Literatura

EKONOMIKSI I ZHVILLIMITProfesor: But Dedaj

Dhjetor 2015

1

PërmbledhjaHyrje...........................................................................................................................................3Ndryshimi i skenarit të ekonomisë botërore..............................................................................42.1. Ekonomia e dijes.................................................................................................................52.2. Aleanca Kapitaliste.............................................................................................................72.3. Liberalizimi i Tregjeve........................................................................................................82.4. Tregjet e reja.......................................................................................................................9Globalizimi: zgjerimi dhe thellimi i ndërvarësisë ekonomike ndërmjet kombeve..................10Lokalizimi, grupimi dhe koncepti i vendeve 'ngjitëse'.............................................................12Roli i MNE-ve në ndikimin e vendndodhjes së aktiviteteve ekonomike.................................155.1. MNE multi-vendore..........................................................................................................155.2. MNE të integruara në formë globale (apo rajonale).........................................................15Perspektiva rajonale.................................................................................................................19Disa implikime menaxheriale..................................................................................................23Konkluzione.............................................................................................................................23

2

Kapitulli IRajonet, globalizimi dhe ekonomia e dijes

Lënda: Ekonomiksi i rritjes dhe zhvillimit

Hyrje

Qëllimi i këtij kapitulli hyrës është që të ofrojë një kornizë analitike për të vlerësuar

implikimet e ngjarjeve të fundit në shpërndarjen hapësinore të aktiviteteve ekonomike dhe

rolin e luajtur nga ndërmarrjet multinacionale (MNEs) dhe koalicioneve ndërkufitare të

firmave në ndarjen internacionale dhe intranacionale të punës. Në veçanti, ne duhet të

shqetësohemi për forcat paralele, me sa duket ende armiqësore, në drejtim të shpërndarjes

gjeografike të rritjes së pasurisë dhe të shfrytëzimit të aseteve, dhe përqëndrimin e

aktiviteteteve në zonat e kufizuara hapësinore; apo çfarë Ann Markusen (1996) i është

referuar si paradoksi i "vendeve të ngjitura brenda hapësirës rrëshqitshme”.

Tema e këtij vëllimi është për ngritjen e interesit tek bizneset dhe tek politikëbërësit

njësoj, si dhe të komunitetit akademik. Nga një hulumtim për praktikuesit e biznesit, është

zbuluar se si kompetencat kryesore të firmave, sa më shumë njohuri intensive të bëhen,

akoma më të lëvizshme nëpër hapësirë do të bëhen, kështu që zgjedhja e vendndodhjes për

prodhimin, organizimin dhe përdorimin e këtyre aseteve është duke u bërë më shumë një

përparësi kritike konkurruese. Sfida është për të ofruar për politikëbërësit nacional apo

rajonalë, si për firmat vendase dhe ato me kapital te huaj, burimet e ankoruara në hapësirë

dhe aftësitë brenda juridiksionit të tyre, të cilat janë perceptuar nga këto firma që të jenë të

paktën komplemente po aq tërheqëse të përparësive të tyre specifike sa edhe ato të ofruara

nga vende ose rajone të tjera. Për studiuesit akademik, studime të ndërlidhura janë në hap me

kohën e hulumtimit ndërdisiplinor dhe i hulumtimeve ndërsektorale të ndërmarra nga tregtia,

investimet e huaja direkte (FDI) dhe ekonimistë evolucionar, nga gjeografët ekonomikë, nga

sociologët industrialë dhe nga strategët e biznesit.

Ky kapitull vazhdon si në mënyrën në vazhdim: Së pari, identifikon dhe përshkruan tiparet

kryesore të katër nga ngjarjet kritike të dy dekadave të fundit që kanë prekur mundësitë

globale në dispozicion të firmave dhe zgjedhjen e tyre nga këto mundësi. Së dyti, shqyrton

dhe shpjegon trendin drejt ndërvarësisë më të thellë ekonomike në mes vendeve, e cila është

karakteristikë e rëndësishme e (makro) regjionalizimit dhe globalizimit.

3

Seksioni i tretë duket më afër në natyrën e grumbullimit të aktiviteteve me vlerë të shtuar;

dhe mundohet të ofrojë një paradigm të asaj se pse lloje të të veçanta të investimeve direkte

në zgjerimin e asteve dhe shfrytezimin e pasurisë janë të tërhequra në vende të caktuara dhe

rajone te vogla.

Së katërti, kapitulli shqyrton mënyrat në të cilat rritja e aktivitetit në lidhje me MNE ka

ndikuar dhe vazhdon të ndikoj si në hapsirat ndërkombëtare dhe intranationale të prodhimit;

dhe të menduarit tonë rreth përcaktuesve dhe efekteve të tyre.

Së pesti, ne analizojmë disa nga pasojat e gjetjeve tona dhe teoritë tona për politikëbërësi

nacional dhe regjional dhe për praktikuesit e biznesit.

Së fundi, në një pjesë përmbyllëse do të diskutojmë disa nga implikimet për kërkime

shkencore-dhe veçanërisht atë që tërheq së bashku qasjet e ndryshme për çështjet nën

diskutim.

Ndryshimi i skenarit të ekonomisë botëroreMesi i vitve 70-a deri në fund të viteve 90-a

Në këtë pjesë, ne identifikojmë katër ngjarjet kryesore të dy dekadave të fundit të cilat ne

besojmë se kanë pasur një ndikim të thellë në natyrën dhe përbërjen globale të aktivitetit

ekonomik, mbi pronësinë dhe vendndodhjen e saj, dhe mbi mënyrën organizative të saj. Këto

janë:

1. Rritja e rëndësisë së të gjitha formave të kapitalit intelektual të aktivitetit të firmave

në krijimin e aseteve shfrytëzimin e aseteve.

2. Rritja e sipërmarrjeve kooperative dhe aleancave në mes dhe brenda institucioneve

kryesore pasuri-krijuese.

3. Liberalizimi i tregjeve të brendshme dhe ndërkufitare.

4. Shfaqja e disa lojtarëve të ri të mëdhenjë ekonomikë në ekonominë botërore.

Ne i trajtojmë secilën nga këto me radhë.

4

2.1. Ekonomia e dijes

Gjatë tre shekujve të fundit, burimi kryesor i pasurisë në ekonomitë e tregut është zhvendosur

nga pasuritë natyrore (sidomos të tokës dhe të punës relativisht të pakualifikuar), përmes

aseteve të prekshme të krijuara (kryesisht ndërtesa, makineri dhe pajisje, dhe financa), në

krijimin e aseteve të paprekshme (njohuritë dhe informacionet e të gjitha llojeve) të cilat

mund të jenë të përfshira në qeniet njerëzore, në organizata, apo në asetet fizike.

Për shembull, është llogaritur që, ndërsa në vitet 1950-a, 80 për qind të vlerës së shtuar në

industrinë e prodhimit amerikan të përfaqësojnë produkte ushqimore primare, materiale apo

produkte minerale dhe 20 për qind njohuri, nga 1995, këto proporcione kishin ndryshuar në

30 dhe 70 për qind respektivisht (Steëart 1997). Jo më pak e rëndësishëme, vlera kontabël e

aseteve të prekshme te korporatat po bëhet një komponent rënës të vlerës së tyre të tregut.

Një vlerësim (Handy 1990) ka vënë këtë në mes të 25 dhe 33 për qind në mes të viteve 1980,

derisa Leif Edvinson (1997) kohët e fundit ka llogaritur se për shumicën e organizatave,

raporti i kapitalit intelektual të tyre me atë të kapitalit fizik dhe financiar është midis pesë-

me-një dhe gjashtëmbëdhjetë-me-një.

Ndërmjet viteve 1975 dhe 1995, shpenzimet për të gjitha llojet e kërkimit/studimit dhe

zhvillimit në ekonomitë e OECD rriti tre herë normën e produktit në industrinë e prodhimit

(OECD 1997ft) Gjatë të njëjtës periudhë, derisa numri i patentave i regjistruar në SHBA

është rritur nga 76.800 në 113.600, pra rreth 48 për qind, ato në sektorët më shumë njohuri

intensive, u rriten nga 16.827 në 47.533, dmth rreth 182 për qind (US Patent and Trademark

Office 1997). Proporcioni i grup moshës 15-24 i angazhuar në arsimin e lartë është rritur nga

35 për qind në 1980 në 56 për qind në 1993 (Banka Botërore 1997). Së fundi, shpenzimet

kapitale në teknologjinë informative, e cila, më 1965, ishte vetëm një e treta e asaj në

teknologjinë e prodhimit, tani e tejkalon atë. Përgjatë gjithë aktivitetit ekonomik, aktivet jo-

materiale të krijuara janë duke i zëvendësuar asetet natyrore apo materiale të krijuara si burim

kryesor i shtimit të pasurisë Në shoqëritë industriale. Ndër të tjera, kjo është demonstruar nga

lindja e kontributit të shërbimeve, në lidhje me të mira, në GNP të shumicës së vendeve.

Këto të dhëna tregojnë një histori të qëndrueshme, dmth. trendin e shtimit të aseteve

ndërkufitare si një instrument i rëndësishëm për rritjen e mirëqenies ekonomike. Ato

gjithashtu sugjerojnë se në vlerësimin e prosperitetit ekonomik të shoqërive, dijetarët duhet ti

japin më shumë vëmendje dinamikës së gjetjes së aseteve FDI. Shumica e teoritve të firmës,

të organizatave industrial, dhe të vendndodhjes, janë të kryesisht interesuara se si asetet

5

ekzistuese mund të dislokohen dhe të vendosen në mënyrën me efikase. Përparësia e

ekonomisë së bazuar në dije, kërkon që studiuesit duhet t’i japin sa më shumë vëmendje një

skenari në të cilin asetet, larg nga të qenit kryesisht fiks dhe të palëvizshëm si në të kaluarën,

tani janë jashtëzakonisht rritëse dhe të lëvizshme. Kjo mund të kërkojë një ri-mendim

fundamental sërish i rëndësisë së paradigmave dhe teorive të 1970-a dhe në fillim të viteve

1980-a në shpjegimin e shpërndarjes bashkëkohore dhe hapësinore të aktiviteteve ekonomik.

Kapitali intelektual është i ndryshëm nga format e tjera të kapitalit në mënyrën e ndryshme të

vendosjes së tij. Derisa, për të qenë efektive, një pjesë të tokës, apo një makinë e veçantë, ose

madje dollarë të aseteve financiare 'X', është (ose janë) të pavarura nga një tjetër copë e tokës,

makinë, apo dollarë të aseteve financiare 'x', ky nuk është rasti me një njësi të njohurive dhe

formave tjera të kapitalit intelektual. Jo vetëm që është njohuria një produkt heterogjen dhe

mund të vihet në përdorime të shumta; shpesh, një lloj i dijes duhet të jetë i kombinuar me

disa lloje të tjera për të prodhuar një të mirë të veçantë apo shërbim. Me zhvillimin e dy prej

"motorëve" kyç të ekonomisë së dijes, p.sh. mikroçipit dhe kompjuterit, dallimi midis

industrive të larta dhe të ulëta teknologjike, siç përfaqësohet nga prodhimi final që ata

prodhojnë, po bëhet gjithnjë e më pak kuptimplotë. Në përdorimin njohurive, pjesë të

tekstilit, përpunimi i ushqimit, shitjes me pakicë, dhe industrive të kujdesit shëndetësor janë

po aq të përparuara teknologjikisht sa edhe paisjet elektronike, farmaceutike, shërbimet

financiare dhe sektorët e konsulencës të menaxhimit.

Kapitali intelektual i nevojshëm për të shtuar dhe për të shfrytëzuar pasuritë është pastaj

kompleks; dhe kjo është rrallë pronë e vetëm një firme. Një firmë për të rritur ose vendosur

njohuritë e saj në mënyrë efektive, ajo do të duhet të plotësojë këtë njohuri me atë të firmave

të tjera; dhe më shpesh sesa jo, me anë të disa lloje marrëveshjeve bashkëpunuese.

Ekzistojnë, natyrisht, disa arsye për rritjen e bashkëpunimit midis firmave që do të diskutohet

më tej në pjesën tjetër. Këtu ne do të ofrojë vetëm tri vëzhgime në lidhje me natyrën e dijes

bashkëkohore. Së pari, ajo mund të jetë shumë e shtrenjtë; kostoja e brezit të ardhshëm të

mikroprocesorët apo të në barëre gjeneruese shpesh shkon në miliarda dollarë. Së dyti,

rezultati i shumë investimeve për rritje të njohurive, psh nga hulumtimi dhe zhvillimi (R &

D), është shumë i pasigurt. Së treti, shumë lloje të dijes (dhe veçanërisht ato të cilat mund të

jenë të imituara) bëhen të pavlefshme mjaft shpejt. Së bashku, me kompleksitetin në rritje,

këto karakteristika të kapitalit intelektual së bashku me konkurrencën - mbojtjen ose rritjen e

ngutshme - kanë implikime të konsiderueshme për vendndodhjen dhe organizimin e firmave;

dhe, në të vërtetë, për karakterin dhe përbërjen e mikroregjioneve.

6

2.2. Aleanca Kapitaliste

Një nga karakteristikat veçanërisht interesante të ekonomive kryesore të tregut të viteve te

fundit, ka qenë shtrirja në të cilën forma hierarkike e qeverisjes së organizatave private dhe

publike është plotësuar dhe në disa raste është zëvendësuar nga një shumëllojshmëri të

marrëveshjeve interorganizative bashkëpunuese.

Kjo ka ndikuar që studiuesit të sugjerojnë se faza aktuale e kapitalizmit mundet më së miri të

përshkruhet si aleancë kapitalizimi. Këto aleanca mund të marrin (dhe marrin) forma të

shumëllojshme dhe përfshijnë një numër të madhë të subjekteve institucionale. Ato mund të

jenë në mes aktorëve të ndryshëm të firmës dhe /ose në mes të njësitve operative të ndryshme

ose funksionale, duke e bërë zinxhir vlerën e firmës (dmth. aleancat intrafirm). Ato mund të

jenë në mes një firmë dhe një tjetër-për shembull, në mes një firmë dhe konkurrentëve të saj,

furnizuesve ose konsumatorëve (dmth. aleancat interfirm). Ato mund të jenë në mes të një

firme private dhe një institucioni publik; ndërmjet institucioneve publike, sidomos mes

qeverive rajonale dhe kombëtare. Ato gjithashtu mund të jenë ndërmjet grupeve të ndryshme

të interesit, p.sh. konsumatorëve, ambientalistëve dhe i sindikatave të punës e kështu me

radhë.

Aleancat Interkorporative mund të formohen për të promovuar rritjen e aseteve apo

aktiviteteve të shfrytëzimit të aseteve. Në rastin e parë, partnerët janë kërkuar normalisht për

qasje të njohurive plotësuese apo sinergjike intensive, të mësuarit dhe aftësitë organizative

dhe tregjeve. Aleancat për avancimin teknologjik gjithashtu mund të konkludojnë në ndarjen

e kostos së R & D dhe për të shpejtuar procesin inovator. Në rastin shkollor, aleancat janë

formuar zakonisht për të rritur efikasitetin e shfrytëzimit të aseteve ekzistuese për shembull,

duke lehtësuar ekonomitë e qëllimit dhe shkallës dhe duke e bërë përdorimin më të mirë të

aftësive ekzistuese menaxhuese dhe të marketingut. Në raste të tilla, firmat mund të

angazhohet në koalicione për të mbrojtur ose për të forcuar pozicionet e tyre konkuruese

kundrejt firmave të tjera; derisa të mos përjashtohen duke bërë kështu nga legjistlacioni per

antitrust, një firmë mund të blejë një tjetër për të rritur fuqinë e saj në treg dhe për fitime

shtesë ekonomike.

Rritja e njohurise kapitaliste ka çuar në një shpërthim të aleancave midis firmave. Të dhënat

mbi bashkimet dhe blerjet (M & As) dhe koalicione jo-bashkëpunuese të kapitalit sugjerojnë

që, qoftë nga FDI apo nga licencime ndërkufitare, apo marrëveshje të tjera, aleancat kanë

qenë më të theksuara, dhe janë rritur në sektorë të njohurive intensive (UNCTAD 1998) dhe

kanë qenë kryesisht të lidhura ndërmjet MNE-ve dhe korporatave të tjera në vendet

industrialisht te avancuara.

7

2.3. Liberalizimi i Tregjeve

Ndoshta ngjarja më dramatike dhe më transparente ekonomike e dy dekadave të fundit ka

qenë rritja e liberalizimit të tregjeve kombëtare dhe ndërkombëtare. Edhe pse më veqanërisht

nga rrëzimi e Murit të Berlinit në 1989 dhe hapja e Republikës Popullore të Kinës për të

praunar FDI, rikonfigurimi i politikave kombëtare ekonomike të shumicës së vendeve të

Amerikës Latine, Indisë dhe disa ekonomive afrikane dhe ofrimi drejt integrimeve

makroregjionale në pjesë të ndryshme të botës, të gjitha kanë kontribuar për të ripërtërirë

vitalitetin e sistemit të tregut si instrumenti kryesor për shfrytëzimin e kombinuar dhe

vendosjen e burimeve të pakta dhe aftësitë në të gjithë botën.

Që nga fillimi i viteve 1980, barrierat artificiale ndaj tregtisë kanë renë veçanërisht në nivel

makroregjional. Në të njëjtën kohë shpenzimet e transportit dhe komunikimit kanë rënë në

mënyrë dramatike, siç kanë rënë kostot e firmave e të bërit biznes brenda dhe përtej kufijve

kombëtarë. Si rezultat, pjesa e tregtisë dhe investimeve të huaja, si një proporcion i produktit

të përgjithshëm kombëtar të shumicës së madhe të vendeve, është rritur shumë.

Disa tregues të tjerë të rritjes së hapjes së vendeve ndaj pjesës tjetër të botës është në të

njëjtin përfundim. Më dramatike ka qenë zgjerimi spektakular i rrjedhjeve ndërkufitare

financiare, dhe për shtrirjen dhe thellësinë e integrimit financiar ndërkombëtar. Për shembull,

investimet e portofolit të huaj u rritën nga $ 56.2 miliardë në 1984 në 412.5 miliardë $ në

1995 (FMN), ndërsa rritja e kredive bankare ndërkombëtare ka tejkaluar eksportet botërore

dhe FDI për shumicën e tridhjetë viteve para vitit 1994 (Perraton et al. 1994). Ngjashëm,

tregtimi mesatar ditore në tregun e këmbimeve valutore u rrit nga 15 miliardë dollarë në vitin

1973 në 880 miliardë dollarë në vitin 1992 dhe 1,300 miliardë dollarë në 1995, derisa shitjet

ndërkufitare dhe blerjet e aktiveve financiare u rritën nga më pak se 10 për qind të prodhimit

të brendshëm bruto (PBB) në 1980 në SHBA, Gjermani dhe Japoni në 135, 170 dhe 85 për

qind respektivisht në 1993 (Kozul-Wright 1997).

Më pak mbresëlënëse është rritja në përdorimin e medias për komunikimet ndër-kufitare. Më

1980, minutat për kokë banori të shpenzuar në telefonatat ndërkombëtare për të gjitha vendet

në botë ishte 3,6, ndërsa më 1994 ishte 9,4. Në vitin 1980, interneti ishte pak në përdorim;

nga 1995, së bashku me e-mail kishte rritjen më të shpejtë si formë e komunikimit ndërkufitar

duke u dyfishuar çdo tre vjet (UNDP 1997).

Së fundi, mund të përmendim rritjen e madhe në trafikun ndërkufitar të njerëzve gjatë dy

dekadave të fundit. Edhe pse pjesë e kësaj janë trefishimi i shpenzimeve turistike, dhe

katërfishimi i numrit të udhëtarëve në linjatë ndërkombëtare, nuk mund të vëjnë veten në

hyrjen e liberalizimit apo derregullimin e tregjeve, këto dhe lëvizjet e tjera të njerëzve (sic

8

janë: migrimi, punësimi i të huajve, udhëtimi ndërkufitar për në punë, etj) me siguri kanë

ndihmuar, drejtpërdrejt ose tërthorazi, me reduktimin e pengesave për lëvizjen e mallrave,

pasuritve, dhe shërbimeve.

2.4. Tregjet e reja

Trendi i fundit dhe më gradual - por në asnjë mënyrë më pak i rëndësishme - ngjarje (ose

trend është, ndoshta, fjala më e mirë) është marrë nga disa ekonomi në zhvillim si lojtarë

kryesorë në skenën ekonomike botërore. Shumica e këtyre janë në Azi dhe Amerikën Latine

dhe shumica janë zakonisht të referuara si ekonomi "të sapo industrializuara '. Tri, p.sh. Hong

Kong, Singapor, dhe Korea, ishin ndër tridhjetë vendet më të pasura në botë në viin 1997

(Banka Botërore 1998).

Shprehja më e qartë e përfaqëismit të ekonomive në zhvillim, si vende të prodhimit dhe si

tregje është pjesa e tyre e GNP të botës. Në vitn 1980, Amerika Latine, Azia Jug-Lindore,

dhe Azia Lindore, vendet në zhvillim përbënin 24,1 përqind të GNP të botës, shifër

korrespondues për vitin 1995 ishte 26,8 për qind (Banka Botërore 1997, 1998). Shifrat

krahasuese për pjesëmarrjen e eksporteve botërore ishin 18,4 dhe 28,9 për qind; për

pjesëmarrjen e investimeve direkte me kapital të të huaj, 16,7 dhe 23,5 për qind (UNCTAD

1998); për pjesëmarrjen botërore në rrjedhjet e portofolit të investimeve të huaja, 1,7 dhe 12,6

për qind (vd FMN), për pjesëmarrjen në shfrytëzimin komercial të energjisë 19,2 dhe 29,7

për qind; për pjesëmarrjen e patentave të regjistruar në SHBA në raport botëror: 0,4 dhe 3,5

për qind (US Patent and Trademark Office 1999); dhe për pjesëmarrjen e linjave telefonike

në botë 7,8 dhe 43,8 për qind (v.d. UN).

Shoqëruar me ngjarjet ekonomike të përshkruara më herët - të cilat kanë intensifikuar

presionet konkurruese midis korporatave dhe janë drejtuar në një rikonfigurim të produktit

dhe strategjive të inovacionit - ekonomitë e reja po ndihmojnë për të modernizuar një Veri-

Jug dhe Jug-Jug ndarje të re të punës. Edhe pse ato lëvizin nëpër shtigjet e tyre të zhvillimit të

investimeve (Narala 1995; Dunning dhe Narula 1996), struktura ekonomike e industrializimit

të vendeve ka tendencë për të lëvizur më pranë homologëve më të industrializuar të tyre.

9

Globalizimi: zgjerimi dhe thellimi i ndërvarësisë ekonomike ndërmjet kombeve

Çfarë është ndikimi i ngjarjeve të përshkruara në vendndodhjen e aktivitetit ekonomik?

Teoria e vendndodhjes ka pohuar që një firmë me profit maksimal do të pozicionon

aktivitetet e saj me vlerë të shtuar aty ku ky qellim është më i avancuar. Fitimet e tilla

paraqesin ndryshimin në mes të ardhurave (variablat e lidhur me kerkesen) dhe kostoove

(variablat e nderlidhur me ofertën) plus taksat dhe detyrimet, duke zbritur ndihmat dhe

subvencionet. Ekzistojnë katër lloje kryesore të shpenzimeve: dizajni dhe zhvillimi,

prodhimi, transporti dhe transaksioni. Taksat, detyrimet, ndihmat dhe subvencionet mund të

jenë të drejtpërdrejta apo të tërthorta, të përgjithshme apo specifike. Në tregjet e papërsosura

– dhe vecanërisht tregjet oligopole, firmat gjithashtu do të marrin parasysh e strategjitë e

vendndodhjes së konkurrentëve të tyre.

Secila prej këtyre determinanteve të gjera të vendndodhjes, janë në një farë mase specifika të

produktit, aktivitetit dhe vendit (ose regjionit). Përveç disponueshmërinë dhe kostos së

faktorit dhe inputet e ndërmjetme, variablat kryesore të lidhura me furnizimin kanë ndikimin

se nëse një firmë përqendron apo shpërndan aktivitetet e saj në rritjen e aseteve apo aktivitete

apo shfrytezimin e aseteve në hapësirë janë, nga njëra anë, niveli në të cilin aktivitetet e tilla

mund të përfitojnë nga ekonomitë e shkallës dhe nga ana tjetër, kostot e shkaktuara në raport

me transakcionet. Sic potencon George Stigler (1951) shumë vite më parë - dhe Adam Smith

para tij – ndarja e punës, dmth specializim i aktivitetit ekonomik, është kufizuar nga

madhësia dhe gjeografia e tregut. Sot, ne mund të shtojmë në këtë variabël karakterin e tregut

dhe transaksionet e shkëmbimit të mallrave dhe shërbimeve midis regjimeve të ndryshme

politike dhe kulturore. Ne bëjmë këto pika hyrëse mjaft të dukshme, siç vlenë të theksohet se

shtrirja, forma dhe ritmi i globalizimit nuk janë të shpërndara në mënyrë të njejtë në të gjithë

planetin, as nëpër aktivitete me vlerë të shtuar të ndryshme. Disa mallra dhe shërbime, për

shembull, nuk janë të tregtueshme, pra ato janë të palëvizshme nëpër hapësirë. Disa janë

prodhuar në tërësinë e tyre në vetëm një ose disa vende dhe eksportohen në të gjithë globin.

Disa janë të përsëritura në tërësinë e tyre në disa vende, por shiten vetëm në vendin e tyre të

prodhimit. Disa pjesë të aktiviteteve globale të firmave (p.sh. hulumtimi dhe zhvillimi) kanë

tendencë të jenë të përqëndruar në disa vende dhe rajone, ndërsa të tjerat janë të përhapura

më gjerësisht.

10

Çfarë është atëherë globalizimi ekonomik? Nuk duam të qëndrojmë në këtë temë shumë të

hulumtuar, për të dhënë (atë që ne besojmë të jetë) një interpretim i shkëlqyer nga një

shkencëtar politik - Anthony McGreë (1992: 23).

Globalizimi i referohet multiplikimit të lidhjeve dhe ndërlidhjeve në mes të shteteve dhe

shoqërive e cila përbën sitemin aktual botëror.

Shkurtimisht, globalizimi është një proces që çon në transformimin strukturor të firmave dhe

kombeve. Ai përfaqëson një shkëputje në procesin e ndërkombëtarizimit në kuptimin që

krijon marrëdhënie të reja dhe më të thella ndër-kufitare. Ndonjëherë, transformimi bëhet në

nivel rajonal, ndonjëherë, kjo ndodh në nivel global. Për shembull: zhvillimi i tregtisë

elektronike është duke shkrutuar në mënyrë dramatike distancat në tregjet financiare dhe

tregjet e këmbimeve (Stopford dhe Strange 1991). Një dijetar ka shkuar aq larg sa të pohon se

shfaqja e internetit dhe integrimit global financiar është 'fundi i gjeografisë' O'Brien (1992).

Ndonjëherë, megjithatë, globalizimi, ndërsa lehtëson lëvizjen ndërkufitare të produkteve të

ndërmjetme, sidomos teknologjisë, është gjithashtu duke drejtuar në të përhapurit të

produkteve të kopjuar përfundimtarë.

Ne kemi identifikuar tashmë disa nga forcat të cilat 'shtyjnë' ose 'tërheqin' në drejtim të

rajonalizimit dhe globalizimit. Ne tani kemi përcaktuar disa fakte shtesë, veçanërisht ato që

lidhen me rritjen e aktivitetit MNE.

1. Gjatë dekadave të fundit rritja e tregtisë botërore ka tejkaluar vazhdimisht prodhimin

botëror -zakonisht nga një raport prej 2 me 1; ndërsa në vitin 1997 shitjet nga

bashkëpunimet e jashtme të MNEve kanë tejkaluar atë të tregtisë botërore nga 48 për

qind (UNCTAD 1998).

2. Shumica e shitjeve globale të MNE-ve janë në sektorët dijes apo informacionit, apo

në sektorë mbështetëse të këtyre aktiviteteve.

3. Në mes të një të tretës së tregtisë ndër-kufitare në mallra dhe shërbime jo bujqësore

dhe në mes një të dytës dhe tre nga pestë e të gjithë kapitalit dhe rrjedhjes së

teknologjisë janë internalizuar tani brenda MNE-ve.

4. Ka pasur dy trende të rëndësishme në aktivitetet lidhur me MNE (FDI dhe formimi i

aleancave) gjatë dy dekadave të fundit. E para është rritja spektakulare e bashkimit

dhe blerjeve së kërkimit të aseteve (M & As) dhe aleancave strategjike brenda

vendeve të Treshes, ose brenda rajoneve të SHBA-së, Japoni-së dhe Europës

Perëndimore. E dyta ka qenë rritja jo më pak dramatike e shfrytëzimit të aseteve FDI

në disa tregje në zhvillim, veçanërisht në Kinë, një pjesë e rritjes e të cilës ka qenë e

furnizuar nga tjetër vende tjera aziatike në në zhvillim.

11

5. Një pjesë e rritjes së FDI në vendet e zhvilluara dhe në atyre në zhvillim është në

shërbime – vecanërisht shërbimet intensive në inromatikë .

6. Një pjesë e rritjes së totalit të shpenzimeve R & D është financuar nga filialet e tyre të

jashtme. Për më tepër, ajo po rritet më shpejt se format e tjera të prodhimit të lidhur

me MNE. Akoma më tepër, një pjesë e rritjes së aktivitetve të R & D të MNE-ve

shkon në drejtim të rritjes së kapitalit të tyre vendor intelektual - shpesh nga pajisjet e

huaja R & D - në vend të vendosjes në mënyrë efektive të aftësive ekzistuese të R &

D (Kuemmerle 1996).

Lokalizimi, grupimi dhe koncepti i vendeve 'ngjitëse'

Ne kemi sugjeruar tashmë se globalizimi jo domosdoshmërisht do të thotë se të gjitha

aktivitetet e krijimit të pasurisë janë të shpërndara në mënyrë uniforme në të gjithë botën.

Larg nga ajo. Në qoftë se, me të vërtetë, specializimi i aktivitetit ekonomik është i kufizuar

nga madhësia e tregut, atëherë ajo do të ishte e duhur për të supozuar që globalizimi do të jetë

i shoqëruar nga më shumë, në vend se më pak, specializime; dhe kështu, për pasojë, do të

çojë në përqendrim të mëtejshëm hapësinor të aktivitetit të tillë. Pjesa më e madhe, natyrisht,

do të

të varet nga mënyra se si kostot e prodhimit, transportit dhe transaksionit të imponuara nga

barrierat artificiale ndaj tregtisë, ndryshojnë me madhësinë e një produkt të prodhuar. 'Ku' e

përqendrimit do të varet nga karakteristikat kombëtare dhe mikro rajonale specifike duke

ndikuar shpenzimet e tilla dhe gjithashtu në afërsi hapësinor të aktiviteteve të ndërlidhura

(grupime), të cilat gjenerojnë ekonomi të jashtme statike dhe dinamike.

Në shqyrtimin e propozimit që disa lloje të aktiviteteve të krijimit të pasurisë janë duke u bërë

më të përqendruara në grupe subnacionale, mund të jetë e dobishme për të bërë dallimin në

mes të tregtisë tradicionale dhe bashkëkohore dhe modeleve të vendndodhjes.

Tradicionale, dmth Heckscher-Ohlin, lloj i modele të tregtisë që ishin projektuar kryesisht për

të shpjegojë modelet optimale (më efikas) të tregtisë midis vendeve, bazuar në shpërndarjen e

faktorëve të palëvizshëm ndihmës. Teoritë e vendndodhjes ishin në mënyrë të ngjashme

shqetësuese me uljen optimale të aktiviteteve të shfrytëzimit të aseteve, dmth ato të

projektuara për të maksimizuar efikasitetin statik të firmave investuese; por, ndryshe nga

teoritë e tregtisë, ato në mënyrë të qartë e pranojnë rolin e kostos së transaksionit (dhe

përfitimet) të aktiviteteve të hapsirave të afërta.

12

Teoritë bashkëkohore tregtare dhe të vendndodhjes janë më kontekstuale se paraardhësit e

tyre. Ndërsa ato që u përshkruan janë ende një shpjegim i fuqishëm i disa llojeve të ndarjes

ndërkufitare të punës - veçanërisht i aktiviteteve të burimeve natyrore intensive në mes të

vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim - ato janë më pak të rehatshme në shpjegimin e

shpërndarjes së aktiviteteve të njohurive intensive dhe veçanërisht ato midis dhe brenda

vendeve të përparuara dhe nën qeverisjen e MNE-ve. Aktivitetet e tilla jo vetëm që kanë të

ngjarë të bëjnë shpenzime të konsiderueshme dhe kështu duhen kthime jo-rënëse në shkallë

dhe vëllimin e nevojshëm për të mbuluar këto shpenzime; por, siç është në dukje, ata shpesh

përfshijnë inpute të shumta dhe të ndërlidhura teknologjikisht. Për të minimizuar kostot e

transaksioneve për distancë të lidhur dhe për të maksimizuar përfitimet e ekonomive

dinamike të të mësuarit, ajo shpesh paguan firmat të përqëndrojnë aktivitetet e tyre brenda një

zone të kufizuar hapësinor. Prandaj, koncepti i të mësuarit të rajonit (Florida 1995), dhe me

të, rëndësia e ekonomive dinamike agglomerative si një shtytës i vendndodhjes së firmave -

dhe veçanërisht ato që kërkojnë për të shtuar burimet dhe aftësitë e tyre. Globalizimi pastaj

mund të çojë në një shpërndarje të prodhimit intenziv të njohurive ndërmjet dhe brenda

vendeve; dhe në një konvergjencë në strukturat ekonomike ndërkufitare. Kjo mund të çojë në

mënyrë të barabartë në koncentrimin e një prodhimi të tillë në vendet e veçanta, dhe në

mikrorajonet brenda këtyre vendeve, në të cilin rast strukturat ekonomike të vendeve dhe

mikrorajoneve priren të ndryshojnë nga njëri-tjetri, në vend se të konvergjojnë me njëri-

tjetrin.

Në të vërtetë, të dy trendet janë të dukshme, por është përmbajtja e këtij kapitulli – dhe

vërtetë, nga disa autorë në këtë vëllim – që (i) niveli më i lartë i intensitetit të njohurive të një

aktiviteti të veçantë, (ii) është e lehtë të migrojnë nëpër rajone pse vende, (iii) diferenca më e

ulët lidhur me kostot, dhe (iv) më shumë firma angazhohen në Investimet e Jashtme Direkte

dhe aktivitetet e aleancave të lidhura të rritjes, në vend se të shfrytëzojnë, asetet e tyre

ekzistuese, atëherë ka shumë të ngjarë që ekonomitë vendore dhe mikrorajonale, do të

zhvillojnë qendrat e specializuara të cilësisë së shkëlqyer. Në të njëjtën kohë, ekziston

evidencë e mjaftueshme që konkurrentët kryesorë në disa mikrorajone në tërheqjen dhe

mbajtjen e investimeve të ndryshme nuk janë mikrorajonet tjera në vendin e njëjtë, por

mikrorajonet në vendet tjera.

Ky observim është në përputhje me rritjen e ndërlikuar të të dyjave, tregtisë nder-industriale

dhe IJD nder-industriale ndërmjet vendeve dhe/ose mikrorajoneve. Një ndërlikim i tillë nuk

është i mbyllur në llojet e produkteve të prodhuara. Më tej, ky shtrihet në mjedisin inovativ të

vendeve konkurruese, dhe në veçanti në mundësitë e firmave brenda atij mjedisi të përgjojnë

13

dhe mësojnë nga burimet, aftësitë dhë ndërmarrësinë e njëri-tjetrit, d.m.th shtojnë

kompetencat e tyre kryesore.

Këto mundësi, dhe përfitimet e grumbullit hapësinor, qartë ndryshojnë ndërmjet industrive

dhe firmave; dhe ato mund të shfrytëzohen përmes një llojllojshmërie të rrugëve organizative,

p.sh. tregjeve të ngushta, aleancat e jo të barabarta, dhe IJD. Cili modalitet është zgjedhur, do

të varet në shtrirjen dhe karakterin e kostove të veçanta të transaksionit dinamik relevant në

hapësirë, p.sh ato që lidhen me aktivitetet inovative. Në përgjithësi, dikush mund të

parashikojë që (i) njohuritë e nevojshme më pak komplekse dhe/ose të pavarura për

prodhimin e një të mire ose shërbimi të caktuar, (ii) më shumë i rregullueshëm (d.m.th më

pak i heshtur) ose idiosikretik që është njohuria, më pak informacion simetrik ekziston

ndërmjet firmave të lidhura, (iv) më pak mundësi ekzistojnë për sjelljet oportuniste, (v)

rezultati më pak i sigurtë është i çdo marrëdhënie, (vi) konsumatorët janë më gjerësisht të

vendosur, pastaj kostot më të ulëta të transaksionit hapësinor, dhe ka të ngjarë të jenë më pak

ekonomitë e grumbullimit. Prandaj grumbullimi ka shumë të ngjarë të jetë një forcë e

aktivitetit të caktuar; dhe të jetë më i shënuar ku mbajtësit e vendimeve kritike në firma duhet

të kenë afërsi fizike në këmbimin, ose shpërndarjen, e njohurisë së nënkuptuar. Qyteti i

Londrës është një shembull klasik i grumbullimit të firmave të ndërvarura secili duke

prodhuar pjesë të një produkti final. Globalizimi dhe ndryshimi teknologjik janë kombinuar

për të forcuar grumbullimin e tillë, dhe gjithashtu për të rritur intënsitetin e njohurive të

firmave përbërëse. Në të njëjtën, rritja e mobilitetit të aseteve të firmave të caktuara, dhe

rritjen e përputhshmërisë ndërmjet llojeve të ndryshme të teknologjisë ka nxitur më shumë

diversitet të aktivitetit ekonomik, shpesh me rezultatet e dobishme për outputin inovativ

(Feldman and Audretsch 1999).

Deri tani, ne kemi tentuar të koncentrohemi në arsyet me ofertën e lidhur me atë pse firmat

grumbullojnë. Ne kemi argumentuar që gjersa arsyet origjinale Marshalliane për

grumbullimin ende qëndrojnë, ato kanë të bëjnë me shumëllojshmërinë e faktorëve “të butë”

të vendndodhjes dhe qasja në njohuritë dhe aftësitë e të mësuarit janë bërë më rëndësishme

*(Florida 1995; Giersch 1996). Në të njëjtën kohë, grupimet mund të bëhen nga nevojat e

konsumatorëve, dhe disa nga këto i zotërojnë të gjitha, apo vërtetë shumica e karakteristikave

të vërtetuar deri tani. Grupimet e tilla janë veçanërisht të dukshme në setorin e shërbimeve të

konsumit; ata tentojnë të jenë të orientuar në qytet ose përfshijnë zyrat ajrore, agjencitë e

makinave me qira, shpërndarësit e filmave, shërbimet mjekësore, dhe zinxhirët e ushqimit të

shpejtë.

14

Roli i MNE-ve në ndikimin e vendndodhjes së aktiviteteve ekonomike

Deri më tani në analizën tonë, ne nuk e kemi konsideruar rolin e vecantë të MNE-ve në

ndikimin e vendndodhjes së aktivitetit ekonomik. Tek jo do të kthehemi tani. Çfarë është e

veçantë në lidhje me këtë formë të veçantë organizative? Siç është definuar më herët, një

MNE është një institucion që zotëron ose kontrollon aktivitete të vlefshme në të paktën dy

vendeve. Shumë nga MNE-të zotërojnë apo kontrllojnë vlerë të shtuar të aktiviteteve në një

numër të madh të vendeve nëpërmjet FDI dhe aleancave ndërkufitare. Deri në çfarë mase

është modeli i vendndodhjes së aktiviteteve të tilla të ndryshme nga ajo që do të ishte në qoftë

se secili prej tyre do të kish qenë veç e veç dhe në pronësi të pavarur? A ndikon pronësina e

përbashkët e prodhimit në dy ose më shumë vende në teorinë tonë në lidhje me gjeografinë e

investimit në rrijen e aseteve apo në shfrytëzimin e pasurisë, dhe tendenca e saj për të

koncentruar apo shpërndararë?

5.1. MNE multi-vendore

Për t'iu përgjigjur kësaj pyetjeje, le të konsiderojmë dy lloje të strukturave qeverisëse të

MNE-ve. E para është struktura multi-vendore ose 'e vetme' të cilat janë shumica e MNE-ve,

jashtë sektorëve të burimeve natyrore bazë, të miratuar deri 1960. Karakteristika kryesore e

MNE multi-vendore është se ajo i trajton filialeve të saj të jashtme si pasuri duke krijuar njësi

autonome. Çdo degë ka tendencë për të kojuar - megjithëse shpesh në një shkallë të cunguar -

aktivitetet e shfrytëzimit të aseteve të kompanisë amë dhe të ofroj produktet e saj në tregjet

lokale apo tregjet me qasje te afërt. Edhe pse organizata prindërore mund të eksportojë asete

jo-materiale (p.sh. teknologji, ekspertizë menaxheriale dhe të marketingut) dhe produkte të

tjera të ndërmjetme (p.sh. materialet, komponentët dhe pjesët) në filialet e saj, për pjesën më

të madhe, ka të ngjarë të jenë pak të tregtueshme produktet përfunduar në mes të kompanisë

mëmë dhe filialeve e saj apo në mes e filialeve të saj.

5.2. MNE të integruara në formë globale (apo rajonale)

Tipar kryesor i këtij lloji të MNE-ve është se ai adopton një qasje sistemike dhe holistike

drejt operacioneve të saj globale dhe i trajton bashkëpunëtorët e saj të jashtme, si pjesë e një

rrjeti të aktiviteteve të ndërlidhura, i projektuar për të nxitur interesin e MNE në “toto”. Kur

është e mundur, MNE e integruar do të përfitojë avantazhe të plota në shpërndarjen

gjeografike të aseteve natyrore dhe të krijuara dhe në tregjet e liberalizuara. Kjo do të thotë se

15

është më mirë të angazhohen më shumë në FDI racionale dhe efikase, se në homologun e saj

multi-vendor, dhe të shtojë inmputet e veta dhe kapacitetet e saj në të gjithë globin. Është

gjithashtu më mirë të përfshihen në marrëveshje të mira për tregtimin e gjysmë-produkteve

dhe produkteve finale në mes të kompanisë amë dhe filialave të sa and në mes filalave –

vecanërisht në hapsira të integruara rajonale. Aktivitetet e MNE-ve të integruara globalisht

mund të nxitsin të dyja: tregtinë dhe investimet e huaja direkte. MNE globalisht e integruar

është një krijim i fundit të shekullit të njëzetë dhe secila prej ngjarjeve të përshkruara në

nenin 2 kanë ndihmuar për të nxitur në integrime të tilla. Përgjithësisht, MNE e integruar

promovon tre llojet e specializimit ndërkufitar. E para është specializim horizontal në të cilën

secili prej produkteve të ofruara nga e njëjta firmë është prodhuar në rajone ose vende të

ndryshme. Arsyeja kryesore e këtij specializimi është për të përfituar nga ekonomitë e

shkallës dhe nevojat e diferencuara të konsumit, ku produktet kërkojnë një përzierje të

ndryshme të burimeve natyrore dhe të aftësive, mund të jetë i tipit H-O. E dyta është

specializim vertikal ku fazat e ndryshme të vlerës së shtuar të një zinxhiri të një produkti të

veçantë janë ndërmarrë në vende të ndryshme. Objekti kryesor i këtij lloji të specializimit i

cili mbizotëron (edhe pse jo ekskluzivisht) ndodh në mes të vendeve të zhvilluara dhe atyre

në zhvillim - është që të përfitojnë nga dallimet në kostot e faktorëve të prodhimit dhe shijet e

konsumatorit, megjithëse mundësia për të fituar ekonomitë e shkallës mund të jenë të

rëndësishme.

Lloj i tretë i specializimit - specializimi i rritjes së aseteve - është një kombinim i dy të

parave; por është ndryshe në atë që ajo është projektuar më pak për të avancuar efikasitetin

statik të MNE-ve dhe më shumë për të rritur aftësitë në krijimin e pasurisë në të ardhmen e

vet në një mënyrë me kosto-efektive. Gjeografia e këtij lloji të punës kufizohet kryesisht në

vendet e përparuara industriale dhe është përshtatur ose në promovimin e efikasitetit dhe

aftësive R & D të MNE-ve apo duke fituar qasje në asetet e jashmte të cilat më së miri do të

mbrojnë ose të rrisin përparësitë e saj konkuruese. Është ky lloj i specializimit i cili është

duke u bërë i modës gjithnjë nga nevojat e ngutshme të ekonomisë globale të bazuar në dije,

dhe nga nevoja e firmave të vendosura në një vend për të plotësuar kompetencat e tyre

themelore me ato të firmave të vendosura në një vend tjetër.

Deri në çfarë mase është MNE e integruar globalisht në gjendje të preferojë për të gjetur tre

llojet e specializimit ndërkufitar në mickroregjione të veçanta vendeve bartëse? Dëshmia

është e përzier. Çështja kryesore në lidhje me FDI horizontale dhe vertikale është shkalla në

të cilën transaksioni hapësinor 'statik' kushton me një grup të firmave të lidhur me të, kështu

që ajo të mund të shfrytëzojë të mirat e 'ndërvarësive jotregtare '(Storper 1995). Megjithatë,

me kalimin e kohës, shumica e këtyre grupimeve kanë evoluar lidhjen e tyre inovative dhe

16

aftësitë e të mësuarit; në të tjera fjalë, ato gjithashtu gjenerojnë eksternalitete dinamike për

firmat pjesëmarrëse.

Shembuj të të dy grupimeve horizontale dhe vertikale ka shumë. Më të mëdhatë përfshijnë

Industrinë e orëve të Gjenevës, industria e Portugalisë Veriore, industria e tekstilit prej leshi i

Prato dhe Biellia në pjesën veriore të Italisë, industrinë e filmit të Hollivudit, industrinë

diamantëve të Amsterdamit, industrinë e rritjes së domateve në Campania, Italia e Jugut,

industrinë takëm e Solignen dhe Industria e shërbimit financiar të qytetit të Londrës dhe Wall

Street (New York). Shembujt e fundit përfshijnë numër të madh të zonave të eksportit të

ngritur në vendet në zhvillim veçanërisht në Azi - zënë vend fazat relativisht të punës

intensive të zinxhirit të vlerave nga MNE-të, në sektorë të tillë të prodhimit si tekstil, artikuj

lëkure dhe elektronikës së konsumit, dhe më së fundi, në shërbime të tilla si sigurimi i

anijeve, qendra të përbashkëta mbështetëse, dhe softëare kompjuterikë. Në vendet më të

avancuara, konglomerati i Boeing me firmat e lidhura në rajonin e Seattle dhe kompleksi e

firmave Toyota në rajonin e Tokios janë shembuj të grupimeve vertikale të të integruara, në

të cilën një firmë e prodhimit të anijeve, e cila përmban një numër të madh të komponenteve

dhe pjesëve, është e rrethuar nga një satelit i furnizuesve të saj.

Kjo është pikëpamja jonë që eksternalitetet dinamike lidhur me këto dhe grupimeve vertikale

dhe horizontale janë duke u bërë më të rëndësishëm aq sa kapitali intelektual bëhet më shumë

i sofistikuar, ideosinkretik, i heshtur dhe i ndërlikuar. Për më tepër, si magazinat kryesore të

dijes së tillë dhe sigurisht njësisë së organizimit principiel për t’u qasur njësive gjeografikisht

të shpërndara (Doz et al. 1998), MNE-të nuk janë tërhequr vetëm për grupime rajonale, por

nga ana e tyre prania dhe ndikimi, influencojnë karakterin e tyre dhe rritjen. Shembuj

historikë përfshijnë industritë kimike dhe fijet e pambukut New Jersey (Wallace 1998) dhe

zyra e makinerisë industriale e mesit të Skocisë (Dunning 1958, 2000). Më shumë rastet e

fundit përfshijnë anëtarësimin japonez të konsumit të elektronikës në South Wales (Strange

1993) dhe një turmë e MNE-ve në sektorin e software Bangalore (Balasubramanyam dhe

Balasubramanyam, në këtë vëllim).

Kjo është, megjithatë, lloji i tretë i specializimit industrial i cili gjithnjë ka angazhuar

vëmendjen e dijetarëve dhe gjithashtu autoritetet kombëtare dhe mikroregjionet janë shikuar

me kujdes. Zhvillimi i biznesit, parqet shkencore dhe industriale, dhe sektorët e specializuar

të shërbimit janë të gjitha dëshmi për besimin që aktivitetet e rritjes së aseteve të firmave të

përfitojnë nga të qenit pjesë e aktiviteteve të bazuara në krijimin e dijes – në të cilën firma

private, universitete, kolegjet teknike, dhe institucionet kërkimore qeveritare janë të gjithë të

përfshirë. Shumë prej këtyre grupimeve janë iniciuar fillimisht nga autoritetet e

mikroregjioneve për të ndihmuar dhe përmirësuar burimet dhe aftësitë nën juridiksionin e

17

tyre; dhe nganjëherë ata ishin në shënjestër në mënyrë specifike nga investitorët. Grupe të

tilla kanë tendencë të jenë të përqendruara në Treshe rajonale ose të kombeve; dhe si kapital

intelektual bëhet më i shpërndarë gjeografikisht dhe konkurrenca ndërkufitare bëhet më

intensive, firmat gjithnjë e më shumë e dëshirojnë për të vendosur një R & D dhe / ose të

përfundojnë në aleanca me rritje teknologjike mefirma në pjesën tjetër.

Por më shumë se kjo: si firmat që gjithnjë rrisin shkallën e kërkimit për kapital të njohurive,

ato janë të angazhuara në FDI në mënyrë specifike për të hyrë në to dhe në burimet specifike

të vendeve, aftësive dhe përvojave. Asetet e tilla mund të jenë interaktive me asetet e tyre

thelbësore, ose plotësuese për to. Ato mund të jenë shfrytëzuar nga blerja apo bashkimi me

firmat e huaja dhe / ose nga përfundimi i koalicioneve jo të barabarta me to. MNE-të mund të

përdorin gjithashtu filialet e tyre të jashtme ose partnerët si mjete për të kërkuar dhe

monitoruar nga jashtë njohuritë e reja dhe përvojat e të mësuarit; dhe si një mjet përgjimi në

sistemet e investimeve më të favorshme për avantazhet e tyre konkurruese dinamike

(Doremus et al. 1998). Në raste të tilla, një prani innovative në qendër të sektorëve do të

ndihmojë për të ulur kostot e transaksionit të përfshirë në një detyrë të tillë.

Kështu, firmat munden të tërhiqen nga xhepat e kapitalit intelektual të një ekonomi të huaj

dhe për aq sa ato janë të lejuara për ta bërë këtë, të marrë pjesë në hulumtim dhe zhvillim të

përbashkët dhe të mësuarit kolektiv (Florida 1995).

Ka disa prova rastësore se R & D aktivitetet e firmave kanë tendencë të jenë më të

koncentruara në një vend se sa aktivitete të tjera dhe kanë më shumë gjasa që të nxirren në

qendra të ekselencës akademike dhe në parqet industriale dhe shkencore. Në të vërtetë, sipas

Allen Scott (1998), si burime të punësimit të ri, ato nuk janë vetëm që të rritet më shpejt se

mesatarja kombëtare, por janë duke u bërë motorët kryesorë rajonal të ndryshimeve

teknologjike.

Në përmbledhje, atëherë, ndryshimi gjeografik i aktiviteteve të lidhura me MNE është një

mikrokozmos i ekonomisë botërore. Nga njëra anë, MNE po kryejnë një përqindje në rritje të

aktiviteteve të tyre me vlerë të shtuar jashtë vendeve të tyre edhe në më shumë vende. Për

pjesën më të madhe, gjithashtu, bashkëpunëtorët e tyre janë bërë më të ngulitur në mjediset e

tyre lokale; dhe janë duke ndihmuar për të nxitur shpërndarjen e të paktën disa llojeve të

kapitalit intelektual. MNE-të nga vende në zhvillim tentojnë të lokalizojnë aktivitetin e tyre

në larg nga koncentrime të mëdha industriale të favorizuara homologët nga vende të

zhvilluara. Për shembull, FDI në Europë nga MNE-të Koreane të automjeteve dhe

elektronikës janë koncentruar më tepër në Evropën Lindore dhe më pak në UK dhe në vendet

e BE-së sesa që FDI nga MNE-të e SHBA dhe Japonisë kanë bërë. Numri i M&A-ve

18

ndërkufitare dhe aleancave strategjike gjithashtu është rritë në krahasim me homologët

vendorë.

Në anën tjetër, MNE-të dhe bashkëpunëtorët e tyre janë duke u tërhequr gjithnjë e më në një

rrjet të vendeve të "ngjitura" për aktivitetet e tyre të krijimit të pasurisë; dhe ka nje sugjerimi

të fortë se ngjarjet e dy dekadave të fundit dhe veçanërisht thellimi i ekonomisë së bazuar në

dije dhe në rritje të ndërvarësisë në me të teknologjive të kohës, kanë rritur kostot hapësinore

të lidhura me transaksionet ekonomike. Kjo ka bërë që MNE-të të vendosin R & D dhe

njësitë e tyrë të prodhimit në një zonë gjeografike të madhe të mjaftueshme për të akomoduar

lidhjen e konkurrentëve, furnizuesit, konsumatorët dhe / ose shërbimet mbështetëse të

firmave por të vogla për të maksimizuar përfitimet e 'ndërvarësitë së patregtueshmërisë.

(Storper and Scott 1995).

Perspektiva rajonale

Po kthehemi për të marrë parasysh disa nga implikimet e ngjarjeve të fundit ekonomike për

rolin e mikroregjioneve si subjekte hapësinore dhe për qeverisjen e këtyre rajoneve. A është

rasti, si disa shkrimtarë (p.sh. Ohmae 1995) kanë sugjeruar, se mikroregjionet janë

zëvendësuar në shtet si mënyrë kryesore hapësinore të qeverisjes? Apo është mendimi më i

përmbajtur i gjeografëve si Allen Scott, dhe strategëve të biznesit të tilla si Michael Porter, që

rajone të tilla do të bëhen gjithnjë e më të rëndësishëm për aktivitetet e rritjes së konkurrencës

së investitorëve të lëvizshmëm dhe si motorët e rritjes ekonomike kombëtare?

Shumë kërkime janë kryer gjatë tridhjetë viteve të fundit mbi rolin e FDI-ve dhe aktiviteteve

të lidhura me MNE në avancimin e ekonomisë, mirëqenien e kombit por relativisht pak si kjo

se si kanë ndikuar mikroregjionet. Në parim, ne do të kishim pritur rezultatet të jenë shumë të

ngjashme, dhe veçanërisht kështu kur mikroregjionet janë madhësia e vendeve të vogla (cf

ndikimin e IHD në ekonominë e Baden-Ëürttemberg me atë të Belgjikës, apo të Irlandës

Veriore me atë të Danimarkës). Ndërsa, tradicionalisht, dijetarët kanë dalluar gjithmonë midis

e brenda aktivitetit ekonomik ndër-kombëtar dhe kanë supozuar përgjithësisht se sovraniteti i

qeverive subnacionale është më shumë i ndrydhur se ai i qeverive kombëtare, ngjarjet

bashkëkohore ekonomike po kërkojnë një rivlerësim të këtyre pikëpamjeve. Kjo është

veçanërisht kështu në rastin e vendeve që janë bërë pjesë e skemave integruese

makroregjinale.

Megjithatë, de fakto, qeverisja ekonomike e shumicës së mikroregjioneve ndahet dhe

ekzekutohet nga një gamë e autoriteteve-mikroregjionale, kombëtare, dhe mbikombëtare.

Roli i saktë i secilit do të ndryshojnë nga makroregioni në mikroregion, nga vendi në vend,

19

me kalimin e kohës. Në shumë aspekte, lidhja e mikroregjioneve për qeverisjen kombëtare

mund të krahasohet me atë të një filiali të një MNE ndaj kompanisë amë të saj. Kjo degë ka

qëllimet e veta dhe agjendën për arritjen e këtyre qëllimeve; ashtu si kompania amë. Shuma e

përgjegjësisë e vendim-marrjes deleguar filialit ka mundësi të varet nga variabla të tilla si

funksionet e kryera nga ajo, madhësia e saj, mosha dhe përvoja, aftësitë përkatëse të

menaxherëve të organizatës amë dhe ato të filialit, dhe shtrirje të cilat menaxherët e këtij të

fundit, duke promovuar qëllimet e veta, perceptojnë për të çuar përpara ato MNE të cilit ata

janë pjesë.

I njëjti parim i 'subsidiaritetit' mund të aplikohet për të kuptuar se si sovraniteti është shumë i

decentralizuar nga kombëtarë në mikroregjional. Por, nga perspektiva e qeverisë rajonale,

detyrat e saj ekonomike janë të qarta.

Këto janë, së pari, për të nxitur përdorimin e plotë dhe më efikas të burimeve dhe aftësitë

brenda juridiksionit të tij; dhe së dyti për aq sa ka pushtet për të siguruar infrastrukturën

mbështetëse për burimet e saj ekzistuese dhe aftësive të përmirësohet dhe për firmën e saj

vendase që të jetë në tregjet konkurruese në botë.

Kontributi i investimeve të lëvizshme përbrenda është gjykuar normalisht nga këto kritere.

Megjithatë, pyetjet me interes të veçantë për ata që kontribuan në këtë vëllim janë: së pari,

qoftë në globalizim bashkëkohorë, ekonomia e bazuar në njohuri, investimi i tillë ka të ngjarë

të ketë më shumë, ose më pak, kontribut të rëndësishëm të mirëqenies ekonomike rajonale; së

dyti, çfarë duhet të jenë politikat e qeverive rajonale për të siguruar që një kontribut i tillë

është optimal; dhe e treta, sa janë këto politika të mbështetetura ose të pajtueshme me ata të

ndiqen nga dhe / ose qeveritë kombëtare, të cilat kërkojnë të promovuar një adresim më të

gjerë të interesave.

Qeveritë e mikrooregjineve janë si menaxhimi i firmave në një tjetër referim. Ata

konkurrojnë me njëri-tjetrin për burimet, aftësitë, dhe tregjet.

Një rol në rritje e shumë autoriteteve subnacionale, në vitet e fundit, ka qenë e drejtuar për të

siguruar sa më shumë stimuj kosto efektive dhe sa më pak pengesa të jetë e mundur në

investimet e lëvizshme që rajonet perceptojnë që duhet të promovojnë avantazhin krahasues

dinamik. Shumë nga këto stimuj kanë marrë formën e granteve investuese, pushimeve

tatimore, tokës së lirë ose të subvencionuar dhe përshtatur shërbimet komunale publike,

ndjekjen agresive nga disa mikroregjione, p.sh. disa shtete në SHBA, kanë bërë që disa

studiues për t'iu referuar atyre si turne vendorë (Mytelka 1996).

Por, jo më pak të rëndësishëm kanë qenë përpjekjet e koncentruara të disa qeverive të

mikroregjioneve për të siguruar, ose të sigurojë që sektori privat ofron llojin e pasurive të

lokacionit-i detyruar që investitorët të jenë nga rajoni ose gjetkë - duke perceptuar nevojat e

20

tyre nëse ata janë duke shfrytëzuar konpetencat e tyre thelbësore. Megjithatë, po bëhet e qartë

se autoritetet rajonale duhet të bëjnë më shumë se kjo, thjesht sepse shumë prej këtyre aseteve

(shërbimeve p.sh. kosto-efektive, arsimore objektet, transporti dhe infrastruktura

komunikimi) janë dhënë ose mund të kopjohen mjaft lehtë nga konkurentët e tyre. Kjo

sugjeron se ata kanë nevojë për të ofruar investitorëve celular një grup të vecantë dhe

hapësirë, avantazhe fikse konkurruese, të cilat janë të përshtatura për nevojat e tyre

individuale (Peck 1996), ose nuk janë lehtësisht të imituara nga qeveritë e tjera rajonale. Ka

gjithashtu nevojë për bashkëpunim strategjik midis niveleve të ndryshme të qeverisjes

nënkombëtare duke minimizuar shpenzimet e transaksioneve private dhe publike.

Në fund, administratat lokale, në bashkëpunim me kooperativën lokale, shoqatat tregtare,

arsimore kanë nevojë për të krijuar një mjedis, i cili jo vetëm ndihmon për të promovojë

grumbullim të aktiviteteve të lidhura, por një në të cilat investitorët cellular mund të

mbledhin burimet dhe aftësitë, por nga të cilat ata mund të kenë të vështirë për të dalë

(Harrison 1992). Kjo shpesh, është një gjë jashtëzakonisht e vështirë për tu bërë, edhe pse

disa mikroregjione p.sh. Silicon Valley në Kaliforni dhe disa vende të vogla, p.sh. Singapor

dhe Hong Kong, e kanë bërë këtë shumë suksesshëm.

Po ashtu është duke u bërë gjithnjë e më e qartë se, për të çuar përpara zhvillimin e tyre

ekonomik, qeveritë mikroregjionale duhet të japin vëmendje sa më shumë për të ofruar

mjedisin e duhur për aktivitetet për shtim të pasurisë të firmave te tyre rezidente qofshin ato

me kapital vendas apo të huaj-si për aktivitetet e shfrytëzimit të aseteve.

Është e mundur për tu identifikuar disa lloje të grumbullimit hapësinor. Këto mund të

ndryshojnë sipas qëllimit të tyre, densitetit, modelit të aktiviteteve, potencialit për rritje,

kapacitit novator dhe strukturave të qeverisjes (Enright 2000). Në këtë kapitull hyrës, ne

kufizojmë diskutimin tonë për gjashtë lloje të grupimeve. E para nga këto janë grupimeve

'qendër-dhe-sipërfaqe', në të cilin një qendër ose bërthamë e firmave të anijeve gjeneron një

rreth satelitor (ose sipërfaqe) firmave. Në këtë rast (kompleksi i Boeing rreth Seattle,

kompleksi i Toyota rreth Tokio, kompleksi i Pohang çelikut rreth Pohang në Korea, dhe

kompleksi I Jenoptak elektronikë në Jean në Gjermaninë Lindore janë shembuj të mirë)

suksesi i viles ka gjasa për të pushuar në aftësinë e firmës së levave të anijes duke zhvilluar

një rrjet të furnizuesve dhe konsumatorëve që janë në gjendje për të fituar ekonomi të jashtme

jo vetëm nga një qendër e firmës por nga secila.

Lloji i dytë i grumbullimit eshtei I ilustruar nga industria e tekstilit verior Italian, industria e

tapave portugeze, Cambridge (Zelanda e Re) dhe industria e orëve në Gjenevë, dhe u

identifikua për herë të parë nga Alfred Marshall (1920). Ajo përbëhet nga një përqendrim i

ndërmarrjeve të angazhuara në aktivitete të ngjashme ekonomike, në mënyrë që secili të

21

mund të tërheqë nga ekonomitë e tilla të jashtme si disponueshmërinë e përbashkët të

burimeve natyrore.

Lloji i tretë, ashtu si i dyti, përbëhet nga një kompleks i firmave prodhuese Mallra dhe

shërbime të ngjashme. Dallimi është se ndërsa, në ish-rastet, përfitimet kryesore të

grumbullimit lindin nga një reduktim static I kostove të transaksionit dhe nga internalizimi

statik i ekonomive të jashtme, kjo e fundit kryesisht merr formën e ekonomive të të mësuarit

për ndërtimin e institucioneve dhe ndarjen e njohurisë kolektive.

Lloji i katërt i zones industriale është ajo që lind nga një grumbullim i qeverisë që

sponsorizon publikisht institucionet. Shembujt përfshijnë një mbledhje të hapësirës ajrore,

ushtarake, dhe institucioneve të tjera kërkimore të cilat janë të përqendruara rreth

Farnborough dhe Aldershot në Anglinë jug-lindore, rreth Colorado Springs në SHBA, dhe

rreth San Jose dos Campos në Brazil dhe të cilat gjenerojnë një satelit të nënkontraktuar në

rajonet fqinje. Vullneti dhe kapaciteti për të krijuar dhe zhvilluar rrjetet e tilla hapësinore

është padyshim më shumë i varur nga politika kombëtare se ato rajonale.

Lloji i pestë i grumbullimit është ai nga zonat e përpunimit të eksportit në vendet në zhvillim.

Këtu, shpesh joshet nga tatimi dhe nxitjet tjera të ofruara nga qeveritë kombëtare dhe të

orientuara nga eksporti / ose qeveritë rajonale, MNE-të e huaja koncentrohen kryesisht në

aktivitete me punë intensive dhe ndikojnë në inkuraimin e grumbullimit të firmave.

Megjithatë, në qoftë se grupime të tilla janë çdo gjë për të përfituar plotësisht ekonominë

lokale, një politikë kombëtare apo rajonale që promovon përmirësimin e vazhdueshëm të

burimeve vendase, dhe krijimin e lidhjeve me firmat lokale, është thelbësor

(Mclntyre,Narula, dhe Trevino 1996).

Lloji i gjashtë i grumbullimit është i drejtuar në mënyrë specifike në inkurajimin e të gjitha

aktiviteteve të formave. Shkenca dhe teknologjia, parqet e rritjes së aseteve janë shembuj

kryesore të grupimeve të tilla. Për të qenë i suksesshëm, ato kanë nevojë për një up-to-date

dhe të sofistikojnë infrastrukturën institucionale dhe një mjedis inovativ i cili ndihmon për të

gjeneruar rrjedhshmëri të njohurive, eksternalitete të mësuarit, dhe të kapitalit social, të

kërkuar nga firmat pjesëmarrëse (Putman 1993). Siç e kemi treguar tashmë, grupe të tilla janë

zakonisht, edhe pse jo ekskluzivisht, të vendosura në zonat e qyteteve të mëdha ose në qytetet

universitare dhe qytete në vendet e përparuara industriale.

22

Disa implikime menaxheriale

Pjesa e fundit e ketij kapitulli do të identifikojë disa nga mundesitë e implikimit të ekonomisë

në kohët e fundit për qellimin e menagjerëve rreth lokacionit te tyre. Pika e parë që ne do të

theksojmë është se duke bërë zgjedhjen e duhur për vendodhjen e veqant të një FDI dhe

arritjen e portofolit për të drejtën e lokacioneve për të gjithë FDI, me firmë ëe veçantë, vetë

mund të jetë një avantazh konkurrues i rendesishëm. Për më tepër, sikur firmat që bëhen

shumëkombëshe sikur asetet e veçanta të firmave të bëhen të lëvizshme dhe si mundesitë për

gjetjen e llojeve të FDI zgjerohen, kështu, arritja për përzierjen optimale të lokacioneve për

shfrytezimin e kombinuar dhe vendosjen e burimeve dhe aftësive të shpërndara

gjeografikisht, për prokurimin e hyrjeve dhe për furnizimin e produkteve të tyre për t'i dhënë

fund tregjeve, po bëhet gjithnjë e më kritike. Në të njëjten kohë, ka qenë jashtëzakonisht e

injoruar në literaturën menaxheriale. Qëllimi është se për çdo pesëdhjetë traktatet,

monografet dhe gazetat e botuara në menagjimin strategjik të burimeve dhe aftësive, si dhe

mënyrën e duhur të hyrjes në tregjet e huaja, aty është vetëm një që ndikon në zgjidhjen e

lokacioneve të firmave të veçanta në konkurrencë. Ndoshta dijetarët e bizneseve e

konsideruan jashtë njohurive të tyre dhe vendimet per lokacione janë marrë në ekonominë e

pastër.

Konkluzione

Në këtë kapitull hyrës, ne kemi kërkuar që të përshkruajmë dhe analizojmë ndikimin që

ngjarjet e fundit ekonomike kanë pasur në vendndodhjen e aktiviteteve me vlerë të shtuar,

dhe veçanërisht në ato të MNE-ve. Më konkretisht, ne kemi përqëndruar vëmendje në forcat

centrifugale e bërë për makroregjinet dhe globalizimi i FDI dhe aleancave midis firmave, dhe

mbi forcat centripetale e bërë për një model më të koncentruar gjeografik. Ne kemi dalluar

edhe ndërmjet atyre aktiviteteve me vlerë të shtuar të trupëzuara në burimet kryesisht të

lokacionit të lidhur dhe aftësitë që personifikojnë burimet e lëvizshme dhe të dijes. Kapitulli

ka identifikuar edhe dallimet mes llojit të ndarjes ndërkombëtare të punës e nxitur nga MNE-

të multidomestike dhe globale (ose MNE-të rajonale) të integruara; Në veçanti, ne diskutuam

idenë e distancës së lidhur me kostot e transaksioneve; dhe argumentuam se, në ekonominë

bashkëkohore të bazuar në dije, kostot e transaksionit, p.sh. ato që kanë të bëjnë me të

mësuarit dhe koordinimin e inovacionit, detyrat lidhur me të, ishin të paktën, nëse jo më

shumë, të rëndësishme në ndikimin e vendndodhjes. Së fundi, në qoftë se është e vërtetë se

mikroregjionet janë gjithnjë e duke u bërë një nga motorët kryesorë të zhvillimit ekonomik

23

(Scott 1998), dhe porta e vendeve në vendin e tregut global (Ohmae 1995), nuk ka kuptim për

të parë MNE-të, jo vetëm si një nga kanalet kritike për organizimin e pasurise ndërkufitare

duke kërkuar dhe aktivitete të shfrytëzimit jo vetëm mes shteteve të ndryshme kombëtare, por

edhe në mes mikroregjineve brenda shteteve të ndryshme kombëtare? A nuk është kjo, me të

vërtetë, rasti që lidhjet ekonomike mes Silicon Valley në Kaliforni dhe silic Glen në mes të

Skocisë, apo në mes të Neë York dhe rretheve financiare të Londrës, janë të paktën po aq të

rëndësishme sa ato midis Britanisë së Madhe dhe SHBA-ve si faktorë për përcaktimin e

vendndodhjes ndërkombëtare të aktivitetit ekonomik, dhe modelet e ndërkufitar të tregtisë?

24