I:\Диск E\Тарих муражайы жане Ш

$Page 1: I:\Диск E\Тарих муражайы жане Ш$
2

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІСЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ШӘКӘРІМТАНУ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҒЫ

Шәкәрім. Ғылыми-танымдық журнал.

МАЗМҰНЫ

.

Әмірбеков Шәріпбек. Құттықтау сөз.......................................................................................................3

АБАЙТАНУ

Kibar Zafer. Abay ve turk edebiyati: Abay eserlerinin turkceye cevrilmesi....................................................4Миннегулов Хатип. Абай и татарская литература................................................................................9Мырзахметов Мекемтас. Абайтанудағы ұлы өзгеріс.......................................................................15Мағауин Мұхтар. Абайдың белгісіз әңгімесі......................................................................................25Жұртбай Тұрсын. “Кемшілігі әр жерден көрініп тұр-ау…” (Абай өлеңдерінің текстологиясытуралы)...................................................................................................................................................34Еспенбетов Арап. Ұлы ақын кітапханасы хақында..........................................................................45Ердембеков Бауыржан. Абай өлеңдерінің шығу тарихы...................................................................49Кенжетаев Досай. Абай мұрасы – қазақ діни танымының айнасы................................................53Құрманбай Гүлтас. Абай әлемін танудың кешенді бағдарламасы...................................................59Ергөбек Құлбек. Абайтанудағы бір дүниетаным төңкерісі.......................................................................64Бахадырова Сарыгүл. «Түзетпек едім заманды».......................................................................................69Әубәкір Жандос. Абайтану және ақын мұражайы.....................................................................................72Машакова Айнур. Рецепция творчества Абая в дальнем зарубежье........................................................78Калимова Жібек. Антонимия құбылысы және оның Абай шығармаларындағы көрінісі......................85Кожагулов Сайлау. Первые текстологические изыскания по стихам Абая.....................................89Ақтанова Айман. Абай өлеңдеріндегі қазақ дүниетанымы мен рухани ұстаным............................95Akzhigitova Elmira. The genius of the kazakh poet Abai...........................................................................98

4

АБАЙТАНУ2015 №3 (28)

ӘОЖ 821.512.122:821.512.161Z.KIBAR, Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Danışmani Kazakistan Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği, Ankara şehiri, Turkiye Cumhuriyeti

ABAY VE TURK EDEBIYATI: ABAY ESERLERININ TURKCEYE CEVRILMESI

Key words: Abay, Kazak-Turk dili, Ahmet Yesevi, Turk edebiyatıi.

Saygıdeğer bilim adamları, değerli gençler, Türkiye’nin edebiyat ve tarih öğretmenliği yapmış büyük şairlerinden Yahya

Kemal (1884–1958), Türkçe ve edebiyat öğretmenliği yapan büyük araştırmacı Fuad Koprulu’ye (1890–1966) “Şu Ahmet Yesevi kim, bir araştırın, göreceksiniz, bizim milliyetimizi asıl onda bulacaksınız” demiştir.

Fuat Köprülü araştırmasını yapmış ve 1918 yılında “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” adlı monografiyi yayınlamıştır. Bu eserinde, Ahmet Yesevi’ye ve onun takipçilerine önemli bir yer vermiştir. Ama Yesevi’nin yolundan giden en büyük şairlerden biri olan Abay hakkında bilgi vermemiştir.

Çağdaş Kazak halkının milliyetini şekillendiren en büyük tarihi isimlerden biri olan Abay’a değinmeden önce “milliyet” kavramı üzerinde kısaca durmak isterim.

Milliyet, millete ait olan kültür varlıklarının bütününden oluşur. Kültür varlıklarının en onemlileri ise dil, din, orf ve adetlerdir.

Bizim milliyetimizi, yani kültürel varlıklarımızın en önemlileri olan milli dilimizi ve dinimizi kendisinde bulacağımız büyük şahsiyetlerden biri olan Abay’ın;

- Dili, Kıpçak Türklerinin en büyük kolu olan Kazak Türkleri tarafından 19’uncu yüzyılda edebî dil olarak yüksek bir düzeye çıkarılan Kazak dilidir. Abay bu dili Arapça, Farsça, Rusça ve eski Türkçeden aldığı kelimelerle daha da zenginleştirmiştir.

- Dini ise Kur’an-ı Kerim ayetleriyle ve Hazreti Muhammed’in sozleriyle açıkladığı doğru Müslümanlık anlayışıdır.

Neden böyle ifade ettiğimi kısaca açıklamak isterim. İslam dini, 8’inci yüzyıldan başlayarak Türk kavimleri arasında yayılmaya

başladı. İslam dininin yayıcısı durumundaki Arap ve Fars kavimlerinin kendi milli kültür varlıkları olan dilleri ile örf ve adetleri de İslam dininin parçasıymış gibi Türk kavimleri tarafından benimsendi.

6

2015 №3 (28)

Bizim bilgi dağarcığımıza binlerce merkezden yönelen doğru veya hileli bilgileri sağlıklı bir şekilde değerlendirebilmek ve ulusumuzu daha da yuceltecek hakikatlere ulaşabilmek çok önemlidir.

Büyük düşünürlerimizden Peyami Safa’nın dediği gibi “öncelikle kendi klasik yazarlarımızı okumamız gerek” diye düşündüm. Abay’ın eserlerini okumak istedim. Anlamak icin cevirmeye başladım. Bizim büyük klasiklerimizden biri de, elbette hiç kimsenin şüphesi yok: Abay’dır.

Abay’ın edebi mirası, ilk kez, 2002 yılının Mart ayında, Murat Muhtarulı Avezov’un Ankara’da yapacağı bir konuşma için hazırladığı metnin Türkçe yazımını kontrol ederken dikkatimi cekti. Abay “Sen de bir kerpiçsin dünyada, Gediğini bul da, git yerleş oraya” diyordu.

Bu veciz sözden aldığım esinle, aşağıdaki şiiri yazmıştım. Abay’ın Sesi Sesi yankılanıyor tarihin derinliklerinde, Bak ne diyor, Abay Kunanbay milletime; “Sen de bir kerpicsin, bu dunyada, Gediğini bul da, git yerleş oraya.” Çağ kapandı, çağ açılıyor, Fikrimde muammalar çırpınıyor, Hangi yol hakikate gidiyor(?), Hangi hakikat milletimi yuceltiyor? Aklımız, kanatlı bir kerpiç gibi esrimekte, Aydınların her biri, başka bir yöne çekmekte, Gediğim nerede, Şanzelize yollarında bir taş mı, Yoksa, altın renkli bir kaya mıyım, Han Tengri’de? Bu şiiri Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nın o dönemdeki

Turkiye Temsilcisi olan dostum Bolat Kojanulı Atıbay beyefendiye de okudum. Bolat beyin Kara Sözler adlı kitabı bana hediye ettiği 2006 yılından beri eser üzerinde çeviri işiyle uğrasıyor idim. Hiç kolay olmadı. Adeta bulmaca çözmek gibi yorucu ve ilgi çekici bir çalışma oldu.

Çeviri çalışmalarımda, kendisi de Abay’ın hemşerisi olan – Semey şehrinin Abıralı ilçesi Kaynar köyünde dünyaya gelen - merhum kayın atam Ahmedi Iskakulı Iskakov (21.11.1910-15.12.1996) yönetiminde 1970’li yıllarda hazırlanan ve yayınlanan bağımsız Türkiye Cumhuriyeti dâhil olmak üzere, diğer Türk devletlerinde eşi görülmeyen 10 ciltlik “Kazak Dili Açıklamalı Sözlüğü”nden ve Türk Dil Kurumu’nun “Büyük Türkçe Sözlük”ünden faydalandım. Bunun yanı sıra Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak-Turk Universitesi Rektor Yardımcısı olarak görev yaptığım 2002–2003 yıllarında hazırlanması için

АБАЙТАНУ

8

- 1 tanesi 1995 yılında yayınlanan posta pulu ve - 31 tanesi muhtelif makalelerden oluşmaktadır. Bunların açıklayıcı listeleri aşağıya çıkarıldı. “Abay ve Dünya Uygarlığı” Konulu Uluslararası Uygulamalı Konferansı

düzenleyen ve destekleyen Semey Şehri Valisi Sayın Aybek Mutalaphanulı Karimov’a, Semey Şehrinin Şakarim Adındaki Devlet Üniversitesinin Rektörü Sayın Şaripbek Ağabayulı Amirbekov’a ve Düzenleme Komitesi’ne ölmez ve sönmez edebi eserler bırakan merhum Abay Kunanbayev’in yaşadığı bölgede eğitim veren bu güzel üniversitede Siz değerli bilim adamlarına ve gençlere hitap etme fırsatı verdiği için teşekkürlerimi sunarım.

Ahmet Yesevi’nin hikmetleri ile Abay Kunanbayev’ın nasihatleri ve şiirleri yolumuzu aydınlatsın, Kazak-Türk dili sonsuza kadar yaşasın.

Резюме

Мақалада Абай шығармашылығы мен түрік әдебиетінің байланысы қарастырылған.

Резюме

В статье рассказывается о тесной взамосвязи творчества Абая и турецкой литературы.

2015 №3 (28)АБАЙТАНУ

10

2015 №3 (28)

литературы. Но пока эти вопросы оставляемвне рамок этого доклада. Рассмотрим лишьотдельные аспекты выбранной темы.

На наш взгляд, освещение вопроса «Абайи татарская литература» целесообразнорассматривать в контексте казахско-татарскихвзаимосвязей. Следует отметить, что этапроблема в определенной степени освещена ввысказываниях, трудах известных писателей,ученых, таких как Чокан Валиханов (1835-1865), Сабит Муканов (1900-1973), СайфиКудаш (1894-1993), Тимергали Нуртазин (1907-1977), Резеда Ганиева (1932 г. рожд.), ЛиронХамидуллин (1932 г. рожд.), Хатип Миннегулов[2], Кулбек Ергобек (1952 г. рожд.) и другие.Имеются интересные факты и сведения оказахско-татарских литературных взаимосвязях,а также об Абае в монографии Беркута Искакова[3].

Как известно, казахи и татары –родственные по происхождению, языкународы. Их связывают многовековыеэкономические, культурные, религиозныевзаимоотношения, проживание в одних и техже государствах, смешанные браки, духовнаяориентация на Мусульманский Восток.Значительная часть татар уже издавна живетна земле Казахстана. Особенно их много былов Петропавловске (Кызылъяре),Семипалатинске, Уральске (Яике). Ониоткрывали школы, распространяли книгитатарских авторов, а также казанские печатныеиздания. В частности, «в 1863 году вСемипалатинске действовали 9 частныхтатарских школ почти с 500 учащимися» [4,9].В них, наряду с татарами, обучались дети казахи других тюркских народов. Многие казахскиедеятели литературы и культуры получалиобразование в татарских учебных заведенияхКазани («Мухаммадия»…), Уфы («Галия»…),Оренбурга («Хусаиния»…), Троицка, Яика…Жизнь и образы казах отображены в десяткахсочинений татарских писателей (Г. Ибрагимов,А. Тагиров, Ш. Усманов, И. Салахов…).

Выходец из нынешней Восточно-Казахстанской области Абай с детства общалсяс татарами, хорошо знал их жизнь, менталитет.В своих «Словах назидания» («Карасөздер») он

пишет о татарах-ногаях таким образом: «…онии солдатчину переносят, и бедностьвыдерживают, и горе терпят, и веру почитают.Умеют трудиться в поте лица, знают, как нажитьбогатство и как жить в роскоши» [5:12, 17-18].Абай вначале учился у аульного муллы –татарина Габитхана, затем – в татарскоммедресе Ахмета Ризы в Семипалатинске. Вгоды учебы он познакомился с сочинениямивосточных классиков, русских писателей, атакже трудами Шигабуддина Марджани (1818-1839), Каюма Насыйри (1825-1902), ХусаинаФейзханова (1828-1866) и некоторых другихтатарских просветителей.

Сочинения Абая изобилуют картинами,деталями, образами, присущими быту, природе,менталитету, образному мышлению казах. В тоже время в его произведениях частовстречаются типологически сходные,генетически близкие явления, образы статарской литературой. Как и многие татарскиеавторы, Абай глубоко почитает ислам,мусульманские духовные ценности, используеттрадиционные сюжеты, образы (Искендер,Масгуд…), призывает к просвещению,нравственности, путем антитезы резкокритикует отрицательные качества и поступкилюдей. Его поэзия, как у Акмуллы (1831-1895),Кандалый (1797-1860), Гумар Мухаммад улы(первая половина ХIХ в.), близка к реальнойдействительности. Но язык у Абая болеедоступен широкой публике, в нем относительномало арабо-персидских слов. В стиле поэтадоминируют импровизаторское, ораторскоеначала.

Стихи и песни Абая в той или инойстепени были издавна известны и татарам, впервую очередь, казахстанским; так какзначительная часть из них (особенно всмешанных семьях) знала и знает казахскийязык, читает казахские тексты. Например,художник Баки Урманче (1897-1990),композитор Латиф Хамиди (1906-1993),писатели Кави Наджми (1901-1957) и СарварАдгамова, поэт Махмуд Хусаин (1923-1993) имногие другие татарские деятели литературы иискусства хорошо знали казахский язык, егобогатую культуру. Уроженец Семипалатинска –

АБАЙТАНУ

12


неоднократно подчеркивал самобытностьказахского народа, его культуры, высокооценивал Абая, говорил о популярности этогопоэта [10,230, 431...]. Высказывания о великомказахском поэте, о его месте и роли в духовнойжизни народов имеются и в наследиинекоторых других татарских авторов.

До второй трети ХХ века интеллигенциямусульманских тюркских народов читалалитературу друг друга, в основном, на языкеоригинала. Но после отмены общей арабскойграфики, сближением письменного языка сразговорным, создается потребность переводас одного тюркского языка на другой. На этойволне появляются переводы стихотворенийАбая на татарский язык. В связи со 100-летиемсо дня рождения Абая издается сборникизбранных стихотворений поэта [11]. В немпомещены 40 стихотворений и две поэмы Абая(«Масгуд», «Искендер»). Сборник подготовлентатарским поэтом Махмудом Максудом (1900-1962). В предисловии к книге он называет Абая«великим сыном казахского народа»,«пламенным просветителем», борцом засвободу, за счастье; отмечает, что Абай общалсяс политическими русскими ссыльными,хорошо знал сочинения Ш. Марджани, К.Насыйри, высказывает также отдельные мыслиоб идейно-художественных особенностяхпроизведений поэта.

В 1981 году вышел наиболее полныйсборник сочинений Абая на татарском языке[12], в котором помещены 134 стихотворения,2 поэмы и «Совет назидания» («Хикмәтле сүз»).Переводы Абая с русского языка почти невключены в татарское издание. Прозаическаячасть переведена составителем сборника Л.Хамидуллиным. Стихотворения переведены Н.Арслановым (69), А. Исхаком (15), М.Шабаевым (15), М. Хусаином (5) и др. Двепоэмы и 16 стихотворений взяты из сборника,подготовленного М. Максудом в 40-е годы. Всепереводчики – талантливые, опытные поэты.При трансплантации текстов они имели делос оригиналом. Нури Арслан (1912-1991).Махмуд Хусаин – оба выходцы изПетропавловска (Кызылъяра), там учились.Хорошо знали казахский язык, литературу и

культуру. Помещенные в сборнике «Абай»татарские тексты я выборочно сопоставлял соригиналом. Переводчики стремились передатьне только смысл и содержание оригинала, но ипоэтическое богатство казахского текста.Стихотворения на татарском языке звучат не какперевод, а как полнокровные поэтическиепроизведения.

Для иллюстрации приведу лишь одностихотворение [«Кактаган ак күмiстей кеңмаңдайлы...» – 8, 1 том: 22: «Белый лоб –серебро, чей тонок чекан...» – 3,40] в переводеН. Арслана на татарский язык:

Ак көмештәй коеп куйган киң маңгае,Кара күзләрнең йолдыздай, нурланганы,Кара кашлар кыйгач кына сызып куйган,Хәтерләтә яңа туып килгән айны.Маңгаеннан туры төшкән нәфис борын,Аксыл чырай, ал-кызыл битләр алмалы.Иренен ачса – тезеп куйган ак тешләре,Күрү белән җанда дәртнең кайнаулары!Сөйләр сүзе әдәпле дә, мәгънәле дә,Көлүендә – сандугачның сайраулары.Түп-түгәрәк ак ефәктәй ап-ак муен,Йомшак ияк асты – ала күз яуларын.Калак сөякләре – канат, иңнәре төз,Күкрәгендә пар алманың уйнаулары.Буе-сыны озын түгел, кыска түгел,Нечкә биле тал-чыбыктай сыгылмалы.Беләкләре яшь баланың тәнедәй саф,Бармаклары нәзек, төрле эшкә җайлы.Таралып, дулкынланып иңгә төшкәнКара чәче хәтерләтә ефәк талны [12,19].

О совершенстве переводов говорит иавтор предисловия к сборнику, классиктатарской поэзии и Сибгат Хаким. «Вбольшинстве переводах, – пишет он, –сохранены абаевский дух, манера егопоэтического мышления» [12,6]. Кроме того,автор предисловия подчеркивает масштабностьАбая, об успешном продолжении его традицийв казахской литературе.

Имеются также отдельные переводы Абаяв газетах и журналах, в различных сборниках. Внаучной библиотеке Казанского университетамного различных изданий Абая на казахском,

14


Резюме

Мақалада автор қазақ және татар әдебиетінің байланысына тоқтала отырып, Абайшығармаларының өміршеңдігіне, татар тіліне аударылу тарихын қарастырады.

Resume

In the article the author considers the relationship of the Kazakh and Tatar literatures, and stopson the relevance and vitality of Abay's works and translated them into Tatar.

16


танытудың басында қазақ философтарыныңайғайшы болып тұрғаны да рас. Абай туралыкөркемөнер жанрында жазылғаншығармалардың бәрі де социалистік реализмталабы шеңберінен шығандап кете алмағаны,өйткені оған таптық дүниетаным қалқан етіпқойылғаны белгілі.

Қазақ әдебиетінің ұлы классигі Абайдүниетанымын қазақ философтарыматериалист, атеист деген байламды ұстаныпкелді.

Абайды танып білудегі басты кедергі оныңдүниетанымының барлық салаларын, яғни,философиялық, этикалық, эстетикалық, саяси-әлеуметтік салаларын анықтауға келіп тіреледі.Осы салалардың бәрін де қазіргі философтарматериалистік модель тұрғысынан қарастырыпкеледі. Осы әрекет, әсіресе, Абайдың 150жылдық мерекесінде Қазақстанфилосрфтарының ұжымдық еңбегі «Абайдүниетанымы мен философиясы» деп аталатынарнайы ғылыми зерттеулерінде өз көрінісінтапты. Бірақ фиософтарлың бәрі де Абайдыңжетінші қарасөзіндегі «Дүниенің көрінген һәмкөрінбеген сырын түгелдеп, ең болмасаденелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды.Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай,хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағалахайуанның жанынан адамның жанын іріжаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқан/Абай.2-том, Алматы, 1995, 165-бет/, деген даналықсөзіне назар салмай келеді. Абай дүниетанамынтанып білуде Абай айтқан бұл ой пікірдің мәнмағнасы, болмысы, тіпті, бөлекше өркештеніпдараланып тұр. Абай бұл пікірін ХІХ ғасырдыңсоңында айтуымен де ерекшеленіп тұр емес пе?

Абай «дүниенің көрінген сыры» деп біздіқоршаған материалдық әлемді айтса, «дүниеніңкөрнбеген сыры» деп біздің құпия сырға толырухани әлемімізді меңзеп отыр. Бұл іспеттестерең пікірді Ясауидің «Девони хикметінен де»ұшыратамыз:

Ілім екеу-дүр: тән мен жанға басшы турар,Жан ғалымы хазретіне жақын турар.Тән ғалымы залымдарға ұқсар ерміш /

Ясауи «Девони хикмет», Түркістан, 1993, 74-бет»/ деп ой толғауында «дүниенің көрінбегенсыры» мен жан ғалымы айналысады деп кесіп

айтатыны бар. Жан ғалымы көрінбейтін руханиәлем сырымен айналысса, тән ғалымы«дүниенің көрінген сырымен» бір жақтыайналысып, нәпсілік жолға ұрынып, дүниеқор,дүниеқоңыз болып қалатынына назараударатынын ашық аңғартады.

Абай айтқан дүниенің көрінген сырынашумен айналысатындар тән ғалымы /технократ ғалымдар/ болып шыға келеді де,дүниенің көрінбейтін сырын ашуғаұмтылғандар жан ғалымы болып шығады.Соның бірі хаким Абайдың өзі болғандықтан,Абай жан ғалымының ең көрнекті өкілі болыпшығады емес пе? Өйткені Абай 1898 жылыжазылған 38 қарасөзінде жантану ілімі ойтанымдары біздің заманымыздағы кванттыфизиктерден бір ғасырдан астам уақыт бұрын«дүниенің көрінбеген сырына» айрықша мәнберуі арқылы жантану ілімімен айналысып,пәлсапалық лирикаларын жазуы ойшылақынның кемеңгерлік тұлғасын көрсетеді.

1501-1510 жылдар арасында Фирдоусидің«Шаһнама» дастанын қыпшақ тіліне толықаударған мамлюк қыпшақ ақыны Шәріп Әмеди:

Хақты тану жолын іздегендер,Бұл әлемде барша аң таң қалғандар,

деп аса жоғары бағалап ой толғауы кездейсоқболмаса керек -ті.

Абай «дүниенің көрінген сыры» мен«дүниенің көрінбеген сырын» бірлікте қатаралып танып білуді меңзейді.

Абай айтқан бұл даналық ойлардыңдүниені танып білуде мән-мағынасы аса тереңпәлсапалық ой танымдар «дүниенің көрінгенһәм көрінбеген сырын» европалықтар ХҮІғасырда-ақ танып білген. Бірақ олар дүниеніңкөрінген сырын ашып тануға, заттық игіліктімолайтуға, баюға шешуші мән беруі себепті,материалистік, атеистік дүниетанымғабіржолата бағыт алды. Испан ғалымы РенаДекарт болмыс пен сананы бөліп қарауғаерекше мән бере қарағандықтан «Арнайықұрылғылармен өлшеуге болатын нәрселердіғана зерттейік, ғылым деп осыны ғана айтайық.Ал, сана деген көзге көрінбейді, приборменөлшенбейді. Бар екенін білеміз. Бірақ көзгекөрінбейтін нәрсені зерттеп қайтеміз», – деп,адамзаттың рухани әлемін танып білуден теріс

18


басын қосып, ғылыми теориялық семинарұйымдастырып, пікірлер ағысын айқындап,жаңа ғылыми танымға негізделген ортақ бағытбағдарымызды нақтылы түрде айқындап,бекітіп алуымыз аса қажет болып тұр. Осытұрғыдан келіп абайтанудың болашақта алғақойылар міндеттері туралы өз пікірімізді орағасалудың және басқалар тарапынан қосымшатолтырулар болар деген үміттеміз.

Ендігі мақсат зерттеліп жазылған көптегенғылыми еңбектердің идеялық ықпалынаноқырман санасын арылту үшін жаңадүниетаным тұрғысынан ақын мұрасынжаңаша бағыттағы насихатты күшейту уақытталабына айналғанын білу қажеттілігі туындапотыр.

Абайдың «Алла деген сөз жеңіл» өлеңінфилософтардың біреуі де шындап білугеұмтылған емес. Себебі олар бұл өлеңнің идеялықмазмұны дінге байланысты деп қарады. Өйткенідіни ой пікірді атеистер терістеп жоққашығаратын. Осы өлеңдегі «Ақыл мен хауасбарлығын, білмей дүр, жүрек сезе дүр» дегенөлең жолын академик С.Мұқанов алғаш ретөзінше талдап көрді. Бірақ «ақыл» сөзі мен «хауас»сөзін екі бөлек ұғым деп қарады. Себебі Абайөлеңдер жинағында осы тұрған қалпындабасылып келеді. Сондықтан С. Мұқанов екі сөздіекі бөлек ұғым деп мәтінге сеніп қалып,мағынасынан адасты.

Аспирантурада оқып жүрген кезімде менде Сәкеңе ілесіп біраз жыл жете түсіне алмайадасқаным бар. Келе өлең тексіне күдіктенебастадым. Екі сөзге қарап/ақыл, хауас/мағыналық жағынан талдағанда логикалықұғым талабына үйлесе бермейді екен. Осыданкейін бұрынғы өлең тексін өзгертіп:

Ақылмен хауас барлығынБілмейдүр, жүрек сезедүр,

деген қалыпқа салып қарадым, яғни екі сөзарасындағы «мен» деген жалғаулықты «ақыл»сөзіне қосып, «ақылмен» деп жазып едім, түпмағынасы кенеттен ашыла кетіп, қуанышқабөленгенім бар. Сонымен бұл өлең жолыныңмағынасы түп иені /хауасты/ ақылмен таниалмайсың, оны жүрекпен сезесің болып шығадыекен.

Абай қолданысындағы хауас сөзінің үш

түрлі мағынасы бар: Біріншісі, хауас арапшатүйсік, сезім. Екіншісі, сыртқы бес сезіммағынасында. Үшіншісі, хауас сәлим, яғни ішкі,сыртқы он сезім мағынасында. Түп иеніақылмен тани алмайсың, жүрекпен сезесіңдегені сопылық танымның өзекті пәлсапасынасоғады екен.

Ең күрделі әрі келешекте жан жақты тереңзерттелетін зор мәселенің елеулісі қазақәдебиетінің сопылық танымға қарым қатысытуралы таным болмақ. Бұл мәселені түбіріненқазып шешпей әдебиет тарихындағыпәлсапалық лириканың пайда болу, өзіндік дамужолын толық танып біле алмаймыз. Бұл асакүрделі әрі шетін мәселеге тұңғыш рет қаламтартқан академик Мұхтар Әуезов. М. Әуезовтіңабайтану туралы ізденіс жылдарында қағазғатүскен, бірақ баспасөз бетіне жарияланбаған үзікпікірлері мен терең ой толғаныстарының 97дерек-мағлұматтарын іздеп тауып «Абайтануданжарияланбаған материалдар» деген кітаптыжариялап та үлгердік. Осы кітапта АбайдыңЯсауидің «Девони хикметіне» қарым-қатынасыкөрініс берген. Мұның үстіне «Абай жолы»эпопеясында Құнанбайың «Девони хикметін»баласына оқытып, ойға батқан толғанысыншебер суреттеп жеткізуі де жай көрініс болмасакерек-ті. Бірақ 1949 жылы КПСС ОКкосмополитизм туралы зәрін бойына жинағансұр жыландай суық түсті қаулысы шығып,М.Әуезовті шығысшыл деп жерден жеті қоянтапқандай әдебиет полицайлары жабыласынап, қуғынға түсірсе, Абайдың шығысыжайлы мақалалар жазған доцент, білгір зерделіғалым Ә.Қоңыратбаевты Қызылорда облысынақуалап, жер аударып қаңғыртып жібергенінкөрдік те. Осы жағдайға саяси жағынансақтанып, әдеби маневр жасап қуғындалғанМ.Әуезов «аузы күйген үрлеп ішеді» дегендейтартына сөйлеп қамыққан күндерінің біріндеЯсауи мұрасы туралы қалдырған жазба пікірінде«...Абайдың Науаи, Низами,Физулилергекөзқарасын Қожа Ахмет Ясауидің «Хикметі»тәрізді мистикалық суфистік әдебиетіне дегенқатынасынан қапысыз, дәлме дәл ажыратып алуқажет. Алдыңғы аталғандар Абайдыңзердесінің жоғары дәрежелі шеберлігімен, өміргедеген гуманистік көзқарасымен және өздерінің

20


келген бірлік берекесін жыртып алғанымыз» депжазған еді «Сарыарқа» газеті. Қазақтың осыбереке бірлігін отаршылдар саналы түрде саясимақсат қоя отырып бүлдіргенін Сібірдің генералгубернаторы болған М.Сперанскийдің патшағажазған хатында «Қазақ жерінде сексеуіл дегенағаш өседі. Соны бір біріне ұрып жарады екен.Сол сияқты қазақтар үш жүзге, руға бөлінеді. Бізсоларды бір біріне ұрып жаруымыз керек» депбар шындықтың бетін ашып беріп отыр.Қазақтарды оп-оңай тобықтан бір-ақ ұрыпжығатын бұл саяси тәсілді Кеңестік билік тепайдаланғанын саналы қазақтар білген.Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысыныңбірінші хатшысы ЛивенцовтыңМ.Сперанскийдің әдісін қолданғанынанжұртшылық хабардар. Отаршыл Ресейпатшалығы ендірген ел билеу жүйесіндегі осықасіретті терең сезінген ақын С.Торайғыров:

Абай тұсы қазақтың бұзылғаны,Қаралыққа айналып қызыл қаны...Ақ пейіл, бауырмалдық қалып кетіп,Желбуаз, «сұрқия» боп қызынғаны.Мас болып партияға қызып алған,Даланың табиғатын бұзып алған.Елдігіне, жеріне һәм дініне,Құрылды талай тұзақ, талай қақпан, деп

ой толғанысында халқымыздың отаршылдықжұтқа ұшыратқан орны толмас қасіреті жатыр.Қазақ елінің мінез құлқының бұзылуы-тікелейотаршылдық саясаттың нәтижесі екенін Абайбілді. Білді де осы қасіреттің отына күйер елініңалдын алу үшін толық адам ілімімен емдеп,мінез-құлқын бұзылудан аман алып қалатынжолын ізденді. Бұл жол Абайды толық адаміліміне алып келді.

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. Жақсы менен жаманды айырмадыңБірі қан, бірі май боп екі ұртың.Бет бергенде шырайың сондай жақсы,Неге ғана бұзылды сартша сыртың...Өздеріңді түзелер дей алмаймынӨз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.Баста ми, қолда малға талас қылғанКүш сынасқан күндестік бұзды-ау

шырқын, деп халықтың мінез-құлқын бұзудыңтүп төркіні қайда жатқанын дәл меңзеп отыр

емес пе?Абай мұрасының рухани нәр алған үш

қазына көздерінің ішінде шығысы қаттықысымда ұсталып келді. Бәрі бір шығыспенқарым қатынасы ең күрделі де қиын мәселегеайналғаны абайтану тарихына назар аударсақмен мұндалап тұратыны бар. Бұл саладаакадемик М.Әуезовтің ғылыми зерттеулері, ой-пікірлері шешуші мәнге ие. Бірақ өз ойтанымдарын ілгері қарай дамытыпжалғастыруға 1949 жылы КПСС ОКкосмополитизм қаулысы мүмкіндік бермеді.Яғни, Абай мұрасының шығысқа қарым-қатынасын зерттеп, танып білуге қатаң тиымсалынды.

М.Әуезовтің «Абайдың батысынаншығысы басым» деген ой танымы әдебиетполицайлары мен философтар тарапынанқатты сынға алынып, қудалауға ұшырады. Бұлмәселе, шындығын айтсақ, М.Әуезовтің Абаймұрасының рухани нәр алған қазына көздеріАбайдың «Сәулең болса кеудеңде» дегенөлеңінен өріліп барып айтылған пікір екендігінекөзіміз жете түседі. Абайтану тарихыныңМ.Әуезовтен кейінгі үшінші кезеңдегіабайтанушылар тарапынан қайта көтеріліп,қиындықпен қолға алынса да, оларға еркін жолберілмей қысымда ұстап келді. Бәрі бір«өлермендікпен» зерттеу жұмыстары жүргізілеберді. Енді ғана философтар тарапынанакадемик Ғ.Есімов Абай мұрасының шығысқақатынасына оң көзбен қараған ой пікірлеріалғаш рет белгі бере бастады. «Абай – шығысақыны, шығыс мәдениетінің қайраткері,нақтырақ айтсақ мұсылман шығысының асакөрнекті ойшылдарының бірі. .. оныңкөзқарасын діни философия жағынан іздеукерек.» / Абай. Ұлы дала тұлғалары. Алматы,2013, 361-362 бет/ деген салиқалы ғылыми ойтанымдар алғаш рет көрініс бере бастауы – Абайшығысына тарс жабылған есіктің айқараашылуына сеніммен келіп отыр. Абайдыңдүние танымы ғылыми тұрғыдан тереңдепдендей енбей мақсатқа жету қиын. Ол үшінАбайдың шығысқа қатысы жайлы ақындықкітапханасының көлемі мен жағдайын анықтапалмай іске кірісу-далаға лағумен бірдей болыпшығады. Абай ой танымының бұл болмысын

22

АБАЙТАНУ

шеңберінен шыға алмады. Олар әдебиеттіңпартиялық, таптық ұстанымына сүйенеотырып ұлттық мұраға айналған ақынтуындыларын ғылыми тұрғыдан танып білугекедергі жасап келеді. М. Әуезовтің бүкіл әлемтанып, мойындаған әрі аса жоғары бағалаған«Абай жолы» эпопеясын қатаң сынға алып,байшылдық феодалдық ескілікті дәріптеді деп,Абайдың ақындық дәстүрін терістеуге шейінбарған саяси идеологиялық тұрғыданшабуылдар жасап жатты. Абай мұрасының,әсіресе рухани нәр алған Абайшығармаларының шығыстық қазына көздерінтанып білуге тыйым салумен қатар, халықтыңрухани тірегі болған сопылық негіздегі Ясауимұрасын теріс танытып, оны ғылыми тұрғыдантанып білу әрекетіне өлердей қарсылық жасап,мұра ретінде терістеумен келеді.

Тарихқа азырақ көз жіберсек, Ресейпатшалығы қазақ жері мен Орта Азияхалықтарын жаулап алған соң, алдымен,халықтың рухани әлеміне қол салып,миссионерлік саясатын астыртын түрдежүргізе бастады. Ясауи жолына өшіге тиісті.Тіпті, Түркістан қаласын басып алған соң, Ясауикесенесін жойып жіберу, талқандау ниетіндеболды. Өйткені Ясауиге деген түрікхалықтарының рухани ықыласынан шошынатүсті.

Артынша кеңес билігі орнап, жалпы дінатаулыны терістеп, атеистік насихаттыкүшейтті. Кеңестік идеологтар да Ясауидіңсопылық жолынан дін мен халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін үйлестіре білген бағытынасескене қарады. Ясауи кесенесіне ағылыпзиярат етушілерден құтылу үшін Ясауи кесенесінастық қамбасына айналдырып жіберді. Ақырыкесенені атеистік музейге ауыстырып, Ясауимұрасын мейлінше кертартпа мистикалық әлемретінде бағалап, жас ұрпақты адастырып жатты.Ясауи кітабы басылымнан қалып, мұрасынасихатталмай жер бауырлап қалған күндердіде бастан өткіздік.

Енді Тәуелсіздік заманда шетелден бізгеқарай ағылған, мұсылманның рухани әлемінбүлдіруге жіберілген вахабистер құдды генералЧерняевке ұқсап Ясауи кесенесін жарыпжіберуді армандап жүр. Бұлар аз дегендей,

ислам атын жамылған көптеген жат ағымдарда Ясауи жолына қарсыласып жаулықәрекеттерін тоқтатар емес. Сонда негебұлардың бәрі жабыла кеп Ясауидің сопылықжолына жаулық ниет ұстанып, бәрі бір нүктегеяғни, Ясауи әлеміне идеялық соққы беругежабылуда. Мұның да басты себебі болса керек.Ол себеп егер ой санасына Ясауидің сопылықтанымымен хәл ілімінің адамгершілік, гуманистікнегіздері сіңген пенделерді бұл жолдан, бұлтанымнан айырмайынша, оларды соңынан ертеалмайтығын, нандыра алмайтындығы тануданшығып отырған қастандық әрекет деп тану-шындыққа келеді.

Егер қалың қауымды Ясауи жолынантайдыра алса, оларды мұрнын тескен тайлақтайқайда сүйресе солай кете беретін еріксіз тобырғаайналарын біліп отыр. Халықтың руханитұтастығын бұзу, ыдырату үшін ислам дінінжамылған жат ағымдар өз мақсаттарын жүзегеасыруға жан сала күресуде. Ең өкініштісі, бұлкүресті ақшаға сатылған космополиттенгенқазақ өнерпаздары мен жазушы, ғалымдарыбастап жүр. Әрине, бұның да бір себебі болсакерек, меніңше, бұл себеп Ясауи жолы хәліліміне сүйеніп, сопылық таныммен халықтыңұлттық дәстүрін бірлікте үйлестіре кемел адамтұлғасын қалыптастыру қуатында жатса керек.Осы себептерді назарда ұстай отырып, Абаймұрасымен сопылық таным болмысындағықарым-қатынасын ғылыми тұрғыдан таныпбілмейінше, Абай дүниетанымын анық таныпбіле алмаймыз. Өйткені Ясауи исламның дінифилософиясы болуы себепті академик Ғ. Есімов:«Абай... көзқарасын діни философия жағынаніздеу керек» (сонда, 362 бет) деп осы пікіргесалмақ салуы – тегінен-тегін болмаса керек-ті.

ХІІ-ХІІІ ғасырда өмір сүрген руханибабамыз Ясауиде «жан ғалымы» және «тәнғалымы» деген күрделі ұғым бар. Жан ғалымыдүниенің көрінбеген сырын танып білуге, оныңқұпиясын ашуға ұмтылған руханияттынөкілдері. Ал, «тән ғылымы» дегені дүниеніңкөрінген сырын ашып, танып білуге ұмтылғанзаһри ғылымның өкілдері. Ясауи «жанғылымын» жоғары бағалап, нәпсіге бүйрегі бұраберетін тән ғалымынан бөлектей қарайтынпікірі де бар.

24

Резюме

В данной статье говорится о становлении абаеведения - как науки, основным проблемамабаеведения в ХХІ веке.

Resume


This article refers to the formation of Abai study - as a science, main problems of Abai study in thetwenty-first century

Әрине, қайдан келсе де, жан деген нәрсе келдіде, сонан соң ие болдың» деген ойтолғанысында жан сырттан, түп ие тарапынанкелгенін меңзеп отыр. Ал, Шәкәрім болса:

Жанымыз күннен келген нұрдан,Тәніміз топырақ пен судан,

деген ой танымын ортаға тастайды. Жандытанып білу, ғарыштан келетін яғни, жанныңтылсым құбылыс болуы себепті, ол жантануіліміне жатады.

Абай мен Шәкәрімнің зерттеу нысанасынаалып отырғаны да осы ғарыш яғни, түпиеденкелеген жанды танып білу іліміне жатпақ.

Шәкәрім:«Жанның бастан барын байқамапты Психолог ғылымын ашқан адам»,

деп, батыс ғалымдарын адасқанына сынкөзімен қарап сынауы жай нәрсе емес. Дарындыақын Мағжан Жұмабаев «Пайғамбар» дегенөлеңі бізден бір ғасыр бұрын жазылса да, ақындүниетанымының арқауы Абай ой танымыменсабақтас жатқан құбылыс екеніне көзіміз жететүседі. Европалықтар Абай айтқан дүниеніңкөрінген сырын танып біліп, материалдықигілікке жетуді мақсат етуден, ғылым табысынимансыздық жолға түсіріп, отарлаған елдердіқырып, жойып, тілін, дінін, ділін, салт-санасынаяқ асты етуден тартынбай адамшылықжолынан шықты. Мағжан терең мән береайтатын:

Білген емес иман деген не нәрсе,Болған емес жұмысы оның жанменен,

деген өлең тезистік мағынада қолданысқатүскен «иман, жан» деген сөздерінің мағынасын

батыс елдерінің танып білуі мүмкін емес.Өйткені «иман» ұғымы түпиенің барлығынанануды алға қойса, олар оған нана алмай атеистікжолға түсті. «Жан» сөзін де осы мағынадаұғынды.

Абайдың түпиені танып білуге айрықшаізденіске түскен әрекеті «Лай суға май бітпей қойөткенге» (1895 жыл) деген өлеңінде:

Өзгені ақыл, ойға қондырады,Біле алмай бір тәңіріні болдырады.Ақылдың жетпегені арман емес,Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын,

деп, түпиені танып білуге ұмтылады. Бірақтүпиені танып білуге адам ақылы жетпесін білседе, «Сонда да оны ойламай тұра алмаймын» депалда да іздене беретінін меңзейді.

Абай түпиеден келген жанның болмысынтанып білуге ұмтылу әрекеті оны жантануіліміне алып келеді.

Бұлар – адамзат баласының алдынақойылып отырған ұлы мәселелер. Мұны текқана кванттық физиктердің «ғаламды санабилейді» деген жаңа дүниетанымыменсабақтасып жатқан мүлде соны тың танымғақадам бастық.

Абай, Шәкәрім, Мағжан сынды дарабозақындар дүниетанымының ендідүниебастауында тұрған сана билігі арқылытанып білуге күш салу – Абайтану саласындағығылыми зерттеу, ізденістеріміздің өзегіне айналаруақыт жетті деп білемі

26


бұрынғы қалпында, яғни, кімдікі екені белгісізкүйінде "Дала уәлаятының газеті" атты үлкентоптама құрамында қайыра басылыпты.Мұндай кітаптың дайындалуы — өте күрделііс, ал халық алдына жетуі – игілікті оқиға.Жинақтың мәні, құны жөніндегі әңгіме бір басқа.Біз бұл арада Абайдың аталмыш әңгімесінің солиесіз қалпында берілуіне ғана таңырқапотырмыз. Біздің Ғылым академиясындағыағайындардың сөз ыңғайына (дәлірек айтсақ,мүлде үнсіз отыруына) қарағанда, бұл әңгімеұлы ақынның кезекті кітабы басылғанда дақаперге ілінбей қалатын тәрізді. Сондықтан,"Дала уәлаятының газетінде" бұдан жүз жылбұрын (1892, N29, 31-32, 34-40) жарияланған"Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз"атты хикаяның авторы кім деген мәселегеарнайы тоқталуға тура келіп отыр.

Алдымен ескерте кетейік, аталмыш хикаяәдебиет тарихында мүлде белгісіз дүние емес.Бұл шығарманың авторы туралы да сөзайтылған. Бірақ Абай есімі аталмады. Шәкерімтуындысы деп шамаланады. Басты дәлел –хикаяның бақытсыз ғашықтар Еңлік – Кебек пенҚалқаман– Мамыр тағдырына арналуы.Шәкерімнің аты жалада жүрген кездің өзіндеоның дәл осы тақырыпқа жазылған, халықарасына кеңінен тараған поэмалары барынешкім теріске шығара алмайтын еді... Бұғанқосымша дәлел – әңгіме авторының лақап аты.Байыптап қарағанда, бұл екі жағдай дашығарманы кім жазғанын нақтылауға негіз болаалмайтынына көз жетеді. Аңыздық немеседеректі бір сюжеттің әлденеше қаламгерназарына ілінуі – әдебиет тарихында жиікездесетін құбылыс. Оның үстіне, Абайдың өзшәкірттеріне кейбір тақырыптар төңірегіндеарнайы тапсырма беріп отырғаны, ал Еңлік –Кебек оқиғасын жазуды Шәкерімге міндеттегенібелгілі. Екіншіден, "Дала уәлаятының газетіндегі"әңгімеге қол қойған – "Ұмтылған", яғни -"талаптанушы", "ізденуші" болса, Шәкерім де өзөмірінің соңғы кезеңіндегі біраз шығармасына"Ұмы-тылған", яғни "естен шыққан", "ескерусізқалған" (дәлірек айтсақ, "Мұтылған") деп қолқояды. Араб жазуының кілтипаны көп, әңгімеавторы – "Ұмытылған" болған күннің өзінде,бұл – 1892 жылы отыз төрт жасқа жаңа шыққан

Шәкерімнен гөрі, сөз өнерінің асқар биігінежеткен, алайда "қалың елі – қазағына" әлі танылаалмай, тар қапаста күңіреніп отырған Абайғакөбірек үйлеседі. Әйткенмен, әзірше екеуін теңұстайық. Мүмкін, әңгіме авторы Шәкерім де,Абай да емес, мүлде басқа біреу шығар? Жоқ.Үстірт қарағанның өзінде хикая авторы –Шыңғыстау қазағы екеніне күмән қалмайды.

Негізінен баяндау үлгісімен жазылғанкөлемді хикаяны шартты түрде үш бөлімгежіктеуге болады: бірінші – Шыңғыстау өңірініңтарихи-этнографиялық сыпаттамасы, екінші –Еңлік – Кебек оқиғасы, үшінші – Қалқаман –Мамыр оқиғасы; хикая автордың өз заманынакөзқарасынан елес беретін және болашақтажазбақ, осыған жалғас енбегінің мазмұнынанұсқаған сөздермен қорытындыланады.

Әңгіменің әлхамында "қазақтың кәрішалдарының" өткен және осы заманғакөзқарасы байыпталады. "Солардыңайтуларынша, қазақтың жүріп-тұру шаруасыбұрынғы заманда осы күнгіден артық екен.Мәзікүр бишара шалдар өздерінің балаларына,ұрпақтарына қасіреттеніп айтып отырады: "Осыкүнде білімді, ғылымды халықтармен араласқансоң, қазақ халқы бұзылды және күн де бір түрліболды – қыс қатты болатын болды, бұрынғызаманда мұндай емес еді", – деп". Бұдан арыжазушы осы негіздегі түйінді мәселелерді нақтыталдай отырып, заман және экология, географиямен тарих төңірегінде кеңес қозғайды. Бұл реттебіз автордың үлкен ойшыл ғана емес, жай ғанағұлама емес, еуропалық білімді еркін игергеноқымысты екенін көреміз.

"Адамның бір ғадеті – бұрынғы өткенуақытты онша мақтағандай болмаса да мақтау",– дейді автор. Сөйте тұра қариялардың сөзінтүгелімен теріске шығармайды. Ендеше ауа райынеге бұзылды? "Бұрынғы заманда таулардаорман көп болып, орманда қар көп болып,қардың себебінен су көп болып, ала жаздай тау-таудан өзен-сулар тартылмайды екен"... Алорман-тоғайдың қырқылуы, от пен судыңазаюы, жердің тозуы – адамның табиғатқа керіәсерінің нәтижесі. Және бұл – тоқтаған,тұйықталған процесс емес. Әлі жүріп жатыр.Яғни хикая авторы біз енді ғана сөз етіп, қолғаалып отырған экология мәселесі туралы өткен

28


материал әр қилы екшеуден өтеді, тіпті нақты біравтордың нақты бір шығармасының өзінде әуелгіжәне соңғы нұсқалардың арасында түбегейліайырмашылықтар ұшырасуы мүмкін. Сондықтанбіз бұл мәселені автордың даралық тұлғасы,дүниетанымы, қаламгерлік тұрпаты, білім-танымдәрежесі, жазу машығы тұрғысынанқарастыруымыз керек. Хикая авторының өззаманынан озған білімдарлығы туралы айттық.1892 жыл қарсаңында тек Шыңғыстау өңірі ғанаемес, бүкіл казақ даласында мұндай өреге жеткенжалғыз Абай болатын. Шәкерімнің әлі жас,таланты толысса да, білімі толықпаған, батыстытануға енді ғана бет койған, негізінен шығысәдебиетіне үңіліп жүрген кезі. Тарих,социология, экология, этнография – адамқоғамының даму зандылығы туралы толғамдарбұл кезеңде Абай бойына ғана шақтасар сыпат.

Халық кешкен жол, көне ғасырлар келбетітуралы айтсақ, хикая авторы өткен күндідәріптемегенімен, оны ел тарихындағы бұладәуір, өзгеше кезең деп біледі, қатал зандарынайыптай тұра, бағзы заман бойынан, халықтұрмысы, оның салт-дәстүрлерінен көптегенқасиет табады. "...Шалдардың сөздерініңжарымына нанған мезгілде де, бұрынғыуақытта... халық ғаділетті, қулық-сұмдық жоқекен. Халықтың рәсім-ғадеттері бұзылмайорнына келіп тұрады екен, халықтың мінезіақпейіл, мейлінше табиғатты екен..." Бұл –қарттардың әңгімесін қайыра байыптау ғанаемес, белгілі мөлшерде жазушының төл пікірі.

Хикая авторының өз көзқарасын тікелейайтатын, еткенді бүгінгімен шендестіре отыра,халық қасиетін ашуға ұмтылатын тұстары да бар."Бұрынғы уақытта халықта батырлардыңқұрметті екені белгілі. Себебі, бұрын батырларәрдайым халықты қайрат қылады екен һәм жайуақытта халық арасында ғаділетті, хүкімші деекен. Батырлар халықтың пайдасын тастап, өзпайдасы үшін қимылдамайды екен." "Нысан...қобызымен ойнағанда... тындағандардыңкөздеріне жас келіп отырады екен. Бұл күндеолардай қобызшы жоқ. Бұрынғы қобызшыларқайда, есіткен кісілерді ерітіп жіберуші еді.Қазақтардың бақсылары бұрынғыдан қалған бірмұрасы, сонда да бұрынғыдай емес".

Батырға, бақсыға, заман адамына көзқарас

осындай болғанда, сол кездегі ел ұстаған билербасқаша сыпатта бейнеленеді. МәселенКеңгірбай – "халық оған ауып кетеді" деп, яғнитүптің-түбінде билікті алмаса да, хүкіміне тежеусалар деген кауіппен Кебектен құтылуғатырысады. (Кейінгі интерпретациядаКеңгірбайдың пара алуы – замана кейпі, образтабиғатымен үйлеспейтін жалған шешім.) Қолғатүскен Кебек пен Еңлікті өзі тергейді, өлімге өзқолынан береді, олардың бесіктегі жас баласындалаға тастап кетеді. Хикая авторы КеңгірбайҚалқаманға да шарасыздықтан емес, саналытүрде қатал билік қылды деп біледі. Соныменқатар, Кеңгірбай жалғыз болмағаны, басқабилердің де оны қолдағаны байқалады. Билертек ұнамсыз кейіпте ғана көрініп қоймайды,авторлық көзқарас тұрғысынан тұпа-тураайыпталады: "Осындай үш кісіні бір жердеөлтірсе де билер түзеле қоймапты, бірақ өздерінхалық сүймейтінін біліпті. Оларды неғып сүйсін,адамға еркіменен еш нәрсе істетпеген соң, аяғынолай-бұлай бастырмаған соң."

Ата қазақ: "Елге бай құт емес, би құт", - депеді. Ескі заманда ата-тегіне емес, асыл жетесінеқарай, мал байлығы үшін емес, парасат байлығыүшін халықтың өзі сайлап отырған билер – руұйтқысы, мемлекет тірегі қызметін атқарады.Тарихта оған қаншама мысал бар: Сүтемген,Әнет, Төле, Тайкелтір, Қазыбек, Әйтеке... Қазақдербестіктен айрылғаннан соңғы дәуірдегі,патша өкіметінің нұсқауымен бекітілген билердіңжөні бөлек (қызметі тұрғысынан алғанда бұлархүкімші би емес, дау-дамай тарқатар қазы, біздіңбүгінгі тілімізбен айтқанда сот қана). Әлде солжалпош, жебір билердің әсері ме, әлде өткензамандағы белгілі бір адам – Кеңгірбайғабайланысты жұрт арасындағы әңгіме салқыныма, – көне дәуірден бірталай үлгілі сыпат тапқанхикая авторының айтуынша сол кездегі келеңсізжайыттардың барлығы да билердің кінәсіненболып шығады.

Ал поэмалар авторы Шәкерім қазақтың ескікүні туралы тым биіктен сөйлейтін, ежелгі салт-дәстүрлердің көбін "надандыққа", "тағылыққа"телитін. Бірақ ақынның билерге көзқарасыбасқаша. Кеңгірбай тек ел мүддесін ойлайды,"қара қазан, сары баланын қамы" үшін, "малғатойын, жайлы қоныс" үшін күреседі, қанша

30


Әлбетте, тақырыптас екі туындының бірі– проза, бірі – поэзия үлгісінде. Сөзбе-сөз, нақпа-нақ келуі мүмкін емес. Бірақ өз жазғанынан өзіқашқан, әуелгі әдемі суреттерді біржола мансұқетіп, жаңа өрнек іздеген кім бар екен?!

Енді Шәкерім прозасының үлгілерінқарастыралық. Іріктеп ілмес үшін кез келгеншығармасының басқы сөйлемдерін-ақ алайық.

"Әділ - Мәрия":"Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге ие

болғаннан бері қарай сенің көрмегенің жоқ.Шыңғыс, Темір сияқты талай-талайсыйыпқырандарды да қолыңнан жөнелттің.Сенде талай адамның құмары қанып, қуанғаныда болады, жүрегі жанып, суалғаны да болды.Талай-талай талпынған жас жүрек мұратына дажетті"...

"Ұждан":"Қытай патшалығы – ең ескі патшалық.

Отырықты өмірге ерте түскен қауым. Ескізаманда қытайлар рақатты өмірде болған..."

"Үш сауал":"Бір патша: "Үш түрлі нәрсені күні бұрын

білген адам бақытты болар еді, – деп, сонытауып берген кісіге көп сый беремін", — депжариялапты..."

"Бәйшешек бақшасы" топтамындағыәңгімелердің бастамалары:

"Атақты Атымтай жомарт алғашқы кездебір жұмада өңкей білгіш шешендерді қонаққылып, келер жұмада жастарды қонақ қылып,ендігі жұмада қаріп-қасерлерді қонақ, қыладыекен...". "Өткен заманда Мекке, МәдинегеҚұжаж деген адам патша болған. Елгемейірімсіз, қатты жүректігінен "Құжаж залым"атанған..."

"Арабтың бір патшасына бір уәзірі Ләйлімен Мәжнүннің жайын әңгіме қылыпты..."

"Бір байдың қызына шешек шығып, бетінтыртық қылғандықтан ешкім алмай, аяғында екікөзіне ақ түскен бір соқырға беріпті...".

"Бір адам қайыр сұрап, көл ақша жиып,әбден байыса да, қайыр жиған әдетінқоймапты...". Бойлай оқысақ, өзіндік сыпатыбар өрелі қолтаңба көреміз, Абай әсері, шығысәсері байқалады. Бірақ өткен үлгіден гөрі бүгінгіқалыпқа бейім. Бастауыш пен баяндауыш өзорнында, анықтауыш, толықтауыш,

пысықтауыштар тиесілі жерінде. Қазіргіқалыптасқан проза машығына жат, бірден көзгеұрар айырым белгілер байқалмайды.

Енді хикаяны қайыра оқылық. Сөйлемқұрылым-дарының қалыпты жоба, үйреншікүлгіден мүлде бөтендігі бірден танылады.Одағай бітім, тосын тіркес, ерекше жүйе. Үстірткөзге (турасын айтсақ, дүмше білгіштерге)сауатсыз болмаған күннің өзінде, тым анайы,кедір-бұдыр, кібіртік көрінуі де мүмкін. Бірақмұның бәрі машықты қолтаңба, ежелгі дәстүржемісі, тек біз ұмытқан, мүлде дерлікқолданудан шыққан өзгеше стилистика.Жоғарыда біз ой ретіне, сөз орайынабайланысты келтірген (яғни стильдік тұрғыданіріктелмеген) мысалдарға зер салыңыз.Хикаяның кез келген тұсына ежелей үңіліңіз.Өз толқыны, өз қисыны бар, табиғи дабайыпты, әсем құрылымдар.

Хикаяның басынан түсейік."Осы мысал бұрынғы уақыттан қалған.

Қазақтың кәрі шалдары бұрынғы өткенуақыттарын айтып отырады, өздерінің ата-бабаларынан қалған сөздерін..."

Хикая дәл осы қалпында қазіргібаспасөздің тегершігін ұстап отырған редактор– тәжірибелі журналистің, тәп-тәуіржазушының алдынан өтті дейік. "Түзеліп","өнделген" соң мына қалыпқа түспек: "Бұл –бұрынғы уақыттан қалған мысал. Қазақтыңкәрі шалдары бұрынғы өткен уақыттарын,өздерінің ата-бабаларынан қалған сөздерінайтып отырады..." Бәрі дұрыс. Бірақ бұласөйлемдер өзінің қан-сөлінен айрылып,жансыз кепке түсті.

Ары қарай сүзіп оқыңыз, аттамалаптүсіңіз, әр жеріне көз салыңыз. Өзгеше күрмеу,қызғылықты конструкция.

"Енді бұрынғыны айтып отырған қарттарбайқай ма екен, бұрын күннің жылы болатыны– сол замандағы орман-ағаштың көптігіненекенін. Осы күнде сондағы ағаш тауларда аз,қырып бітірісіпті". "Осы күнде қырдабұрынғыдай орманды, жақсы жерлер жоқ, тымболмаса жолаушы сапар шегіп талғанда тұрақалып көңіл көтергендей. Сондай жақсы ешнәрсе қалмаса да білініп тұр, бұрынғы қалғансымтастарға, қорғандарға қарағанда баяғыда

32


рухының биіктігі, ән-күйінің әсемдігі, кейінгіұрпақ дәстүрлі салт, ұлттық мінездерден айрылабастағаны туралы толғамдар Абай поэзиясындада молынан кездеседі).

Бажайлай тексерсек, үйлестік, ұқсастыққана емес, нақпа-нақ қайталау фактілері деұшырасады екен. "Дала уәлаятының газетінде"басылған хикаяда Шыңғыстау өңірінің ескітарихы туралы мынадай деректер келтіріліпті:"Бұрын өткен атақты Темучин хан Көр хандықаратып жолы болып келе жатып, Шыңғыстауғажақын бір жерге тоқтады дейді... Қазақтар солТемучин ханға бағынған он екінші халық екен,бұ жақта қарамаған ешкім қалмайды. СондаТемучиннің көңіліне: "Бүтін дүниені аласын,Шыңғыс хан деп аталасың", – дегенпайғамбардың сөзі түсіп, өзіне жаңадан ат қоюғаойлапты. Сонда ханға қараған он екі халықтанбір-бір жақсы кісі шығып, Хан тауының басынабір-бір қада орнатып, соған ақ шатыр құрдыдейді. Сол он екі кісінің бірі – Майқы еді.Темучинді ақ кигізге көтеріп, таудың басындағышатырға алып келді дейді... Осыдан соң сол ханкөтерген жер Хан тауы атанып, маңайындағыауылдар Шыңғыс атанды дейді...".

Енді Абайдың өз атыңда тұрған, барлықжинақтарына еніп жүрген "Біраз сөз қазақтыңқайдан шыққаны туралы" жазбасына үңілейік:

"Қашан маңғұлдан Шыңғыс ханшыққанда, қазақтар құтты босынға барыпты.Бірақ қай жерде барғаны мағлұм емес, сөйтседе осы Шыңғыс тауында, әскер Қарауыл өзенініңбойында жатып, он екі рудан он екі кісімаңғұлдың өз заңы бойынша "Хан" деген үлкенбиіктің басында, ақ кигізге Шыңғыстыотырғызып, хан көтерген дейді. ТауыныңШыңғыс аталып, биігі Хан аталмақ себебі де солболса керек. Сол он екі кісінің бірі - қазақтанМайқы би деген кісі екен... Әуелде Көр хандыөлтіріп ұйғыр жұртын алыпты..."

Бұл арада артық түсініктің қажеті болмас."Дала уәлаятының газетінде" басылған

хикая: Біз де шалдардың айтқанын қостайық:қазақ ішінде бәрі де өзгеріп кетті - мінездері де,жер-суы да. Жақсы болды ма, жаман болды ма- ендігі жазғанымыздан көрінер", - дегенсөздермен тәмамдалады. Ұлы ойшыл бұлтараптағы толғамдарын баспасөзге жібере

қойды деген пікірден аулақпыз. Абай және солзамандағы баспасөз – бізде әлі тексерілмегенмәселе. Кітап шығару қазақ арасындақалыптасқан іске айналған кезде, ниет еткенекінің бірі өлендерін бастырып, ежелгі аңыз,жырлар ел арасына мыңдаған данамен таралыпжатқан кезде ұлы ақынымыздың баспа ісіненшеттеп қалуы – мән-мағынасы мол, тереңсырлы, әрі арнайы сөз етуге тұрарлық мәселе.Бұл арада аталмыш хикаядан соңғы, қазақарасындағы өзгерістер туралы жазбаныңжарияға шықпай, тіпті, межелі мұратынажетпей тоқтауы туралы ғана айтпақпыз. Оғанда себеп көп. Ең бастысы - ұлы ақынның жаңазаманға өзгеше көзқарасы. Біз бұл мәселенің дебір ғана жағын алып, онда да тым жайдақтаптүсіндіріп жүрміз. Абайдың өкімет тарапынанқатаң бақылау астында болғанын, еш жердекітап шығармай-ақ, үндемес цензурадан ғұмырбойы жапа шеккенін ескермейміз. Абайдыңбарлық қолжазба мұрасы патша охранкасыныңақын аулындағы 1903 жылғы ойраны кезіндеқаттауға түскені күмәнсіз. Дәл осы оқиғаныңАбай өмірін қысқартқаны, оның күрт шөгіп, тезқартайып, ажалынан бұрын өлуіне себепболғаны тағы анық. Тәуба, көптеген көшірмелерқалды, бірақ ұлы ақынның өз қолыментаңбаланған түпнұсқа диуанда тағы нелерболғанын кім біледі? Ол – тұманға батқан іс,одан соңғы заманда қаншама апат келді –сақталды ма, сақталса кім қайдан іздемек –әйтеуір үмітімізді үзбейік. Қолда бардың өзіөлшеусіз қазына. Абай қазіргі қалпының өзіндетолық. Көлемі көбейгеннен бағасы өзгермейді.Әйткенмен біз осы мақала арқылы ұшандарияның шетке шашыраған бір тамшысы өзарнасына қайтып оралса дедік.

Осы орайда, реті келген соң айта кетейік,"Дала уәлаятының газетінде" 1895 жылыбасылған, Абайға қатысы болуы мүмкін тағыбір әңгіме – "Тәкаппар әскер басы турасынан" –ұлы ақынға тиесілі мұра емес деген пікіргетоқтадық. Рас, бұл әңгіменің түп тамыры Абай"Ескендіріне" барып тіреледі. Бірақ сол поэманыестіген екінші бір адамның қолынан шыққанолақ мазмұндау демекпіз. Әңгімеде Абайға тән,керек десеңіз, атақты поэманы сөзбе-сөзқайталайтын оралымдар, тіркестер

34


ӘОЖ 821.512.122-1Т.ЖҰРТБАЙ, филология ғылымдарының докторы, профессорЛ.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің жанындағы «Отыраркітапханасы» ғылыми орталығының» директоры

“КЕМШІЛІГІ ӘР ЖЕРДЕН КӨРІНІП ТҰР-АУ…”(Абай өлеңдерінің текстологиясы туралы)

Мақала абайтанудағы ең өзекті тақырыптардың бірі ақын шығармаларыныңтекстологиясына арналған. Автор ақын жинақтарында орын алған текстологиялық түзетулергетоқталады.

Тірек сөздер: Абай, текстология, қолжазба, түпнұсқа, өлең.Қаншама сүзгіден, салыстырудан өтсе де

Абай өлеңдерінің текстологиясы күні бүгінгедейін бір ыңғайға келмей-ақ қойды. Әрбасылымды қайталап оқып, ондағы мәтіндердіалдыңғы басылымдармен салыстырған сайынжаңа сұрақтар туындайды. Мұхтар Әуезов,Бернияз Күлеев, Сағди, Сұлтанбек Қожанов,Даниал Ысқақов, Әрқам Ысқақов, ІлиясЖансүгіров, Сәбит Мұқанов, Әбіш Жиреншин,Қайым Мұхамедханов, Мұратбек Бөжеев,Бейсенбай Байғалиев сияқты араби қадымменжазылған қолжазбаның мәтінін оқып, шағатайүлгісіндегі орфография мен сөздің түбірінажырата алатын оқымыстылар да, Зәки Ахметов,Серік Қирабаев, Мекемтас Мырзахметов,Жұмағали Ысмағұлов сияқты ғұламалар даатсалысты. Алайда ұлы ақынның мұраларыныңмәтіні орфографиялық, грамматикалық, емілелікжағынан бір ізге түсті деуге әлі ерте, оған да түрлісебептер мен қисындар бар. Сондай-ақ Абайөлеңдерінің шығу тарихы мен шығыс тілдеріндегісөздерге жасалған тәржімалық түсініктемелердеде жаңсақтықтар байқалады.

Оның басты кілтипандары: бірінші –Мүрсеиіт қолжазбасының екі нұсқасы жәнеСамарбайдың, Оразкенің қолжазбалары өзаратекстологиялық салыстырудан өткен жоқ. Әр

қолжазбадағы кей сөздер мен тіркестермағыналас болса да, олар нақты ажыратылыпоқылмаған немесе түпкі мәтіні нақты емес.Зады көшіре-көшіре жатталып кеткендіктен де,кейін ойша жазылған кезде түпнұсқаданауытқып, дәлсіздікке жол берген сияқты.Мысалы Абай ауылының қарттары:

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,Ақылың мен қайратың екі жақтап, -деп

ауызекі жатқа айтатын жолдар жинақтарда:

Ақылың мен еңбегің екі жақтап, -депбасылған. Бұл жаттап көшірушілер мен жатқаайтушылардың жадындағы жаңылыс. Еңбекпен қайраттың арасында мазмұндық алшақтықболмағанымен де, сөздің астарлы әдібін ашқанкезде бұл екі сөздің мағынасы екіұшты емеуірінтанытады. Еңбек – іс-қимылды, фаниліктіршіліктегі харекетті білдіреді, ал қайрат ұғымы– “суық ақыл, ыстық жүрек, рух қайратымен”астасып, философиялық терминге айналыпкетеді.

Екінші: Ахмет Байтұрсынұлыныңемілесіне дейінгі араб әрпінің жазу үлгісін теккөңілмен жобалап, мағынасын қуып қана оқуғаболады. Дауысты әріптер (мысалы а, е, ы)

36


Ағайын-туыстарының жағымды-жағымсызәрекеттері мен оғаш мінездерінің себебінентуған жырлар туралы мәліметтердіңжасырылып қалғаны жөнінде Тұрағұл өзініңестелігінде атап өткен болатын. Заманы жақын,тумысы бір болғандықтан да Мұхтар Әуезов тебұл мәселеге тереңдеп барудан бойын аулақұстаған. Бүгінгі таңда ол мағлұматтарды құпияұстайтындай ешқандай себеп-салдар жоқ. Әрнәрсе анық та қанық айтылуы тиіс.

Алтыншы: өлеңнің өзіне тән буын, ырғақ,ұйқас сақтау заңдылықтары, ауыспалытеңеумен емеурін білдіру, сөзді дыбысталуы,айтылуы бойынша қолдану сияқтыерекшеліктері бар. Оны грамматикалық,орфографиялық қалыпқа салып,қарабайырландырудың зияннан басқа пайдасыжоқ. Міне, осындай тым “сауаттылықтың” даАбай өлеңдеріне кесірін тигізіп тұрған тұстарыбайқалып қалады. Мысалы: “Көңілім қайттыдостан да, дұшпаннан да» деп басталатынөлеңдегі:

Саудагер тыныштық сауда қыла алмай жүр,- дегендегі “тыныштықтың” “тық” дегенжалғауы маған үнемі артық жазылған сияқтыкөрінеді де тұрады. Егерде ырғақ пен буынға,сөз мағынасына жүгінсең:

Саудагер тыныш сауда қыла алмай жүр, -болуы керек қой. Бұл арадағы кілтипан арабқарпімен жазғандағы “тыныш” деген сөзде.Осындағы соңы “ш” әрпінің құйрығы сүйретіліпжазылғанда “қ” қарпінен айнымай қалады да,“тынышыңыз” “тыныштықтық” боп шығакеледі. Бұл жаңсақтық барлық басылымға тән.Ырғақ пен буынның сақталып-сақталмауындатұрған ештеңе жоқ сияқты. Алайда барлықмектептер мен арнайы курстарда Абайдыңөлеңдерін жатқа айту міндет екендігін ескерсек,бұл тармақтың “тілге жеңіл, жүрекке жылы”тимейтіні анық. Мәселе соны ажыратып,мағына, буын, ырғаққа сай дұрыс оқуда. Осыреттен алғанда менің:

Қатының сені сүйсе, сенде оны сүй,Қоржаң суық келеді кей сасық ми, -

дегендегі “қоржаңға” да күдігім бар. Неге ми“қоржаң” болуға тиісті. Қоржаңдаған ми суық

бола ма? Жалпы, ми қоржаңдай ала ма? Задыжоғарыдағы қадыми әріптің жазылузаңдылығын және “ж” мен “д” әрпінің бірнүктемен ажыратылатынын, “а” әрпініңерекшеленіп жазылмайтынын, жазылса да оны“а” деп оқу міндет емес екенін, “ң” әрпініңмүлдем жоқ екенін ескеріп:

Көрден суық болады кей сасық ми, –деп оқысақ қайтеді? Сонда Абай: жаман әйелдіңқұшағы мен төсегі көрден де суық болады.Сондықтан да сүйгеніңнің көңілін суытпа. Сенде оны сүй, – деп отыр емес пе? Сөз бенмағына енді үйлескен сияқты.

Сондықтан да, отыз жылдан бергі әдетімбойынша Абайды жыл сайын қайталапоқығанда осындай сәйкессіздіктер менселкеуліктерді байқап, көңіліме түйіп жүрген ойекшеулері мен тұспалдарымды жария түрдебілдіріп, төмендегі мәтіндерге көпшіліктіңназарын аударғым келеді.

Бала жасымнан көңіліме қонбай жүргенбір жолдың түйінін шешудің сәті енді түскенсияқты. Әңгімені содан бастайын. Абайдың әрбасылымынан әр жолы: “Құдай берген бұлдостық – кәннің бірі” - дегенді оқығандасондағы “кәңге” және оған берілген: каң –қытайдың пеші, ол достық көңілдіңжылылығын білдіреді, немесе - кеніш, рудник.Ауыспалы мағынасы – мейірім, Алланың біраты - деген түсініктемеге осы уақытқа дейін ешмойынсынбай келетінмін. Академиялықбасылымда “кеннің бірі” деп түзетіліпті. Мағаносы “Құдай берген достықтың” мағыналықтұспалы да, оқылуы да, емеуріні де басқасияқты болатын да тұратын. Абайды жылсайын түгелдей оқып, қайыра саралаған сайыносы сұрақ мазалап, сол сөздің тұсына белгіқойыла-қойыла, оның өзі бір “ақ шомныңкөшіне” айналыпты. Сол “кәннің” кілтипанымен үшін оп-оңай шешілді. Мәселе “кәнде” де,“кеңде” де емес, мәселе араб әрпіндегі “к” менқатаң “т”-ның, “с”-ның ұқсас жазылуында жәнекөшіріп жазған адамның қолтаңбасында екен.Олар: “---“ және “---“ деп жазылады. Ендіарабша оңнан солға қарай сүйкеліп келе жатқанқалам “т” мен “с”-ның басын сәл көтересүйретіп жіберсе (әдетте солай) бітті, аумаған“к”-нің өзі боп шыға келеді. Сонда:

38


пайдасы тимек түгіл, түрлі-түрлі зарарлар хамықылады, “һой-һой!” менен, мақтанмененқауымды адастырып бітеді... Дүниеден наданбір ессіз боп шығады, адам аулауға, адам алдауғасалынады. Көбінесе мұндай ессіздердіңнасихаты да тасирсіз болады”, яғни “бекер босқаезе-дүр” - дейді. Бұрын бұл өлеңнің ортаңғыжолы:

Дененің барша қуаты,Өнерге салар бар күшін.Жүректің ақыл сауаты,

Махаббат қылар тәңірі үшін-, деп басылыпкелді. 1995 жылғы академиялық басылымдыдайындаған ғұламалар “сауаты” дегеннің қатеекенін білген. Бірақ оның қара сөздегі “ақылдыңсауыты” деген сөз екені еске түспей, поэтикалықмағынаны қуа келе: “Жүректің ақыл суаты” депөзгертіпті. Жоқ, олай емес, дұрысы:

Жүректің ақыл сауыты -болуға тиісті:Өйткені “жүректің ыстық қайраты менақылдың” “өлшеуін білмек – бір үлкен іс”. Ыстыққайратты суық ақыл суытады, сауытынанасырмайды. “Ғылымды, ақылды сақтайтұғынмінез деген сауыт болады. Сол мінезбұзылмасын. Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен,я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез-келгенқызықққа шайқалып қала берсең, мінездіңберіктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп тепайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, олардықайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық,тұрам дегенінде тұрарлық мінездеазғырылмайтын ақылды, арды сақтарлықберіктігі, қайраты бар болсын! Бұл беріктік бірақыл, ар үшін болсын” (“Отыз екінші сөз”), яғни:

Дененің барша қуаты,Өнерге салар бар күшін.Жүректің ақыл - сауыты,Махаббат қылса тәңірі үшін, - дейді Абай.

Жоғарыдағы “Отыз екінші”, “Отызжетінші”, “Қырық үшінші” сөздердегі жүрек пенақылдың қуаты, оның өлшеуіші, ақыл менмінездің сауыты туралы ежелеп тұрып айтылғансөзден кейін, жүрек пен ақылдың “суаты” емес,“сауыты” екені туралы ешқандайда бақас әңгіме

болуға тиісті емес. Қисындыдан қисынсыздықіздеу – Абай айтқан пәле мен күдік қуған “бақасғылым” болмақ. Ал бұл екі сөздің жазылуындаеш айырма жоқ, тек “а” әрпін орынына дұрысқоя білсең болды. Сонымен “жүректің ақыл –сауыты” екендігіне шүбәсіз иланудан басқа лажқалмайды.

Абайдың шығармаларындағы араб,парсы тілдерінен алынған сөздердің дұрысоқылуы мен берілген түсініктерге кей кездекүмәндансам да, сөздікпен ғана тәржіма жасайалатын болымсыз сауатыма сенбейтін едім.Енді қадыми арабты да, ислами философияныда оқып-тауысқан тоқымыстылардың көмегінесүйене отырып, сол күдігімді ашық талқығасалғым келеді. Абайдың “Жаманбаланыңбаласы өлгендегі” шығарған бір шумақөлеңіндегі:

Белгілі сөз: “Өлді, өлді”,Белгісіз оның мекені, - деген алғашқы екі

жолдың мағынасы түсінікті. Ал одан кейінгі:

Не халатқа әурілді,Қайда, қандай екені?,

- деген қос тармақтағы: “халатқа” дегенніңмағынасы – хал-ахуал, әурілді дегенніңмағынасы - қаңғыбас деп берілген түсініктермаған еш түсініксіз еді. Енді қолжазба менқадыми араб жазуындағы үлгіні салыстырапарықтап қарасам, бұл һаят, яғни, өмір дегенсөздің ныспысына сүлдер тартып тұр екен.Араб қарпіндегі жазылуына қараңызшы: “Һаят”– пен “халат” қандай ұқсас. “Л” мен “я” даәлифпен жазылады. Мұны сүйкектетіпжазсаңыз олардың ешқандай айырмасыболмай қалады. Жоғарыда Абай өзінің “Қарасөздеріндегі” пікірлерінің кейбірін өлеңгетүсіргенін айттық. Бақи мен фәнидіңарасындағы ғайып дүниесін түсіндіругеарналған “Отыз сегізінші сөзіндегі” Алланытану, өмір мен өлім туралы толғамындажаратқан иенің Тоқсан тоғыз сипатын айтакеліп: “Оның екеуі ғылым мен құдірет. Сегізсипаттан қалған алтауы бұларға шарх (түсінік).Ал алтауының бірі – хаят, яғни, тірлік” - дейді.Міне, Абай жоғарыдағы өлеңде осы һаятты

40


нүкте, бас әріп сияқты т.б. белгілерқойылмайтын. Ал бүгінгі таңда бұлар үлкенграмматикалық қате және сөздің мағынасынөзгертіп жіберетін күкірт қышқылы сияқты.Мәселен:

Қулық пенен құбылдан,Жалықсаң, жақсы жансыңдар, - дегендегі

“құбылға – құбылу, өзгеру” деп (1961) түсінікберіліпті. Академиялық басылымда бұл сілтемеалынып тасталыпты. Әрине, ежелеп барыпемеурінді түсінуге болады. Иә, ежелеп барып.Егерде осы “құбылды” тырнақшаға алыпжіберіп:

Қулық пенен “Құбылдан”,Жалықсаң, жақсы жансыңдар,- деп

жазсақ Абайдың кекесінді ойының мағынасы даашылады, әрі бүгінгі көркем тілді жатырқапөскен жас оқырманға да түсінікті болады. Алмұндай емлелік екшеуден өтуге тіленіп тұрғансөздердің саны біршама. Мысалы: “Әзімніңәңгімесі” дастанындағы үшінші шумақ 1961жылғы жинақта:

Мал тапқан бір іздеп таппақ болып, - ал,1995 жылғы басылымда:

Мал тапқаны бір іздеп таппақ болып - жүр.Буын, ырғақ, мағына жағынан екінші мысалбұрынғыға қарағанда барынша анық.Дегенменде өлеңнің ырғағы мен мазмұнынақарасақ екі айырылған ағайынды екі жігіт бір-біріне:

Мал тапқанда бір іздеп таппақ болып, -уәде берісіп айырылысқаны көрініп-ақ

тұр.Енді осы дастанның соңындағы адасқан

Масғұтқа кезіккен екі қыздың жігітті алыпқалығысы кеп:

Сені біз жар етпейміз, бауыр еттік,Достықпен жүрек еріп, тәуір еттік.Түбінде сен тұра алмас болсаң мұнда,Еліңе жеткізуге біз де жеттік, -дегендегі екі

“жеттіктің” біреуі әрі артық, әрі мағынасыз.Қыздар неге “жетті”? Қалай десекте қолжазбақате оқылған. Анығы:

Еліңе жеткізуге уәде (уағда) еттік.Мұнда араби қолжазбадағы “уәде (уағда)

еттік” дегендегі “уәдені” қате оқып жіберген. “У”мен “д”, “ж” әріптері қосылып кеткендеажыратылмай қалады. Араб пен қазаққарпіндегі сәйкессіздіктер бір ізге түспеген,орфографиялық, грамматикалық жүйеқалыптаспаған тұста кеткен, Кәкітай менТұрағұл айтқан “көп қатенің” бірі. Одан басқамұнда тұрған түк те хикмет жоқ. Дәл сондайқадым мен жәдидтің арасындағы оқу әдісіненкеткен “опық” жердің бірі Лермонтовтанаударылған “Ой” өлеңінің екінші шумағындағыекінші жол. Барлық басылымдарда да:

Жасынан білер ескі шалдың мінін,Аптық жерін, ақылға кеш енгенін, -деп

жазылып келеді.

Осындағы “аптық жері” деген сөз -түпнұсқадағы “ошибками отцов” дегеннніңбаламасы екенін тек көңілмен болжап, сезімтүйсігімен ғана түсіне аласың. Ал осы сөздіңтүпкі төркіні “опық жерін” екеніне мен ешкүмәнсіз сенемін. Өйткені барлық араб сөзініңалдына, оның ішінде “о”, “ғ” әріптерінің алдынакөбінесе ғайын (“ға”) белгісі міндетті түрдеқойылады. Мұны “аптық” емес, “опық” деп оқукерек. Сонда шалдың опық кетер жерін, ақылғакеш енгенін, яғни өткен өмірінің мәнсіз өткенінкеш білгенін түсіну оп-оңай. Оған қолдан“аптықты” қолданудың еш реті жоқ. Қазақ“аптығы басылмады, аптығыңды бас” депасығып-үсігіп, желігіп келген, ентігіп тұрғанадамға айтады. Ал бұл арада өткен өмірге опықжеп, “қолын мезгілінен кеш сермеген” адамныңөкініші бейнеленген. Сонда бұл шумақтағы:

Жасынан білер ескі шалдың мінін,Опық жерін, ақылға кеш енгенін.

Өзі өнерсіз өмірден тез суынар,Ойлаған жолаушыдай бос жүргенін,-

деген басты ой ап-анық әрі жатық ашылады.Осы өлеңнің соңғы шумағындағы:

Досың жоқ, дұшпаның жоқ тынышжатасың, -дегендегі буын мен ырғақ санынарттырып тұрған “тыныштың” әу бастағы Абай

42


Өлеңді де, шумақты да тұтас оқып шығып,ой екшеген адам осындағы “бес наданның”кекесінге қандай қатысы бар екенін түсіне алмайкідіріп қалады. Неге он надан емес? Абай бұлөлеңінін алдыңғы екі жолында:

Қуанарлық қыз емес,Жылтырауық таққанға, -

немесе:Осы да есеп бола ма,Ар, абұйыр тапқанға? - деп ессіз қуаныш

иелерінің қамсыз мақтанын кекеп алады да:

Қасиетін бойыныңБекер төгіп шашқанға, -деп, немесе:Миың болса жолама,Бос желігіп шапқанға, -деп ызалы зіл тастайды.

Өйткені, “ақыл көзбен бақсаң” шен-шекпенді жабудағы себебі, аярлықпен алдап-арбап, сені “түсірмекші қақпанға”. Соны ұқпайарсалаңдаған ағайындарына: “Бір пес наданоңбассың”, - дейді. Бір де, бес те, емес, пес?Қазақшаласақ “бір ит надан екенсің, оңбассың!”,- деп отыр. Бұл “пес” кейін “ит” мағынасындаАбай өлеңдерінде жиі қолданылады. Соныменқатар дәл осы “пес”, “пәс” деген сөз парсышада, ұйғырдың ауызекі сөзінде де “бұралқы” дегенауыспалы мағынаны білдіреді. Мұндағы “Бір беснадан” – “бір бес күндік дүниенің” өзгертіліпқолданған түрі емес. “Біләткенің байы ақша”дегендегі “біләтке” сияқты сімтік, “пес “ дегенсөз.

“Песті» орыс және парсы поэзиясынқанына сіңірген Абайды былай қойғанда,қарапайым халық өкілі Ауған ақынның өзі сараңда қытымыр Көшен болыс өлгенде:

Айналайын Көшенім,Сөзге жүйрік шешенім.Қыс өлмедің, жаз өлдің,Қозыға тиді кеселің.Қазғанда көрің қатты боп,Майрылды жүзі тесенің…Басыңнан асты-ау кеселің.Қызыңды ұрайын пес едің.

Сексен жаста өлмейтін,Құдайдың сонша несі едің?-деп сөз

арасына “сіңіріп” жіберген.

Демек, Абай да “бес наданды” емес, “жайымәлім шошқаның түрткенінен жасқанған”“песті” айтып отыр. Егер сөз төркіні осылайболса онда, екінші жолдағы “нансаң, онынқосқанға” деген тіркесті де қайта қарауға туракеледі. Алдыңғы “пес” – “беске” айналғанда,санды қуалап, “оған” мен “анықтың” – “онын”болып оқылып кетуі әбден мүмкін. “Ғ” мен “ң”,“ы” әрпі жоқ қадыми араб жазуы үшін бұлбарынша ықтимал. Мысалы, қаріптепжазылғанда “тәнк” деп оқылатын сөздің“таңның” болып оқылғаны сияқты. “Танктің” таңекенін “атар таңның” деген тіркесті ойға түсіруарқылы арасындағы әріптер дұрыс қойылған.Сол сияқты “бір пес” деген сөз де “бір бес күнніңжөні жоқ аптығарға” деген әйгілі өлең жолыныңсанадағы жаңғырығы арқылы “бір бес надан”болып дұрыс ажыратылмаған деген болжауайтамыз. Сонда “қақпанға түсіру үшін” өтірікалдап-арбап, оқалы шапан жапқанға: губернатормені құрметтеді, кісі қатарына қосылдым - депсеніп, жас баладай қуанып, ауылына шүйіншігекісі шаптырып ар-ұятын сатқандарға ызаланып:

Бір пес надан оңбассың,Нансаң анық (ұлық қатарына) қосқанға,Жасық, жаман болмассың,Жамандықтан қашқанға,-деуі орынды-ақ сияқты. Кейінгі:Жәйі мәлім шошқаның,Түрткенінен жасқанба.Бір ғылымнан басқаның,Кеселі көп асқанға,- деген жолдар да

алдыңғы “пес наданға” иек сүйеп тұр.

Мұндағы “шошқа” – шелтірейіп шекпенжауып тұрған “орыс” генерал-губернаторы екенітүсіндірмесе де белгілі.

Абайдың өлеңдері жиырма реттен астамқайталанып, салыстырылып, орынды-орынсызтүзетулер енгізіліп басылды. Солардысалыстыра оқып отырып, Кәкітай менТұрағұлдың: 1909 жылғы басылымда қаріп пенсөз қатесі көп кетіп, өлеңнің мазмұны бұзылып

44

Резюме

Статья посвящена текстологическим проблемам произведений великого поэта АбаяКунанбаева.

Resume


The article is devoted to the textual problems of the works of the great poet Abay Kunanbayev.

даукестер, екінтіде олжа бөлісіп, ақшамда келесідаудың ұшығын шығарып, соны қайтсемөршітемін деп, күндізгі бітім мен бірлікті, анттыіркіттей ірітіп, шайқап, ақшамда төрт-бестенбөлініп үйді-үйіне кетіп бара жатады. Иә, ақшадаемес, ақшамда! Әйтпесе:

Таласып тарқайды,Ақшадан төрт-беске, - дегеннің қандай

мағынасы бар.

“Ақшадан төрт-беске” деген тіркес-төрт-беске бөлінген ақшаны бөлісе алмай таласыптарқайды – дегенді әсте білдірмейді. Тіпті төрт-бес жерге ақша қойып, сол үшін таласты дегендіестіген қазақ бар ма өзі? Масқараның өзі сол емес

пе. Қандай би алдына ақшаны қойғызып қойыпдауға түсуші еді. Ендеше мұны “ақшада” емес“ақшамда” деп еш ойланбастан түзету керек.Сөздің реті келгенде айта кетейік, “қорлық” пен“ақшамды” дәл қазір де қадыммен сүйкетіпжазсаң, “қоңыр” мен “ақша” деп оқуымыз әбденмүмкін. Өйткені бұл сөздерді сүйрете жазғанда“р” мен “қ” әрпі бір-бірінен айнымай түседі.“Ақша” мен “ақшамыңызда” тіпті айырмаболмай қалады. Өлеңнің мағынасының өзісөздің төркінін тектеп тұрғандықтан да бұлжайды бұдан әрі қазымырлана қазыпжатпаймыз.

46

жорықтарын жаз дейді;Ақылбайға: сен суретшісің, елге аты әйгілі

Қап (Кавказ) тауын және оны мекендеген қауіп-қатерден қорықпайтын ер черкес халқынсуретте дейді;

Мағауияға: сенің аздаған білімің бар,сондықтан бай мен құлдың ортасында өмірбойы үзілмей келе жатқан теңсіздікті, адамдымалдан жаман қараушылықтың барлығынкөрсет» [3,103-104], - деп оқып, зерттеп қанақоймай, аталған сюжеттерге шығарма жазудытапсырады шәкірттері мен балаларына.Оқымыстылықтың, ұстаздықтың өнегесінкөрсетеді.

Ақындық өмірбаянының бастауындаНизами, Фирдоуси, Сағди, Хожа Хафиз, Науаи,Физули есімдерін еріккеннен ермек етіптізбектемеген. Шығыс поэзиясының кәусарынакездесіп, шығыстық өрнектердің тұтқынынаайналған жас Абай саналылықпен қабылдағанзор ғибрат, мол ләззат өлең жолдарындакестеленген-ді. «Жас кезінде парсы жұртыныңертегілерін, Жәмшіт, Қаһарман сықылдыкітаптарын да көп оқыса керек. Өзім көрген«Мың бір түннің» кітабын оқып, алғаш біздіңелде «Мың бір түнмен» таныстырған кісі меніңәкем еді, - дейді Турағұл. – Орыс кітабындағыГустав әмір сықылды әңгіме кітаптарды оқыпелді таныстырды, біздің ел «Мың бір түннен»жалығып, орыс романдарына әуестеп кетті»[1,12].

Семейдегі кітапханада шөліркей оқып,молынан сусындаған, бұрын өзіне бейтанысорыс, батыс классиктерінің шығармалары.Тесіле оқып, құныға зерделегені Пушкин,Лермонтов, Крылов, Некрасов, Салтыков-Шедрин, батыс қаламгерлерінен Гете,Шекспир, Шиллер, Гейне, Байрон, Бальзак,тағы басқалары. Оның үстіне батыстың ойадамдары, философтары, білімпаздарыныңеңбектерін шұғылдана оқиды.Қолайлы сәтті пайдаланып бір деректі ұсынғымкеледі. Иә, ол дерек бізге бұрыннан таныс,қайталаудың қажет еместігін ескертіп қарсыпікір айтуға хұқылысыз. Американ жазушысы,саяхатшысы, журналисі, данышпан Абайдыңтүйдей құрдасы Джордж Кеннан (1845-1924)Семей қаласындағы саяси тұтқындармен

әңгімелескенде шаһардағы көпшілік кітапханадақұнды кітаптардың жинақталғаны және ондатұрғылықты халық арасынан шыққан зиялыоқырманның бар екендігі таң қалдырады.Д.Кеннанның өзіне сөз берейік: «Г-н Леонтьевпередал мне историю Семипалатинскойбиблиотеки и выразил мнение, что она нетолько большое благо для ссыльных, но ивозбуждает интеллектуальные интересы вгороде. «Даже киргизы пользуются ею», -сказал он:

– Я знаю одного старика киргизаИбрагима Конобая [ұғыңыз: Абай Құнанбаев –А.Е.], который ходит в библиотеку и читаетдаже таких авторов, как Дрэпер и Милль.– Ну, Вы шутите! - воскликнул веселый студент.– Нисколько, - холодно отвечал Леонтьев. –Сначала он и меня удивил, попросив у меняобъяснения, что такое индукция и дедукция; нопотом я узнал, что он усердно изучаетанглийскую философию и читает в русскомпереводе, конечно, этих авторов» [4, 38-39].Д.Кеннан еңбегімен танысқаннан соң, еңалдымен, жасамақ алғашқы ой – түйініміз, бұл– Абай туралы айтылған бірінші пікір,абайтанудың қарлығашындай лебіз. Жәнеежіктей түссек, Д.Кеннан еңбектері арқылы1890 жылы Абай күллі әлемге танылған десекешкім қызғана қоймас.Д. Кеннанның Семейде жер аударылғандарменкездесуі, Абай жөнінде әңгіменің өрбуі 1885жылдың аяғы 1886 жылдың алғашқы айлары.Д.Кеннан кітабы орыс тіліне аударылғанда«Сибирь и система ссылки», «Сибирь!»,«Сибирь и ссылка» атауларымен шыққан.Алғаш Парижде (1890), онан соң Санкт-Петербургте (1906) баспа көрген. Соңғыбасылымда «перепечатывается с берлинскогоиздания» деген ескертпе бар. 1896 жылғыдаақын есімін толық келтірсе, 1906 жылғы кітапта«Ученый киргиз» [«Оқымысты қазақ» - А.Е.]деп жоғары баға берілген. Журналдықнұсқалары да жетіп артылады. Бір сөзбенайтқанда, уақытында молынан таралғанбасылым екендігі. Қазақ тіліне аударылса қазақоқырманы қуанышқа кенелері сөзсіз.

Жоғарыда санамалап көрсетілгенавторлардың туындылары кітапхана қорында


48

оқыды десек қателеспейміз.Қаламгер кітапханасы жүйелі зерттеуді

қажетсінеді. Алысқа бармай-ақ, оған үлгіні орысәдебиеттанушыларының еңбектерінен табамыз.Б.А. Модзалевскийдің екі томдық «БиблиотекаА.С. Пушкина» (1910, 1934), С.Д.Балухатыйдың«Библиотека Чехова» (1930), Д.А. Баликтің«Личная библиотека А.М. Горькогонижегородских лет» (1948), Г.М.Коровиннің«Библиотека Ломоносова» (1961) зерттеулеріүлгі – өнегенің ірісі ғой. Профессор Т.Жұртбай«Кемеңгердің кітапханасы» [5] мақаласыменәріптестеріне ой тастағандай еді. Амал не,қолдаушы, қостаушы, пікір жарыстырушыарамыздан шықпады. Бұлайша абайтанудыңкөсегесі көгермейді. Бүгінгі ізденушілергеашылмаған аралдардың бар екендігіне назараударамыз.

Кемел суретші М.Әуезовтіңэпопеясындағы: «Бұл не ғажап! Гоголькітапханасына қашаннан бері түйелержіберілетін болған? – деген зілді кекесінге: -Чиновник мырза, түйе кірсе несі бар, бұнда олтүгіл есек те отырыпты ғой!» [6,193], - дептапқырлықпен үнін өшіргендігін оқырман ашу– ызамен қабылдайтын. Құдайға шүкір, заманаөзгерді. Қазақстан бүгін Тәуелсіз ел болды. Абай- ұлттық самғаудың бағдаршамына айналды.Елбасы Н.Назарбаев: «ХХІ ғасыр қазақхалқының жұлдызы жанатын ғасыр

болатынына сенемін» [7], – деген еді нықсеніммен жастарға. Сенімді ақтайтын білімді,қайратты, еңбексүйгіш ұлтжанды өскінніңжелкілдеп келе жатуы қуантады.

Алғашқы оқырмандарының қатарындаданышпан Абай тұрған қасиетті қара шаңырақ –Абай атындағы әмбебап ғылыми кітапханасыұжымының мерейлі істері жалғаса беретіндігіанық.

Әдебиет1. Құнанбаев Т. Әкем Абай туралы. Алматы:Ана тілі, 1993. - 56 б.2. Жиреншин Ә. Абай және орыстың ұлыреволюцияшыл демократтары. Алматы:Қазмембас, 1959. – 267 б.3. Ысқақов Әрхам. Абайдың өмір жолы. Кіт.:Абай туралы естеліктер. Семей: 2010. – 260 б.4. Кеннан Д. Сибирь и ссылка. Перевод санглийского. Париж, 18905. Жұртбаев Т. Кемеңгердің кітапханасы. –«Парасат», 1995, №8, 17-б.6. Әуезов М. Елу томдық. 23-т. – Алматы: «ЖібекЖолы», 2005. - 480 б.7. Егемен Қазақстан, 2013, 12 қыркүйек

Резюме

Автор в статье рассматривая проблему библиотеки писателя, останавливается напоэтической библиотеке Абая.

Resume


The author of the article considering the problem of the library of the writer, of poetry stops at thelibrary after Abay.

50

Осы арнаулардың көбі ащы сынға құрылған.Әрине, Әбдірахманға, Оспанға арналғанжоқтауларын айтпағанда тіпті бәрі дерлік ащыөлең. Бір қызығы өлең арналған адамның бәрі –Абайдың жақсы танысы, танысы болғандажақын араласқан сыйлас, дос, пікірлес адамдары.Ал сонша алысқан, өмір бойы Абайға қарсы бопөткен Оразбайға, қамшы жұмсаған Нұрғазы менӘбенге Абай меншіктеп өлең арнамаған.«Қайран сөзім қор болды, Тобықтының езіне»дегенде Абай осы соңғыларды меңзесе керек-ті.«Сөзімді тасыр ұқпас, талапты ұғар» дегенақынның өлең арнағанының ең сорлысыныңкеудесінде кісіліктің сәулесі бар. Бойындағытиттей де ұятты көрген Абай сөзбен қамшыбасады оларға.

Демек, Күлембайдан тек орыс оязынажағынып, далақтап шапқан надан болыстыңбейнесін ғана көру кеңестік танымның астарындақалуы керек. Ең алдымен, Күлембай болыс –Абайдың дос, сыйлас адамы. Сөз көтере алатын,сынынан нәтиже шығарар есті адамға арнағаныАбайдың өлеңін «дос жылатып айтадының»төңірегінде түсінсек оңды болар еді.

Алайда, дос-жаранға, көз көрген танысқаайтқан сөзі тым ащы, тым ауыр, екінің бірі көтеріпкете бере алмайды Абайдың айтқанын.Ақынның улы тілі еттен өтіп, сүйекті уатады.Кектескен жауға тілін безеу – бір басқа да, күндеқасыңда жүрген жанға бет шыдатпайтыншындықты айту – бір басқа. Соңғысыныңсалмағы ауыр. Түңлікбай деген құрдасыныңжеңіл жүрісті әйеліне:

Сен шыққан жол үстіне жалғыз түп шиКөрінген ит кетеді бір-бір сарып, -

дегені – жай ғана қалжың емес, ұққан адамғаелден бездіретін ауыр сөз. «Абралыға» дегенарнауында:

Мен жасымнан көп көрдімМұсылман мен кәпірдіАбралыдай көрмедімНамаз білмес пақырды, -

дегеніне қарап, Абралыны дін білмес көпнаданның санатына қосып жібердік. Ал, өлеңніңшығу тарихына бақсақ тіпті олай емес. Бірнамазда құранның қиратын дұрыс оқымай,Абай соған шығарған. Ақиқатына келсек,Абралы сөзге шешен, ойға жүйрік адам

болғандықтан, ел оны «Сары жорға» деп атаған.Бұл арада Абай сыны достық қалжыңныңнегізінде туған-ды. Сол сияқты Жақсылық,Көжекбай дегендерге арнаған өлеңдері де шындостықтың ащы айғағы. Мәселен, КөжекбайЖамантайұлы (1847-1916) Тобықтыда Мамай,Еламан руынан, ел арасындаәы сөз тасығыш,тұрақсыздығы үшін Абай оны «Кімнің жүгі биікболса, соған қарғып шыққан мысық» деп атағанда. Ұлжан бір себептермен Көжекбайға өкіл шешеболғандықтан, ол Ұлжан балаларына еркелік тееткен. Көжекбайдың інісі Тезекбаймен арасындажерге таласқан дау туып, малды, ауқаттыКөжекбай інісіне өктемдік еткен екен. Көжекбай,әкеңнің алдында дауымды шешіп бер,- депМағауияның аңғалдығын пайдаланып, Абайданжасырып, оған ел ішінде «Көк бурыл» деп атышыққан бәйге атын сыйлап жібереді. Дауұзаңқырап бара жатқан соң Мағауия әкесінендаудың немен тынғанын сұрағанда, Абай:

- Көк бурылдың алдына сен, артында менмінгесіп тұрғанымыз жоқ па?- деп қатты кейіп,істі әділіне, Тезекбайдың пайдасына шешіп беріптідеседі. Сөйтіп «нанымы жоқ, анты бар»Көжекбайлардың сазайын сөзбен ғана емес,іспен де тартқызып отырған.

«Рақымшалға», «Қатыны мен Масақбай»,«Күйісбайға», «Дүйсенқұлға», «Разаққа»,«Назарға», «Қыздарға» тағы басқа арнауөлеңдерінің кейіпкерлері Абаймен дос болғандемесек те, әйтеуір кетіскен жау болмағаныбелгілі. Мәселен, «Байлар жүр жиған малынқорғалатып» деп басталатын өлеңі «Абайжолынан» жақсы таныс Көкшенің биі Қаратаймен оның атшабары Үзікбай дегенге арналғандеген дерек келтіреді ғалым Ә.Жиреншин [1,66б]. Осыған қарап Абай мен Қаратай шешенді аразболды деудің реті жоқ. Сөз ұғар-ау деген кісініңбәрін Абай өлеңінің қаншеңгеліне алады.«Құдайдан қорықпай, иман жүзін тоздырған»Көжекбай, «Күштілері сөз айтса, шыбындап басизеген» Күлембай болыс, «Бүйтіп бергенбалаңды, берген құдай өзің ал» деп тентектігінентүңілген Рақымшал бала, әйелге жарымағанДүйсенқұлға, Қайранбайға (әйелің – Медетқызы, аты - Өрім), қолына біраз пұл біткенгемастанған Ғабидхан молданың ұлы Ғабидоллағаарналған сатиралық экспромттар, сықақ өлеңдер


52

өлеңі болуы мҝмкін. Олай дейтініміз, ҚР ҰҒА-ның қолжазбалар қорында Абай жинағына енген28 жолдық өлеңнің толық нұсқасы, дәлірекайтқанда 48 жолдан тұратын өлең Төлеуақындікі делініп сақталған [4]. Төлеу ақын Абайүлгісімен жазуы ықтимал бұл өлеңді.

Тәкежанға келсек, Құнанбай балаларыныңішінде ол - адамгершілік жағынан осалдау туғанперзенті. Тіпті құдасы Оразбайдың азғыруыменАбайға қарсы шыққан кездері де болған. Абаймен Тәкежанның арасы «Абай жолы»эпопеясында да шындықтан алыс кете қоймаған.Әйтсе де, Құнанбайдың екі баласы бірін-бірікөрместей өш болды деу әбестік. Тәкежан менАбай арасындағы араздық атағы аспандағанінінің абыройын көре алмаған қытымыр ағаныңкикілжіңінен әрі аспаған. Осы кикілжің еларасындағы дауға келгенде бірде өршіп, бірдебітімін тауып жатқан. «Абай жолындағы»Тәкежан үйіне келгенде туған «Қараша,желтоқсанмен сол бір екі ай» өлеңінің шығутарихы таза өмірден алынып, көркем шығармағаарқау болған.

Әкесі мен шешесі баланы аңдыр,О да өзіңдей ит болсын азғыр-азғыр.Асын жөндеп іше алмай қысыладыҚұрбысынан ұялып өңшең жалбыр,

-дегендегі әке мен шеше – Тәкежан мен Қаражан,құрбысынан қысылып, алдындағы асын ішеалмай отырған – Дініслам деген немерелері.Қазақ сатирасын зерттеуші Т.Қожекеев бұлөлеңдерге: «Абайдың бұл өлеңдері түр жағынан– сатиралық портреттік суреттемелер. Олардаболыстардың, Тәкежан, Дүтбай жәнебасқалардың іс-тіршілігі, жүріс-жорығы, жан

дүние, психологиясы, келбет бейнесі ашылады»[5,269 б], - деген анықтама береді.

Демек, Абай арнауларының тарихисипатын танып-білу сол өлеңді талдауға бараралғашқы да, басты соқпақ екенін естеншығармауымыз керек. Кемеңгер ақынның өлеңарнаған адамын танып-біліп алмай, оныңАбаймен ара-қатынасын ұғынбай жалпылыққалыпта Абай сөзіне баға беру, өлеңіне талдаужасау бекершілік екенін ұғынған абзал.

Әдебиет1. Жиреншин Ә. Абай және орыстың

ұлы революцияшыл демократтары. –Алматы:ҚМКӘБ, 1959. -266 б.

2. Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақыншәкірттері. 3-к. –Алматы: Дәуір, 1995, -320 б.

3. Алдажаров Н. Абай туралы әңгімелер// Жұлдыз, 1992, №1, 80-103 б.

4. ҚР ҰҒА ОҒКҚ, 688-бума, 1-дәптер.5. Қожекеев Т. Сатира негіздері. -

Алматы: Санат, 1996. -464 б.

Резюме

В статье автор рассматривает историю создания стихов Абая, невозможностьоценивать и анализировать значение творчества поэта не зная их истории.

Resume


n the article the author considers the history of the verses of Abay, the inability to estimate andanalyze the value of the poet's work without knowing their history.

54


десін”, “патриот немесе ұлтшыл десін”, депазаптанып, арды ұмытқан риякерлердің тобы.Бұлардың ісі–мақтаншақтық. Екеуін де Абаймақтан категориясына қойып, сопылықдүниетанымдағы рияның жағымды, жағымсызтүрлерін јте түсінікті тілмен жеткізген. Сопылықдүниетанымда демесіндер тобына“меламетилік”, ал, десіндер тобына да“мустасуифа” дейді. Иасауи іліміндегі естілік,мақтаннан қашу мәселесі бойынша Шәкәрім“Әлемді түгел мен көріп, Ешкім мені білмесе”/72,239/ -деп ой түйген.

Шәкәрім де, Абай да ғылым мәселесінде деИасауидің ар түзейтін ғылымын басшылыққаалады. Оның жан құмарлығы мен тәнқұмарлығы да осы ұстанымға негізделген.

Абай ар түзейтін ғылымды Құранның ішкімәні ретінде түсіндіреді. “Түзу сөздің сыртынемес сырын көр”-деп, Иасауидің хәл ілімініңнегізгі ұстанымына үндейді. Абай Құранды “түзусөз немесе түгел сөз” ұғымдары арқылы береді.Абай ар түзейтін ғылымды “Әзірет Әлі,айдахарсыз сөз” яғни, шариғатта емес, сондай-ақ, “алтын шек, сары-ала қыз”- калам да емес,“түбі терең сөзді”-хәл ілімі ретінде танытады.Міне, осы ғылым елді нәпсі зынданынан алыпшығады.

Қоғамда екі тип адам бар. Бірі – аларман,екіншісі – берермен. Бірақ, бір қызығы екеуі де“сатушы”. Екеуі де бір-біріне “тегін” ештеңебермейді. Бұл жерде қызық не бар? Бәрі орынды,қоғамдағы экономиялық қатынастардың бұданартық қандай заңдылығы болуы мүмкін? -деуіңізге күмән жоқ. Бірақ, Абайдың дертінеүңілсеңіз, қоғамда еш адал еңбек жоқ, өндіріс жоқ,бірақ, “құжынаған” тіршілік. Адамдар “қарғадайшуласып, итше өшігіп, шыбындай құжынап”дүние-боғына малынып жатыр. Қоғамдынадандық жайлаған. Иасауи надандардыТәңірдің аманаты–жанның қадірін біле алмайпұшық пұлға сатып жүр десе, Абай данадандарды Тәңірдің берген “жанын”-арындүние-боққа сатып жүр дейді. Абайдың“аларманы да берермені” де арын, жанынсатушылар. Бәрі “ұя бұзар” індетке душар болған.Бұл жердегі “ұя” ұғымы ар, жан, рух деген сөз.Адамның ұясының бұзылуы – оның арыныңбұзылуы болса, қоғам ұясының бұзылуы –

қиянат, зұлымдық, арамдық, дүниеқорлық,пайдакүнемдік, арсыздық, берекесіздік,дұшпандық.

Абай осындай дертке шалдыққан елге дауаіздейді. Оның дауасы – Құран, түгел сөз, адамбойына имандылық дарытатын ар түзейтінғылым. Абайдың түзу сөзі–әуелі аят, хадис–сөздің басы”, яғни, елді түзейтін сөз–әрі қисындыәрі өлеңмен (бәйітмысал) жазылған Алланыңсөзі, Құран. Құран–ақылды сөз бен терең ой,терең ғылымның көзі, сондай-ақ ынсап, ұят, ар,намыс, сабыр, талап сияқты адамдыққұндылықтардың кені. Ол “түзу сөзбен ғана елдітүзеуге болады”-дейді. Елді түзейтін түзу сөздітабудың, танудың, тыңдатудың өзі оңай емес.Өйткені, түзу сөзді танитын айтушының да, түзусөзді талап етер тыңдаушылардың да көбі надан.Ал кейбірі түзу сөзді танымайды да. Өйткені,олар Тәңірдің Бар және Бір екеніне, Құранныңақиқат екеніне, пайғамбарларға, періштелерге,тағдыр, қазаға, өлгеннен соң тірілуге сенбейді.Өңшең “кісімсінген–менмен, нәпсі құмар,білімсіз-надан, мақтан, малқұмар, арамдық,ұрлық, пайдакүнем, нені ұға алсын”-дейді.

Абай өз тыңдаушысы қазақ халқынан осыміндеріңді түзе, Құранға ынта қой, сонда ғанаер, дана боласың, “Сөз түзелді, тыңдаушы, сенде түзел” деп, имандылыққа шақырады.“Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүйол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүйбауырым деп, және Хақ жолы осы деп әділетті.Осы үш сүю болады иманигүл, Иманның асылыүш деп сен тәхқиқ біл”деп, имандылыққамахаббатпен үндейді. Бұл жердегі “иман-гүл”ұғымы–Иасауи ілімінің басты ерекшілігі, оныңсопылық дүниетанымдағы “имани бостан,имани гүл, имани нұр, имани сыр” сияқтыиманның дәрежелерінің тариқаттағы мақамы.

Абай Тәңірді, адамзатты махаббатпенсүюдің нағыз дін, шынайы ғибадат ретіндетанып иман келтіргендерді – Хақтың досы,кемел адам деп таниды. Яғни, дінім–махаббатдеп түсіндіреді. Бұл да Абайдың Иасауидің “абидболма, захид болма ғашық бол!”, Жүніс Әміренің“Менің дінім-ғашықтық”-деген дәстүрініңмирасшысы екендігін көрсетеді. Абайдүниетанымында да иманның үш сатысы бар.“Иманның үш дәрежесін көңілге мықтап

56


айтпақшы болған ойы осы Құрандағынадандықтың сипатын жеткізу болатын. Қазақнадандығының шектен шыққаны соншалық,“түзу сөзді” тыңдамауы былай тұрсын жаяуыбар, аттысы қосылып Абайды қоғамнаналастайды. Абай жалғыздық күй кешеді. Бірақ,бұл жалғыздық, генетикалық яғни, туысы,ағайыннан айрылған жалғыздық емес. Оның“атадан алтау, анадан төртеу-туысы, қаптағанқалың тобықты-арғын ағайыны бек көп”. Бірақ,Абай үшін бұлар- “көп”, “тобыр”. Абай өзін“көпке сүйейтін” немесе “көптен” күш-қуаталған ойшыл емес, ол өз ожданы арының иесі–Тәңірден, таза ақылдан қуат алған дана. Оныңжалғыздығы елден сөз ұғардың болмауы,рухымен үндес, көңілімен сұхбаттас, Алладанбасқа достың қалмағанын білдіретін жалғыздық.Абай әрі қоғамның “ішінде” әрі “сыртында”. Бұлсопылықтағы “отанды ауыстыру емес, өзсипатын өзгерту” яғни, “узлат” деп аталатынрухани хәл. Суфилер қоғам ішінде бірақ,рухымен қоғамның сыртында тіршілік етуді жөндеп тапқан. “Моласындай бақсының, Жалғызқалдым-Тап шыным,” - дейді. Міне Абайатамыз, арлылығымен, имандылығыменжалғыз қалудан қорықпайтын, ақиқат деп өткенөз уақытының данасы болатын. Сондықтан даол Хаким, яғни, хикмет –парасат иесі.

Сырттай қарағанда Абайдың сопылықтуралы түсінігі қайшылықты болып көрінеді. Ол“бірінші қара сөзінде“Софылық қылып, дін бағу?Жоқ ол да болмайды, оған да тыныштық керек.Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштықжоқ, осы елге, осы жерде не қылған софылық?”- дейді. Ал, шындығында таза сопылық, көңілтыныштығына, бақытқа, моральдық еркіндіккеұласудың бірден бір жолы екендігін, нағызтыныштықты адам таза сопылықтан табады дептүйеді. “Отыз сегізінші қара сөзінде” “күллі адамтәркі дүние болып, һу деп тариқатқа кірсе, дүниеойран болса керек. Малды кім бағады?Дұшпанды кім тоқтатады? Киімді кім тоқиды?Астықты кім егеді? Дүниедегі Алланыңпенделері үшін жаратқан қазыналарын кіміздейді? Нығметтердің иесі (сахиб-ун-ниғма)-Тәңірге шүкіршілігің жоқ болса, әдепсіздікпененкүнәһар болмайсың ба? Егер де бұл жолжарым-жартыларына ғана айтылған болса,

жарым-жарты раст дүниеде бола ма? Рас болса,һәммаға бірдей раст болсын, алалаған раст болама, һәм ғадаләт бола ма? Олай болғанда, олжұртта ғұмыр жоқ болса керек. Ғұмыр өзі-хақиқат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, ондакәмәләт жоқ” дейді.

Бұл жердегі Абайдың сопылыққа қойыпотырған сыны жаңа сын емес, ол сонаутрадиционалистер мен суфилер арасында ІХғасырдан бері келе жатқан сын. Кезінде бұл сынсопылықты түсіне алмай, дінді тек қана формаретінде көретіндер тарапынан айтылған-ды.Дегенмен, таза сопылықтағы ахилікинституттар ислам өркениетін жауданқорғаушы, экономикасын нығайтушы, қоғамынбіріктіруші – ар, имандылықтың үлгісі, жалпыисламдық дүниетанымның эстетикалық,моральдық құндылықтар жүйесін реттеушісіболған және бола береді де. Рас, сопылықжолдың тек “дидар талап” етушілерге қанаарналғандығы белгілі. Оның адамныңтабиғатынан туған ерекшеліктер екендігі деанық. Дидар талап ғылымы–қабілет, ынта, жігерсонымен қатар Тәңірдің құты арқылы берілетін,игерілетін сопылық ілім. Ал, Абайдың жалпығабірдей деп қарастырған хикмет яғни, философияда әркімнің үлесіне тие беретін қазына емес,яғни, әр адамның шынайы философ (хаким)болуы да мүмкін емес. Дүние, ғұмыр – шынайысуфи, ғашықтар үшін мәнсіз де, мағынасыз даемес. Керісінше дүние, осы өмір адамдыкемелдікке жетудің тұғыры. Шын ғашықтар үшінде дүние, ғұмыр харам емес, ақиқат. Жалпышынайы суфилер Тәңірдің жаратқан әлеміненкөркемдік пен әсемдіктен басқа ештеңе көреалмайды. Дүние–кемелдіктің негізі болса, олардүниедегі тиерлік пайдасы–кемелдіктің алаңынқалай ұмытсын. Ұмытпау үшін арнайы “зікір”–еске алу әдісін өмірінде әр дем қолдану үстіндеболады. Олар дүниені Тәңірдің Бар және Бірекендігінің айнасы ретінде қабылдайды.

Бірақ, Абайдың осы сынына қарап, онысопылық дүниетанымның негізі мен мәнінбілмейді деуге болмайды. Онда мақсат бар. Бұлмақсатты Абай өзінің уақыты мен кеңістігіндегіахуалден алып отыр. Абай ғана емес, жалпыШығыс әлемі, Батыстың технологиясынан,ғылымынан кері қалудың басты себебі ретінде

58

Resume


Резюме

В статье показана роль наследия Абая в казахском религиоведении.

Resume

In the article an author is stopped to the place, that will takeheritage ofAbay on religious cognitionKazakh.

санаға жетелейтін, Иасауидің ақ жолынан нәралған мирасшылар екендігін көрсетуменшектелдік. Дегенмен ар түзейтін ғылымдытүсіндіру, талдау тәсілдерінде өзіндік ерекшелігібар бұл тарихи тұлғалардың мұрасы бүгінгі күнтұрғысынан тереңінен зерделенуі тиіс. Өкінішкеорай, Абайды бүгін де ислам философиясыныңерекшеліктеріне терең бойлай алмайтын кейбірзерттеушілер дуалист деп танып әрі танытыпкеледі. Абайдың ойлау жүйесі мендүниетанымын тани алмай келуіміздің біріншісебебі, кешегі “ғылыми философия менБатыстық қалыптар” арқылы шарттандырылғантанымдық шеңбер шарасынан асаалмауымыздан, екінші, ислам философиясынжете білмеуімізден туындап отыр. Бұлардыңмұраларында Ислам діні, философиясы,мәдениеті, ғылымының негіздері қамтылған.

Аналогиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, осыұлттық тұлғаларымыздың мұраларынан-ақ,қазақ даласындағы діни ой-сана, зерделеу, ізденісдеңгейінде басқа исламдық мәдениеттерменсабақтастығын үзбегенін көреміз. СондықтанИасауидей пірі, Абайдай хәкімі, Шәкәрімдейданасы бар бүгінгі қазақ қоғамы өзінің діни білімкеңістігі мен көкжиегін дамыту үшін алдыменолардан қалған мұраларды игеру сатысынан өтуітиіс.

60


Әдебиеттің бұл қызметі оқырманныңкөркем шығарманы қабылдау әрекетін неғұрлымәсерлі әрі оңтайлы етуге қол жеткізетінәдістемелік құралдардың әр түрінің жасалуынталап етеді. Ал енді мектептегі болсын, жоғарыоқу орындарындағы болсын жалғыз әдебиетсабақтары рухани зәруліктерді толтыраалмайды. Сол үшін әдебиетке қосымша оқубағдарламалары мен құралдары қажет.

Соның бірі де бірегейі – Абай мұрасынтанудың кешенді бағдарламасы. Абаймұрасымен қазақ баласы мектепте ғанасусындамау қажет. Ол қазақ дүниетанымыныңәліппесі болудан бастап, қазақ баласыныңтіршілігінің соңына дейінгі рухани бойтұмары,ұлы кітабы болуға тиіс. Абайды терең танығанҚазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Абай сөзі– қазақтың бойтұмары. Абайдың мұрасы – еңқасиетті қазынасы. Абай өзінің туған халқыменмәңгібақи бірге жасайды, ғасырлар бойы қалыңелін, қазағын жаңа биіктерге, асқар асуларғашақыра береді...

Абай – әлемдік ойшылдардыңқатарындағы ғажайып тұлға. Абай әрқашанбіздің ұлттық ұранымыз болу керек. Абайдытану арқылы біз Қазақстанды әлемге танытамыз.Менің балаларым мен ертеңгі ұрпағымаАбайдан артық, Абайдан ұлы, Абайдан киеліұғым болмауға тиіс!» дегенде, Жаңа ғасырдың,Тәуелсіз Қазақстанның рухани Темірқазығынанақты жол көрсетіп тұрғанын ең алдыменпедагогтар терең түсініп, әрекетке көшуі қажет.

Біз сияқты аз халықтың, жаһанданудыңтасқынында жойылып кету қаупі бар халықтыңжайбасарлыққа салынатын уақыты өткен. Ендігіжерде сақтануды, ұлтты, тілді, ұлттық бедер-белгіні сақтаудың барлық оңтайлы тәсілдерінтауып, тез арада іске қосуға әрекет етпесекболмайды. Оның жолы – Абай жолы, Абайтағылымы. Конфуцийды Шығыстағы алпауытелдер қалай ұстаз тұтса, тағылымын өмірлікұстаным етсе, дәл солай біз де ұлы данышпанАбайды ҰСТАЗ тұтынып, халқымыздың руханикөсемі деңгейіне жеткізуіміз қажет. Бірде зиялықауым бас қосқан жиында бір белгілі журналист,ақпарат құралдарының бастығы: «Абайөлеңдерін мектеп оқулығына береді, Абайды менқырық жасқа толғанда әрең түсіндім, 5-

сыныптың баласы Абайды қалай түсінеді?» деді,залда отырған зиялы қауымнан бір ауызқарсылық болмады. Сонда Абайды қырыққатолғандар ғана оқып түсінеді деп күтіпотыруымыз қажет пе? Жоқ, әлде қырыққатолғандар өз ұрпағына түсіндіру, ұқтыру қажетпе? Онсыз да соңғы жылдарда мектептегі қазақәдебиеті пәні мектептің білім беру мазмұнына,білім стандартына бір кіріп, бір алыныптасталып жатқан заманда қазақтың ана тіліндееркін сөйлеп, нанын жеп жүрген зиялы жұртымектепте Абайды оқытпау керек десе, онда нағызжанына бір тамшы сәуле түспейтін, ізгіліктібойынан іздесең де таппайтын ұрпақ легінөсіріп, ұлттың түбіне жетуді күтіп отырамыз да...Жоқ, ағайын, топан судан кезінде Нұх пайғамбаркемесімен құтқарса, бүгін қазақты (мүмкінадамзатты) Абай даналығы, Абай сөзіқұтқарады. Сол себепті де бізге «Абай Әлемінтанудың кешенді бағдарламасы» қажет. Абаймұрасы отбасы тәрбиесі, бала бақша тәрбиесіненбастап, мектеп, жоғары оқу орны, магистратура,докторантура және қызмет орнында үздіксізоқытылып, насихатталып, тұлғаның азаматтықнормасына айналуы қажет деп білеміз.

Біздің «Абай Әлемін танудың кешендібағдарламасына» Елбасының жоғарыдакелтірген сөздері, ойлары негіз болады.

1) Абай – бойтұмар, ең қасиетті қазына,ұлттық ұран.

2) Абай – әлемдік деңгейдегі ойшыл.3) Абайды тану: Абайдан артық, Абайдан

ұлы, Абайдан киелі ұғым жоқ.4) Қазақстан және Абай, бұл екеуі – бір

ұғым.5) Мәңгілік елдің АбайыРухани-адамгершілік ұстанымдары іргелі

сипаттағы қазақ классикалық әдебиетінің, оныңішінде рухани қуаттылығын бүкіл дүниежүзімойындаған Абай шығармаларының жас ұрпақтәрбиесіндегі маңызы арта түсуде. Бүгінгі таңдаабайтану курстары орта мектепте таңдау пәніретінде оқытылып жатыр. Бұл да белгілі, ұлттағдырын терең түсінген жандардыңжанайғайы, үлкен ісінің арқасы.

«Абай Әлемін танудың кешендібағдарламасының» 1-баспалдағы: «Абайәлемінің әліппесі» деп аталады. Мұнда оқырман

62


емтиханда бұрынғыдай шығарма жазбайтынболды. Сол себепті әдебиет, т.б пәндер сырғыпекінші планға шықты.

Хрестоматиялық баян “Абай жолы” роман-эпопеясының мазмұндық құрылымы менжелісін толық сақтай отырып, мемлекеттік оқубағдарламасы негізінде ұлы Абай бейнесінсомдауға, қазақ қоғамының суретін беруге,халықтың өмірін, адамгершілік-рухани сапасынашуға тікелей қатысты үзінділерден құрылған. Олүзінділерді өзара мазмұндық-сюжеттікбайланыстары ғана құрастырушылар тарапынанкөркем баяндалған. Үзінділер роман-эпопеяданөзгеріссіз берілген. Нәтижесінде роман-эпопеяның мазмұндық толықтығы, авторлықидея мен пафос мейлінше сақталған.

Хрестоматиялық баян - оқырман қауымүшін аса өзекті құрал, өйткені ол ұлы суреткердіңұлы мұрасына деген қызығушылықты күшейтугеқызмет етеді, қазіргі ақпараттар тасқынында жасұрпақтың эстетикалық – мәдени бағдарлануынакөмек береді.

Хрестоматиялық баян қазақ әдебиетіндеежелден қалыптасқан қисса жанрларының жаңакөрінісі. Алайда қисса-назымдарда Шығысәдебиетінің інжу- маржандары қазақ тілінде еркінбаяндалған, оларда текстологиялық дәлме-дәлдіксақталмаған. Бергі дәуірлерде әдебиетіміздебатырлар жырын қарасөзбен баяндау тәжірибесіболғанын айту керек. Мысалы, А.Сейдімбекжасаған “Алпамыс батыр” , “Қамбар батыр” т.б.баяндар.

Хрестоматиялық баян ақиқатты көркемдікмеңгеру туралы философтардың, эстеттердің,психологтардың және филологтардыңпікірлеріне сай келеді. Әлемді көркемдік меңгеру,қайта түзу, танымдық, құндылық-бағдарлықжәне қарым-қатынастық әрекеттерденқұрылатынын М.С.Каганның айтқанындай[3,169] бұл құрал да оқушының шығарманытанып біле отырып, дұрыс құндылық-бағдарлықжәне қарым-қатынастық нәр алып, оныңбойында қайта түзілуіне септік етеді.А.А.Леонтьев айтуында адам көркемөнерментабысқан кездерде оның ішкі өзара қарым-қатынастарына тұлға ретінде қатысып отырады[4]. Осы тұрғыдан хрестоматиялық баяндакөркемөнермен қарым-қатынасқа баулитын

дербес жүктемесі бар үзінділер алынған.Сондай-ақ ойлау әрекетінің дәуір рухына жауапберетін “өз бетінше ойлауға өзін өзі тәрбиелеужәне дамыту жолы” [5,234] да, бұл еңбектіңбағдаршамы ретінде алынған. Хрестоматиялықбаян оқушыларды жеке үзінділер желісінесүйене отырып, тұтас ұғымға жетуге үйретеді.Ойлау үрдісінде шығарманың жекедетальдарының қабылдануы алғашқы кезектежүретін заңдылығын, содан соң барып қанаоның байланыстырушы және генерализациялаусатыларына көшу жүзеге асатынын ашқанП.П.Блонскийдің [6,24] ұсынғанындай,хрестоматиялық баян роман-эпопеяныңтанымдық-дидактикалық блоктарын мүшелеп,детальдық күйде береді, соның негізіндеойлаудың байланыстырушы және тұтастырушысатылары жүреді де шығарманы қабылдаутұтастығына жету көзделген. Түсініктіңқалыптасуының мұндай заңдылығын кезіндеЛ.С.Выготский өз лабораторияларында зерттеп,“дамудың алдында жүргенде ғана оқу нәтижелі”[7,248] болатыны туралы қорытындыға келген.

Жаңа білім парадигмасы бірінші орынғабұрынғыдай білім, білік, дағдыны емес, баланыңжеке тұлғасын қалыптастыруды қояды, оныңбілім алу арқылы дамуына баса көңіл бөледі.Ұғымдық мазмұнын жинақтай айтқанда, “жекетұлға” деп түрлі сапалардың жинақты жүйелерікөрінетін адамның психикалық, руханиболмысын айтады. Олар: адамның әлеуметтікмәні бар қасиеттерінің, әрекеттерінің жиыны;қоршаған әлеммен және өз-өзімен қатынасы;мінез-құлық жиыны; қажеттіліктердің жүйесі;қабілеттерінің, шығармашылық мүмкіндіктерініңжиыны” т.б. [8, 68]. Тұлғаның толымдықалыптасуы оны қалыптастырушы факторларғатікелей байланысты: факторлар адамгершілік-рухани тұрғыдан мазмұнды, мәнді, эстетикалыққуатты, оң және ізгі болған сайын тұлғаныңқалыптасу сапасы арта түспек. М.Әуезовтің“Абай жолының” хрестоматиялық баяныосындай дидактикалық ұстанымдыбасшылыққа ала отырып түзілді. Оның өзі қазіргібүкіл әлем бет бұрып отырған рухани-адамгершілік зәрулікті толықтыруғабағытталған. Мектептегі әдебиет пәнінің жекетұлғаға бағдарлай оқыту сипатын жүзеге асыра

64

ӘОЖ 821.512.122-3Қ.ЕРГӨБЕК, филология ғылымдарының докторы, профессорҚожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

АБАЙТАНУДАҒЫ БІР ДҮНИЕТАНЫМ ТӨҢКЕРІСІ(Батыр ғалым Бейсембай Кенжебайұлының бір рухани ерлігі хақында)

Автор мақалада әдебиет зеттеушісі Б.Кенжебаевтың тырнақалды зерттеулерінің бірі«Абай» мақаласының қазақ әдебиеттану ғылымындағы маңызына тоқталады.

Тірек сөздер: Б.Кенжебаев, Абай, абайтану, қазақ әдебиеті.

Уақыт өзгермелі. Адам табиғаты соншакүрделі. Өлшем ұдайы жетіліп отырмақ –заңдылық. Әлемдік әдебиет тарихы тәжірибесінеқарап отырсақ қызық құбылыстардың куәсіболамыз. Біреу бар – өмір бойы даңқты ерттепмініп, халық тарапынан көрген құрмет, махаббатпен естіген марапат сөзден басы айналып өтеді.Ғажабы ол да емес. Ең ғажабы сондай бір халықбасына көтерген ондай даңқ иелерінің жүзінсуық топырақ жапқан соң-ақ тіршілігіндетірнектеп жиған абырой-беделі арзандап, даңқыбордан жасалған бюст секілді мүжіліп тоза береді,тоза береді. Ақыры күндердің күнінде белгісіздіктұманына батып ізім-қайым жоғалады. Демек,даңқ та өзгермелі. Демек, дүбірлеген даңқ табаянсыз. Айталық, ұлы ақын А.С.Пушкинтөңірегінде тіршілігінде даңқы дүбірлегенісоншалық, қазір әлем атақ-даңқына қарапотырған Александр Сергеевичтің өзіне көлеңкетүсіріп, көлегелейтін дарындар болды. Күнікешеге дейін келген А.С.Пушкин ұлы ма, әлдеНекрасов ұлы ма дейтін орайсыз салыстырулартіршіліктегі атақ, даңқтан өрістейтін, туындайтынмәселелер. Әйтпесе ұлы жазушы А.П.Чеховтықазіргі оқырман шығармасын оқымақ түгілі, атынестімеген қайдағы-жайдағы бір Павленкодантөмен қойған ғой уақытында. Атақты Соллогуб,Лажечниковтар қайда бұл күнде? Демек,әдебиеттегі мәңгілік – жүзден жүйріктің емес,мыңнан бірдің ғана маңдайына жазылар сирекбақыт. Бұл – мәселенің бір қыры. Енді мәселеніңекінші бір қыры және бар.

Біреу бар, өмір бойы халық деп атой салыпұрандамай-ақ, еңбегім ерекше сіңді, маған неге

сыйлық бермейсің, лавр жапырағын қашанжапсырасың маған демей-ақ қойдан қоңыркөптің бірі болып қана жүреді, бірақ халықтықіспен ғұмыр кешеді. Бұл да ғажаптың бір түрі.Құдай берген дарынды жұрт алдындажарқыратып жасамай, жасырынғандай болыпүн-түнсіз істеу де келісіп тұрған жоқ. Амал қанша,бұл да бір жұмбақ табиғат. Ғажабы да бұл емес.Ең ғажабы ғұмырды елеусіз бұйығы өткізгенадам дүниеден көшкеннен соң, аз-кем уақыттанкейін ондай жұмбақ жандардың даңқы жұрттықайран қалдырып өсе бастайды. Тіпті ондайларбір халықтың мақтанышына, ұлттық мөріне,азаматтық арына айналатынын қайтерсің.Айталық, «Афоризмдер» жазған неміс философыЛихтенберг. Тіршілігінде кісі екен деп қарады маекен оған қатар ғұмыр кешкен әріптестері?Шығармасы халыққа кең тарамады, қатарымойындамады, аяулы философ аштан өлді. Қазірнеміс философиясын сөз еткенде ауызға алдыменЛихтенберг есімі ілінеді. Оның «Афоризмдерін»оқымайтын адам бар ма, қазір?! Әйтпесе, «Ақылқалтаны» /карманный оракуль/ жазған БалтасарГрасианды алайық. Ол өз отандасы Маркестенәлдеқайда бұрын туып, әлдеқайда кейінтанылды. Және өз отандастарының қайсысынанда оның туындылары ұзақ жасайтыны күмәнтуғызбасқа керек.

Әлемдік ой тарихында мұндай мысалдаркөп-ақ. Тікелей әдебиеттануға келгенде өткенғасырда өмір сүрген Потебня, күні кешеарамыздан кеткен Бахтиннің қайсысының шекесішылқыды екен даңқтан?

66

басы саналатын, Жақаңы аталатын, тұла бойытұнған ұлттық қайраткер Міржақып Дулатовабайтануда жаңа пікір айтылды, жаңашыл ой бетітүзелді деп жанымен қуанып, «Қазақкітаптарының көрсеткіші» /Қызылорда, 1926/аталатын библиографиялық көресткішіне 21жасар Бейсембайдың мақаласының атын тізіп,«Абай халық ақыны. Халықтың тумысындағыкем-кетіктерін, жайсыз қылықтарын жазған.Олардан құтылуға жол көрсеткен. Абайдыңұстаған жолы, көздеген мақсаты елді түземекболған. Абай ілгерішіл ақын» – деген пікірінкөшіре жазыпты. Есесіне өлкелік партиякомитетінің баспасөз бөлімін басқаратынӘбдірахман Байділдин уыздай жас баланы азуынайға білеп тұрып сынапты, білегін түрініп тұрыпсыбапты.

Ойшыл Міржақып Дулатов жерден жетіқоян тапқандай қуанатын, сүйсінетін, әсіребелсенді Әбдірахман Байділдин жерден жікшыққандай, екі құлағы тік шыққандайкүйінетіндей не болды сонша? Жиырма бір жасарбаланың қарапайым пікірінің біреуді күйіндіріп,біреуді сүйіндіретіндей, астарына ара, әлде шаянжасырынған ба? Мәселенің өзі де осында.

Ол кезде Қазақстанда Абайдың тегі, әдебимұрасы жойқын әңгіме, таптық талас-тартысболып жатқан. Турасын айтқанда басқаның емес,Абайдың басы дауға айналған. Шыққан тегі бай,ет жеген, қымыз ішкен, қос-қостан қатын алғанАбай халық ақыны бола алмайды деген көпбілгіш. Бірен-саран Абай жайын шын білетін,түйсіне түсінетіндер әуелінде айтысып көріп,большевик белсенділердің бел бермесінбілгендіктен уақытша бұғуға мәжбүр болыптұрған кез еді ол. Сол сәтте МоскваныңИ.В.Сталин атындағы Күншығыс еңбекшілерікоммунистік университетінің» (КУТВ) жап-жасоқушысы өзінің әлгіндей, Абай жарықтықтыжарыққа сүйреген, халыққа теліген пікірін«Еңбекші қазақ» бетінде жарқ еткізді. Жеңіс –Абайды шын танушылар жағына ойысып жүреберді.

Жап-жас баланың мақаласы қалайша биікдәрежеде жазылды?

«Еңбекші қазақ» газетінің басқармасымақаланы қалай батылы жетіп басты?

Бейсембай Кенжебайұлы туыстары малсоңына салып қойған жерден Бөгеннен,көгеннен қашып Тәшкеннен бір-ақ шыққан жетімбала. Сандалып жүріп, адасып жүріп жеткен жері– Тәшкент, түскен ортасы – жетім балалар.

Алайда жетім балалар жетекшісі –жалынды Ғани Мұратбаев, серіктері – ӨтебайТұрманжанов, Жүсіпбек Арыстанов, НұртасОңдасынов, тағы басқа балалар. Жетім балаларүйінде кітапқұмарлыққа тәрбиелеген ұстаздары– Мәшһүр Жүсіптің баласы Әмин Жүсіпов,белгілі дирижер Тұрғыт Оспановтың әкесі –Сәдуақас Оспанов. Жетім балалар үйінен сауаташып, ұшып жеткен жері – КУТВ. Ең ғажабы –бұл оқу орнында қазақтың маңдайы жарқырағанұлы лирик ақыны Мағжан Жұмабаев әдебиетпәнінен сабақ береді. Оқушы балалардыңжетекшісі, талағының биті бар, Тәшкенттежүрген кезден «Ақ жол» газетіне жаза-жаза «тілшібала» атанып келген Бейсембайды ақын ағасықасынан қалдырмай ерте жүреді, үйіне ерте келіптамақ ішкізеді, сұлу жырлармен сусындатады,жассынбай жан сырын айтады, әдебиеттен көп-көп кеңес береді, жазғандарын оқушыларғаоқытып бірге талдайды. Алдында ғана «Тазшабала» жайын жанынан жазған ертегісіжарияланған баспасөзде. Енді оқушыларалдында Абай өлеңдері хақында баяндамажасады. Баяндама жаны нәзік ұстазға да, оқушытұстастарына да ұнады. Көпшілікке ұнаған соңәлгі ертегінің ізімен баяндаманы мақалағаайналдырып, Қазақстанға почтамен айдап қояберді. Көздегені басқа басылым емес, «Еңбекшіқазақтың» өзі.

Бала Бейсембай ұзамай жауап хат алды.Қазақстаннан. «Еңбекші қазақ» газетінің басредакторының орынбасары, жазушы БейімбетМайлин екен жауап жолдаған. «Мақалаңдыалдық. Пікірің ұнады. Батыл жазу керек осылай.Оқушысың ғой, тарығып қаласың ба деп,қаламақы есебінен елу сом ақшаны алдын алажіберіп отырмын. Жиі жазып тұр.Жазғандарыңды менің атыма жолда» – деп хатжазыпты Биағаң. Жадау-жалпы жолдастарыбалаша қуанды. Мақала қаламақысына Өтебай,Жүсіпбек үшеуі барып бірсыпыра киінді. Ептепсыра ұрттады. Қалғанын ауылдағы аш-жалаңаш

68

жастағы Бейсембай Кенжебаев әдебиет есігінжұртты таң қалдырған еңбегімен ашқан. Бұл –Бейсекеңнің ырым алды рухани ерлігі еді.

…Бейсекең уыз шағында бетін ашқан бұлтақырыпқа кейін әлденеше рет қайта оралып,қалам тартты. 1945 жылы ұлы абайтанушыМұхтар Әуезовпен бірге қазақ-орыс тілдерінде,

Резюме

Автор подчеркивает важность и глубокую значимость статьи Б.Кенжебаева «Абай» вразвитии казахского литературоведения.

Resume

The author emphasizes the importance and deep significance of article B.Kenzhebayeva "Abay" inthe development of Kazakh literature.

1954 жылы Абайдың қара сөздері, 1955жылы ұлы ақынның өлең құрылысы хақындақалам тербеп, абайтануға өзіндік үлес қосты. Біртақырыпқа әркез дүркін-дүркін оралу арқылығалым «өзінің Абайын» сомдады… Ол өз алдынадербес әңгіме еншісі…

70

адамдарды оқиды. Абаймен бірге оларды жеккөріп, Абайша жақсы адамдарды құрмет етеді,жақсылық үшін күреседі.. Абайдың ең жаман көретіні:

Тірі жанға құрбы бол жап-жасында-ақ,Қалжыңдамақ, қасынбақ, ыржаңдамақ,Бет-аузын сөз сөйлерде жүз құбылтып,Қас кермек, мойын бұрмақ қоразданбақ.

Осындай адамдар арамызда аз-ба? Бұл қайжерде болса да табылатын адамдар. Осындайадамдарды ақын:

Олардың жоқ ойында малын бақпақ,Адал еңбек, мал таппақ, жұртқа жақпақ,Жалғыз атын терлетіп, ел қыдырып,Сәлемдеспей, алыстан ыржаң қақпақ.

Абай адамзат үшін ең қымбатты нәрсеадамның өмірі, сол өмірді босқа өткізіпмазмұнсыз жасағанды қатты сынға алады.

Адамзат тірілікті дәулет білмек,Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек,Екеуінің бірі жоқ ауыл кезіп,Не қорлық құр қылжыңмен күн көрмек.

Абай адам баласына ең қәжетті нәрсе- өнер,ғылым, білім деп, барлық кәсіптің ішіненғылыммен айналысуды жоғары қояды.

Жасымда ғылым бар деп ескермедім,Пайдасын көре тұра тексермедім,Ержеткен соң түспеді уысыма,Қолымды мезгілінен кеш сермедім.

Абайдың осы сөзінде қаншама терең мәнібар. Әрі өкініш, әрі ғылымды қәдірлеу, оны жастанүйренуге насихат бар. Ғылым, білім адамныңжақсы жасауының, бақытқа жетуінің кілті депбереді.

Әуелі өнер ізделік қолдан келсе,Ең болмаса еңбекпен мал табалық.

Ақынның «ғылым таппай мақтанба» дегенсөзінен адам баласының жеке адам сипатындаөзін көрсетуі үшінда керекті нәрсе ғылым депбереді, ғылымнан ұзақта екенсің сен басқа

ешнәрсемен өзіңді жұртқа көрсете алмайсыңдейді.

Ғалым болмай немене,Балалықты қисаңыз,Болмасаң да ұқсап бақ,Бір ғалымды көрсеңіз,-

дейді ақын. Ғалым болу үшін жастан,балалықтан бастауды, ең болмаса ғалымдыкөрсеңіз соған ұқсауға әркет ет дейді. Ал, ғылымғакөңіл бөлсеңіз, дүние де өзі, мал да өзі» дейді.Ғылымның соншама қәдірлі екендігін ақын жайсөзбен былай түсіндіреді.

Түбінде баянды еңбек егін салған,Жасынан оқу оқып, білім алған,Би болған, болыс болған өнер емес,Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.

Абайдың «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат»өлеңі адамның шын мазмұндағы адам болуы үшінқажетті халықтың педагогикасы, моралы,насихаты берілген. Абай нені насихат етеді? Бұл 25 шумақтантұратын өлең, оның әрбір жолында терең ақыл,ой, адамды тәрбиелейтін даналық сөз бар. Бұндаақын сөздің мәнісін түсініп, оған мән беруді,сүйсең шын көңілмен сүйіп, бір сөзінде тұруды,жігіттің сөзі мен ісінің бір болуын, адамдардыңбір-біріне жәрдем беруін, «күншілдіксіз тату»жасауды, қиянатшылдықтан аулақ болуды, бір-біреуге құрмет етуді, достыңның сырын сыртқажаймауды, көрсеқызар болмауды насихаттайды. Ақын осы өлеңінде әйелдер үшін ең қажеттінәрсе оның ішкі дүниесі, білімі, ақылы, депбереді.«Әйел жақсы болмайды көркіменен»,дейді. Егер әйелің жақсы болса, өз үйің «кемболмайды алтын тақтан», яғни әйелің жақсыболса сен патшаның тағында отырғандайболасың, «ары бар, ақылы бар, ұяты бар, ата-ананың қызынан қалма», әйелің сенің татуқұрбың келсе, сен сүйген кісіні олда құрмет етіп,«қызмет қылсын көңілі таза жүріп» дейді.Бұлардың барлығы жақсы әйел болудың этикеті. Абай өлеңдерінде арсыз, еріншек,ұрлықшы, өтірікші, ғибатшыл, жалақор, құрөмірін өткізіп жүрген адамдарды ащы тілмен

72

2015 №3 (28)АБАЙТАНУ

ӘОЖ 821.512.122:069Ж.ӘУБӘКІР, филология ғылымдарының кандидаты, доцентАбайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени жәнеәдеби-мемориалдық қорық-мұражайының директоры

АБАЙТАНУ ЖӘНЕ АҚЫН МҰРАЖАЙЫ

Мақала Семейдегі Абай мұражайының қазіргі тыныс-тіршілігіне арналған. Абай мұрасыннасихаттау мақсатында мұражайда жарық көрген ғылыми еңбектер, әртүрлі тақырыптағыауқымды іс-шаралар, қорда сақтаулы жәдігерлер жайында кеңінен мәлімет берілген.

Тірек сөздер: Абай, ақын мұражайы, абайтану, көрме, жәдігер, қор.

«Қазақ халқының киесi, ары мен намысы,ақылы мен жүрегi – Ұлы Абайдың аруағынабасымды идiм», - деп ЕлбасымызН.Ә.Назарбаев айтқандайын ұлы ақын мұрасыхалқымыздың баға жетпес асылы. Абайшығармашылығы дала данышпанының сөздерінбойына сіңірер көкірегі сезімді, тілі орамды қазақелінің рухани азығы болса, Абайдың қорық-мұражайы – еліміздің руханиятының бастау көзідесек еш артық айтқандық болмас. Ұлытұлғалардан қалған баға жетпес асылмұраларды қаз-қалпында сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу бағытында 75 жыл сан-салалыеңбек жасап келе жатқан қасиеттіқарашаңырақтың абайтанудағы орны да,тыныс-тіршілігі, тарихы, болмыс-бітімі деерекше.

Музейіміздің тарих тереңіне бойлап,ұлылар мұрасымен сусындап, рухани азық аламдеген жанға берері мол. 1940 жылы Қазақстантарихындағы тұңғыш әдеби-мемориалдықмузей болып негізі қаланған мекеме бүгінгі күніқанатын кеңге жайып, құрамында қазақхалқының біртуар перзенттерінің киеліқоныстары мен тарихи ескерткіштер орналасқанқорық алқабы бар еліміздің қасиетті руханиордасына айналған республикалық қорық-мұражай дәрежесіне көтерілді. Абай мұрасыннасихаттауда жетпіс бес жыл еңбек етіп келе

жатқан мұражайымыздың қорында сан алуанжәдігерлер: қолжазбалар, құжаттар, ескібасылымдар, бейнелеу өнерінің туындылары,этнографиялық заттар, фотосуреттер сақталған.Олардың әрқайсысы қазақ мәдениетінен,тарихынан мол мағлұмат, сыр-сипат береді.Абайтанудың алғашқы негіздері де осыестеліктерде, құжаттарда.

Абай қорық-мұражайының құндылығы –Абайдың өз заманындағы жәдігерлердің, ұлыақын туралы аса құнды естеліктердіңсақталуында. Соның ішінде ең құндысы –Абайдың өз қолымен өлкетану мұражайынатапсырған заттары, қолжазбасы, фотосуреттері.

Абай мұрасын халқы сақтаса, оныжинаудың басында ұлтымыздың ақыл-ойыныңалыбы М.О.Әуезов тұрғандығын бүгінде ескетүсірмеске болмайды. Ол кезде Абай өмір сүргенөлкенің дарынды ұлы ақынды көзі көрген ТөлеуКөбдіков, Жақсылық Төлепов, Леймен Ибраев,Сапарғали Әлімбетов, Нұрлыбек Баймұратов,Тәңірберген Әміреновтер шоғыры бар еді.

Осындай жауапты да ұлы істеМ.О.Әуезовтің ел ішінде сенім артқан адамдары:Абайдың өз тәрбиесінде болған немере інісіӘрхам Кәкітайұлы Ысқақов пен келешегіненүміт күттірген жас ғалым ҚайымМұхамедханов болды.

Олар ұлы ақынның өміріне,

74


естеліктері, шығармаларының қолжазбалары.Абайдың немере інісі Әрһам Ысқақов елденжинаған естеліктер, шығармалар қолжазбасы біртөбе болса, өзінің естеліктері де қазіргі күндеқұнды деректер қатарында.

- Москва, Санкт-Петербург, Омбы, Том,Қазан және Қазақстан мұрағаттарынантабылған Өскенбай, Құнанбай, Абай, Халиолла,Әбдірахман, Майбасар, Тінібай, Шыңғыс жәнет.б. тарихи адамдарға қатысты архив деректері;Құнанбай Өскенбайұлына қатысты архивдеректерінің өзі 1200 беттен асады.

-Абай шығармаларының РахымЖандыбаев, Әміржан Аянбаев, МүрсейітБікеұлының қолжазбалары;

- Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиевтің жекеархиві - Шәкәрімнің шығармалары мен Ахаттыңөзінің өлең-поэмалары, естеліктері.

-Абайдың ақын-шәкірттері – Ақылбай,Мағауия, Шәкәрім, Көкбай, Әріп, Әсет, Төлеу,Шәкір, Уәйіс және т.б. қатысты құнды деректер,олардың шығармалары.

Ақылбайдың «Зұлыс», «Дағыстан» аттыпоэмалары, Мағауияның «Медғат-Қасым»шығармаларының қолжазбалары, КөкбайЖанатайұлының өз қолжазбасы.

Біз үшін Абайға, оның заманына қатыстыәрбір дерек көздері өте қымбат, баға жетпес асыл.Солардың арасынан тағы да біразын екшепалсақ:

- Абайдың 1909 жылғы тұңғыш өлеңдержинағы

- Абай шығармаларының 1922 жылғыТашкент және Қазан басылымдары;

- 1933, 1945, 1948 жылғы жинақтар;-ХІХ-ХХ ғғ. қазақ ақын-жазушыларының

шығармалары жарияланған сол кездердегі газет-журналдардың сандары: «Айқап» 88 номері,«Таң» - 4 номері, «Сана», «Қазақ тілі»,«Шолпан», «Сәуле», «Жаңа ауыл», «Тәржімән»- көптеген номерлері.

Хакім Абайдың қарашаңырағының бүгіндеел тарихындағы тұңғыш әдеби-мемориалдықмұражай болып саналатыны өз алдына, алсонымен қатар әрі тарихи-мәдени, әрі әдеби-мемориалдық, әрі қорық-мұражайы рөлінатқаратындығы оның алуан қырын айшықтапбереді.

Қазақ даласында бұрын-соңды мұндайсан-салалы қорық-мұражай болған емес.Сондықтан, мұражай үйінің кезінде Абайдыңқарашаңырағы болғандығы ғимараттың тарихимән-мағынасын одан сайын айшықтай түсетіндәстүрлі дәйек ретінде бағамдауға негіз бар. Алмұндағы бөлімдерге жеке-жеке тоқталып өтсек,ғұлама жазушы Мұхаң дүниеге келген, балалық-жастық дәурені өткен туған жері Бөрілідегімұражай-үйі әлем жұртшылығының ұлылыққатағзым жасап келетін бірден-бір қасиеттіорнына айналса, дала данышпаны Шәкәрімніңсаят қора экспозициясы, Абайдың шәкіртіКөкбай ақынның мешіт-медресе, мұражайы менкесенесі жалпы халқымыздың қадір тұтып,ардақтайтын абыз мекені саналады.

Сірә, Жидебай аты тілге алынғанда,тебіренбейтін жан болмас бұл өңірде. Қасиеттіқарт Шыңғыстаудың топырағында жаралғандара тұлғалардың дені, оның ішінде Абай менШәкәрімнің кесенелері, Абай қарашаңырағы дәлосы Жидебайда мен мұндалап тұрған жоқ па…

Хакім Абайдың 150 жылдық мерейтойыкезінде 16 ескерткішпен бірге қорғауға алынған6400 гектар қорық алқабы өзінің әрдайымтарихи сипатымен ерекшеленеді.

Музейдің күнделікті іс-шарасы – Абайәлемін танып білу, оны жас ұрпақтың санасынақұю. Ұлылардан қалған асыл мұраны сақтау,зерттеу, насихаттау жолында мұражайда түрлімәдени, ғылыми іс-шаралар өтеді: ғылымиконференциялар, көрмелер, әдеби кештер,тақырыптық экскурсиялар, танымдық сабақтар,білім сайыстары мен апталықтар. Осы өткізіліпжатқан жұмыстардың әр қайсысыныңабайтанудағы орны ерекше екендігі айқын.

Ұлы ақынның 170 жылдық мерейтойынаарнайы ауқымды жоспар дайындалды.Қазақстанның қалаларына көрме-керуенсапарға шықты. Өскемен қаласынан басталғанбұл көрме 16 сәуірде Атырау қаласындаашылды. Келесі кезекте Алматы, Павлодар,Абай қалаларына бару жоспарланған.

Сәуір айының аяғында «Абай – әлемтілдерінде» көрмесі ұйымдастырылып,көрермендер музей қорындағы бірегейжәдігерлерді тамашалауға мүмкіндік алды. Осыкөрмемен қатар «Адамзаттың бәрін сүй...» атты

76


нақтылайтын ешқандай құжат болмаған еді.Қазіргі таңда ақын мұражайы еліміздегі

ғана емес әлемдегі ірі музейлерменшығармашылық байланыстар орнатқан.

«Интермузей» халықаралық фестивалінебірнеше мәрте қатыстық, ол бізге әлеммузейлерінің озық тәжірибелерімен танысуғамүмкіндік туғызуда. Мысалы, 2012 жылыДушанбе қаласында өткен «Тарихи-мәдени мұраобъектілерін қорғау, пайдалану, жаңғырту жәнемемлекеттік қорықтардың мәселелері»конференциясына қатысып қайттым. Абаймұражайы 2014 жылы «ICOM» халықаралықмузейлер қауымдастығына мүше болыпқабылданды.

Басқару органы «Әлем астанасы»аталатын Париж қаласында орналасқанқауымдастыққа мүше болу мұражайымыз үшінүлкен мәртебе болып саналады. 2014 жылы«Мұражай ісінің дамуына қосқан зор еңбегі үшін»«ИКОМ Қазақстанның үздігі» аталымыбойынша жоғары марапатқа ие болдым. Омбықаласындағы А.Жүнісова басқаратын «Мөлдір»қазақ диаспорасы орталығымен тығызбайланыста жұмыс істеудеміз.

Қазіргі таңда Ресейдің ірі мұражайлары —Л.Толстойдың Ясная Полянадағы қорық-мұражайы және Мәскеу қаласындағыЛ.Толстойдың, сондай-ақ А.Пушкинніңмемлекеттік музейлерімен және Орынборқаласындағы облыстың бейнелеу өнерімузейімен шығармашылық ынтымақтастықжайлы өзара келісімдер жасалып,меморандумдарға қол қойылды. Аталмышмеморандумдар екі елдің ірі мұражайларыарасындағы өзара ақпарат, тәжірибе алмасу жәнемұнан да басқа түрлі бірлескен жобалардыжүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, Еуропадағы музейлерменнақты байланыс орнатылуда. Атап айтатынболсақ, қазіргі таңда мұражайымыздаГерманиядағы әріптестеріміз Кассельқаласындағы ағайынды Гриммдер музейініңкөрмесі жұмыс жасауда.

Рухани құндылықтарымыз бен ұлттықболмысымызды республика жұртшылығынағана емес, әлем елдеріне таныту – Абай музейініңабыройлы міндеті. Бұл игі мақсатты жүзеге

асырып, веб-порталымызды (сайтымызды)толықтырып, музей залдарының 3D форматтағыпанорамасы жасалды. Бұл 3D панораманысайтымызды пайдаланушылар (көрермендер)ШҚО Семей қаласының «3d semey.kz» виртуалдыпорталынан да көре алады. Сонымен қатармузедің «Фейсбук» және «Мой мир» әлеуметтікжелілерде аккаунттары бар. Абай қорық-мұражайының «www.abay-museum.kz»сайтының қараушылары күннен-күнге артатүсуде.

2015 жылдың І жартыжылдығында Абаймұражайының тыныс-тіршілігін көрсететінабайтануға, шәкәрімтануға, мұхтартануға,алаштануға қатысты өзіміздің қордағы құндыдүниелерден бастап, елімізге танымалғалымдардың еңбектері жарияланған «Абаймұражайының хабаршысы» журналының№1(15) 2015 саны, «Асыл қазына» газетінің №1-2, №3-4 сандары дайындалды. Ғылыми-зерттеужұмысының бір бағыты – баспа жұмысы (12ғылыми-зерттеу басылымдары дайындалды).

2015 жылдың І жарты жылдығындареспубликалық және жергілікті мерзімді баспасөзқұралдарында Абай, Шәкәрім, М.Әуезов жәнеолардың туыстық, ақындық-өнер айналасы,Алаш арыстары туралы 333 ғылыми жәнеақпараттық мақалалар мен хабарламаларжарияланды.

Мұражай қызметінің негізгі бағытының бірі– көрмелер ұйымдастыру. 2015 жылы мұражайдажәне мұражайдан тыс 43 көрме және 7 кітапкөрмесі. Жиыны 50 көрме өткізілді. Мұражайдантыс көрме саны – 23.

Насихат жұмысының бір түрі – әдебикештер (28 әдеби-танымдық кеш өткізілді).

Мұражайдағы ғылыми-зерттеужұмыстарының басты арнасы – ғылымиконференциялар мен семинарлар (3 ғылыми-тәжірибелік конференция, 5 ғылыми-тәжірибеліксеминар ұйымдастырылды және мұражайқызметкерлері 44 конференцияға қатысты).Жиыны 52 конференция.

Мазмұнымен ерекшеленген «АдамзаттыңАбайы: әдеби мұрасы және абайтану мәселелері»халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияболды. Сонымен қатар мұражай ғылымиқызметкерлері түрлі іс-шараларда 38 баяндама

78

УДК 821.512.122А.МАШАКОВА, кандидат филологических наукВедущий научный сотрудник Института литературы и искусстваимени М.О.Ауэзова

РЕЦЕПЦИЯ В ТОРЧЕСТВЕ АБАЯ В ДАЛЬНЕМ ЗАРУБЕЖЬЕ

Автор статьи поднимает вопрос о международном признании классика казахскойлитературы Абая Кунанбаева. По исследованием автора иностранные авторы обращаютвнимание на описание жизни казахского поэта, при этом они представляют читателям своейстраны казахский народ с его историей, культурой и образом жизни. Они подчеркивают, чтопроизведения Абая, созданные в прошлом столетии, до сих пор не утратили своегообщечеловеческого значения и продолжают служить высоким идеалам современного мира.

Ключевые слова: Абай, творчества, рецепция, литература, поэт.

В истории казахской литературы одной изнаиболее важных фигур, вокруг которыхконцентрируется процесс зарубежнойрецепции литературы Казахстана, являетсявеликий казахский поэт второй половины XIXвека Абай Кунанбаев. Его произведения,переведенные на многие иностранные языки,получили значительное количество откликовзарубежных писателей, поэтов и литературныхкритиков. Многожанровое творческое наследиепоэта-мыслителя (стихотворения, поэмы,философское эссе) является бесценнойсокровищницей мировой литературы. Нарядус казахстанскими учеными важный вклад визучение поэтического и прозаическогонаследия великого Абая внесли и продолжаютвносить иностранные литературные критики,ученые-литературоведы, писатели и поэты.

Первые переводы на иностранные языкиотдельных стихотворений Абая приходятся на50-е годы ХХ века. Так, в 1951-1955 годах впечати появилось несколько его стихотворенийна монгольском языке. На китайский языкпроизведения Абая переводил профессор ХаХуаньчжан (псевдоним – Хабай). В 1950 году

он перевел поэму «Искандер» на китайскийязык, которую опубликовал в журнале«Литературные переводы». В 1958 году оносуществил перевод двух других поэм Абая,которые вместе с первой изданы в книге «АбайКунанбаев. Три поэмы». В деле переводатворческого наследия казахского поэта накитайский язык Ха Хуаньчжан сделал многое.Ему принадлежат переводы почти всехпроизведений Абая, которые вышли в свет вКитае. Переведенные им «СтихотворенияАбая» и «Слова назидания» выпущены в светСиньцзянским издательством в 1982 и в 1984годах. Три года спустя его сборник статей«Абай и его поэзия» издан «Национальнымиздательством» в Пекине. В 1994 году это жеиздательство выпустило «Полный сборниксочинений Абая» в переводе Ха Хуаньчжана.

Первым переводом произведений Абаяна европейский язык можно считать изданиекниги «Слова назидания» на чешском языке в1959 году. В предисловии чешский писательФрантишек Соукуп пишет: «Неоднократноповторял Абай свои суждения, углублял своимысли, пока не объединил, наконец, плоды


80

назиданий» будут читать и через 50, и через100 лет, чтобы только понять, насколько далековперед мы продвинулись по пути, указанномуАбаем, и достойны ли мы называтьсяпоследователями великого Учителя». «Абай –это зеркало и душа народа, живущего напротяжении многих столетий в степях в центреЕвразии». О том, как прошло празднование150-летия великого казахского поэта вПакистанской Академии литературы, поведалаСумайра Аслам. Она выделила выступлениеТарика Рехмани, профессора лингвистики вУниверситете Каид-и-Азама, который«сравнил Абая с Сиром Саидом и Раджа РамомМоханом Итаи, которые воспринялиопределенные аспекты западного могущества,такие как современное знание, но не оставилисвое культурное прошлое».

Появление книги «Произведения имысли Абая» на персидском языке явилосьзнаменательным событием в культурной жизниИрана и Казахстана, так как до этого творческоенаследие Абая не переводилось на персидскийязык. Издание этой книги стало возможнымблагодаря стараниям Чрезвычайного иПолномочного Посла Исламской РеспубликиИран в Республике Казахстан Расула Ислами.В предисловии он указывает на существованиенекоторой схожести между казахским ииранским народами: «Эти культурныеобщности обнаруживаются как в обычаях итрадициях народа, так и в зодчих историческихреликвиях этой страны. В казахском иперсидском языках часто встречаются слова,общие для наших культур». В этой же книгепредставлена вступительная статья иранскоголитературоведа Али Асгар Ширдуста, которыйначинает с размышлений о том, что в каждомнароде встречаются такие выдающиесяличности, которые сыграли большую роль вдуховном и культурном развитии своегонарода. По мнению Али Асгар Ширдуста, указахов это был поэт и мыслитель АбайКунанбаев.

«Абай Кунанбаев. Избранныестихотворения» на язык урду были переведеныизвестным пакистанским переводчиком ХалидИкбал Ясиром. Такая возможность появилась

у него благодаря книге «Abai Kunanbaev.Selected poems», изданной на английскомязыке в 1985 году издательством «Жазушы».В предисловии к сборнику «Абай Кунанбаев.Избранные стихотворения» Халид ИкбалЯсир сравнивает Абая Кунанбаева сМухаммадом Икбалом – национальнымпоэтом Пакистана: «Казахстан … также чтитимя Абая Кунанбаева, как наша страна – имяМухаммада Икбала». Халид Икбал Ясирнаходит много общего между этимивеликими поэтами. Они былиобразованными для своего времени людьмии призывали свои народы к просвещению.В своих стихах Абай с негодованием писал опороках феодальной и чиновничьей знати, ородовых междоусобицах. Поэзия Икбала«отражала дух времени – национальноепробуждение и освободительное движение».

На турецком языке «Избранныепроизведения Абая» сопровождаютсявступительной статьей Зия Йылмазера,который в 1995 году являлся заместителемпредседателя ТЮРКСОЙ – международнойорганизации тюркской культуры и искусства.Появление в Турции книги с произведениямиАбая стало возможным благодаря этойорганизации.

В Монголии книга «Абай Кунанбаев.Избранные произведения» вышла в свет вУлан-Баторе. Предисловие под названием«Великий поэт Азии» написано монгольскимписателем и драматургом ХабышийнИсламом. Он провел интересные параллелимежду Абаем и Чингисханом, как двумянаиболее яркими представителяминационального гения своих народов: «Средикочевников Центральной Азии напротяжении последних 800 лет одним извеликих людей является Тэмуджин сынЕсугей богатура, а также великий поэт АбайКунанбаев… Насколько широкораспространились легенды, сказания ирассказы о великом монгольском сынеЧингисхане среди казахского народа,настолько же стали известны монгольскомународу стихи, слова назидания и мелодичныепесни Абая…»


82

принимали участие поэт Леон Робель,профессор Шанталь Лемерсье-Келькежей,профессор Альбер Фишлер, посол Франции вКазахстане Ален Ришар и другие.

На международной конференции вАлматы выступили докладчики из многихстран ближнего и дальнего зарубежья. Средиучастников конференции можно выделитьпредставителей французской культурыШанталь Лемерсье-Келькежей, АльберФишлер, Жоселин Перар, Маривонн Перро, таккак некоторые из них выступали с докладами ив Париже, и во время юбилейных торжеств вКазахстане. Французские ученые представилисвои впечатления о жизни и творчестве АбаяКунанбаева, привели ряд новых и интересныхсравнений и характеристик. По мнениюШ.Лемерсье-Келькежей, выступившей сдокладом «Абай Кунанбаев, просвещенныймодернист», Абай был «горячим сторонникомсближения культур: казахской и русской,восточной и западной…» А.Фишлер отметилпрогрессивность и прозорливость идей Абая,его поражает глубина и многогранностьмыслей Абая, который на закате своей жизнизадается вопросами об отношениях, чувствах ивере своих соотечественников. Доклад Ж.Перари М.Перро назывался «Абай –экзистенциальный мыслитель». В своемвыступлении они подвергли анализу «Слованазидания» Абая, сравнивая это произведениеказахского поэта с трудом французскогофилософа Серена Кьеркегора «Стадиижизненного пути». Французские ученыенаходят много общего в размышлениях о жизниу Абая и у Кьеркегора. Например, ихуважительное отношение к вере, к вереоткрытой, лишенной фанатизма. Признаваяфилософское учение Абая, Ж.Перар и М.Перроподытоживают свое выступление словами:«Мы называем себя учениками Абая… Мыможем сказать, что у Абая многопоследователей».

На международной конференции вАлматы выступил также Генеральный директорЮНЕСКО Федерико Майор. Он рассказал отом, как в Париже прошли мероприятия,

посвященные жизни и деятельности Абая.Кстати, Ф.Майор является не толькообщественным деятелем, но и известнымдеятелем испанской литературы, виднымпоэтом.

Кроме того, в этой конференциипринимали участие государственныйвенгерский деятель Андраш Келемен,венгерский ученый-тюрколог Йожеф Торма,немецкие ученые-тюркологи Марсель Эрдаль иМарк Кирхнер, иранский государственныйдеятель Али Акбар Велаяти, профессорИсламабадского университета (Пакистан) АхмадХасан Дани, индийский ученый-социологШарма Ракеш, вице-президент Общественнойакадемии Синь-Цзяна (Китай) Жакып-Мырза.Намык Кемал Зайбек, занимавший в то времяпост главного советника президента ТурецкойРеспублики, рассказал о том, что в Турции ссередины 1990-х годов в школьную программувведено изучение творчества Абая.

В юбилейный год Абая в Национальнойбиблиотеке Республики Казахстан приподдержке Национальной комиссииРеспублики Казахстан по делам ЮНЕСКОпроводились «Абаевские чтения». Средиучастников литературного семинара былизарубежные гости из Китая (Су Чжоу Сюнь),Ирана (Хасан Каскауи) и Пакистана (МухаммадАббас Хан). Примечательно, что китайскийисследователь, писатель и переводчик Су ЧжоуСюнь, неоднократно посещавший нашу страну,в этот раз привез свою монографию «Тривершины Чингисских гор – Шакарим, Абай иМухтар» (1995). Изначально объектомисследования Су Чжоу Сюня был АбайКунанбаев. Он встречался с казахскимиабаеведами в Алматы, посетил Семипалатинск,Борли и Караул, собирал материал в архивах,музеях, беседовал с местными жителями. Вовремя исследовательской работы Су Чжоу Сюньзаинтересовался двумя земляками Абая, егопоследователями – Шакаримом и МухтаромАуэзовым. Таким образом произошлорасширение темы изучения – включение в кругнаучно-исследовательских интересовматериалов по жизни и творчеству Шакарима


84

казахский народ с его историей, культурой иобразом жизни. Литературные критикиуказывают на важную роль казахского поэтав духовном развитии народа. Онисравнивают его с выдающимися личностямисвоей страны или ставят Абая в один ряд склассиками мировой литературы. Они

подчеркивают, что произведения Абая,созданные в прошлом столетии, до сих пор неутратили своего общечеловеческого значения ипродолжают служить высоким идеаламсовременного мира.

Резюме

Мақалада ұлы ақын Абай шығармаларының шетелдерде танылуы мен аударылуынатоқталады.

Resume


The author of the article raises the issue of international recognition of the classic of Kazakhliterature Abai Kunanbaev.

86


энциклопедияда антитеза құбылысынатөмендегідей анықтама берлген: «Антизеза –стилистическая фигура, основанная на резкомпротивопоставлении образов и понятий. Онастроится на столкновении антонимов илислов, становящихся антонимами вопределенном контексте » [4,126]. Антитезакөркем шығара тіліне ерекше өң беріп, өзгешединамикалық сипат бітіреді.

Антитеза салғастыруға негізделгендіктенсалғастырып отырған екі немесе одан да көпзаттың немесе құбылыстың контексте қатарқолданылуы қажет. Бұл шарт бұзылса,антитеза бола алмайды. Өйткені екі мүшеніңбірі болмаса, салыстыру да болмайтыныбелгілі. Мәселен,

Қар – аппақ, бүркіт – қара, түлкі –қызыл,

Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай).Немесе, Аппақ ет, қып-қызыл бет,

жап-жалаңаш,Қара шаш қызыл жүзді

жасырғанда(Абай).Сондай-ақ, Маңдайдан тура түскен

қырлы мұрын, Ақша жүз, ал-қызыл бет тіл байлайды

(Абай).

Антитеза құрылымдық жағынан әр қилыболып келуімен ерекшеленеді. Қазақ тілінде кейжағдайда қарама-қарсы мәндегі лексемаларыңғайластық жалғаулықтар арқылы жасалады.

Мәселен, Ынсапсызға не керек Істің ақ пен қарасы (Абай).

Антитеза бірнеше қарама-қарсы мәндегіжұптардан тұратын құрылымдар болып келуіде мүмкін.

Мысалы, Ішім өлген, сыртым сау,Көрінгенге деймін-ау.Бүгінгі дос, ертең жау,Мен не қылдым, япыпм-ау?

(Абай).

Бұл өлең жолдарындағы екі жұпоппозициядан тұратын екі антитеза бар: ішім

– сыртым, өлген – сау, бүгінгі – ертең, дос –жау.

Түр-түсті білдіретін лексикалық бірліктертура немесе ауыс мағыналарда жұмсалып,толып жатқан лексика-семантикалыққасиеттерді сипаттау үшін жұмсалады. Түр-түстің атауларының негізгі стильдікқызметтерінің бірі – сұлулықты суреттеу.\Әсемдік, әдемілік, сұлулық нышандарыантонимдік түстер арқылы әсерлі де тартымдыболып, түрлі бояулармен өрілген тамаша бейнежасалады.

Мәселен, Қыз Жібектің ақтығы Наурыздың ақша қарындай.

Ақ бетінің қызылы Ақ тауықтың қанындай.

Мұндағы «ақ» және «қызыл» сөздерішендестіру яғни антитеза нәтижесінде бір-бірімен антонимдік қатынасқа түсіп тұр.

Акротеза (грек. akro - үсті) – қарама-қарсы ұғымдарды теріске шығару арқылыболмыстағы белгілі бір құбылыстарды немесенысандарды мақұлдау.

Актореза формуласы: - + + - А – В немесе А - ВҚазақ тілінде теріске шығару тәсілі ретінде

төмендегі тәсілдер қолданылады:а) емес көмекші етістігі немесе жоқ сөзі:Темір болғанда жац темір емес, асыл,

құрыш темір (С. Сейфуллин).Жүзіне қарасам, ойыны жоқ, шын сөзі

екен (С. Шаймерденов).ә) –ма, ме; -ба, -бе; - па, -пе болымсыздық

жұрнақтары арқылы:Кеш, тәңірім, сорлы құлға қаһар етпе,Рахым қыл, біз сорлыны шетке теппе (М.

Жұмабаев).

Акротеза компоненттері қарама-қарсымәндегі лексемалар да болуы мүмкін. Мәселен,

Алыс емес, жақын жер, Менің жауға барғаным (Қобланды).

88


Резюме

Resume

В данной статье автор останавливается на антонимах, встречающихся в произведенияхАбая Кунанбаева.

The article deals with the problem of antonyms in the works of Abay.

90

стремятся за внешними особенностями текстаотдельных списков найти их историческое (вшироком смысле) объяснение. Реальная историятекстов понимается как история людей,создававших этот текст, а не как имманентноедвижение списков в их разночтениях. Именнотакой подход привлекает текстологов в первуюочередь. Один из основных принциповсовременной текстологии состоит в том, что ниодин текстологический факт не может бытьиспользован, пока ему не дано объяснения. Неттекстологических фактов вне их истолкования.С этим связывается и другой принцип: все фактыиндивидуальны, каждый имеет своеобъяснение. Наконец, еще один принцип:принцип комплексности изучениятекстологических фактов. Важны не столькоотдельные факты, сколько их сочетания, ихсистема. Разночтения списка — этоопределенная система, учитываемая иобъясняемая текстологом в целом, в первуюочередь в связи с сознательной деятельностьюкнижников. История текста произведенийизучается комплексно. Она изучается в составесводов, сборников, в связи с “конвоем” илитературной традицией. Изменения текстасовершаются не изолированно, поэтому многоев истории текста произведения находит себеобъяснение в его литературном, рукописномокружении и в общих явлениях историилитературы, истории общества.

По существу, такое изучение текставказахской литературе не сталосамостоятельнойнаукой ни вначале, ни в середине XX века.Задачи изучения текста ограничивались чистопрактическими потребностями. По сути,текстологии отводилась роль подсобнойдисциплины, необходимой для изданиялитературных памятников.

Абай Кунанбаев - великий поэт, писатель,общественный деятель, основоположниксовременной казахской письменнойлитературы, реформатор культуры, сторонниксближения с русской и европейской культуройна основе просвещенного либерального ислама»[2].«Богатейшее наследие Абая Кунанбаевапредставляет собой замечательное явление вистории отечественной культуры, и изучение

его породило одну из ветвей литературнойнауки в Казахстане — абаеведение».[3] Мырасполагаем сегодня множеством трудов в этойобласти, что позволяет говорить подвестинекоторые итоги изучения творчества Абая иобозначить проблемы, требующие вниманияисследователей.

Первыми текстологическими опытами вказахской литературе можно считать«исправление», систематизацию и издание книгАбая Кунанбаева. Выходили и статьи о нем. Егопроизведения распространялись как врукописном виде, так и публиковались впечати.Это и послужило основой изучениятворчества поэта.Некоторые стихи Абая былинапечатаныв «Дала уалаятыны газеті»(«Киргизской степной газете») без подписи илиза подписью друга Кокбая (стихотворение«Общий вид аула киргиза Чингизовскойволости, Семипалатинского уезда ИбрагимаКунанбаева, в момент прикочевки его наурочище Копбеит при реке Баканас»,получившее позже название «Лето»). Другоестихотворение Абая без подписи былонапечатано в этой же газете 24 марта 1889 г.

При жизни поэта его произведенияотдельной книгой не были изданы. Первыйсборник поэтических произведений поэтаувидел свет под псевдонимом Абай. Известно,что до выхода сборника ряд произведений поэтауже был опубликован под этим псевдонимом.На это указывает один из первыхисследователей творчества Абая Зейнилгабаденибн Амреал Жаухари ал Омский. Его книга«НасихатКазакия» была издана в 1909 году вгороде Уфе. В своей книге автор высокооценивает творчество поэта. По мнениюЖаухари, стихи Абая светятся в казахскойпоэзии, как драгоценные камни. Этоэмоциональное поэтическое сравнение прямосоотносится с замечательной метафорой Абая:«стихи должны быть внешне окаймленысеребром, а внутренне – содержать золотуюсердцевину».

Произведения Абая впервые были изданыотдельным сборником в 1909 году в Санкт-Петербурге, подготовили их к печати сын АбаяТурагул Абайулы (1875-1934) и двоюродный


92

текстологии пишет И. Жансугуров в статье«Книга Абая», вышедшей в Ташкенте. Статьябыла опубликована в 1923 году. Она ценна тем,что содержит размышления И. Жансугурова поповоду тех исправлений, которые былидопущены авторами издания «Книги Абая». И.Жансугуров пишет: «Абая писал не потрадиционным канонам, он поэт новоговремени, поэтому стихи Абая былиподправлены, целые строки подверглиськорректуре именно из-за новизны инепонятности отдельных стихов» [4]. И.Жансугуров указал на 21 неоправданноеисправление, внесенное авторами «КнигиАбая».

Если текстологу удавалось восстановитьпервоначальное прочтение того или иногофрагмента, то остальное — история данногофрагмента, а иногда и текста в целом — его ужене интересовало. С этой точки зрениятекстология долгое время рассматривалась некак самостоятельная наука, а понималась каксистема приемов для восстановления исходноготекста с последующим его изданием.

И.Жансугуров пишет: «Абай большоевнимание уделал звучанию своих стихов и поэм.В его стихах трудно что-либо изменить. Он неиспользует проходные слова, не гонится закрасивостями, за внешними созвучиями. Обэтом надо помнить при работе с текстами Абая»[5].

Первые текстологические изыскания постихам Абая были предприняты по той простойпричине, что несоответствие отдельных стиховобщему настрою и звучанию поэзии Абая резкобросалось в глаза. Разнообразные списки стиховАбая, имеющиеся в народе, сборникпроизведений поэта, опубликованный К.Искаковым в Петербурге в 1909 году,переиздание сборника Мурсеитом – все это всовокупности явилось предпосылкой длятекстологического изучения наследия Абая.Собирание произведений поэта нередкосопровождалось текстологическимипогрешностями. В 1940 году М. Ауэзов писал:«Необходимо собрать все стихи,приписываемые Абаю. Но собрать – одно дело,а опубликовать – совсем другое. Здесь одного

желания мало – необходимо исследование. Впогоне за количеством стихов Абая можнопотерять качество» [6].

Высказанная М. Ауэзовым мысль важна,ее необходимо учитывать при текстологическомпрочтении стихов Абая. Предостережение М.Ауэзова актуально до сих пор. Главная причинаэтого – отсутствие рукописей самого Абая.

Для установления канонического текстапроизведений поэта учеными, поклонникамипоэзии Абая проделана большая и кропотливаяработа. Сам М. Ауэзов при собирании итекстологическом изучении стихов Абая«старался не вносить в тексты чуждых Абаюэлементов», «непонятные слова отмечалспециальным значком, давал свое пониманиеих, был против всякой редакции стихов Абая».Об этом пишет М. Мырзахметов в статье «М.Ауэзов – собиратель и текстолог произведенийАбая» [7].

Первые собиратели стихов Абая –Какитай, Турагул, передавая списки Мурсеитудля издания, сопроводили их своимиисправлениями. Какитай был корреккторомстихов Абая, вышедших в 1909 году. Набранныетексты пересылались нарочной почтой Какитаюв Шынгыстау и после исправленийвозвращались обратно. М. Ауэзов называлКакитая «первым человеком, внесшим весомыйвклад в изданий стихов Абая», и в то же времяотмечал, что «с научной точки зрения егоредактура, разбивка стихов Абая несовершенна».М. Ауэзов сокрушается: «Издание книги стиховАбая – поистине событие историческогозначения, но задуманное не исполнилось вполной мере». «Для нас, - отмечает М. Ауэзов, -надежной основой является переизданиеМурсеита» [8].

Отмечая важность рукописных текстов,записанных Мурсеитом в 1905, 1907, 1910 годах,М. Ауэзовтем не менее указывает на тот факт,что и в изданиях стихов Абая Мурсеитом такжеимеются стилистические погрешности.

Абаевед М. Мырзахметов замечает: «Врукописных вариантах Мурсеита, в сборнике,изданном им, не удалось сохранить тогозвучания, которое отличает поэзию Абая.Причина кроется в том, что собиратели и


94

М.Ауэзова к Абаю.– Алматы: Санат, 1994.-С.317

8.М.Ауэзов в воспоминанияхсовременников.- Алматы: Жазушы, 1972. –С.359

9. Ахметов З. Поэтический мир Абая (наказ. языке) Алматы, 1995, С.40.

10.Кирабаев С. Современный мир иАбай (на каз. языке) Алматы: Наука, 1994, С.9

Резюме

Мақалада Абай өлеңдеріне берілген түсініктердің келелі мәселелері ғылыми тұрғыдантаразыланып, талдаулар жасалады.

Resume

The article discusses the theoretical basis of textual criticism, scientific justify-cation of the texthistory, basic principles of modern textual criticism and the original textual experiments in Kazakhliterature, systematization and publication of A.Kunanbayev’s book. The first collected works of poet,textual finds of Abai’s poems were considered in this work.


96


ермек іздейтіні айтылады. Кейде дәулеттіжандардың еріккен іс-әрекетін көргендешынымен ақ, дүние байлығының дәмі татусызекеніне көз жетеді. Ақын айтып отырған бескүндік тірлік адам баласына Алланың бергенуақыты. Сол аз ғұмырда артына мағыналы сөз,мәнді іс-әрекет қалдырмай кету адмазат үшін күнәіспетті. Дүние үшін араз болу, жақыныңнан безінудәмі бұзылған тәттіні аңсаумен тең. Бүгінгі күніақпараттық құралдардың барлығында дүниеүшін әке-шешесінің баласымен араздасуы, тіптібірін – бірі өлтіруі туралы жиі естиміз, көреміз.Сондай жағдайды болдырмау үшін не істеукерек? Қоғамды, адамды қалай түзу жолға салуғаболады? Бұның барлығына жауапты Абайшығармаларын оқи отырып табамыз. Өкініштісі,жалпы көпшілік қауымның Абай шығармаларыноқымауында. Оқыса да, үстіртін түсінуінде.Мысалы Семей қаласындағы базардыңмаңдайшасына Абайдың «Базарға қарап тұрсам,әркім барар»,- деген сөзін әдемілеп жазып іліпқойған. Өмірдің базары туралы Абай айтқанафоризмді дүниелікке айналдырғанбыз.Көбіміздің Абайды түсінуіміз міне осындайдәрежеде.

Абай шығармаларындағы адамды сүю,барлық игіліктерді адам үшін жасау басты орында.Шынымен де солай болу керек болатын о баста.Алла жерді, жердегі барлық мақұлықтардыжаратқанда адамға қызмет етсін деп жаратқан.Бірақ адамның барлығынан артықшылығыретінде сана беріп, оларды өз игілігі үшінқажеттілігіне сай жұмсасын деген. Ал рухани жандүниесі құлдырауға түскен адам үшін күнделіктіқажеттіліктен де басқа мол-мол дүние керекболды. Сол себепті де өз айналасындағытабиғатты еш аямастан бір күндік рахаты үшінотай бастады. Ол үшін оқыды, білді, ғылымменайналысты. Бірақ бар үйренгенін басқаадамдарды құрту, құлдықта ұстау, тәуелділіккесалу сияқты әрекеттерге жұмсады. Абайдыңбүкіл шығармашылығындағы ұстаным- адамбаласын сүю. «Адамзаттың бәрін сүй бауырымдеп».

Абай шығармашылығындағы бастыұстаным адам баласын сүю болса, соладамгершілікке жету жолында адам барлықжағынан толық болу керек. Ол білім, ақыл,

қайрат, ынсап сияқты игі қасиеттер негізіндеадамның рухани жан дүниесінің толығуыболып табылады.

Ақынның «Әуелде бір суық мұз - ақылзерек» деп басталатын өлеңінде осы ой:

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,Сонда толық боласың елден бөлек....Біреуінің жөні жоқ біреуінсіз,Ғылым сол үшеуінің жолын білмек,

-деп [2] өрнектеледі. Ақын өлеңдеріндегі бастынысана - адам. Және де сол адамның дұрысжолда болуы. Абай дұрыс жолға түсудің бастықағидасы- оқу, білім алу, ғылыммен айналысудеп біледі. Сондықтан оның көптегенөлеңдерінде айтылатын негізгі ой - білімді адаммәселесі. Ақын ұстанымы дұрыс білім алып,оны дұрыс тарату болып отыр. Олай болса,бүгінгі елімізде жүзеге асырып жатқанбағдарламалардың көбінің бағыты дұрыс.Алайда көптеген бағдарламалардың басындағыадамдардың Абай салған сара жолдан тайыпнәпсінің қалауымен кетуі олардың аяғынажетпей құлауына себеп болып отыр. Елбасқарған азаматтардың кейбірін парақор,кейбірін ел қазынасына қол сұққан ұры ретіндеұсталып жатуы Абай айтқандай толықтыққажете алмауларынан болады.

Ақын отыз сегізінші сөзінде: «Ғылым –алланың бір сипаты, ол – хақиқат, оғанғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр.Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат-құрмет таппақ секілді нәрселелердіңмахаббатымен ғылым-білімнің хақиқатытабылмайды»-, деп [2] барлық игілікті істердіңбасы ғылымда екенін айтады. Алланың сипатыретінде танылған ғылымды да кей адамдаригерген бойда тек өздерінің қара бастарыныңқамы үшін жұмсап жүргені қынжылтады. Солғылымды пайдалана отырып, әлсізді жеу, қолықысқаны қанау, білімі төмендерді алдау сияқтыбүгінгі қоғам бейнесін көргенде жаныңтүршігеді. Абай мұндайда:

Момыннан жаман қорқақ жоқ,«Қу», «пысық» деген ат қайда?Арсыз болмай атақ жоқ,

98

УДК 821.512.122E. AKZHIGITOVA, Lecturer, Master of Arts (foreign philology)Shakarim State University of Semey

THE GENIUS OF THE KAZAKH POET ABAI

This article is about the great poet, philosopher, thinker, composer, educator of Kazakh people inthe nineteenth century Abai Kunanbay. Despite nor the era of colonial oppression, nor feudal-bourgeois system with all its limitations, when rot and humiliation of people, he was able to raise anunprecedented height resistance of the national spirit, singing and introducing into the consciousnessof their fellow tenacity and boldness instead cowardice, the pursuit of knowledge, rather thanignorance and miserable careerism.

Keywords: Abai, poet, philosopher, thinker, composer.

Today the name of Abai for many people in allthe continents stands par with the names ofShakespeare, Goethe, Pushkin and Moliere. Abai is agreat poet, philosopher, thinker, composer, educatorof Kazakh people in the nineteenth century. Despitenor the era of colonial oppression, nor feudal-bourgeoissystem with all its limitations, when rot and humiliationof people, he was able to raise an unprecedented heightresistance of the national spirit, singing and introducinginto the consciousness of their fellow tenacity andboldness instead cowardice, the pursuit of knowledge,rather than ignorance and miserable careerism.

AbaiKunanbay was born (July 29) August 10,1845 in Chingiz Mountains Semipalatinsk region, in thefamily of a feudal lord KunanbaiUskenbaev. His familywas aristocratic, that is why Abaireceived a broadeducation. He attended a madrasah - Islamic school,is a both a high school and seminary.

Ibrahim (his real name) was lucky in the senseof coziness and family education, as his mother Ulzhanand grandmother Zere were extremely gifted andcharming natures. Due to his attentiveness andthoughtfulness, which differentiated him from otherchildren, his mother changed his name to " Abai".Homeschooling and introduction to the folklore, whichwere started in early childhood, was continued at

madrassas of Imam Ahmad Riza. At the same timeAbaistudied at Russian school and by the end of thefive-year study began to write poetry. Hegel wrote thatphilosophy is an epoch grasped in thought. However,to grasp in thought the era, it must be a thinker in thehighest sense of the word. AbaiKunanbayev was amongone of these thinkers in the second half of 19th centuryin Kazakhstan. In this case, under thinker we do notmean someone who works as a monk locked in anarrow cell, delving into ancient manuscripts and tryingto fish out some important laws of social development.Despite that Abaibelonged to the elite of Kazakh society,he never fenced himself from the disaster and needsofordinary people. On the contrary, as a philosopher,he lived with what his people lived, shared with themtheir pain and deprivation. Joys were little, but how hecould live and enjoy himself? Abai's feat, in fact his wholelife was a real feat and only about the interest of hispeople, their pain reflected on his big heart, the heart ofphilosopher and person. Wealth and cattle did notconcern him. As a thinker and patriot of his homeland,his heart was crying blood, as he knew all the needsand hopes of his people in order to be satisfied withsurroundings. Communication with exiled Russian socialdemocrats, E.P.Mihoelis, N.Dolgopolov and S.Gross,gave impetus to his potential abilities. Abai's treatment


100

mind and heart argued, who among them is necessaryto person. After they found out that cannot reach theagreement, they turned to Science for help. As I said,get together let heart guide you! If this happens andall of you gather in one person, so he will becomerighteous. Dust from the soles of his feet will heal theblinds. Harmony and purity of life is the main meaningof the great world. If you won’t be able to unite, thenI will give preference to the heart – the king of humanlife, thus Science resolve the dispute” [Wordseventeenth]. “Words of edification” is like conclusionand result of life. “Lived I good life up until now, butwhen we can already see the end of the path, whenthe soul exhausted and tired. I am convinced that mygood intentions being ineffective in the vanity and frailtyof human life. “I am truly dead, despite that I am exist.I cannot understand the reason: whether weakdisappointment to relatives, whether in the rejectionof himself or something else. In appearance I am quitehealthy, as dead inside. Even if laugh I do not feel joy.No matter what I tell you, if I laugh - all this as notmine, but someone else”. “I do not understand howdo I treat my nation: do I dislike or love them? – If Iloved them, without any doubt I would agree its moralsand among other characters found out even one to beproud of. My love would not allow the faith to go out,as if my people have such qualities inherent of greatpeople. However, I do not have that faith”, – draws aline Abai.

Shaping Abai’s worldview was influenced bypoets and scholars of the East who shared humanisticideas (Ferdowsi, AlisherNavoi, Nizami, Fuzuli, IbnSina and others), as well as works of Russian classics,and through them, and European literature in general.He translated Krylov, Lermontov, Pushkin, Goetheand Byron. Characteristic of the history of the poem"Karangytunde tau kalgyp" ("Mountains slumber in thedark of the night"), which became a folk song.

Abai contributed to the spread of Russian andEuropean culture amongKazakhs. According to theSoviet literature, Abai ridiculed some tribal customs

of village, acted "against the slave status of women"and "against the social evil and ignorance."

In the history of Kazakh literature Abai tookpride place, enriching the Kazakh versification by newdimensions and rhymes. He introduced a new poeticform: octave, hexastich and others.

Abaiis the author of about 170 poems and 56translations. Abai was also a talented and originalcomposer. He created about two dozen tunes that arepopular these days.

AbaiKunanbay had a great influence on theemergence of Kazakh national intelligentsia in the lateXIX - early XX centuries. Thus, the leaders of themovement AlashOrdaconsidered Abai as a spiritualleader of the revival of the Kazakh nation.AlikhanBukeikhanov was the first biographer of Abai.His article "Abai (Ibrahim) Kunanbay" - Kazakhnational poet was published in the newspaper"Semipalatinsk leaf" in 1905.

The name of Abai is known worldwide just asShakespeare, Goethe, and Pushkin are well-known inmany countries, because his great words became aspiritual patrimony of not only one nation, but of theentire humankind.

References:1. Batyrbekova R. Studying heritage of Abai

at the beginning of the XX century // Kazakhstan Today.- 1995 – 26.07. 8p.

2. Kalmyrzaev A.S. Aesthetic in the worksof Abai- Almaty, 1979 -160 p.

3. Tayzhanov A.T., M.O. Auezov - myslitel-Alma-Ata: Gylym, 1991- 167p.

4. M.Auezov in flashback of contemporaries-Alma-Ata: Zhazushy, 1972 - 359 p.

5. M.O. Auezov: Collection of articles to hissixtieth birthday - Alma-Ata Univ. Academy of Sciencesof the Kazakh. SSR 1959- 255 p.

6. Myrzahmetuly M. Climbing Auezov to Abai.- Almaty: Sanat, 1994 - 317 p.

7. http://e-history.kz/en/contents/view/1601Резюме

Бұл мақала қазақ халқының ХІХ ғасырдағы ағартушыcы, ұлы ақын, философ, ойшыл,композитор Абай Құнанбаев туралы.


РезюмеThis article is about the great poet, philosopher, thinker, composer, educator of Kazakh people of

the XIX century the Abay Kunanbayev


Documents

I:\Диск E\Тарих муражайы жане Ш