T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ)

ANABİLİM DALI

HZ.ÖMER DÖNEMİNDE BAYINDIRLIK FAALİYETLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

MUSTAFA NECATİ BARIŞ

ANKARA-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ)

ANABİLİM DALI

HZ.ÖMER DÖNEMİNDE BAYINDIRLIK FAALİYETLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HAZIRLAYAN MUSTAFA NECATİ BARIŞ

TEZ DANIŞMANI PROF. DR. İRFAN AYCAN

ANKARA-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ)

ANABİLİM DALI

HZ.ÖMER DÖNEMİNDE BAYINDIRLIK FAALİYETLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

MUSTAFA NECATİ BARIŞ

Tez Danışmanı : Prof. Dr. İrfan AYCAN

Tez Jürisi İmzası

---------------------------------- ---------------------

---------------------------------- ---------------------

---------------------------------- ---------------------

Tez Sınavı Tarihi :

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................I

KISALTMALAR .................................................................................................... III

ÖNSÖZ......................................................................................................................IV A. ARAŞTIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI............................................ 1 B. HZ. ÖMER DÖNEMİ FETİHLERİ VE İSLÂM DEVLETİNİN SINIRLARI..... 7

1. Şam (Suriye, Filistin) Fetihleri : ..................................................................... 8 2. Mısır’ın Fethi : ................................................................................................ 9 3. Irak-İran Cephesi Fetihleri :.......................................................................... 10

C. HZ. ÖMER VE DEVLET TEŞKİLATI.............................................................. 13 1. İdârî Teşkilat ................................................................................................. 14 2. Mâlî Teşkilat ................................................................................................. 17 3. Askerî Teşkilat.............................................................................................. 22 4. Adlî Teşkilat ................................................................................................. 28

I. BÖLÜM

HZ. ÖMER DÖNEMİNDE BAYINDIRLIK FAALİYETLERİ VE ŞEHİRLERİN KURULMASI................................................................................. 36

A. BASRA ............................................................................................................ 38 B. KÛFE ............................................................................................................... 46 C. FUSTÂT........................................................................................................... 57 D. MUSUL............................................................................................................ 64 E. HADÎSE ........................................................................................................... 66

II. BÖLÜM

ŞEHİRLERE AİT İÇ VE DIŞ UNSURLAR ......................................................... 67 A. MESCİDLER ................................................................................................... 67

1. Mescid-i Harâm’ın Genişletilmesi ve Düzenlenmesi : ................................. 69 2. Mescid-i Nebevî’nin Genişletilmesi : ........................................................... 71 3. Basra Mescidi : ............................................................................................. 74 4. Medâin Mescidi : .......................................................................................... 75 5. Kûfe Mescidi : .............................................................................................. 76 6. Enbâr Mescidi :............................................................................................. 77 7. Fustât Amr Mescidi : .................................................................................... 78 8. Lâzkiyye Mescidi : ....................................................................................... 79

B. DÂRÜ’L-İMÂRELER (HÜKÛMET KONAKLARI)..................................... 79 1. Basra Dârü’l-İmâresi : .................................................................................. 80 2. Kûfe Dârü’l-İmâresi : ................................................................................... 80 3. Fustât Dârü’l-İmâresi :.................................................................................. 82

C. ASKERÎ YAPILAR ......................................................................................... 82 1. Kale ve Surlar : ............................................................................................. 83 2. Askerî Kışlalar/Konaklar (Muaskerât) : ....................................................... 84 3. Meralar :........................................................................................................ 86

I

D. HAPİSHANELER (TEVKİFHANE-SİCN) .................................................... 87 1. Basra Hapishanesi :....................................................................................... 89 2. Kûfe Hapishanesi :........................................................................................ 89 3. Mekke Hapishanesi :..................................................................................... 90 4. Medine Hapishanesi : ................................................................................... 90

E. KANALLAR.................................................................................................... 91 1. Ebû Mûsâ Kanalı : ........................................................................................ 91 2. Ma’kıl Kanalı :.............................................................................................. 93 3. Sa’d Kanalı : ................................................................................................. 93 4. Emîrü’l-Mü’minîn Kanalı (Halîc-i Emîri’l-Mü’minîn) :.............................. 94

F. HAMAMLAR.................................................................................................. 97 1. Basra Hamamları : ........................................................................................ 98 2. Kûfe Hamamları : ......................................................................................... 98 3. Fustât Hamamları : ....................................................................................... 99

G. PAZARLAR..................................................................................................... 99 1. Basra Pazarları : .......................................................................................... 101 2. Kûfe Pazarları : ........................................................................................... 102 3. Fustât Pazarları : ......................................................................................... 102

H. MİSAFİRHANELER..................................................................................... 102 SONUÇ................................................................................................................. 104 TEZ ÖZETİ........................................................................................................... 106 ABSRACT............................................................................................................ 107 BİBLİYOGRAFYA.............................................................................................. 108 EKLER ................................................................................................................. 116

II

KISALTMALAR

b. : Bin, İbn

bkz. : Bakınız

cm. : Santimetre

çev. : Çeviren

D.İ.A. : Diyanet (Vakfı) İslâm Ansiklopedisi

h. : Hicrî

haz. : Hazırlayan

hşy. : Hâşiye

Hz. : Hazreti

İ.A. : (Milli Eğitim Bakanlığı) İslâm Ansiklopedisi

km. : Kilometre

M.Ü.İ.F.D. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

O.M.Ü.İ.F.D. : Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

s. : Sahife

sdş. : Sadeleştiren

sy. : Sayı

thk. : Tahkîk

tlk. : Ta’lîk

trc. : Tercüme

tsh. : Tashîh

t.y. : Tarih yok

vb. : Ve benzeri

y.y. : Yer yok

III

ÖNSÖZ

Hz. Peygamber hayatta iken Müslümanlar, hem vahyin nüzûlüne şahit olmakta,

hem de her türlü soru ve problemlerin çözümünü Kur’ân’dan kendilerine getiren bir

peygamberle muhatap olmakta ve onunla birlikte yaşamaktaydılar. Hz. Peygamberin

ve Hz. Ebûbekirin vefatlarından sonra iş başına gelen Hz. Ömer, daha önce alışık

olmadıkları yeni durumlar karşısında, İslâm’ın genel ruhu ve hedeflerinden ilham

alarak medeniyet oluşturmaya ve alternatif gelişmeler ortaya koymaya çalışmıştır.

Ve neticede Hz. Ömer, Müslümanları dînî asıllarından uzaklaştırmadan, onların

maslahatlarını gerçekleştirecek şekilde; siyâsî, iktisâdî, mâlî, ictimâî ve hatta teşriî

hayatlarına bir çok gelişmeyi dahil etmiştir. Bu nedenle Hz. Ömer, Hz.

Peygamberden sonra İslâm Devleti’nin ikinci kurucusu, idârî teşkilatının ise ilk

kurucusu olarak kabul edilmektedir.

Gerçekten Hz. Ömer, Hz. Peygamber ve Hz. Ebûbekir’in temelini attığı İslâm

Devleti’ni bina etmiş, geliştirmiş; siyâsî, idârî, askerî, hukûkî ve sosyal

teşkilatlanmasını tamamlamıştır. Bütün bu gelişmeleri kendi döneminde

gerçekleştiren Hz. Ömer, İslâm Tarihi, Kültür ve Medeniyeti’nde daha önce örneği

bulunmayan pek çok yenilik ve gelişmelere imzasını atmıştır. Onun bu yenilik ve

gelişmeleri, geçmişte ve günümüzde bir çok ilim adamının ilgisini çekmiş, ve onlar

“Evâil” ve “Evveliyât” türü çalışmalarında Hz. Ömer’e geniş bir yer vermişlerdir.

Bu hususlar göz önüne alındığında Hz. Ömer’in ortaya koyduğu veya onun

döneminde ortaya konulan yenilik ve gelişmelerin İslâm Tarihi, Kültür ve

Medeniyeti açısından ifade ettiği önemi ve değeri göz ardı etmek mümkün değildir.

Bundan dolayı biz de yüksek lisans tezimizde bu konuyu yani “Hz. Ömer

Dönemi’nde Bayındırlık Faaliyetleri” konusunu araştırma konusu olarak seçtik ve

IV

objektif olarak bu faaliyetleri ve bu faaliyetlerin sebep ve sonuçlarını imkanlarımız

ölçüsünde değerlendirmeye çalıştık.

Çalışmalarımız sırasında bizden maddî ve manevî desteklerini esirgemeyen

babama, anneme ve kardeşlerime çok teşekkür ediyorum. Yine tez danışmanlığımızı

yapan ve tez konusunun belirlenmesi aşaması da dahil olmak üzere tüm

çalışmalarımızda bize öncülük eden, mesai harcayan ve bizden hiçbir yardımı

esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. İrfan AYCAN’a şükranlarımı sunuyorum.

Ayrıca çalışmalarımız sırasında bizden yardımlarını esirgemeyen Doç Dr. Seyfettin

Erşahin hocama da yardımlarından dolayı teşekkür ediyorum.

Mustafa Necati BARIŞ

16.01.2006

V

1

GİRİŞ

A. ARAŞTIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI

On yıllık halifeliği dönemi içerisinde yüzölçümü 2.252.030 mil kareye ulaşan

coğrafyasıyla, bünyesinde barındırdığı muhtelif dil, din, kültür ve medeniyetiyle, ya

İslâm’ı seçen ya da İslâm Devleti’nin otoritesini kabul eden milyonlarca yeni

tebasıyla Hz. Ömer ve devletin, o oranda yeni problem ve değişikliklerle

karşılaşması ve bunlara çözümler üretmesi gayet tabiidir. İlerleyen zamana paralel

olarak her geçen gün genişleyen İslâm Devleti, elbette beraberinde birçok yeniliği ve

değişikliği zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda o dönem içerisinde yapılan bayındırlık

faaliyetlerinin ve bu faaliyetlerin sebep ve sonuçlarının İslâm Tarihi, Kültür ve

Medeniyeti açısından önemini bu çalışmayla gün yüzüne çıkarmayı amaçladık.

Hz. Peygamber ve Hz. Ebûbekir dönemlerinde İslâm Devleti daha kuruluş

aşamasında olduğu için bu dönemlerde profesyonel bir bayındırlık faaliyetinden söz

etmek pek mümkün gözükmemektedir. Hz. Ömer’in hilafeti döneminde ise

büyümeye, gelişmeye ve değişmeye paralel olarak bayındırlık faaliyetlerinde artış ve

farklılık gözlemlenmektedir. Bu çalışma veya araştırma sayesinde Hz. Ömer

döneminde meydana gelen bayındırlık faaliyetlerinin ve bu faaliyetlerin artışındaki

sebeplerin ve sonuçların imkanlar ölçüsünde ortaya konma fırsatı doğacaktır.

Ayrıca bu çalışma sayesinde İslâm Tarihi, Kültür ve Medeniyeti’nin

bayındırlık faaliyetleri veya imar faaliyetleri açısından, o dönemde herhangi bir

gelişme veya değişim içerisinde olup olmadığı da ortaya çıkacaktır.

Çalışmamız, Hz. Ömer dönemi fetih hareketleri ve İslâm Devlet’nin sınırları,

Hz. Ömer ve devlet teşkilatı ile ilgili giriş kısmından sonra iki bölümden

oluşmaktadır. Giriş bölümünde Hz. Ömer dönemi fetih hareketleri ve İslâm

2

Devleti’nin sınırları ile Hz. Ömer’in kurduğu devlet teşkilatına, bayındırlık

faaliyetlerine etkisi ölçüsünde değinmeye çalıştık. Ayrıca bu giriş bölümünde yeni

teşkilatlanan bir devletin hangi alanlarda gelişme gösterdiğini ortaya koymaya

çalıştık. Çünkü bayındırlık faaliyetleri yeni yapılanan bir devletin teşkilatlanma

çabalarından biridir ve bu teşkilatlanma çabaları içerisinde yapılan her yenilik ve

değişiklik doğrudan veya dolaylı olarak birbirini etkilemektedir.

Çalışmamızın birinci bölümünde yani “Hz. Ömer Döneminde Bayındırlık

Faaliyetleri ve Şehirlerin Kurulması” başlığı altında Hz. Ömer dönemindeki

bayındırlık faaliyetlerine özellikle şehirlerin kurulması bağlamında değindik. Ayrıca

bu bölümde yeni kurulan bu şehirlerin kuruluş aşamasını, kaynakların el verdiği

ölçüde en ince ayrıntısına kadar anlatmaya çalıştık.

Çalışmamızın ikinci bölümünde ise “Şehirlere Ait İç ve Dış Unsurlar” başlığı

altında o dönemde yapılan mescidlere, dârü’l-imârelere, askerî yapılara,

hapishanelere, kanallara, hamamlara, pazarlara ve misafirhanelere yer verdik.

Araştırmamız tarihî süreç olarak (13/634-23/644), aşağı yukarı on yıl süren Hz.

Ömer’in hilâfeti dönemini kapsamaktadır. Ancak zaman zaman Hz. Ebûbekir, Hz.

Peygamber dönemine ve daha önceki dönemlere dönmemiz, bazı konuları daha iyi

ortaya koyabilmemiz için gerekli gözükmektedir.

Araştırmamız bölüm, başlık ve alt başlıklar şeklinde oluşmaktadır. Konunun

bilimsel tarih metotlarıyla incelenmesine özen gösterilmiş ve bu çerçevede kaynaklar

tarafsız bir şekilde kullanılarak, yorumlar objektif bir şekilde yapılmaya çalışılmıştır.

Araştırmamızdaki dipnot kullanımında; ilk defa kullandığımız kaynağın

yazarının adını ve soyadını, tam ismini, cilt sayısını, basıldığı yeri ve tarihini

zikrettik. Eğer aynı kaynağa daha sonra yine atıfta bulunmuşsak, yazarın soyadını

3

(lakap veya künyesini), kaynağın cilt (varsa) ve sahife numarasını belirtmekle

yetindik. Eğer aynı yazarın birden fazla eserini kullanmışsak, yazarın soyadından

(lakap veya künyesinden) sonra atıfta bulunduğumuz eserin adını, cilt (varsa) ve

sahife numarasını zikrettik. Ayrıca kullanılan eserin basım yeri ve tarihi mevcut

değilse y.y. (yer yok) ve t.y. (tarih yok) kısaltmalarıyla bunu belirttik. Yine

kullanılan eserin cilt (varsa) ve sahife numarası verilirken c. veya s. gibi kısaltmalar

kullanmadık.

Araştırmamız bir İslâm Tarihi araştırması ve konumuz da dönem itibariyle ilk

devirleri kapsadığı için başvurduğumuz kaynaklar İlk Dönem İslâm Tarihi’nin klasik

ana kaynaklarını oluşturan Genel İslâm Tarihi, Coğrafya ve Fütûhât eserleriyle

birlikte konumuzla ilgili olan Şehir Tarihleri’dir.

Genel İslâm Tarihi kaynakları içerisinde; Ya’kubî (294/897),1 Taberî

(310/922),2 İbnü’l-Esîr (630/1232)3 ve İbn Kesîr’in (774/1372)4 tarih kitapları yer

almaktadır. Özellikle Taberî, İbnü’l-Esîr ve İbn Kesîr’in eserlerinden; Basra, Kûfe ve

Fustât şehirlerinin kuruluşunu anlatırken oldukça faydalandık. Ancak bu eserler

olayları yıllara göre derlemişler ve bazı olayları farklı yıllarda ikinci veya üçüncü

defa zikretmişlerdir. Hatta bir şehrin kuruluşunu anlatırken birden fazla rivâyete yer

vermişler ve bu rivâyetler hakkında yorum yapmayarak yorumu okuyucuya

bırakmışlardır. Bundan dolayı bu eserlerden faydalanırken zaman zaman zorluklar

yaşadık ve rivâyetler üzerinde yoğunlaşarak bu rivâyetleri desteklemek veya

çürütmek için farklı kaynaklara başvurmak zorunda kaldık.

1 el-Ya’kûbî, Ahmed b. Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb (294/897), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-III, Necef, 1358 2 et-Taberî, Ebî Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’t-Taberî, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, I-XI, Kahire, 1977-1988 3 İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed (630/1232), İslâm Tarihi (el-Kâmil fi’t-Târîh tercümesi), çev. M.Beşir Eryarsoy, I-XII, İstanbul, 1985 4 İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail (774/1372), Büyük İslâm Tarihi(el-Bidâye ve’n-Nihâye), çev. Mehmet Keskin, I-XIV, İstanbul, 1994

4

Coğrafya kitaplarından ise, başta Yâkût el-Hamevî’nin (626/1226) Kitâbu

Mu’cemu’l-Buldân’ı5 olmak üzere, Ya’kubî’nin Kitâbu’l-Buldân’ı,6 İbnü’l-Fakîh’in

(290/903) Kitâbu’l-Buldân’ı,7 İbn Havkal’ın (367/977) Kitâbu Sûreti’l-Arz’ı,8

Bekrî’nin (487/1094) Mu’cemu Müsta’cem(min Esmâi’l-Bilâdi ve’l-Mevâdı’)’i,9

Makdisî’nin (388/988) Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm10 adlı eserlerinden

istifade edilmiştir. Özellikle bir coğrafya sözlüğü olarak kaleme alınmış olan Yâkût

el-Hamevî’nin Kitâbu Mu’cemu’l-Buldân adlı coğrafya kitabı en çok başvurduğumuz

kaynaklardan biridir. Alfabetik olarak yazılan bu eserden; Basra, Kûfe, Fustât, Musul

ve Hadîse şehirlerinin isimleri, kuruluş yılları ve yerleri, bu şehirlerdeki bayındırlık

faaliyetleri hakkında oldukça istifade ettik. En çok istifade ettiğimiz bir diğer

cuğrafya kitabı ise Ya’kubî’nin Kitâbu’l-Buldân’ıdır. Küçük bir hacme sahip

olmasına rağmen bu eser, özellikle Kûfe ve Fustât şehirlerinin tarihî, fizîkî ve

ekonomik yapıları hakkında önemli bilgiler içermektedir.

Fütûhât kitaplarından ise Belâzurî’nin (279/892) Fütûhu’l-Buldân’ından11 ve

İbn Abdilhakem’in (257/870) Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ12 adlı eserinden istifade

edilmiştir. Neredeyse çalışmamızda en çok başvurduğumuz eser olan Belâzurî’nin

Fütûhu’l-Buldân’ından çalışmamızın her bölümünde yararlandık. Bu eser bir fütûhât

kitabı olmasına rağmen bir genel tarih veya coğrafya kitabında bulunması gereken

5 Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Yâkût b. Abdullah (626/1226), Kitâbu Mu’cemu’l-Buldân, I-VIII, Mısır, 1906 6 el-Ya’kûbî, Kitâbu’l-Buldân, Leiden, 1891 7 İbnü’l-Fakîh, Ebî Bekr Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî (290/903), Kitâbu’l-Buldân, thk. M.J. de Goeje, Leiden, 1885 8 İbn Havkal, Ebi’l-Kâsım en-Nasîbî (367/977), Kitâbu Sûreti’l-Arz, I-II, Leiden, 1938-1939 9 el-Bekrî, Abdullah b. Abdülaziz el-Endelûsî (487/1094), Mu’cemu Müsta’cem(min Esmâi’l-Bilâdi ve’l-Mevâdı’), thk. Mustafa es-Sakâ, I-IV, Kahire, 1945 10 el-Makdisî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed (388/988), Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Leiden, 1906 11 el-Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cerîr (279/892), Fütûhu’l-Buldân(Ülkelerin Fetihleri), çev. Mustafa Fayda, Ankara, 1987 12 İbn Abdilhakem, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah (257/870), Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ, Leiden, 1920

5

birçok bilgiyi de bünyesinde barındırmaktadır. Yer yer verilen rivâyetler hakkında

yorumlar da bulabildiğimiz bu eser dönem olarak da en ilk dönemlerden biri olduğu

için en çok başvurduğumuz eserlerden biri olmuştur. İbn Abdilhakem’in Fütûhu Mısr

ve Ahbâruhâ adlı eseri de Mısır’ın fethedilmesi ve Fustât şehrinin kurulması

hakkında oldukça geniş ve ayrıntılı bilgilere yer vermektedir.

Şehir Tarihleri ile ilgili kaynaklardan ise, Ezrakî’nin (223/837) Ahbâru

Mekke13 adlı eseri kullanılmıştır. Bünyesinde Mekke ve Kâbe hakkında geniş bilgiler

bulabildiğimiz bu eserden özellikle Mescid-i Harâm’ın genişletilmesini anlatırken

yararlandık.

Bunların dışında İbn Hişâm’ın (218/833) Sîret-i İbn Hişâm’ı,14 İbn Sa’d’ın

(230/844) Tabâkâtu’l-Kebîr’i,15 İbn Hibbân’ın (354/965) es-Sîretu’n-Nebeviyye ve

Ahbâru’l-Hulefâ’sı,16 İbn Kuteybe’nin (276/828) el-Meârif’i,17 Makrizî’nin

(845/1444) Kitâbu Hıtâti’l-Makriziyye’si,18 Suyûtî’nin (911/1505) Târîhu’l-Hulefâ19

ve Hüsnü’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısr ve’l-Kâhire20 adlı eserleri kullanılmıştır. Bu

eserlerden özellikle Makrizî’nin Kitâbu Hıtâti’l-Makriziyye’sinden ve Suyûtî’nin

Hüsnü’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısr ve’l-Kâhire’sinden, Fustât şehrinin tarihini ve bu

şehirle ilgili diğer bilgileri anlatırken istifade ettik.

13 el-Ezrakî, Ebu’l-Velîd Muhammed (223/837), Kabe ve Mekke Tarihi, trc. Y. Vehbi Yavuz, İstanbul, 1980 14 İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/833), İslâm Tarihi (Sîret-i İbn Hişâm Tercemesi), trc. Hasan Ege, I-IV, İstanbul, 1985 15 İbn Sa’d, Muhammed (230/844), Tabakâtü’l-Kebîr, thk. Eugen Wittwoch, I-IX, Leiden, 1917-1940 16 İbn Hibbân, Ebî Hâtim Muhammed b. Ahmed et-Temîmî el-Bustî (354/965), es-Sîretu’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, tlk.-tsh. Seyyîd Azîz, Beyrut, 1987 17 İbn Kuteybe, Ebî Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/828), el-Meârif, thk. Muhammed İsmail Abdullah es-Sâvî, Mısır, 1934 18 el-Makrizî, Takiyuddîn Ahmad b Ali b. Abdülkadir b. Muhammed (845/1444), Kitâbu Hıtati’l-Makriziyye, I-IV, Mısır, 1324 19 es-Suyûtî, Celâlüddîn (911/1505); Târîhu’l-Hulefâ, Beyrut, 1974 20 es-Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısr ve’l-Kâhire, Mısır, 1299

6

Ayrıca zaman zaman çeşitli Hadis ve İslâm Hukuku kaynaklarına da baş

vurduk.

Eserlerinden faydalanılan bazı batılı araştırmacılar ve eserleri şunlardır: Robert

Mantran’ın İslâmın Yayılış Tarihi,21 Bernard Lewis’in Tarihte Araplar,22 Andre

Miquel’in İslâm ve Medeniyeti,23 Phlip K. Hitti’nin Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi,24

C. Brockelmann’ın İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi.25 Bunların dışında

ansiklopedi maddeleri olan başka batılı araştırmacıların eserlerinden de istifade ettik.

Araştırmalarımızda eserlerine başvurulan bazı son dönem Türk ve Arap

araştırmacılar ise şunlardır: Neşet Çağatay,26 M. Zeki Canan,27 Sabri Hizmetli,28

Zuhuri Danışman,29 İsmet Kayaoğlu,30 Hasan İbrahim Hasan,31 Mevlânâ Şiblî

Nûmânî32 ve Gâlip b. Abdu’l-Kâfî el-Kureşî.33

Araştırmamızın konusu bayındırlık faaliyetleri olduğundan araştırmamızda

zaman zaman Sanat Tarihi kaynaklarından da istifade ettik. Baş vurduğumuz Sanat

Tarihi yazarları ve eserleri ise şunlardır: K.A.C. Cresswell’ın Early Muslim

Architecture’ı,34 H.H.K. Söylemezoğlu’nun İslâm Dini İlk Camiler ve Osmanlı

21 Mantran, Robert, İslâmın Yayılış Tarihi (VII-XI Yüzyıllar), çev. İsmet Kayaoğlu, Ankara, 1981 22 Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, çev. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1979 23 Miquel, Andre, İslâm ve Medeniyeti (Doğuştan Günümüze), çev. Ahmet Fidan, Hasan Menteş, I-II, Ankara, 1991 24 Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, I-IV, İstanbul, 1980 25 Brockelmann, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Ankara, 1964 26 Çağatay, Neşet, Yüz Soruda İslâm Tarihi, İstanbul, 1972; Çağatay, Neşet, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, 4.Baskı, Ankara, 1982 27 Canan, M. Zeki, İslâm Tarihi (Cahiliye Devri-Siyer-i Nebî-Halifeler Devri), İstanbul, 1977 28 Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihi, Ankara, 1999 29 Danışman, Zuhûrî, Büyük İslâm Tarihi, I-III, İstanbul, 1968 30 Kayaoğlu, İsmet, İslâm Kurumları Tarihi, Ankara, 1985 31 Hasan, Hasan İbrahim, İslâm Tarihi(Siyasî-Dînî-Kültürel-Sosyal), trc. Sadreddin Gümüş, I-VII, İstanbul, 1987 32 Şiblî, Mevlana Nûmânî, Asr-ı Saadet (İslâm Tarihi), trc. Ömer Rıza Doğrul, I-V, İstanbul, 1974; Şiblî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, çev. Talip Yaşar Alp, I-II, İstanbul, 1980 33 el-Kureşî, Gâlip b. Abdu’l-Kâfî, Evveliyâtu’l-Fâruk fi’l-İdâreti ve’l-Kadâi, I-II, Beyrut, 1990 34 Cresswell, K.A.C., Early Muslim Architecture, I-II, Oxford, 1932

7

Camileri,35 Hilmi Ziya Ülken’in İslâm Sanatı,36 Yılmaz Can’ın İslâm Şehirlerinin

Fizikî Yapısı.37 Özellikle Yılmaz Can’ın eserinden oldukça istifade ettik. Ancak

eserin kaynaklarından birçoğu fransızca kaynaklar olduğu için, eserin içinde yer alan

dipnotlardaki kaynaklardan faydalanamadık. Biz de bu durumda Yılmaz Can’ı ve

eserini dipnotta belirtmekle yetindik.

Ayrıca konumuzla ilgili çeşitli ilahiyat fakülteleri dergilerinde yayınlanmış

makalelerden, ansiklopedi maddelerinden, yayınlanmış veya yayınlanmamış yüksek

lisans ve doktora tezlerinden de istifade edilmiştir.

B. HZ. ÖMER DÖNEMİ FETİHLERİ VE İSLÂM DEVLETİNİN

SINIRLARI

Hz. Peygamber döneminde gazve ve seriyyeler şeklinde, Hz. Ebûbekir ve Hz.

Ömer’in hilâfetiyle de ilk İslâm Fetihleri olarak bilinen askerî hareketlerin akabinde

gerçekleştirilen faaliyetler, kanaatimizce üzerinde durulması gereken önemli

konulardan birisidir. Zira bu fetihlerin, sadece birer askerî harekât olarak,

anlaşılmaması gerekmektedir. Özellikle fetihlerden sonra gerçekleştirilen îmar ve

iskân (bayındırlık) faaliyetleri; gayr-ı müslim halk ile ilişkilerin yanısıra, idârî,

iktisâdî ve sosyal hayatla ilgili olarak alınan tedbirler dikkate alındığında, fetihlerden

sonra her sahada hayli geniş bir faaliyetin ortaya konulduğu görülecektir. Bundan

dolayı araştırmamızın bu giriş bölümünde Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında

gerçekleştirilen fetihlerden ve bu fetihler sonucunda İslâm Devleti’nin ulaştığı

sınırlardan bahsetmek istiyoruz (Harita 1).

35 Söylemezoğlu, H.H.K., İslâm Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul, 1955 36 Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Sanatı, İstanbul, 1948 37 Can, Yılmaz, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, Ankara, 1995

8

Hz. Ömer dönemindeki fetih hareketlerini üç kısımda veya cephede ele

alabiliriz. Bunlar: Şam (Suriye, Filistin) Fetihleri, Mısır’ın Fethi ve Irak-İran Cephesi

Fetihleri.

1. Şam (Suriye, Filistin) Fetihleri :

Ridde Savaşlarının neticelendirilmesinden sonra Hz. Ebûbekir, 12/633 yılında

Suriye bölgesinde askerî bir harekât başlatmıştır. Hz. Ebûbekir’in 13/634 yılındaki

vefatıntan sonra halifeliğe gelen Hz. Ömer, bu bölgedeki fetihlere onun bıraktığı

yerden devam etmiş ve ilk olarak Fihl Gazvesi (13/634)38 ile bu işe başlamıştır. Bu

savaştan sonra sırsıyla Mecru’s-Suffer (Mecru’r-Rûm) Savaşı (14/635)39, Dımaşk

(Şimdiki Şam)’ın Fethi (14/635)40, Sahil ve Çevredeki Bazı Fetihler (Tedmür,

Havran, şu anda Lübnan toprakları içerisinde kalan Sayda-Cübeyl-Beyrut, Beysan ve

Taberiyye) (14/635)41 gerçekleşmiştir. Ardından Baalbek, Hıms ve Hama (15/636)42

fethedilmiştir. Suriye bölgesindeki fetihlerin kaderini Yermuk Savaşı (15/636)

belirlenmiştir. Bu savaş sonucunda Suriye bölgesinin en önemli şehirlerinden biri

İslâm Devleti sınırlarına dahil olmuştur.43 Bu savaştan sonra ise Lâzkiye (15/636)44,

Kınnesrîn (16/637)45, Halep ve Çevresi (16/637)46 ve Antakya (16/637)47 fetihleri

38 Belâzurî, 165-166; Taberî, III, 434-436; İbnü’l-Esîr, II, 393-394 39 Belâzurî, 169-172; Hitti, I, 229 40 Belâzurî, 172-185; el-Kalkaşandî, Ahmed b. Abdullah (820/1417), Meâsiru’l-İnâfe fî Meâlimi’l-Hilâfe, I-III, Beyrut, t.y., I, 90; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Wellhausen, Julius, İslâmın En Eski Tarihine Giriş, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1960, 51, 53; Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyân, Ankara, 2001, 57 41 Belâzurî, 180-185 42 Belâzurî, 186-192; İbnü’l-Esîr, II, 450-452; Hitti, I, 229-230 43 Belâzurî, 192-196; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Wellhausen, 51-52; Hitti, I, 230-231 44 Belâzurî, 189; İbnü’l-Esîr, II, 451-452; Eraslan, Sadık, Sosyal ve Politik Sonuçları İtibariyle Hz. Ömer Devri Fetih Hareketleri (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 199761-63 45 Belâzurî, 196-197; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Wellhausen, 59 46 Belâzurî, 207-209; Hitti, I, 231 47 Belâzurî, 209-211; Hitti, I, 231

9

gerçekleşmiştir. Suriye bölgesinin fethi veya itaat altına alınması ise Kayseriya’nın

fethi (19/640) ile tamamlanmıştır.48(Harita 2).

Filistin bölgesindeki fetihler ise Filistin’in kapılarını Müslümanlar’a açan

Ecnâdeyn Savaşı (13/634) ile başlamıştır.49 Bu savaştan birkaç yıl sonra Kudüs’ün

Fethi (17/638)50 ile Filistin bölgesinin fethi tamamlanmıştır.

2. Mısır’ın Fethi :

Mısır’ın fethi de sırasıyla Ferma’, Bilbis, Babilyon Kalesi, Aynu’ş-Şems (19-

20/640-641)51 ve İskenderiye’nin Fethi (21/642)52 ile tamamlanmıştır (Harita 3).

Şam (Suriye, Filistin) ve Mısır Fetihlerini etkileyen sebepler şunlardır:

1. Yeni ve son din olan İslâmiyet’in ortaya çıkışı. Cihadın gâye olması ve Hz.

Peygamber’in bu konudaki emir ve müjdeleri bu fetihleri hızlandırmıştır.53

2. Bizans İmparatoru ve idarecilerinin durumu. Rumların yıllardır Suriye ve

Mısır’daki Hristiyanlar’a yaptıkları zulüm bu bölgedeki fetihleri daha da

kolaylaştırmıştır.54

3. İslâmî idare ve Müslümanların adâlet, şefkat ve merhametleri.55

Şam (Suriye, Filistin) ve Mısır Fethleri’nden elde edilen bazı avantajlar ise

şunlardır:

48 Belâzurî, 200-204; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Hitti, I, 231-232; Aycan, 59 49 Belâzurî, 163-165; Wellhausen, 51-52; Hitti, I, 228 50 Belâzurî, 197-198; Kalkaşandî, I, 90; Wellhausen, 59-60 51 Belâzurî, 303-315; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 124 52 Belâzurî, 315-321; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 124; Wellhausen, 81; Hitti, I, 248-249 53 Hizmetli, 523-528; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 327-328; Eraslan, 122-123 54 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 328; Hasan, I, 289, 300; Eraslan, 123-124 55 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 328; Hasan, I, 278, 300; Eraslan, 125

10

1. Politik ve askerî yönden İslâm Devleti önemli bir güç kazanmıştır. Zira

ülke sınırlarının genişlemesiyle birlikte hem önemli topraklar elde edilmiş

ve hem de asker sayısıyla silah yönünden ordu büyük bir güç kazanmıştır.56

2. Sosyal ve politik diğer bir gelişme de özellikle Suriye ve Filistin’de idârî

bir takım düzenlemelerin yapılmasıdır. İlk defa Hz. Ömer tarafından bu

toprakların bir kısmı âdetâ eyâletler şeklinde düzenlenerek buralara yeni

yöneticiler atanmıştır.57

3. Elde edilen çok sayıda ganîmet malları sayesinde Müslümanlar’ın

ekonomik durumu düzelmiş ve âdetâ devlet hazinesi dolmuştur. Sevâd

bölgesi kadar değilse de bu bölgelerden alınan cizye ve haraç sayesinde

İslâm Devleti iyi bir gelir kaynağına kavuşmuştur.58

3. Irak-İran Cephesi Fetihleri :

Bu cephedeki fetihler de Hz. Ebûbekir zamanında Hîre’nin Fethi (12/633) ile

başlamıştır.59 Hz. Ebûbekir’in halifeliğinin son zamanlarına rastlayan bu savaştan

sonra Hz. Ömer halifeliğe gelmiş ve bu cephedeki ilk savaşı olan Köprü Savaşı

(13/634) meydana gelmiş ve Müslümanlar ağır bir mağlûbiyet almışlardır.60 Köprü

Savaşı’nın ardından Buveyb Olayı (14/635) meydana gelmiş ve bu savaş sonucunda

Müslümanlar hem Köprü Savaşı’nın öcünü almış, hem de İranlılar artık Dicle ve

Fırat nehirleri arasında Müslümanlar’a karşı koyamaz hâle gelmişlerdir.61 Buveyb

Olayı’ndan sonra ise Hz. Ömer, Sa’d b Ebî Vakkâs’ı başkumandan seçmiş ve

56 Eraslan, 131 57 Eraslan, 132 58 Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul, 1989, 41-91, 109-161; Eraslan, 132 59 Belâzurî, 346-355; Lewis, 61 60 Belâzurî, 359-361; Taberî, III, 454-459; İbnü’l-Esîr, II, 400-403; Hitti, I, 235 61 Belâzurî, 363; Hitti, I, 235; Eraslan, 140-143

11

bölgenin fethi ile görevlendirmiştir. Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın komutanlığında ilk

kazanılan savaş Kadisiye Savaşı (16/637) olmuştur.62 Ardından Sâsânî Devleti’nin

merkezi Medâin (16/637)63, Celûla ve Dicle Sevadı’ndaki tüm bölgeler (Irak’ın

tamamı) (16/637)64 ele geçirilmiştir. Daha sonra Ahvâz ve çevresinin Fethi

(17/638)65, Hulvân’ın Fethi (19/640)66, Musul’un Fethi (20/641)67, el-Cezîre (Dicle

ve Fırat nehirleri arasındaki bölgeler-Mezopotamya)’nin Fethi (19-20/640-641)68,

Mâsebezân’ın Fethi (21/641)69, Sâsânî İmparatorluğunun sona ermesine sebep olan

Nihâvend Savaşı ve Nihâvend’in Fethi (21/642)70 gerçekleştirilmiştir. Nihavend

Savaşı sonrasında Tüster, Azerbaycân, Hemedân, Reyy, Kûmas, Cürcân, Taberistân,

Bâbü’l-Ebvâb (Hazar Denizi’nin batı sahili-Derbend), Tevvâc, Istahr, Fesâ ve

Darabcird, Kirmân, Sicistân, Mukrân ve İsfehân Fetihleri (21/642-23/644)71 ile Hz.

Ömer döneminde bu bölgedeki fetihler tamamlanmıştır.

Irak-İran Cephesindeki Fetihler’in süratle gerçekleşmesinin sebepleri ise

şunlardır:

1. İran’da bir hükümdârlık boşluğunun yaşanması ve bunun neticesinde ülke

içinde bir iktidar mücâdelesinin baş göstermesi.72

2. İktidar mücadelesine bir son vermek gâyesiyle çok tecrübesiz ve genç olan

Yezdicerd’in Kisra olarak ülkeyi yönetmeye başlaması.

62 Belâzurî, 364-374; Hitti, I, 235-236 63 Belâzurî, 375-377; Taberî, IV, 8-24; İbnü’l-Esîr, 467-475; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Hitti, I, 237; Eraslan, 154-158 64 Belâzurî, 377-393; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Hitti, I, 238; Lewis, 61 65 Belâzurî, 545-546; Taberî, IV, 72-77; İbnü’l-Esîr, II, 496-498; Wellhausen, 85-86; Eraslan, 164-165 66 Belâzurî, 432-433; Wellhausen, 96 67 Belâzurî, 476-479; Wellhausen, 96; Hitti, I, 238 68 Belâzurî, 246-255; Wellhausen, 96 69 Belâzurî, 440; Wellhausen, 96 70 Belâzurî, 433-440; Taberî, IV, 114-139; İbnü’l-Esîr, III, 11-21; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 124; Wellhausen, 96; Eraslan, 166-168 71 Belâzurî, 440-476; Taberî, IV, 136-160, 173-183; İbnü’l-Esîr, III, 21-25, 27-35, 45-51; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 124; Wellhausen, 96-100 72 Wellhausen, 33; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 325-326; Hasan, I, 282; Eraslan, 190

12

3. Sâsânî İmparatorluğu’nun en son Bizans İmparatorluğu karşısında almış

olduğu yenilgi ve bu yenilginin sonucu olarak oluşan bazı sosyal ve politik

problemler.73

Irak-İran Cephesi Fetihleri’nden Müslümanların kazançları ise şunlardır:

1. Müslümanlar; İran Cephesi’nden, diğer cephelerden çok farklı miktar ve

keyfiyette ganîmet elde etmişlerdir. Savaşa katılan bütün Müslümanlar mâlî

yönden refaha kavuştukları gibi, devlet hazinesi olan Beytülmâl de âdetâ

dolup taşmıştır.74

2. Müslümanlar bu cephede önemli askerî avantajlar elde etmişlerdir.

Yenilmez denen İran Ordusu yenilmiş (hatta ortadan kaldırılmış) ve büyük

bir moral kazanılmıştır. Ayrıca bu askerî başarıların bir devamı olarak

Müslümanlar daha önce hiç düşünmedikleri yeni yeni askerî karagâhlar

kurmuş ve bunları zamanla birer muazzam şehir haline getirmişlerdir.75

3. Irak cephesine mahsus Sevâd bölgesi de önemli bir gelir kaynağı haline

gelmiştir. Sevâd bölgesi haricinde Irak topraklarından bir kısmı, Basra ve

bir kısmı da Kûfe’ye bağlanarak, bu her iki şehir için daimî gelir kaynağı

sağlamıştır.76 Böylece Irak Cephesi’nde Müslümanlar, o günkü şartlar

içerisinde askerî şehirler oluşturmuşlardır.77 Bu iki merkezde bulunan

güçlerin yardımıyla Hint Okyanusu sahillerinden Mâveraünnehr’e kadar

çok büyük bir bölge hem fethedilmiş ve hem de devletin sınırları gittikçe

genişletilmiştir.78

73 Eraslan, 190 74 Hasan, I, 287; Eraslan, 191 75 Eraslan, 191-192 76 İbnü’l-Esîr, III, 36-37 77 Barthold, W., M.F. Köprülü (ilâve), İslâm Medeniyeti Tarihi, II. Basım, Ankara, 1963, 108-110 78 Eraslan, 192

13

Hz. Ömer döneminde fethedilen yerler incelendiğinde görülecektir ki bu

yerlerin bir kısmı sulh yoluyla fethedilmiştir. Savaşla fethedilen bölgelerde ise savaş,

bölge halkıyla değil, o bölgenin tabi olduğu devletin askerleriyle yapılmıştır. Bölge

halkının canı, malı ve ırzı koruma altına alınmıştır.

C. HZ. ÖMER VE DEVLET TEŞKİLATI

İslâm Devleti’nin temelleri, şüphesiz Hz. Peygamber ve ilk halife Hz. Ebûbekir

devirlerinde atılmış ancak devletin kurumsallaşması Hz. Ömer devrinde mümkün

olabilmiştir. Hz. Ebûbekir’in halifeliği iki sene gibi çok kısa bir süre devam etmiştir.

Bu kısa dönemde İrtidât hareketleri başarıyla bastırılmış, İslâm orduları Arabistan

dışına açılarak önemli zaferler elde etmiştir. Ancak iki sene gibi kısa bir sürede

devletin tam anlamıyla kurumsallaşmasını Hz. Ebûbekir’den beklemek, ona haksızlık

etmek demektir. Çünkü Hz. Ebûbekir bu iki senede, Hz. Peygamber’in ölümü

üzerine Müslümanları bir arada tutmaya çalışmış ve İrtidât hareketleri ile uğraşmak

zorunda kalmıştır.79

Hz. Ömer’in halifeliği ise on yıl kadar sürmüş ve bu döneme fetihler hareketi

damgasını vurmuştur. Bizans ve Sâsânî (İran) İmparatorluklarına karşı büyük

zaferler elde edilmiş; Suriye, Irak, İran, Filistin, el-Cezîre ve Mısır gibi bölgeler

İslâm Devleti sınırlarına dahil olmuştur. Böylece İslâm Devleti, Bizans ve Sâsânî

İmparatorluklarının bu bölgedeki hakimiyetine son vererek bölgenin süper gücü

haline gelmiştir.80 Devletin sınırları genişledikçe nüfus önceki dönemlere göre iki-üç

kat artmış; farklı dil, din ve ırka mensup topluluklar İslâm toplumuna katılmış ve

böylece toplum farklı bir yapı kazanmaya başlamıştır. Devletin (veya toplumun)

79 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 332; Danışman, III, 261 80 Hizmetli, 471

14

büyümesi ve gelişmesi ile ortaya çıkan sosyal ihtiyaçlara sistemin cevap verebilmesi

için yeniden yapılanma, gerekli hale gelmiştir.81 Bu faktörler göz önüne alındığında,

İslâm Devleti’nin Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında kurumsallaşması veya

kurumsallaşmış olması gayet tabiidir. Kurumsallaşmanın meydana geldiği alanlar ise

şunlardır:

1. İdârî Teşkilat

Hz. Ömer dönemine iki olay hakim olmuştur: Birincisi fetihler, ikincisi ise

devletin yapılanmasıdır. Denilebilir ki, İslâm Devleti’nin idârî, siyâsî, ictimâî, adlî ve

mâlî alanlarda yapılanması Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde olmuştur. Adil

yönetimiyle ün yapan Hz. Ömer; devleti, bizzat kurucusu olduğu “dîvânlar”

aracılığıyla yönetmiştir. Günümüzdeki Bakanlıkları veya Genel Müdürlükleri

anımsatan bu dîvânların kurulmasıyla devlet, çok aktif ve fonksiyonel bir hale

gelmiştir.82

Devletin yönetimini Kur’ân’a, Sünnet’e ve selefi Hz. Ebûbekir’in icraatlarına

bakarak yürütmeye çalışan Hz. Ömer, Müslümanları ilgilendiren işleri ve kamu

hizmetlerini “Şûrâ Meclisi” ile istişâre ederek yürütmektedir. Çok önemli konularda

Muhâcir ve Ensâr’dan oluşan “Danışma Kurulu”nu çağırıp görüşlerine

başvurmaktadır. Bu kurula Hz. Ali, Hz. Osman, Abdurrahman b. Avf , Muâz b.

81 Vaglieri, Laura Veccia, “Raşid Halifeler ve Emevî Halifeleri” (çev. İlhan Kutluer), İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti (The Cambridge History of Islam), haz. Komisyon, çev. Komisyon, I-IV, 2. Baskı, İstanbul, 1997, I, 78 82 Hizmetli, 519-520. Dîvânlar hakkında daha geniş bilgi için bkz. Taberî, IV, 209-214; el-Maverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb (450/1058), el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, çev. Ali Şafak, İstanbul, 1994, 373-411; İbnü’l-Esîr, III, 165; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128; Fayda, Mustafa, “Hz. Ömer’in Dîvân Teşkilatı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İlmi müşavir ve redaktör. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1986, II, 133-143; Hasan, II, 140-151; et-Temmâvî, Süleyman Muhammed, Hz. Ömer ve Modern Sistemler, trc. Muhammed Vesim Taylan, İstanbul, 1993, 283-288

15

Cebel, Ubeyy b. Ka’b, Zeyd b. Sâbit ve ashabtan ileri gelenler katılmaktadır.83

Örneğin, Irak ve Suriye’nin fethi tamamlandıktan sonra, fethedilen toprakların

gaziler arasında paylaşılması konusunda ısrar edilmesi üzerine, Hz. Ömer bu meclisi

toplantıya çağırmış ve günlerce süren toplantılarda herkes tam bir hürriyet havası

içerisinde görüşünü beyan etmiştir.84 Bir diğer örnek ise Nihavend Savaşı ile ilgilidir.

İranlılar bu savaşa olağanüstü bir şekilde hazırlanmıştır. Halk Hz. Ömer’in savaşa

bizzat katılmasından yanadır. Hz. Osman ve Talhâ b. Ubeydullâh da Hz. Ömer’in

savaşa katılmasından yanadır. Hz. Ali ise Hz. Ömer’in savaşa katılmamasından

yanadır. Yapılan istişâreler sonucunda Hz. Ömer’in savaşa iştirak etmemesine karar

verilmiştir.85

Ayrıca, Hz. Ömer zamanında Mescid-i Nebevî’de toplanarak günlük meseleleri

müzâkere eden, Muhâcir ve Ensâr’dan oluşan bir meclis daha bulunmaktadır. Bu

mecliste, her gün İslâm Devleti’ne bağlı vilâyetlerden gelen haberler ve şikayetler

müzâkere edilerek bir karara bağlanmaktadır.86 Örneğin, İranlıların cizye meselesi bu

mecliste müzâkere edilerek bir karara bağlanmıştır.87

“Şûrâ Meclisi”nden başka halkın da yönetim üzerinde murâkabe hakkı

bulunmaktadır. Örneğin Kûfe, Basra ve Şam gibi vilâyetlerde vergi âmillerini, harâc

tahsildarlarını halk kendisi seçmekte, valiler vilâyet halkının istekleri göz önünde

bulundurularak tayin edilmekte ve halkın sevmediği valiler de değiştirilmektedir.88

83 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 334; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 342; Hizmetli, 520 84 Ebû Yusuf, Yâkub b. İbrahim b. Habib el-Kûfî (182/798), Kitâbu’l-Harâc, trc. Muhammed Atâullah, sdş. İsmail Karakaya, İstanbul, 1982, 110-117; Şiblî, IV, 334-335; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 342; Hizmetli, 520; Temmâvî, 108-111 85 İbnü’l-Esîr, III, 12-14; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 335; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 342 86 Belâzurî, 382; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 335; Hizmetli, 520 87 Belâzurî, 116; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 335; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 343 88 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 336; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 343; Hizmetli, 520

16

Örneğin Sa’d b. Ebî Vakkâs, idaresinden memnun olmayan halkın isteği üzerine,

görevinden alınmıştır.89

Bu özellikleri ile Hz. Ömer’in yönetimi veya hükümeti, günümüz

yönetimlerinde görülen Millet Meclisi, Bakanlar Kurulu, yerel ve bölgesel

yönetimler sistemine çok benzemekte ve bu yönde icraatlarda bulunmaktadır.90

Hz. Ömer, devletin sınırları genişleyince, idaresini kolaylaştırmak, servet ve

gelirlerinin kontrolünü sağlamak amacı ile, ülkeyi büyük idârî bölgelere ayırmıştır.

Bu idârî bölgelerle ilgili rivâyetler farklı olmakla birlikte genel olarak şöyledir:

Mekke, Medine, Suriye, el-Cezire, Basra, Kûfe, Mısır ve Filistin. Bu ana bölgeler de

kendi içlerinde farklı bölgelere ayrılmıştır.91

Yeni fethedilen veya idârî taksimâta tabi tutulan bu bölgelerde yönetim tarzı

genellikle mevcut hali ile korunmuştur. Ancak bu bölgelere şu görevliler tayin

edilmiştir:

1. Valiler.

2. Kâtibler.

3. Dîvân Kâtibleri (Askerin atama, terfi ve aylık işlerinden sorumludur).

4. Kadılar (Hukûkî konulardan sorumludur).

5. Sâhibu’l-Harâc (Vergilerin toplanmasından sorumludur).

6. Sâhibu Beyti’l-Mâl (Devlet gelirlerinden ve maliyeden sorumludur).

7. Ahdâs/Şurta (Şehir içi güvenlikten sorumludur). Gerektiğinde bu

görevlerden birkaçı aynı kişiye verilmektedir.92

89 Belâzurî, 398-400 90 Hizmetli, 520-521. Ayrıca bkz. Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 336-338 91 Ya’kûbî, Târîh, II, 132; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128; Danışman, III, 262-263; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 339-340; Hasan, II, 152; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 343; Hizmetli, 521 92 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 340; Danışman, III, 263; Hasan, II, 140; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 343-344; Hizmetli, 521

17

Hz. Ömer, bir kimseyi vali olarak tayin edeceği zaman, o kimse için

görevlerini açıklayan bir ahidnâme yazmakta ve kendisine vermektedir. Bu

ahidnâmeye Muhâcir ve Ensâr’dan oluşan bir grup da şahitlik etmektedir. Vali, görev

yerine gittiği zaman bu ahidnâmeyi halka okutturmakta ve böylece halk da valinin

görev ve yetkilerinden haberdâr olmaktadır. Eğer vali görev ve yetkilerinin dışına

çıkarsa, halk valiyi eleştirebilmekte, hatta halifeye şikâyet edebilmektedir. Ayrıca

Hz. Ömer, bir kimseyi valiliğe tayin ettiği zaman, o kimsenin mallarını ve nakdini,

memuriyet mahalline gitmeden önce, kayıt altına aldırmaktadır. Eğer o kimsenin,

görevinden ayrıldığı zaman, servetinde aşırı bir artış görülürse mallarının bir kısmına

el konulmaktadır. Yine Hz. Ömer, valilerini çok sıkı bir şekilde teftiş etmektedir. Her

sene Hac mevsiminde bütün valiler Mekke’ye davet edilmekte ve İslâm ülkesinin

dört bir tarafından gelen halkın, varsa valileri ile ilgili, şikâyetleri dinlenmektedir.

Eğer teftiş sonucunda vali suçlu bulunursa görevinden alınmaktadır. Ayrıca Hz.

Ömer bütün memurlarına ve özellikle valilerine yanlış yollara sapmamaları için de

dolgun maaşlar vermektedir.93

2. Mâlî Teşkilat

Her devletin bir mâlî teşkilâtı vardır. Devlet işlerinin yürütülmesi, ülkenin

imarı ve kalkınması, kültür ve uygarlığın gelişmesi, halkın huzur ve refah içerisinde

yaşaması öncelikle güçlü bir maliyenin varlığını gerektirir. Maliyenin birtakım

gelirleri ve kaynakları, giderleri ve harcanma alanları bulunmaktadır. İşte bunların

rasyonel olarak tespiti ve kullanımı mâlî yapının temelini oluşturur. Mâlî teşkilâtı

93 Hz. Ömer dönemindeki valilik müessesesi ile ilgili daha geniş bilgi elde etmek için bkz. Belâzurî, 314; Temmâvî, 250-265; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 343-350; Danışman, III, 263-265; Hasan, II, 155-156; Çağatay, Yüz Soruda İslâm Tarihi, 344. Ayrıca Hz. Ömer döneminde görevinden alınan bazı valiler hakkında bilgi elde etmek için bkz. Belâzurî; 398-400; İbnü’l-Esîr, II, 448

18

sağlam olan devletler güçlü ve uzun ömürlü olurken, mâlî yapısı zayıf veya yetersiz

olan devletler ise, çok uzun yaşayamazlar; ekonomik, sosyal ve ahlâkî bunalımlarla

yıkılırlar.94

Devletlerin mâlî yönetimi, devletin gelirleri ile giderleri arasında bir uyum

gerçekleştirebilmek için çalışır. Doğuşundan itibaren İslâm Devleti de aynı siyâseti

uygulamış ve bu amaçla bir “Beytülmâl” yani devlet hazinesi kurmuştur.

Beytülmâl’in fiilen kurulup iş yapması, Hz. Ömer’in hilâfeti dönemindedir.95 İslâm

Dini’nin yayılması için yapılan fetihler sırasında ve fetihlerden sonra İslâm

Devleti’nin, genişlemesiyle beraber zenginleştiğini ve gelir kaynaklarının arttığını

görmekteyiz. Bu durum, devlet gelirlerinin toplandığı ve yönetildiği bir kurum yani

Beytülmâl’in kurulmasına yol açmıştır. Beytülmâl; mal evi, hazine, özellikle devlet

hazinesi ve maliye idaresi demek olup bu tabir hem maliye işlerinin idare edildiği

binaya, hem de devlet maliyesine delâlet eder. İlk defa Hz. Ömer döneminde, gelir

kaynaklarının artması ile birlikte, Medine’ye gelen para ve malların korunması için

bir hazine tesis edilmiştir ki buna “Beytülmâl” adı verilmiştir. Hz. Ebûbekir’in

hilâfeti sırasında da Beytülmâl tabiri mevcuttur. Fakat o dönemde, gelen mallar,

gerekli yerlere hemen dağıtıldığından ve saklamak için bir şey kalmadığından fiilen

Beytülmâl mevcut değildir.96

Beytülmâl, gelirlerin korunması, muhafazası ve Müslümanların genel

menfaatleri için harcamayı organize işlerini yerine getirmiştir. Beytülmâl bu

yönleriyle, günümüzdeki Maliye Bakanlığına benzemekte, Beytülmâl sorumlusu da

94 Hizmetli, 568 95 İbnü’l-Esîr, III, 65; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128 ; Hasan, II, 163 96 Kayaoğlu, 76

19

Maliye Bakanının yerini tutmaktadır. Beytülmâl’in gelir kaynakları ise şöyle

sıralanabilir:

1. Araziden alınan haraç vergisi.

2. Madenler, ganimet ve fey’den Beytülmâl’e ayrılan hisse.

3. Zekât. Ancak bunun harcanacağı yerler veya verileceği kişiler Kur’ân’da

bildirilmiştir. Başka herhangi bir yere harcanamaz.

4. Gayrımüslim halkın kişi başına ödediği cizye vergisi (Cizyetü’r-Rüûs).

5. Müşriklerin, İslâm Ülkesi ve Limanları’na giren ticaret malları ve gemileri

için ödediği gümrük vergisi (Öşür).

6. Sahibi bilinmeyen yitik mal (Lukata), vârîsi olmayan mîrâs ve sulh yoluyla

ele geçirilen mallar.97

Hz. Ömer zamanında, gayr-ı müslimlerden alınan vergiler, Fey’ ismi altında

toplanmıştır.98 Fey’ gelirlerinin artması üzerine Hz. Ömer “Dîvân Teşkilâtı”nı

kurmayı kararlaştırmış99 ve bu teşkilâtın ilk kurucusu olmuştur.100 Dîvân, İslâm

Dini’nin insanlara telkin ettiği hayat telakkisi ve dünya görüşünün orijinal bir

tezahürü olarak Beytülmâl’e intikâl eden, gayr-ı müslimlerden elde edilen bazı

gelirleri, atıyye isminde yılda bir defa, yiyecek adı altında da her ay dağıtan, Hz.

Ömer tarafından kurulmuş bir teşkilâttır. Dîvân Teşkilâtı’nın kuruluş sebebi

tamamen iktisâdî olup, merkeze toplanan gelirlerin çoğaltılmasıdır. Suriye ve Irak-

İran fetihleri sonucunda; Medine’ye ulaşan fey’ gelirlerinde büyük bir artışın olması,

Hz. Ömer’in Dîvân Teşkilâtı gibi yeni bir düzen kurmasını gerektirmiştir.101 Daha

97 Hasan, II, 163 98 Fayda, “Hz. Ömer’in Dîvân Teşkilatı”, II, 123; Fey’ Hakkında daha geniş bilgi için bkz. Maverdî, 241-249; Fayda, Mustafa, “Fey”, D.İ.A., İstanbul, 1995, II, 511-513 99 Fayda, “Hz. Ömer’in Dîvân Teşkilatı”, II, 138 100 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128; İbnü’l-Esîr, II, 461, III, 65 101 Erdoğan, Mehmet, İslâm Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul, 2000, 205-206

20

önce gelen fey’ mallarını Hz. Ebûbekir eşit dağıtırken, Hz. Ömer bu uygulamayı

değiştirmiş ve “Hz. Peygamber’e karşı savaşanlarla, Hz. Peygamber’in yanında yer

alan, onunla birlikte savaşanları bir tutmam.”102 diyerek “İslâm’a hizmette öncelik”

prensibini getirmiştir.103

Devletin gelir kaynaklarından toplanan mal ve paralar, halifenin uygun

gördüğü devlet işlerine harcanmaktadır. Bu gelirden kadıların, valilerin, vergi

memurlarının, hazine görevlilerinin ve diğer devlet memurlarının maaşları

ödenmektedir. Ayrıca bu gelirden, devletin yapılanması için de harcama

yapılmaktadır. Zekat mallarından, vali ve kadılar için harcama yapılmamaktadır.

Yalnız zekat toplama memurlarının maaşları, zekat gelirinden ödenmektedir.

Kadıların ve valilerin maaşlarını azaltmak veya çoğaltmak da halifenin yetkileri

arasındadır.104

Ordu giderleri de bu gelirden karşılanmaktadır. Ordu giderleri, ordu

mensuplarının muayyen vakitlerde aldıkları maaşlardır. Hz. Peygamber zamanında

bu ödenekler belirli ve sınırlı değildir. Askerler, ganimetin 4/5’ini paylaşmakta

sahiplerinin elinde bırakılan haraç arazilerinden alınan haraç varidatı da onlara

taksim edilmektedir.105 Hz. Ebûbekir, halife olunca, askerlerin tamamına aynı

miktarda maaş ödemiştir. O şöyle demektedir: “Bu maaştır. Bunda eşitlik, birbirini

diğerine tercihten hayırlıdır.” Hz. Ömer, hilâfet görevini üstlenince, maaşları, İslâm’ı

kabul sıralarını esas alarak derecelendirmiştir.106 Hulefâ-i Raşidîn devrinin sonuna

kadar asker maaşları Hz. Ömer’in uyguladığı bu sisteme göre ödenmiştir.107

102 Maverdî, 377 103 Maverdî, 378; el-Âlî, Salih Ahmed, Tanzîmâtü’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fi’l-Basra, Bağdat, 1953, 127 104 Hasan, II, 181 105 Hasan, II, 181 106 Belâzurî, 657; Ebû Yusuf, 144-145 107 Zeydan, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, I-V, I, 227; İstanbul, 1966, Hasan, II, 182

21

Dicle ve Fırat gibi büyük nehirlerden uzak bölgelere su ulaştırılması, büyük

kanalların kazılması, ziraat ve diğer ihtiyaçlar için su arklarının açılması

faaliyetlerine de Beytülmâl’den pay ayrılmaktadır. Bu harcamalara, mahkumların ve

esirlerin yiyecek, içecek, giyecek ve ölenlerinin defni için yapılan masraflar108; harp

hazırlığı için satın alınan silahlara ödemeler; âlimler ve şâirler için verilen maaş ve

bahşişler de ilave edilir.109

Mâlî teşkilâtın temellerinden birini para unsuru teşkil etmektedir. Devletin para

politikası, mâlî politikası anlamına da gelmektedir. Paranın rasyonel olarak

kullanılması maliyenin iyi idare edilmesiyle eş anlamlıdır. Gerek Hz. Muhammed

gerekse Hulefâ-i Raşidîn dönemlerinde para politikasına gereken ihtimâm

gösterilmiştir. Ancak alış-verişlerde, ticarette ve diğer işlerde daha ziyade takas usûlü

kullanılmaktadır.110

Araplar, İslâmiyet’ten önce İran ve Bizans’ın altın ve gümüş paralarını

kullanmaktadırlar. Bu devirde kendilerine has bir paraları bulunmamaktadır.

İslâmiyet’in gelmesinden itibaren Hz. Ömer devrine kadar, para kullanımı daha

önceki şekliyle devam etmiştir. Hz. Ömer zamanında, İran ve birçok Bizans ülkesi

ele geçirilince Hz. Ömer, dirhemin ağırlığını tespit etmek istemiştir. Çünkü İran’ın

basılmış dirhemleri farklı ağırlıklardadır. Miskal ölçüsüne göre bazı dirhemler 20,

bazıları 12, bazıları da daha farklı ağırlıklardadır. Hz. Ömer, bu üç tür ağırlığı

toplamış ve 42 kırat bir ağırlık elde etmiştir. Daha sonra bu rakamın 1/3’ünü almış ki

bu da 14 kırattır ve dirhemleri bu ağırlıkta bastırmıştır. Böylece 10 dirhem gümüş, 7

miskal altın ağırlığında olmuştur. Çünkü hem 10 dirhem gümüş ve hem de 7 miskal

108 Hasan, II, 182 109 Hasan, II, 182 110 Hizmetli, 582

22

altının ağırlığı 140 kırat etmektedir. Dirhemlerle miskaller arasında 7/10 gibi bir oran

doğmaktadır.111

Hz. Ömer devrinde, 18/640 senesi içerisinde Müslümanlar ilk dirhemi

basmışlardır. Bu dirhemler şekil ve figür olarak tamamen İran dirhemlerine

benzemektedir. Ancak bazılarında “Elhamdülillah”, bazılarında “Muhammedü’r-

Rasûlüllah”, bazılarında sadece “Lâilâhe illallâh” yazmakta, bazılarına ise “Ömer”

ibaresi de ilave edilmiştir.112

3. Askerî Teşkilat

Hz. Peygamber ve ondan sonraki dönemde askerî teşkilât, halkın ve devletin

hem dış hem de iç güvenliğini sağlamak, İslâm’ın tanınma ve yayılma hürriyetlerini

koruma amaçlarına hizmet eder mahiyettedir. Askerlik, Allah rızasını kazanma ve

uhrevî mükâfata nail olma amacına yönelik bir hizmettir. Bu bakımdan meydana

getirilen ordularda gönüllülük esastır. İslâm Tarihi’nde askerliği veya orduyu özel bir

teşkilât haline getiren ilk defa Hz. Ömer olmuştur. Hz. Ömer, askerleri kontrol ve

idare etmek için; isimlerini, vasıflarını, maaşlarının miktarlarını ve vazifelerini

kaydettirmek sûretiyle “Dîvânü’l-Cünd (Ordu Dîvânı)”ü meydana getirmiştir.113

Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında İslâm orduları, Irak, Suriye, Filistin ve Mısır

bölgelerini fethe muktedir oldukları zaman, askerler bu bölgelerde kendileri için tesis

edilen askerî ordugâhlarda kalmışlar ve ziraatla uğraşmaya, servetler ve araziler

edinmeye koyulmuşlardır. Bunun akabinde ticaret ve ziraatla uğraşmaya başlayan

111 el-Hudarî, Muhammed, “Hulefâ-i Raşidîn Devri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İlmi müşavir ve redaktör. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1986, II, 280; Hizmetli, 582-583; İslâmiyet’ten önce ve sonra Arapların kullandığı paralar hakkında daha geniş bilgi elde etmek için bkz. Belâzurî, 681-690 112 Hudarî, II, 281; Hizmetli, 583; Canan, 529 113 Maverdî, 382-384; Zeydan, I, 222-225; Hasan, II, 185; Hizmetli, 532

23

askerler, yavaş yavaş sahip oldukları askerî ruhu kaybetmeye ve askerlikten

uzaklaşmaya başlamışlardır. Bu tehlikenin farkına varan Hz. Ömer, askerlerin Allah

yolunda cihadla meşgul olmalarını emretmiş, onların ve ailelerinin ihtiyaçlarını

karşılamayı garanti ederek onlara yıllık maaşlar bağlamıştır.114

Hz. Ömer Dîvân defterlerini tutarken ilk planda fey’ gelirlerinden istihkakı

olan asker, sivil bütün halkı tespit etmeyi amaçlamıştır. Bu sayede tutulan defterler

askerlerin tespitinde de büyük faydalar sağlamıştır. Kayıt altına alınanların maaşları

ise şöyledir:

1. Hz. Peygamber’in amcası Abbâs-12000 Dirhem

2. Hz. Peygamber’in eşlerinden her biri-10000 Dirhem.

3. Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Ebû Zer ve Selmân-5000 Dirhem.

4. Bedir Gazileri-5000 Dirhem.

5. Bedir ile Hudeybiye arasında Müslüman olanlar-4000 Dirhem.

6. Ridde Savaşları’na katılan ve Kadisiyye’ye kadar savaşan gaziler-3000

Dirhem.

7. Kadisiyye Savaşı’na katılanlar ve Şam’da bulunan gaziler-2000 Dirhem

(Ancak bunlar arasından savaşlarda önemli başarılar kazananlar-2500

Dirhem).

8. Kadisiyye ve Yermük’ten sonrakiler-1000 Dirhem.

9. Bunlardan sonra ikinci sırada yer alanlar-500 Dirhem.

10. Bunlardan sonra üçüncü sırada yer alanlar-300 Dirhem.

11. Bunlardan sonra dördüncü sırada yer alanlar-250 Dirhem.

12. Bunlardan sonra beşinci sırada yer alanlar, Hacer ve İbâd halkına-200

Dirhem.

114 Zeydan, I, 216; Hasan, II, 185

24

13. Bedir Gazileri’nin hanımları-500 Dirhem.

14. Bedir ile Hudeybiye arasında Müslüman olanların hanımları-400 Dirhem.

15. Onlardan sonraki savaşlarda ve olaylarda yer almış olanların hanımları-300

Dirhem.

16. Kadisiyye Savaşı’na katılmış olanların hanımları-200 Dirhem.

17. Bunların dışındaki diğer hanım ve çocuklar-100 Dirhem.115

Hz. Ömer’in kurduğu düzenli ordu iki kısma ayrılmaktadır. Bunlar:

1. Nizâmîler. Yâni askerliği meslek edinmiş olanlar.

2. Gönüllüler. Yâni ancak savaş zamanında askerlik yapanlar ve daha sonra

terhis olanlar. Bunlara da maaş verilmektedir.116

Daha sonraki aşamada kayıt altına alınan askerlerden düzenli birlikler

oluşturulmaya başlanmıştır. Hz. Peygamber zamanında mevcut olan yaya, okçu,

süvari, sağlık, iletişim ve keşif birliklerine lağımcılar, istihkâmcılar, deve süvarileri

birliği, mancınıklar ve nakkâblar da eklenmiştir.117 Hz. Ömer döneminde İslâm

ordusu şu birlikleri bünyesinde barındırmaktadır:

1. Kalp (Merkez). Başkumandan burada yer almaktadır.

2. Mukaddime (Öncüler). Ordu merkezinin önünde bulunmaktadır.

3. Meymene (Sağ Kanat). Merkezin sağ tarafında bulunmaktadır.

4. Meysere (Sol Kanat). Merkezin sol tarafında bulunmaktadır.

5. Sâka (Geri Kıtalar). Bütün ordunun arkasında bulunmaktadır.

6. Talia (Keşif Kıtaları). Cephede düşmanın izlerini keşfetmektedir.

115 Taberî, IV, 614-615; İbnü’l-Esîr, II, 461-462; Daha geniş bilgi için bkz. Ebû Yusuf, 144-153; Belâzurî, 654-675 116 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 386; Danışman, III, 272; Canan, 528 117 Hizmetli, 532-533

25

7. Rev’a. Sâka’nın arkasında bulunup, düşmanın cephe arkasından hücumda

bulunmamasına dikkat etmektedir.

8. Zâid (Levâzım Kolları). Ordunun yiyeceğini ve içeceğini temin etmektedir.

9. Rükbân. Deveye binen birlikler.

10. Fürsân. Ata binen birlikler.

11. Râcil. Piyâdeler.

12. Rumât veya Remmâd. Okçular.118

Bu birlikler o kadar düzenli birlikler haline gelmişlerdir ki, her asker kendisine

lazım olan kalkan, zırh, tolga gibi malzemenin yanı sıra çuvaldız, beş adet iğne,

keten ipi, makas, pamuk ve erzak gibi yardımcı malzemeleri yanlarında

bulundurmaktadırlar.119

Askerlerin giyecek ihtiyacı, bazı bölgelerde yapılan anlaşmalar çerçevesinde

cizye geliri olarak tahsil edildiği gibi, devlet tarafından da ödenmektedir. Örneğin,

Mısırlılar giyecek maddesi olarak askerlerin tespitinden sonra, yılda bir olmak üzere,

kaba çuhadan birer cübbe veya kıptî kaftanı, birer bornoz, sarık ve ayakkabı vermeyi

kabul etmişlerdir.120

Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde askerî yönden en büyük gelişme, düzenli

birliklerin bünyesinde bulunduğu “Cünd” adı verilen askerî merkezlerin

oluşturulması olmuştur. Rivâyetler farklı olmakla birlikte bu merkezler şunlardır:

Medine, Kûfe, Basra, Mısır, Musul, Fustât, Humus (Hıms), Ürdün, Filistin,

118 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 396; Danışman, III, 273; Canan, 528-529 119 Mısırlı, Murat, Hz. Ömer Döneminde Maliye Teşkilatı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001, 94; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 396; Danışman, III, 274; 120 Belâzurî, 307

26

Kınnesrin ve Şam(Dımeşk).121 Bu şehirlere “Cünd (Ordugâh)” denmesinin sebebi,

askerlerin yiyecek ihtiyaçlarını bu şehirlerden temin etmelerindendir.122

Kurulan bu merkezlerde ordu için bazı tertibatlarda bulunulmuştur. Öncelikli

olarak, bu şehirlerde birliklerin ikâmeti için kışlalar inşa edilmiştir. Önceleri

kamıştan yapılan bu binalar savaşa giderken toplanmakta, savaş dönüşünde tekrar

kurulmaktadır. Yangın gibi felaketlere dayanıksız olduğu için, daha sonraları bu

binaların yapımında dayanıklı yapı malzemeleri kullanılmıştır.123

Askerî alanda şehirlerle ilgili diğer bir uygulama, “Ribât” adını taşıyan,

fethedilen bazı bölgeleri korumak ve emniyeti sağlamak amacıyla asker

konuşlandırma faaliyetidir. Bir anlamda müstahkem Müslüman zaviyesidir. İlk

dönemlerde ribât, askerî teçhizatın ve askerlerin bulunduğu merkezler anlamında

kullanılırken, daha sonra haberci konağı, kervansaray, hayvan değiştirme merkezi

anlamlarında kullanılmıştır. Dînî ve askerî maksatla kurulmuş yapılara isim

olmuştur. Burada görev yapanlara da “Murâbıt” denmektedir.124 Hz. Ömer

döneminde bu tür uygulamaların ilki Antakya’da yaşanmıştır. Hz. Ömer, Ebû

Ubeyde’ye bir mektup yazarak; Müslümanlardan iyi niyet, fikir ve tedbir sahibi

olanları Antakya’ya yerleştirmesini, onları orada düşmanla karşılaşmaya hazır bir

durumda bulundurmasını, aylık ve bahşişleri hususunda geniş davranmasını

emretmiştir.125

121 Belâzurî, 188, Ya’kubî, Târîh, II, 132; el-Mes’ûdî, Ebi’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali (346/956), et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Kahire, 1938, 250; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 386; Danışman, III, 272; Canan, 528 122 Belâzurî, 188 123 Örneğin Basra ve Kûfe şehirlerinin kuruluşu ile ilgili rivâyetler için bkz. Belâzurî, 498; Taberî, IV, 43-44; İbnü’l-Esîr, II, 483-484; İbn Kesîr, VII, 124 124 Marçais, Georges, “Ribât”, İ.A., İstanbul, 1960, IX, 734-735 125 Belâzurî, 210-211; İbnü’l-Esîr, II, 454-455

27

Kurulan ordugâh şehirlerde tedbir olarak herhangi bir savaş durumunda el

altında bulundurmak ve yararlanmak gayesiyle 4000 atlık tam teçhizatlı birlikler ve

bu atların içinde barındırılacağı meralar meydana getirilmiştir.126

Şehirlerde yapılan düzenlemelerden bir diğeri ise, askerî levâzım dairesinin

iâşe ambarlarının bu merkezlerde inşa edilmesidir. Böylece toplanan erzak

ambarlarda muhafaza edilmekte ve diğer bölgelere buralardan sevkiyat

yapılmaktadır. Askerî levâzım için kurulan bu dairelere “Ehra” adı verilmiştir. Ehra,

Yunanca mahsûlât ambarı anlamına gelen “Hari” kelimesinin çoğuludur. Askerlere

tevzi edilecek gıdalar bir yerde toplanmakta ve her ay erzak dağıtımı yapılmaktadır.

Erzak dahiline hububatın yanı sıra, gayr-ı müslimlerle vermeleri konusunda

anlaşmaya varılan zeytinyağı, bal, sirke vb. gıdalar girmektedir.127

Beytülmâl harcamalarından önemli bir kısmını askerlerin maaşları

oluşturmaktadır. Askerlere, ziraat ve ticaret ile uğraşarak asıl vazifelerini ihmâl

etmemeleri için, yüksek maaşlar verilmektedir.128 İcra edilen hizmetin durumuna

göre maaşlar farklılık arz etmektedir. Orduya yön veren ve komuta eden subayın

maaşı ile geri planda duranların maaşı farklıdır.129

Askerlerin bütün ihtiyaçları devlet tarafından karşılanırken, bunun yanında

gerek eşlerine ve gerekse de sütten kesilmemiş çocuklarına durumlarına göre maaşlar

bağlanmıştır.130

Askerin maaşları ve tahsîsâtları ayrı zamanlarda verilmektedir. Maaşlar

Muharrem ayının başında ödenirken, tahsîsâtler gelir sağlanacak bölgenin hasat

126 Taberî, IV, 51-52; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 387; Danışman, III, 272 127 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 392-393 128 Mısırlı, 97; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 392; Danışman, III, 272 129 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 393 130 Maverdî, 387; Mısırlı, 97; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 392; Askerlerin maaşları hakkında daha geniş bilgi elde etmek için bkz. Maverdî, 386-389; Zeydan, I, 226-227

28

zamanından sonra verilmektedir.131 Maaşlar şu şekilde ödenmektedir: Her kabile

birliğinin “Arif” denilen bir başı bulunmaktadır. Maaşlar önce “Ümerâü’l-A’şâr”

denilen onbaşılara ödenmekte, bunlar da maaşları ariflere teslim etmektedirler.

Arifler de maaşları askerlere dağıtmaktadırlar. Maaşların dağıtımında son derece

dikkatli davranılmaktadır. Bir defasında Irak’ta onbaşıların maaşlarının dağıtımında

bazı düzensizlikler çıkmasından sonra Hz. Ömer, meselenin iç yüzünü araştırmak

üzere Saîd b. İmrân ve Meş’ale b. Nuaym gibi neseb bilginlerinden müteşekkil bir

heyet görevlendirmiştir. Bu heyet ayrıntılı bir tahkîkât yapmış, her askerin rütbe ve

maaşını yeniden tespit etmişlerdir. Ayrıca en küçük zabitin on asker yerine yedi

askere kumanda etmesine de bu tahkîkâttan sonra karar verilmiştir.132

Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında orduya Müslümanlar dışında İranlılar, Hintliler

ve Rumlar da kabul edilmiştir. Hz. Ömer dil, din, ırk ayrılığından dolayı hiçbir

kimseyi ordudan uzaklaştırmamıştır.133 Gönüllülerden müteşekkil orduda binlerce

Zerdüştî bulunmaktadır. Bunlar da, Müslüman askerler kadar maaş almaktadır. Hatta

Hz. Ömer’in oluşturduğu nizâmî orduda bile Zerdüştîlere rastlamak mümkündür.134

4. Adlî Teşkilat

İslâm Dini, devletin ve mülkün adalet temeline dayanmasını öngörmektedir.

İdarecilerin adaletle iş yapmasını, halka zulmetmemesini emretmektedir. Aile

fertleri, akraba, komşular, farklı din ve mezhep mensupları arasındaki

münasebetlerin, iş ve meslek hayatının adalet ilkelerine dayanmasını öğütlemektedir.

İşlerinde âdil olmayanların zalimler olduklarını ve bu kimseleri Allah-u Teâlâ’nın

131 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 393 132 Zeydan, I, 235; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 393 133 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 391; Danışman, III, 272 134 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 391-392

29

sevmediğini belirtmektedir. Hz. Peygamber de tayin ettiği valilere, komutanlara,

âmirlere ve memurlara her işlerinde adâleti esas almalarını tavsiye etmiştir.135

Araplardaki yargı sistemi “el-Kazâ”nın temelleri Câhiliyye dönemine

dayanmaktadır.136 İslâm Dini gelince, anlaşmazlıklarda yargılama görevini Hz.

Peygamber yürütmüştür. Bu husus, onun Muhâcirler ile Ensâr, Yahûdîler ve onların

dışındaki müşrikler arasında akdettiği antlaşmadan açıkça anlaşılmaktadır. Nitekim

bu antlaşmada şöyle denilmiştir: “Şüphesiz ki, bu sahifede (yazıda) gösterilen

kimseler arasında meydana gelen ve fesâdından korkulan her olay, öldürme ve

anlaşmazlık vak’alarının Allah’a ve Rasûlü Muhammed’e götürülmesi gerekir.”137

Hz. Peygamber, İslâm’ın tebliği görevini yürüttüğü gibi kadılık görevini de

yürütmektedir. Hz. Peygamber hayatta iken, Müslümanlar arasında onun dışında

başka bir kadı bulunmamaktadır. Zira, İslâm ümmeti, bu dönemde sadeliğini

korumaktadır ve devletin sınırları da oldukça küçüktür. Diğer taraftan, Hz.

Peygamber’e götürülen davalar da oldukça azdır. Hz. Peygamber’in herhangi bir

şehre, Müslümanlar arasında çıkacak anlaşmazlıklarda kadılık yapacak özel bir

görevli tayin ettiği rivâyet edilmemiştir. Bilakis, Hz. Peygamber, bazen bu vazifeyi,

valilik işleriyle birlikte yürütmeleri için valilerin görevlerine ilave etmekte, bazen de

bir kısım anlaşmazlıkları halletme konusunda ashabından birini

vazifelendirmektedir.138

Hz. Peygamber insanlar arasında, Allah-u Teâlâ’nın kendisine vahyettiği

esaslara göre hüküm vermektedir. Davalı ve davacı, onun huzuruna kendi arzularıyla

135 Hizmetli, 533-534 136 Hasan, II, 194; Câhiliyye dönemindeki yargı sistemi ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Temmâvî, 296-297 137 Hasan, II, 194; Temmâvî, 297; Antlaşmanın tam metni için bkz. İbn Hişâm, II, 172-175 138 Hasan, II, 194; Temmâvî, 297

30

gelmekte, o da her ikisini de dinlemektedir. İspat ve çözüm yolları; delîl, yemin,

şahitlerin şehâdeti, yazılı metinler, feraset, kur’a vb. dir.139 Hz. Peygamber şöyle

buyurmaktadır: “İddia edene ispat (delîl getirmek davacıya), inkâr edene de yemin

etmek düşer.”140 Beyyine (delîl) kelimesi; İslâm Hukuku’nda, hakîkati ortaya çıkaran

ve onu açıklayan şeyin ismidir. Bunun anlamı da şudur: İddia sahibi, davasının

doğruluğunu ve kendisinin haklı olduğunu açıklayan şeyleri göstermek, açıklamak

zorundadır. Bu yollardan biriyle iddiasının doğruluğunu gösterecek olursa lehine

hükmedilir.141 Nitekim Hz. Peygamber bir hadîs-i şerîfinde şöyle buyurmuştur:

“Sizler davalarınızı bana arzediyorsunuz. Bazınız (haksızken) hüccetini daha düzgün

ifade edebilir ve ben de ondan işittiğim bu düzgün ifadelere göre onun lehine

hükmedebilirim. Binâenaleyh kimin lehine kardeşinin hakkından bir şey kesip

hükmettimse sakın bu hakkı üzerine almasın. Ben bu hükümle ona ancak ateşten bir

parça kesiyor olurum.”142

İslâmî davet yaygınlaşıp ülkenin sınırları genişleyince Hz. Peygamber

ashabından bazılarına insanlar arasında çıkan anlaşmazlıklar hakkında Kur’ân,

Sünnet ve ictihâd ile hükmetme izni verdiği gibi diğer bazılarının da fetvâ

vermelerine müsaade etmiştir. Hz. Peygamber devrinde fetva vermekle meşhur 14

sahâbî vardır. Bunlar: Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Abdurrahmân b.

139 Hasan, II, 194; Temmâvî, 297 140 et-Tirmizî, Ebî Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (279/892), Sünen-i Tirmizî Tercemesi, trc. Osman Zeki Mollamehmetoğlu, I-VI, İstanbul, 1975, II, 448 (Ahkâm 1356); Hadisin benzer rivâyetleri için bkz. Müslim, Ebi’l-Huseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîysâbûrî (261/875), Sahih-i Müslim ve Tercemesi, çev. Mehmed Sofuoğlu, I-VIII, İstanbul, 1970, V, 315-317 (Akdiyye 1-2); İbn Mâce, Ebî Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî (275/888), Sünenü İbn Mâce, thk.-tlk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, I-II, y.y., 1952-1953, II, 778 (Ahkâm 2321); Tirmizî, II, 447-449 (Ahkâm 1355,1357) 141 Hasan, II, 195; Temmâvî, 297 142 Müslim, V, 318 (Akdiyye 4); en-Neseî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Bahr b. Sinân b. Dinâ (303/915), Sünenü’n-Neseî, şrh. Celâleddîn es-Suyûtî, hşy. es-Sindî, trc. Heyet, I-VIII, İstanbul, 1981, VIII, 717-719 (Âdâbi’l-Kudât 5366) Hasan, II, 194-195; Temmâvî, 297

31

Avf, Abdullah b. Mes’ûd, Ebû Mûsâ el-Eş’arî, Muâz b. Cebel, Ubeyy b Ka’b, Zeyd

b. Sâbit, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Ömer, İbn Amr ve Hz. Aişe.143

Hz. Ebûbekir halife olduğu zaman, adlî işlerde Hz. Ömer’i görevlendirmiştir.

Hz. Ömer, iki yıl kadılık yapmış olmasına rağmen, bilinen şiddeti, ihtiyâtı ve taviz

vermezliği nedeniyle, huzuruna iki hasım bile gelmemiştir. Ancak Hz. Ömer, Hz.

Ebûbekir döneminde bu görevi yürütmekle birlikte “Kadı” ünvânını almamıştır.144

Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında İslâm Dini’nin yayılıp, Arapların Arap olmayan

milletler ile kaynaşmasından sonra ortaya çıkan yeni sosyal durum, Araplar ile farklı

milletlerden olan fertler arasında ortaya çıkan problemlerin halledilmesi için kânûnî

bir sistemin ortaya konulmasını gerekli kılmıştır. Bu düzen, ortaya çıkan

anlaşmazlıkların, Kur’ân, Sünnet ve Kıyâs’a uygun olarak çözüme bağlanması işini

yürütmek üzere halifeye vekâlet eden kadıların tayinini gerektirmiştir. İslâm Ülkesi

vilâyetlerine kadılar tayin eden ilk kişi Hz. Ömer’dir.145 Kadılar, halife tarafından

veya umûmî (namaz kıldırma ve vergi işlerini birlikte yürüten) valiler tarafından

tayin edilmektedir.146 Hz. Ömer; Ebu’d-Derda’yı Medine kadılığına, Şureyh b. Hâris

el-Kindî’yi Kûfe kadılığına, Ebû Mûsâ el-Eş’arî’yi Basra kadılığına, Osman b. Kays

b. Ebi’l-Âs’ı da Mısır kadılığına tayin etmiştir. Ayrıca Şam bölgesi kadılığını da

müstakil bir kadılık haline getirmiştir.147

Hz. Ömer, bu kadıların davaları halletmekte uygulayacakları bir kanun ortaya

koymuştur. Basra kadısı Ebû Mûsâ el-Eş’arî ve diğer kadılara gönderdiği bu metin,

143 Karaman, Hayreddin, İslâm Hukunda İctihad, Ankara, 1985, 44; Hasan, II, 195; el-Kettânî, Muhammed Abdülhay, Hz. Peygamberin Yönetimi (et-Terâtibu’l-İdârîyye), çev. Ahmet Özel, I-III, İstanbul, 1990-1993, I, 138-140 144 Atar, Fahreddin, İslâm Adliye Teşkilatı (Ortaya Çıkışı ve İşleyişi), Ankara, 1979, 56; Hasan, II, 196; Temmâvî, 297 145 Hasan, II, 196; Temmâvî, 297-298 146 Hasan, II, 196 147 Hasan, II, 196-197; Temmâvî, 311

32

İslâm adlî muhâkeme usûlü ve mahkemelerin riâyete mecbur oldukları temel

kuralların esası olarak kabul edilmektedir. Bu mektubun metni ise şöyledir:

“Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla, Allah’ın kulu ve mü’minlerin emîri

Ömer’den Abdullah b. Kays (Ebû Mûsâ el-Eş’arî)’a. Allah’ın selamı üzerine olsun!

Şunu bil ki, muhâkeme etme işi son derece önemli bir mükellefiyet ve uyulması

gereken bir sünnettir. Sana arz edilen meseleyi iyice anla. Zira yerine getirilmeyecek

bir hakikati söylemenin faydası yoktur. Huzurunda, meclisinde ve adlî kararlarında

insanlara eşit muamelede bulun, aralarında fark gözetme ki, zayıf olanlar adâletinden

ümit kesmesin. Yüksek derecede (güçlü) olanlar da adâletsizliğe (zulmüne) tamah

etmesin, kayrılmayı düşünmesinler. Delîl getirerek ispat etmek davacıya aittir; inkar

edene ise yemin etmek düşer. Müslümanlar arasında sulh câizdir; ancak haramı helâl,

helâli de haram kılacak bir sulha (anlaşmaya) izin yoktur. Bir gün önce verdiğin

kararın hatalı olduğunu anladıktan sonra, onu bırakarak aklının ve iz’ânının

gösterdiği doğru karara dönmekten hiçbir şey seni alıkoymasın. Çünkü hak daha

öncedir. Hakka rücû’ etmek devamlı batılda kalmaktan hayırlıdır. Hakkında Allah’ın

kitabı ve Râsûlüllâh’ın sünnetinde bir şey bulamadığın, tereddüde düştüğün, emin bir

şekilde karar veremediğin hususları tekrar tekrar düşün, anlamaya çalış. Sonra da

emsallerini ve benzer vakâları araştır, meseleyi benzerleriyle mukayese ederek karar

ver. Ortada olmayan bir hak için, delîl getirmek isteyen iddiacıya bir vâde tespit et.

Eğer bu zaman içerisinde delîlini getirirse hakkını alır, aksi takdirde davası

reddedilir. Bu davranış, karanlığı daha aydınlatıcı ve mazeretler için daha yeterlidir.

Had cezasına çarptırılmış olanlar ile yalancı şahitlik yaptıkları tespit edilenler ve

yakınlığı yahut da akraba olduğu sanılanlar dışında bütün Müslümanların birbirleri

hakkında şahâdetleri geçerlidir, adâletlerine güvenilir. Şüphesiz ki Allah-ü Teâlâ,

33

gizli işlerin hesabını kendi üzerine almıştır. Delîller ve yeminlerle sizden mesûliyeti

gidermiştir. Gazaptan, can sıkıntısından, dâvâlıları rencide etmekten, dâvâlar

esnasında acayip ve garip davranışlardan sakın. Zira hak yerlerinde hakkın izhârı

dolayısıyla Allah’ın sevabı büyüktür, manevî azığı güzeldir. Kimin aleyhine olsa da

Allah-ü Teâlâ, onunla halk arasındaki işleri için ona yeter. Kim halk için, Allah’ın

kendisinde mevcut olmadığını bildiği şeylerle süslenir, gösteriş yaparsa, Allah-ü

Teâlâ onu rezil eder.”148

Hz. Ömer, kadı tayin etmekte çok titiz davranmakta, ilim ve irfanlarına, ahlâk

ve karakterlerine güvenmediklerini asla kadı tayin etmemektedir. Hz. Ömer,

Hükümet merkezi olan Medine’de kadılık vazifesini, vahiy kâtipliği yapmış olan

Zeyd b. Sâbit’e vermiştir. Zeyd b. Sâbit İbrânîce ve Süryânîce’ye vâkıf olmakla

birlikte fıkıh ilimlerinde, özellikle de ferâiz ilminde ihtisas sahibidir. Zey b. Sâbit

gibi Hz. Ömer’in halifeliği sırasında görev yapan diğer kadılardan bazıları ise

şunlardır: Kâ’b b. Sûr el-Ezdî, Ubâde b. Sâmit, Abdullah b. Mes’ûd, Kadı Şureyh,

Cemîl b. Ma’mer el-Lahmî, Selmân b. Rabîa el-Bahilî, Abdurrahman b. Rabîa, Ebû

Kurre el-Kindî ve İmrân b. el-Hüseyn. Bu kişiler de yaşadıkları dönemde ilim ve

irfanlarıyla, ahlâk ve karakterleriyle ün yapmış kişilerdir ve bundan dolayı Hz. Ömer

tarafından kadılıkla görevlendirilmişlerdir.149

Hz. Ömer, tayin ettiği kadıların (hâkimlerin) farklı bir işle veya ticaretle

uğraşmamaları, rüşvet yememeleri ve ahlâklarının bozulmaması için bir dizi tedbir

almıştır. Öncelikli olarak tayin ettiği kadılara yüksek maaşlar vermiştir. Örneğin

148 es-Serahsî, Şemsüddîn, Kitâbu’l-Mebsût, I-XXX, Beyrut, 1980, XVI, 60; el-Kâsânî, Alâüddîn Ebî Bekr b. Mes’ûd (587/1191), Kitâbu Bedâiu’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’, I-VII, Mısır, 1910, VII, 9; Hasan, II, 197-198; Temmâvî, 300-301; Şiblî, IV, Asr-ı Saadet, 362-363; Danışman, III, 267-268 149 Belâzurî, 201, 292, 385; Taberî, IV, 101; İbnü’l-Esîr, II, 513; İbn Kesîr, VII, 153; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 365-366; Danışman, III, 268

34

Medine Kadısı Zeyd b. Sâbit, geçimi için yeterli miktarda maaş almıştır. Kûfe Kadısı

Şureyh ise Hz. Ömer zamanında 100 dirhem maaş almıştır. Hz. Ali Şureyh’in

maaşını, hayat şartlarının ağırlığını göz önünde bulundurarak 500 dirheme

yükseltmiştir. Yine sonraki Kûfe Kadısı Selmân b. Rabîa el-Bahilî aylık 500 dirhem

maaş almıştır. Hz. Ömer kadılığa nimet ve nüfûz sahibi kişileri tayin etmiştir.

Kadılığa tayin ettiği isimlere bakılırsa bu husus daha iyi anlaşılacaktır.150

Hz. Ömer’in kurmuş olduğu adlî teşkilatın önemli bir ayağı da hisbe

teşkilatıdır. Hâkimin otoritesi; kadı, muhtesib ve mezâlim mahkemesi kadısı arasında

taksim edilmiştir. Kadıların görevi genellikle dînî meselelerle ilgili anlaşmazlıkları

halledip ayırdetmek; muhtesibin görevi ise umûmî düzen (âsâyîş) ile ilgili işleri

kontrol etmek ve bazen de derhal halledilmesi icap eden cinayetlerle ilgilenmek;

mezâlim mahkemesi hâkiminin görevi ise kadı ve muhtesiplerin hükümlerine yapılan

itirazlara bakmaktır.151

Kadılık ve muhtesiplik, aralarında zıtlık bulunan iki görev olmasına rağmen,

bazen aynı kişiye verilmektedir. Bu iki görevin zıtlığı şudur: Kadı’nın işi, araştırmak,

hüküm vermekte temkinli ve yavaş davranmak esası üzerine kurulmuştur. Fakat

muhtesibin görevi şiddet ve meseleleri çözüme bağlamakta acele davranma esasına

dayanmaktadır.152

Hisbe sistemini ilk defa uygulamaya başlayan Hz. Ömer’dir. Muhtesip ünvanı,

ancak Abbâsî halifesi Mehdî zamanında (158-169/775-785) kullanılmaya

başlanılmışsa da, Hz. Ömer’in tesis ettiği bu teşkilat, muhtesibin işlerini

yürütmektedir. Hz. Ömer’in bir deve sahibini dövdüğü ve döverken de “Devene

150 Serahsî, XVI, 102; Atar, 114; Kettânî, III, 268 151 Maverdî, 450-453; Hasan, II, 200; Temmâvî, 312 152 Atar, 172-173; Hasan, II, 200

35

gücünden fazla yük yüklemişsin.” dediği görülmüştür. O halde muhtesiplik; iyiliği

emreder, kötülüğü yasaklar, genel ahlâk ve faziletlerin muhafazasına çalışır, dînî

hükümlerin tatbik edilmesini kontrol eder; çarşı ve pazarların düzeninin sağlanmasını

murakabe eder; gelip geçenlerin ve trafiğin seyrini engellememeleri için rasgele

yerlere genel binalar yapulmasına engel olur; borçların ödenmesini temin eder; eksik

tartmalarına mânî olmak için ölçü ve tartı âletlerini kontrol eder; dînî ve manevî

değerlerle alay edenleri takip eder; fiyat artışlarını engeller; komşuların sınırlarına

girilmesini meneder ve gayr-ı müslimlerin binalarının Müslümanların binalarından

daha yüksek yapılmasına mânî olur.153

153 Hasan, II, 200-201; Hisbe teşkilatıyla ilgili daha geniş bilgi için bkz. Maverdî, 448-481; Atar, 170-175; Temmâvî, 318-324

36

I. BÖLÜM

HZ. ÖMER DÖNEMİNDE BAYINDIRLIK FAALİYETLERİ VE

ŞEHİRLERİN KURULMASI

On yıl kadar süren halifeliği süresinde Hz. Ömer büyük bir fetih hareketi

başlatmıştır. Bizans ve Sâsânî İmparatorluklarına karşı büyük zaferler elde edilmiş;

Suriye, Irak, İran, Filistin ve Mısır gibi bölgeler İslâm Devleti sınırlarına dahil

olmuştur. Böylece İslâm Devleti, Bizans ve Sâsânî İmparatorluklarının bu bölgedeki

hakimiyetine son vererek bölgede büyük bir güç (hatta en büyük güç) haline

gelmiştir. Devletin sınırları arttıkça nüfus, önceki dönemlere göre birkaç kat daha

artmış; farklı dil, din ve ırka mensup topluluklar İslâm toplumuna katılmış ve

böylece toplum sosyal ve kültürel açıdan daha farklı bir yapı kazanmaya başlamıştır.

Devletin büyümesi ve gelişmesi ile ortaya çıkan sosyal ihtiyaçlara sistemin cevap

verebilmesi için yeniden yapılanma, gerekli hale gelmiştir. Devletin yeniden

yapılanmasını gerektiren sosyal ihtiyaçlardan biri de halkın ve devletin bayırdırlık

(imar, iskân) faaliyetlerine olan ihtiyacıdır. Hz. Ömer’in halifeliği döneminde

bayındırlık faaliyetlerini yürütmek için özel bir devlet kurumu ihdâs edilmemiştir.

Ancak bu faaliyetlerin ihmal edilmemesi için de birçok tedbir alınmış ve

çalışmalarda bulunulmuştur.154 Bayındırlık faaliyetlerinden de kasdımız şudur:

Kurulun yeni şehirler, halkın ibadet ihtiyacını gidermek için inşa edilen veya tadilat

gören mescidler, çeşitli devlet binaları, içme suyu ihtiyacı ve zirâî ihtiyaçları

karşılamak için açılan kanallar, çarşı ve pazarlar, hapishaneler ve misafirhaneler.

Ancak biz tezimizin bu ilk bölümünde kurulan yeni şehirlere ve tarihlerine yer

vereceğiz. İkinci bölümünde ise şehirlere ait iç ve dış unsurlara değineceğiz.

154 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 373

37

İslâmiyet’in gelişi ve yayılmasıyla birlikte, Müslümanların hâkimiyeti altına

giren topraklarda hızlı bir şehirleşme faaliyetinin cereyan ettiği, daha önce göçebe

olan ve şehir kültürüne pek alışık olmayan Arapların yerleşik hayata geçtikleri

görülmektedir. Müslümanların böylesine hızlı bir şekilde şehirler kurup yerleşik

hayata geçmelerinin siyasî, askerî, ekonomik ve kültürel pek çok sebebi vardır.

Fethedilen bölgeyi elde tutmak, oraya hükmetmek, askerî ikmal noktaları tesis

etmek, vergi ve ganimetleri toplamak için, fethedilen topraklar üzerinde şehirler

kurmak gerekmiştir. Bunların yanında hepsinden önemlisi, İslâm’ı bir bütün olarak

yaşayabilmek, öğrenebilmek ve öğretebilmek için de belirli iskân yerlerine ihtiyaç

duyulmuştur. Müslümanların yerleşik hayata geçişinde asıl etkili güç de bu olmuştur.

Aslında yukarıda belirttiğimiz diğer sebepler de, bu temel sebebin çeşitli uzantıları,

değişik boyutlarıdır.155

Müslümanlar tarafından inşa edilen ilk şehirler, fetih topraklarında kurulmuş

ordugâhlardan doğmuş şehirlerdir.156 Bu şehirler, taşranın askerî ve siyâsî merkezleri

olmuşlardır.157 İslâm Tarihi’nde “Emsâr” adı altında bilinen bu ordugâh şehirler,

fethedilen ülkelerde Arap tesirinin yayılmasında ve yerleşmesinde hayatî bir rol

oynamıştır.158

Bu şehirler, tercihen çöl kıyılarında, denizden kontrolü uzak mevkilerde

kurulmuştur.159 Fetihler sırasında Arapların stratejisini, çölün avantajını kullanma

esasına dayandığını söyleyen Bernard Lewis; “Modern İmparatorlukların denizi

kullanmaları ile bu Arap stratejisi arasında bir benzerlik görülmektedir. Araplar,

155 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 24-25 156 Mantran, 94 157 Mantran, 93 158 Lewis, 63 159 Miquel, I, 102

38

düşmanlarının asla nüfuz edemedikleri çölü bir haberleşme vasıtası ve tehlike anında

sığınak olarak kullanıyorlardı. Onların fethedilen bölgelerde ordugâhlarını çöl

hududunda, fakat ekilebilir arazide kurmaları bir tesadüf değildir.”160 demektedir.

Bu ordugâh şehirler, birçok fonksiyonu birden icra etmişlerdir. Civardaki

bölgelerin zirâî mahsûllerinin aktığı birer pazar yeri olduğu gibi, orduların civar

bölgelere nakli yine buralardan yapılmıştır.161 Yine ordunun hareket kabiliyetini

artıran bu üsler, aynı zamanda askerlerin bulundukları yabancı memleketlerin

halkıyla karışıp kültürlerine adapte olmalarını ve Cihâd ruhundan uzaklaşmalarını

önlemiş, her acil durumda onları savaşa hazırlıklı bulundurmuştur.162

Fetih toprakları üzerinde , o zamanın şartlarına göre, uygun görülen yerlerde

kurulan bu askerî şehirler, zamanla gelişerek gerçek birer şehir halini almıştır.

Başlangıçta tamamen askerî bir karaktere sahip olan bu yerler, belirli bir süre sonra

bu özelliklerini büyük ölçüde kaybetmişler, ticarî, siyasî ve kültürel ağırlıklı

merkezlere dönüşmüşlerdir.163 Yeni kurulan bu şehirler ise şunlardır:

A. BASRA

Basra; Bağdat’ın 420 km. güneydoğusunda, Dicle ve Fırat nehirlerinin

birleştiği noktanın 50 km. güneybatısında164, Basra Körfezinin uç (kuzey) kısmından

90 km. yukarıda (kuzeyde) bir şehirdir.165 Hint, Fars ve Arap Yarımadası sınırlarının

kesişme noktasında adeta farklı iklimleri birleştirmiştir. Basra Körfezini, İran ve Irak

yollarını kontrol altında tutabilmek, stratejik mevkii sebebiyle burayı askerî bir üs

160 Lewis, 62-63 161 Mantran, 94; Lewis, 62-63 162 Vaglieri, I, 79 163 Can, 32 164 Bâkır, Abdülhâlik, “Basra”, D.İ.A., İstanbul, 1992, V, 108 165 Şemseddin Sâmi, Kâmûsu’l-A’lâm, I-VI, İstanbul, 1889, II, 1314

39

olarak kullanmak, İslâm Devleti’nin doğu seferlerinin hareket üssü yapmak ve

özellikle Irak’a deniz yoluyla girme teşebbüslerini engellemek maksadıyla

kurulmuştur.166

Basra; Keldânîler zamanında Teredon, Sâsânîler devrinde Vehiştâbâd Erdeşir

diye bilinen şehrin Arapların Huraybe dediği harabeleri üzerinde 14/635, 16/637

veya 17/638 yılında kurulmuştur. Şehrin kuruluş tarihiyle ilgili üç ayrı rivâyetin

temeli Basralılar ile Kûfeliler arasındaki rekabete dayanmaktadır. Basralılar

şehirlerinin Kûfe’den daha önce kurulduğunu söylerken, Kûfeliler Basra’nın kendi

kumandanları olan Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın yardımcılarından biri tarafından daha

sonraki tarihlerde kurulduğunu iddia ederler.167 İbnü’l-Esîr, Utbe b.Gazvân’ın

Rabîulevvel ya da Rabîulâhir 14 (25 Nisan-22 Haziran 635)’te Basra’ya geldiğini

fakat Basra’nın bir şehir haline getirilmesinin Celûla ve Tikrit’in fethinden sonra

16/637 yılında olduğunu söylemektedir.168 Bir diğer tarihçi Mes’ûdî de Basra’nın

14/635 yılında veya Rabîulevvel-Rabîulâhir 16 (Nisan-Mayıs 637)’da Utbe b.

Gazvân tarafından kurulduğunu söyler.169 Taberî ve Belâzurî ise şehrin kuruluş

tarihi olarak 14/635 yılını vermektedir.170

Hz. Ömer Basra civarındaki fetih hareketlerinden ve kendisine ulaşan

haberlerden sonra bu bölgeye bir vali tayin etmeyi düşünmüş ve Utbe b. Gazvân’ı bu

bölgeye vali tayin etmiştir. Hz. Ömer Utbe’yi bu bölgeye gönderirken şunları

söylemiştir: “ Hîre fethedildi; Acemlerin ulusu Mihran öldü; Müslüman süvarileri

Babil topraklarına girdi. Basra taraflarına git; Ehvaz, Fâris ve Meysan halkının senin

166 Hartmann, R., “Basra”, İ.A., İstanbul, 1949, II, 320 167 Bâkır, V, 108-109 168 İbnü’l-Esîr, II, 446-447 169 el-Mes’ûdî, Ebi’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali (346/956), Mürûcu’z-Zeheb(ve Meâdinu’l-Cevher), thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, I-IV, Mısır, 1965, II, 328 170 Belâzurî, 497-498; Taberî, III, 591;

40

kardeşlerine karşı, kendi kardeşlerine yardım etmelerine mani ol.” Daha sonra Utbe

14/635 yılında Basra’ya gitmiş, burada Süveyd b. Kutbe ile Bekr b. Vâil ve Benî

Temîm kabilesinden yanında olanlar ile birleşmiştir.171 O sıralarda Basra’da yedi

tane büyük köy vardır. Bunlardan iki tanesi Huraybe’de, ikisi Zâbûkâ’da , üç tanesi

de bugün Ezd kabilesinin bulunduğu bölgededir. Utbe, askerlerini bu köylere

dağıtmış ve kendisi de Huraybe’ye inmiştir.172 Utbe b. Gazvân Huraybe’ye inince

Hz. Ömer’e mektup yazıp indiği bu yerin adını ve Müslümanlar için kış mevsimi

gelince kışlayacakları ve savaşlardan döndüklerinde oturacakları bir yere ihtiyaç

duyulduğunu bildirmiştir. Hz. Ömer ise cevaben şunları yazmıştır: “Sen arkadaşlarını

bir yerde topla. Bu yer suya ve otlak yerlerine yakın olsun. Seçtiğin bu yeri bana

anlatan bir de mektup yaz.” Daha sonra Utbe Basra’nın bulunduğu mevkie gelince

Hz. Ömer’e şöyle bir mektup göndermiştir: “Ben sahra tarafında etkili yerlere doğru

uzanan, çok verimli, yakınında su yatakları ve kamışlığı bulunan bir yer buldum.”

Hz. Ömer bu mektubu okuyunca: “ İşte verimli, su yerlerine, otlaklara ve

odunluklara yakın bir yer” dedi ve Utbe’ye: “ Halkı oraya indir” diye bir mektup

yazmıştır. Bunun üzerine Utbe de yanındakileri buraya yerleştirmiştir.173Ayrıca şunu

da belirtmemiz gerekir ki Hz. Ömer bu bölgede fetih hareketlerinde bulunan

Müslümanlara yardım gönderirken bu bölgeye askerî bir üs kurulmasını istemiş ve

kurulacak bu üs için şunları söylemiştir: “ Benimle sizin aranızda bir nehir (köprü) ya

da deniz bulunmasın.”174

Kaynaklarda Basra’nın kuruluş tarihi ve şekli ile ilgili değişik rivâyetler yer

almaktadır. Hatta tek bir kaynakta (Taberî, Mes’ûdî ve İbnü’l-Esîr gibi) birden fazla

171 Belâzurî, 490 172 Belâzurî, 490; Taberî, III, 591; Yâkût el-Hamevî, II, 195 173 Belâzurî, 497-498; Yâkût el-Hamevî, II, 195-196 174 İbn Sa’d, III, 69; Makdisî, 117; Yâkût el-Hamevî, II, 193; Hasan, II, 234

41

rivâyet bulunmaktadır. Bu kadar farklı rivâyetten çıkarılabilecek birçok sonuç

bulunmasına rağmen bizce en akla yatkın sonuç şudur: Farslar’ın sınır savunması

için kullandıkları ve Hz. Ömer dönemindeki fetihler sırasında Utbe b. Gazvân

tarafından 14 (635) yılında geçici bir ordugâh olarak seçilen Huraybe, bölgenin

fethinde bir üs olarak kullanılmış ve iki yıl sonra (16/637) Irak’ın fethi tamamlanınca

ordugâh olarak seçilen sahada Hz. Ömer’in emriyle Utbe b. Gazvân bugünkü

Basra’dan yaklaşık 25 km. uzaklıkta Basra’nın temellerini atmıştır. Buraya en yakın

yerleşim merkezi ise 4 fersah175 (24 km.) uzaklıktaki Übülle’dir (Harita 4).176

“Basra” kelimesinin anlamıyla ilgili kaynaklarda değişik rivâyetler

bulunmaktadır. Bir görüşe göre Basra adı, bu bölgenin çakıl taşlı ve kara taşlı177 bir

yer olmasından kaynaklanmaktadır. Bir diğer rivâyete göre; bu bölgenin toprağı

yumuşak olmasından dolayı bu isim verilmiştir.178 Basra kelime olarak; “kireç taşlı,

suya yakın çamurlu yer”179, “yumuşak kefekî (küfekî) taşı”180, “rengi beyazı andıran

yumuşak taş”181 demektir. Taberî ise Basra’nın toprağının kireçli olduğunu

belirtmektedir.182

Basra’nın kuruluşunun ilk dönemlerinde devamlı bir yerleşim söz konusu

değildir.183 Zîrâ bölgeye yerleşildikten sonra Müslümanlar kendilerine kamıştan evler

yapmışlardır. Savaşa gittikleri zaman, kamıştan yapılmış bu evleri sökmekte,

175 Fersah: Eskiden kullanılan bir yol mesaf esi ölçüsü. 1 fersah=3 mil=5,985 km. Daha geniş bilgi elde etmek için bkz. Halaçoğlu, Yusuf, “Fersah”, D.İ.A., İstanbul, 1995, XII, 412 176 Geniş bilgi için bkz. Taberî, III, 591; Mes’ûdî, Mürûc, II, 328; İbnü’l-Esîr, II, 446-447; Bâkır, V, 109; Hartmann, II,.320 177 Makdisî, 118 178 Belâzurî, 490 179 İbn Manzûr, Cemâlüddîn Ebu’l-Fadl, Lisânu’l-Arabi’l-Muhît(Lisânu’l-Arab), I-III, Beyrut, 1970, I, 220 180 Hartmann, II, 320 181 Bekrî, I, 254 182 Taberî, III, 591 183 Erkoçoğlu, Fatih, Başlangıçtan Emevîlerin Sonuna Kadar İmar Faaliyetleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1999, 62

42

kamışları demetler halinde bağlamakta ve savaştan dönünceye kadar orada

bırakmaktadırlar. Savaştan döndükleri zaman tekrar bu evlerini kurmaktadırlar.184

Müslümanların kamıştan evler yaptıkları bu bölgeye Utbe b. Gazvân da kamıştan bir

mescid inşa ettirmiştir.185 Ayrıca Utbe, daha önce ed-Dehnâ denilen ve bugün de

Rahbetü Benî Hâşim diye bilinen meydanda mescidin yanında valilik konağını

(dârü’l-imâre) yaptırmıştır. Yine aynı yerde hapishane, dîvân ve hamam

bulunmaktadır.186

Hicrî 17 (638) senesinde Basra ve Kûfe’de çıkan büyük bir yangında çoğu ev

tamamen yanmıştır. Bunun üzerine o zamanki Kûfe valisi Sa’d b. Ebî Vakkâs evi

yanan kişilerden oluşan bir heyeti Hz. Ömer’e göndermiş ve bu heyet Hz. Ömer’den

evlerini kerpiçten yapmak için izin istemişlerdir. Giden bu heyet Hz. Ömer’e yangın

haberini verdikleri gibi halifeden izin de isteyince Hz. Ömer onlara şöyle cevap

vermiştir: “ Yapabilirsiniz, fakat hiçbiriniz üç odadan fazla yapmayın. Binalarda

uzunluk yarışına kalkışmayın. Sünnete riayet edin ki devlet elinizden gitmesin.”

Giden bu heyet, Hz. Ömer’in bu talimatını da alarak geri dönmüştür. Hz. Ömer aynı

talimatı, o zaman Basra valisi olan Ebû Musa el-Eş’arî’ye ve Basra halkına da

göndermiştir. Ayrıca Âsım b. Dülef Ebu’l-Cerbâ Basra şehrinin yeniden imarı için

görevlendirilmiştir. Binalar kerpiç ve tuğla ile yeniden inşa edilmiştir.187

Ebû Musa el-Eş’arî’nin valiliğinde, şehrin tam ortasında uzak mesafeye ok atan

birisi durmuş, her tarafa birer ok atmış ve bu okun düştüğü yerden sonra inşaat

yapılmasına izin verilmiştir. Âsım b. Dülef tarafından tanzimi ve imarından sonra

halk kabilelerine göre mahallelerine yerleştirilmiştir. Mimarî açıdan şehir tanzim

184 Belâzurî, 498 185 İbn Kuteybe, 119; İbn Sa’d, III, 69;Belâzurî, 498; İbnü’l-Esîr, II, 447 186 Belâzurî, 498, İbnü’l-Fakîh, 188; Yâkût el-Hamevî, II, 196; Kureşî, I, 110 187 Taberî, IV, 43-44; İbnü’l-Esîr, II, 483-484

43

edilirken şehrin ana caddeleri 40 zirâ’188 (yaklaşık 22 metre) , ara caddeler 20 zirâ’

(yaklaşık 11 metre) ve sokaklar 7 zirâ’ (yaklaşık 4 metre) olarak takdir edilmiştir.189

Her kabilenin bir mahallesi, bir mescidi ve bir de mezarlığı bulunmaktadır.190

Sursuz olarak inşa edilen Basra, kuruluşundan itibaren uzun bir süre koruyucu

bir sura sahip olamamıştır. İlk yıllarda şehrin güneydoğusunda kurulmuş bir

müsennâttan (set,duvar) bahsedilmekte ise de, şehrin savunmasının surlar inşa

edilene kadar, şehri kuşatan kanallarla sağlandığı anlaşılmaktadır.191

Kaynaklarda Basra şehrine ait birçok kapı ismi verilmektedir. Bu kapılar:

Bâbü’l-Mirbed, Bâbü’l-Isfehânî, Bâbü Benî Temîm ve Bâbü’l-Bâhamrâ. Bâbü’l-

Bâhamrâ kuzeyde, sahraya açılan Bâbü’l-Bâdiye ise muhtemelen şehrin batısında

bulunmaktadır. Bâbü’l-Esed ile Bâbü’l-Bâdiye’nin aynı kapı olması kuvvetle

muhtemeldir.192 Yalnız şunu da belirtmeden geçemeyeceğiz: Şehirdeki bu kapıların

ve isimlerinin Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde ortaya çıkıp çıkmadığı hakkında net

bir bilgiye sahip olmamakla birlikte önemine binaen burada zikretmeden geçemedik.

Huraybe, Bâtına, Zâviye, Kellâ’, Zâbûka ve Mirbed isimleriyle bilinen bölgeler

şehrin mamur mahalleridir. Bunlardan Huraybe, Basra’nın kuzeybatısına

düşmektedir. Bâtına; mescid, dârü’l-imâre ve çarşıların bulunduğu merkezi bölgedir.

Zâviye şehrin kuzeyinde, Kellâ’ ve Zâbûka kuzeydoğu taraflarında, Mirbed ise

batısında yer almaktadır.193

188 Zirâ’: Dirsekten orta parmak ucunu kadar olan bir uzunluk ölçüsüdür. Zirâ’, İslâm âleminde kullanılış şekillerine göre dört çeşittir. Bunların uzunlukları da birbirinden farklıdır. Ancak zirâ’ın genellikle kabûl edilen uzunluğu “54,04 cm.”dir. Daha geniş bilgi elde etmek için bkz. H., T., “Zirâ’”, İ.A., İstanbul, 1986, XIII, 575 189 İbnü’l-Esîr, II, 484 190 Hasan, II, 234-235 191 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 51 192 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 52 193 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 52

44

Şehir, her birinde ayrı bir kabilenin veya kabile grubunun oturduğu mahallere

bölünmüştür. Soy bakımından birbirine yakın kabilelerin mahalleleri de birbirine

yakın tutulmuştur. İlk dönemlerde yedi mahalleden oluşan şehir, daha sonraki

dönemlerde beş ana bölgeye ayrılmıştır.194 Basra’nın ilk sâkinleri hâkim Arap

zümresidir. Birçok kabileye mensup gruplar olmakla beraber en nüfuzlu kabile

Temîm ve Bekr b. Vâil ‘in çeşitli kollarıdır. Hicaz’dan gelen Kureyş, Kinâne ve

Kays Aylân bunlara göre daha azdır. Doğu Arabistan ve Uman’dan gelip buraya

yerleşen Abdü’l-Kays ve Ezd sonraki yıllarda aktif rol oynamışlardır.195

Şehrin çekirdeğini yan yana kurulmuş olan mescid ve dârü’l-imâre teşkil

etmektedir. Bu merkezî bölgeye iç, karın anlamlarına gelen “Bâtına” ismi verilmiştir.

Mescid ve dârü’l-imârenin yanında ayrıca, dîvân, hapishane ve emirlik hamamı da

bulunmaktadır.196 Mescide bitişik olan Dehnâ ismiyle anılan şehir meydanı ise,

mescidin doğu veya güneydoğu tarafında yer almıştır (Harita 5).197

Mirbed’in güneybatısında, “Cibâne” olarak da bilinen, şehrin mezarlığı

bulunmaktadır. Harita 1 ve 2’de de görüleceği gibi, bu umumî mezarlık, şehrin

kısmen dışı sayılabilecek bir konumda bulunmaktadır. Hz. Ömer’in hilafetinden

sonra şehrin değişik yerlerinde kabilelere ve belirli kişilere ait özel mezarlara da

rastlamak mümkündür.198

Ayrıca Taberî; şehirde, savaşlarda ve olağanüstü hallerde kullanılmak üzere

içinde atların bulunduğu, bir meradan bahsetmektedir. Bu mera Cüz’i b. Muaviye

sorumluluğunda birkaç görevli tarafından korunmaktadır.199

194 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 54 195 Bâkır, V, 110 196 Belâzurî, 498; İbnü’l-Fakîh, 188; Yâkût el-Hamevî, II, 196 197 Yâkût el-Hamevî, II, 196 198 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 61 199 Taberî, IV, 52

45

Basra şehri İran körfezini, İran ve Irak yollarını kontrol altında tutabilmek,

stratejik mevkii sebebiyle burayı askerî bir üs olarak kullanmak, bedevîlerin tedrîcen

iskânını kolaylaştırıcı kamplar kurmak ve nihayet Irak şehirlerinin önemini azaltmak

gibi birtakım düşüncelerle kurulmuştur. Irak bölgesinin güney tarafları ve Fars

bölgesinin fethedilmesinde Basra’nın fonksiyonu büyük olmuştur. Utbe b. Gazvân’ın

emrinde Sakîf, Süleym, Adî, Belî, Mâzin ve Yeşkür gibi muhtelif Arap kabilelerine

ait askerler arasında çok az sayıda kadın bulunması, Arapların bu bölgeye yerleşmek

gayesiyle gelmediğini göstermektedir. Sonraki yıllarda şehrin artan nüfusuna; bu

sıralarda Fars, Sicistan ve Kirman gibi doğu vilayetlerinde yapılan fetihler sonucu

kitleler halinde Müslüman olan veya esir alınan İranlılar da katılmıştır. Bu eski

garnizondaki Arap nüfus askerî özelliklerini kaybetmiş ve garnizon süratle gelişen

bir şehir halini almıştır. Coğrafî konumu ticarî aktivitesini daha da artırmıştır.

Böylece şehir olağanüstü bir gelişme göstermiş ve tam bir şehir hüviyetine

bürünmüştür. Basra halkı zamanla Utbe b. Gazvân’ın kurduğu Basra’yı terk ederek

bedevî saldırılarına karşı daha emniyetli bulduğu ve su ihtiyacını daha rahat

karşılayabileceği bugünkü Basra’ya yerleşmeye başlamıştır. Bu yeni Basra’ya intikal

h. 900’de (1494-1495) tamamlanmıştır.200

Basra şehri kuruluşu üzerinden yirmi sene geçmeden İslâm dünyasının ticaret

merkezlerinden, özellikle Hindistan ve Çin ile olan deniz ticaretinde en önemli

merkezlerden biri olmuştur. Bu durumuyla, Fars körfezinde Übülle şehrinin yerini

almıştır. Çok geçmeden Çin’den Büyük Sahra çöllerine giden kervanların yöneldiği,

doğu ve batı milletlerinin uğradığı bir istasyon durumuna gelmiştir.201

200 Bâkır, V, 109 201 Hasan, II, 235

46

Yine bu şehir sonraki yıllarda İslâm dünyasının ilim merkezlerinden biri haline

gelmiştir. Kaleme alınan ilk Arap lügati bu şehirde tedvin edilmiştir. “Kitâbu’l-Ayn”

adı verilen bu eser Halil el-Basrî’nin kaleminden çıkmıştır. Arap aruzunun tetkik

edilmesi ve müziğin gelişmesi de Basra’da başlamıştır. İlk nahiv yazarlarından

Sibeveyh tahsilini burada yapmış, kelam ilminin önderlerinden Hasan el-Basrî Basra

topraklarında doğmuştur. Bu toraklarda yetişen diğer ilim adamlarından bazıları ise

şunlardır: Ebu’l-Hasen el-Eş’arî, Ma’mer b. Râşid, Ebû Avâne, Câhız, Ebû Süleyman

el-Bustî, Kindî ve Harîrî.202

B. KÛFE

Kûfe; Bâbil harabelerinin güneyinde ve Fırat’ın batı kenarında kurulmuş olup;

Necef ile Kerbelâ arasında, kuzeyindeki Hîre’ye 5 km., batısındaki Bağdat’a 170

km.203 veya 156 km., doğusundaki Necef’e 16 km. ve güneyindeki Basra’ya yaklaşık

375 km. mesafede bir şehirdir.204 Kûfe; Fırat kenarında uzanan geniş bir ova içinde

büyük bir saha kaplamakta olup, bulunduğu yer Basra’ya göre sağlığa çok daha

elverişlidir. Havasından dolayı bu şehirde bir çok mahsûl yetişmekte olup bu

mahsûller arasında şeker, hurma, şeker kamışı ve pamuk başta gelmektedir.205 Şehrin

bu bölgede kurulmasının altında çeşitli nedenler yatmaktadır. Bu nedenlerin başında

ve birinci olarak şehrin kurulduğu bölgenin yapılacak seferler için stratejik bir

konuma sahip olması gelmektedir.206 İkinci neden fetihler ile birlikte İslâm devletinin

tabiiyetine geçen farklı etnik kökenlere sahip, bir çoğunun da devlet talebi bulunan,

202 Şiblî, Hz. Ömer, II, 127; Bâkır, V, 111 203 Avcı, Casim, “Kûfe”, D.İ.A., İstanbul, 2002, XXVI, 339 204 Çil, Halit, Hz. Ömer Dönemi Ordu ve Ordugâhlar (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1999, 154 205 Zettersteen, K.V., “Kûfe”, İ.A., İstanbul, 1955, VI, 965 206 Söylemez, M.Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara, 2001, 21-22

47

insanların yoğun olarak bu bölgede yaşamasıdır.207 Üçüncü neden ise bu bölgenin

zengin tarım havzasına sahip olması ve ticarî güzergâhın da bu bölgeden geçiyor

olmasıdır.208

Askerî bir kamp ve garnizon olarak düşünülen, zamanla gelişerek bir kente

dönüşen Kûfe, bölgenin idârî, ticârî ve kültür merkezi haline gelmesinde önemli

roller üstlenerek iki dönem (Hz. Ali ve Abbâsî halifesi Ebu’l-Abbas es-Seffâh

döneminde) İslâm âleminin başkentliğini de yapmıştır. Hz. Ömer’in hilâfeti

döneminde yapılan fetihlerde büyük bir öneme sahip olan Kûfe, klasik adıyla el-

Cezîre bölgesi, Mâsebezân, Tüster, Râmehürmüz, Nihavend, Hemedân, Mahân,

Cürcân, Azerbaycân, İsfehân, ve Mukrân’ın fethinde üs olarak kullanıldığı gibi bu

bölgelerin Müslümanlaşmasında da önemli bir rol üstlenmiştir.209

Kûfe’nin kuruluş tarihiyle ilgili de farklı rivâyetler bulunmaktadır. Hatta bir

kaynak içinde birden farklı rivâyet bile bulunabilmektedir. Ama genel itibariyle

rivâyetler hicrî 15 (636) ve 17 (638) seneleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Örneğin

İbnü’l-Esîr ve İbn Kesîr hem 15 (636) hem de 17 (638) senelerini vermektedir.210

Belâzurî, Ya’kubî, Taberî gibi isimler ise 17/638 yılını vermektedirler.211 Şehrin

kuruluş tarihiyle ilgili ihtilafların temeli, Kûfeliler ile Basralılar arasındaki rekabete

ve her iki tarafın kendi şehirlerini diğerine göre daha önce kurulmuş gösterme

çabasına dayanmaktadır.212 Bizce bir diğer sebep ise, Basra’nın kuruluşu ile ilgili

rivâyetlerde de olduğu gibi, bölgeye daha önce gelinmiş olup geçici bir yerde kamp

kurulması ve şehrin asıl kuruluşunun daha sonraki bir zamanda gerçekleşmiş

207 Söylemez, 22 208 Söylemez, 22; Avcı, XXVI, 339 209 Söylemez, 22; Avcı, XXVI, 339 210 İbnü’l-Esîr, II, 449,483; İbn Kesîr, VII, 89,124 211 Belâzurî, 394; Ya’kûbî, Târîh, II, 127; Ya’kûbî, Buldân, 310; Taberî, IV, 42-43; İbn Havkal, I, 239; Yâkût el-Hamevî, VII, 296; Kureşî, I, 119 212 Avcı, XXVI, 339

48

olmasıdır. Şehrin kuruluş tarihi ve şekliyle ilgili rivâyetler dikkatlice incelendiğinde

görülecektir ki Kûfe şehrinin kuruluşu 17/638 yılında gerçekleşmiştir.

Kûfe şehrinin kuruluş şekli hakkındaki rivâyetler de Basra şehri gibi farklılıklar

arz etmektedir. Hatta bir kaynakta birden fazla rivâyete rastlamak mümkündür.

Bunun üzerine biz de bu kadar farklı rivâyeti bir araya getirdik ve birbiriyle uyuşan

noktaları birleştirerek doğruya en yakın rivâyeti bulmaya çalıştık. Buna göre şehrin

kuruluşu şöyle gerçekleşmiştir: Kadisiye savaşından sonra Müslümanlar Medâin'i

fethederek burada kalmaya başlamışlardır. Müslümanların sağlığı, yörenin rutubetli

iklimi ve sivrisineklerinin çokluğu sebebiyle bozulmuş, aynı şekilde deve ve

koyunlar da zarar görmüştür. Sa’d b. Ebî Vakkâs veya aynı şekilde Kûfe’de Sa’d ile

birlikte olan Huzeyfe b. el-Yemân şöyle bir mektup yazarak durumu Hz. Ömer’e

bildirmiştir: “ Arapların karınları geri gelmiş, pazuları kurumuş ve renkleri

değişmiştir.” Mektubu alan Hz. Ömer durumu öğrenmek amacıyla Sa’d b. Ebî

Vakkâs’a şöyle bir mektup yazmıştır: “ Arapların renklerini ve etlerini değiştiren

nedir?” Sa’d ise cevaben yazdığı mektupta; Dicle’nin ve Medâin’in havasının sağlığa

uygun olmadığını ve bu havanın Arapların etleri ve renkleri üzerinde derin izler

bıraktığını, Hz. Ömer’e haber vermiştir. Hz. Ömer Sa’d’ın mektubunu aldıktan sonra

ona cevaben şöyle yazmıştır: “ Araplar develeriyle birlikte yaşarlar. Develerine

yaramayan yer onlara da yaramaz. Sen Selmân’ı ve Huzeyfe’yi öncü olarak gönder.

Onlar hem kara hem de deniz havasını taşıyan bir yer seçsinler. Yalnız benimle sizin

aranızda ne bir deniz olsun ne de bir köprü bulunsun.”213

Hz. Ömer’den gelen bu mektuptan sonra Sa’d b. Ebî Vakkâs, Selmân ve

Huzeyfe’yi uygun bir yer aramak üzere görevli olarak göndermiştir. Selmân Enbâr’a

213 Belâzurî, 394-395; Taberî, IV, 40-41; İbnü’l-Esîr, II, 482-483; İbn Kesîr, VII, 124; Kureşî, I, 115-116

49

kadar yürümüş, Fırat’ın batı bölgesinden yoluna devam etmiş ve Kûfe’nin

kurulduğu yere varıncaya kadar hiçbir yeri beğenmemiştir. Öbür taraftan Huzeyfe de

Fırat’ın doğusundan yoluna devam etmiş ve Kûfe’nin kurulduğu yere varıncaya

kadar hiçbir yeri beğenmemiştir. İşte bu şekilde Selmân ve Huzeyfe Kûfe’ye

gelmişlerdir. Kûfe, kum ve çakılın karışık olduğu ve toprağın kırmızı olduğu bir

yerdir. O sırada Kûfe’de; Deyr-i Ümmü Amr, Deyr-i Harka ve Deyr-i Silsile diye

bilinen üç tane manastır vardır. Bu manastırlar arasında tepe ve çukurlar veya üzüm

bağları bulunmaktadır. Bu bölge ikisinin de hoşuna gitmiş, orada inerek namaz

kılmışlar ve şöyle dua etmişlerdir: “Ey göğün ve göğün gölgelediği varlıkların

Rabbi! Ey yerin ve onun üzerinde yaşayan varlıkların Rabbi! Ey rüzgarların ve

rüzgarların uçurduğu varlıkların Rabbi! Ey yıldızların ve düşenlerinin Rabbi! Ey

denizlerin ve denizler tarafından sürüklenenlerin Rabbi! Ey şeytanların ve şeytanlar

tarafından saptırılanların Rabbi! Ey kulübelerin ve kulübeler içinde saklananların

Rabbi! Şu Kûfe’yi bizim için kutlu ve mübarek eyle. Burayı bizim için daima

oturacağımız bir yurt eyle.” Huzeyfe ve Selmân namazlarını kılıp dualarını

tamamladıktan sonra bulundukları yerin durumunu anlatan bir mektup yazmışlar ve

bu mektubu Sa’d’a göndermişlerdir. Sa’d’a mektup ulaştığı sırada bir mektup da Hz.

Ömer’den gelmiştir. Bu iki mektup üzerine Sa’d b. Ebî Vakkâs, kendi emrindeki

ordu kumandanlarından Ka’ka b. Amr ile Amr b. Mu’tem’e birer mektup yazarak

askerlerinin başına birer komutan tayin edip yanına gelmelerini bildirmiştir. Onlar da

emredileni yapmış ve Sa’d’ın yanına gelmişlerdir. Bunun üzerine Sa’d b. Ebî Vakkâs

emrindeki ordunun başına geçerek hicretin 17. Yılının Muharrem (23 Ocak-21 Şubat

638) ayında Medâin’den ayrılıp Kûfe’ye gitmiştir. Sa’d’ın Kûfe’ye varışı ile

Kadisiye Savaşı (Medâin’in fethi) arasında bir yıl iki ay, Hz. Ömer’in halifeliği ile

50

Kûfe’nin kuruluşu arasında üç yıl sekiz aylık bir süre vardır. Sa’d b. Ebî Vakkâs

Kûfe’ye vardıktan sonra son durumu bildirmek için Hz. Ömer şöyle bir mektup

yazmıştır: “ Ben Kûfe’de konaklamış bulunuyorum. Burası Hîre ile Fırat arasında

olup hem kara hem deniz ikliminin özelliklerine sahiptir. Burada hem deniz

ikliminde yetişen ince keskin yapraklı bitkiler hem de karada yetişen güzel otlar

vardır. Ben Müslümanları buraya gelmekle Medâin’de kalmak arasında serbest

bıraktım. Medâin’de kalmayı arzu edenleri de silahlı askermiş gibi orada

bıraktım.”214

Kûfe’nin kuruluşu ile ilgili bazı farklı rivâyetlerden de bahsetmeden

geçemeyeceğiz. Örneğin Ebû Yusuf Kûfe’nin yerini Sa’d b. Ebî Vakkâs’a İbâdlı

birisinin gösterdiğini ve orayı sivrisinek ve bataklıktan uzak, köylerin ortasına düşen,

karanın içine doğru uzanan, Hîre ile Fırat arasında kalan bir yer olarak tavsif ettiğini

belirtmiştir.215 Belâzurî, İbnü’l-Esîr ve İbn Kesîr , eserlerinde ikinci bir rivâyet

olarak, Kûfe’nin yerini gösteren kişinin İbn Bukayle olduğunu belirtmektedirler.216

Belâzurî üçüncü bir rivâyetinde ise, Hz. Ömer’in emri üzerine Sa’d’ın yer aradığını,

sivrisineklerin çokluğundan Enbâr’ı beğenmediğini, aramaları neticesinde Kûfe’ye

geldiğini ve şehrin yerini tespit ettiğini belirtmektedir.217

Bu şehre Kûfe isminin verilmesi ile ilgili de kaynaklarda farklı bilgilere

rastlamaktayız. Buna göre Kûfe kelimesi; toplanmış kum, kızıl kum, toplanma

(tekevvüf) manalarını ifade etmektedir.218 Yine Sa’d b. Ebî Vakkâs Kûfe’ye geldiği

zaman askerlerine, “Bu alanda toplanın (tekevvüfû)” demiş ve Kûfe kelimesi bu

214 Taberî, IV, 41-43; İbnü’l-Esîr, II, 483; İbn Kesîr, VII, 124; Kureşî, I, 116-117 215 Ebû Yusuf, 122 216 Belâzurî, 395; İbnü’l-Esîr, II, 449; İbn Kesîr, VII, 89 217 Belâzurî, 394 218 İbn Manzûr, III, 314

51

kelimeden türemiştir.219 Ayrıca kumlukların yuvarlak şekildeki yerlerine Kûfânî

denmektedir. Bazıları ise, çamur ve çakıl ile karışık taşlarla kaplı topraklara Kûfe

adını vermektedirler.220 Başka bir rivâyette ise şehrin ismini bu bölgedeki Kûfân adlı

bir tepeden aldığı kaydedilmektedir.221

Müslümanlar Kûfe’ye yerleştikten sonra kendilerine gelmişler, kaybetmiş

oldukları kuvvetlerini ve sağlıklarını yeniden kazanmışlardır. Daha sonra Kûfe halkı

Hz. Ömer’den, kamıştan ev yapmak için müsaade istemişlerdir.222 Hz. Ömer de

cevaben: “ Askerler çalışıp çabalayarak savaşın ateşini alevlendirmektedirler. Bu

sebeple ben onlara muhalefet etmek istemem. Kamış nedir?” Yanında bulunanlar Hz.

Ömer’e: “ Kamış ayrık otu cinsinden bir ottur. Sulanırsa boğumlanarak kamış olur”

diye cevap vermişlerdir. Bunun üzerine Hz. Ömer: “ Bu size ait bir iştir,

yapabilirsiniz” diye cevap vermiştir.223 Hz. Ömer’in izninden sonra halk kamıştan

evler yapmışlardır.224

Şehrin ilk dönemlerinde, kadınlar da eşleriyle birlikte savaşa gittikleri için,

sefere çıkıldığında kamıştan yapılmış evler sökülerek kamışlar demetler halinde

bağlanmakta, savaştan dönülünce tekrar kurulmaktadır.225 Daha sonra Şevval (16

Ekim-13 Kasım 628) ayında Kûfe’de büyük bir yangın çıkmış ve bu yangında bütün

evler yanmıştır. Bu yangın üzerine Sa’d b. Ebî Vakkâs evi yananlardan bir grup

kişiyi Hz. Ömer’in yanına göndermiş ve kerpiçten evler yapmak için izin istemiştir.

Hz. Ömer’in yanına giden bu heyet, yangını halifeye anlatmışlar ve ondan izin

istemişlerdir. Hz. Ömer de yanına gelen bu heyete şöyle cevap vermiştir:

219 Bekrî, III, 1142; İbn Manzûr, III, 314 220 Belâzurî, 394 221 Yâkût el-Hamevî, VII, 296 222 Taberî, IV, 43; İbnü’l-Esîr, II, 483 223 Taberî, IV, 43 224 Taberî, IV, 43; İbnü’l-Esîr, II, 483; İbn Kesîr, VII, 124 225 Yâkût el-Hamevî, VII, 297; Kureşî, I, 119-120

52

“Yapabilirsiniz, fakat hiçbiriniz üç odadan fazla yapmayın. Büyük evler yaparak

kibirlilik ve ululuk göstermeyin. Allah Rasûlu’nun sünnetinden ayrılmayınız ki

devlet de sizden ayrılmasın.”226 Halifenin yanına giden bu heyet, onun bu talimatını

da alarak Kûfe’ye dönmüştür. Hz. Ömer aynı talimatı Basra halkına da bir mektup

yazarak göndermiştir.227 Buna göre ilk zamanlar Kûfe’de binaların tek katlı, iki veya

üç odalı basit kulübelerden ibaret olduğu ve genellikle kubbeye benzer bir örtü ile

kapatıldıkları anlaşılmaktadır.228

Halk bina yapmak istediği zaman Sa’d b. Ebî Vakkâs, Ebu’l-Hayyâc Amr b.

Mâlik el-Esedî’yi çağırtmış ve Hz. Ömer’in şehrin yolları hakkındaki emir ve

tavsiyelerini anlatmıştır. Hz. Ömer, şehrin ana caddelerinin 40 zirâ’ (yaklaşık 22

metre), ana caddelere komşu olan caddelerinin 30 zirâ’ (yaklaşık 17 metre), ara

caddelerinin 20 zirâ’ (yaklaşık 11 metre), sokaklarının 7 zirâ’ (yaklaşık 4 metre)

genişliğinde olmasını ve bundan daha dar sokak olmamasını emretmiştir. Ebu’l-

Hayyâc da bu talimat doğrultusunda şehri planlamıştır.229

Dairevî bir şekilde tasarlanan Kûfe’nin merkezinde İslâm şehirlerinin

tamamında ortak unsurlar olarak göze çarpan mescid, dârü’l-imâre ve pazar yeri

(Harita 6) bulunmakta ve şehrin bütün ana caddeleri bu merkeze açılmaktadır.230

Ayrıca şehrin ortasında, dârü’l-imârenin batısında ve mescidin güneybatısında

“sahn” veya “rahbe” adı verilen ve çeşitli maksatlar için kullanılan bir meydan

bulunmaktadır.231 Şehir planında ilk önce mescid yeri tespit edilmiş, kuvvetli bir

okçunun dört yöne attığı okların düştüğü yerin arka tarafına evlerin inşasına izin

226 Taberî, IV, 43-44; İbnü’l-Esîr, II, 483-484; İbn Kesîr, VII, 124 227 Taberî, IV, 44; İbnü’l-Esîr, II, 484 228 Taberî, IV, 44; Yâkût el-Hamevî, VII, 297 229 Taberî, IV, 44; İbnü’l-Esîr, II, 484; İbn Kesîr, VII, 124 230 Taberî, IV, 44-45; Avcı, XXVI, 339 231 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 65; Avcı, XXVI, 339

53

verilmiştir. Mescid ve dârü’l-imâre kısmen yüksek bir mevki üzerinde kurulmuş ve

ilk zamanlarda bu iki yapının bulunduğu merkezî bölge, saldırıları önlemek

maksadıyla bir hendekle kuşatılmıştır. Şehir ilk kurulduğunda, mescid ile dârü’l-

imâre arasında 200 zirâ’lık (yaklaşık 110 metre) bir mesafe mevcuttur. Daha sonra

dârü’l-imâre, içinde bulunan Beytülmâl’in soyulması sebebiyle, tedbir olarak

mescide bitiştirilmiş ve mescidin kıble tarafında, biraz doğuya kaydırılarak yeniden

inşa edilmiştir.232

Ebu’l-Hayyâc tarafından şehir dört ana kesime ayrılmış ve bu kısımlara

“menhec” denilen ve her birinde ayrı bir kabilenin ikâmet ettiği mahallelere uzanan

on beş ana yol yapılmıştır (Harita 6). Bu yollardan beş tanesi mescidin kuzeyinde,

dördü mescidin kıble tarafında, üçü batısında, üçü de doğusunda yer almaktadır.

Şehre ilk yerleştirilen kabileler arasında Süleym, Sakîf, Hemdân, Becîle, Teym,

Tağlîb, Benî Esed, Neha’, Kinde, Ensar, Ezd, Müzeyne, Temîm, Âmir, Cedîle ve

Cüheyne yer almaktadır. Her kabilenin kendisine ait bir mahalle oluşturacak şekilde

yerleştirilmesi de “a’şâr” kelimesiyle ifade edilmiştir.233 Her kabile başlarında

reisleri olmak üzere yerleşecekleri mekanlara gitmiş ve orayı kendi anlayışları

doğrultusunda şekillendirmişlerdir.234 Ya’kûbî, şehrin kuruluş dönemini anlatırken

Eş’as b. Kays’ın mezarlığın yerini tespit ettikten sonra Kinde kabilesinin bunun

etrafına yerleştiğini söylemesi de, bu yerleşimde kabile reislerinin öncelikli rol

oynadıklarını göstermektedir.235 Kûfe’ye ilk yerleşimden kısa bir süre sonra ortaya

çıkan kabileler arası anlaşmazlıklar sebebiyle, Sa’d b. Ebî Vakkâs adaleti sağlamak

için Hz. Ömer’den izin istemiş, Hz. Ömer de Arapların neseb âlimlerinden Saîd b.

232 Belâzurî, 395; Taberî, IV, 44-47; İbnü’l-Esîr, II, 484; 233 Taberî, IV, 45 234 Ya’kûbî, Târîh, II, 129; Ya’kûbî, Buldân, 310 235 Ya’kûbî, Târîh, II, 129

54

Nimrân’ı ve Meşale b. Nuaym’ı bu iş için Kûfe’ye göndermiştir. Bu iki âlim de

kabileleri yedi gruba ayırarak yerleşmeyi yeniden düzenlemişler ve bu düzenlemeye

esba’ adını vermişlerdir.236

Kûfe’de, Basra’daki gibi umumî mezarlıklar mevcut değildir. Her kabilenin

kendisine ait mahallesinin yanı sıra “Cibâne” denilen kendine has bir mezarlığı

vardır.237 Bu kabile mezarlıkları genellikle ait oldukları kabilenin ikâmet mahallinin

ortasında yer almakta ve mescid ile bir bütün oluşturmaktadır.238 Ya’kûbî’de geçen

Kinde kabilesi reisi Eş’as b. Kays ile ilgili rivâyet de, mezarlıkların mahallenin

merkezinde olduğunu destekler mahiyettedir.239 Kûfe mezarlıkları, sadece cenaze

gömmek için kullanılan yerler olarak değil, aynı zamanda savaşa çıkılmadan önce

askerlerin toplandığı, hatta ganimetlerin dağıtıldığı, önemli günlerde bir araya

gelinen bir toplantı yeri olarak da kullanılmaktadır. Bu mezarlıkların yanı sıra aynı

işlevi gören sahralar da mevcuttur.240 Şehirdeki mezarlıklardan bazıları şunlardır:

Cibânetü Arzem,241 Cibânetü Ezd,242 Cibânetü Bişr,243 Cibânetü Cu’fî,244 Cibânetü

Sâlim,245 Cibânetü Meymûn,246 Cibânetü Murad, Cibânetü Ezd, Cibânetü Kinde,

Cibânetü Sâidiyyîn247 ve Cibânetü’s-Sebî’.248

Kûfe’de “Dâru’r-Rûmiyyîn” adıyla bilinen bir de çöplükten söz edilmektedir.

Halkın çöp ve süprüntüleri buraya atılmaktadır. Bu durum, Anbese b. Saîd b.el-

236 Taberî, IV, 48 237 Ya’kûbî, Buldân, 310 238 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 69 239 Ya’kûbî, Târîh, II, 129 240 Söylemez, 70-73; Avcı, XXVI, 340 241 Belâzurî, 404; Ya’kûbî, Buldân, 311 242 Ya’kûbî, Buldân, 311 243 Belâzurî, 404; Ya’kûbî, Buldân, 311 244 Belâzurî, 408 245 Belâzurî, 408; İbnü’l-Fakîh, 183; Ya’kûbî, Buldân, 311 246 Belâzurî, 413 247 Ya’kûbî, Buldân, 311 248 Belâzurî, 402

55

Âsî’nin burasını Yezîd b. Abdülmelik’ten ikta olarak istemesine ve buranın ona

verilmesine kadar devam etmiştir.249

Hz. Ömer, her ilde o yerin gücüne göre Müslümanların masraflarından artan

paraları ile atlar satın almakta ve olası hadiselere karşı koymak için bir tedbir olmak

üzere bu atları gereken yerlerde (meralarda) bulundurmaktadır. Yine Kûfe’de, Taberî

tarafından “el-Arî” olarak zikredilen, bir mera bulunmaktadır. Beytülmâl’e ait,

muhtemelen ordu için beslenmekte olan 4000 at burada otlamaktadır. Sâsâniler

döneminde “Ahur-ı Şahgân” (Âhur-u Şâhicân-Emirlerin Ahırları) denilen ve savaş

atlarının otlamakta olduğu bu mera, Fırat nehri ile Kûfe’de iskâna açılmış olan bölge

arasında (Kûfe dârü’l-imâresinin güneyinde ve batısında) bulunmaktadır. Süleyman

b. Rebîa el-Bahilî’nin sorumluluğunda Kûfeli birkaç kişi tarafından korunmakta olan

bu meranın benzerlerini, başta Medine ve Basra olmak üzere “emsâr” diye

adlandırılan eyalet merkezlerinin hepsinde görmek mümkündür.250

Ayrıca yapılış tarihi bilinmemekle birlikte şehirde bir değirmenden söz

edilmektedir. Umâre b. Ukbe b. Ebî Muayt b. Ebî b. Amr Ümeyye’ye nispetle Umâre

değirmeni251 olarak anılan bu değirmenin şehrin tam olarak neresinde olduğu ve

mimarî yapısının nasıl olduğu hakkında elimizde herhangi bir bilgi

bulunmamaktadır.

İslâm fetihleriyle birlikte kurulan üç şehirden ikisi olan Kûfe ve Basra (diğeri

de Fustât) için “Irâkeyn” (iki Irak) ve “Mısreyn” (iki şehir) tabirleri kullanılmıştır.

Bu iki şehir ilk dönemde Irak bölgesinin iki idârî merkezini oluşturmuş, Irak’ın

güneyinden sorumlu olan Basra valisi aynı zamanda Ahvâz, Fars, Kirmân, Mukrân,

249 Belâzurî, 403 250 Taberî, IV, 51-52 251 Belâzurî, 408

56

Sicistân ve Horasan’ı; orta ve kuzeyinden sorumlu olan Kûfe valisi de Hemedân,

Reyy, Kazvin, İsfehân ve Azerbaycân’ı idare etmiştir. Emevîler zamanında Kûfe;

Basra, Uman, Bahreyn, Kirmân, Sicistân, Horasan ve Mâverâünnehr’i kapsayan Irak

eyaletinin merkezi olmuştur.252

Kûfe kurulduğu sırada buraya yerleşen Yemen kabilelerinin 12000,253 Kuzey

Arapları’nın 8000, Deylemliler’in 4000 kişi kadar olduğu kaydedilmektedir. Askerî

amaçlarla tesis edildiğinden, sonraki dönemlerde cihad maksadıyla gelenlerin yanı

sıra giderek gelişen şehrin zenginliğinden istifade etmek isteyenlerin de

yerleşmesinden dolayı Emevîler döneminde Kûfe’nin nüfusunda büyük artış olduğu

görülmektedir.254

Kûfe şehri ilmî faaliyetler açısından da önemli bir yere sahiptir. Örneğin Hz.

Ömer, İslâm dinini öğretmek amacıyla, İslâm toplumunun yetiştirdiği en büyük

sîmâlardan biri olan Abdullah b. Mes’ûd’u 21/641-642 yılında Kûfe’ye

göndermiştir.255 Abdullah b. Mes’ûd’un Kûfe’deki çalışmaları ile daha sonraki

dönemde birer ekol olacak Kûfe tefsir, fıkıh, hadis, kıraat ve gramer ekollerinin

temelleri atılmıştır.256 Daha sonraki dönemlerde Ebu’l-Esved ed-Düelî, nahiv ilminin

ilk esaslarını burada tanzim etmiştir. Hanefî fıkhının temelleri de bu şehirde

atılmıştır. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe öğrencileriyle birlikte Hanefî Fıkhı’nın

temellerini burada atmıştır. Kûfe’de yetişen diğer büyük âlimlerden bazıları ise

şunlardır: İbrâhîm en-Nehâî, Hammad b. Süleyman, ve İmâm Şa’bî.257

252 Hasan, II, 236; Avcı, XXVI, 339 253 Yâkût el-Hamevî, VII, 297; Şiblî, Hz.Ömer, II, 129 254 Şiblî, Hz.Ömer, II, 130; Avcı, XXVI, 339 255 Vekî’, Muhammed b. Halef b. Hayyân (306/918), Ahbâru’l-Kudât, I-III, Beyrut, t.y., II, 188-189; Taberî, IV, 139 256 Söylemez, 22-23; Avcı, XXVI, 340 257 Danışman, III, 271; Şiblî, Hz.Ömer, II, 130

57

C. FUSTÂT

Fustât, Mukattam dağları ile Nil nehri arasında ziraata elverişli geniş bir sahada

kurulmuştur. Şehrin kurulduğu bu alanda, Rum muhafız birliklerinin karargâhı olan

Babilyon Kalesi dışında başka bir bina veya yapı bulunmamaktadır. Babilyon Kalesi

“Demirkapı” olarak bilinen şehrin batı kapısı tarafından Nil sahili boyunca

uzanmaktadır.258 Şehrin sınırları kuzey tarafından Babilyon kalesi, doğuda Mukattam

dağı, batıda ise Nil nehridir.259 Fustât’ın yüzölçümü kuruluşundan kısa bir süre sonra,

kuzeyden güneye (Nil nehri boyunca) 5 km’yi ve genişliği de 1’km’yi bulmuştur.260

Şehrin kuruluş sebebi Mısır’ın merkezinde yer alması ve hem düşman hücumundan

korunmak, hem de ülkenin diğer şehirlerine asker sevk edebilmek için uygun bir

mevkide bulunuyor olmasıdır.261

Basra ve Kûfe şehirlerinde olduğu gibi bu şehrin kuruluş tarihinde de

farklılıklar göze çarpmaktadır. Örneğin Makrizî ve Suyûtî şehir kurulduktan sonra

insanların 21 (641-642) yılında262 şehre yerleştirildiklerini belirtirken; Taberî, İbn

Kesîr ve Ya’kûbî gibi tarihçiler de şehrin kuruluş tarihi olarak 20 (640-641) yılını263

kaydetmektedirler. Bu iki tarih arasında farklılık, şehrin kuruluş süreci göz önüne

alındığında ortadan kalkmaktadır. Makrizî ve Suyûtî’deki rivâyete göre; insanlar,

şehir kurulup mahallelere ayrıldıktan sonra, 21/641-642 yılında şehre yerleşmişlerdir.

Diğer kaynaklardaki rivâyetlerde ise, bu kayıt belirtilmeksizin genel olarak, 20/640-

641 yılı verilmiştir. Anladığımız kadarıyla, şehrin kuruluş süreci 20 (640-641)

yılında başlamış ve 21 (641-642) yılında sona ermiştir.

258 İbn Abdilhakem, 91; Makrizî, II, 59,75 259 Apak, Adem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara, 2001, 275 260 Becker, C.H., “Kahire”, İ.A., İstanbul, 1955, VI, 76; Can, 70 261 Apak, 275 262 Makrizî, II, 76; es-Suyûtî, Celâlüddîn eş-Şâfiî (911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısr ve’l-Kâhire, Mısır, 1299, 79 263 Ya’kûbî, Buldân, 330; Taberî, IV, 109; İbn Kesîr, VII, 164

58

Müslümanların Şam ve Kudüs bölgelerinde Bizanslılara karşı kazandığı

zaferden sonra, Bizanslıların Müslümanlara karşı ânî bir saldırıda bulunmaması için

Mısır’ın fethi adeta zorunlu hale gelmiştir. Bu durumun farkında olan Hz. Ömer,

Mısır’ın bu bölgedeki önemini de göz önünde bulundurarak Amr b el-Âs’ı Mısır’ın

fethi için görevlendirmiştir. Bunun üzerine Amr b. el-Âs emrindeki orduyla birlikte

Mısır’ın üzerine yürümüş ve ilk olarak Fermâ’yı ve Bilbis’i fethetmiştir. Daha sonra

Fustât şehrinin kurulduğu yer olan Elyûne’ye gelmiş ve askerleriyle birlikte burada

ordugâhlarını kurmuşlardır. Bu mevkide o zamanlar Rum muhafız birliklerinin kalesi

olan “Babilyon Kalesi” bulunmaktadır. Amr b. el-Âs bu kalenin fethini de

tamamladıktan sonra Bizans’ın Mısır valisi Mukavkıs’ın bulunduğu şehre yani

İskenderiye’ye yönelmiştir. İskenderiye’de önce Mukavkıs ile görüşmeler yapmış ve

antlaşmaya yanaşmadığı için savaşmak zorunda kalmıştır. Bu savaş sonunda

İskenderiye fethedilmiş ve oradaki halkla bir antlaşma imzalanmıştır.264

Amr b. el-Âs İskenderiye’ye Rebîulevvel 20 (Şubat-Mart 641) yılında gelmiş

ve bu şehirde, şehrin fethi de dahil, 6 ay kalmıştır.265 İskenderiye’nin fethini

tamamladıktan sonra, bu şehri ülkenin başkenti (valiliğin merkezi) yapmak istemiş

ve bu isteğini bir elçi aracılığıyla Hz. Ömer’e bildirmiştir. Hz. Ömer gelen elçiye, “

Benimle Müslümanlar arasında (Medine ile Müslümanların şu anda bulunduğu bölge

arasında) herhangi bir su (nehir veya deniz) var mı (ayırıyor mu)?”, diye sormuş ve

gelen elçi de, “Nil aktığı sürece evet ey Mü’minler’in Emîri!”, diye cevap vermiştir.

Bunun üzerine Hz. Ömer de şöyle bir mektup yazarak gelen elçiyi Amr b. el-Âs’a

geri göndermiştir: “ Müslümanları, yaz veya kış benimle onların arasını bir suyun

ayıracağı, bir mevkie yerleştirmeni kesinlikle istemem. Benimle onların arasında

264 Belâzurî,303-321; Taberî, IV, 104-109; Hizmetli, 476-477 265 Yâkût el-Hamevî, VI, 379; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 78

59

deniz veya nehir bulunmasın. Öyle ki, size gelmek istediğim zaman, bineğime binip

sizin yanınıza kolayca gelebileyim.”266 Amr b. el-Âs Hz. Ömer’in gönderdiği

mektubu alınca İskenderiye’yi başkent yapma fikrinden vazgeçmiş ve İskenderiye

fethinden önce konaklayıp çadırını kurduğu mevkie geri dönmüştür. Bu mevki

Babilyon kuşatmasından önce ordugâhın kurulduğu mevkidir. Amr bu mevkie

geldiğinde kurduğu çadırın hâlâ burada olduğunu görmüş ve şehri burada kurmaya

karar vermiştir.267

İskenderiye’nin Mısır’ın başkenti yapılmamasının (Hz. Ömer’in mektubuyla

birlikte) başka sebepleri de vardır. Bu şehir Akdeniz kıyısında yer almakta ve

Bizans’a en yakın Mısır şehri konumundadır. Ülkenin Bizans’a bağlı olduğu

dönemlerde İskenderiye’nin Mısır’ın başkenti yapılması isabetli bir karar olabilir.

Ancak şehir bağlı olduğu yeni devletin merkezi Medine’ye çok uzak kalmaktadır. Bu

nedenle gerek güvenlik, gerekse Medine ile ilişkilerin daha süratli bir şekilde

sağlanabilmesi için, Mısır’ın merkez kısmında Mısır-ı Ulyâ ile Mısır-ı Süflâ’yı

(Kuzey ve Güney Mısır’ı) ortalayacak şekilde yeni bir yerleşim alanının bulunması

gerekmektedir. 268

Bu yeni şehre “Fustât” adı verilmesiyle ilgili farklı görüşler bulunmaktadır.

Kelime olarak Fustât “çadır” ve “içinde insanların toplandıkları mescid, şehir vb.

yerler” anlamlarına gelmektedir.269 Genel kanaate göre şehir ismini, şehrin kuruluş

başlangıcını oluşturan çadırdan almıştır. Amr b. el-Âs, Babilyon Kalesi’nden

İskenderiye üzerine yürümeye karar verince çadırını sökülmesini emretmiştir. Çadır

266 İbn Abdilhakem, 91; Yâkût el-Hamevî, VI, 379; Makrizî, II, 75-76; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 78 267 İbn Abdilhakem, 91; Yâkût el-Hamevî, VI, 379-380; Makrizî, II, 76; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 89 268 Hasan, II, 237; Apak, 275 269 İbn Manzûr, II, 1095

60

sökülmek üzere iken bir güvercinin yavruladığı görülmüştür. Bunun üzerine Amr,

“Şüphesiz ki biz komşularımıza iyi davranırız. Güvercin yavrularını uçuruncaya

kadar çadırı sökmeyin” demiş ve çadır olduğu yerde bırakılmıştır. İskenderiye’nin

fethinden sonra yeni bir şehir gündeme gelmiş ve askerler nereye gideceklerini

sorduklarında; Amr, “Fustât”, yani çadıra gideceklerini söylemiştir. Buraya

geldiklerinde çadırın hâlâ durduğu görülmüştür. Şehre, çadırın etrafında teşekkül

ettiğinden, çadıra atfen Fustât denmiştir.270 Diğer bir görüşe göre; Araplar her şehre

“Fustât” demektedirler. Hatta bu konuda Makrizî ve Yâkût el-Hamevî şöyle bir hadis

rivâyet eder: “Toplu halde olunuz. Çünkü Allah’ın eli fustât (şehir, topluluk)

üzerindedir.”271 Son dönemlerde yazılan eserlerde de, Fustât kelimesinin Rumlardan

alındığı şeklindeki rivâyet, daha çok tercih edilmiştir. Bu kaynaklardaki Fustât

isminin Latince’de “Fossatum”, Bizans Grekçesi’nde “Phossatun” olarak kullanılan

kelimenin değiştirilmiş şekli olduğu, Fustât şehrinin kurulduğu yerin Bizanslılar

tarafından karargâh anlamında Fossatum olarak isimlendirildiği, Arapların da bu ismi

tahrif ederek Fustât haline getirdikleri ileri sürülmüş, buna da Fossatum ile Fustât

arasındaki harf ve ses yakınlığını delil göstermişlerdir.272

Amr b. el-Âs; ülke merkezinin neresi olacağını tespit ettikten sonra, burayı

fethe gelen kabileler arasında nereye yerleşileceği konusu rekabete ve anlaşmazlığa

sebep olduğunu görmüş, bu anlaşmazlığı çözme ve yerlerin tespiti görevini Muâviye

b. Hudeyc , Şerîk b. Semâ, Amr b. Kahzem ve Hayvîl b. Nâşire’den oluşan bir

270 Belâzurî, 304; İbn Abdilhakem, 91;Ya’kûbî, Buldân, 330; Makrizî, II, 76; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79 271 Yâkût el-Hamevî, VI, 380; Makrizî, II, 76; Araştırmalarımız sonucunda ilk dönem hadis kaynaklarında bu hadise rastlayamasak da bu hadisi burada zikretmek istedik. Ancak İbn Kuteybe eserinde bu hadise yer vermiştir (İbn Kuteybe, Ebî Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/828), Garîbu’l-Hadîs, thk. Abdullah el-Cubûrî, I-III, Bağdat, 1977, I, 318). 272 Becker, VI, 76; Hitti, I, 250

61

komisyona sevk etmiştir.273 Böylece her kabile için ayrı ayrı mahalleler tesis

edilmiştir.274

Kuruluşundan itibaren tüm çevresini kuşatan bir sura sahip olamayan Fustât,

ilk kurulduğu yıllarda koruyucu bir unsur olarak, Nil Nehri tarafından kamış bir çitle,

diğer taraflardan da “zarîba” adı verilen dikenli çalılar ile çevrilmiştir.275

Amr b. el-Âs şehri kurarken, ilk önce mescidi276 ardından Dâru’r-Reml‘i

(dârü’l-imâreyi) inşa ettirmiş277 ve şehir bu iki çekirdek bina etrafında teşekkül

etmiştir. Her kabile şehrin belirli bir mahallesinde iskan edilmiş, Ensâr ve

Muhâcir’den oluşan ve şehrin kuruluşunda büyük katkısı bulunan Ehlü’r-Râye

(Sancak Ehli) adındaki seçkin grup, mescidin hemen yakınına yerleştirilmişlerdir. Bu

seçkin grubun içinde şu kabileler bulunmaktadır: Kureyş’ten bir topluluk, Ensâr,

Hudaa, Eslem, Gıfâr, Müzeyne, Eşca’, Cüheyne, Sakîf, Devs, Abs b. Bağid, Benî

Kinâne’den Cüreş, Leys b. Bekr. Bütün bu kabileler tek bir mahallede toplanmış ve

bu mahalleye Ehlü’r-Râye Mahallesi adı verilmiştir.278 Şehirde kurulan ilk

mahallelerden bazıları ise şunlardır: Mehre Mahallesi (Yemen kabilelerinden

oluşmaktadır), Tucîb Mahallesi, Lahm Mahallesi ve Lefîf Mahallesi.279 Ayrıca,

Mısır’ın fethine iştirak eden Arap olmayan unsurun mahalleleri de kendi isimleri ile

adlandırılmışlardır. Bu kabilelerden bazıları şunlardır: İranlılar Mahallesi, Hamrâvât

Mahallesi ...280 Fustât’ta ilk yıllarda, kabilelerin şehir sahası üzerindeki

yerleşimlerini harita 7 ve 8’de detaylı bir şekilde görmek mümkündür. Şehrin

273 Yâkût el-Hamevî, VI, 380; Makrizî, II, 76; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79 274 Ya’kûbî, Buldân, 330; Yâkût el-Hamevî, VI, 380; Makrizî, II, 76; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79 275 Becker, VI, 76; Can, 70 276 İbn Abdilhakem, 91-92; Ya’kûbî, Buldân, 330; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79-80 277 Ya’kûbî, Buldân, 330 278 Makrizî, II, 76-77; Ayrıca bkz. İbn Abdilhakem, 98 279 Makrizî, II, 77 280 Makrizî, II, 78-79; Şehre yerleştiren kabilelerin adları ve yerleştirildikleri yerler hakkında daha geniş bilgi için bkz. Makrizî, II, 76-80

62

kurulduğu ilk zamanlarda, mahallelerin birbirlerinden boş sahalarla ayrıldıkları, daha

sonra ise bazı ev gruplarının duvarla çevrildikleri bilinmektedir.281 Ayrıca şehirde,

ilk örneklerini Basra ve Kûfe’de gördüğümüz fakat bu şehirlerin ilk kuruldukları

yıllarda yapılıp yapılmadığını tespit edemediğimiz için zikretmediğimiz, Dâru’r-Rızk

(halkın hububat ihtiyacının depolandığı büyük bir ambar) karşımıza çıkmaktadır.282

Amr b. el-Âs şehri kurarken, mescidin yanında Hz. Ömer için bir ev

yaptırmıştır. Bu yaptırdığı evi de bir mektup yazarak Hz. Ömer’e bildirmiştir. Hz.

Ömer de kendisinin hicazlı olduğunu ve Mısır’da nasıl bir evi olacağını söyleyerek

bu evi Müslümanlar için çarşı yapmasını emretmiştir. Daha sonra bu ev köle

satışlarının yapıldığı bir çarşı haline getirilmiştir.283 Ayrıca şehirde, Hz. Ömer’in

emriyle mescidin yanında kurulmuş, Kur’ân-ı Kerîm öğretiminin yapıldığı bir

yapıdan bahsedilmektedir.284

Şehrin cadde ve sokakları ile ilgili olarak da şunları söyleyebiliriz. Şehir içi

yollar genellikle dar ve eğri-büğrüdür. 285 Harita 9 ve 10’da da görüldüğü gibi, şehir

içi yol şebekesi labirenti andıran bir görünüme sahiptir. Şehrin en önemli caddesi,

güneydeki Kasrü’ş-Şam’dan başlayıp, mescidin önünden geçerek kuzeye doğru

uzanan Zükâku’l-Kanâdîl’dir.286 Şehrin çekirdeğinde (merkezinde) bulunan mescide,

etraftan pek çok yolun ulaştığını, diğer bir deyişle, mescidin şehir içi yol şebekesi

için, bir odak noktası teşkil ettiğini söyleyebiliriz. Fustât’ta cadde ve sokak kenarları

düzgün bir hat şeklinde değildir (Harita 9). Şehir içi ulaşımını sağlayan yolların eni

281 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 71 282 Belâzurî, 307 283 İbn Abdilhakem, 92; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 80 284 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 72 285 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 72 286 Makrizî, II, 77

63

yaklaşık 6 metre ile 1,5 metre arasında değişmektedir. Yolların sınırladığı parsellerin

alanları oldukça farklı olup, parsellerden çoğu çıkmaz sokaklarla delinmiştir.287

Fustât’ta ilk yıllarda evler iki veya üç odalı basit yapılardır ve genellikle tek

katlıdır. Zamanla evler genişlemeye ve yükselmeye başlamış ve zaman içinde evlerin

kat sayısı da artmaya başlamıştır.288

Fustât hızla gelişmiş ve İskenderiye’nin yerini alarak Mısır’ın merkezi

olmuştur. Ayrıca Kuzey Afrika fetihlerinin giriş kapısı olmuş ve bölgede İslâm

ordularının hareketini kolaylaştırmıştır. Nitekim bu önemi sayesinde bugünkü Kahire

şehrinin çekirdeğini teşkil etmiştir. Emevî halifesi Muâviye devrinde, Arap

sakinlerinden ismi dîvân defterlerine kayıtlı olanların toplamı 40000’i bulmuştur.

Kudaî’ye göre bir zamanlar şehrin 36 camisi, 70 hamamı vardır. Şehir uzun zaman

Mısır’ın merkezi olmuş; kültür, sanat ve ticaret bakımından çok gelişmiştir.289

Cîze:

Nil Nehri’nin batı yakasında ve Fustât’ın karşısında kurulmuş küçük bir

kasabadır.290 Amr b. el-Âs İskenderiye’nin fethinden sonra Fustât’a dönerken,

Bizanslılar o taraftan taarruz etmeye kalkıştıkları taktirde onları durdurmak için

Himyer ve Hemdân Kabileleri, Ezd Kabilesi’nden bir grup, Ruayn ailesinden bir

grup ve bir grup Habeşistanlıdan oluşan ordusunun bir kısmını, nehrin batı yakasına

bırakmıştır.291

287 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 72-73 288 Hasan, II, 238; Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 74-75 289 Şiblî, Hz. Ömer, II, 132 290 Ya’kûbî, Buldân, 331; Yâkût el-Hamevî, III, 192 291 Yâkût el-Hamevî, III, 192

64

Fustât’ın imar edilmesinden sonra Amr, bu kabileleri şehre nakletmek

istemişse de, bu kabileler yerlerini terk etmeye yanaşmamışlar. Durumu Hz. Ömer’e

bildiren Amr b. el-Âs, ondan şöyle bir mektup almıştır: “Arkadaşlarının senden

ayrılmalarına nasıl razı oldun? Seninle onların arasında deniz olacak şekilde

arkadaşlarından birinin bile ayrı kalmasına razı olman gerekmezdi. Ansızın gelen

saldırıları engelleyemezsin, kötü gördüğün şey kendilerini götürünceye dek onlara

yardım edemezsin. Onları topla! Eğer yüz çevirirlerse durumlarından hoşnut ol ve

onlar için Müslümanların fey’ gelirlerinden bir kale yaptır.” Cîze’de yerleşen

kabilelerin oradan ayrılmama istekleri üzerine, bu kasabada h.21 (641-642) yılında

bir kale yapına başlanmış ve bu kale ancak bir yıl sonra tamamlanabilmiştir.292

Firavunlar döneminden kalma piramitleriyle meşhur olan Cîze, Ravza (Roda)

adası ile birlikte denizden Nil yoluyla gelebilecek tehlikelere karşı bir savunma hattı

oluşturmuştur. Zaman içerisinde yapılan muhtelif köprülerle Fustât’a bağlanan Cîze

her zaman tarihî ve kültürel önemini korumuştur.293 Ayrıca Cîze, Fustât’ın mahallesi

hükmünde kalmış ve müstakil olarak gelişememiştir. Bu kasaba da Fustât şehri gibi

Kâhire şehrinin bulunduğu sınırlar dahilinde kalmıştır.294

D. MUSUL

Musul; el-Cezîre’de eski Diyâr-ı Rabi’a’nın merkezi olup, Dicle Nehri’nin

doğu sahilinde kadîm bir şehir olan Nînevâ (Ninive, Ninova)’nın karşısındadır. Bu

şehir de diğer şehirler gibi askerî amaçlarla kurulmuş olup295 daha sonraki

dönemlerde gelişerek bu askerî hüviyetten kurtulmuş, tam bir kent hüviyetine

292 İbn Abdilhakem, 128-129; Ya’kûbî, Buldân, 331; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 81 293 Eymen, Fuâd Seyyid, “Kahire (Kuruluşu ve Osmanlı Öncesi)”, D.İ.A., İstanbul, 2001, XXIV, 173 294 Çil, 162 295 Darkot, Besim, “Musul”, İ.A., İstanbul, 1960, VIII, 738-139

65

bürünmüş ve bölgenin önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir. Hatta Yâkût el-

Hamevî Musul için şunları söylemektedir: Dünyanın üç büyük şehri vardır.

Bunlardan ilki, şarkın (doğunun) giriş kapısı olan Nişabur’dur. İkincisi, garbın

(batının) giriş kapısı olan Dımeşk (Şam)’tir. Üçüncüsü ise, şark ile garbı birleştiren

yol olan Musul’dur. İnsan nereye seyahat etmek isterse istesin bu şehirden

(Musul’dan) geçmek zorundadır.296

Müslümanlar Musul’a gelmeden önce şehirde bazı yapılar bulunmakla birlikte

burası Hz. Ömer döneminde bir şehir haline getirilmiştir.297 Makdisî, Arapların

Musul şehrine önceleri “Havlân” (Huvlân) dediklerini fakat buraya yerleştikten ve

imara açtıktan sonra ise Musul dediklerini kaydeder.298 Şehir, 20/641 yılında299 Hz.

Ömer’in halifeliği sırasında Utbe b. Ferkad es-Sülemî tarafından fethedilmiştir.300

Hz. Ömer, 20/641 yılında Utbe b. Ferkad es-Sülemî’yi Musul’a vali tayin

etmiştir. Utbe buraya geldiğinde Nînevâ halkı onunla savaşmıştır. Önce bu şehrin

doğu tarafındaki kale savaş yolu ile ele geçirilmiştir. Daha sonra Dicle Nehri’nin

diğer tarafına geçilmiş; oradaki diğer kalenin halkı ile, şehirde kalacakların cizye

ödemeleri, kalmak istemeyenlerin ise çekip gitmelerine izin verilmesi şartı ile,

anlaşılmıştır. Akabinde Utbe Musul’a geçmiş ve oranın halkı da cizye ödeme şartı ile

onunla anlaşmışlardır.301

Musul şehrinin sınırlarını tespit edip, Arapların iskan edebileceği bir yer haline

getiren Harseme b. Arfece el-Bârikî’dir. Arfece, Hz. Ömer’in Utbe b. Ferkâd’ı

valilikten azletmesi sonrasında bu göreve tayin edilmiştir. Harseme, Müslümanlar

296 Yâkût el-Hamevî, VIII, 195-196 297 Belâzurî, 477; Şiblî, Hz.Ömer, II, 133 298 Makdisî, 138-139; Darkot, VIII, 739 299 Belâzurî, 476; Hitti, II, 238 300 Belâzurî, 476 301 Belâzurî, 476; Darkot, VIII, 739

66

için arsalar tahsis etmiş ve bir de mescid yaptırmıştır.302 Müslümanlar buraya

geldiğinde; şehirde, bir kale, Hristiyanların manastırları ve bu manastırların yanında

birkaç tane ev bulunmaktadır. Ayrıca şehirde, Yahûdîlerin de bir mahallesi

bulunmaktadır.303

E. HADÎSE

Bu şehir hakkında iki rivâyet bulunmaktadır. Bu rivâyetlerden ilki şöyledir:

Musul şehrini kuran Harseme b. Arfece bir miktar askeri buraya yerleştirdikten sonra

Hadîse’ye gelmiştir. O zamanlar Hadîse eski bir köy olup, burada Hristiyanlara ait

iki manastır ve evler bulunmaktadır. Buraya bir kale yaptırıp, burayı bir şehir haline

getiren Harseme, Araplardan bir kabileyi de buraya yerleştirmiştir. Musul’dan sonra

kurulduğu için de bu şehre “Hadîse” (Yeni) adı verilmiştir.304

İkinci rivâyete göre ise; Harseme ilk önce Hadîse’ye inmiş, burayı Musul’dan

önce şehir haline getirmiş ve hudutlarını çizmiştir. Buraya Hadîse denilmesinin

sebebi ise şudur: Haccâc b. Yusuf’un zamanında “Enbâr” valisi olan İbnu’r-Rufeyl,

halka zulmettiğinde dolayı, Enbâr halkının bir kısmı buraya gelip yerleşmişlerdir.

Buraya göç edenlerin arasında Hadîsetü’l-Enbâr halkından da bir zümre vardır. Bu

göçmenler burada bir mescid yaptırmışlar ve buraya “el-Medîne el-Hadîse” (Yeni

şehir) adını vermişlerdir.305

302 Belâzurî, 477; Şiblî, Hz.Ömer, II, 133; Darkot, VIII, 739 303 Belâzurî, 477; Darkot, VIII, 739 304 Belâzurî, 478; Yâkût el-Hamevî, III, 234 305 Belâzurî, 478; Yâkût el-Hamevî, III, 234

67

II. BÖLÜM

ŞEHİRLERE AİT İÇ VE DIŞ UNSURLAR

A. MESCİDLER

Müslümanların topluca ibâdet ettikleri yerlere “Mescid” veya “Câmi”

denilmektedir. Bu iki terim, birbirinin yerine kullanıldığı gibi bazen de her ikisi

birlikte “Mescidü’l-Câmi” şeklinde de kullanılmıştır. İslâm’ın ilk devirlerinde

ibâdethâneler “Mescid” adı ile anılırken daha sonraları küçük ibâdethâneler

“Mescid”, cuma ve bayram namazlarını kılındığı büyük ibâdethâneler “Câmi” adı ile

anılmaya başlamıştır. Bununla beraber bazı Müslüman ülkelerde küçük-büyük bütün

ibâdethânelerin de “Mescid” adıyla anıldığı görülmektedir.306

Mescid veya câmi, İslâm şehrinin en önemli ve en belirgin organıdır. Büyük

olsun küçük olsun, Müslümanların ikâmet ettiği her meskûn mahalde bir cami veya

mescid mutlaka mevcuttur ve bu yapının konumu, her zaman bu meskun mahallin

ortası yani çekirdek noktasıdır. Câminin merkezi konumunu, Müslümanların fetih

topraklarında bizzat kendilerinin kurdukları Basra, Kûfe ve Fustât gibi şehirlerde çok

daha bariz bir biçimde ortaya konmuştur. Söz konusu bu şehirlerde, ilk önce mescid

ve dârü’l-imâre inşa edilmiş, sonra bu iki yapının etrafında mahalleler teşekkül

etmiştir. Câminin bu merkezi konumu geçmişteki kadar belirgin olmamakla birlikte,

günümüz İslâm şehirlerinde de görmek mümkündür.307

İslâm dünyasında inşa edilen bütün câmi ve mescidler için ilk örnek, şüphesiz

Mescid-i Nebevî’dir. Bu mescidin dikdörtgen planı bütün câmilere örnek olmuştur.

Olağanüstü bir durum olmadığı müddetçe bütün câmiler dikdörtgen bir plana göre

inşa edilmiştir. Mescid-i Nebevî’nin dikdörtgen inşası ise Hz. Peygamber’in ilk safta

306 Baltacı, Cahid, “İslâm Medeniyetinde Cami”, M.Ü.İ.F.D., İstanbul, 1985, sy.3, s.225-241, 225 307 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 103,105

68

namaz kılmanın sevabının daha çok olduğunu haber veren hadîs-i şerîflerine308

dayanmaktadır. Müslümanların, ilk safı mümkün olduğu kadar geniş tutma

düşüncelerinden dikdörtgen tipi plan ortaya çıkmıştır.309 Ayrıca Mesci-i Nebevî’nin,

daha Hz. Peygamber’in zamanında, Müslümanların idare ve ibâdet merkezi sıfatı ile

kazandığı ehemmiyet, Müslüman kumandanların bir yeri fethettiği gibi, bu bölgenin

merkezi olarak, bir mescid yaptırmayı düşünmüş olmalarında açıkça kendini

göstermektedir.310

İslâmiyet’in ilk yıllarında mescidler genellikle duvarlarla sınırlandırılmış birer

arazi parçasından ibaret olup, açık (avlu) ve kapalı (zulla) olmak üzere iki mekandan

oluşmaktadır. Kapalı kısım, direkler üzerine inşa edilmiş ve üzeri düz bir örtü ile

örtülmüştür. Sanat Tarihi’nde bu yapı tarzına “Kûfe tipi” (hipostil) adı verilmiştir.311

Bazı kaynaklarda Hz. Ömer döneminde irili ufaklı 4000 tane mescid

yapıldığından bahsedilse de312 biz araştırmalarımız sonucunda bu sayıda mescide

rastlayamadık. Ancak şu da unutulmamalıdır ki Hz. Ömer dönemi büyük bir fetih

hareketi dönemidir. Ve bu kadar fetih sonucunda Müslümanların her gittiği yerde bir

mescid veya câmi yaptırması da mümkün gözükmektedir. Biz bu bölümde sadece

hakkında elimizde net bilgiler bulunan mescidlere yer vermeye çalışacağız.

308 Hadîs-i Şerîfler’in metni için bkz. Müslim, II, 74-76 (Salât 129,132); Tirmizî, I, 172 (Salât 224-225); Neseî, II, 490-491 (İmâmet 817-818) 309 Baltacı, 228 310 Pedersen, Jons, “Mescid”, İ.A., İstanbul, 1960, VIII, 5 311 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 108 312 Danışman, III, 270; Canan, 528

69

1. Mescid-i Harâm’ın Genişletilmesi ve Düzenlenmesi :

Kâbe’nin etrafını kuşatan boş saha Mescid-i Harâm313 olarak adlandırılmıştır.

İslâm’ın ilk mescidlerinden kabul edilen bu boş alan314 Câhiliye döneminde de

insanlar tarafından ibadet (tavaf) maksatlı kullanılmaktadır. Kur’ân-ı Kerim’de “ Biz

Beyt’i (Kâbe’yi) insanlara bir toplantı ve güven yeri yaptık. Siz de İbrâhîm’in

makamından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın). İbrâhîm ne İsmâîl’e ‘Tavâf

edenler, ibadete kapananlar, rükû’ ve secde edenler için Evim’i temizleyin’ diye

emretmiştik.” 315 denilmek suretiyle bu mekana işaret edilmiştir.

Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında Mescid-i Harâm’da ve çevresinde bir dizi

genişletme ve düzenleme faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Burada ilk olarak

Mekke’nin bir kısmını ve Mescid-i Harâm’ı basan bir selden bahsetmek istiyoruz.

Mekke’yi dört defa sel basmıştır. Bu baskınlarda birisi “Ümmü Nahşel Seli” olup

Hz. Ömer’in halifeliğin sırasında meydana gelmiştir. Bu sele adını veren Ümmü

Nahşel, Ubeyde b. Saîd b. el-Âs b. Ümeyye’nin kızıdır. Sel suları, Mekke’nin yukarı

kısmında, bu kadının evine kadar gittiği için kendisine nispet edilmiştir. Bu sel,

Mekke’nin yukarı tarafından gelip Mescid-i Harâm’ı basmıştır. Bunun üzerine Hz.

Ömer, iki bent yaptırmıştır. “Yukarı Bent” adını taşıyan birinci bent, Bebbe’nin evi

ile Ebân b. Osman b. Affân ‘ın evi arasındadır. “Aşağı Bent” adı verilen ikinci bent

ise, Hammârîn’de yapılmıştır. Bu ikinci bent “Âl-i Esîd Seddi” diye de bilinir.316

Mescid-i Harâm’ın çevresi önceleri duvarla çevrilmemiş olup her taraftan

evlerle sarılmış vaziyettedir. İbadet için mescide gelenler, mescidin etrafını kuşatan

313 ez-Zerkeşî, Muhammed b. Abdullah (794/1391), İ’lâmu’s-Sâcid bi Ahkâmi’l-Mesâcid, thk. Ebu’l-Vefa Mustafa el-Merâğî, Kahire, 1982, 57 314 Erkoçoğlu, 106 315 Bakara, 2/125 316 Belâzurî, 76-77

70

evlerin arasındaki kapılardan mescide girebilmektedir. Hz. Ömer 17/638 yılında,

Mescidin kapasitesinin sürekli artan cemaati kaldırmaması sebebiyle, Mescid-i

Harâm’ın etrafındaki evleri istimlâk ederek yıktırmış ve burayı Mescid’e dahil

etmiştir. Evleri istimlâk edilenlere paraları Beytülmâl’den ödenmiştir. Daha sonra

Mescidin hududunu belirlemek için Hz. Ömer, Mescid-i Harâm’ın etrafını duvarlarla

çevirttirmiştir (Plan 1,2,3).317 Yapılan bu duvarların üzerine de aydınlatma amacıyla

çırağlar yerleştirilmiştir.318 Hz. Ömer evleri istimlâk edip ev sahiplerine paralarını

dağıtırken, bazı ev sahipleri evlerini satmak istememiş ve dağıtılan paradan

almamışlardır. Hz. Ömer de bu ev sahiplerine şöyle bir konuşma yaparak evlerini

istimlâk ettirmeyişlerini şiddetle reddetmiştir: “Kâbe’nin civarına siz konakladınız.

Kâbe sizin civarınıza konaklamadı. O (Kâbe) buranın yerlisidir. Sizler ise onun

misafirisiniz ve buraya sonradan geldiniz. Evlerinizin istimlâkine mani olmaya

hakkınız yoktur.” Bu ev sahiplerinin paraları gelip alıncaya kadar Beytülmâl’e

konmuş, daha sonra sahiplerine verilmiştir.319

Harem’in sınırları önceleri her yöne taşlar dikilmek sûretiyle belirlenmiştir. Hz.

Ömer dört kişilik bir ekibi görevlendirerek derin bir araştırma yaptırmış ve böylece

Harem’in sınırları yeniden belirlenerek işaretler yenilenmiştir (17/638). Bu sınırları

yeniden belirleme görevinin verildiği kişiler ise şunlardır: Mahreme b. Nevfel, Ezher

b. Abdi’l-Avf, Huveytib b. Abdü’l-Uzzâ ve Saîd b. Yerbu’.320

317 Ezrakî, 356; Belâzurî, 66; Ya’kûbî, Târîh, II, 126-127; Taberî, IV, 68; İbnü’l-Esîr, II, 491; İbn Kesîr, VII, 133 318 Belâzurî, 66 319 Ezrakî, 356-357; İbnü’l-Esîr, II, 491 320 Ezrakî, 385; Taberî, IV, 69; İbnü’l-Esîr, II, 492; İbn Kesîr, VII, 133

71

Cahiliye döneminde Kâbe’nin örtüsü deriden ve muâfir kumaşındandır. Hz.

Peygamber döneminde ise Kâbe, Yemen kumaşıyla örtülmektedir. Hz. Ömer de

Kâbe’yi Kıbtî beziyle örttürmüştür.321

Mescid-i Harâm’da yapılan son değişiklikler ise şunlardır: 17/638 veya

18/639 yılında Hz. Ömer “Makâm-ı İbrâhîm”i bugünkü yerine naklettirmiştir.322

Makâm-ı İbrâhîm daha önce Kâbe’nin duvarına bitişik vaziyettedir. Makâm-ı

İbrâhîm’in yanında namaz kılan kimseler, Kâbe’yi tavaf edenler yüzünden

namazlarını şaşırmasınlar diye Makâm-ı İbrâhîm biraz geriye doğru alınmıştır.323

Ayrıca Hz. Ömer “Sa’y” alanını da genişlettirmiştir.324

2. Mescid-i Nebevî’nin Genişletilmesi :

Bu mescid Hz. Peygamber’in Medîne’ye geldiğinde devesinin ilk çöktüğü arsa

üzerinde kurulmuştur. Devenin çöküp kaldığı yer, iki yetim kardeşe aittir ve hasadı

yapılan hurma ürünlerinin kurutulduğu bir alan olarak kullanılmaktadır. Ayrıca bu

arsa üzerinde câhiliye dönemine ait birkaç mezar da bulunmaktadır.325 Hz.

Peygamber bu arsayı 10 dinara satın almış ve bu parayı Hz. Ebûbekir ödemiştir.326

Arsa satın alındıktan sonra derhal inşaata hazır bir şekle getirilmiş ve mescidin planı

da hemen çizilmiştir. Mescidin inşasında gönüllülerle birlikte Hz. Peygamber de

bizzat çalışmıştır. Mescid inşa edilirken bir tarafına, klasik kaynaklarda “Suffa”

olarak geçen ve gündüzleri bir okul şeklinde kullanılıp geceleri barınacak bir yeri

321 Belâzurî, 68 322 Taberî, IV, 101; İbnü’l-Esîr, II, 513; İbn Kesîr, VII, 153; Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128; Temmâvî, 293 323 İbn Kesîr, VII, 153 324 Kureşî, II, 375 325 Müslim, II, 150 (Mesâcid ve Mevâdiu’s-Salât 9); Zerkeşî, 223; Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, I-II, Ankara, 2003, I, 178-179, II, 824-825 326 Belâzurî, 6; Hamidullah, I, 178, II, 824

72

olmayanlar için yatakhane vazifesi gören, geniş bir oda inşa edilmiştir. Ayrıca

mescidin diğer tarafına da Hz. Peygamber’in hanımları ve kızları için de birkaç oda

yapılmıştır (Plan 4).327

Mescidin ilk yapısı 70x60 zirâ’ (yaklaşık 38x32,50 metre), bazı rivâyetlere

göre de 100x100 zirâ’ (yaklaşık 54x54 metre) boyutlarındadır.328 Kıblesi Beytü’l-

Makdis’e doğru olan bu mescidin üç adet kapısının bulunduğu rivâyet edilmektedir.

Bu kapılar Bâbu Âtike (Bâbu’r-Rahme), Bâbu Âl-i Osmân (Bâbu Cibrîl) ve Bâbu’l-

Cenûbî’dir. Mescidin güney duvarında bulunan kapı Müslümanların avluya girmek

için kullandıkları esas kapıdır (Plan 5).329 Creswell de mescidin 100x100 zirâ’

(yaklaşık 54x54 metre) ebadında kare bir yapı olduğunu, duvarlarının 7 zirâ’

(yaklaşık 4 metre) yüksekliğinde güneşte kurutulmuş kerpiçten örüldüğünü ifade

ettikten sonra; başlangıçta avlunun üzerinin açık olduğu, ancak güneşin yakıcı

sıcaklığından korunmak maksadıyla da hurma dalları ve yaprakları ile örtülmek

suretiyle bir gölgelik yapıldığından bahseder (Resim 1).330 Mescidin içindeki direkler

ise hurma kütüklerinden yapılmıştır.331 Hicretten 16 veya 17 ay sonra nâzil olan, “

(Ey Muhammed!) Biz senin yüzünün göğe doğru çevrilip durduğunu (gökten haber

beklediğini) görüyoruz. (Merak etme) Elbette seni, hoşlanacağın bir kıbleye

döndüreceğiz. (Bundan böyle) Yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir. Nerede

olursanız olun yüzlerinizi o yöne çevirin. Kendilerine Kitap verilenler bunun Rableri

tarafından bir gerçek olduğunu bilirler. Allah onların yaptıklarından habersiz

değildir.” 332 âyeti mucibince kıblenin yönü Mescid-i Haram’a çevrilmiştir (Plan

327 Hamidullah, I, 179, II, 825 328 Hamidullah, II, 825 329 Söylemezoğlu, 21 330 Cresswell, I, 4; Söylemezoğlu, 21; Hamidullah, II, 825 331 Belâzurî, 6; Hamidullah, II, 825 332 Bakara, 2/144

73

6).333 Daha sonra mescid; Hz. Peygamber tarafından, 7/628 yılında (Hayber’in

fethinden sonra), Müslümanların sayısının artmasından dolayı, genişlettirilmiştir

(Plan 7).334

Hz. Ebûbekir’in halifeliği döneminde ciddi bir değişiklik yapılmayan335

mescidde ilk ilaveler 17/638 yılında Hz. Ömer tarafından yapılmıştır.336 Hz. Ömer

mescidi genişletmek için ilk olarak Hz. Peygamber’in amcası Abbâs b.

Abdülmuttalib ile konuşmuş ve ondan evini satmasını istemiştir. Bunun üzerine

Abbâs da Allah rızası için evini bağışlamıştır.337 Mescidi genişletme çalışmalarında,

Hz. Peygamber’in yaptırmış olduğu mescidin büyük bir kısmı yıkılmış ve bina

kuzeyden güneye 140 zirâ’ (yaklaşık 76 metre), doğudan batıya ise 120 zirâ’

(yaklaşık 65 metre) genişletilmiştir.338 Mescidin civarındaki bütün evler yıktırılarak

mescid genişletilmiş ancak doğu duvarında Hz. Peygamber’in mezarı ve

hanımlarının evleri bulunması sebebiyle bu tarafı genişletilmemiştir (Plan 8,9,10).339

Mescide bir adam boyunda taştan bir çevre duvarı yapılmış, mescidin çatısı da eskisi

gibi çamurla sıvalı hurma dalları ve yapraklarıyla örtülmüştür.340 Ayrıca mescidin

Hz. Peygamber döneminden kalma yıpranmış direkleri yerinde bırakılmış ve

sağlamlaştırılmıştır.341 Yine Hz. Ömer; ikisi kıblenin sağında, ikisi solunda, ikisi de

arkasında olmak üzere342 mescidin kapı sayısını altıya çıkartmıştır.343 Mescidin

333 Müslim, II, 151-153 (Mesâcid ve Mevâdiu’s-Salât 11-16); Hamidullah, II, 827-828 334 Hamidullah, II, 826; Hasan, II, 241 335 Belâzurî, 6; es-Semhûdî, Ebu’l-Hâsen Abdullah (1011/1603), Kitâbu vefâi’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ, I-II, Mısır, 1326, I, 341; Kureşî, II, 520-521 336 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 123; Semhûdî, I, 341; Söylemezoğlu, 29; Kureşî, II, 522 337 Belâzurî, 6-7; Hasan, II, 241-242 338 Söylemezoğlu, 29 339 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 411; Kureşî, II, 522-523 340 Söylemezoğlu, 30 341 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 411; Hasan, II, 242 342 Kureşî, II, 527-528 343 Zerkeşî, 225; Söylemezoğlu, 30; Hasan, II, 242; Kureşî, II, 527

74

zemini çakıl taşlarıyla döşenmiştir.344 Bu zeminin üzeri de Hz. Ömer döneminde

tefriş edilmiş ve Müslümanların üstünü başını koruyacak hasırlarla döşenmiştir.345

Mescid ilk yapıldığında hurma dalları yakılmak suretiyle aydınlatılmaktadır. Daha

sonra ise yağ lambalarıyla aydınlatılmasına gidilmiştir. Bu faaliyet de Hz. Ömer’in

halifeliği döneminde meydan gelmiş ve mescidi ilk aydınlatan kimse de “Temîm ed-

Dârî” olmuştur.346

3. Basra Mescidi :

Müslümanlar, Basra şehrinin kurulduğu mevkie gelip buraya yerleşmeye karar

verdikleri zaman bu mevkide kamıştan evler yapmaya başlamışlar ve bölgeye vali

tayin edilen Utbe b. Gazvân da kamıştan bir mescid inşa ettirmiştir.347 Kaynaklarda

her ne kadar şehrin kuruluş tarihi ile ilgili farklılıklar bulunsa da bizce şehrin ve

mescidin inşası 16/637 yılına tekabül etmektedir. Mescidin ölçüleri hakkında

kaynaklarımızda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Yalnız şunu da bilmekteyiz ki,

ortada kamıştan inşa edilen bir şehir ve bir mescid mevcuttur. İnsanlar savaşa

giderken bu yapıları sökmekte ve geri döndüklerinde tekrar kurmaktadırlar.348

Bundan dolayı mescidin gayet basit bir yapıya sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Mescidin planı ile ilgili bulabildiğimiz rivâyetler ise şunlardır: İlk rivâyete göre,

mescidin planı Utbe b. Gazvân tarafından yapılmıştır. İkinci rivâyete göre, mescidin

planı Benî Süleym kabilesinden “Muhaccer b. el-Edra el-Behzî” tarafından

yapılmıştır. Üçüncü rivâyete göre ise; mescidin planını, kendi evini yaparken “Nâfî

344 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128 345 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 411 346 İbn Mâce, I, 250 (Mesâcid ve’l-Cemâa 760); Kettânî, I, 166-167; Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 411 347 İbn Sa’d, III, 69; İbn Kuteybe, 119; Belâzurî, 498; Yâkût el-Hamevî, II, 196; İbnü’l-Esîr, II, 447 348 Belâzurî, 498

75

b. el-Hâris b. Kelede” çizmiştir. Dördüncü ve son rivâyete göre ise de, mescidin planı

Basra’da ilk kadılık yapan “Esved b. Seri’ et-Temîmî tarafından yapılmıştır.349

Elimizdeki kaynaklarda, Belâzurî’nin eserinde geçen bu rivâyetleri, ne

destekleyebilecek ne de çürütebilecek bir rivâyet bulunmamaktadır. Ancak Hz.

Ömer’in Utbe’yi bu bölgeye vali olarak görevlendirdiğini düşünürsek, şehrin ve

mescidin planını Utbe b. Gazvân’ın yapmış olabileceği kuvvetle muhtemeldir.

Ebû Musa el-Eş’arî’nin valiliği sırasında, 17/638 yılında şehirde büyük bir

yangın çıkmış ve şehirdeki bir çok ev yanmıştır. Durumdan haberdar olan Hz. Ömer;

Basralıların, kerpiç ve tuğladan şehirlerini ve evlerini yenilemelerine izin vermiş ve

şehrin yeniden imarı için Âsım b. Dülef’i görevlendirmiştir.350 Şehirdeki yangında

mescid de yanmıştır ve onun da yeniden inşa edilmesi gerekmiştir. Şehrin valisi Ebû

Musa el-Eş’arî, mescid yeniden inşa edilirken, mescidi kerpiç ve çamurdan inşa

ettirmiştir. Ayrıca bu yeni mescid yanan mescide göre daha geniş yapılmış ve tavanı

otlarla kapatılmıştır.351

4. Medâin Mescidi :

Sevâd bölgesinde yapılan ilk mescid Medâin Mescididir. Bu mescidi Sa’d b.

Ebî Vakkâs ve arkadaşları yapmıştır. Daha sonra bu mescid Huzeyfe b. El-Yemân

tarafından genişletilmiş ve sağlamlaştırılmıştır. Bu mescidin yapım tarihi ise 16/637

yılıdır.352

349 Belâzurî, 498 350 Taberî, IV, 43-44; İbnü’l-Esîr, II, 483-484 351 Belâzurî, 499 352 Belâzurî, 415

76

5. Kûfe Mescidi :

Kûfe şehri, meydana gelen büyük yangından sonra (17/638),353 yeniden tanzim

edilmiş ve bu görev vali Sa’d b. Ebî Vakkâs tarafından Ebu’l-Hayyâc’a verilmiştir.354

Hz. Ömer’in şehrin yolları hakkındaki emir ve tavsiyelerini tatbik edebilmek için

başlarında Ebu’l-Hayyâc’ın bulunduğu bir grup toplanmış ve ilk olarak mescidin

yerini belirlemişlerdir.355 Mescidin inşa edileceği yer belirlendikten sonra, mescide

bir arsa tahsis edilmiş ve bu arsa mescidin avlusu olarak düşünülmüştür. Bundan

sonra kuvvetli bir ok atıcı bu arsanın orta yerinde durarak sırasıyla batıya, doğuya ve

kuzeye birer ok atmış ve okun düştüğü yerin arka tarafına bina yapılmasına izin

verilmiştir. Böylece mescidin, yeri dörtgen bir şekilde arsanın ortasında ve her yere

nazaran yüksek bir yerde tespit edilmiştir. Daha sonra mescidin ön tarafında,

izdihamı önlemek amacıyla, bir gölgelik yeri tespit edilmiştir.356 Mescidin yapımı işi,

Hemedân’lı ve vaktiyle Rum sınırlarından birinde muhafızlık yapan, Rûzbih b.

Büzürcümihr (Büzürcemihr)’e verilmiştir. Ancak Taberî; mescidin, dârü’l-imâre’nin

içindeki Beytülmâlin soyulmasından sonra, yerinin değiştiğini ve dârü’l-imârenin

yanında yeniden inşa edildiğini söylemektedir. Bu rivâyete göre; Sa’d b. Ebî Vakkâs,

dârü’l-imârenin duvarının delinerek hazinedeki (Beytülmâl) malların bir kısmının

çalınması üzerine, olayı bir mektupla Hz. Ömer’e haber vermiş ve aynı zamanda

dârü’l-imârenin bulunduğu yerle hazinelerin dârü’l-imâre çevresindeki yerlerini

anlatmıştır. Mektubu alan Hz. Ömer cevaben şöyle bir mektup yazmıştır: “ Mescidi

bulunduğu yerden sarayın kenarına naklet ki saray (dârü’l-imâre) mescidin kıble

tarafına gelsin. Çünkü mescid gece ve gündüz Müslümanlardan hâlî kalmaz ve aynı

353 Taberî, IV, 43-44; İbnü’l-Esîr, II, 483-484; İbn Kesîr, VII, 124 354 Taberî, IV, 44; İbnü’l-Esîr, II, 484; İbn Kesîr, VII, 124 355 Taberî, IV, 44; İbn Hibbân, 472 356 Taberî, IV, 44

77

zamanda Müslümanların hazineleri için de bir kale teşkil eder .” Mektubu alan Sa’d

mescidi nakletmiş ve bu görevi Hemedân ahalisinden Rûzbih’e vermiştir. Rûzbih de

önce dârü’l-imâreyi inşa etmiş ve mescidi de hazine odalarının karşısında, dârü’l-

imârenin nihayet bulduğu yerde yapmış ve mescidin kıblesini sarayın sağ tarafına

denk getirmiştir.357 Mescidin önündeki gölgelik 200 kişi alacak kadar bir

büyüklüktedir. “Zulla” adı verilen bu gölgelik, Kisraların Hîre’de bırakmış oldukları,

yumuşak mermerden yontulmuş sütunlar üzerine yapılmıştır.358 Mescidin kubbesi,

Rum kiliselerinin kubbeleri gibi yapılmıştır. Mescide tahsis edilen arsanın, bu arsada

herhangi bir bina yapılmaması için, her tarafı hendeklerle çevrilmiştir (Plan 11).359

Bu mescid yine Hz. Ömer döneminde; Kûfe valisi Muğîre b. Şu’be tarafından

genişletilmiştir.360

6. Enbâr Mescidi :

Kûfe Mescidi’nden sonra Sevâd bölgesinde yapılan bir diğer mescid ise Enbâr

Mescididir.361 Bu mescidin kim tarafından, hangi tarihte ve nasıl yapıldığı hakkında

kaynaklarımızda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak elimizdeki rivâyetten bu

mescidin, Sa’d b. Ebî Vakkâs ve arkadaşları tarafından 17/638 yılında yapıldığı

anlaşılmaktadır

357 Taberî, IV, 46,48 358 Belâzurî, 410; Taberî, IV, 45; Söylemezoğlu, 33 359 Taberî, IV, 45 360 Belâzurî, 396; Avcı, XXVI, 339 361 Belâzurî, 415

78

7. Fustât Amr Mescidi :

Amr b. el-Âs Fustât şehrini kurarken, ilk önce mescidi ardından dârü’l-imâreyi

inşa ettirmiştir.362 Fustât şehri kurulurken (21/641-642) yapılan bu mescidin yapıldığı

alanın çevresinde bağlar ve bahçeler bulunmaktadır.363 Mescid, 50 zirâ’ (yaklaşık 27

metre) uzunluğunda ve 30 zirâ’ (yaklaşık 17 metre) genişliğindedir.364 Mescidin

kıblesi tespit edilirken orada 80 sahabînin hazır bulunduğu rivâyet edilmektedir. Bu

sahabîlerden bazıları şunlardır: Zübeyr b. el-Avvâm, Mikdâd b. el-Esved, Ubâde b.

es-Sâmit, Ebu’d-Derda’ ve Ebû Zerri’l-Ğıfârî.365 Mescidin; kuzey, doğu ve batı

cephelerinde ikişer tane olmak üzere, toplam 6 kapısı bulunmaktadır (Plan 12).366

Mescid ile hükümet konağı (dârü’l-imâre) arasında 7 metrelik (10-11 adım

genişliğinde) boş bir alan bulunmaktadır.367 Mescidin çevresi sokaklarla çevrili

durumdadır.368 Mescidin çatısı hurma dalları ile kapatılmıştır.369 Amr b. el-Âs

yaptırdığı bu mescide bir de minber koydurtmuştur. Bu minberin boyunun

Müslümanların boyunlarının üzerinde durması nedeniyle Hz. Ömer, Amr b. el-Âs’ı

uyarmış ve bu minberin kısaltılmasını istemiştir. Amr da minberin boyunu

kısaltmıştır.370 Ashâbdan Ebû Müslim el-Yâfiî, mescidin hem müezzinliğini yapmış

hem de tütsülenmesini sağlamıştır.371

362 İbn Abdilhakem, 91-92; Ya’kûbî, Buldân, 330; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79-80 363 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79 364 Yâkût el-Hamevî, VI, 382; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79-80 365 Yâkût el-Hamevî, VI, 382; Kalkaşandî, I, 92-93; Şiblî, Hz. Ömer, II, 131-132; Söylemezoğlu, 35 366 Ülken, 39; Söylemezoğlu, 35 367 Şiblî, Hz. Ömer, II, 132; Ülken, 39 368 Ülken, 38; Söylemezoğlu, 35 369 Erkoçoğlu, 81 370 İbn Abdilhakem, 92; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79 371 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79

79

8. Lâzkiyye Mescidi :

Hz. Ömer döneminde Şam bölgesinde fethedilen Lâzkiyye’de 15/636 yılında

Müslümanlar büyük bir mescid inşa etmişlerdir.372 Bu mescidi Ubâde b. es-Sâmit

yaptırmış373 ve daha sonra genişletilmiştir.374

B. DÂRÜ’L-İMÂRELER (HÜKÛMET KONAKLARI)

“Dârü’l-imâre” emirlik sarayı ve hükümet konağı anlamına gelmektedir.

Başkentte devlet başkanının (halifenin), diğer şehirlerde ise onun adına hükmeden

valilerin ikâmet ettiği yerdir.375 Dârü’l-imâre kavramının ilk kez Hz. Ömer

zamanında kullanılmaya başlandığı anlaşılmaktadır.376

Hz. Peygamber, Medine’ye hicretinden sonra artık hem Medine’de kurulmuş

İslâm Devleti’nin başkanı hem de Müslümanların dînî lideridir. O, bir taraftan devlet

işlerini yürütmekte, diğer taraftan da Müslümanlara imâmlık yapmaktadır.

Medine’ye yerleşildikten sonra yapılan Mescid-i Nebevî ise devlet başkanının halka

açılan penceresi, mescidin minberi de devlet başkanının kürsüsüdür. Hal böyle

olunca, tabii olarak, tek bir elden yürütülen bu iki farklı hizmet alanının mekânları

olan mescid ve dârü’l-imâreler birbirine yakın olmalıdır. İşte bu sebeple, Hz.

Peygamber’in evi ve devletin hazinesi (Beytülmâl) mescidin yanı başında inşa

edilmiştir. Hz. Muhammed’den sonra da bu uygulama, hem dînî ve siyâsî otoritenin

aynı kişinin şahsında toplanmış olmasından hem de Hz. Peygamber’i örnek alma

arzusu ile benimsenmiş ve devam ettirilmiştir.377

372 Belâzurî, 189; İbnü’l-Esîr, II, 452 373 İbnü’l-Esîr, II, 452 374 Belâzurî, 189; İbnü’l-Esîr, II, 452 375 Can, Yılmaz, “İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi Dârü’l-İmara İkilisi Üzerine Bir Değerlendirme”, O.M.Ü.İ.F.D., Samsun, 1996, sy.VIII, s.123-134, 124 376 Belâzurî, 395,498; Can, İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru, 124 377 Hamidullah, II, 826-827; Can, İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru, 128

80

Hz. Ebûbekir’in hilâfeti döneminde başlayıp Hz. Ömer’in halifeliği sıralarında

yoğunluk kazanan fetihlerle birlikte, orduların sevkini kolaylaştırmak ve fethedilen

bölgelerin korunmasına yönelik ordugâh şehirler kurulmuştur. Bu anlamda ilk olarak

Basra, Kûfe ve Fustât şehirleri kurulmuştur. Yeni kurulan bu şehirler, mescid ve

dârü’l-imâre binalarına göre şekillenmiştir.378 Bu ordugâh şehirlerde inşa edilen

dârü’l-imâreler, genellikle mescidin kıble tarafında yer almıştır.379 Çünkü valiler,

vakit namazlarında Müslümanların imâmlığını da yapmaktadırlar.380

1. Basra Dârü’l-İmâresi :

Müslümanların kamıştan evler yaptıkları ve mescidin de inşa edildiği bölgede,

Utbe b. Gazvân bir de kamıştan dârü’l-imâre inşa ettirmiştir. Bu dârü’l-imâre, daha

önce ed-Dehnâ denilen ve bugün de Rahbetü Benî Hâşim diye bilinen meydanda

mescidin yanında yapılmıştır.381 Ebû Musa el-Eş’arî’nin valiliği sırasında; çıkan

büyük yangından (17/638) sonra382, dârü’l-imâre, kerpiç kullanılarak ve tavanı otlarla

kapatılarak yeniden inşa edilmiştir.383

2. Kûfe Dârü’l-İmâresi :

İlk dönem kaynaklarımızda Kûfe dârü’l-imâresi hakkında farklı rivâyetler göze

çarpmaktadır. Bu farklı rivâyetlerde genellikle mescid, dârü’l-imâre ve S’ad b. Ebî

Vakkâs’ın evi birbirine karışmış durumdadır.384 Biz bu farklı rivâyetler içinde

Taberî’nin rivâyetini daha geniş ve doğruya daha yakın olduğunu düşündük ve bu

378 Can, İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru, 125 379 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 110 380 Brockelmann, 77 381 Belâzurî, 498; İbnü’l-Fakîh, 188; Yâkût el-Hamevî, II, 196; Kureşî, I,110 382 Taberî, IV, 43-44; İbnü’l-Esîr, II, 483-484 383 Belâzurî, 499; Yâkût el-Hamevî, II, 197 384 Geniş bilgi için bkz. Belâzurî, 395-398; İbnü’l-Esîr, II, 484; İbn Kesîr, VII, 124-125

81

rivâyeti burada zikretmek istedik. Şunu da belirtmeliyiz ki, Taberî de dârü’l-imâreyi

anlatırken “dârü’l-imâre” yerine “Sa’d’ın Sarayı” lafzını kullanmıştır. Ancak rivâyet

bir bütünlük içerisinde incelendiğinde “Sa’d’ın Sarayı” lafzının “dârül-imâre” lafzı

yerine kullanıldığı anlaşılacaktır. Bu rivâyete göre; Kûfe şehri kurulurken ilk önce

mescid yeri belirlenmiş ve inşa edilmiştir. Mescidin inşasından hemen sonra onunla

aynı hizada ve ona 200 zirâ’ (yaklaşık 110 metre) uzaklıkta dârü’l-imâre inşa

edilmiştir (17/638).385 Bir müddet sonra dârü’l-imârenin içindeki Beytülmâl’in

duvarı delinerek içindeki hazine mallarının bir kısmı çalınmıştır. Bunun üzerine Kûfe

valisi Sa’d b. Ebî Vakkâs olayı bir mektupla Hz. Ömer’e haber vermiş, Hz. Ömer de

mescidin yıkılarak dârü’l-imâreye bitiştirilmesini istemiştir. Sa’d da bu emir

doğrultusunda mescidi dârü’l-imârenin yanına nakletmeye karar vermiş ve bu görevi

Hemedân ahalisinin boy beylerinden Rûzbih b. Büzürcümihr’e vermiştir. Rûzbih de

Sa’d’a şöyle bir cevap vererek görevi kabul etmiştir: “Ben sana bir saray yapacağım

ve bu sarayı mescidle birleştireceğim. Öyle ki bu iki bina bir yapı gibi olacaktır.”

Ruzbîh görevi aldıktan sonra mescidi ve dârü’l-imâreyi yıkmış, her ikisini dârü’l-

imârenin olduğu yerde yeniden inşa etmiştir. Ruzbîh bu yeni dârü’l-imâreyi

Kisraların Hîre şehrinde bırakmış oldukları tuğlalardan inşa etmiştir (17/638). Bu

yeni dârü’l-imâre, kendisi gibi yeni inşa edilmiş olan mescidin kıblesinin sağ

tarafında yapılmıştır (Plan 13).386

385 Taberî, 44-45 386 Taberî, 45,46,48

82

3. Fustât Dârü’l-İmâresi :

Amr b. el-Âs Fustât şehrini kurarken, ilk önce mescidi387 ardından Dâru’r-

Reml adıyla bilinen dârü’l-imâreyi inşa ettirmiştir.388 Dârü’l-imâre mescidin yanında

ve büyük ihtimalle mescid ile Kasru’ş-Şam arasında yani mescidin güney-

güneybatısında yer almıştır.389 Ayrıca dârü’l-imâre ile mescid arasında 7 metrelik

(10-11 adım genişliğinde) boş bir alan bulunmaktadır.390

C. ASKERÎ YAPILAR

Hz. Peygamber zamanında oluşturulan ordunun sevk ve idare merkezi, devletin

de merkezi olan Medine şehridir. Medine; askerî bir merkez olmasının yanında,

siyâsî ve dînî bir merkez hüviyetindedir. Medine askerî merkezinin karargâhı ise,

Mescid-i Nebevî olarak karşımıza çıkmaktadır. Ordunun idaresi yanında mescidin;

hükümet konağı, mahkeme salonu, mâbed, eğitim-öğretim yapılan yer ve hastane

gibi önemli fonksiyonları da vardır.391 Hz. Ebûbekir döneminde de bu durum devam

etmiş, askerî üs olarak Medine şehri kullanılmıştır.

Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde ise; fetihler Suriye, Mısır, İran-Irak cepheleri

istikametinde oldukça geniş sınırlara ulaşmış bulunduğundan, hilâfet merkezinden

uzak bölgelere devam eden askerî manevralar için, birçok askerî üs ve kışla

kurulması zarûreti ortaya çıkmıştır. Nitekim bu konuda Hz. Ömer gerekeni yapmış

ve ülke sınırlarının stratejik noktalarına askerî üs, kışla veya ordugâhlar tesis

etmiştir.392

387 İbn Abdilhakem, 91-92; Ya’kûbî, Buldân, 330; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 79-80 388 Ya’kûbî, Buldân, 330 389 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 72 390 Şiblî, Hz. Ömer, II, 132; Ülken, 39 391 Önkal, Ahmet, Rasûlüllâh’ın İslâm’a Davet Metodu, 4. Baskı, Konya, 1987, 246-247 392 Çil, 139

83

Hz. Ömer döneminde ordugâhlar, ordunun geçici ve sabit olarak konakladığı

ve kaldığı yerler olma özelliğine sahiptir. Belâzurî bu ordugâhlara “Cünd” adını

vermiş ve bunun nedeni olarak da askerlerin hilâfet merkezinden ayrı olarak

yiyeceklerini bulundukları yerden veya oranın haraç gelirlerinden elde etmelerini

göstermiştir. Cünd adı verilen bu askerî merkezler şunlardır: Medine, Kûfe, Basra,

Musul, Fustât, Hıms, Ürdün, Filistin, Kınnesrîn ve Şam.393

Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında kurulan bu askerî merkezlerde yapılan faaliyetler

ise şunlardır:

1. Kale ve Surlar :

Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında yapılan az sayıdaki kale ve surlar daha çok sınır

şehirlerinde, özellikle de donanmanın yetersizliğinden dolayı Bizans’a yakın sahil

şehirlerinde inşa edilmiştir. Arada Nil Nehri bulunmasına rağmen Fustât’ın

karşısında bulunan Cîze’ye Müslümanlar yerleşmişler ve saldırılardan korunmak için

Hz. Ömer’in emri doğrultusunda fey’ gelirlerinden buraya bir kale inşa etmişlerdir.

Temeli h.21 yılında atılan bu kale, bir yıl sonra tamamlanmıştır.394

Hicrî 19 senesinde Yezîd b. Ebî Süfyan’ın vefatı üzerine yerine Muâviye bi Ebî

Süfyân geçmiştir. Muâviye, Suriye’nin sahil şehirlerinin müdafaası için daha çok

tedbir alınması gerektiğini Hz. Ömer’e bildirmiştir. Hz. Ömer de ona yazdığı

mektupta; bölgedeki kalelerin tamir ve tahkim edilmesini ve oralara asker

yerleştirmesini, gözetleme yerlerine bekçiler ve fenerler koymasını istemiştir.

393 Belâzurî, 188 394 İbn Abdilhakem, 128-129; Ya’kûbî, Buldân, 331; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 81

84

Muâviye Hz. Ömer’in emirlerini yerine getirmiş ve bu bölgedeki birçok kaleyi de

mancınıklarla fethederek ele geçirmiştir.395

2. Askerî Kışlalar/Konaklar (Muaskerât) :

Ordu birliklerinin sefere çıkarken ve savaş sırasında konakladıkları,

ihtiyaçlarını giderdikleri stratejik, geçici ve küçük konaklama yerleridir. Sefere

çıkılacağı zaman ordu, buralarda konaklamakta ve savaş için yine buralarda

toplanmaktadır. Ayrıca bu yerler şehir ve sınır güvenliğini sağlamak için de

kullanılmıştır.396

Hz. Ömer, büyük askerî üslere ve şehirlere ilave olarak, fethedilen şehirlere ve

ülkenin uygun noktalarına askerî konaklar veya kışlalar kurarak, Müslümanları

fethedilen topraklara yaymıştır. Fethedilen her yeni şehre 4000-5000 kişilik daimî

askerî birlikler yerleştirmek Hz. Ömer’in genel uygulamalarındandır. Bundan dolayı

Suriye bölgesindeki orduların başkomutanı ve bu bölgenin genel valisi Ebû Ubeyde

b. el-Cerrâh, fethettiği her yerleşim birimine bir vali görevlendirmiş, bu valinin

yanına bir grup Müslüman bırakmış ve tehlikeli yerlere de askerler yerleştirmiştir.

Böylece fethedilen her bir yer küçük bir askerî kışlaya dönüşmekte ve kışla

fonksiyonlarını az çok yerine getirmektedir.397

18/639 senesinde Hz. Ömer Suriye’ye seyahat ederek, Bizans ile İslâm Devleti

sınırlarındaki tüm stratejik noktaları ve Antakya, Tîzîn, Ra’bân, Kûrus, Menbic,

Dulûk gibi şehirlerin güvenliği için bir dizi tedbirler almıştır. İlk olarak Hz. Ömer,

Ebû Ubeyde’ye mektup yazarak; Müslümanlardan iyi niyet, fikir ve tedbir sahibi

395 Belâzurî, 182-183 396 Çil, 140 397 Belâzurî, 214; Hizmetli, 533

85

olanları Antakya’ya yerleştirmesini, onları orada düşmanla karşılaşmaya hazır bir

durumda bulundurmasını, oraya yerleşeceklerin aylık ve bahşişleri hususlarında

geniş davranmasını Ebû Ubeyde’den istemiştir.398 Ayrıca sahil boyunca Askalan,

Yafâ, Kayseriya, Akkâ, Sûr, Beyrut, Tarsus, Ceda, İyâs, Lâzkiyye gibi şehirlerin

müdafaası için de özel tedbirler alınmıştır. Çünkü o dönemlerde Bizanslıların

kuvvetli donanmaları bulunmaktadır. Bu sahil şehirlerinin komutanlığına da

Abdullah b. Kays tayin edilmiştir.399

Ebû Ubeyde, Fırat’ın batı yakasında Irak ile Arabistan sınırının bitişme

noktasında bulunan Bâlis’e, bir grup askeri ve Şam’da oturan Araplardan bir zümreyi

yerleştirmiştir. Ayrıca fütûhat için gönderilmeyen ve çöllerden gelmiş Kays

Kabilesi’nden bir grubu da buraya yerleştirmiştir. Böylece Bâlis’te de askerî bir güç

oluşturulmuştur.400

Mısır’da Amr b. el-Âs’ın emri altında bulunan ordunun dörtte biri

İskenderiye’nin savunmasına tahsis edilmiş, dörtte biri deniz sahilindeki diğer

noktalara yerleştirilmiş, ordunun yarısı da başkomutanın yanında Fustât’ta kalmıştır.

Askerler kendilerine maaş dağıtan arîfleriyle birlikte, önlerinde geniş meydanlar

bulunan büyük binalarda ikâmet etmektedirler. Hicrî 19 senesinde Kayser

Herakliyus’un Mısır’ı denizden fethetmek istemesi üzerine, sahil üzerindeki bütün

şehirlerde askerî kışlalar kurulmuş, Amr b. el-Âs emrindeki kuvvetlerin dörtte biri

buralara sevkedilmiştir.401

398 Belâzurî, 210-211; İbnü’l-Esîr, II, 454-455 399 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 388 400 Belâzurî, 214-215 401 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 389

86

3. Meralar :

Hz. Ömer, her ilde o yerin gücüne göre Müslümanların masraflarından artan

paraları ile atlar satın almakta ve olası hâdiselere karşı koymak için bir tedbir olmak

üzere bu atları gereken yerlerde (meralarda) bulundurmaktadır. Bu atların başında

bulunan askerler, bir hâdise çıktığı zaman, diğer kuvvetler hazırlıklarını yapıp yola

çıkıncaya kadar, bu atlara binerek olay mahalline gitmektedirler.402 Bu meraların en

büyükleri, Medine’den dört konak mesafedeki Necd’in Rabza mahallinde olup

buradaki atların mesuliyetini Hz. Ömer kendi uhdesine almıştır. Hz. Ömer Hani

ismindeki bir görevlisini atların her türlü bakımı ile görevlendirmiştir. Buradaki

atların bacaklarına “Ceyş fî Sebîlillâh” damgası vurulmuştur. Diğer büyük mera ise

Mekke’den yedi konak mesafedeki Darîh’te bulunmakta ve burada 40000 tane deve

beslenmektedir.403

Yine Kûfe’de, Taberî tarafından “el-Arî” olarak zikredilen, bir mera

bulunmaktadır. Beytülmâl’e ait, muhtemelen ordu için beslenmekte olan 4000 at

burada otlamaktadır. Sâsâniler döneminde “Ahur-ı Şahgân” (Âhur-u Şâhicân-

Emirlerin Ahırları) denilen ve savaş atlarının otlamakta olduğu bu mera, Fırat nehri

ile Kûfe’de iskâna açılmış olan bölge arasında (Kûfe dârü’l-imâresinin güneyinde ve

batısında) bulunmaktadır. Bu mera Süleyman b. Rebîa el-Bahilî’nin sorumluluğunda

Kûfeli birkaç kişi tarafından korunmaktadır. Basra’da da aynı şekilde hareket

edilmekte ve oradaki atların başında da Cüz’i b. Muâviye bulunmaktadır.404

402 Taberî, IV, 51-52 403 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 387; Şiblî, Hz. Ömer, II, 145 404 Taberî, IV, 52

87

D. HAPİSHANELER (TEVKİFHANE-SİCN)

Tutulan, alıkonulan, engellenen yer anlamında kullanılan hapishane Arapça

“h.b.s.” kökünden türemiştir.405 Kelimenin diğer Arapça türevleri ise “habs, mahbes,

mahbûs, habîs” dir.406 Ayrıca hapishane anlamında kullanılan diğer kelime de

“s.c.n.” kökünden türeyen ve literatürde daha fazla yer bulan “sicn” kelimesidir.

Hapishane görevlisine “Seccân”, mahkuma ise “Secîn-Mescûn” ismi verilmiştir.407

Bu kelimeler genellikle ilk anlam olarak hapishane anlamında kullanılsa bile

daha farklı anlamları da bünyesinde barındırmaktadır. Örneğin “s.c.n.” den türeyen

“Siccîn” kelimesi sözlükte, “devamlı, şiddetli, kötülerin kitabının konulduğu yer,

cehennemde bir dere, açık ve ortada, çevresine hurma konulmuş hurma ağacı” gibi

anlamlarda da kullanılmıştır.408

Hz. Peygamberin hayatı incelendiğinde,409 bu dönemde tevkif faaliyetlerinin

mevcut olduğu ve bununla da kalınmayıp hapis cezasının uygulandığı açıktır. Fakat

bu hapis cezasının sırf bu maksatla hazırlanmış veya yapılmış özel mekanlarda infaz

edildiğini söylememiz pek mümkün değildir. Ancak her mahkum için ayrı olarak, o

mahkumu gözetlemek için “Tersim” adı verilen geçici muhafızlar görev

yapmaktadır.410 Kişilerin alacaklarını temin için Hz. Peygamberin onayı ile borçluyu

bizzat kendilerinin hapsetmesi, teşekküllü bir hapishanenin varlığından

bahsedilemeyeceğinin açık bir göstergesidir.411

405 İbn Manzûr, I, 551-552 406 İbn Manzûr, I, 551-552 407 İbn Manzûr, II, 103 408 Firuzabadî, Ebû Tahir Muhammed b. Yakub b. İbrahim Mecdüddîn, Kâmus Tercemesi(el-Kâmûsu’l-Muhît), trc. Ahmed Asım, I-IV, İstanbul, 1305, IV, 646-647; İbn Manzûr, II, 103 409 Hz. Peygamber dönemindeki hapis cezalarıyla ilgili örnekler için bkz. Kettânî, II, 53-55; Yılmaz, Metin, “İslâm Tarihinin İlk Üç Asrında Hapishanelere Ve Mahkumların Durumlarına İnsan Hakları Bağlamında Genel Bir Bakış”, O.M.Ü.İ.F.D., Samsun, 2001, sy.XII-XIII, s.539-581, 543-549 410 Kettânî, II, 53-54 411 Hasan, II, 195-196

88

Hz. Peygamberin vefatından sonra halife olan Hz. Ebûbekir döneminde de

müstakil bir hapishaneden söz etmek güç görünmektedir. Muhtemelen Hz.

Peygamber zamanında olduğu gibi başka amaçlar için tahsis edilmiş mekanlarda

suçlular hapsedilmektedir. Hz. Ebûbekir’in hilâfete geçmesiyle birlikte ortaya çıkan

“Ridde Savaşları” ve hilâfet süresinin kısa olması devlet teşkilatında yeni oluşumlara

meydan vermemiştir.412 Hz. Ebûbekir’in kadısı olan Hz. Ömer’in şiddetli ve ihtiyatlı

bir yapıya sahip olması nedeniyle ona iki hasım bile gelmemiş, Hz. Ömer bu nedenle

kadı ünvânı almamıştır. Bu da göstermektedir ki iki sene gibi kısa bir zaman

diliminde adlî sahada reform sayılabilecek bir girişimde bulunulmamıştır.413

Hz. Ömer dönemi ile birlikte toprakların ve nüfus sayısının artmasına paralel

olarak suç oranlarındaki artış, hapis cezalarının uygulanabilmesi için yeni bir

mekânın ortaya çıkmasını ve yeni hukûkî uygulamaların yürürlüğe konmasını gerekli

kılmıştır.414

Hz. Ömer hapis cezasından daha çok sürgün cezasına ağırlık vermiştir.

Muahhır b. Râfi’ ismindeki bir müslümanı öldüren ve Hz. Ömer’in oğlu Abdulluah’a

suikast düzenleyen Yahudîler Suriye’ye, öbür taraftan Necran Hristiyanları da

tefecilikle uğraştıklarırdan dolayı Şam ve Kûfe taraflarına sürülmüştür.415 Yine Dâbi

ismindeki şahıs önce hapsedilmiş daha sonra da dövülüp Irak tarafına sürülmüştür.

Bu şahıs orada da göz hapsine alınmış ve halkla ilişkisine izin verilmemiştir.416

Hz Ömer’in hilâfeti sırasında hapis cezasına çarptırılanlar ve şuçları ise

şunlardır: Ebû Mihcen es-Sakafi isminde bir kimse içki içtiğinden dolayı Bâdi diye

412 Yılmaz, 550 413 Atar, 56; Hasan, II, 196 414 Yılmaz, 551 415 Belâzurî, 94-95; Yılmaz, 552 416 Yılmaz, 552-553

89

bir yere sürülmüştür. Ancak bu kişi daha sonra sürüldüğü yerden Sa’d b. Ebî

Vakkâs’ın ordugâhına gelmiş, Sa’d b. Ebî Vakkâs da bu kişiyi içki içtiğinden dolayı

önce dövmüş sonra da hapsettirmiştir. Yine Hz. Ömer döneminde Ma’n b. Zaide

isminde biri halîfelik mührünü taklit edip Kûfe haracından mal aldığından dolayı

hapsedilmiştir.417 Ayrıca Hutay’a isimli bir şahıs Zibrikân b Bedr adında başka bir

şahsı hicvettiği için hapsedilmiştir.418 Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında kurulan

hapishaneler ise şunlardır:

1. Basra Hapishanesi :

Basra şehri kurulurken Utbe b. Gazvân, ed-Dehnâ denilen meydanda mescidin

yanında valilik konağını (dârü’l-imâreyi) yaptırmıştır. Yine aynı yerde hapishane,

dîvân ve hamam bulunmaktadır.419 Yeni kurulan bir şehirde, hapishanenin şehir

merkezinde ve valilik binasına hemen bitişik olarak inşa edilmesindeki asıl amacın,

güvenlik olduğu açıkça görülmektedir. Devlet görevlilerinin meskûn olduğu

bölgenin, askerler tarafından korunduğu düşünülürse hapishanenin, mahkûmların

gerek içerden gerekse dışardan gelecek yardımlarla kaçışını önlemek için dârü’l-

imâreye bitişik inşa edildiği düşünülebilir.420

2. Kûfe Hapishanesi :

Kûfe şehrinde de ilk hapishane Hz. Ömer döneminde inşa edilmiştir. Bu

hapishane; Ma’n b. Zaide’nin Hz. Ömer’in mührüne benzer bir şekilde yaptığı mührü

kullanarak vali Muğîre b. Şu’be’den harac malları ile ilgili haksız kazanç elde etmesi

417 Belâzurî, 677-678 418 Kettânî, II, 56; Yılmaz, 552 419 Belâzurî, 498, İbnü’l-Fakîh, 188; Yâkût el-Hamevî, II, 196; Kureşî, I,110 420 Yılmaz, 552

90

üzerine, sazlardan yapılmıştır.421 Bu hâdise; şehirde, sazlardan yapılmış da olsa Hz.

Ömer’in hilâfeti döneminde bir hapishanenin bulunduğunu göstermektedir.

Sazlardan yapılmış olan bu hapishane, suçluların kaçmasına imkân tanıdığından Hz.

Ali döneminde şehrin batısında, Kunâse’ye yakın bir yerde, yeniden inşa

edilmiştir.422

3. Mekke Hapishanesi :

Hz. Ömer; halifeliği döneminde, Saffân b. Ümeyye’nin evini 4000 dirheme

satın almış ve bu evi Mekke şehrinin umûmî hapishanesi haline getirmiştir.423

4. Medine Hapishanesi :

Kûfe’de tutuklu olan Ma’n b. Zaide, ailesinin de yardımıyla bulunduğu

hapishaneden kaçmış ve affetmesi için Hz. Ömer’in yanına yani Medine’ye gitmiştir.

Bir sabah namazı vakti Hz. Ömer’in karşısına dikilmiş ve Hz. Ömer’den emân

dilemiştir. Hz. Ömer de namazdan hemen sonra Ma’n’ı tutuklatmış ve yanındakilerle

bu şahsa nasıl bir ceza verilmesi gerektiğini istişare etmiştir. İstişare sonucunda

Ma’n’ın kırbaçlanmasına karar verilmiş ve bu cezayı bizzat Hz. Ömer uygulamıştır.

Bu cezadan sonra Ma’n’ı Medine’de hapse atmış ve uzun bir süre orda bırakmıştır.424

Bu rivâyetten de anlaşılacağı gibi Medine’de de Hz. Ömer döneminde bir hapishane

bulunmaktadır. Ancak bu hapishanenin ayrıntıları hakkında elimizde herhangi bir

bilgi bulunmamaktadır.

421 Belâzurî, 677 422 Söylemez, 81-82 423 Beyhakî, Ebî Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), es-Sünenü’l-Kebîr, I-X, Beyrut, 1344-1356, VI, 34; İbn Kayyım, Muhammed el-Cevziyye (751/1350), et-Turuku’l-Hükmiyye fi’s-Siyâseti’ş-Şer’iyye, Mısır, 1317, 102 424 Belâzurî, 677-678

91

E. KANALLAR

Eski çağlardan beri insanlar tarımsal alanları sulamak, mal, eşya ve yolcu

taşımak ya da oturdukları şehirlere içme suyu temin etmek için kanallar açmışlardır.

Kanallar aracılığı ile şehirlere getirilen sular; bentler, havuzlar veya sarnıçlar inşa

etmek sûretiyle buralarda toplanmıştır. Şehirlere çok uzak mesafelerden su getirmek

maksadı ile su yolları tesis edilmiş ve bu su yolları, inşa edilen su kemerleri

sayesinde derin vadilerden geçirilmek sûreti ile şehirlere ulaştırılmıştır.425

Eski milletler ve topluluklar, geçimlerini öncelikli olarak tarımla

sağladıklarından dolayı sahip oldukları arazilerden daha fazla verim elde edebilmek

için sulama sistemleri oluşturmaya gayret etmişlerdir. Eski Mısırlılar,

Mezopotamyalılar, İranlılar, Hititler, Hintliler, Yunan, Roma ve Bizanslılar,

yaşadıkları dönemlerde bu konular üzerinde ciddiyetle durmuşlar, bu milletlerin

yaptığı su yolları ve su kemerleri günümüze kadar ulaşabilmiştir.426 Hatta Romalılar

yaşadıkları çağda şehirlere su getirmek için su kemerleri ve bentler tesis etmişler ve

bu sahada çok ileri seviyelere ulaşmışlardır.427 Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde de

kurulan yeni şehirlerin tarımsal faaliyetlerini kolaylaştırmak, içme suyu ve taşıma

ihtiyaçlarını gidermek için bir dizi kanal faaliyetlerine girişilmiştir. Kazılan

kanalların en önemlileri ise şunlardır:

1. Ebû Mûsâ Kanalı :

Ahnef b. Kays, Basra halkından bir grup ile Hz. Ömer’e gelmiştir. Hz. Ömer

sırası ile onların durumunu sormaya başlamıştır. O sırada Ahnef ise, evin bir

425 Aytöre, Ayhan, “Türkler’de Su Mimarisi”, Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi (Kongreye Sunulan Tebliğler,Ankara 19-24 Ekim 1959), Ankara, 1962, 45 426 Erkoçoğlu, 163-164 427 Aytöre, 68

92

köşesinde, abasına sarınmış konuşmadan durmaktadır. Hz. Ömer Ahnef’e: “Senin bir

ihtiyacın yok mu?” diye sorunca o da: “Evet var ey Mü’minlerin Emîri! Hayır ve

bereketin anahtarları, Allah’ın elindedir. Diğer şehirlerin halkından olan

kardeşlerimiz, eski milletlerin boş yerlerine, tatlı sularla ağaçlıklı bahçeler arasına

yerleştiler. Bizler ise, çorak ve rutubeti kurumayan, otları bitmeyen, doğu tarafında

tuzlu deniz, batı tarafında ise çöl bulunan bir yere indik. Bizim, ne ekinimiz, ne de

sağılacak hayvanımız vardır. Yiyeceklerimiz ve faydalanacağımız şeyler, çok dar

boğazlardan bize gelmektedir. Zayıf bir adam, tatlı su bulmak için 2 fersahlık (12

km.) bir yere gitmek zorundadır. Suyu isteyen kadın da, düşmanın hırsından ve

yırtıcı hayvanların yemesinden korkulan keçinin bağlanması gibi çocuğunu bağlayıp

öyle suya gider. Eğer bizim en basit ihtiyaçlarımızı karşılamaz ve fakirliğimizi

gidermezsen, yok olup giden kavimler gibi olacağız.” demiştir. Aldığı bu cevap

üzerine Hz. Ömer, Basra halkının çoluk çocuklarına atâ’dan hisse vermiş ve Ebû

Musa el-Eş’arî’ye yazdığı mektupta, onlar için bir kanal açtırmasını emretmiştir.428

“el-Avrâ” denilen Basra Diclesi’nin sadece bir kanalı bulunmaktadır. Sadece

bir yolu bulunan bu kanalı kimse aşmamıştır. Buradan yağmur suları Dicle’ye

akmaktadır. Sular, yükseldiği zamanlarda (med) buradan akmakta, çekildiği sıralarda

(cezir) ise azalmaktadır. Bu kanal 1 fersah (6 km.) uzunluğundadır. Kanalın Basra’ya

yakın yerinde, geniş bir çukur bulunmakta ve cahiliye dönemlerinde bu çukurlara

“el-İccâne” denilmektedir. Araplar, İslâm çağında buna “el-Cezzâre” adını

vermişlerdir. Bu çukur da Basra’dan 3 fersah (18 km.) uzaklıkta olup aynı ölçü ile

“el-Übülle” ırmağının Basra’ya uzaklığı 4 fersahtır (24 km.). Bugün İccâne diye

bilinen kanal bu çukurdan itibaren başlamaktadır.429

428 Belâzurî, 513 429 Belâzurî, 513-514

93

Hz. Ömer, Basralılar için bir kanal açmasını Ebû Musa’ya emredince, o kanalı

kazdırmaya İccâne’den başlamış ve 3 fersah (18 km.) kazıldıktan sonra Basra’ya

ulaşmıştır. Bunun sonucunda Übülle ırmağının uzunluğu, 4 fersah (24 km.) olmuştur.

Böylece Ebû Musa el-Eş’arî, Übülle ırmağını İccâne mevkiinden Basra’ya akıtmıştır.

Daha önceleri halkın su ihtiyacı ise “Deyr-i Kâvus” denilen bir yerden

karşılanmaktadır. Bu yerin ağzı Dicle Nehri’nde, Übülle’nin 4 fersah (24 km.)

yukarısında; suyu ise ekilmemiş topraklardan akmaktadır. Bu yerin etrafında mamur

bir yer bulunmamakta ve rüzgârlar bu ırmağın yatağını doldurmaktadır.430

2. Ma’kıl Kanalı :

Ebû Musa Kanalı’ndan sonra Hz. Ömer, Ebû Musa el-Eş’arî’ye bir başka kanal

daha kazdırmasını ve buradan su akıtma işinin Ma’kıl b. Yesâr el-Müzenî eliyle

yapılmasını emretmiştir. Bunun için bu kanala Ma’kıl b. Yesâr’a nisbeten Ma’kıl

Kanalı denmiştir. Ancak bu kanal hakkında Belâzurî eserinde birden fazla rivâyete

yer vermektedir.431 Bu konu ile ilgili farklı kaynaklara müracaat etmemize rağmen;

bu rivâyetleri destekleyebilecek rivâyetlere rastlayamadığımızdan dolayı Belâzurî’de

bu kanalla ilgili farklı rivâyetlerin buluduğunu belirtmekle yetiniyoruz.

3. Sa’d Kanalı :

Enbâr halkı, zamanında İran şahlarına defalarca müracaat ederek bu kanalın

açılmasını istemişler ancak bu istekleri yerine getirilmemiştir. Müslümanların bu

bölgedeki fetihlerinden sonra Enbâr halkı Kûfe valisi Sa’d b. Ebî Vakkâs’a müracaat

etmişler, o da derhal çalışmaları başlatmış ve bu iş için de Sa’d b. Ömer’i

430 Belâzurî, 514-515 431 Belâzurî, 515-516

94

görevlendirmiştir. Kazı faaliyetleri oldukça ilerledikten sonra bir taş ocağı ile

karşılaşılmıştır. Bu taş ocağının kaldırılması için büyük gayretler sarf edilmişse de

başarı elde edilememiş ve nihayetinde kazı çalışmaları bu mevkide bırakılmıştır.

Daha sonraki senelerde Kûfe valisi olan Haccâc, bu taş ocağını ortadan kaldırmayı

başararak bu kanalın hafriyatını tamamlamış ve ona Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın adını

vermiştir.432

4. Emîrü’l-Mü’minîn Kanalı (Halîc-i Emîri’l-Mü’minîn) :

Amr b. el-Âs, Fustât şehrinin kurulması ve mescidin inşasından sonra büyük

bir bayındırlık faaliyetine girişmiştir. Bu da, Firavunlar döneminden beri var olan,

fakat ihmale uğradığı için kullanılamaz hale gelen Nil Kanalı’nın yeniden

açılmasıdır. Bu kanal, Babilyon kalesinin hemen kuzeyinde Nil’e bağlandıktan sonra,

Aynü’ş-Şems ve Vadi’t-Tümeylât’tan geçip Kızıldeniz kıyısındaki Kulzüm’e

ulaşmaktadır. Amr b. el-Âs’ın yeniden faaliyete geçirdiği bu kanala Hz. Ömer’e

ithafen “Halîc-i Emîri’l-Mü’minîn” adı verilmiştir.433

Nil kanalını açmak için İslâm Tarihi’nden önce de faklı zamanlarda, farklı

girişimlerde bulunulmuştur.434 Ancak biz burada sadece Hz. Ömer döneminde

yapılan faaliyetten bahsedeceğiz. Kaynaklarımızın bir kısmında Amr b. el-Âs’ın Nil

kanalını yeniden açma hadisesi, 18/639-640 yılında Medine ve civarında meydana

gelen kıtlık (Remâde) yılı ile irtibatlandırılmaktadır.435 İbn Kesîr’in de ifade ifade

ettiği gibi, Nil kanalının h.18 yılında açılıp buradan Medine’ye gönderilmesi

rivâyetleri illetlidir. Zira, bu yılda Mısır fethedilmemiş olup Amr b. el-Âs da

432 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 374; Şiblî, Hz. Ömer, II, 116 433 Hitti, I, 250-251 434 Geniş bilgi için bkz. Apak, 280-281 435 Taberî, IV, 100; İbnü’l-Esîr, II, 508

95

Mısır’da değil Ürdün-Filistin bölgesinde görev yapmaktadır.436 Ayrıca Amr b. el-

Âs’ın Hz. Ömer’e “Sana, başı senin yanında, sonu da benim yanımda bir kervan

göndereceğim” demesi de, Medine’ye yardımın deniz yoluyla değil, karadan

develerle yapıldığını göstermektedir.437 Bu durumda kanalın h.18 yılında meydana

gelen kıtlık yılından sonra açıldığı ortaya çıkmaktadır. Nitekim Ya’kubî; Hz.

Ömer’in, İskenderiye’nin fethedilmesinden sonra Amr’a mektup yazarak, deniz

yoluyla Medine’ye yiyecek göndermesini istediğini, Amr’ın da topladığı malları

Kulzüm’e ulaştırıp yirmi parça gemi ile Medine’ye gönderdiğini rivâyet

etmektedir.438 Belâzurî de Hz. Ömer’in, 21/641 yılında Amr b. el-Âs’a emir

göndererek, Mısır’ın haracından artan gıdanın deniz yoluyla Medine’ye

gönderilmesini istediğini ve Amr’ın da Hz. Ömer’in emrini yerine getirdiğini

söylemektedir.439 İbn Abdilhakem ve Suyûtî, zikrettiğimiz bu rivâyetleri

birleştirmekte ve şöyle bir rivâyette bulunmaktadır: Hz. Ömer; kıtlık yılında Amr b.

el-Âs’a ve diğer komutanlarına, yardım talep eden mektuplar göndermiş, başta Amr

b. el-Âs olmak üzere Abdurrahman b. Avf, Zübeyr b. el-Avvâm ve Sa’d b. Ebî

Vakkâs Medine’ye yardım göndermişler ve kıtlık tehlikesinin atlatılmasını

sağlamışlardır.440 Hz. Ömer daha sonra Mısır haracının deniz yolu ile Medine’ye

ulaştırılması için Nil’i Kızıldeniz’e bağlayan kanalın açılması için Amr b. el-Âs’a

emir göndermiştir. Amr b. el-Âs, halifenin teklifini Mısırlılar’a söylediğinde, onlar

bu işin çok külfetli olacağını, Mısır haracının neredeyse tamamının bu projeye

sarfedilmesi gerektiğini söylemişler ve kanal açmaya pek yanaşmamışlardır. Fakat

436 İbn Kesîr, VII, 149 437 İbn Abdilhakem, 163; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 93 438 Ya’kubî, Târîh, II, 132 439 Belâzurî, 309-310 440 İbn Abdilhakem, 163; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 93

96

Hz. Ömer bu konuda ısrar etmiş ve bir mektupla bu işin biran önce yapılmasını

emretmiştir.441 Amr b. el-Âs, bu talimat gereğince derhal kanalı açma faaliyetine

girişmiş ve Nil Nehri’nden Kulzüm’a gıda ve mal sevkiyatı için kanal inşaatını

başlatmış442 ve bir yıl içinde tamamlamıştır (23/643-644).443

Başlangıçta Mısır’dan Medine’ye gıda göndermek amacıyla açılan Halîc-i

Emîri’l-Mü’minîn, bu hizmetinin yanında Mısır’ın ve kanalın denize ulaştığı şehir

olan Kulzüm’ün kaderini değiştirmiş, ülkenin ve adı geçen limanın önemli bir transit

ticaret merkezi olmasını sağlamıştır. Kulzüm, Kızıldeniz üzerinden yapılan

nakliyâtın başlangıç noktası olarak uluslararası ticaretin kilit noktalarından biri

olmuştur. Ülkenin başkenti Fustât’tan hububat yükleyen gemiler, kanal vasıtası ile

Kulzüm’e, buradan da el-Câr ve Cidde limanlarına ulaşmışlardır.444 Halîc-i Emîri’l-

Mü’minîn, kuzey taraftan Nil vasıtası ile Akdeniz’e ulaşma imkânı olduğu için doğu-

batı, Akdeniz-Hindistan ticaretinin önemli bir bağlantı noktası olmuş ve

günümüzdeki Süveyş Kanalı’nın fonksiyonunu üstlenmiştir.445 Bu nedenle, Amr b.el-

Âs’ın faaliyete geçirdiği kanal özelde Mısır, genelde de dünya ticaretine önemli

katkılar sağlamıştır.446

Her ne kadar bu kanalın açılmasıyla ilgili rivâyetler çelişki içerse de, kesin ve

tartışma konusu olmayan husus, Hz. Ömer’in bu projeyi tasdik etmesidir. Bu

projenin yapıldığı imkanlara ve süresine bakıldığında, bu proje gerçekten büyük bir

projedir. Proje bir yıl içinde tamamlanmış olup, Babilyon’un kuzeyinden başlayarak

Bilbis’in doğusuna doğru devam etmektedir. Nehir, Bilbis’e vardıktan sonra doğuya

441 Taberî, IV, 100 442 İbn Abdilhakem, 164; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 94 443 Honnigmann, E., “Kulzüm”, İ.A., İstanbul, 1955, VI, 979 444 İbn Abdilhakem, 164; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 94; Honnigmann, VI, 979 445 Honnigmann, VI, 979 446 Apak, 282

97

yönelerek Timsah Gölü’ne akmaktadır. Bu gölün güneyinden çıkarak el-Mürre

Gölü’nü takip etmekte ve Süveyş yakınlarında Kızıldeniz’e dökülmektedir. Amr b.

el-Âs bu projenin uygulanmasında Kıptî bir kılavuzdan bilgi almış ve bu yardımına

karşılık ödül olarak onun cizye ödeme zorunluluğunu iptal etmiştir.447

Amr b. el-Âs bu işi tamamladıktan sonra Akdeniz’i Kızıldeniz’e bağlayacak bir

kanal daha yaptırmaya karar vermiştir. Bunun için Ferma’dan Akdeniz’e 70 millik

bir proje hazırlatmıştır. Amr’ın bu düşüncesinden haberdâr olan Hz. Ömer, Bizans

gemilerinin Arabistan sahillerine taarruz ederek Hacıları ve gemilerini

yağmalayabileceklerinden (güvenlik endişesinden) dolayı, Amr b. el-Âs’ı bu

projeden vazgeçirmiştir.448

F. HAMAMLAR

Arapça’da “ısıtmak, sıcak olmak” anlamındaki “hamm (hamem)” kökünden

türeyen “hamam (hammâm)” kelimesinin sözlük anlamı “ısıtan yer” demek olup

“yıkanma yeri anlamında kullanılmaktadır. Farsça karşılığı ise “germâbe”dir.449

Hamam, suyun ısıtılması sûretiyle insanların yıkanması için yapılmış bir

tesistir. Yer altından çıkan, içinde kimyevî maddelerin varlığı sayesinde bazı

hastalıklara karşı iyileştirici özellikleri bulunan suların kullanıldığı yapılara da bazen

hamam denilmekle birlikte bunlara Türkçe’de “kaplıca” ve suyun genellikle tabii

olarak sıcak oluşundan dolayı “ılıca” denmektedir. Kaplıcaları hamamlardan ayıran

en önemli özellik büyük yıkanma mekânının ortasında bulunan geniş havuzdur.450

447 Temmâvî, 295 448 Şiblî, Asr-ı Saadet, IV, 375; Şiblî, Hz. Ömer, II, 118 449 Eyice, Semâvi, “Hamam” (Tarih ve Mimari), D.İ.A., İstanbul, 1997, XV, 402; Ülgen, Ali Salim, “Hamam”, İ.A., İstanbul, 1950, V/I, 174 450 Eyice, XV, 402

98

İnsanlık tarihinin en eski dönemlerinden itibaren çeşitli medeniyetlerde hamam

yapımı göze çarpmaktadır. Ancak hamam, bilhassa Roma devrinde çok yaygınlaşmış

ve yıkanmanın dışında eğlence yeri olarak da kullanılmıştır. Vücut temizliği üzerinde

özellikle duran İslâm dininin tesiriyle Müslümanlar hamama büyük önem vermiş ve

bilhassa Türkler’de hamam, şehirlerin ve yerleşim merkezlerinin vazgeçilmez bir

unsuru olmuştur.451

1. Basra Hamamları :

Utbe b. Gazvân Basra şehrini kurarken; önceleri ed-Dehnâ denilen ve bugün de

Rahbetü Benî Hâşim diye bilinen meydanda mescidin yanında, dârü’l-imâre

hapishane ve dîvân dışında bir de hamam (emirlik hamamı) yaptırmıştır.452 Şehirde

yaptırılan ilk özel hamam ise Abdullah b. Osman b. Ebi’l-Âs es-Sakafî’ye ait olup

Huraybe mevkiinde yapılmıştır.453 Belâzurî eserinde daha birçok hamam ismi

vermektedir. Ancak bu hamamlar zannımızca Hz. Ömer’in hilâfeti sırasında değil

Emevîler döneminde yapılmıştır. Bundan dolayı biz de bu hamamları burada

zikretmiyoruz.

2. Kûfe Hamamları :

Yapılış tarihleri belli olmamakla birlikte şehirdeki ilk hamamlar şunlardır:

“Hammâm-ı A’yen” ve “Hammâm-ı Ömer”. Hammâm-ı A’yen, Sa’d b. Ebî

Vakkâs’ın azatlısı A’yen’e nispetle bu adı almıştır. Hammâm-ı Ömer ise, Ömer b.

Sa’d b. Ebî Vakkâs’a nispetle bu adı almıştır.454

451 Eyice, XV, 402; Ülgen, V/I, 174; Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 142 452 Belâzurî, 498, İbnü’l-Fakîh, 188; Yâkût el-Hamevî, II, 196 453 Belâzurî, 509 454 Belâzurî, 403

99

3. Fustât Hamamları :

Amr b. el-Âs, Fustât’ı kurarken “Hammâm-ı Fe’r” adı ile bilinen bir hamamın

planını yapmış ve daha sonra bu hamamı yaptırmıştır.455

G. PAZARLAR

İslâm şehirlerinde ticaret ve buna bağlı olarak ticaretin yapıldığı çarşı ve

pazarlar çok önemli bir yere sahiptir. Yılmaz Can’ın belirttiğine göre D. Chevallier,

çarşının tarihî gelişimiyle İslâmiyet’in yayılışı arasında bir paralellik bulunduğuna

işaret ederek, İslâm’ın çarşı organizasyonuna yaratıcı bir güç kattığını ve âdeta onu

yeniden ortaya koyduğunu belirtmektedir. Yılmaz Can’a göre, çarşı ve pazarın İslâm

şehrinde bu derece önemli bir yere sahip olmasının bazı sebepleri vardır. Bu

sebepleri şöylece sıralamak mümkündür.456

Bilindiği gibi, İslâmiyet’ten önce Arap Yarımadası’nda yerleşik hayat süren

Araplar’ın çoğu ticaretle uğraşmaktadır. Özellikle bölgenin en önemli merkezi,

İslâm’ın beşiği Mekke’de ekonomik hayat tamamen ticarete dayanmaktadır.457 İşte

İslâm öncesi dönemde, yerleşik Arap hayatında çok önemli ve hayatî bir yere sahip

bulunan ticârî faaliyetler, bu sahada kazanılmış tecrübe ve bilgilerin bir toplum

mirası olarak gelecek nesillere aktarılması ile, İslâmiyet sonrası dönemde de eski

önemini ve seçkin yerini devam ettirmiştir.458

Buna ilâveten, İslâm’ın doğduğu ve yayıldığı bölge, uluslararası ticârî faaliyet

için müsait bir konuma sahiptir. Doğu ve Batı’yı birbirine bağlayan ticârî yollar,

455 İbn Abdilhakem, 96; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 81 456 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 123-124 457 Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, 112-113, 152-157 458 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 124

100

Müslümanlar’ın hâkimiyeti altındaki topraklardan geçmektedir. Bu durum İslâm

şehirlerinin ticârî faaliyetlerini olumlu yönde etkilemiştir.459

İslâm şehirlerinde ticârî faaliyetlerin büyük bir öneme sahip olmasının bir

başka sebebi de, ticâretin İslâmiyet tarafından övülmesi ve pek çok İslâm büyüğünün

ticaretle uğraşması sebebiyle, bu iş kolunun Müslümanlar nezdinde oldukça cazip ve

itibarlı bir yere sahip olmasıdır.460

Mekke şehri, Hindistan ve Çin’den gelip Yemen üzerinden geçen ticaret yolları

üzerinde bulunmaktadır.461 Kâbe’nin de varlığı bu şehri daha önemli bir hale

getirmekte, bu şehir ibadet maksadı ile gelen hacılarla dolup taşmakta ve böylece çok

canlı bir ticaret ortamı oluşmaktadır. Ayrıca İslâmiyet’ten önce burada “Ukâz

Panayırı” denilen bir pazar kurulmaktadır. 462 Ya’kubî, Arapların ticâret yapmak için

bir araya gelip toplandıkları on adet pazarın bulunduğunu rivâyet etmektedir.463 Bu

pazarlara gelenlerin canları ve malları her türlü saldırı ve tecavüzden emîn

kılınmıştır. Arap Yarımadası’nda kurulan bu pazarlar şunlardır: “Dûmetü’l-Cendel,

el-Muşakkar, Suhâr, eş-Şıhr , Âden (Adn), San’â, Râbiye (Hadramud), Ukâz, Zü’l-

Mecâz.” (Harita 11)464

Câhiliye döneminde kurulmuş olan bu pazarlar, İslâmî dönemde de canlılığını

korumuştur. Bu pazarların canlılığını yitirmesi ile ilk terk edilen pazar, “Ukâz

Panayırı (Pazarı)” olmuş ve bu pazar, Haricîler zamanında (129/747 yılında) artık

kurulmamaya başlanmıştır.465

459 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 124 460 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 124; Ayrıca bkz. İbn Hişâm, I, 250-251; Hasan, I, 100, 265-266 461 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 124 462 Ya’kubî, Târîh, I, 227; Hamidullah, II, 946 463 Ya’kubî, Târîh, I, 226-227 464 Ya’kubî, Târîh, I, 226-227; Hamidullah, II, 944-947 465 Kettânî, II, 379

101

Hz. Peygamber, Medine’ye yerleştiği zaman, burada insanların rahat alış-veriş

yapabilmeleri için pazar yerleri tespit etmiştir. Hz. Peygamber pazar yerlerinin tespiti

hususunda, hem başkalarının tespit ettikleri yerleri incelemeye gitmiş hem de

kendisinin tespit ettiği yerlerde uyulması gereken birtakım kuralları belirtmiştir.466

Hz. Peygamber, “Nebît Pazarına” gittiğinde bu yerin pazar olamayacağını

söylemiş ve daha sonra gittiği bir başka yerin pazar yeri olmaya daha müsait

olduğunu söylemiştir.467 Hz. Peygamber’in yerini tespit ettiği bir diğer pazar yeri ise

Medine çarşısının olduğu yerdir. Burada kurulacak çarşıda satış yapanların, ne sabit

bir şekilde buraya yerleşmelerine izin verilmiş ne de onlardan vergi alınmıştır.468 Bu

uygulama, Hz. Ömer döneminde de tatbîk edilmiştir.469

1. Basra Pazarları :

İlk kurulduğu yıllarda Basra’da, mescidin etrafında bulunan tek bir çarşı

mevcuttur.470 Ayrıca geniş bir meydan olan Mirbed’de, Basra’ya gelen ticaret

kervanlarının yükleme-boşaltma işi yapılmaktadır. Mirbed aynı zamanda, şairlerin,

ediplerin ve Arap dilcilerinin buluştukları bir kültür merkezi ve önemli siyâsî

toplantıların yapıldığı bir toplantı yeridir. Bu özelliği ile Mirbed, Araplar’ın eski

Ukâz Panayırı geleneğini devam ettirdikleri bir yer olarak karşımıza çıkmaktadır.471

Mirbed, Müslümanların Basra’ya geldiklerinde ilk uğradıkları yer olup Basra’nın

batısında yer almaktadır.472 Basra’da ilk yıllardan beri Mirbed, önemli bir ticaret

466 Kettânî, II, 378 467 İbn Mâce, II, 751 (Ticârât 2233) 468 Belâzurî, 19 469 Taberî, IV, 45-46; İbnü’l-Esîr, II, 484 470 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 58 471 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 52-53; Kındermann, H., “Sûk”, İ.A., İstanbul, 1970, XI, 7 472 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 52; Erkoçoğlu, 66

102

merkezi olarak karşımıza çıkmaktadır. Mirbed ve civarında, şehir merkezinde

bulunması sakıncalı olan malların ticareti yapılmaktadır.473

2. Kûfe Pazarları :

“Kunâse” adı ile bilinen Kûfe pazarı, şehir hayatında önemli bir yere sahiptir.

Bu pazar yerinde herhangi bir yapı bulunmadığından herhangi bir kimsenin muayyen

bir yeri bulunmamaktadır. Hz. Ömer’in kurdurduğu bu pazarda, mescidlerde olduğu

gibi ilk gelenler buldukları yere yerleşmekte ve mallarını sattıktan sonra bu yerle

ilişkileri kalmamaktadır.474

3. Fustât Pazarları :

Şehirdeki çarşı ve pazarlar mescidin doğusundan başlayıp Nil Nehri’ne kadar

olan kısımda yer almaktadır.475 Fustât şehrindeki bu çarşı ve pazarlar hakkında, en

azından Hz. Ömer dönemi için, daha fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak

kaynaklarda, daha sonraki dönemlere ait birçok rivâyete, rastlamak mümkündür.476

H. MİSAFİRHANELER

Ticaretin egemen olduğu Arap toplumunda, şehirler arasında yapılan

yolculuklar çeşitli zorlukları beraberinde getirmektedir. Yapılan yolculukların,

hayvanlar vasıtası ile genelde çölde yapıldığı ve iklim koşullarının ağırlığı da

düşünülecek olursa, zorluğu bir kat daha artmaktadır.477

473 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 59 474 Taberî, IV, 45-46; İbnü’l-Esîr, II, 484 475 Ya’kubî, Buldân, 330-331 476 Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, 74 477 Mısırlı, 91

103

Hz. Ömer halifeliği sırasında yolcuların sıkıntılarını gidermek için ilk olarak

“Dâru’d-Dakîk (un evi)”478 veya “Dâru’r-Rakîk”479 yaptırılmıştır. Bu evde, yolda

kalmışlara ve halifeye durumlarını arz etmeye gelen yolculara verilmek üzere un,

hurma, kuru üzüm gibi gıda maddeleri bulunmaktadır.480

Yine Hz. Ömer , Mekke ile Medine arasına yolcuların ihtiyacını karşılayacak

ve kendilerini bir konak yerinden diğerine götürebilecek malzemeleri

koydurtmuştur.481 Ayrıca Hz. Ömer hicretin 17. yılında umre yapmak için Mekke’ye

doğru yola çıkmış ve yolda iken civardaki suların sahipleri ondan Mekke ile Medine

arasındaki sulak yerlerde bina yapmak için izin istemişlerdir. O sıralarda Mekke ile

Medine arasında bina bulunmamaktadır. Hz. Ömer de, yolcuların sularından ve

gölgeliklerinden istifade etmeleri şartı ile bina yapılmasına izin vermiştir.482

Hz. Ömer’in misafirler için yaptığı hizmetlerden birisi de; Kûfe şehrine

gelecek misafirler için Abdülmelik b. Ümeyr’in, Miltat denilen konağını tahsis

etmesidir.483 Yine Kûfe şehrinde mescid ve hükûmet konağının yakınlarına, içinde

yolcuların misafir edileceği bir devlet misafirhanesi de eklenmiştir. Burada kalan

seyyahların ihtiyaçları da Beytülmâl’den karşılanmaktadır.484

478 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128 479 Kettânî, II, 209 480 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 128; Kettânî, II, 209 481 Suyûtî, Târihu’l-Hulefâ, 128; Kettânî, 209-210 482 Taberî, IV, 69; İbnü’l-Esîr, II, 492; İbn Kesîr, VII, 133 483 Belâzurî, 398 484 Şiblî, Hz.Ömer, II, 129

104

SONUÇ

İslâm Devleti’nin kurucusu, şüphesiz ki Hz. Peygamber’dir. Onun Medine’de

kurduğu bu devletin, vefatından sonra ilk halife Hz. Ebûbekir tarafından, temelleri

sağlamlaştırılmaya çalışılmıştır. İki yıl gibi kısa bir süre halifelikte kalan Hz.

Ebûbekir, görev yaptığı süre içerisinde Müslümanları bir arada tutmaya çalışmış,

İrtidât Hareketleri ile uğraşmak zorunda kalmış ve bunda da başırılı olmuştur. Ayrıca

yine Hz. Ebûbekir bu kısa süre içerisinde büyük bir fetih hareketine girişmiştir. Hz.

Ebûbekir’in vefatından sonra ise devletin başına Hz. Ömer geçmiştir. Hz.

Peygamber’den ve Hz. Ebûbekir’den sonra devletin başına geçen Hz. Ömer İslâm

Devleti’nin kurumsallaşması yolunda büyük adımlar atmıştır.

Hz. Ömer’in halifeliği ise on yıl kadar sürmüş ve bu döneme fetihler hareketi

damgasını vurmuştur. Bizans ve Sâsânî İmparatorluklarına karşı büyük zaferler elde

edilmiş; Suriye, Irak, İran, Filistin ve Mısır gibi bölgeler İslâm Devleti sınırlarına

dahil olmuştur. Devletin sınırları genişledikçe nüfus önceki dönemlere göre iki-üç

kat artmış; farklı dil, din ve ırka mensup topluluklar İslâm toplumuna katılmış ve

böylece toplum homojen bir yapı kazanmaya başlamıştır. Devletin (veya toplumun)

büyümesi ve gelişmesi ile ortaya çıkan sosyal ihtiyaçlara sistemin cevap verebilmesi

için yeniden yapılanma, gerekli hale gelmiştir. Bu yeni durumun farkında olan Hz.

Ömer, büyük bir projeye girişmiş ve bu anlamda devletin idârî, mâlî, askerî ve adlî

alanlarda teşkilatlanmasını sağlamıştır.

Devletin yeniden yapılanmasını gerektiren alanlardan biri de îmar ve iskân

(bayındırlık) faaliyetleridir. Bu anlamda yeni bir devlet kurumu oluşturmayan Hz.

Ömer, bu tür ihtiyaçların karşılanması için birçok tedbir almıştır. Bu anlamda Basra,

Kûfe, Fustât gibi yeni yerleşim alanları (şehirler) oluşturulmuş; ülkenin her yerinde

105

yeni mescidler yapılmış veya eskileri yeniden tâdîlât geçirmiş; merkezî bölgelere

yeni devlet binaları (dârü’l-imâreler, beytülmâller, dîvânlar, hapishaneler vb.) inşâ

edilmiş; halkın içme suyu ve zirâî ihtiyaçlarını karşılamak için kanallar açılmış;

ülkenin stratejik noktalarına askerî yapılar kurulmuştur. Bunların dışında birçok

şehirde çarşı ve pazar yerleri oluşturulmuş; hamamlar ve misafirhaneler yapılmıştır.

106

TEZ ÖZETİ

BARIŞ Mustafa Necati, Hz. Ömer Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri,

Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. İrfan AYCAN, s. V+117+20

Bu çalışmada Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde gerçekleştirilen bayındırlık

faaliyetleri konu edilmiştir.

Giriş ve iki bölümden oluşan bu çalışmamızın giriş kısmında araştırmanın

metodu ve kaynaklarından, Hz. Ömer dönemi fetih hareketleri ve İslâm

Devleti’nin sınırlarından bahsedilmiştir. Ayrıca Hz. Ömer’in kurduğu devlet

teşkilatından bahsedilmiştir. Bu bağlamda Hz. Ömer’in kurmuş olduğu idârî, mâlî,

askerî ve adlî teşkilatlara ve yapılarına değinilmiştir

Çalışmamızın ana konusunu oluşturan birinci bölümde, “Hz. Ömer

Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri ve Şehirlerin Kurulması” başlığı altında; o

dönemde yapılan şehirler ve tarihleri konu edilmiştir.

İkinci bölümde ise “Şehirlere Ait İç ve Dış Unsurlar” başlığı altında;

mescidler, dârü’l-imâreler, askerî yapılar, hapishaneler, kanallar, hamamlar,

pazarlar ve misafirhaneler konu edilmiştir. Bahsettiğimiz bu başlıklar da kendi

aralarında alt başlıklara ayrılmıştır.

Ayrıca incelemiş olduğumuz bu konularla ilgili zaman zaman haritalardan,

planlardan ve resimlerden faydalanılmış ve bunlar da çalışmamızın ekler kısmına

ilâve edilmiştir.

107

ABSRACT

BARIŞ Mustafa Necati, The Puplic Works in time of Caliph Omar, Master

Thesis, Adviser: Prof. Dr. İrfan AYCAN, p. V+117+20

In this study, we examined the puplic works carried out by Caliph Omar.

In the introduction of this study which is composed of an introduction and

two parts, we talked about conquest movements and the boundaries of Islamic

State in his era. Besides the state organization constituted by Caliph Omar was

dealt. In this context, we also spoke of a administrative, financial, military, judicial

organizations formed by him.

In the first part which is the main one, we examined, under the title of “The

Puplic Works in time of Caliph Omar and Foundation of Cities”; cities and their

histories that were built in this era.

In the second part, we examined, under the title of “Inner and Outer

Components Architectural of Cities”; mosques, puplic buildings, military

buildings, prisons, boths, waterways, bazaars and guesthouses that were built in

this era. And these were divided into subtitles one by one.

Besides, we used, when necessary, maps, plans and pictures pertainning to

our study and added them to the appendix.

108

BİBLİYOGRAFYA

el-ÂLÎ, Salih Ahmed, Tanzîmâtü’l-İctimâiyye ve’l-İktisâdiyye fi’l-Basra, Bağdat,

1953

APAK, Adem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara, 2001

ATAR, Fahreddin, İslâm Adliye Teşkilatı (Ortaya Çıkışı ve İşleyişi), Ankara, 1979

ATEŞ, Süleyman, Kur’ân-ı Kerim ve Cümle Meali, İstanbul, t.y.

AVCI, Casim, “Kûfe”, D.İ.A., İstanbul, 2002, XXVI, s.339-342

AYCAN, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyân, Ankara, 2001

AYTÖRE, Ayhan, “Türkler’de Su Mimarisi”, Milletlerarası I. Türk Sanatları

Kongresi (Kongreye Sunulan Tebliğler,Ankara 19-24 Ekim 1959),

Ankara, 1962

BÂKIR, Abdülhâlik, “Basra”, D.İ.A., İstanbul, 1992, V, s.108-111

BALTACI, Cahid, “İslâm Medeniyetinde Cami”, M.Ü.İ.F.D., İstanbul, 1985, sy.3,

s.225-241

BARTHOLD, W., M.F. Köprülü (ilâve), İslâm Medeniyeti Tarihi, II. Basım, Ankara,

1963

BECKER, C.H., “Kahire”, İ.A., İstanbul, 1955, VI, s.74-88

el-BEKRÎ, Abdullah b. Abdülaziz el-Endelûsî (487/1094), Mu’cemu Müsta’cem(min

Esmâi’l-Bilâdi ve’l-Mevâdı’), thk. Mustafa es-Sakâ, I-IV, Kahire, 1945

el-BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahya b. Cerîr (279/892), Fütûhu’l-Buldân(Ülkelerin

Fetihleri), çev. Mustafa Fayda, Ankara, 1987

BEYHAKÎ, Ebî Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), es-Sünenü’l-Kebîr, I-

X, Beyrut, 1344-1356

109

BROCKELMANN, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay,

Ankara, 1964

CAN, Yılmaz, İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı, Ankara, 1995

__________, “İlk İslâm Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi Dârü’l-İmara

İkilisi Üzerine Bir Değerlendirme”, O.M.Ü.İ.F.D., Samsun, 1996,

sy.VIII, s.123-134

CANAN, M. Zeki, İslâm Tarihi (Cahiliye Devri-Siyer-i Nebî-Halifeler Devri),

İstanbul, 1977

CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, I-II, Oxford, 1932

ÇAĞATAY, Neşet, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, 4.Baskı, Ankara,

1982

_________, Yüz Soruda İslâm Tarihi, İstanbul, 1972

ÇİL, Halit, Hz. Ömer Dönemi Ordu ve Ordugâhlar (Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi), Ankara, 1999

DANIŞMAN, Zuhûrî, Büyük İslâm Tarihi, I-III, İstanbul, 1968

DARKOT, Besim, “Musul”, İ.A., İstanbul, 1960, VIII, s.738-744

EBÛ YUSUF, Yâkub b. İbrahim b. Habib el-Kûfî (182/798), Kitâbu’l-Harâc, trc.

Muhammed Atâullah, sdş. İsmail Karakaya, İstanbul, 1982

ERASLAN, Sadık, Sosyal ve Politik Sonuçları İtibariyle Hz. Ömer Devri Fetih

Hareketleri (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1997

ERDOĞAN, Mehmet, İslâm Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul, 2000

ERKOÇOĞLU, Fatih, Başlangıçtan Emevîlerin Sonuna Kadar İmar Faaliyetleri

(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1999

EYİCE, Semâvi, “Hamam” (Tarih ve Mimari), D.İ.A., İstanbul, 1997, XV, s.402-430

110

EYMEN, Fuâd Seyyid, “Kahire (Kuruluşu ve Osmanlı Öncesi)”, D.İ.A., İstanbul,

2001, XXIV, s.173-175

el-EZRAKÎ, Ebu’l-Velîd Muhammed (223/837), Kabe ve Mekke Tarihi, trc. Y.

Vehbi Yavuz, İstanbul, 1980

FAYDA, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul, 1989

_________, “Hz. Ömer’in Dîvân Teşkilatı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm

Tarihi, İlmi müşavir ve redaktör. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1986, II,

s. 107-176

_________, “Fey”, D.İ.A., İstanbul, 1995, II, 511-513

FİRUZABADÎ, Ebû Tahir Muhammed b. Yakub b. İbrahim Mecdüddîn, Kâmus

Tercemesi (el-Kâmûsu’l-Muhît), trc. Ahmed Asım, I-IV, İstanbul, 1305

H., T., “Zirâ’ ”, İ.A., İstanbul, 1986, XIII, s.575

HALAÇOĞLU, Yusuf, “Fersah”, D.İ.A., İstanbul, 1995, XII, s.412

HAMİDULLAH, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, I-II, Ankara, 2003

HARTMANN, R., “Basra”, İ.A., İstanbul, 1949, II, s.320-327

HASAN, Hasan İbrahim, İslâm Tarihi(Siyasî-Dînî-Kültürel-Sosyal), trc. Sadreddin

Gümüş, I-VII, İstanbul, 1987

HİTTİ, Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, I-IV, İstanbul,

1980

HİZMETLİ, Sabri, İslâm Tarihi, Ankara, 1999

el-HUDARÎ, Muhammed, “Hulefâ-i Raşidîn Devri”, Doğuştan Günümüze Büyük

İslâm Tarihi, İlmi müşavir ve redaktör. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul,

1986, II, s. 13-106, 177-282

111

İBN ABDİLHAKEM, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah (257/870), Fütûhu

Mısr ve Ahbâruhâ, Leiden, 1920

İBN HAVKAL, Ebi’l-Kâsım en-Nasîbî (367/977), Kitâbu Sûreti’l-Arz, I-II, Leiden,

1938-1939

İBN HİBBÂN, Ebî Hâtim Muhammed b. Ahmed et-Temîmî el-Bustî (354/965), es-

Sîretu’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ, tlk.-tsh. Seyyîd Azîz, Beyrut,

1987

İBN HİŞÂM, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/833), İslâm Tarihi (Sîret-i İbn

Hişâm Tercemesi), trc. Hasan Ege, I-IV, İstanbul, 1985

İBN KAYYIM el-CEVZİYYE, Muhammed (751/1350), et-Turuku’l-Hükmiyye fi’s-

Siyâseti’ş-Şer’iyye, Mısır, 1317

İBN KESÎR, Ebu’l-Fida İsmail (774/1372), Büyük İslâm Tarihi(el-Bidâye ve’n-

Nihâye), çev. Mehmet Keskin, I-XIV, İstanbul, 1994

İBN KUTEYBE, Ebî Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/828), el-

Meârif, thk. Muhammed İsmail Abdullah es-Sâvî, Mısır, 1934

_________, Garîbu’l-Hadîs, thk. Abdullah el-Cubûrî, I-III, Bağdat, 1977

İBN MÂCE, Ebî Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî (275/888), Sünenü İbn

Mâce, thk.-tlk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, I-II, y.y., 1952-1953

İBN MANZÛR, Cemâlüddîn Ebu’l-Fadl, Lisânu’l-Arabi’l-Muhît(Lisânu’l-Arab), I-

III, Beyrut, 1970

İBN SA’D, Muhammed (230/844), Tabakâtü’l-Kebîr, thk. Eugen Wittwoch, I-IX,

Leiden, 1917-1940

112

İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed (630/1232), İslâm

Tarihi(el-Kâmil fi’t-Târîh tercümesi), çev. M.Beşir Eryarsoy, I-XII,

İstanbul, 1985

İBNÜ’L-FAKÎH, Ebî Bekr Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî (290/903), Kitâbu’l-

Buldân, thk. M.J. de Goeje, Leiden, 1885

el-KALKAŞANDÎ, Ahmed b. Abdullah (820/1417), Meâsiru’l-İnâfe fî Meâlimi’l-

Hilâfe, I-III, Beyrut, t.y.

KARAMAN, Hayreddin, İslâm Hukunda İctihad, Ankara, 1985

el-KÂSÂNÎ, Alâüddîn Ebî Bekr b. Mes’ûd (587/1191), Kitâbu Bedâi’s-Sanâi’ fî

Tertîbi’ş-Şerâi’, I-VII, Mısır, 1910

KAYAOĞLU, İsmet, İslâm Kurumları Tarihi, Ankara, 1985

el-KETTÂNÎ, Muhammed Abdülhay, Hz. Peygamberin Yönetimi (et-Terâtibu’l-

İdârîyye), çev. Ahmet Özel, I-III, İstanbul, 1990-1993

KINDERMANN, H., “Sûk”, İ.A., İstanbul, 1970, XI, 5-8

el-KUREŞÎ, Gâlip b. Abdu’l-Kâfî, Evveliyâtu’l-Fâruk fi’l-İdâreti ve’l-Kadâi, I-II,

Beyrut, 1990

LEWİS, Bernard, Tarihte Araplar, çev. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1979

el-MAKDİSÎ, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed (388/988), Ahsenü’t-Tekâsîm fî

Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Leiden, 1906

el-MAKRİZÎ, Takiyuddîn Ahmad b Ali b. Abdülkadir b. Muhammed (845/1444),

Kitâbu Hıtati’l-Makriziyye, I-IV, Mısır, 1324

MANTRAN, Robert, İslâmın Yayılış Tarihi (VII-XI Yüzyıllar), çev. İsmet Kayaoğlu,

Ankara, 1981

MARÇAİS, Georges, “Ribât”, İ.A., İstanbul, 1960, IX, s.734-737

113

el-MAVERDÎ, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb (450/1058), el-Ahkâmu’s-

Sultâniyye, 1298, Mısır

el-MES’ÛDÎ, Ebi’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali (346/956), Mürûcu’z-Zeheb(ve

Meâdinu’l-Cevher), thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, I-IV,

Mısır, 1965

__________, et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Kahire, 1938

MISIRLI, Murat, Hz. Ömer Döneminde Maliye Teşkilatı (Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi), Ankara, 2001

MİQUEL, Andre, İslâm ve Medeniyeti (Doğuştan Günümüze), çev. Ahmet Fidan,

Hasan Menteş, I-II, Ankara, 1991

MÜSLİM, Ebi’l-Huseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîysâbûrî (261/875), Sahih-i

Müslim ve Tercemesi, çev. Mehmed Sofuoğlu, I-VIII, İstanbul, 1970

en-NESEÎ, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Bahrb. Sinân b. Dinâ

(303/915), Sünenü’n-Neseî, şrh. Celâleddîn es-Suyûtî, hşy. es-Sindî, trc.

Heyet, I-VIII, İstanbul, 1981

ÖNKAL, Ahmet, Rasûlüllâh’ın İslâm’a Davet Metodu, 4. Baskı, Konya, 1987

PEDERSEN, Jons, “Mescid”, İ.A., İstanbul, 1960, VIII, s.1-118

es-SEMHÛDÎ, Ebu’l-Hâsen Abdullah (1011/1603), Kitâbu vefâi’l-Vefâ bi Ahbâri

Dâri’l-Mustafâ, I-II, Mısır, 1326

es-SERAHSÎ, Şemsüddîn, Kitâbu’l-Mebsût, I-XXX, Beyrut, 1980

SÖYLEMEZ, M.Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara, 2001

SÖYLEMEZOĞLU, H.H.K., İslâm Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul,

1955

114

es-SUYÛTÎ, Celâlüddîn eş-Şâfiî (911/1505), Hüsnü’l-Muhâdara fî Ahbâri Mısr ve’l-

Kâhire, Mısır, 1299

_________, Târîhu’l-Hulefâ, Beyrut, 1974

ŞEMSEDDİN SÂMİ, Kâmûsu’l-A’lâm, I-VI, İstanbul, 1889

ŞİBLÎ, Mevlânâ Nûmânî, Asr-ı Saadet (İslâm Tarihi), trc. Ömer Rıza Doğrul, I-V,

İstanbul, 1974

_________, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, çev. Talip Yaşar Alp, I-II,

İstanbul, 1980

et-TABERÎ, Ebî Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’t-Taberî, thk.

Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, I-XI, Kahire, 1977-1988

et-TEMMÂVÎ, Süleyman Muhammed, Hz. Ömer ve Modern Sistemler, trc.

Muhammed Vesim Taylan, İstanbul, 1993

Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, haz. Komisyon, I-II, Cidde, 1992

et-TİRMİZÎ, Ebî Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (279/892), Sünen-i Tirmizî

Tercemesi, trc. Osman Zeki Mollamehmetoğlu, I-VI, İstanbul, 1975

ÜLGEN, Ali Salim, “Hamam”, İ.A., İstanbul, 1950, V/I

ÜLKEN, Hilmi Ziya, İslâm Sanatı, İstanbul, 1948

VAGLİERİ, Laura Veccia, “Raşid Halifeler ve Emevî Halifeleri” (çev. İlhan

Kutluer), İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti (The Cambridge History of

Islam), haz. Komisyon, çev. Komisyon, I-IV, 2. Baskı, İstanbul, 1997, I,

s. 71-114

VEKÎ’, Muhammed b. Halef b. Hayyân (306/918), Ahbâru’l-Kudât, I-III, Beyrut, t.y.

WELLHAUSEN, Julius, İslâmın En Eski Tarihine Giriş, çev. Fikret Işıltan, Ankara,

1960

115

el-YA’KUBÎ, Ahmed b. Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb (294/897), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-III,

Necef, 1358

__________, Kitâbu’l-Buldân, Leiden, 1891

YÂKÛT el-HAMEVÎ, Şihâbuddîn Yâkût b. Abdullah (626/1226), Kitâbu

Mu’cemu’l-Buldân, I-VIII, Mısır, 1906

YILMAZ, Metin, “İslâm Tarihinin İlk Üç Asrında Hapishanelere Ve Mahkumların

Durumlarına İnsan Hakları Bağlamında Genel Bir Bakış”, O.M.Ü.İ.F.D.,

Samsun, 2001, sy.XII-XIII, s.539-581

ez-ZERKEŞÎ, Muhammed b. Abdullah (794/1391), İ’lâmu’s-Sâcid bi Ahkâmi’l-

Mesâcid, thk. Ebu’l-Vefa Mustafa el-Merâğî, Kahire, 1982

ZETTERSTEEN, K.V., “Kûfe”, İ.A., İstanbul, 1955, VI, s.964-967

ZEYDAN, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, I-V, İstanbul, 1966

116

EKLER

A. HARİTALAR

Harita 1- Hz. Ömer Döneminde Fetih Hareketleri (İslâm Tarihi Kültür ve

Medeniyeti, I, 73)

Harita 2- Suriye Bölgesi’ndeki Fetihler (Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel

İslâm Tarihi, I, 227)

Harita 3- Mısır Bölgesi’ndeki Fetihler (Philip K. Hitti, I, 245)

Harita 4- I./VII. Asırda Basra (Yılmaz Can, İslâm Şehirlerinin Fizikî

Yapısı,201)

Harita 5- I.-II./VII.-VIII Asırlarda Basra (Yılmaz Can, 203-204)

Harita 6- I.-III./VII.-IX. Asırlarda Kûfe (Yılmaz Can, 205)

Harita 7- İlk yıllarda Fustât (Yılmaz Can, 207)

Harita 8- İlk yıllarda Fustât (Yılmaz Can, 208)

Harita 9- Fustât’ta yol şebekesi (Yılmaz Can, 209)

Harita 10- Fustât’ta yol şebekesinden bir detay (Yılmaz Can, 210)

Harita 11- İslâmiyet’ten önce Arabistan’da kurulan müdevver ticaret fuarları

(Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 948)

B. PLANLAR

Plan 1- Tarih içerisinde Mescid-i Harâm’ın (Kâbe’nin) geçirdiği genişletme

faaliyetleri (Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 25)

Plan 2- Tarih içerisinde Mescid-i Harâm’ın (Kâbe’nin) geçirdiği genişletme

faaliyetleri (Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 24)

Plan 3- Tarih içerisinde Mescid-i Harâm’ın (Kâbe’nin) geçirdiği genişletme

faaliyetleri (Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, II, 40-41)

117

Plan 4- Mescid-i Nebevî (Muhammed Hamdullah, II, 1056)

Plan 5- Hz. Peygamber hayatta iken Mescid-i Nebevî (Kıble Beytü’l-Makdis)

(Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 40)

Plan 6- Hz. Peygamber hayatta iken Mescid-i Nebevî (Kıble Kâbe) (Tevsîatü

ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 41)

Plan 7- Hz. Peygamber hayatta iken Mescid-i Nebevî’ye yaptırdığı ilâve

(Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 41)

Plan 8- Hz. Ömer’in Mecid-i Nebevî’ye yaptırdığı ilâve (Tevsîatü ve

İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 42)

Plan 9- Abbâsî Halîfesi Mehdî zamanında Mescid-i Nebevî’ye yapılan onarım

ve ilâveler (Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 48)

Plan 10- Tarih içerisinde Mescid-i Nebevî’nin geçirdiği genişletme faaliyetleri

(Tevsîatü ve İmâratü’l-Harameyni’ş-Şerifeyn, I, 49)

Plan 11- Kûfe Mescidi (H.H.K. Söylemezoğlu, İslâm Dini İlk Camiler ve

Osmanlı Camileri, 34)

Plan 12- Fustât Amr Mescidi (Hilmi Ziya Ülken, İslâm Sanatı, 38)

Plan 13- İlk yıllarda Kûfe Mescidi ve Dârü’l-İmâre’si (Yılmaz Can, İlk İslâm

Şehirlerinin İki Önemli Unsuru Cuma Mescidi Dârü’l-İmara İkilisi Üzerine Bir

Değerlendirme, 123-135)

C. RESİMLER

Resim 1- Mescid-i Nebevî’nin bir restitüsyon denemesi (Muhammed

Hamidullah, II, 1057)