bunów. Jeżeli więc odniesie się z powrotem wszystkie wydane tabliczki, wtedy poznaje trybun, że hasło zostało podane wszystkim i obszedłszy wszystkich do niego do­tarło; jeżeli zaś jakiejś brak, na poczekaniu bada sprawę, wiedząc z napisu, od jakiego oddziału nie nadeszła ta­bliczka. Ten zatem, u którego wykryje się wstrzymanie tabliczki, podlega należnej karze.

35.Nocne zaś straże tak się u nich urządza. Wodza i jego namiotu strzeże obozujący przy nim ma-

nipuł, a namiotów trybunów jako też rot jeźdźców pil­nują ci, których do tego celu wyznacza się z poszczegól­nych manipułów, jak nieco wyżej powiedziano. Tak samo przy każdym manipule wszyscy spośród siebie ustawiają straż; resztę wart naznacza wódz. Ogółem jest ich trzy przy kwestorze, przy każdym zaś z legatów i członków rady wojennej dwie. Zewnętrzną stronę obozu obsadzają yelites, którzy codziennie wzdłuż całego wału odbywają straż. Tę bowiem zlecono im służbę, a nadto co dziesięciu ludzi spośród nich właśnie stróżuje przy bramach obozu. Tego żołnierza, który ma odbyć pierwszą straż nocną, a który wyznaczony był do czatów z każdej strażnicy, prowadzi wieczorem do trybuna jeden optio każdego ma- nipułu. Trybun wręcza tym wszystkim małe drewniane tabliczki zaopatrzone znakiem, po jednej za jedną straż nocną. Otrzymawszy je udają się oni na wyznaczone im miejsca.

Obchodzenie posterunków powierza się jeźdźcom. Mia­nowicie pierwszy prefekt roty w każdym legionie musi jednemu ze swych optiones rano wydać rozkaz, żeby czterem młodym ludziom z własnej roty, którzy mają odbyć patrol, zapowiedział to przed śniadaniem. Następ­nie ten sam prefekt ma zapowiedzieć wieczorem dowódcy najbliższe] roty, że jego właśnie obowiązuje nazajutrz wyznaczenie patroli. Ten otrzymawszy zapowiedź, musi to samo, co wprzód wymieniony, w najbliższym dniu podobnie wykonać; i tak też inni po kolei. Owi zaś czte­rej, których optio wybrał z pierwszej roty, wylosowawszy między sobą straże nocne, udają się do trybuna i otrzy­mują od niego pisemną wskazówkę, w jakich godzinach i ile posterunków muszą obejść. Potem ci czterej stają na straży przy pierwszym manipule triarii, którego cen­turion ma się o to postarać, żeby przy każdej zmianie warty nocnej dawano znak trąbą.

36.Skoro nadejdzie oznaczony czas, rozpoczyna objazd ten, który wylosował pierwszą straż nocną, mając

ze sobą za świadków kilku ze swoich przyjaciół. Obchodzi więc wszystkie wymienione posterunki, nie tylko dokoła wału i przy bramach, lecz także przy poszczególnych manipułach i rotach. Jeżeli zastanie czuwających tych, którzy odbywają pierwszą straż nocną, to odbiera od nich drewniane tabliczki; jeżeli zaś skonstatuje, że ktoś śpi albo porzucił swój posterunek, wtedy bierze towarzy­szących mu przyjaciół na świadków i idzie dalej. To samo czynią ci, którzy obchodzą następne straże nocne. O to zaś, żeby dawano znak trąbą przy zmianie każdej straży nocnej celem zapewnienia zgodności między tymi, co patrolują, a tymi, co stoją na straży, o to, jak przed chwi­lą powiedziałem, mają się starać codziennie centuriono­wie pierwszego manipułu triarii w obu legionach.

Z patroli każdy wraz z brzaskiem dnia odnosi trybu­nowi drewniane tabliczki. Jeżeli więc wszystkie zostaną oddane, to odchodzą wolni od oskarżeń; jeżeli zaś liczba tabliczek, które ktoś przyniesie, jest mniejsza od liczby strażnic, to szuka się według wyrytego znaku, z jakiej strażnicy brak tabliczki. Po wyśledzeniu tej sprawy wzywa trybun odpowiedniego centuriona. Ten przypro­wadza wyznaczonych do straży, po czym zostają oni skonfrontowani z patrolem. Jeżeli wina jest po stronie strażników, to zaraz składa dowód ten, który odbywał patrol, powołując się na świadectwo swych towarzyszy; bo jest zobowiązany to uczynić. Jeśliby zaś nic takiego nie miało miejsca, to znowu na patrol spada obwinienie.

37. Zasiada więc natychmiast rada wojenna trybunów i odbywa nad nim sąd, a jeżeli zostanie ska­zany, bije się go kijem. To bicie kijem odbywa się w taki sposób. Trybun bierze kij i dotyka nim tylko zasądzone­go, po czym wszyscy żołnierze legionu biją go kijami i obrzucają kamieniami. Większość już w samym obozie pada z ich ręki; a jeżeli ktoś wyjdzie cało, to i tak nie ma dlań ratunku. Bo jakżeż? Kiedy nie wolno mu nawet wrócić dn ojczyzny ani też nikt z krewnych nie ważyłby

się takiego przyjąć w domu! Przeto ci, którzy raz popad­ną w takie nieszczęście, są zupełnie straceni. Ta sama kara, co wymienionych, czeka też optio i dowódcę roty, jeżeli jeden patrolowi, drugi dowódcy najbliższej roty nie udzieli w odpowiedniej porze potrzebnych wskazó­wek. Wobec tak surowej i nieuniknionej kary, straże noc­ne odbywają się u Rzymian z nieomylną punktualnością.

Żołnierze muszą być posłuszni trybunom, a ci znowu konsulom. Trybun ma prawo nakładać karę pieniężną, fantować i skazywać na chłostę, a to samo prawo mają w stosunku do sprzymierzeńców prefekci. Biczuje się także tego, który coś ukradł w obozie; również tego, co złożył fałszywe świadectwo; dalej, jeżeli kogoś z młodych ludzi przyłapie się na frymarczeniu ciałem; wreszcie tego, który trzy razy za tę samą winę był karany grzyw­ną. Te więc sprawki karzą jako przestępstwa. Za tchó­rzostwo zaś i hańbę żołnierską uważają następujące za­rzuty: jeżeli ktoś fałszywie zamelduje trybunom o swym walecznym czynie, aby otrzymać odznaczenie; tak samo jeżeli ktoś, postawiony na posterunku, wskazane mu miejsce ze strachu opuści; podobnie wreszcie, jeżeli wśród samej walki z trwogi coś ze swej broni odrzuci. Dlatego też niektórzy na swych stanowiskach narażają się na oczywistą śmierć, gdy napiera na nich o wiele liczniejszy nieprzyjaciel, nie chcąc opuścić szyku z oba­wy przed karą w obozie. Niektórzy zaś straciwszy w sa­mej walce tarczę, miecz lub inną część broni, jak sza­leńcy rzucają się na nieprzyjaciół w nadziei, że albo od­zyskają to, co stracili, albo poniósłszy śmierć unikną nie­zawodnej hańby i zniewagi ze strony towarzyszy.

38.Jeżeli zaś kiedy ten sam wypadek zdarzy się wielu ludziom, tak że całe manipuły pod naciskiem nieprzyjaciół opuszczą stanowiska, to zarzucają wpraw­dzie karę biczowania lub tracenia wszystkich, natomiast znaleźli załatwienie sprawy zarówno pożyteczne, jak i wzbudzające lęk. Oto trybun zgromadza legion, wpro­

wadzą na środek dezerterów, oskarża ich w ostrych sło­wach, i ostatecznie wybiera bądź pięciu, bądź ośmiu, bądź dwudziestu, w ogóle zawsze uwzględniając liczbę wino­wajców, tak żeby mniej więcej trafić na każdego dzie­siątego. Tylu ze wszystkich, co stchórzyli, wybiera lo­sem, a wylosowanych każe niemiłosiernie okładać kijami w opisany wyżej sposób. Reszcie daje należne im zboże w jęczmieniu, a nie w pszenicy i każe obozować poza ubezpieczającym wałem. Ponieważ więc niebezpieczeń­stwo i obawa przed losowaniem, którego wynik jest nie­wiadomy, na równi wszystkim zagraża, a przydział gor­szego zboża wszystkich tak samo dotyka, przeto według zwyczaju czyniono, co było możliwe, żeby z jednej strony rzucić postrach, z drugiej zmazać winę.

39.Pięknie też młodzież zachęcają do narażania się na niebezpieczeństwa. Skoro bowiem odbędzie się jakaś walka i niektórzy odznaczą się dzielnością, wódz zwołuje na wiec wojsko i każe stanąć przy sobie tym, których jakiś wyjątkowy czyn potwierdza opinia publicz­na. Najpierw więc chwali każdego za okazaną dzielność oraz jeżeli jeszcze coś innego znajdzie się w ich życiu, co zasługuje na zaszczytną wzmiankę; następnie obdarza włócznią tego, który zranił nieprzyjaciela, tego zaś, który nieprzyjaciela zabił i ściągnął mu zbroję, o ile jest pie­szym żołnierzem — czarą ofiarną, o ile jest jeźdźcem — rzędem na konia, choć pierwotnie tylko włócznia była nagrodą. A otrzymuje te nagrody nie wtedy, jeżeli w li­nii bojowej albo przy zdobywaniu miasta zrani kilku nieprzyjaciół albo ściągnie z nich zbroję, lecz jeżeli zaj­dzie to przy utarczkach z nieprzyjacielem albo przy in­nych tego rodzaju okazjach, gdzie nie ma konieczności walczyć w pojedynkę, on jednak dobrowolnie i z własnej woli wda się w ten bój. Tym, którzy przy zajmowaniu miasta pierwsi wyjdą na mur, daje złoty wieniec. Tak samo i tych, którzy osłonili tarczą i ocalili kogoś z oby­wateli lub sprzymierzeńców, odznaczą wódz podarkami,

a także ocaleni mają swego zbawcę obdarzyć wieńcem; jeżeli zaś dobrowolnie tego nie uczynią, to zmuszają ich trybunowie wyrokiem sądowym. Ocalony czci swego zbawcę nawet przez cale życie i zobowiązany jest wszyst­ko dlań uczynić, jak syn dla ojca. Przez taką zachętę nie tylko tych, co osobiście to słyszą, zagrzewają do współ­zawodnictwa i zapału w walkach, lecz także tych, co zostali w domu. Wszak owi, którzy uzyskali takie dary — poza sławą w obozie i bezpośrednim rozgłosem — także po powrocie do ojczyzny biorą udział w pochodzie trium­falnym wyróżnieni odznakami, bo tylko im, których z po­wodu dzielności zaszczycili wodzowie, wolno przywdzie­wać uroczysty strój, a w domach swych na miejscach najbardziej widocznych kładą złupione zbroje jako do­wody i świadectwa swego męstwa. Przy takiej trosce i gorliwości, jaką Rzymianie poświęcają zarówno nagro­dom, jak i karom w wojsku, nie dziw, że i wyniki wo­jennych przedsięwzięć są dla nich pomyślne i świetne.

Jako żołd pobierają piesi żołnierze na dzień dwa obole, centurionowie dwa razy tyle, jeźdźcy drachmę. W ziarnie otrzymuje piechota na miesiąc około dwóch trzecich czę­ści attyckiego medymna13 pszenicy, jazda siedem me- dymnów jęczmienia i dwa medymny pszenicy. Ze sprzy­mierzeńców piesi dostają to samo co Rzymianie, jeźdźcy jeden i jedną trzecią medymna pszenicy i pięć medym- nów jęczmienia. Sprzymierzeńcom daje się to za darmo; Rzymianom natomiast za zboże, za odzież albo za broń, jakiej potrzebują, odciąga kwestor ustaloną cenę z ich żołdu.

40.Wymarsz z obozu odbywa się w następu­jący sposób. Na pierwszy dany sygnał zwijają wszyscy namioty i składają razem toboły; nie wolno jednak niko­mu ani zwijać, ani ustawiać swego namiotu, zanim nie stanie się to z namiotami trybunów i z namiotem wodza.

13 Medimnos (miara pojemności) = 52 1.

Na drugi sygnał obładowują bagażem bydlęta juczne. Na trzeci muszą stojący na przodzie rozpocząć marsz i cały obóz musi ruszyć w drogę. Na czele pochodu umieszczają zazwyczaj ekstraordinarii, za nimi postępuje prawe skrzydło sprzymierzeńców, z kolei ciągną bydlęta juczne wprzód wymienionych. Ich pochód luzuje pierwszy legion Rzymian, mając z tyłu własny sprzęt; następnie idzie drugi legion, a za nim jego bydlęta juczne wraz ze sprzę­tem sprzymierzeńców tworzących tylną straż; albowiem na końcu pochodu ustawia się lewe ich skrzydło. Jeźdźcy bądź zamykają pochód poszczególnych swych jednostek wojskowych, bądź jadą z boku przy bydlętach jucznych, trzymając je razem i zapewniając im bezpieczeństwo. Je­żeli zaś od tyłu oczekuje się napadu nieprzyjacielskiego, to wszystko inne zostaje u nich w tym samym porządku, tylko ekstraordinarii sprzymierzeńców z frontu pochodu przenoszą się na jego koniec. Co drugi dzień jeden legion i jedno skrzydło idzie na przedzie, a potem te same zno­wu postępują z tyłu, aby wszyscy równy mieli udział w korzyściach zaopatrzenia się w wodę i żywność stale na przemian zajmując pierwsze miejsce w pochodzie. Sto­sują też inny porządek marszu wśród niepewnych oko­liczności, kiedy natrafią na miejsca otwarte. Wiodą wtedy hastati i principes i triarii w trzech paralelnych kolum­nach, ustawiając bydlęta juczne pierwszych manipułów na czele całego pochodu, za pierwszymi manipulami bydlęta juczne drugich, za drugimi manipułami bydlęta juczne trzecich, i w ten sam sposób dalej umieszczając na przemian bydlęta juczne i manipuly. Przy tym po­rządku marszu, jeżeli zajdzie jakieś niebezpieczeństwo, mogą przez zwrot bądź w lewo, bądź w prawo, wywieść naprzód manipuly spomiędzy bydląt jucznych w tę stronę, gdzie znajduje się nieprzyjaciel. W ten sposób w krótkim czasie i przez jeden ruch cały zespół ciężko-

zbrojnych staje w pełnym szyku bojowym — chyba że w dodatku jeszcze hastati muszą rozwinąć swe siły;

a bydlęta juczne i towarzyszący im tłum wycofany poza szyk bojowy zyskuje podczas walki odpowiednie miejsce.

41.Skoro podczas marszu zbliżą się do miej­sca, gdzie mają stanąć obozem, idą tam naprzód trybun i ci centurionowie, których za każdym razem wyznacza się do tego zajęcia. Oni zbadawszy całe miejsce, gdzie należy rozbić obóz, wybierają na nim przede wszystkim punkt, na którym według poprzednich naszych wywodów musi stanąć namiot wodza, i rozpatrują, przy jakim boku jako froncie otaczającej namiot przestrzeni powinno się umieścić legiony. Po rozstrzygnięciu tej kwestii odmie­rzają przestrzeń dokoła namiotu, następnie linię prostą, przy której wznosi się namioty trybunów, dalej równo­ległą do niej linię, od której zaczyna się obozowisko le­gionów. Tak samo oznaczają liniami części położone po drugiej stronie namiotu, które dopiero co w szczegółach obszernie opisaliśmy. To odbywa się w krótkim czasie, gdyż wszystkie odległości są dokładnie określone i znane, wobec czego mierzenie idzie łatwo. Następnie zatykają chorągwie, mianowicie jedną i pierwszą na miejscu, gdzie ma się ustawić namiot wodza, drugą na obranym boku frontowym, trzecią w środku linii, na której mają swe namioty trybuni, czwartą na linii, przy której umieszcza się legiony. Trzy ostatnie chorągwie są czerwone, nato­miast chorągiew na miejscu namiotu wodza jest biała. Po przeciwległej stronie wbijają albo zwykłe włócznie, albo chorągwie w innych kolorach. Gdy to uczynią, z ko­lei odmierzają ulice i przy każdej ulicy wbijają włócznię w ziemię. Wskutek tego, gdy nadejdą w marszu legiony i przestrzeń obozu stanie się dla nich widoczna, natural­nie od razu wszystko jest dla wszystkich zrozumiałe, gdyż wnioskują i orientują się według chorągwi wodza. Ponieważ więc każdy dokładnie wie, w jakiej części obo­zu i na jakim jej miejscu stanie jego namiot, gdyż wszy­scy zawsze to samo miejsce w obozie zajmują — dzieje się coś podobnego, jak gdy do macierzystego miasta

wkracza wojsko. Bo i tam mijając bramę zaraz każdy idzie dalej i przybywa nieomylnie do swego mieszkania, dlatego że ogólnie i w szczegółach znane mu jest miejsce jego kwatery w mieście. To samo zachodzi także przy wytyczaniu rzymskiego obozu.

42.Dążąc więc do biegłości w tych sprawach wydają mi się Rzymianie pod tym względem kroczyć inną drogą niż Grecy. Mianowicie Grecy przy rozbijaniu obozu uważają za najważniejszą rzecz, żeby korzystać z naturalnej obronności miejsc; bo z jednej strony chcą uniknąć mozołu przy kopaniu rowów, a z drugiej sądzą, że sztuczne umocnienia nie dorównują naturalnym środ­kom ochronnym miejsca. Dlatego nie tylko, o ile to do­tyczy planu całego obozu, zmuszeni są nadawać mu wszelkie możliwe formy stosując się do miejscowości, lecz także poszczególne jego części przenosić na coraz to inne i nieodpowiednie miejsca. Skutek jest taki, że miej­sce w obozie zarówno dla poszczególnych żołnierzy, jak i dla poszczególnych części wojska jest niestałe. Nato­miast Rzymianie wolą podjąć się mozołu kopania rowówi łączących się z tym innych prac — dzięki swej obrot­ności i po to, aby mieć znany żołnierzom, jeden i ten sam zawsze obóz.

To są ważniejsze punkty systemu dotyczącego urządzeń wojskowych, a zwłaszcza zakładania obozu".

BIBLIOGRAFIA

I. Źródła

A p p i a n z Aleksandrii. Historia rzymska, przekład i oprać. L. Piolrowicz, t. I. Wrocław 1957.

I, i w i u s z Tytus, Dzieje Rzymu od założenia miasta, przekładi opr. M. Brożek, Wrocław—Warszawa 1974.

P l u t a r c h z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, przekład M. Brożek, wstęp i komentarz T. Sinko, Wrocław 1956.

P o l i b i u s z , Dzieje, przekład i opr. S. Hammer, t. I, Wrocław 1957.

II. Opracowania

A d d o c k T. E., The Roman Art oj War under the Republic, Cambridge 1940.

A u d i s i o Gabriel, Hannibal, Paris 1961.B e e r Gavin, de, Alps and Elephants. Hannibal's March, London

1955.B i e l i ń s k i Bronisław, Hannibal wódz kartagiński, Lwów 1935. B o n n a r d Andre, Et Romę trem bln. La dcmiere guerre puniąue

(218 202 av. J.C.) ou la haine d'Annibal, Paris 1961. C o r n e l i u s Friedrich, Cannae. Das militärische und das lite­

rarische Problem, Leipzig 1932.C o t t r e l l Leonard, Enemy oj Romę, London I960.De 1 b r ii c k Hans, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der

politischen Geschichte, Bd. 1, Das Altertum, Berlin 1964.Di on R., La voie heracleenne et Vitineraire transalpin d'Hanni­

bal, Bruxelles 1962.

F a r n o u x Bernard, Les guerres puniąues, Paris 1960.G o r l i t z Walter, Hannibal. Der Feldheer, der Staatsmann, der

Mensch, Leipzig 1935; Hannibal. Eine politische Biographie, Stuttgart 1970.

G r o a g Edmund, Hannibal ais Politiker, Wien 1929.G u i l l a u m e Augustin, Annibal jranchit les Alpes 218 av. J.C.,

La Tronche — Montfleury 1967.H o f f m a n n Wilhelm, Hannibal, Gottingen 1962.J a c z y n o w s k a Maria, Historia starożytnego Rzymu, Warsza­

wa 1974.K o c h a n o w s k i Stanisław, Jazda Hannibala pod Kannami,

„Przegląd Kawaleryjski", Warszawa 1925.K o r a b l e w I., Gannibal, Moskwa 1976.K ro m a y e r Johannes, V e i t h Georg, Antike Schlachtjelder,

• t. 1—4, München 1903—1931; Schlachten-Atlas zur Antiken Kriegsgeschichte, München 1922; Heerwesen und Kriegführung der Griechen und Romer, w: Handbuch der Alterlumswissen- schajt, hrsg. von Otto W. (IV.3.2), München 1963, s. 288—296.

L a m b Harold, Hannibal, Warszawa 1962.L a z e n b y John, Hannibal's War. A military history oj the Se­

cond Punic War, Warminster 1978.M a s z k i n N. A., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1951.Me 11 zer Otto, K a h r s t e d t Ulrich, Geschichte der Karthager,

t. I —III, Berlin 1870-1913.P i c a r d Charles, Hannibal, Warszawa 1971.P i o t r o w i c z Ludwik, Dzieje rzymskie, w: Wielka Historia

Powszechna, t. III, Warszawa 1934.R a z i n E., Historia sztuki wojennej, t. I, Sztuka wojenna okresu

niewolniczego, Warszawa 1958.S c h l i e f f e n Alfred von, Cannae, Berlin 1936.S i k o r s k i Janusz, Zarys historii wojskowości powszechnej do

końca XIX w., Warszawa 1975.T o r r C, Hannibal Crosses the Alps. Cambridge 1935.W e b s t e r Graham, The Roman Army, Chester 1956.W o l s k i Józef, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa

1971.

WYKAZ ILUSTRACJI

Hamilkar (Rzym, Villa Albani), rcpr. z G. F c r r e r o , Wielkość i upadek Rzymu, t. I, Poznań brw.

Portret Hannibala z Wolubilis, repr. z Ci. P i c a r d , Hannibal, Warszawa 1971.

Popiersie Hannibala z czasów cesarstwa (Neapol, Muzeum Naro­dowe), repr. z A p p i a n z Aleksandrii, Historia rzymska, t. I, Wrocław 1957.

Pieszy legionista z okresu republiki w ubiorze bojowym, rcpr. z M. S i m k i n s , The Roman Anny jrotn Caesar to Trajan, Reading 1974.

Piesi legioniści w ubiorze i oporządzeniu marszowym, rcpr. z M. S i m k i n s , The Roman Army...

Chorąży piechoty legionowej w ubiorze bojowym, repr. zM. S i m k i n s , The Roman Army...

Chorąży posiłkowych wojsk sprzymierzeńców rzymskich, repr. z M. S i m k i n s , The Roman Army...

Rzymski trębacz, repr. z M. S i m k i n s , The Roman Army...Pieszy legionista rzymski, repr. z P. C o n n o l l y , The Roman

Anny, London 1976.Rzymski chorąży ze znakiem legionowym, repr. z P. C o n n o l l y ,

The Roman Army...Żołnierze z. poszczególnych linii legionu rzymskiego, repr.

z P. C o n n o l l y , The Roman Army...Oficer jazdy rzymskiej, repr. z M. S i m k i n s , The Roman Anny...Naczelny dowódca armii rzymskiej, repr. z M. S i m k i n s , The

Roman Anny...Modele rzymskich machin miotających (onager i katapulta), repr.

z G. W e b s t e r , The Roman Imperial Anny, London 1969.Schemat obozu rzymskiej armii konsularnej, repr. z J. K r o ­

m a y e r i C i . V e i t h , Heerwesen und Kriegjuhrung der Griechen und Romer, München 1968.

Tarcza pieszego legionisty rzymskiego, repr. z M. S i m k i n s , The Roman Anny...

Tabory wojsk rzymskich, repr. zJ. Kro may er i G. V e 11 h, Heerwesen und Kriegfiihrung...

Znaki legionu i manipułów (Rzym, fragment reliefu z S. Mar­cello), repr. z G. W e b s t e r , T h e Roman Imperial...

Rzymski okręt wojenny (Rzym, Muzeum Watykańskie), repr. z O. J u r e w i c z i L . W i n n i c z u k , Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1968.

Abordaż przy pomocy ruchomego pomostu desantowego, repr. z P. C o n n o l l y , The Roman Army...

Armia rzymska w marszu, przeprawa przez rzekę, repr. z J. K r o - m a y e r i G . V e i t h , Heerwesen und Kriegjuhrung...

Wyprawa wojenna (Rzym, fragment reliefu z kolumny Trajana), repr. zK. K u m a n i e c k i , Historia kultury starożytnej Gre­cji i Rzymu, Warszawa 1964.

Scena bitewna (Rzym, fragment reliefu z kolumny Trajana), repr. z G. W e b s t e r , The Roman Imperial...

Żołnierze wojsk posiłkowych sprzymierzeńców rzymskich (Rzym, fragment reliefu z kolumny Trajana), repr. z G. W e b s t e r , The Roman Imperial...

Nagrody za męstwo wojenne, repr. z O. J u r e w i c z i T . W i n ­n i c z u k , Starożytni Grecy i Rzymianie...

Rodan w miejscu przeprawy armii Hannibala, repr. z J. F. T a- z e n b y, Hannibal's War. A military history oj the Second Punic War, Warminster 1978.

Wąwóz de la Bourne — prawdopodobne miejsce zasadzki Han­nibala na Allobrogów, repr.-z J. F. T a z e n b y, Hannibal's War...

Alpejska przełęcz Col de Clapier, którą przechodziła armia Han­nibala, repr. z J. F. T a z e n b y, Hannibal's War...

Teren bitwy pod Kannami, repr. zT. T i w i u s z , Dzieje Rzymu od założenia miasta, Wrocław 1974.

Wzgórze, na którym stał starożytny zamek w Kannach, repr. z J. F. T a z e n b y, Hannibal's War...

Góra Tifata, miejsce zimowej kwatery Hannibala, repr. z J. F. T a z e n b y , Hannibal's War...

Klaudiusz Marcellus, zdobywca Syrakuz (Rzym, Muzeum Kapito- lińskie), repr. zG. F e r r e r o , Wielkość i upadek...

Archimedes w obliczu śmierci (mozaika rzymska — Frankfurt n/Menem, zbiory miejskie), repr. z T. T i w i u s z , Dzieje Rzymu...

Słoń bojowy, repr. z G. P i c a r d , Hannibal.Atak słoni kartagińskich w bitwie nad Metaurusem, repr. z The

Pictoral History of Battles, Tondon 1974.Popiersie rzekomo Publiusza Korneliusza Scypiona (Rzym, Mu­

zeum Kapitolińskie), repr. z A p p i a n z Aleksandrii, Hi­storia...

Scena znalezienia przez Hannibala głowy swego brata Hazdrubala, repr. z The Pictoral...

SPIS TREŚCI

Wstęp. . . . . . . . . . .I. Rywalizacja dwóch potęg . . . . . . .13

II. Siły zbrojne Rzymu i Kartaginy. . . . . . .32III. Decydujące starcie. . . . . . . . . .46IV. Kanny........................................................................................................ 73V. Ostatni etap...................................................................................... .94

VI. Idea manewru kannenskiego. . . . . .116Aneksy.................................................................................................... 131Bibliografia............................................................................................................ 188Wykaz ilustracji......................................................................................................190

7

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustrację na obwolucie projektował: Konstanty M. Sopoćko Redaktori Andrzej Murawski Redaktor techniczny: Renata Wojciechowska Opracowanie kartograficzne: Maria Stępniowska Korektor: Antonina Wojnarowicz

© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1984 r.

ISBN 83-11-07081-4

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1984. Wydanie I Nakład 30 000 -f- 250 egz.Objętość 10,57 ark. wyd., 13,88 ark. druk. (z wkładkami) Papier druk. sat. IV kl. 71 g, 82 X 104/32 z Zakładów Celulozowo-Papierniczych Im. J. Marchlewskiego we Włocławku.Oddano do składania w marcu 1984 r.Druk ukończono we wrześniu 1984 r.Wojskowe Zakłady Graficzneim. A. Zawadzkiego w Warszawie. Zam. 5730.Cena zł 90- T-78.