I I I

I I I

भारतीय वायदलाच बचाव कायय

आय एन एस ताबार

वाघा सीमा

सरकषणशासतर

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i,nwUo

इयतता अकरतावी

आपलया सयारटफोनवर DIKSHA APP द वयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q.R.Code द वयार हिहिरल पयाठयपसतक, पयाठयासबहित अधन अधयापनयासयाठी उपकत दक-शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

शतासन ननरणय करमताक ः अभयतास - २११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी- ४ निनताक २५.४.२०१६ अनवय सतापन करणयता आललयता समनवय सनमीचयता निनताक २०.६.२०१९ रोजीचयता बठकीमधय ह

पताठयपसक सन २०१९- २० यता शकषनरक वरताणपतासन ननरताणरर करणयतास मतानयता िणयता आली आह.

परथमावतती : २०१९ पनमयदरण : २०२०

© महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमयती व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण ४११००४ या पसतकाच सरव हकक महाराषटर राजय पाठयपसतक निनमवती र अभयासकरम सशोधि मडळाकड राहतील. या पसतकातील कोणताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठयपसतक निनमवती र अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी पररािगीनशराय उद धत करता यणार िाही.

सरकषणशासतर नवषय सनमतीपा. डॉ. शीकात पराजप, अधयकष

नरिगडीअर एस. जी. गोखल (निरतत), सदसय

किवल डॉ. पमोदि मराठ (निरतत), सदसय

डॉ. नरजय जाधर, सदसय

डॉ. शाताराम बडगजर, सदसय

डॉ. अजयकमार लोळग, (सदसय सनचर)

मखय समनवयकशीमती पाची ररीदर साठ

नकाशाकारशी. रनरनकरण जाधर

पाठयपसतक मडळ, पण

मखपषठ व सजावटशी. रमश माळगअकषरजळवणी

पाठयपसतक मडळ, पण

नननमयतीशी. सचचितािद आफळ, मखय निनमवती अनधकारीशी. नललाधर आताम

निनमवती अनधकारी

कागद७० जी.एस.एम. कररीमरोवह

मदरणादश

मदरक

सरकषणशासतर अभयास गटशी. िदकमार बोरसशी. नररकािद कदम

डॉ. सजय ढाकपा. होमनसग पाटीलशी. रजिाथ काळडॉ. सोमिाथ राऊतडॉ. कशर पाटील

शी. नरकरात कारळपा. नगररश गानरत

पा. भारतभषण बालबद ध

परकाशकनररक उततम गोसारी

ननयतरक पाठयपसतक निनमवती मडळ,

पभादरी, मबई - २५

सयोजकडॉ. अजयकमार लोळग

नरशषानधकारी कायाविभर र प. नरशषानधकारी, आरोगय र शारीररक नशकषण

पाठयपसतक मडळ, पण

नवदाथथी नमतरानो,

इयतता अकरारीचया रगावत तमहा सरााच सरागत आह. सरकषणशासत या नरषयाच पाठयपसतक तमचया हाती दतािा आमहाला नरशष आिद होत आह.

सरकषणशासत महणज काय? या नरषयाचा अभयास आपण का करतो? आपल राषटर सरनकषत आनण सरतत राहार यासाठी करणयात यणाऱया पयतिाचया अभयासाला पारपररकरीतया सरकषणशासत अस सबोधल जात. ह साधय करणयात लषकराचा मोठा राटा असतो. दशाच सरकषण करण ही तयाची पाथनमक जबाबदारी असत. आज आपण राषटरीय सरकषा हा शबदपयोग रापरतो. हाला अनधक वयापक अथव आह, तयात राजकरीय, आनथवक, सामानजक, सासककनतक, पयावररणनरषयक तसच इतर घटकाचा समारश होतो.

सरकषणशासताचा अभयास भारतीय नरदापीठामधय १९६० चया दशकात सर झाला. यरकामधय राषटरीय सरकषानरषयक जाणीर निमावण करणयाचया दषीि या नरषयाच अधयापि कल जात.

इयतता अकरारीच पसतक ह राषटरीय सरकषा या सकलपिला कदरभत मािि तयार कल गल आह. सरकषणशासत या नरषयाचया रगरगळा घटकाचा पररचय यात नदला आह. यामधय राषटरनहत आनण राषटरीय सरकषा; भराजिीती; सरकषण अथवशासत; लषकरी इनतहास; नरजाि आनण ततजािाच कायव याचा समारश कला गला आह. या सरव सकलपिा भारताचया सदभावत चनचवलया गल आहत.

सरकषणकषतात कररअर करणयाचया दषीि आरशयक तया बाबी या पाठयपसतकात समानरष कलया आहत. तयाचा तमहाला निचशचतच उपयोग होईल. पाठयपसतकाचा अभयास करतािा सचरलल उपकरम नशकषक आनण पालकाचया मदतीि पणव करा. याच बरोबर कय. आर. कोडचाही रापर करारा.

पाठयपसतक राचतािा, समजि घतािा, तमहाला आरडलला भाग तसच अभयास करतािा यणाऱया अडचणी, पडणार पशि आमहाला जरर कळरा.

तमचया शकषनणक पगतीसाठी हानदवक शभचा!

पणनदिाक : २० जि २०१९ भारतीय सौर नदिाक : ३० जयषठ, शक १९४१

परसतावना

(डॉ. सननल मगर)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनमवती र अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.४

११ वी सरकषणशासतर अधयापनाचा दषषकोन :

सरकषणशासत हा आतरनरदाशाखीय नरषय आह. याचया कदरसथािी राषटरीय सरकषा आह. यात सरकषणाचया सरव पलचा जस करी, लषकर, राजकरीय, आनथवक, सामानजक, सासककनतक, धानमवक इतयादीचा समारश होतो. महणिच ह सरव पल लकषात घऊि या नरषयाचा अभयास करण आरशयक आह.

इयतता ११री आनण १२रीकड एकनततपण पानहल पानहज. इयतता ११रीचा अभयासकरम सरकषणशासताच नरनरध पल समजारि सागणयाचा पयति करतो. यात राषटरीय सरकषा, भ-राजिीती, लषकराचा इनतहास, सरकषणाच अथवकारण, नरजाि आनण ततजाि तसच भारतातील सरकषण सघटिा या सकलपिाचा समारश होतो. भारताची राषटरीय सरकषा हा इयतता १२रीचा अभयासकरम समजि घणयासाठीचा पाया महणज ११रीचा अभयासकरम होय.

काही महतवाच पलः

(१) उपकरमः आकलिाचया पनकरयत िकाश महतराचा भाग आहत. नरशषतः भ-राजिीती आनण लषकरी इनतहासाचया पाठासाठी त खपच महतराच आहत.

(२) आकलिः लषकरी इनतहास महणज करळ घडललया घटिाचा अभयास िवह, तर तयातील नरनरध पराहारर लकष कनदरत करण आरशयक आह. लषकरी इनतहासाला भ-राजिीतीशी जोडणयासाठी ह गरजच आह.

(३) नरशलषणः राषटरीय सरकषत गतरलया जाणाऱया रकमची कारण समजि ि घता राषटरीय सरकषा समजि घण शकय िाही. याकररता, आपलयाला सरकषणाच अथवकारण समजि घयार लागल. आपलयाला सरकषण आनण नरकासातील सहसबधदखील अभयासार लागतील कारण सरकषणारर झालला सरव खचव अिाठायी िसतो.

(४) रगावतील चचावः ततजािात होणाऱया जलद बदलाबाबत आपलयाला कलपिा आहच. मोबाईल (भरमणधरिी), आतरजाल ही आजची सरवसाधारणपण नदसणारी रनशषट आहत. इलकटटरॉनिकस, अरकाश नरजाि आनण अणशकी ततजाि याची सरकषणातील उपयकता काय? ह ततजाि िागररक आनण सरकषण अशा दोनहीसाठी नकतपत उपयोगी आहत? अशा काही पशिाची उततर दण आरशयक आह.

(५) कषतभट/मलाखत/सरादः सरकषण आसथापिला भट दा नकरा भारतीय लषकरातील निरतत अनधकाऱयासोबत सराद साधा नकरा कोणतयाही महतराचया नरषयारर वयाखयाि आयोनजत करा.

काही महतवपणय सकतसथळः : (i) भारतीय सरकषण मतालय: https://mod.gov.in/ (ii) भारतीय गहमतालय: https://mha.gov.in/ (सरकषण मतालय आनण गहमतालयाच रानषवक अहराल ररील सकतसथळारर उपलबध आहत.)

नशकषकासाठी

पसतकानवषयी थोडस :

१९६० चया दशकात भारतातील नरदापीठामधय ‘लषकरी शासत’ (Military Science) िाराि नरभाग सर कल गल. तयातील पनहल दोि नरभाग ह पण र अलाहाबाद यथ सर झाल. हा एक शकषनणक अधयापिाचा नरषय महणि सर कला गला. हा नरषयाच सररप अातरनरदाशाखीय आह. १९६८ मधय नरदापीठ अिदाि आयोगाि डॉ. डी. सी. पारट याची सनमती िमली. हा नरषयाचया अधयापिात िशिल कडट कोरसारख लषकरी सररपाच पनशकषण नदल जाऊ िय अस हा सनमतीि िमद कल. पढील काही रषाात हा नरषयाची वयापी राढरि तयाला जागनतक सदभव दणयाचया दषीि नरदापीठ अिदाि आयोगाि (यजीसी) पारल उचलली. हा नरषयाला शकषनणक सररप दणयासाठी नरषयाच िार सरकषणशासत असार अस ल. जिरल क. पी. कनडथ सनमतीि (१९७८) सचरल. हा नरषयाला आता सरतःच सरतत सथाि नमळालयाि आनण जागनतक पातळीरर बदल होत गलयाि हा नरषयाच िार तयाचया वयापीला साजस होईल अस ठरणयात आल. ह कायव डॉ. नमशा सनमतीि कल आनण हा नरषयाला आता ‘सरकषण आनण सामररकशासत’ हा िाराि ओळखल जाऊ लागल. तयाितर यजीसीचया एअर कमोडोर जसजीत नसह सनमतीि हा नरषयाचा रोख हा राषटरीय सरकषा असारा अस सचरल.

आजचया जागनतक वयरसथत राषटरीय सरकषा हा नरषय समजि घणयासाठी बदलतया अतगवत तसच जागनतक घडामोडीची जाणीर असण गरजच आह. हा नरषयाचया अभयासात लषकराच कायव समजि घण नजतक गरजच आह, नततकच खालील इतर घटकाकडदखील लकष दणयाची गरज आह. (१) राजियाच कायव (२) सरकषा ह एक मािरी मलय आह. (३) लषकरी इनतहास (४) दशातगवत असलल राजकरीय, आनथवक, सामानजक आनण सासककनतक पराह (५) सरकषणाच अथवकारण (६) नरजाि आनण ततजािातील नरकास (७) अातरराषटरीय कायदाच कायव

सरकषणशासताचा वयापक दचषकोि नरकनसत करणयाचया दषीि, तसच भारतीय सरकषरर लकष कनदरत करि इयतता ११ रीच पसतक तयार कल आह.

भारताची राषटरीय सरनकषतता समजि घणयाचया दषीि तसच तयाबाबत नरशलषण करि मलयमापि करणयासाठी लागणारा पाया हा पसतकाद रार तयार होणार आह.

ह पसतक तमहाला तमचया कररअरच नियोजि करणयासाठी मदत करील. ह कररअर लषकरी सरा, िागरी सरा तसच धोकयाच नरशलषण (Risk analysis) हा नरषयात कायव करणाऱया नरचारगटामधय (Think Tank) अस शकत.

नवदारयाासाठी

सरकषणशासतरनवषयक कषमता : इयतता ११ वी

कषमता नवधान

(१) सरकषणशासतातील समसया समजि घणयासाठी सकलपिाचया आधार पाया तयार करण.(२) राषटरीय नहत आनण राषटरीय सरकषण यातील सहसबधाच आकलि करण.(३) भगोल आनण सरकषण यातील सहसबध महतराचा आह. हा सहसबध भ-राजिीतीसदभावत समजि घण.(४) भारतीय सरकषण धोरणारर पडणाऱया भौगोनलक रनशषटाचया पभाराच नरशलषण करण.(५) िकाशाचया साहाययाि भारतीय सीमाचा अभयास करण.(६) लषकरी इनतहास महणज करळ लढायाचा अभयास िवह ह समजि घण.(७) पाचीि, मधययगीि आनण आधनिक कालखडातील भारतीय लषकराचा इनतहास समजि घण.(८) लषकरी इनतहास आनण भ-राजिीती सहसबधाच नरशलषण करण.(९) राषटरीय सरनकषततसाठी लागणारी नकमत नकती असारी याबाबत सरकषणाच अथवकारण समजि घण. भारतीय

सरकषण उदोगाची मानहती समजि घण.(१०) सरकषण आनण नरकासातील सहसबधाच आकलि करण.(११) नरजाि, ततजाि आनण अनभयानतकरी यातील सबध समजि घण.(१२) भारतातील ततजाि नरकासाच सररप समजि घण. भारताचया सदभावत अणशकी, अरकाश आनण

इलकटटरॉनिकस याचया नरकासाचा अभयास करण.(१३) भनरषयकालीि ततजािाबाबत नरचार करणयाची कषमता नरकनसत करण.(१४) भारतीय सरकषण मतालय या ससथची ओळख करि घण. भारतातील उचिसतरीय सरकषण सघटिाचा अभयास

करण.(१५) भदल, िौदल, रायदल, आनण निमलषकरी दल याची भनमका समजि घण.

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2019. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

जगाचा नकाशा

पररनशष ः सशसतर सनतील करीअरचया सरी

१. सरकषरशासतरातील महतवाचया सकलपना १

२. भ-राजनीती १०

३. लषकरी इनतहास १९

४. सरकषर अयशासतर ३१

५. नवजान, ततरजान आनर भारताची राषटरीय सरकषा ४०

६. भारताची उचचसतरीय सरकषर सघटना ५४

पाठाच नाव पषठ करमाकअ.कर.

अनकरमनरका

६४

1

पाकिसान, चीन किवा अमरििशी भािाच िशा परिािच सबध आह याकवषयी वतमानपतर आकि दिदशतनचया माधयमान आपलयाला माकही कमळ अस. उदाहििारत, आपि भाि आकि पाकिसान किवा भाि आकि चीन सीमविील सघषातबददल वाचो. िाशमीिमधय पोलीस आकि दहशवादी याचयाील चिमिीबाब वाचो. याकशवाय परजासताि कदनी कदलीील सोहळा, तया भािीय सनयदलािडन शसतरासतराच होिाि परदशतन आपि पाहो. या सवत बाबी भािाचया िाषटीय सिकषिशी कनगकड आह.

आपि जवहा िाषटीय सिषिा किवा भाि ह एि िाषट आह अस महिो, वहा आपलयाला तया सिलपनाच अरत सपषपि माही असि गिजच आह. भाि, पाकिसान, चीन याकवषयी बोलाना तयाना आपि ‘दश’ किवा ‘िाषट’ किवा ‘िाजय’ अस सबोधो. या सवत सजा जवळजवळ समानारथी वाटलया िी ाकतरिदषटा या सवत सजा कभनन कभनन आह. या दशाना ‘िाजय’ महिि योगय आह, िािि ही सजा सवतर सावतभौम दशासाठी वापिली जा.

जगामधय अनि िाजय (किवा दश) आह ; आपि तयाला ‘िाजयवयवसरा’ किवा ‘आ ििाषटीय िाजयवयवसरा’ अस महिो. िाजयवयवसरा महिाना आपलयाला िाय अकभपर अस? पिसपिाशी दवघव िििािी सवतर, सावतभौम िाजय इर आपि कवचािा घ आहो. िाही िाजयामधय सघषत ि िाहीमधय सहिायातच सबध असा. िाजयवयवसरा समजन घणयासाठी आपलयाला िाषट, िाजय, िाषटवाद, सवयकनितय, सावतभौमतव, िाषटीय सता, िाषटीय कह आकि िाषटीय सिषिा या सिलपनाच आिलन होि आवशयि आह.

राषटर

िाषट हा शबद अनि अराानी वापिला जाो. ही सजा िशी समजन घयायची? िाही लोिाना तयाचयाील सामाकजि, सासिककि आकि िाजिीय साधमयातमळ जवहा सव:ची एि सवतर अससमा कनमाति ििावीशी वाट वहा तयान िाषटकनकमती हो. तयाचयामधील ससिकी, वाकशिा, वश, धमत, भाषा, इकहास आकि अशा अनय घटिामळ तयाचयामधय समान मानकसि बध कनमाति होा. तयाचयामधय ऐकयाची भावना अस. पि एिा कवकशष भौगोकलि परदशा वासवयास असीलच अस नाही.

राषटराच घटक :

१) लोकसाखयिक आणि सासककणिक सादशयििा : एिाच परदशामधील लोिामधय भाषा, वश आकि धमत ही समान गिवकशषट असा अरवा तयाच सासिककि किवा ऐकहाकसि अनभव एिसािख असा.

२) समदायिाची भावना : लोिसासयि घटि आकि ससिकीमधील साधमयातन आपि एि समदाय आहो अशी भावना कनमाति होि करमपरापत अस आकि तया समदायाील लोिाचया धाििन ी कटिन अस.

३) राजकीयि वगळपि दाखवणयिाची आकाका : लोिसासयि आकि सामाकजि-सासिककि समाना आकि ऐकहाकसि अनभवाचया आधाि एितर जोडललया समदायाला िाजिीय अससमची आवशयिा भास लाग. तया परदशाचा भगोल या अससमचा सो असो. कवकशष परदशा िाहिाऱया लोिामधय सामाकजि-सासिककि, धाकमति किवा

सरकषणशासतातील महतताचा सकलपनापरकरण १

2

भाकषि समाना असलयान तयाना आपल िाषट असाव अस वाट. अशा परिाि एखादा समदायाची तयाचयाील साधमयातमळ सवकनयमन अरवा सवयकनितयाची उतिठा वाढीस लाग आकि तयान िाषट महिन सघकट होणयाची भावना रज लाग. याचा परििाम महिन िाजिीय पाळीवि सवय अकभशासनाची मागिी जोि पिड लाग.

राषटरवाद

िाषटीयतव हा िाषटवादाचा महतवाचा सो आह. राषटरीयितव महिज कायि? लोिाचया या जगाील आपलया भकमिकवषयी जया िाही धाििा असा तयाला िाषटीयतव महिा. समान सासिककि वािसा लाभललया लोिामधय आपल भकववय कनसशच ििणयासाठी कवकशष परदशावि आपल सावतभौमतव सरापन ििणयाची महतवािाषिा अस. आपलयाला आपल िाजिीय भकववय कनसशच ििणयाचा अकधिाि आह, अस तयाना वाट. तयाना सव:च सावतभौम शासन हव अस आकि यालाच ‘िाषटीय सवयकनितय’ महिा.

साववभौमतव महिज कायि? भािीय िाजयघटनचया सिनामयामधय ‘सावतभौम, लोिशाहीवादी परजासताि’ अस उलख आह. सावतभौमतव महिज दशाची सवतर अकधिारिा, यान दश इि िोितयाही दशावि अवलबन नाही यावि भि कदला जाो. सावतभौम िाषट ह कनितय घणयास, िायदकनकमती ििणयास आकि तयानसाि शासन चालवणयास सवतर अस. दशाील लोिाना एि सावतभौम दश महिन आपली ओळख कनमाति ििायची अस, महिजच तयाना सवयकनितय अकधिाि हवा असो. दशाचा सवातयसगाम ह तयाचच वयकत रप अस.

िाषटवाद ही िाजिीय अससमची जािीव आह आकि िाषटीयतव आकि िाषटभकती या दोन पलशी कचा जवळचा सबध आह. दशापरी असिाि परम आह. लोिाचा आपलया जनमभमीशी एि भावकनि बध असो. यान दशवाकसयाना एि अससमा कमळ, आतमसनमान जाग

होो आकि दशसवची परििा कजव िाह. ककरिटचया सामनया आपलया दशाचया सघासाठी जयघोष ििि, िाषटगी सर झाल िी उभ िाहि किवा यदधिाळा सनयाला पाकठबा दि ही िाषटवादाची अकभवयकती आह. लोिाचया दशाबद दलचया भावना जया पद धीन वयकत होा तयाला िाषटवाद महिा. िाषटवाद ही एि कवचािसििी असन ी लोिामधय दशापरी िाजिीय कनषा जाग ठव.

इकहासा डोिावन पाकहल ि, पवथी ही कनषा िाजयितयाापरी अस. सनय आपलया िाजा किवा िािीसाठी लढाया िि अस. फरच िाजयकराीन जनच सावतभौमतव ही सिलपना जनमाला आली. आज यदध िाजासाठी नाही ि दशासाठी लढली जाा. जस िी, भािीय सनय ह भािासाठी लढ, िाषटपी किवा पपरधानासाठी नाही.

िमहाला माहीि आह का?यनायटड किगडम चाि भौगोकलि आकि ऐकहाकसि भागाच कमळन बनलल आह - इगलड, सिकॉटलड, वलस आकि नकॉदनत आयलाड. भौगोकलिदषटा, इगलड, सिकॉटलड, वलस ह गट करिटन या बटाच भाग आह . नकॉदनत आयलाड आकि द रिपसबलि ऑफ आयलाड ही दसऱया एिा बटाचा भाग आह . नकॉदनत आयलाड हा यनायटड किगडमचा भाग आह, ि द रिपसबलि ऑफ आयलाड हा सवतर दश आह. सपित यनायटड किगडमचा उलख िाही वळा करिटन असा िला जाो.

राजयि

िाजिीय सवयकनितयाचया ीवर इचन िाषट िाजयकनकमतीचया कदशन वाटचाल िि. एखादा िाषटाला िाजय अशी मानया िशी कमळ? ि िाजय महिन मानया कमळणयासाठी एखादा िाषटािड सावतभौमतव, सवयशासन, भौगोकलि परदश आकि लोिसया ह चाि घटि असि गिजच अस.

3

१) सावतभौमतव हा िाजयाच गिवकशषट ठिविािा एि कनधातिि घटि आह. िाही वळा ही सजा सवातय या सजला पयातय महिन वापिली जा. पि या दोनही सजा कभनन आह. सावतभौमतव ही िाजिीय सच िायदशीि किवा कवधीकवकह सजा आह, ि सवातय ही िाजिीय आह. याचाच अरत, दश हा िायदशीििीतया सावतभौम असन तयाची सवतर िाजयघटना अस. उदाहििारत, भाि १९४७ मधय िाजिीय दषटा सवतर झाला. पढ १९५० मधय सकवधान अमला आलयानि ो सावतभौम झाला.

२) परतयि सावतभौम दशाच एि शासन असि अपरिहायत आह. शासन ह सावतभौम आकि सवतर असल पाकहज. उदाहिि दायच ि, भाि ही एि करिकटश वसाह होी वहा भािा शासन हो, पि सावतभौम सवतर शासन नवह. परििामी, सवातयपवत िाळा भाि ह िाजय नवह.

३) परदश महिज िाजयाचया भौगोकलि सीमा अगत परतयि िाजयाचा ठिावीि भौगोकलि परदश असो.

‘परदश’ महिज कायि? परदशाच ीन पल असा : (i) िाषटीय सीमअ गत सामाविािी भमी. (ii) समदरकिनाऱयालग असिािा १२ सागिी मलापयाचा (२२.२ किमी किवा १३.८ मल) जलवयापत परदश. (iii) िाजयाचया षितराविील अविाश (अविाशाचया उचीबाब िोिाही आििाषटीय िायदा नाही)

४) िाजयासाठी लोिसया हा अकम आकि अतय महतवाचा आवशयि घटि आह. दशाचया लोिसयमधय अनि धाकमति, वाकशि, भाकषि गट असा. तयामळ एिा िाजयामधय अनि ‘िाषट’ अस शिा. आपि भािासदभात ‘कवकवधील एिा’ याबददल बोलो. दशामधय कवकवध धमत, वश, वाकशिा, भाषा अशा कवकवध घटिानी कवकवधा कनमाति हो.

िमहाला माहीि आह का?

पलसटाईन - एक नमना अभयिास : पलसटाईन कलबिशन ऑगतनायझशन (पीएलओ) या सघटनला पलसटाईन लोिाच वध परककनधी महिन मानया कमळाली आह. पीएलओन गाझा पटी आकि वसट बि ह परदश पलसटाईनच भाग आह अस जाहीि िल आह. िीदखील या दशाला सावतभौमतव किवा सव:चा भौगोकलि परदश नाही, िािि हा परदश इसाईलचया अकधिािषितराखाली असलयामळ िाजय होिाि नाही.

भारिािील णवणवधिा आणि एकिा

4

जाहीि कनदशतन, दगली, दहशवादी िािवाया किवा कवघाि घटना कहसि असा आकि तया दशाचया आकरति, िाजिीय आकि सामाकजि सरयातला धोिा कनमाति ििा.

२) िाजयान नागरििाचया वयसतिग आकि िाषटीय सवातयाच िषिि िल पाकहज. सघषत आकि यदामळ सवातय सपषा यणयाचा धोिा असो आकि महिन िाजय अगत आकि आििाषटीय पाळीवि शाा परसराकप ििणयासाठी परयतनशील अस.

३) िाजय शाा आकि सरयत िाखणयासाठी आििाषटीय सवयवसरा िाखणयाचा परयतन िि. िवळ शा ा आकि सरयत िाखलयानच दश आपला कविास िर शिा. परादकशि आकि आििाषटीय सघटना ह तयाच माधयम होऊ शिा. या सघटना दशाचया पिसपि सवादासाठी वयासपीठ उपलबध िरन दा.

४) िाजय नयाय या मलयाच िषिि िि. नयाय या मलयाच िषिि ह कवशष: मानवी हकाचया सदभात िल जा. आ ििाषटीय िायद ह तयाच साधन आह. आ ििाषटीय नयायालय ही याििा महतवाची ससरा आह.

५) िाजय नागरििाच सामाकजि आकि आकरति िलयाि साधणयासाठी परयतन िि. नागरििाचया अनन, वसतर, कनवािा, कशषिि आकि सवासथय याची वयवसरा ह तयाचया िलयािाच महतवाच घटि आह .

िाषटीय सिषिा हा िाषटीय कहाचा सवात महतवाचा घटि आह. िाषटीय सिषिा महिज िवळ पििीय आकरमिापासन सिषिि नवह, ि दशाच िाजिीय, आकरति आकि सामाकजि- सासिककि सरयत हा तयाचाच भाग आह. िाषट सिकषि असल िच नागरििाना शाामय आकि समद जीवनाची हमी दऊ शि.

राषटरणहि

िाषटकह महिज िाय? दशाचया मलभ मलयाच सिषिि महिज िाषटीय कह. ही मलभ मलय िोिी? ही मलय महिज दशाची धयय आकि महतवािाषिा होय. ही मलय िाजिीय, आकरति, लषििी अरवा सामाकजि-सासिककि सवरपाची असा. दशवासीयाना तयाचया दशाचया मलयाच सवधतन ििायच अस, ी जन ििायची असा आकि तयासाठी िाषटवादान तयाना परििा कमळ. अशा मलभ मलयाची जपिि ििि हा िाषटकहाचा आतमा आह.

भािाची िाजयघटना पाकहलयास कचा सिनामा भािाचया मलभ मलयाची ओळख िरन द ो. या मलभ मलयामधय नयाय, समाना आकि बधभाव याचा समावश िलला आह. दश नागरििाना सामाकजि, िाजिीय, आकरति सरयत दो. िाजयावि नागरििाचया िलयािाची जबाबदािी अस.

या मलयाना िशापासन धोिा असो? िाजय आपलया या मलयाची जपिि िशी िि? िाषटीय कहाच परमख घटि िोि?

१) िाजय नागरििाच बाहय आकरमि किवा अगत असरयातपासन िषिि िि. िाषटीय सिषिा हा िाषटीय कहाचा महतवाचा घटि आह. िाजय सिकषि असलयाखिीज नागरििाना शाामय आकि समद जीवनाची हमी दणयास समरत नस. पििीय आकरमि किवा अ गत असरयत ह िाजयाचया मलयाना धोिा कनमाति िि. भािाची पाकिसान आकि चीनबिोबि यापवथी यद झाली आह. या यदानी भािाचया िाषटीय कहास बाहरन धोिा कनमाति िला. याकशवाय, ससदविील हला (२००१), मबई हला (२००८) यासािख दहशवादी हल दशकहाला घाि असा. नागरिि जवहा तयाचया मागणयासाठी कहसि मागत अवलबा वहा अ गत अससरिा कनमाति हो.

5

राषटरीयि सरका महिज कायि?

वॉलटर णलपमन महििाि, ‘एखादा िाषटाला यद टाळणयासाठी जवहा आपलया वध िाषटीय कहाचा तयाग ििावा लाग नाही आकि सा धोिा कनमाति झालयास यद ििणयाची एखादा दशाची यािी अस वहा ो दश सिकषि असो.’

राषटरीयि सरका

िाषटीय सिषिा महिज िाय? िाषटीय कह या सिलपनमधय िाषटीय सिषिा या सिलपनच मळ आह.

भािाचया सिषिा धोििामधय ‘दशाचा भखड, सावतभौमतव आकि सवातय’ याच िषिि ह पायाभ घटि आह. िाजयाच बाहय आकरमिापासन िषिि ििि हा िाषटीय सिषिचा पािपरिि अरत झाला. लषििी सामथयत हा तयाचा एि पल आह, पि एिमव नाही. दशाला सवतोपिी सिकषि ठवणयासाठी कभनन परिािची सिषिा गिजची अस. लषििी सिषिबिोबि िाजनय किवा िाजिािि, समाज, पयातविि, ऊजात आकि नसकगति ससाधन, अरतवयवसरा आकि मानवी ससाधन ह िाषटीय सिषिचया सदभात महतवाच पल आह .

दशामधय शाा आकि नागरििाचया वयसतिग, सामाकजि आकि िाजिीय जीवना सौय आकि सलोखा कनमाति ििि आकि सशासन उपलबध ििि, महिजच िाषटबाधिी ििणयासाठी हाभाि लावि ह िाषटीय सिषिच उद कदष अस. िाषटाच अससतव अबाकध िाखणयासाठी िाषटीय ऐकय असि महतवाच आह. दशाची पिपिा, ससिकी, इकहास याकवषयी नागरििाना अकभमान असो आकि तयान ऐकयाची भावना जाग हो. शाा िाळा जागरि िाहन िाषटाचया सिषििासाठी कनमाति िललया सिषिि वयवसरला ‘िाषटीय सिषिा’ अस महिा. अशा परिाि सिषिचया पािपरिि पलपरमाि तयाच अनय पलही अभयासि गिजच आह.

राषटरीयि सरका

राषटरीयि सामरयिय

आापया आपि सावतभौमतव आकि िाषटवाद या सिलपना आकि तयाच महतव अभयासल. सच िाजय या सिलपनील कवकवध घटि आकि िाषटीय कह ही सिलपना आपि अभयासली. िाजयवयवसरा समजन घाना िाषटीय सामथयत ही सिलपना अभयासि आवशयि आह, िािि िाषटीय सामथयत ह िाषटाचया कहाच िषिि िि आकि दश सिकषि ठव. आपलया िाषटकहाचया दषीन दसऱया दशाशी असललया सबधाना परभाकव ििणयाचया षिमला ‘िाषटीय सामथयत’ अस महिा. परतयि िाषट आपलया अससतवासाठी आकि सवकहाच िषिि ििणयासाठी आपल िाषटीय सामथयत वाढवणयाचा अनि परिाि परयतन ििी अस.

िाषटीय सामथयातकवषयी बोलाना आपि दशाचया सकनिी सामथयातवि सवातकधि भि दो. आा आपि िाषटीय सामथयातचया कवकभनन घटिाची ओळख िरन घऊ. तयाच म त आकि अम त घटि अस वगथीििि िल जा. ज घटि आपि पाह शिो आकि जयाच मोजमापन ििा य मत आकि ज िवळ अनभवा या आकि परतयषि पाहा य नाही घटि अम त हो.

मिय घटक-

१) भौगोणलक घटक : भौगोकलि घटि अभयासाना आपि तया दशाच षितरफळ, हवामान आकि ऋमान, सच तयाच जगाील भौगोकलि सरान,

6

पवतकशखि आकि नदा याचा अभयास ििो. मही जि भाि दशाचा निाशा पाकहला ि आपलया उतिला कहमालयाची नसकगति सीमा याि झाली आह. याकशवाय निाशामधय भािाची किनािपटी कदस. परििामी, भािाची कहदी महासागि षितराील भकमिा महतवाची ठि.

२) कचा माल आणि नसणगवक ससाधन : यामधय (अ) अनन, िापस, िबि आकि ाग ह वनसपकजनय पदारत; (आ) दध, मास, मास, ल या पराकिजनय पदारााचा; (इ) लोखड, िोळसा यासािखी खकनज याचा समावश होो. भाि हा जगाील सवाा मोठा दध उतपादि दशापिी एि आह. गह आकि भा उतपादनामधय भाि सवयपित आह. भािामधय िोळसा आकि लोखडाच सवातकधि साठ आह .

३) लोकसयिा : िोितयाही दशाची एिि लोिसया किी आह यापषिा तया दशाची उतपादनषिम लोिसया किी आह ह अकधि महतवाच आह. भािाला ‘रिाचा दश’ महटल जा, िािि

दशाचया एिि लोिसयपिी ५० टककयाहन अकधि लोिसया २५ वषााखालील आह, ि ६५ टककयाहन अकधि लोि ३५ वषाापषिा लहान वयोगटामधय मोडा. या वयोगटाील सषिम िामििी वगत उपलबध असलयान ो दशासाठी लाभदायि आह.

४) ितरजान : कवजान महिज भौकि आकि नसकगति सषीची सिचना आकि कवकवध ककरयािलापाचा पदधशीि अभयास होय. वयावहारिि शासतराच उपयोजन जवहा औदाकगि किवा वाकिजय षितरा िल जा वहा तयाला तरजान अस सबोधा. जवहा शासतरीय जानाचा वापि वयावहारिि ह साधय ििणयासाठी िला जाो वहा िाही पदधी, वयवसरा आकि साधन वापिली जाा. या सवत घटिाचा समावश तरजानामधय िला जाो. कवजान आकि तरजान ह िाषटीय सामथयातच महतवाच घटि आह . आसणवि, अ रिषि आकि इलकटटकॉकनकस या षितरा भािान मोठी उची गाठली आह.

राषटर सामरयिावच घटक

7

िी दश अकधि सषिम हो जाो आकि यानच धयय कनसशच िली जाा. तयावरन दशाची धोिि लषिा या. िाषटाला धोिि ठिवाना तयाची धयय आकि षिमा याची सागड घालावी लाग. असा समोल साधलयान उतम धोििकनकमती शकय हो.

उदाहििारत, भािाच सिषिा धोिि ह ‘जागकि घडामोडीच सवतर आिलन’ आकि ‘शाामय दसषिोन’ या मलभ तवावि आधारि आह. भाि या धोििासाठी अनय िोितयाही दशावि अवलबन िाहिाि नाही, आकि सवतरपि आपल धोिि आखल. शाा ह भािाचया धोििाच मधयवथी मलय असल. अशा परिाि भाि आपल परशन यद आकि टापषिा सवाद आकि चचचन सोडवल.

या सवत चचचचया आधाि भािाच पाकिसान, चीन किवा फानस याचयाशी असिाि धोिि समजन घा यईल. याकशवाय भािाच वयापाि, शसतरकनयतरि, पयातवििीय समसयाकवषयी िाय धोिि आह दखील समजन घयाव लागल. याबिोबिच भािान आपली षिमादखील पासि गिजच आह. भािाला सीमपलीिडील दहशवादाला ोड दायच असल ि भािाला पकहलयादा आपली ािद अजमावावी लागल.

आापया आपि िाजयवयवसरच कवकवध घटि अभयासल. आपल िाषटीय कह आकि सामथयत आजमावन दश आपल िाषटीय सिषिा धोिि कनसशच ििो. िाषटीय सिषिा धोििान दशाची सिषिा िाखणयाचा परयतन िला जाो आकि तयादाि िाजयाच कह जपल जा.

आापया आपि िललया चचचचा आढावा एिा कतयाचया आधाि घऊया.

अमिय घटक-

१) णवचारसरिी : कवचािसििी हा समाज, लोि किवा दश याचा जगािड पहाणयाचा दसषिोन असो. भािीय िाजयघटनचया सिनामयामधय दशाची कवचािसििी अधोिसख हो.

२) नीणिधयिय : नीकधयत ह दशाच िाषटीय गिवकशषट अस. पचपरसग ओढवलयास लोि िस वागा? उदाहििारत, पि, भिप, यदपरसग ओढवलयास लोि घाबरन न जाा एिमिाचया मदीला धावन जाा यालाच दशाच नीकधयत अस महिा.

३) नितव : परभावी, पातर आकि सषिम नतव दशाला शाा आकि समदीिड घऊन जा.

राषटरीयि सरका धोरि

िाजय आपलया कहसबधाना पराधानय दऊन कनितय घ. िाजय तयाची मलभ मलय जपा. आपि िाषटीय कह या सिलपनशी कनगकड सिषिा, सवातय, सवयवसरा, नयाय आकि लोििलयाि ही महतवपित मलयदखील समजन घणयाचा परयतन िला. ही मानवावादी धयय आह. याचा अरत भाि, पाकिसान, चीन, िकशया, फानस आकि अस अनि दश ही मलय आपलया नागरििाना उपलबध िरन दणयाचा परयतन ििा.

ि मग िाषटीय सिषिा धोिि महिज िाय? सिषिा धोिि दशाचया िाषटीय कहावि अवलबन अस. दश या धोििाआधाि आपल कह जपणयाचा परयतन ििो. या धोििकनकमतीच दोन पल आह :

१) िाषट जी मलभ तव आकि मलय याच सवधतन आकि जन िि, तया आधाि िाषटाच सिषिा धोिि आखल जा. ही मलभ तव महिज तया दशाची धयय असा.

२) िाषटाची ािद हा सिषिा धोििकनसशचीमधील आिखी एि महतवाचा घटि आह. ह धोिि अम त पदीन आखा य नाही. दशाच सामथयत वाढल

धयियि(दशाचया मलभ

मलयाचया आधाि ठिा)

कमिा(िाषटीय सामथयातवि

आधारि)

राषटरीयि सरका धोरि

8

परमख सकलपना

राषटर

ससिकी, वाकशिा, वश, धमत, भाषा, इकहास आकि अशा अनय घटिाचया समानमळ लोिामधय मानकसि पाळीवि एिकजनसी भाव कनमाति होो, मग अशा वळी एखादा ठिावीि परदश असावा ही पवतअट नस.

राषटरवाद

िाषट या सिलपनच वयकत सवरप िस असल अशी वयाया िली जा.

राजयि

लोिसया, परदश आकि सावतभौमतव (शासन) ह महतवाच घटि आह.

राषटरीयि णहि

िाजयघटनन जी मलभ मलय साकगली आह , तया चौिटी िाषटाच कह कनसशच िल जा. िाषट ह इकहासाच फकल अस (सभयचया दषीन); िाजयवयवसरा, अरतवयवसरा, समाज आकि ससिकी याची मलयवयवसरा याचा यामधय समावश होो. दशाचा भगोल, भौगोकलि िाजिािि, सच िाजिीय,आकरति आकि सामाकजि-सासिककि पल तया दशाची गाभाभ मलय कनसशच ििणयासाठी कनिातयि असा.

राषटरीयि सामरयिव

दशाचया मलभ मलयाच आकि तयायोग कहाच िषिि ह िाजयाचया सामथयातवि (सषिमा) अवलबन अस. सामथयत वाढवणयासाठी म त आकि अमत घटि िाििीभ असा.

राषटरीयि सरका धोरि

िाषटाच सिषिि िस ििा यईल ह ठिविाि ह धोिि िाजयाचया कहाची िाळजी घ.

9

पर. १. अ) यिोगयि पयिावयि णनवडन णवधान पिव करा. १) िाषटीय सामथयातचा.......... हा एि अम त

सवरपाचा घटि आह. अ) तरजान ब) कवचाि परिाली ि) खकनज सपती ड) उदोग २) िाषटीय सिषिाकवषयि धोिि.......... ह

जोपास.

अ) िाषटीय नीकधयत ब) िाषटकह ि) िाषटीय साधन सपती ड) िाषटीय नतव

ब) सयिोगयि कारि वापरन णवधान पिव करा. पलसटाईनला िाजय महिा य नाही

िािि.....

क) णदललयिा णवधानासाठी समपवक सकलपना णलहा.

ससिकी, वाकशिा, वश, धमत, भाषा, इकहास आकि अशा अनय घटिामळ तयाचयामधय समान मानकसि बध याि होा.

ड) गटाि न बसिारा शबद णलहा. (भौगोकलि षितर, सावतभौमतव, लोिसया,

नीकधयत )

पर. २. सकलपनाणचतर पिव करा. राजयिाच घटक

पर.३. णदलल णवधान चक की बरोबर ि सकारि सपष करा.

िाषटीय सिषिाकवषयि धोिि ह िाषटाचया िाजिीय नतवाची िाळजी घ .

पर.४. खालील घटकामधील परसपर सबध णलहा.

िाषट आकि िाजय

पर. ५. दहशिवादी हला झालयिास जनिच नीणिधयिव वाढणयिासाठी कोिि उपायि करिा यििील ि णलहा.

पर. ६. खालील णवषयिावर िमच मि माडा.

भाि ह अनि िाषट कमळन कनमाति झालल िाजय आह.

पर. ७. खालील परशनाच उतिर णलहा.

िाषटाच सिषिाकवषयि धोिि िस आखल जा?

पर. ८. णदललयिा मद दाचयिा आधार पढील परशनाच उतिर णलहा.

िाषटाच घटि िोि आह? सपष ििा.

अ) लोिसया आकि सासिककि समाना.

ब) एि समाज असलयाची भावना.

ि) िाजिीय वगळपि दाखवणयाची आिाषिा.

उपकरम : प.जवाहिलाल नहर याचया ‘कवकवधा आकि एिा’ हया लखावि चचात ििा.Please refer to this website : Jawaharlal Nehru : The Discovery of India (Delhi : Oxford University Press, 1985 )Chapter : The Variety and Unity of In-dia Page: 61 https://archive.org/stream/The-DiscoveryOfIndia-Eng-Jawaharlal-Nehru/discovery-of-india_djvu.txt

सवाधयिायि

10

सिषििशासतराचया अभयासा आपि िाजिीय भगोल, भ-िाजनीी आकि लषििी भगोल या सिलपनाचा उलख िलला बकघला असल. या सिलपनाचा िाय अरत आह, तयाचा पिसपि सबध िाय आह ह आपि हया परिििा जािन घिाि आहो.

िाजिीय भगोल महिज िाय पररम बघ. िाजिीय भगोल ही भगोलाची एि जानशाखा आह. तया िाजयाचया सीमा, भौगोकलि कवविि, िाषटाच अकधिाि षितर याचा अभयास िला जाो. इर िाजिािि आकि भगोल हया दोनहीचा सबध यो.

भ-िाजनीी ही िाजिीय भगोलाची एि शाखा आह. िाजिािि, भगोल आकि सता याचया पिसपि सबधाचा इर अभयास िला जाो. पििाषट सच सिषिाकवषयि धोििावि भगोलाचा िाय परभाव असो तयावि इर लषि िकदर िल जा.

लषििी भगोल आकि भ-िाजनीी याचा घकनष सबध आह. भौगोकलि परिससरीचया आिलनावरन लषििी ििनीीची आखिी िली जा. शाा िषिि,

अ.कर. राजकीयि भगोल भ-राजनीिी लषकरी भगोल१. िाजनीी आकि भगोल

याचया सबधाचा अभयासआििाषटीय पाळीविील सता सबधावि असललया भौगोकलि घटिाचा अभयास.

लषििी समसया सोडवणयासाठी भौगोकलि माकही, तर व डावपच याचा उपयोग

२. हा ससरि (static) सवरपाचा अभयास आह. भपरदश आकि िाजनीी याचया सबधाचा अभयास असो.

हा गकमान (dynamic) सवरपाचा अभयास आह. पििाषट धोिि सच सिषिाकवषयि धोििाचा अभयास ििणयासाठीचा इर आिाखडा कमळो. भौगोकलि घटिावि आधारि िाषटाचया धोििाबाब अनमान लावि आकि समजावन घि.

हा गकमान (dynamic) सवरपाचा अभयास आह. लषििी कनयोजन, सामरिि नीी आकि तरजान याचया सबधाबाब अभयास आह. सच िाजिीय सबध, लषििीससरा आकि नागिी समाज याचयाील बदल सबध बकघल जाा.

भ-राजनीतीपरकरण २

राजकीयि भगोल, भ-राजनीिी आणि लषकरी भगोल यिािील फरक

आपती वयवसरापन किवा लषििी िािवाई ििणयासाठी वगवगळा सवरपाची भौगोकलि माकही लाग. लषििी समसयाना सामोि जाणयासाठी वगवगळा सवरपाची भौगोकलि साधन आकि पद धीचा वापि िला जाो. तयाला लषििी भगोल महिा.

भ-राजनीिी- Geopolitics‘भ-िाजनीी’ हा शबद सवतपररम सवीकडश

िाजयशासतरज ‘रडॉलफ जलन’ यानी वापिला. भ-िाजनीीची अशी वयाया ििाः िाजय ससरचा कसद धा हा सजीव अशा भौगोकलि किवा समजन घा यणयासािया जागाचया सदभात अाखला जाो. उदाहििारत जमीन, भपरदश किवा म यः दशाचया सदभात तयाचा अभयास िला जाो. तयाचया म िाषट-सतचा अभयास हा भगोल, लोिसया, आकरति साधन, सामाकजि वयवसरा आकि तया िाषटाची शासन वयवसरा या आधाि ििा यो.

भौगोकलि घटिाच िाषटाचया अ गत व बाहय धोििावि होिाि परििाम महिज भ-िाजनीी होय. यर

11

भगोलाचया अभयासा खालील घटिाचा समावश होो. १) पवत, पठाि, जगल, वाळवट, बफातचाकद कशखि,

नदा, लाव इतयादी भ-रप.२) सागि किवा महासागि यासािख जलपरदश.३) हवामान आकि वााविि.४) िकषी उतपादन, खकनज सपती, िचा माल यासािख

आकरति घटि५) लोिसया, तयाची िचना, ससिकी इतयादी.

या सवत घटिाचा पिसपि सबध आह. िाषटाचया धोििावि या सवााचा परभाव पडो. िाषटकहासाठी वापिणया यिािी ििनीी या घटिावि अवलबन अस. आपि जवहा अस महिो िी एखादा िाषटाच धोिि ह भ-िाजनीीवि आधारि आह, वहा िोितयािी सिलपनचया सदभात महटल जा. उदाहििारत आपि लाबाबची भ-िाजनीक किवा सीमबाबची भ-िाजनीी अस शबदपरयोग वापिो.

भगोल, कवचाि परिाली, समाजशासतर, िाजयशासतर, अरतशासतर आकि लषििी सामथयातचा वापि याच घकनष सबध आह . भौगोकलि घटिानी िाषटीय सिषिा िाखणयासाठीच िलल िायत यावि पराचीन िाळापासन भाषय िल गल आह. िौकटलय यानी आपलया ‘अरतशासतर’ या गरा याचा उलख िला आह. तयाचा मडल कसद धा िाषटीय सिकषिसाठी भगोलाचा िसा वापि ििा य ो ह दशतवो.

शोधा पाह :िाही भ-िाजिीय कवचािवाची रोडकया माकही गोळा ििा ः

१) अलफड रायि महान : सागिी सतचा कसद धा . २) सि हलफोडत मकिडि : ममतभमी कसद धा ३) कनिोलस सपाइिमन : रिमलड कसद धा ४) िौकटलय : मडल कसद धा

लषकरी भगोललषििी भगोलाच चाि मय घटि आह.

१) सथळ - Spatiality ः वगवगळा भौगोकलि सरळामधय ििणयाचया लषििी िािवायाचा अभयास

यर िला जाो. भपरदश आकि ििनीी याचया सबधाचा हा अभयास असो. भौगोकलि पयातवििाचा एखादा लषििी मोकहमवि िाय परििाम होो ह बकघल जा.

२) सथान - Place ः सरान आकि सामाकजि सिचना हा एि महतवाचा घटि आह. उदाहििारत, एखादा लषििी ळाचा किवा सिषिि उतपादन िििाऱया उदोगाचा रील सामाकजि वयवसरवि परििाम होऊ शिो.

३) पयिायवरि - Environment ः लषििी िायातचा पयातवििावि परििाम होो. लषििी सघषात ोफखानयाचया वापिान सच हवाई बाबफि िलयान पयातवििावि होिाि परििाम ातिाकलि सच दिगामी असा. पयातवििावि होिाि परििाम अभयासल जाा.

४) भरचना - Landscape ः कवकवध लषििी िािवाया ििणयासाठी भिचनचा अभयास ििावा लागो. तया पायदळासाठीची ििनीी सच ातिाकलि व सामरिि सवरपाचया ििनीीचा अभयास िला जाो.

भारि भािाचया भ-िाजनीीचा अभयास हा भािीय

उपखडाचया सदभात ििावा लागो. यामधय भाि, पाकिसान, बागलादश, नपाळ आकि भान याचा समावश होो. तयाचबिोबि कहदी महासागिाचया सदभात भािाची अदमान व कनिोबाि आकि लषिदीप बट आकि शीलिा व मालदीव याचादखील समावश ििि गिजच आह.

भौगोकलि दषटा भािाची उति-दकषिि-कवभागिी ही चाि भौगोकलि भागा िली जा.१) उतिरकडील पवयिमयि रागाचा सीमा परदश : कहमालयाचया िागा एि परिाि कबटचया पठािाचया

दकषििला असलला भौगोकलि अडरळा आह. तया पवत िागाचा परििाम भािाचया पजतनय, हवामान, पाणयाची उपलबधा यावि कदसन यो. कहमालयाचया पसशचमिड कहदिश आकि िािािोिम या पवत िागा आह . पराचीन िाळापासन भािीय उपखडामधय परवश ििणयाच मागत ह या परदशा आह . कहदिश पवतामधील सखडीन, िाबलचया खोऱयान कसध नदीचया उतििडील परदशा किवा मधय अफगाकिसानमधन पजाबा परवश ििा य अस. पवचिड दकषिि कहमालयाचया पढ नागा

12

टिडा, मकिपिच पठाि, आिािान पवताचा भाग सर होो, जो पढ दकषिििड मयानमािचया सीमिड जाो. या पवत भागान भािा फािशी आकरमि झाली नाही.

२) णसध, गगा, बरमहपतचा मदानी परदश : या परदशा यणयाजोग मय मागत ह वायवय कदशन

हो. हच महतवाच वयापािी मागतदखील हो.

भारि पराककणिक

३) मधयि भारिीयि पठारी परदश : पसशचमिडील अिवली पवत िागा, ोटा नागपिच

पठाि आकि पवचिडील ओकडसाचया गहतज टिडाचया दिमयानचा हा पठािी परदश आह.

४) दखनच पठार आणि णकनारपटीचा मदानी परदश : पवत व पसशचम घाटाचया दिमयानचा हा परदश आह.

13

पसशचमिडील किनािपट टीचा परदश हा बिाच अरद आह, ि पवचिडील हा परदश सा परशस आह.

शोधा पाह ः निाशा खालील बाबी दाखवा.कहदिश पवतिागा, िािािोिम पवतिागा, अािािान पवत, अिवली पवतिागा, दखनच पठाि, ोटा नागपिच पठाि, िोिि किनािपटी आकि सापडा पवतिागा.

भारिाचयिा लषकरी इणिहासावर भगोलाचा कायि पररिाम होिो?१) भािाविील बहाश आकरमि ही वायवय सिहद द

षितरान, कहदिश पवत िागाचया सखडीचया मागच झाली आह . आकरमििच पवतिागा ओलाडन मदानी परदशा उिल िी तयाना राबवा यि िठीि हो.

२) उतििडील पवतिागानी भािाला यिकशयन महादीप षितरापासन वगळ िल आह. या पवतामळ भािीय उपखडा परवश ििि अवघड हो. महिनच जयानी भािावि आकरमि िली तयाना तयाचया मायदशाशी सबध ठवि िठीि झाल हो. पढ भािाचया मदानी परदशाच िाकहल आकि भािीय ससिकी सामावल गल.

३) उतििडन आकरमि िििाऱयाना भािीय पठाि आकि दखनचया परदशाील टिडा आकि पवतिागामळ दकषिि भािा पोहोचि सोप नवह. या परदशाील यदपद धी मदानी परदशाील यदपद धीपषिा वगळी होी. मदानी परदशा सनय समोिासमोि यऊन लढ हो. दखनचया भौगोकलि परिससरीमळ इर गकनमी यद धाची पद ध कविकस झाली.

४) भािाचया कवसीित समदर किनाऱयामळ भािाला सागिी वयापािाची सधी कमळाली. भािाचा गीि व िोमन सामाजयाशी वयापाि असलयाच दाखल आह. सच अिब दशाशी घकनष सबध हो. चोल सामाजयाचया िाळा तयाना अागय आकशया सागिी मोकहमाना बिच यश आल हो. पढ पोतगीज, डच, फच आकि करिकटश ह दखील सागिी मागातन भािा आल.

आधणनक भारिािील भ-राजनीिी आकशया खडा भािाच सरान मधयवथी आह.

भािाचा भभाग हा पवत आकि पसशचमिडील परदशाना जोडिािा दवा आह. भािाचया भौगोकलि सरानामळ भािाला आकशया खडा महतवपित योगदान दणयाची सधी परापत झाली आह. शजािील िाषटाबाब भािाचया धोििावि भ-िाजनीीचया घटिाचा िाय परभाव पडला आह?भारि-पाणकसिान ः

भाि व पाकिसान सीमबाबची वकशषट बघ. उतििड िाशमीिचया षितरा पवतिागा आह . पढ दकषिििड पजाबचया षितरा कसध नदीचा मदानी भाग आह. दकषिििड िाजसरानचया षितरा वाळवटी परदश आकि िचचया आखाी भागा दलदल आह.

भाि व पाकिसानदिमयान म य वाद हा जमम-िाशमीिबाब आह. हया िाषटादिमयानचा पकहला सघषत १९४७-४८ मधय िाशमीिवरन झाला. जमम आकि िाशमीिचा िाही भाग पाकिसानचया ाबया आह. तयाला पािवयापत िाशमीि (POK) अस महटल जा. भाि आकि पाकिसान यानी कसयाचीन कहमनदी आकि िािकगल षितरा सघषत अनभवला आह. सच िचमधय सि-करीि षितरादखील सीमावाद आह.

भारि-अफगाणिसिान ःभािाला अफगाकिसानची सीमा लागलली आह.

मातर ही सीमा पािवयापत िाशमीि षितरा आह. तयामळ भािाला अफगाकिसानमधय परवश ििणयासाठी रट मागत नाही.

शोधा पाह ः तरपी कशवाजी महािाजाना दखनचया सवाभाकवि भौगोकलि परिससरीचा वापि गकनमी यद ध पद धीसाठी ििि शकय झाल. गकनमी यद ध पद धीचा यशसवीपि वापि िरन तयानी िललया लढाया िोितया?

शोधा पाह ः i) भाि-पाकिसानदिमयानचया जमम

िाशमीिबाबचया वादाच सवरप िाय आह? ii) निाशावि या जागा शोधा ः कसयाचीन कहमनदी,

िािकगल आकि सि-करीि.

14

CPEC च महतव शोधा : चीन व पाकिसानदिमयाच आकरति सहिायत, तयाला China-Pakistan Economic Corridor (CPEC) अस महिा. हा परादकशि पाळीवि िनसकटसवहटी कनमाति ििणयाचा परयतन आह. तया खालील घटिाचा समावश होो.

१) एिासतमि सवरपाच दळिवळि, माकही तरजान वयवसरा जया िस, िलव, बदि, हवाई आकि सजापनाचा कविास ििा यईल.

२) ऊजचचया षितरा सहिायत. ३) उदोगाची कनकमती

CPEC द वाि चीनमधील कझनकझआगचा परदश पाकिसानचया गवादि आकि ििाची बदिाशी जोडला जािाि आह.

भारि आणि चीन ः

भाि आकि चीन याची सीमा ही कहमालयीन पवतिागानी वयापलली आह. हा सपित भाग चीनचया कबट षितराशी सलग आह. भाि आकि चीन याचया दिमयानचा सीमावाद म यः अकसाई चीन आकि मिमहॉन िषचया दकषिििडील परदश, महिज अरिाचल परदश (जयाला पवथी NEFA, North East Frontier Agency अस महटल जा.) या दोन षितराबाब आह. अकसाई चीन आकि अरिाचल परदश हया दोनही परदशावि चीन आपला हक साग आह. १९६२ मधय हया दोनही िाषटामधय यद झाल हो.

िमहाला माहीि आह का? इिािचया दकषिि-पवत भागा असललया ‘चाबहाि’ बदिामळ इिाि, अफगाकिसान, मधय आकशया आकि तया पलीिडील षितराबिोबि भािाचया पसशचम किनाऱयाविील बदिाहन सागिी मागातन उदोग, वाकिजय आकि वयापािी सबध वाढकवणयाची सधी उपलबध झाली आह. चाबहाि बदिाचया कविासाचया िामा भािाचा मोलाचा वाटा आह. भािान अफगाकिसानमधील झािाज दलािाम िसा कविकस ििणयासाठी िललया योगदानामळ भािाला अफगाकिसान आकि मधय अाकशयाई षितराशी सपिक ठवणयासाठी खातरीशीि सागिी सच भ मागत उपलबध झाला आह. (पििाषट मतरालयाच िाजयमतरी, लोिसभा, ३/१/२०१८)

15

शोधा पाह :(Nathula) नरला ही पवत कसकीममधन कबटशी जोडिािी सखड आह. मही निाशावि ही सखड दाखवा सच १९६७ मधय हया भागा भाि आकि चीनदिमयान जो सघषत झाला होा तयाची माकही शोधा.

िमहाला माहीि आह का? Cease Fire Line - यिद ध बदी रषा : जया

कठिािी यद राब तयाला यद ध बदी िषा महिा. ही जागा अरद किवा कनमळी अस शि किवा कवस सवरपाचीही अस शि.

Line of Control (LOC) - िाबा रषा : यद ध बदी िषची निाशावि आखिी िली आकि रील लषििी उच अकधिाऱयानी ो निाशा योगय असलयाची खातरी िली िी, तया िषला ाबा िषा महिा. ाबा िषा आकि परतयषि ाबा िषा (Line Of Actual Control, LAC) या फिि आह. परतयषि ाबा िषा ही यद धबदी िषसािखी अस. ी निाशावि उिवलली नस.उदा. भाि आकि पाकिसान दिमयान िाशमीिमधील िषला ाबा िषा (LOC) महिा. भाि आकि चीन दिमयानचया अकसाई चीन षितराील िषला परतयषि ाबा िषा (LAC) महिा.

आिरराषटरीयि सीमा : ही दोनही दशानी िायदशीिपि मानय िलली सीमा अस.

भारि-नपाळ-भिान ः

नपाळ आकि भान ह दोनही दश कहमालयाील पवतिागानी वढलल आह. ी दोनही भवकष िाषट आह. तयाचया उतिस कबटच पठाि आह. तया िाषटामधन वाहिाऱया मय नदा भािा या. सच तयाच मय वयापािी मागत भािाशी जोडल आह . ही

दोनही िाषट वयापाि आकि इि साधन सामगीसाठी भािावि अवलबन आह . हया दोनही िाषटाबिोबि भािान सिषिाकवषयि ििाि िल आह .

भारि - बागलादश ःबागलादश हा दकषिि किनािा वगळा सवत बाजन

भािाचया सीमन वढला आह. तयाची दकषिि सीमा ही बगालचया उपसागिालग आह. गगा आकि रिमहपतरा हया दोनही नदा भािान बागलादशा वाहा. दोनही िाषट वयापाि, उपजीकविा आकि कविासासाठी हया नदावि अवलबन आह.

भारि - मयिानमार ःभाि आकि मयानमाि दिमयानची सीमा अािािान

पवतिागन जा. हा सीमा परदश डोगिाळ, दाट अिणयमय सवरपाचा आह.

भारि आणि णहदी महासागर ः

भािीय उपखडाचया भौगोकलि िचनमळ भािाला कहदी महासागिाचया षितरा अससतव कनमाति ििणयाची सधी कमळाली आह. आकशया वसाहवाद परसराकप ििणयाचा हाच महतवाचा मागत होा. पसशचमी सतानी हयाच मागातन भािा परवश िला आह. १४९८ मधय िाकलि यर ‘वासिो-द गामा’ यानी परवश िला. तयानि डच, फच आकि करिकटश यानी परवश िला. निचया िाळा अमरििा आकि सोसवहए िकशया यानी इर सवःच अससतव कनमाति िल. आज चीन हया षितरा यणयास उतसि आह.

पििाषटीय धोििाचया उद कदषाची पथी ििणयासाठी भािीय नौदलान आपलया सागिी ििनीीची आखिी िली आह. नौदलाच परारकमि लषि हया षितरावि असिाि आह.

१) अिबी समदर आकि बगालची खाडी.

२) कहदी महासागिा परवश ििणयाचया सच तयान बाहि पडणयाचया सागिी मागाावि लषि ठवि. ह मागत महिज मलाका सामदरधनी आकि िप ऑफ गड

16

५) कहदी सागिान जािाि परमख सागिी मागत.

६) भािाच कवशष आकरति षितर.

भपरदशापरमािच सागिी षितरदखील सिकषि ठवाव लाग. तयासाठी कवशष सिषिा यतरिा िाबवि गिजच अस. सागिमागच दहशवादी भािा घसखोिी िर शिा. २००८ मधय मबई झाललया दहशवादी हललयाच दहशवादी सागिी मागातनच मबई आल हो.

भािीय नौसना लषििी बळाचा िवहा वापि ििणयाची शकया आह? नौदलाचया म खालील सभावय धोकयाना सामोि जाणयासाठी बळाचा वापि िला जाऊ शिो.

१) आपलया नजीिचया िाषटाशी यद ध झालयास.

२) कमतर िाषटाला मद ििणयासाठी.

३) सवः हन किवा इि दशाचया बिोबिीन दहशवाद कविोधी िािवाई ििणयासाठी.

४) आ ििाषटीय जबाबदाऱयाचया पतसाठी िायतवाही.

होप, होिमझची सामदरधनी, बाब एल माडव सामदरधनी.

३) हया षितराील शीलिा व मालदीव सािखी िाषट.

४) ल पिवठा िििािा मागत महिन पकशतयन आखाी दश.

िमहाला माहीि आह का? परादणशक सागरी कतर (Territorial Sea) ः

आपलया समदर किनािपटीपासन १२ नकॉकटिल मल (२२.२ कि. कम.) पयाचा सागिी पटा ह आपल परादकशि सागिी षितर अस.

णवशष आणथवक कतर (Exclusive Economic Zone) ः आपलया परादकशि सागिी षितराचया सीमपासन २०० नकॉकटिल मल (३७० कि.कम.) पयाचा सागिी परदश ह आपल कवशष आकरति षितर अस. हया षितराच महतव िाय अस शोधन िाढा आकि तयावि चचात ििा.

णहदी महासागर कतर

िवषवव�त

17

५) सागिी मागातचया सिकषिसाठी.

६) भािीय वशाचया नागरििाना मद ििणयासाठी.

७) सयति िाषटाचया चौिटी िाहन शा ा िषििाच िायत ििणयासाठी.

िमहाला माहीि आह का? Indian Ocean Rim Association for Regional Co-operation (IOR-ARC) कहदी महासागिालगचया िाषटादिमयान परादकशि सहिायत ििणयासाठी IOR-ARC ची १९९७ मधय कनकमती िली गली. तयाच उद कदष आकरति आकि तरजानकवषयि षितरा सहिायत वाढीस लावणयाच हो. वयापाि, सामाकजि, आकरति आकि सासिककि सहिायत कनमाति ििा याव यासाठी ह वयासपीठ आह.

Please see the following websites for further information :

1. Ministry of External Affairs, Government of India

Border Disputes with Neighbouring Countries

https://mea.gov.in/Images/attach/lu2722_new.pdf

2. Ministry of Law and Justice, Government of India

The Territorial Waters, Continental Shelf, Exclusive Economic Zone and Other Maritime Zones Act, 1976

http://legislative.gov.in/sites/default/files/A1976-80_0.pdf

3. Ensuring Secure Seas : Indian Maritime Security Strategy

Prepared by the Directorate of Strategy, Concepts and Transformation, Integrated Headquarters, Ministry of Defence (Navy), New Delhi.

https://www.indiannavy.nic.in/sites/default/files/Indian_Maritime_Security_Strategy_Document_25Jan16.pdf

भौगोकलि घटिाचा अा ििाषटीय सबधावि होिािा परििाम आकि िाजिीय ससराचया धोििाबाब कनदचशन ििि महिज भ-िाजनीी होय. NATO (North Atlantic Treaty Organisation) APEC (Asia-Pacific Economic Community), EU (European Union) सािख लषििी गट, ििाि, आकरति सघटना किवा समझो ह भौगोकलि फायद किवा ोट यावि आधारि असा. आज बहाश जागकि समसया हया भ-िाजनीीशी सबकध आह . सवतसामानयाचया कहाच धोिि आखणयासाठी, अशा समसयासाठी भ-िाजनीीचा सखोल अभयास गिजचा आह. हया धोििा जागकि आकरति सरयत, अननसिषिा, मानवी कविास, कशषिि, आिोगय, सरलाि, पयातविि, नसकगति साधन सपती, शसतरासतराचा परिाि, दहशवाद इतयादीचया अभयासाचा समावश होो.

18

पर. १. अ) यिोगयि पयिाययि णनवडन णवधान पिय करा.

१) भ-िाजनीी हा शबदपरयोग.......... यानी पररम िला.

अ) रडॉलफ जलन ब) अलफड महान ि) हालफोडत मकिडि ड) कनिोलस सपाईिमन

२) चाबहाि बदि........... यर आह.

अ) भाि ब) पाकिसान ि) इिाि ड) बागलादश

ब) णदललयिा णवधानासाठी समपयक सकलपना णलहा.

लषििी समसया सोडवणयासाठी भौगोकलि माकही, तर व डावपच याचा उपयोग.

क) गटाि न बसिारा शबद णलहा.

(मयानमाि, कबट, नपाळ, भटान)

पर.२. नकाशाि खालील जागा दाखवा आणि थोडकयिाि माणहिी णलहा.

१) मलाकाची सामदरधनी

२) िािािोिमचया िागा

पर.३. णदलली णवधान चक की बरोबर ि सकारि सपष करा.

१) यद ध बदी िषा ही अा ििाषटीय सिहद द अस.

२) भगोल आकि गकनमी यद ध पद धीच सबध जवळच आह .

पर.४. खालील घटकामधील परसपर सबध णलहा.

िाजिीय भगोल आकि भ-िाजनीी

पर.५. णदललयिा णचताच णनरीकि करन तयिाणवषयिी थोडकयिाि माणहिी णलहा.

पर.६. खालील णवषयिावर िमच मि माडा.

i) कहदी महासागिाच षितर भािाचया सिकषिचया दषीन महतवाच आह.

ii) भौगोकलि परिससरीचा भािीय लषििी इकहासावि िसा परभाव पडो?

पर.७. णदललयिा मद दाचयिा आधार पढील परशनाच उतिर णलहा.

लषििी भगोल महिज िाय? अ) सरळ ब) सरान ि) पयातविि ड) भपरदश

सवाधयिायि

19

सवत भािीयाना जा अशी ‘महाभाि’ ही ऐकहाकसि िरा आह. महाभाि हा गर ‘जय’ नावानही ओळखला जाो. ही िरा महिज एिा िाजाच दसऱया िाजाविील कवजयासबधीच िावय आह. सच महाला तरपी कशवाजी महािाजानी अफजलखानाकवरद ध िललया परापगडाचया लढाईकवषयी माकही असल. पाकनपचया लढायाचा इकहासही मही अभयासला आह. पाकनपचया पकहलया लढाई बाबिान ोफाचा पररमच उपयोग िला होा. बाबिान उटावरन ोफाचा वापि िला, ि कटप सलानान १७८० चया दशिा करिटीशाचया कविोधा अकगबािाचा उपयोग िला होा.

महािाषटाचा इकहास अभयासाना आपि तरपी कशवाजी महािाजानी वापिललया यद धनीीकवषयी (गकनमी िावा) वाचल आह. तयानी जी यद धनीी वापिली तयासाठी महािाषटाचया भौगोकलि परिससरीचा फायदा घला. महािाषटाचया भगोलाची तयाना चागली जाि होी. सहयादरीचया पवतिागानी दखनचया पठािाला कवभागलल आह. तयामळ उतििडन झालली आकरमि दकषिि पोचली नाही.

करिटीशाची वसाह असाना भािीयानी पकहलया व दसऱया महायद धा भाग घला. सवातय कमळालयानि सवतर भािाला िाशमीिचया मद दावरन पाकिसानशी पकहल यद ििाव लागल. तयानि भािाला चीन व पाकिसानबिोबिही यद ििावी लागली. तयामळ भािीय सनयाला उतििडील पवतीय भागा लढणयाचा अनभव कमळाला. भािीय लषििाचया या अनभवाचा फायदा कनही सनयदलाना झालला आह.

यिद धाला परभाणवि करिार चार घटक पढीलपरमाि-

१) भगोल : यद ध जया पवतीय षितरा, मदानी परदशा, समदरा लढल जा तया तया कठिािचया भौगोकलि परिससरीचा यद धनीीवि परििाम हो

असो. तया भौगोकलि परिससरीनसाि यदाच डावपच आखाव लागा.

२) लोकाच मनोधयिय वा चाररतयि : यद धिाळा दशाील नागरिि िसा परकसाद दा, सकनिाना समरतन द ा िी तयाना कविोध किवा तयाचया कवरद ध टीिा ििा? सराकनि जनचा पाकठबा हा िोितयाही यद धा कनिातयि असो.

३) नितव : िाजिीय न तव आकि लषििी न तव अस न तवाच दोन सि असा. िाजिीय न तवाला सराकनि व आ ििाषटीय परिससरी लषिा घऊन कनितय घयाव लागा ि लषििी नतव ििनीी याि ििी अस. या दोनही न तवामधय समनवय गिजचा असो. महिनच िाषटाच न व लषिि परमख ज यद धाच सचालन ििा तयाची िोितयाही यद धाचया यशापयशामधय महतवाची भकमिा अस.

४) यिद ध साणहतयि णकवा शसत परिालीचा उपयिोग : शसतरासतर व शसतर परिालीमधय सातयान उतकराी हो आह. इकहासा सरवाीस ढाल, लवाि, भाला या शसतरासतराचा उपयोग िला गला. आज तरजाना झाललया कविासामळ डटोन, षिपिासतर यासािखी नवनवीन शसतर अससतवा आली आह. सपरषि वयवसरही अामलाग बदल झाला आह. पराचीन िाळापासनचया वाहिीचया साधनामधय घोडा, खचि, बल यासािया पराणयाऐवजी आधकनि िाळा वाहन, िलव, कवमान अस बदल झाल आह.

विील घटि यद धाचया सवरपाला परभाकव िि असा महिन लषििी इकहास महिज फति यद धाचा अभयास नाही. लषििी इकहासा िोििोितया कवषयाचा समावश होो, ह आपि पाह-

लषकरी इततहासपरकरण ३

20

लषकरी इणिहासाचयिा अभयिासाि खालील बाबीचा समावश होिो-

१) घटक : यद धावि परििाम िििाऱया भगोल, साधन, लोिाच मनोधयत, नतव इ. घटिाचा लषििी इकहासा अभयास होो.

२) यिद धनीिी/लषकरी डावपच : यद धिाळा लषििान वापिलली तर वा डावपच याचा अभयास लषििी इकहासा होो. िाषटाची सवःची लषििी तवपरिाली अस. भिाळाील घटनाचया अभयासान वतमानाील िामकगिी सधाििा ििि व चिाची पनिावती टाळि ह लषििी इकहासाचया अभयासाच उद कदष आह.

३) मतसद दणगरी : िाही िाजिीय नीी या मतसद दकगिीचया असा. एखादा िाषटाशी चचात िरन वा िाही वळस तया िाषटावि दबाव टािन मतसद दकगिीचा वापि िला जाो.

४) यिद धाचयिा कारिाचा अभयिास : यद धासाठी िाजिीय, आकरति, सासिककि वा इि घटि िाििीभ असा. लषििी इकहासा या िाििाचा अभयास िला जाो.

५) यिद धाच पररिाम : यद धामळ परचड परमािावि जीकवहानी वा कवतहानी हो. यद धामळ लोिावि सामाकजि व मानकसि परििाम होा. लषििी इकहासा यद धाचया परििामाचा अभयास िला जाो.

लषििी इकहास ही सवतर कवदा शाखा आह. हा कवषय गकमान सवरपाचा आह. याचया अभयासान समाजाील ाकतरि, अरतशासतरीय बदलाचा मागोवा घला जाो. यद धाच सचलन व यद धाचया इकहासाचा अभयास हा या कवषयाचा गाभा आह. इकहासिाि यद धाचया कवकवध पलचा अभयास ििा.

लषििी इकहासाचया अभयासाचा मय भाग यद धाचा ऐकहाकसि अभयास असो. तया यद धाचा

इकहास आकि यद धससरीचा सबध आह. इकहासिाि यद धाचया इकहासािड यद, िाजिीय नतव, आकरति सघषत आकि सामाकजि, सासिककि वााविि इतयादी दसषिोनान पाहा.

लषकरी इणिहास का अभयिासायिचा?

सवत लहान मोठी िाषट आपल िाषटकह सिकषि िाखणयासाठी परयतनशील असा. िाषटीय सिषिा हा िाषटकहाचा सवात महतवाचा घटि आह. िाषटकहासाठी परसगी यद धासही परवत होा. पराचीन िाळापासन लषििी इकहासा िाषटकहास मधयवथी सरान आह. लषििी इकहासा अनि कवषयाचा अभातव असो. तयामळ हया कवषयाचा अभयास िा महतवाचा आह ह लषिा य. तयाील िाही मद दाचा आपि कवचाि िरया-

१) यद ध आकि िाजयाचा कविास याचा सबध आह. तया अनषगान भािाचया इकहासाचा कवचाि िर. समाट अशोिान सपित भािावि एितरी अमल कनमाति िला होा. िकलगचया यद धानि भािा बौद ध धमातला िाजाशय कमळाला. मोगलाशी लढा दऊन तरपी कशवाजी महािाजानी सविाजयाची बीज पिली. सविाजयाची सिलपना तरपी कशवाजी महािाजानी लोिामधय रजवली व ी सिलपना न िचया मिाठी सतन पढ चालवली.

२) लषििी इकहासाचया अभयासान यद ध आकि आ ििाषटीय वयवसरा याचयाील सबध समजणयास मद हो. पकहलया महायद धानि िाषटसघाची (League of Nations) आकि

लषकरी इणिहासाची ढोबळ वयिायिा :लषििी इकहास हा यदाचा इकहास असो. तया लढिाऱया सवत लषििी ससरा, सकनि व यद धाच सचलन िस झाल याचा अभयास समाकवष असो. सच तया िाजयशासतर, अरतशासतर, समाज व तयाच सवरप आकि ससिकी याचाही समावश असो.

21

दसऱया महायद धानि सयति िाषट (U.N) या सघटनाची कनकमती झाली. या दोनही सघटनाची कनकमती जगा शाा आकि सवयवसरा कनमाति ििणयासाठी झाली. तयानी जगा नवीन वयवसरा परसराकप ििणयासाठी परयतन िल.

३) समाज व ससिकी यावि यद धामळ होिािा परििाम हा कसिा घटि आह. यदामळ समाजा वयापि सवरपाच बदल घडन या. भािान १९४७ मधय फाळिीचया वळी यद धजनय परिससरीचा अनभव घला. तयाचा भािीय समाजावि खोलवि परििाम झाला होा. पाकिसानान भािा सरलारि झाललया लोिानी नवया जीवन पदीचा व ससिकीचा सवीिाि िला. यद धामळ सरलाि घडन य ा व तयाचा सराकनि लोिाचया जीवन पद धीविही परििाम होो.

४) सशसतर सनादलामधय लषििी इकहासाचया अभयासाच िाय सरान आह? जागकि यद ध किवा भािान लढलली यद ध याचा भकवषयाील यद ध योजना याि ििणयासाठी वापि होो िा? लषििी इकहासाचा अभयास महिज लषििी नतव भ िाळाीलच यद धनीी पढ वापिील अस नवह. या कवषयाचया अभयासान िकशद ध िीीन लषििी डावपचाचा अभयास ििि साधय हो. िाजिीय धयय साधय ििणयासाठी लषििाचा वापि ििि ही एि नीी होय. लषििपरमखाना िकशद ध कवचाि ििा यि आवशयि अस, जयाचया मदीन यद धनीी आखली जा. लषििी इकहासाचया अभयासान ही षिमा वद कधग हो.

भारिीयि लषकराचा इणिहास

िोितयाही दशाील ऐकहाकसि घटना समजन घाना तयावि परभाव टाििाऱया भौगोकलि ससरीचा कवचाि ििावा लागो. तया जकमनीची सवाभाकवि िचना, पािी, हवामान आकि ऋ, ह पयातवििकवषयि घटि आह . भािीय लषििी इकहासाच आिलन

होणयासाठी भािाील पराचीन िाळापासनची पयातविि व हवामानाची ससरी लषिा घि आवशयि ठि.

पराचीन िाळापासनचा लषििी इकहास अभयासाना िोि मद द महतवाच आह ह आपि पाह. या भागा आपि भािाचया पराचीन, मधययगीन व अवातचीन इकहासाचा कवचाि िर.

पराचीन भारिाचा लषकरी इणिहास

कसध ससिकी ही जगाील सवात पराचीन ससिकी महिन ओळखली जा. कसध ससिकीचया िाळाील मोहजोदडो, हडपपा, धोलावीिा, लोरल यरील जा शसतरासतराची माकही कमळ.

तया िाळाील शहिाची बाधिाम पककया सवरपाची होी. शहिाना टबदी होी. कवटाचया पककया कभी होतया. यद धामधय लवािी सच धनषयबाि वापिल जा असलयाच पिाव सापडा. तया िाळाील लषििी धोिि ह बचावातमि हो. अस मानल जा िी कसध ससिकी ही सदोष यद धनीीमळ पिाभ झाली.

इ.स. पवत ५४९ ५१५ या िाळा भािान पकशतयन आकरमि अनभवल. तयानि इ.स.पवत ३२७ ३२५ या िाळा िाजा अलकझाडिन िललया आकरमिामळ गीि यद धपदीचा अनभव भािीयाना परापत झाला. गीि सनया (मसीडोकनया) परामयान धनधातिी, घोडदळ व पायदळाचा भििा होा. या कवकवध अनभवामळ गलामकगिी, हतयािाड व करौयत याच दशतन झाल. अलकझाडि व पोिस याचयाील यद धा हतीचा मोठा परमािावि वापि झाला. समाट अशोिाचया िाळाील सन धनधातिी सनय व पायदळाचा भििा होा.

यद धपरिालीचया सदभातील िौकटलयाच योगदान अतय महतवपित हो. याचा पिावा िौकटलयान कलकहललया ‘अरतशासतर’ गरा सापडो. िौकटलयान िाजा, अमातय, इि अकधिािी, जनपद, किल, िोष, दड (सना) आकि कमतर ह िाजयाच सा अतयावशयि घटि नमद िल आह. िौकटलयान ििागिाविील

22

सनयिचना, सनापीच िायत, ििागिाविील सनयाच कनयतरि यासह यद धनीीची कचकितसा ‘अरतशासतर’ गरा िली आह.

या िाळा भािान पििीय आकरमिाचया अनभवाबिोबिच चोल घिाणयान आपलया िाजयाचा पािपरिि सीमपलीिड िलला सामाजय कवसािही पाकहला. चोलानी आपलया सामाजयाचा कवसाि बगालचया उपसागिाील मयानमाि व अागय आकशयापासन कसलोनपया (शीलिा) िला.

धोलावीरा यिथील सरकक णभिी

समाट अशोकाचयिा काळािील सरकक णभिी

पराचीन भािाचया लषििी पद धीची िाही वकशषट पढीलपरमाि सागा यील-१) पराचीन भािाची लषििी पद धी परामयान

बचावातमि होी. बचावासाठी मजब किललयाची उभाििी िली होी.

पराचीन भारिािील थोर सनानायिक : पराचीन भािाील पकहला लषििी नायि सदास हा

िाजा होय. तयान इि आयत टोळा, दास आकि िाषिसाकवरद अनि लढाया कजिलया. इ.स.प. १२०० १३०० चया दिमयान तयाचया न तवाखाली ‘दशिाज यद ध’ होऊन तयान कवजय कमळवला.

मगध या महाजनपदा अजािशत, महापद मनद, समाट चदरगपत यासािख अनि लषििी योद ध होऊन गल. धममाचा सदश दिािा अशोिही याच महाजनपदाील एि समाट होा. तयाच सामाजय पसशचमिड इिािपासन पवचिड बगालपया ि उतििड कहदिश पवतिागापासन दकषिििड िनातटिपया पसिल हो.

गीि िाजा अलकझाडि याचयाशी वीिशीन बचावातमि यद ध लढिाऱया पौिव िलाील पोिस िाजाची भािीय इकहासा फािशी दखल घ ली जा नाही. पि ो महान योद धा होा.

पकहलया शिाचया उतिाधात िकलगचया चदी िाजवशाील िाजा खारवल यान बगालचया सताधीशाचा पिाभव िरन कवदभातपया सामाजयकवसाि िला. तयान मगधचया परबळ लषििाचा पिाभव िरन िाजगह ह िाजधानीच शहि लटल.

२) िाजाचया पदिी िायम सना होी, पि तयासाठीची आकरति िद मातर अतय िमी होी.

३) मौयत िाळा ििागिा गकमान घोडदळापषिा हतीदलाचा वापि ििणयािड िल होा.

४) भािीय यद ध पद धी धमतयद धाच (यद कनयमाचया आधाि िलल यद ध) पालन ििणयािड िल होा. तयामळ यद धा मानवच आकि ससिकीच दशतन घड हो.

५) समाट अशोिाचया िाळा भािा पररमच एिसघ िाजय कनमाति झाल. तयामळ एिच परशासिीय वयवसरा सपित भािभि अससतवा आली.

६) चोल शासिानी सागिी सामथयातचा वापि िरन अागय आकशयापया आपलया सामाजयाचा कवसाि िला.

23

पराचीन भारिावरील परकीयि आकरमि ः कसध ससिकीचा सहज पिाभव झाला, िािि तयानी

आपलया सिषििािड फािस लषि कदल नाही. तयानी सिषिि कभी बाधलया व तयावि कनधातस िाकहल तयामळ बाहय आकरमिाला िोख शिल नाही.

इ.स.प. ६ वया शिा भािाचया वायवय भागा पकशतयन आकरमि झाली पि, या आकरमिाचा भािावि फािसा परििाम झाला नाही.

पोिसान िललया कविोधामळ इ.स.पवत चौथया शिामधय अलकझाडिचया आकरमिाला मयातदा आलया.

दसऱया शिाचया मधयापया बकटटीयन गीिानी भािाचा वायवय व पसशचम भाग िाबीज िला.

चचचदार िमच मि माडा ः पाशचातय इकहासिािाचया म भािावि नहमीच

आकरमि हो होी. खि ि, पराचीन िालखडा भािावि फाि आकरमि झाली नाही. बहाश वळा भािीय िाज आपलया भमीच िषिि ििणया यशसवी झाल.

गपत सामाजयाही अनि महापिाकरमी िाज होऊन गल. समदरगपतान (३४५-३८०) पसशचमिड मधय पजाबपासन पवचिड आसामपया कवसाि िला. तयाचया सामाजया आधरपरदश व मधयपरदशाचा बिाचसा भाग समाकवष होा. चदरगपत णवकरमाणदतयि या तयाचया पतरान (३८०-४१४) कसधचया खोऱयापलीिड िाबलपया तयाचया सामाजयाचा कवसाि िला. तयाचा मलगा सकदगपत (४५६-४६७) यानही पजाब पराापया कवसाि िला.

िाशमीिचया लणलिाणदतयिान (७४२-७६०) ईशानयस कबटी सामाजयाचा पिाभव िला व वायवय कदशला िबोज गििाजय व िााचा पिाभव िला. िागा, षिशीला, हाजिा, प व िाजौिी ह तयाचया सामाजयाच भाग हो.

चालकय िाजा पलकशी दसरा (६१०-६४२) यान पलवाकवरद ध अनि लढाया िलया. तयाच सामाजय अिबी समदराचया किनािपटीचया भागा पसिल. तयान माळवा व गजिाचया सिषिची िाळजी घली.

िाषटिट िाज धव (७८०-७९३) व गोणवद णिसरा (७९३-८१४) व इदर णिसरा (९१४-९२७) यानी बगालचया पाल सतचा व गजति परकहािाचा पिाभव िला. ककषि णिसरा यान तयाचया िालखडा दकषिि भाि व दखनविील पिड घट िली.

तयाचयानि शि, पलव, िशाि भािा आल. पकहलया दोन सताचा चौथया शिाचया मधयापया गपतानी पिाभव िला.

तयानि अिब आल, जयानी धाकमति ससरतयि घडवन आिल.

मधयियिगािील भारिाचा लषकरी इणिहास

महमद गझनीचया िाळापासन िाानी भािावि िललया आकरमिा कवशष आिककबध कदसो. ही आकरमि ऑकटोबि फरिवािी या िाळा झाली. िािि ऑकटोबिन ि पावसाळा सपन जाई व फरिवािीन ि उनहाळाची ीवरा वाढ. या आकरमिानी भािाचा परदश कजिन घला नाही. आकरमि िि व लट बिोबि न . तयानी बािाचा वापि िििाऱया घोडसवािाचा सकनि महिन वापि िला.

१२ वया शिापासन भािा मोगल सामाजयाची सरापना होईपयाचया िाळा आकरमि हो िाकहली. भािाचया वायवय भागान आकरमि िरन आललया बाबिान १५२६ मधय झाललया पाकनपचया पकहलया लढाई ईरिाकहमखान लोदीचा पिाभव िरन मोगल सामाजयाची महतमढ िोवली. या पाकनपचया पकहलया यद धापया ोफाचा वापि भािीयाना जा नवहा. अिबिाचया िाळापासन औिगजबाचया िाळापया मोगल सामाजयाचा कवसाि सपित भािा झाला. तया अिबिाच योगदान महतवपित हो. तयाचया धोििाला सवाासाठी शाा, (सलहिल) महिन ओळखल जा.

24

णबरणटशावर आकरमि करिार मराठा आरमार

तयान कहद समाजाला परशासिीय परिाली एिकतर ििणयाचा परयतन िला.

हा मधययगीन िाळ तरपी कशवाजी महािाजाचाही िाळ समजला जाो. तयाचया यशाच दोन पल आह. पकहला महिज तयानी भािीय िाजयाची सिलपना रजवली. तयाचा सघषत भािावि िाजय िििाऱया भािाबाहिील लोिाशी होा. दसि महिज तयानी दकषिि भािा सविाजयाच िषिि ििणयासाठी भौगोकलि परिससरीचा फायदा घऊन गकनमी िावा यद ध तर यशसवी िरन दाखवल. लढणयासाठी मिाठाचया मना सवातयाची जयो व ठवली. १७६१ चया पाकनपचया कसऱया लढाईमळ मिाठ भाि हा भािीयासाठी आह, या तवासाठी लढ आह ह कसद ध झाल, िािि या दशाचया िषििासाठी दिवि वायवय सीमपया लढायला गल.

शोधा पाह : पाकनपची कसिी लढाई िोिा झाली शोधा. भािाचया निाशा पाकनप कठिाि दाखवा.

मिाठी सतचया िाळा समदर किनाऱयाचया सिषिबाब वाढलली सजगा ही मिाठाचया सामथयत कविासाील महतवाचा भाग होी. मिाठाचया नाकवि

सरखल कानहोजी आग

सामथयााचा कविास तरपी कशवाजी महािाजाचया िाळा झाला. िोिि किनािपट टीच िषिि ििणया सिखल िानहोजी आग याची भकमिा महतवाची होी. तयानी या परदशा पोतगीज, फच आकि करिटीशाना आपलया सता कवसािणया अडरळा कनमाति िला.

मधययगाील भािाचया लषििी इकहासान आपिास िाही धड कशिा यील पढीलपरमाि-

१) िकी आकरमिािडन भािीयानी आधकनि यदपद धी सवीिािली. घोडदळाची गकमाना आकि ोफाचा वापि या नवीन यद धतराचा उपयोग यद धा कनिातयि ठिला. मिाठानी घोडदळाचा वापि सर िलयान आललया गकमानन तयाना कवजयी बनवल.

२) पििीय शतिीकवरद ध भािीय सताधीश एिकतर न आलयामळ िकी व मोगल सता यशसवी ठिलया.

३) हा िालखड समदर किनाऱयाची सिषिा वाढवणयाकवषयी जागरिा कनमाति िििािा ठिला.

४) अिबिाची धोिि व न िचया िाळा कशवाजी महािाजाचया धोििामळ सासिककि ऐकय कनमाति झाल. या धोििास सवतधमत समभावाच धोिि महिा.

25

मधयियिगीन भारिािील थोर लषकरी सनानी ः

राजराजा (९८५-१०१४) जाविचया चोलानी आपलया ोटा िाजयाच रपा ि सपित दकषिि भाि, शीलिा व मालदीव बट वयापिाऱया मोठा सामाजया िल. तयाचा मलगा राजदर पणहला (गगिोड) (१०१२-१०४४) यान गगपया आपलया सामाजयाचा कवसाि िला. तयान सव:ला गगिोडा चोला ह कबरद घ ल, तयाचा अरत चोल िाजा जयान गगपयाचा परदश कजिला. आगय आकशयामधय नाकवि लषििी मोकहम िाढिािा ो भािाील पकहला िाजा होय.

लकमीकारि (१०३४-१०४२) या कतरपिाचया िलचिी िाजान पवत बगाल, ओकडसा, मधय भाि, गजिा व िाजसरानचया िाही भागा कवसाि िला.

ककषिदवरायि (१५०९-१५२९) कवजयनगि सामाजयाचा हा िाजा, तयाचया िालखडा दकषिि भाग अकजकय िाकहला.

िाजप घिाणयाील िाजा सगाम णसग (रािा सगा) आकि महारािा परिाप ह आजही सफथी दा.

मघल समाट अकबर रोि सनानी होा. कहदिश पवतापासन दखनपया तयान एितरी अमल आिला.

छतपिी णशवाजी महाराजानी सविाजयाची मह तमढ िोवली. सिाजी ह यद ध िल, डावपचा िशल सनानी हो. सरखल कानहोजी आग यानी नाकवि सिषिचया सदभातील आपली षिमा कसद ध िली. पशवा बाजीराव पणहला यानी दकषिििड व दखनचया षितरा मिाठी सामाजयाची घडी बसवली.

िमहाला माहीि आह का? मराठाची सामररक उद णदष : कहदवी सविाजय

महिजच धमतिाजय सरापन ििाव ह तरपी कशवाजी महािाजाच उद कदष हो. तयाचा फति महािाषटाला सवतर ििि एवढाच ह नसन, कदली िाबीज ििि हा ह होा. सवदशी सामाजय उभ ििि ह तयाच मय उद कदष हो. सरवाीची १५ वषच कशवाजी महािाजाच सनय पायदळावि आधारि हो. डोगिाळ परदशा गकनमी यद ध ििणया कनषिा हो. न ि तरपी कशवाजी महािाजाचया ह लषिा आल िी, फति किललयाच िषिि िरन ह साधय होिाि नवहा. महिन तयानी आपलया बचावाचया सामरिि नीीमधय बदल िला आकि आकरमि बचावाची नीी सवीिािली. महिन घोडदळावि भि दणया आला. तरपी कशवाजी महािाजानी सर िलली ििनीी पढील िाळाही िाबवणया आली. पशविाळा अहमद शहा अबदाली कवरद धचा पाकनपचा लढा हा बाहय आकरमिापासन भािाला सिकषि ठवणयासाठीचा लढा मानला जाो.

आधणनक यिद धपद धिी

१५ वया शिाचया शवटचया दशिा यिोपमधय यदपद धीमधय बदल कदसन आला. लषििाच सवरप अकधि वयावसाकयि आकि िाषटवादी बनल. तयाना आधकनि शसतरासतर दऊन ससजज ििणया आल. फिशा आकि धनषय बािाची जागा बदिानी घली. पढ ोफखानयाला अकधि महतव परापत झाल. पायदळ

व घोडदळाला ोफखानया समाकवष ििणया आल.

26

१४ वया शिा भािामधय बदिीचा वापि सर

झाला. पि तयामळ यद धपदीमधय फािसा बदल

झाला नाही. सनयाचा मय भाग घोडदळच िाकहला.

अडाि नदीचया लढाईन ि मातर (१७४६) भािाील

यद धतरा बदल घडन आला. फचानी बदिाचा

उपयोग िलयामळ िनातटिचया नबाबाकवरदचया

लढा तयाना यश आल. घोडदळापषिा बदिधािी

परकशकषि सनय अकधि परभावी ठिल. या यद धामळ

भािामधय आधकनि यद धपद धी अससतवा आली.

यिोकपयनािडन मिाठ, कनजाम आकि हदि अली यानी

आपलया सनयासाठी परकशषिि घणयास सरवा िली.

पायदळाची भकमिा, तयाचयािडील अवजाि,

तयाचा उपयोग आकि िायत हा आधकनि यदपदीचा

गाभा बनला. ोफखानयाची िचना आकि उपयोग,

तयाचा योगय वापि आकि कविास ह महतवाच घटि

हो. दसि महिज बदिीच परमािीििि िल गल.

पायदळाला सहयोग दि ह ोफखानयाच िायत हो.

महादजी कशदानी पररम गािदी पलटिी उभया िलया.

या पलटिी यिोपीय पदीच परकशषिि आकि साधन

सामगीन सजज िललया होतया. पढ पशव, होळिि,

कटप सलान आकि कशखानी ही पद धी अमला

आिली.

आधणनक भारिाचा लषकरी इणिहास

पोतगीज ह भािा यिाि पकहल यिोकपयन हो.

वासिो-द-गामान १४९८ मधय भािीय भमी परवश

िला. तयानि करिकटश, फच आल. पोतगीज व

फच याचया भािाील सता सपषा आलयान िही

करिकटशाची सता कटिन होी.

पासीचया लढाईील (१७५७) कवजयामळ

भािा करिटीश सतची सरापना झाली. बगाल पराावि

करिकटशाच आकधपतय कनमाति झाल. तयान ि तयानी इि

परादकशि सतािड (मिाठ, कनजाम आकि महसि)

आपला मोचात वळवला. कटप सलानाचा १७९९

मधय व मिाठाचा १८१८ मधय पिाभव झालयावि

करिकटशानी १८४२ मधय कसध परा कजिन घ ला व

कशखाचा पिाभव िला. १८४८ मधय लाहोि कजिन

घल. १८५७ चया भािीय सवातय यद धानि करिटीश

शासनान ईसट इकडया िपनीिडन भािाची सता

आपलया हाा घली. १९ वया शिाचया शवटी

करिकटशानी अफगाकिसानचया सीमला अकम सवरप

कदल आकि २० वया शिाचया सरवाीस भाि व

चीन याचयाील कबटसह सीमा कनसशच िली.

णबरणटश कालखडाकडन आपि कायि णशकलो

१) सरहद द आणि सीमा : भािीय कवचािवानी

पािपरिििीतया सामाजयाचया वयापतीच वितन

ििाना सिहद दीचा कवचाि िला आह.

उदा. आपि अिबिाच सामाजय िाबल आकि

िदाहिपया पसिल हो अस महिो किवा

पशविालीन मिाठाचया सामाजयाचा कवसाि

अटिपया झाला अस महिा. सिहद द महिज दोन

दशादिमयानचा भौगोकलि परदश होय. करिकटशानी

भािीयाना सीमाचया सिलपनची ओळख िरन

कदली. सीमा हया दोन दशाचा भौगोकलि परदश

कनसशच ििी असा. उदा. मिमहॉन सीमा

िषा, डिड सीमा िषा किवा िडसलिफ िषा या

सीमा िषा आह .

27

डरड सीमा रषा

मकमहॉन सीमा रषा

28

तमहालह महीत आ कह?

डयराड रषह : अफगाणिसान आणि णरिणिश कालीन भार याचया दरमयानची ही सीमा रषा होी. णरिणिश सरकारच परराषटर सणचव शी. मॉिटीमर डयरड आणि अफगाणिसानच अमीर अबददल रहमान खान यानी १८९३ मधय समझोा करन ही रषा परसाणप कली. आज डयरड रषा ही पाणकसान व अफगाणिसान दरमयानची सीमा रषा आह.

मकमॉन रषह : ही चीनचा परदश णबि आणि भाराचया ईशानय परदश (अरिाचल परदश) याचया दरमयानची सीमा रषा आह. ही रषा १९१४ साली णरिणिश परशासक हन री मकमहॉन यानी णसमला पररषद णनशच कली.

रडकलिफ रषह : ही भार आणि पाणकसान दरमयान पजाब आणि बगाल परदशाील सीमा रषा आह. सर णसरील रडशलिफ, ज सीमा पररषदच सहअधयकष हो, तयानी ही सीमा रषा णनशच कली.

रडकलिफ सीमह रषह

29

काटरी िाराच कपि सीमा सिभ

दोन सीमा रषाची उदाहरि ः

२) बचावातमक धोरि : करिकटश िाळा वायवय भािाचा भाग हा सवदनशील होा. करिकटशाचया दषीन चीन व पयातयान कबट ह सिषिचया दषीन आवहानातमि हो. पकहलया परशनावि डिड िषचया मागातन उति शोधणयाचा परयतन झाला. कबटवि चीनला अाकधपतय ििणयाची सपत इचा होी. पि तयािाळा या िषमळ चीनला कबट अकधपतयाखाली आिा आला नाही. कबटला सवायत िाजयाचा दजात परापत झाला होा.

३) सागरी सरका : करिकटशानी कहदी महासागिावि कनयतरि परापत िलयानि पसशचमस सवझ िालवा व पवचस मलाकाचया सामदरधनी या सागिी मागाावि कनयतरि कमळवल. तयामळ सागिामागच आकरमिाचा धोिा फािसा िाकहला नाही.

परतयि दश आपलया िाषटकहाचया िषििासाठी परयतनशील असो. िाषटीय सिषिा हा िाषटकहाचा महतवाचा घटि आह. लषििी इकहासाचया अभयासान आपि पराचीन, मधययगीन व आधकनि या ीन िालखडावि परिाश टािला. तयामागील ह असा िी, यद धतरा िाळानसाि िस बदल हो गल ह सपष वहाव. शसतरासतरपदी, तरजान, यदनीी यामधय अस य बदल झाल आह . सरवाीचया िाळा लहान मोठी िाजय व तयाची धोिि पाकहली.

करिकटशाच भािासबधीच धोििही पाकहल. आज सवातयानि आपि भािाचया िाषटकहािड पाहो आहो.

गिालीन इकहासाचया मदीन सवतर भािाचा लषििी इकहास समजि सोप जा. भाि आपलया िाषटीय सिषिची जोपासना िशी िििाि? यासािया परशनाचा आपि भािाचया लषििी इकहासा अभयास ििो.

Please see the following websites for further information :

1. Durand Line Written By : The Editors of Encyclopaedia Britannica.

https://www.britannica.com/event/Durand-Line

2. McMahon Line, international boundary, China-India Written By : The Editors of Encyclopaedia Britannica. https ://www.britannica.com/event/McMahon-Line

30

पर.१. यिोगयि पयिावयि णनवडन णवधान पिव करा.

i) चोल िाजानी आपला सामाजयकवसाि

...............पया िला.

अ) आगय आकशया ब) पसशचम आकशया

ि) अफगाकिसान ड) उति आकशया

ii) १७५७ चया पासीचया यद धान भािा ............... सतचा पाया घाला.

अ) मिाठी ब) करिकटश ि) मघल ड) फरच

पर.२. णदलली णवधान चक का बरोबर ह सकारि सपष करा.

i) पाकनपच पकहल यद ध हमायन व इरिाकहम लोदी याचया झाल.

ii) तरपी कशवाजी महािाजानी भािीय सामाजयाचया सिलपनचा पाया घाला.

पर.३. खालील घटकामधील परसपरसबध णलहा. i) शसतरासतर परिाली आकि यद धतर ii) सिहदद आकि सीमा िषा

पर.४. णदललयिा णचतराच णनरीकि करन तयिा णवषयिी थोडकयिाि माणहिी णलहा.

पर.५. खालील बाबीवर िमच मि माडा.

अिबिाचया सलह िल धोििाच िाय महतव आह?

पर.६. खालील परशनाच उतिर णलहा.

लषििी इकहासाचा अभयास ििि िा गिजच आह?

उपकरम : १९१४ चया कसमला परिषद मिमहकॉन िषा कनसशच िली गली. निाशावि ी िषा शोधा. कसमला परिषद िोिी भाग घला होा आकि तया िषची कनकमती िशी िली गली शोधा.

सवाधयिायि

31

‘सिषििशासतराील महतवाचया सिलपना’ या परिििा मही िाषटीय सिषिा आकि िाषटीय सामथयत या सदभात ‘अरतशासतर’ हा महतवाचा घटि आह, ह कशिला. पराचीन िाळापासन िाषटाची सिषिि सजजची गिज आकि तयावि होिािा खचत या सिलपना महाला माही आह. महाभािाील अनशासन पवातमधय भीषमाचायातन यकधसठििाला िाजाचया ितवयाकवषयी सचना िलया आह. तया िाजान आपलया परजच नहमीच िषिि िल पाकहज अस महिा. मौयत िाळा िौकटलयान यद ध हा िाषटापढील अकम पयातय साकगलला असला, िी जवहा यद ध ह अपरिहायत अस वहा िाषट िषििासाठी सनयाची पवतयािी व दखभाल आवशयि आह, अस सचवा.

सामाकजि शासतराील अरतशासतर या कवदाशाखच परि ‘ॲडम ससमर’ ह पकहल अरतशासतरज हो. तयानी ‘यदाच अरतशासतर’ हा कसद धा आपलया ‘ॲन एनकायिी इन ट कद नचि ॲनड िॉझस ऑफ कद वलर ऑफ नशनस’ (१७७६) या गरा माडला. तयाचया म, सावतभौम िाषटाच पकहल ितवय समाजाच िषिि ििि ह असन तयासाठी लषििी सामथयत आवशयि आह; पि एखादा दशान सिषििाविील खचत िसा पलावा? याच सपषीििि ििाना महिा, ‘सिषिि’ हा सामाकयि कहाचा मददा असलयान, तयाविील होिािा खचतही सवाानी पलला पाकहज. अशा रिीन तयानी सिषिि ही सावतजकनि कहाची गोष मानली, याचा अरत असा िी, सिषिि ही िाषटाील सवााचया कहाची गोष आह, पि तयासाठी परतयि जि सािखी िकम सििािला दऊ शििाि नाही. शीमा एवढीच िकम गिीब नागरिि दऊ शििाि नाही. महिन परतयिान आपलया षिमनसाि िकम भिावी अस सचवा.

िाषटाचया आकरति वयवसरापनाील सिषिि अरतशासतर हा न टाळा यिािा भाग आह. सिषिि अरतशासतर हा लषििी समसया (जया सषिम कवििाचया दषीन पाकहलयास आकरति समसयाही होऊ शिा) आकि ससाधनाचा वापि याचयािड पाहणयाचा उपयति दसषिोन आह. आपलयाला सिषििाशी सबकध आकरति समसयाचा ीन पाळावि कवचाि ििा यईल : i) सधया आकि भकवषया उपलबध होिाऱया िाषटीय ससाधनाच परमाि ii) िाषटीय सिषििासाठी या ससाधनाचया वाटपाच परमाि iii) ही ससाधन किी िायतषिमन वापिली जाा? अशा तया ीन पाळा हो.

सरकिाच अथयशासत महिज कायि ?

िाषटीय आकरति वयवसरापनाील सिषिि अरतशासतर ही एि उपशाखा आह. सिषिि खचातच आकरति परििाम आकि शाा व यद िाळाील लषििी अदाजपतरिाच वयवसरापन याचयाशी ही शाखा कनगडी आह.

सिषिि अरतशासतराची वयापती सपित अरतवयवसरशी कनगडी आह. या सिषििाशी सबकध कवकवध परशनाचा समावश होो, उदाहििारत सिषििावि होिािा खचत, सिषिि खचातचा अगत अरतवयवसरवि होिािा परििाम, सिषििासबकध उदोगषितर, सिषिि खचत व तरजानाील बदल याील सबध आकि सिषििावि होिाऱया खचातचा आििाषटीय शाा व ससरिविील होिािा परििाम इतयादी.

सरकि खचायच णनधायरक

परादकशि एिातमा आकि िाषटाच मलभ कहसबध धोकया आलयास बऱयाच दशाना ज बकलदान ििाव लाग धयाना घ ा िाषटीय सिषिा ही बहाश

सरकषण अरथशासतपरकरण ४

32

नागरििाचया दषीन अमलय अस. सिषिि खचातचया सदभात िाषटामधय टोिाच भद कदसा. जयावळी िाषटावि लषििी दबाव अकधि असो; तयावळी िाषट सिषििावि अकधि खचत ििा. या उलट शा चया िाळा सिषििाविील खचत िमी असो. सिषिि खचत किी ििावा ह कनसशच ििणयासाठी आपल दसषिोन महतवाच असा. सिषिि खचातच कनिातयि घटि खालीलपरमाि-

१) सरका णवषयिक पररखसथिी : परादकशि व सावतभौमतवाचया वादामळ शजािील िाषटाशी झालल सघषत, नसकगति ससाधनासाठीची सपधात, सीमापरदशाील वाकशि लोिसयच वयवसरापन व शजािील िाषटाील असरयत अशा मद दाचा सिषिा परशना समावश होो. भािाला पवथी आकि वतमानिाळाही चीन व पाकिसान बिोबि अशा पदधीचया सघषातला ोड दाव लाग आह. १९६२ चया भाि चीन यद धान ि, भािाचया सिषििखचात परचड वाढ झाली.

२) आिरराषटरीयि बाणधलकी : सयकत िाषट आकि इि िाषट व गट याचया बिोबि सहिायत, शा ा िषििाच िायत, मानवावादी मद, आपतिालीन मद यासािया ििािाशी भाि बाधील आह. भािाच अशा पद धीच ििाि सयकत िाषट, भान, नपाळ, मयानमाि आकि मालदीव या िाषटाबिोबि आह; जयामळ वळोवळी लषििीय खचत होो.

३) नवीन धोक : दहशवाद, अमली पदारााची सििी, पयातविि समसया यासािया बहिाषटीय समसयाचया परभावामळ िाषटाचया सिषिि खचात वाढ हो. भािाला अशा पद धीच धोि सीमािषविील बहाशी शजािील दशािडन जािवा यामळ सीमा सिषिा ससाधना व पयातयान खचात वद धी हो आह.

४) सागरी समसयिा : यामधय आकरति सवाकमतव षितर (Exclusive Economic Zone-EEZ), सागिी ससाधन आकि मतसयोदोगाचा समावश होो. कवशषः या िाििासाठी भािाचया टिषिि दलाविील खचात वाढ हो.

५) वयिापार : वयापािासाठी बाजािपठाचया उपलबधच सिषिि, गविि, ऊजात, अनन आकि इि महतवपित ससाधनासाठी पशाची आवशयिा अस. भाि एिि गिजचया ८०% ऊजात, ल उतपादि दशािडन समदरमागच आया ििो महिनच या सागिीमागााच सिषिि ििि गिजच आह. याचाच अरत असा िी भािाला सागिी मागााचया सिषििासाठी परबळ अशा नौदलाची गिज आह.

६) अिगवि आसथच णवषयि : अगत सिषिाकवषयि परशनामधय अगत िायदा व सवयवसरच िषिि परककवपव याचा समावश होा. नषिलवाद आकि पाकिसान पिसिक दहशवाद यासािया समसयाना भािाला सामोि जाव लाग. या िामासाठी िरदरीय िाखीव पोकलस दलाचा कवसाि आकि सषिमीििि ििणया आल आह.

सरकि आणि णवकास सिषिि अरतशासतराविील चचच, कविसनशील िाषट

आकि कसि जग याचया सदभातील मद द अपरिहायत आह. या िाषटाना आकरति कविास आकि दारिदरय कनमतलन यासािया आवहानाना ोड दाव लाग. कविासाची किम दऊन ही िाषट सिषििावि खचत िा ििा हा खिोखिीच एि मोठा परशन आह. िाषटकह डोळासमोि ठवन कविास आकि सिषिि हाा हा घालन पढ जााना कदसा.

१९४० व १९५० चया दशिा सिषििाविील खचातिड सिािातमिन पाकहल जा नवह. पवथी आकरति आकि औदोकगि वाढ महिजच कविास अस मानल जा हो. पि, आज परिससरी बदल झाला आह. आज कविासािड समग दसषिोनान पाकहल

33

जा. तया अनि पलचा समावश होा. आज आपि सामाकजि, िाजिीय आकि आकरति कविास, आधकनिा आकि पयातवििपिि दसषिोनाकवषयी बोलो. यासाठी शाशव वाढ व कविास हा शबदपरयोग िला जाो.

सरकि आणि णवकासाच परसपरपरक सवरप : आज आपि सिषिि आकि कविासािड पिसपिपिि

दसषिोनान पाहो. तयाची िाही उदाहिि खालीलपरमाि-१) िाषटीय सिषिवि िललया पिशा खचातमळ शाापित

आकि सिकषिची वााविि कनकमती होणयास मद हो. सच औदोकगि आकि आकरति कविासाठी पोषि आह. यामळ िोजगािाची कनकमती होऊन उतपनना वाढ हो आकि दशा गत सरल उतपादना (GDP) वाढ हो. दशागत सरल उतपादनाचया वाढीचा दि चागला असलयास िाषटाचया अरतवयवसरन अकधि गवििीस चालना कमळ. शजािील िाषटापषिा रायलडमधय शाा व सरयत जास असलयामळ िबोकडया, लाओस, मयानमाि या शजािील िाषटाील कविासासाठी रायलड सातयान पढािाि घ . यामळ तया परदशाील रायलड ह सववोतम पयतटनषितर बनल आह.

२) िस, पल, िलव मागत, कवमानळ यासािया पायाभ सकवधाचया कनकमतीखचातचा समावश सिषिि खचात होो. मागास भागाचया कविासासाठी याची मद हो. सिषििाचया दसषिोनान बाधललया सामरिि दषटा महतवाचया िसतयामळ लडाख आकि कससकम या भागाचा जलद कविास झालला कदसन यो.

३) नवीन तरजानाची व इि पिि उदोगाची सरवा िरन सिषिि उदोग षितर, नागिी उदोग षितरास चालना दऊ शि. उदा. लढाऊ कवमान व ोफाचया कनकमतीसाठी टायटकनयम या कमशधाचा वापि िला जाो. यामळ दशी खकनजापासन टायटकनयम धा व कमशधा, ज नागिी उदोगाही वापिल जाा बनवणयाच िािखान सर झाल. यामळ आयाीला पयातय उपलबध होऊन िोजगािाचया अकधि सधी कनमाति झालया.

४) गामीि भागान सनयदल मोठा परमािावि रिाची भिी िरन तयाना कवकवध िौशलय कशिव असलयामळ नवयान भिी झाललया सकनिाचया मानकसि व अकभवती षिमाचा कविास होो. ही बािवलली िौशलय व कशसबद ध वतन आपलया गावापया ना.

सीमाभागाि सरकि व णवकासासाठी पायिाभि सणवधाची णनणमयिी

34

सरकिावरील, सरकिावयिणिररकतचयिा खचायिील समानिि वाढ

सिषिि व कविास याच पिसपिपिि सवरप आह. तयाचपरमाि ाकतरि व आकरति ससाधनाचा वयापाि व सिषििासाठी एिावळी वापि ििि (दहिी वापि) ही या दोहोील समान बाब आह. उदा- सधया िाषट पटटोकलयम, अननधानय व धासािया नसकगति साधनाचा साठा उभािा. यामळ आििाषटीय वा िाजनकि दबाव, अगत अशा ा वा यद धामळ तयाचया पिवठा अडचिी कनमाति झालया िी िाषटाचया अरतवयवसरवि तयाचा परकिल परििाम हो नाही. तयाचपरमाि िाषट शाचया िाळाही सायबि सिषिा, कवशषः हिकगिीचया कविोधा किवा आकरति गनह िोखि यासाठी परचड िकम खचत ििा. या सायबि सिषिमळ इटिनटवि आधारि िाषटीय उदोगाची सवा व सिषिा याची िाळजी घ ली जा.

सरकिावर वारमाप खचय होणयिाचा धोका

सावतभौम िाषटासाठी सिषिि खचत हा न टाळा यणयाजोगा खचत असला िीही, दशाील नागरििाच

िलयाि व कविास डोळासमोि ठवन नयायय पद धीन सिषििावि खचत ििावा लागो. राकप सिषििाची गिज वाजवीपषिा अकधि दशतवलयान तयाचा परििाम िाषट आपलया आकरति षिमचया पलीिड सिषििावि खचत ििा. तयामळ अशा गोषी िाषटाचया ऱहासास िाििीभ ठिा. परकसपधथी िाषटाबिोबिील शसतरासतर सपधात आकि िाजयितयााची लहि आकि मनमानी धोिि यामळ अशी परिससरी उद भव. १९८० चया दशिा सोसवहए िकशयासािया महासतलाही बाहय दबावाला बळी पडन सिषििावि अवाढवय खचत ििावा लागला. अमरििशी सपधात िरन जगाील एि मोठी लषििी सता महिन उदयाला यि सोसवहए िकशयाला आकरतिदषटा पिवडिाि नवह.

भारिाच सरकि अदाजपतक

दिवषथी, फरिवािी मकहनया भािाच अरतमतरी ससद अदाजपतरि सादि ििा. या अदाजपतरिा पढील आकरति वषातचा जमाखचत वतवलला असो. आपलया अरतसिलपीय भाषिा अरतमतरी सिषिि मतरालयागत यिाऱया कवकवध खातयाना उदाहििारत भदल, नौदल, वायदल, टिषिि दल, डी. आि. कड.ओ. (DRDO), शसतर साकहतय कनकमती िािखान आकि सिषिि खातयाील कनवती वनाविील खचत याना दावयाची परसाकव िकम सदनासमोि माडा. ही परसाकव िकम सिषिि मतरालयाचया कवकवध सवा व अगत ससरानी सादि िललया अपकषि अदाजपतरिाचया परमािा ठि.

जागकि सिावि भाि ही पकहलया पाच िाषटामधय गिली जािािी लषििी सता आह. तयाचपरमाि भािाची गिना सिषिि खचातचया बाबीही पकहलया पाच िाषटा हो. मातर दशा गत सरल उतपादनाील टकवािी (GDP) आकि सिषििाविील खचत ह परमाि मातर पकहलया पाच िाषटा य नाही, ि बऱयाच खाली य. पकहलया पाचा असलली इि िाषट जवढा सिषििावि खचत ििा तयाचया किीिी िमी परमािा भाि िाषटीय उतपननाील वाटा सिषििावि खचत ििो, खि ि, दशा गत सरल उतपादनाचया टकवािीच परमािा पाकहलयास चीन व पाकिसानचा सिषििाचा खचत भािापषिा किीिी जास आह.

िमहाला माहीि आह का ?आकशया, आकफिा आकि दकषिि अमरििील दशासाठी एिकतरपि वापिली जािािी सिलपना महिज ‘कसि जग’. याील बिचस दश पवथी वसाही होतया. या दशाच वितन कविसनशील, िमी कविकस किवा किमान कविकस दश असदखील िल जा. याची महतवाची िािि महिज औदोकगिीिििाचा हळवाि वग, साषििच परमाि िमी असि आकि लोिसयच परमाि जास असि. अशा अनि दशानी अकलपतावादी चळवळी सहभाग घला. शीयद धाचया िाळा, पासशचमातय भाडवलशाही अरतवयवसरा असललया दशानी अमरििसोब यी िली. तयाना ‘पकहल जग’ अस सबोधल गल. पवचिडील सामयवादी अरतवयवसरा असिाऱया दशानी सोसवहएट िकशयासोब य ी िली याना ‘दसि जग’ महटल गल.

35

दशाचया सिषििाचया खचातचा मापदड महिन दशागत सरल उतपादनाील (GDP) सिषििाचया वाटाचया टकवािीिड पाकहल जा आकि यावरनच िाषटाला ो खचत ििि पिवड िी नाही याबाब िलपना य. भािाबाबची टकवािी खालीलपरमाि-

वषय दशािगयि सथल उतपादनाची टकवारी२०१४-१५ २.०६ %२०१५-१६ १.९६%२०१६-१७ १.५०%२०१७-१८ १.५६% (परसिाणवि अदाज)

सदभय ः- १६ वया लोिसभील अदाजपतरि सकमीचा २०१८- १९ चा २९ वा अहवाल, लोिसभा सकचवालय, नवी कदली.

सरकिखचायच वयिापक दषटा दोन भागाि णवभाजन होि :

१) भाडवली खचय :- या परिािचया खचात सशसतर सनसाठी लागिािी शसतरासतर आकि उपििि, जस िी, कवमान, जहाज, बदिा इतयादीचया खिदीचा खचत समाकवष असो. सच या सनसाठी िायम सवरपी पायाभ सोयीसकवधा कनमाति ििि, कवमानळ, सिषििातमि िस, िािखानयाची उभाििी आकि िायतशाळा, सिषििातमि शसतर आकि उपििि याची कनकमती याचा समावश होो.

२) महसली खचय :- या परिािचया खचात शसतरासतर, उपििि, सिषििातमि मालमता जस िी लषििी ळ, घि, परकशषिि उपकरम, वन व भत इतयादीचया दखभालीसाठी िलला खचत समाकवष होो. सच

उपभोगय वस जस िी इधन, अननधानय, वसतर आकि वाहि, औषध आकि आिोगय सवा इतयादी सािया पशीलातमि आकि परशासिीय उपकरमाचा समावश होो.

भारिाच सरकि उतपादन आणि णनणमयिी

१९४७ मधय जवहा भािाला सवातय कमळाल वहा भािा एि िाषट महिन औदोकगिीिििाचा सि अतय िमी होा. शसतरासतर परिालीील सशोधन आिखन, कविास आकि उतपादन इतयादी षिमा खपच िमी होतया. सदवान करिकटशानी १८ व १९ वया शिा उभािलल १८ शसतरासतर कनकमती िािखान (ऑकडतननस फकटिी), सच १९३० मधय सर िललया जहाज दरसी गोदा भािाला वािसा हकान कमळालया. पि रील

लषकरी खचायबाबि िौलणनक िकता

अ.कर. दश २०१६ साली णवणवध दशानी लषकरावर कललयिा खचायची टकवारी

२०१७ साली णवणवध दशानी लषकरावर कललयिा खचायची टकवारी

१. भाि ९.००% ९.१%२. पाकिसान १८.००% १६.७%३. चीन ६.००% ६.१%४. अमरििा ९.००% ८.८%५. िकशया १४.८% १२.०%

सदभय ः णसपरी लषकरी खचायचा डटाबस https://www.sipri.org/database/milex (२८ नोवहबर २०१८)

36

उतपादनाचा दजात परारकमि होा. गिवश, ब, िायफलस, लहान शसतर व शसतरासतर, बदिीचया गोळा आकि लहान जहाजाची दरसी इ. तरजानाचा िमी वापि लागिाऱया गोषीच कनमाति िलया जा होतया. सििािी शसतरासतर कनकमती िािखान आकि जहाजबाधिी गोदा याकशवाय टाटा उदोग आकि वालचद उदोग ह या षितराील आद परवति हो. तयाचयािड िािखानयाना शसतरासतरासाठी लागिाऱया उच दजातचया पोलादाची कनकमती आकि कवमानाचया दरसी व पासिी याचा अनभव होा. सवातय परापतीनि वालचद समहािडन कहदसान कशपयाडत आकि कहदसान एिोनॉकटकस ह उदोग सििािन ाबया घऊन तयाच िाषटीयीििि िल.

सरकि कतािल सावयजणनक उपकरम (DPSUs)

वि उलख िलयापरमाि भािा १९४७ मधय शसतरासतर कनकमतीच िािखान िळि हो. या उदोगाचा सििािी षितरा झपाटान कविास झाला. सिषिि मतरालयाअ गत सििािन नऊ DPSUs ची सरापना िली पढीलपरमाि-

१) णहदसिान एरोनॉणटकस णल. (HAL) : नाकशि व बगळर यर कहदसान एिोनॉकटकस कलकमटड ससर आह. तयाच मय िायत लढाऊ कवमान, तया कवमानाची इकजन व िडाि याच उतपादन ििि ह

HAL ची उतपादन

BEL ची उतपादन

आह. र वाहिीची कवमान व नागिी उपयोगासाठीची हकलिॉपटसत याचही उतपादन िल जा.

२) भारि इलकटटरॉणनकस णल. (BEL) : हा उदोग पि, गाकझयाबाद आकि बगळर यर ससरि आह. यर िडाि, इलकटटॉकनकस आकि इलकटटो ऑसपटि, लषििासाठी लागिािी षिपिासतर कनयतरि यतरिा याच उतपादन िल जा सच इलकटटॉकनकस मदान यतराच (EVM) उतपादन नागिी षितरासाठी िल जा.

३) भारि डायिनणमक णल. (BDL) : हा उदोग हदराबाद यर ससर आह. र ििगाडा कविोधी षिपिासतर (ATGM), जकमनीवरन हव मािा िििािी शसतरपरिाली, सकनिी डावपचाची शसतर, परषिपि, पाणयाखालील शसतरासतर, चाचिी उपिििाच उतपादन िल जा.

37

णवनाशक

४) भारि अथवमवहर णल. (BEML) : हा उदोग बगळर आकि िोलािचया सोनयाचया खािीचया षितरा ससर आह. अरतमसवहग उपििि, मटटो िलवपरिाली, अवजड वाहन, खाि व बाधिामाची उपििि आकि अवजड रििवहिी वाहनाच (दरसी) आिखन, कविसन आकि उतपादन र िल जा. िाही उतपादन लषििासाठी वापिली जाा.

५) णमशरधाि णनगम णल. (MIDHANI) : हा उदोग हदराबाद यर ससर आह. र सपि ॲलकॉय, टायटकनयम ॲलकॉय, पोलाद व सटनलस सटील, चबिीय ॲलकॉय याच उतपादन िल जा.

पािबडी

६) माझगाव डॉक णशप णबलडसव णलणमटड (MDL) : हा उदोग मबई यर ससर आह. यर यद ध नौिा व पािबडाची कनकमती िली जा.

७ ) गाडवन ररच णशप णबलडसव अड इणजणनयिसव णल. (GRSE) : हा िोलिाा ससर जहाज बाधिी िािखाना आह. जहाजबाधिी व दरसी या बिोबिच यर सवत परिािचया यद धनौिाची कनकमती हो.

८) गोवा णशपयिाडव णल. (GSL) : हा गोवा यरील जहाज बाधिी िािखाना आह. लहान आिािाचया नौिाची कनकमती, दरसी व दखभाल या कठिािी िली जा.

९) णहदसिान णशपयिाडव णल. (HSL) : भािाचया पवतकिनाऱयाविील नयनिमय भागा कवशाखा-पट टिम यर हा िािखाना आह. या कठिािी नौिाची कनकमती व दरसी तयाचपरमाि पािपरिि पािबडाची कनकमती हो.

जबलपर यिथील वाहन णनणमविी

माझगाव गोदी उतपादन

38

Please see the following website for further information :

Comparative Military Expenditure

SIPRI Military Expenditure Database

https://www.sipri.org/databases/milex ,( 28 November 2018)

सरकि उतपादनाि खाजगी कत व परकीयि ससथाचा सहभाग

कदललया वळ आवशयि सय आधकनि शसतरासतर याि ििि DPSUs व शसतरकनकमती िािखानयाना नहमी जमच अस नाही. शसतरासतराची आया िििाऱया दशा भािाचा करमाि विचा आह. भाि ७० टक शसतरासतराची आया बाहिील दशािडन ििो. भािाला शसतरपिवठा िििाऱया दशा िकशया, फानस, अमरििा, यनायटड किगडम ह म य आह. वायदल, भदल ह शसतरासतराचया बाबी आया िललया शसतरासतरावि अकधि अवलबन आह . मातर नाकवि दलासाठी लागिाऱया यद धनौिा बहाशी भािाच बनवलया जाा ह समाधानिािि आह.

भािाला शसतरासतर कनकमतीचया बाबी सवयपित बनवणयासाठी, शासनान २००१ पासन भािीय खाजगी षितराील िपनयाचया सहभागाची वयापती वाढवली आह. भािीय िपनयाबिोबि पिदशी िपनयाना सयतििीतया सिषििाधारि उदोगाची कनकमती ििणयासाठी पिवानगी कदली आह. नजीिचया भकवषया भाि सिषििषितरा सवयपित बनल अशी आशा आह.

शसतणनणमयिी कारखान (Ordnance Factories)

सिषिि मतरालयाअगत यिाऱया ऑडतननस फकटिी बोडातचया कनदचशानसाि नऊ DPSUs, १८ शसतरकनकमती िािखान जया वाढ होऊन सधया ४१ शसतरकनकमती िािखान कवकवध परिािची शसतरासतर कनमाति ििा. या दारगोळा, सफोटि, परिोदि व िसायन, लषििी वाहन, सशसतर वाहन, ऑसपटिल साधन, पिाशट इ. चा समावश होो.

या िािखानया कनमाति होिािी लषििी उतपादन बऱयाचदा एिाच ाखाली याि होा. DRDO मधील आिखिािडन (designer) कमळाललया आिखनानसाि सट भाग खाजगी उतपादिािडन बनवन घल जाा. तयानि शासनान चालवललया िािखानया तयाची जळिी िली जाऊन अकम मालाच उतपादन िल जा.

39

पर.१. अ) णदललयिा पयिाययिापकी यिोगयि पयिाययि णनवडन णवधान पिय करा.

१) ॲडम ससमर याचया म सिषिि ही.........

अ) सावतजकनि कहाची गोष आह.

ब) खचातची उधळपटी आह.

ि) िाजयाची अनावशयि िकी आह.

ड) वयसतिि कनवड.

२) सशसतर दलासाठी शसतरासतर कनकमतीविील झालला खचत हा .......... असो.

अ) महसली खचत ब) भाडवली खचत ि) अािससमि खचत ड) खाजगी खचत

ब) गटाि न बसिारा शबद णलहा.

भाि इलकटटॉकनकस मयातकद.(BEL), ऑडतननस फकटिी(Ordnance Factory/OFs),भाि अरतमवहि कल., कहदसान कशपयाडत मयातकद. (HSL)

पर.२. खालील णवधान चक की बरोबर सकारि णलहा.

१) १९६२ चया भाि-चीन यद धानि भािाचा सिषिि खचत िमी झाला.

२) सिषिि षितराील उदोग वाढला िी नागिी उदोगाला चालना कमळ.

पर.३. थोडकयिाि उतिर णलहा.

शसतरकनकमती िािखानयाच िायत सपष ििा.

पर.४. आपल मि नोदवा.

सिषििावि आवशयिपषिा जास खचत िला िी तयाच िाय परििाम होा?

पर.५. उतिर णलहा.

सिषििाविील भाडवली खचत आकि महसल खचत याील फिि सपष ििा.

पर.६. णदललयिा मद दाचयिा आधार सणवसिर उतिर णलहा.

सिषिि खचातच कनधातिि घटि िोि? सपष ििा.

अ) सिषिाकवषयि परिससरी ब) अा ििाषटीय जबाबदाऱया ि) नवीन धोि ड) अ गत समसया

उपकरम :

िोितयाही एिा कडफनस पसबलि अडिटकिगज सकटिवि टीप कलहा. तयाचया महतवाकवषयी वगात चचात ििा.

सवाधयिायि

40

िाषटीय सिषिा जपणयासाठी िाषटीय शतिीचा कविास

िाषटाला साधावा लागो, ह मही पकहलया पाठा

कशिला आहा. िाषटीय शतिीचया कवकवध घटिाबददल

मही जािन घल आह. हया घटिापिी कवजान आकि

तरजान एि महतवाचा घटि आह. िाषटीय सिषि

कवजान आकि तरजानाची भकमिा आपि पाहया.

णवजान, ितजान आणि अणभयिाणतकीयिाचयिािील सबध

कवजानाच मलभ जान व अकभयाकतरिी याचया एितरीिििान तरजान कविास पाव. उदाहििारत, आधीच उपलबध असललया साधनाद वाि व जानाद वाि कवजान ह कवद सवाहिाील इलकटटॉनसचया परवाहाचा अभयास ििल. मग अकभया ह नवयान शोधलल जान वापरन अधत सवाहि, सगिि आकि परग तरजानाच इि परिाि, अशी साधन आकि यतर याि िर शिील. या अरातन वजाकनि आकि अकभय, दोघानाही तरज महिाव लागल महिन, कवजान, तरजान आकि अकभयाकतरिी ह सशोधन व कविासाचया उददशासाठी बऱयाचदा एिच समजल जाा. खाली कदललया परतयिाचया वयायमळ ीनही शबदपरयोगामधील पिसपिसबध चागलया परिाि समजन यईल.

१) णवजान : कवजान एि बौद कधि आकि परायोकगि परककरया आह. कनिीषिि आकि परयोग यामधन, भौकि आकि नसकगति जगाची िचना आकि वतिि याचा पद धशीि अभयास िि. या अभयासाचा उददश जान कमळवि हा असो.

२) ितजान : ह परायोकगि कवजानाच उदोगधद आकि वयापाि या िलल उपयोजन होय. वयावहारिि ह साठी वजाकनि जानाचया िललया उपयोगान कमळाललया पद धी, परिाली व उपिििाचा सदभत तरजाना यो. सगिि कवजान व इलकटटॉकनकस याचया एिकतर उपयोजनान उदयाला आलल माकही तरजान (IT) ह याच आधकनि उदाहिि आह.

३) दहरी-वापर ितजान : कदललया िोितयाही वळी एिाहन अकधि लकयाच समाधान िििाि ह तरजान आह. यानसाि, एिवी लषििी िाििासाठी उपयोगी पडिाऱया महाग तरजानाचा उपयोग नागिी कहाचया गोषीसाठी होो. (उदाहििारत ः गलोबल पोकझशनीग परिाली(GPS); उपगह परषिपिाचया अकगबािाच तरजान ह उपगह परषिपिासाठी सच लाब पललयाचया षिपिासतरासाठीही उपयोगी पड, अिभटीमधय वीजकनकमती हो सच अिबॉमब याि ििणयासाठी लागिाि पटोकनयम सदा याि हो.)

४) अणभयिाणतकी : कवकवध घटिाचा शोध लावि, तयाचया नावीनयपिता आिि, तयाचा आिाखडा याि िरन उतपादन ििि यासाठी कवकवध परिािचया जानाच उपयोजन महिज अकभयाकतरिी.

५) उतपादन : उतपादन महिज िचा माल, घटि किवा भाग याच अकम वसमधय रपाि ििणयाची परककरया.

६) उदोग : वस किवा सवा याची कनकमती िििाऱया उतपादि किवा वयापािाचा समह महिज उदोग. आधकनि जगा उदोग ह िाषटाचया अरतवयवसरचा ििा ठिा.

ततजान, ततजान आतण भारताची राषटी सरकषापरकरण ५

41

भारिािील णवजान, ितरजान व उदोग यिाचा णवकास

इकहासपवत िाळा वदिशासतर, गकि आकि जयोककवतदा अशा अनि जानषितराचा जनम भािा झाला. मधययगीन भािामधय वसतरोदोग व जहाज बाधिी उदोग ह चागल कविकस झाल हो. एच . एम . एस . कतरिोमाली ही अडीस ोफा असलली यदधनौिा करिकटश आिमािासाठी मबईमधय बाधली गली. कचा आिाखडा जमशदजी बोमनजी यानी याि िला होा. हया नौिचा ििा (Keel) १८१६ मधय िोवला गला व ऑकटोबि १८१७ मधय नौिा याि झाली.

अशा परिाि १७ वया शिापया भाि तरजान, अरतिािि व यद धशासतर याचयामधय यिोपाील दशाचया बिोबिीन होा. १७८० मधय कटप सलानान करिकटश सनयाकवरदध अकगबािाचा उपयोग िरन तयाला चकि िल हो. करिकटशानी तया अकगबािाची नकल िरन तयाचा वापि १८१२ मधय यिोपा नपोकलयनचया कवरद ध िला. इगलडमधय १७६० चया समािास औदोकगि कराीची सरवा होऊन ी यिोपमधय पसिली. दददवान भािीय उपखड औदोकगि कराीचया बाहि िाकहल व

िमहाला माहीि आह का?

औदोकगि कराीमळ मोठा परमािावि उतपादन ििणयासाठी िािखानयाचा कविास झाला व तयान समाजवयवसरा बदलली. सरवाीला िािखान बाषप-शकतीवि चाल, पि नि कवदशकती आली. जळिी िििाऱया याकतरिी पटटाला सरवा होऊन एिि िामगाि या परककरय ील कवकशष पायिी पाि पाड लागला. सगिि आकि यतरमानव कविकस झालयावि हया परककरयला वग आला.

वसतरोदोग, धाशासतर, कवसफोटि, जलद सच मोठा परमािाविील उतपादनासाठी लागिािी यतरिा आकि वाहि परिाली अशा कवकवध षितरामधय यिोपीय दशाचया माग पडल. १८ वया शिा करिकटशानी भािाला आपलया अमलाखाली आिलयावि भािाच सवःच अस वसतरोदोग आकि जहाजबाधिी उदोग मोडिळीला आल.

करिकटश अमलाखाली यरील कशषिि वयवसरलाही फटिा बसला; कवजान आकि तरजानाचा कविास वहावा महिन अधययन व सशोधन िििाऱया ससरा सरापन ििणयाला िाहीच उतजन नवह. सन १९४७ चया सवातयपरापतीन ि, सििािन उच कशषििासाठी आकि मलभ व उपयोकज कवजान आकि तरजानामधील सशोधनासाठी अनि िाषटीय सशोधन परयोगशाळा व ससरा सरापन िरन तयाद वाि वजाकनि-ाकतरि सशोधनाला परोतसाकह िल. हया परयतनाचा परििाम महिन अनि षितरा सशोधन सधी उपलबध होऊन कवजान आकि तरजानान खप परगी साधली, यामधय िकषी, वसतरोदोग, आिोगय-सवा, औषध कनमाति, माकही तरजान, अविाश, आसणवि आकि सिषिि तरजानाचा समावश होो.

कवजान आकि तरजानकवषयि सच पितः कबनलषििी षितरामधील ह सवत यश ििनीी व िाषटीय सिषिचया दषीन खप महतवाच आह. उदाहििारत, डकॉ. सवाकमनारन व डकॉ. वगथीस िरियन हयाचया परयतनामधन श ी व दगधोतपादन षितरा घडन आललया अनकरम हरि व धवल कराीचा परििाम महिन लोिसयसाठीचया अननधानय उतपादना भाि सवयपित झाला. दददवान, औदोकगि षितराील उतपादनाची वयापती व वग आकि िाषटाचया जलद कविासासाठी असिाऱया आवशयिा याचा मळ बसला नाही.

42

१९९१ मधय भािामधय मोठा परमािावि आकरति सधाििा घडन आलया. औदोकगि षितराील खाजगी सहभाग वाढला. िीही, शसतरासतर तरजानासह इि िाही उच तरजान उतपादन षितरा भाि अजनही सवयपित वहावयाचा आह. डॉ. होमी भाभा, डॉ.कवकरम सािाभाई, डॉ. अबदल िलाम, डॉ. कवजय भटिि, डॉ. सवाकमनारन, डॉ. वगथीस िरियन हया व इि वजाकनि व अकभयतयाची लषििी, कबनलषििी आकि दहिी वापि तरजानाचया अनि षितरामधय लषििीय यश कमळवायला मद झाली आह. ी खालीलपरमाि-

१) लषकरी ितजान : लषििी तरजानाचया षितरामधय सशसतर दलाना लागिािी सवत परिािची षिपिासतर बनवणयासाठी भािाला सषिम ििणयास डॉ. ए.पी. ज. अबदल िलाम परिि ठिल.

२) आखणवक ितजान : शाापित व लषििी उपयोगासाठी, डॉ. होमी भाभा यानी भािाचया आसणवि कविास िायतकरमाची उभाििी िली. आसणवि शसतरसजज दश असनही भािान कवद कनकमतीसाठी सवःचया अिभटटा उभािलया आह.

३) अिराळ ितजान : डॉ. कवकरम सािाभाई, डॉ. िसिीिगन, आकि भािीय अिाळ सशोधन ससरचया (इसोचया) इि अनि वजाकनिानी अकगबाि, अिाळयान व उपगह उभािि आकि अविाशा पाठवि यामधय भािाला सवयपित बनवल आह. िाषटाला लषििी व नागिी उपयोगासाठी दळिवळि, कदशादशतन आकि कनगिािीचया सकवधा पिवणयास उपगह बहमोल ठिल आह .

४) ककषी : िककषवजाकनि डॉ. एम . एस . सवाकमनारन, आकि अकभया असिाऱया डॉ. वकगतस िरियन यानी अनकरम हरि आकि धवल कराी यशसवी िली. परििामी भाि आा अननधानय, फळ, भाजीपाला, दध आकि पोलटटी उतपादन यामधय जगाील अगसि उतपादि झाला आह. हा कबनलषििी कविाससद धा धोििातमि आकि िाषटीय सिषिचया दसषिोनान अकशय महतवाचा आह.

५) माणहिी ितजान : भािाचा पकहला महासगिि बनवणयासाठी डॉ. कवजय भटिि यानी रि अकभयतयाच न तव िल. अनि रि भािीय अकभयतयानी आकि डॉ. नािायि म थीसािया उदोजिानी भािाला माकही तरजानाील एि आघाडीची ािद बनवल आह.

णवजान, ितजान आणि उतपादकिा व राषटरीयि सरका

अरतवयवसरचा कविास जलदगीन िरन सबता आिणयासाठी, नागरििाची आकरति व सामाकजि सससरी सकनसशच ििणयािरिा भािाला कवजान व तरजानाचा कविास ििि गिजच आह. भािाचा आिाि, भिाजिीय ससरी, िाषटीय सिषिला असलल धोि आकि िाषटीय कहाची जपिि ििणयाची गिज यामळ भािाला लषििी दलासाठी आवशयि शसतर आकि दनषकगि परिाली याच कविसन व उतपादन ििि गिजच झाल आह.

िाषटाचया सदभातील आकरति, सामाकजि, वजाकनि व तरजानाकवषयि बाबीचा समावश असललया, सवत कवजान आकि तरजानाील परगीचा िाषटीय सिषिवि खप मोठा परििाम हो असो. हा परििाम अभयासाना

43

डॉ. णवकरम अबालाल साराभाई (१९१९-१९७१)भारिीयि अिराळ कायिवकरमाच जनक, भारिीयि अिराळ सशोधन ससथची (ISRO) सथापना तयिाचयिा यिोगदानािन झाली.

िमहाला माहीि आह का? चाचपिी िकॉिट ह एि किवा दोन टपपयाच सराय परिोदि (Propellant) िकॉिट अस. तयाचा उपयोग ऊधवत (Upper) वाावििाची पासिी व अिाळ सशोधन यासाठी ििा. नवीन घटिाचया परकिकी सच परषिपि वाहन व उपगहासाठी लागिाऱया उपपरिालीचया पासिी किवा कसद धसाठी सहज पिवडिाि पायाभ साधन (Platform) महिनही िाम िि.

आपि पढ नमद िललया मयातकद षितराील परििामाचा अभयास या पाठा पढ िरया.१) अिाळ २) आसणवि ३) इलकटटकॉकनकस ४) लषििी

भारिीयि अिराळ कायिवकरम

डकॉ. कवकरम सािाभाई आकि डकॉ. िामनारन याचया नतवाखाली अ िाळ सशोधनासाठीची भािीय िाषटीय सकमी (Indian National Committee for Space Resarch-INCOSPAR) सन १९६२ मधय सरापन िली गली. पढ १५ ऑगसट १९६९ िोजी INCOSPAR च रपा ि भािीय अिाळ सशोधन ससरमधय (ISRO मधय) ििणया आल.

आज भाि जगालया पकहलया पाच अ िाळ शकतीपिी एि गिला जाो. अकगबाि, अिाळयान

आकि उपगह याचया बाधिी व परषिपिा भाि सवयपित आह. चदरािड जाणयाची चादरयान 1 मोहीम आकि मगळािड जाणयाची मगळयान मोहीम, याचया यशान भािान अिाळाला गवसिी घाली आह. भािीय अिाळ िायतकरमाच ीन ठळि घटि आह-i) परकपक : इसोन १९६५ पासन सवदशी बनावटीचया

चाचपिी अकगबािाच (Sounding Rocket) परषिपि िरन एि ोटीशी सरवा िली.

ii) अिराळयिान : इसोन ससनसग, अा िगहीय मागोवा, कदशादशति यासाठी मोठा सयन उपगह कविकस व परषिकप िल आह.

iii) उपयिोजन कायिवकरम : यामधय कशषिि, आिोगय, सदि सवदन, निाशाकचतरि, कदशादशतन आकि लषििी उद दश अशा उपगह आधारि िायतकरमाचा समावश होो.अ िाळ हा नहमीच वजाकनि सशोधन व

कविासाचा महतवाचा भाग मानलला आह. धाशासतर, अकवाहिा, अबजाशीतरजान (Nanotechnology)आकि शीकनकमतीशासतर (Cryogenics) हया षितरामधील तरजानकवषयि शोध ह दहिी वापि तरजाना गिल जाा. इसतरोन आपलया उपगहाना ऊजात पिवणयासाठी लीकरअम आयन बटऱया कविकस िलया, तयाच अनि लषििी उपयोग आह, पािबडामधील तयाचा वापि हा तयाचयापिी एि होय.

इसो (ISRO) च बरीद : अ िाळ तरजानाचा उपयोग िाषटीय कविासासाठी ििानाच अिाळ कवजान सशोधन व गहाचा मागोवा घि.

44

अकधि पकशलासाठी पहा : https://www.isro.gov.in/applications

इसतरोच उपगह परकपक

SLV-3

ASLV

GSLV Mk II

PSLV-XL

GSLV Mk III

Height : 22.7mLift-off weight : 17tPropulsion : All SolidPayload mass : 40 kgOrbit : Low Earth Orbit

Height : 23.5mLift-off weight :39tPropulsion : All SolidPayload mass : 150 kgOrbit : Low Earth Orbit

Height : 49mLift-off weight : 414tPropulsion : Solid, Liquid & CryogenicPayload mass : 2200 kgOrbit : Geosynchronous Transfer Orbit

Height : 43.43mLift-off weight : 640tPropulsion : Solid, Liquid & CryogenicPayload mass : 4000 kgOrbit : Geosynchronous Transfer Orbit

Height : 44mLift-off weight : 320tPropulsion : Solid & LiquidPayload mass : 1860 kgOrbit : 475 km Sun Synchronous Polar Orbit (1300 kg in Geosynchronous Transfer Orbit) Payload mass

45

डॉ. होमी जहागीर भाभा (१९०९-१९६६)डॉ. भाभा ह दरष व ससरा उभाििी िििाि वजाकनि हो. १९४८ मधय अि ऊजात आयोग व १९५४ मधय अि ऊजात कवभाग याचया सरापनसाठी परयतनशील हो. तयानी १९५० चया समािासच अि ऊजात िायतकरमाच महतव ओळखल हो. तयानी िाषटाचया ऊजात सिषिसाठी कतरसिीय आसणवि िायतकरमाची सरवा िली.

आखणवक कायियकरमसवातयानि लगचच भािान आपला आसणवि

िायतकरम सर िला. आसणवि परशनाबाब शासनाला सला दणयासाठी अिऊजात आयोगाची (AEC : Atomic Energy Commission) सरापना झाली. वीजकनकमतीसाठी अिऊजचचा वापि हा आसणवि िायतकरमाचा म य ह िाकहलला आह. आसणवि षितरामधय डॉ. होमी भाभा व मघनाद साहा यानी असामानय अशी भकमिा बजावली. १९५४ मधय डॉ. होमी भाभा याचया नतवाखाली अिऊजात कवभागाची कनकमती झाली.

भािाचया ऊजात सिषिा आकि शाशव कविास योजना आसणवि ऊजात महतवाची भकमिा बजाविाि आह. जगाील सवात जास रोरिअम खकनज साठा भािािड आह. महिनच अिऊजात भट टासाठी रोरिअम मळ इधन होऊ शि. रोरिअम हा अिभग (Fission) होिािा पदारत नसला िीही नसकगति यिकनअम किवा पटोकनअम इधनावि चालिाऱया अिभट टी तयाच रपा िि यिकनअम-२३३ मधय ििा य . यामळ भािाच जीवाशम इधनाविील अवलकबतव िमी होईल.

िमहाला माहीि आह का?

भािाची अिऊजातनीी : अिऊजचचा वीज उतपादनासाठी वापि ििणयाचया दसषन भािाचा आसणवि िायतकरम आखला गला आह. हा िायतकरम यिकनयम आकि रोरियमचया वापिावि आधारि आह.

भािाील ह खकनज साठ किी आह हया बाबचा अदाज :

नसकगति यिकनयम : ७०,००० टन, नसकगति रोरियम : ३,६०,००० टन

भािाचा ीन टपपयाचा आसणवि िायतकरम :

पकहला टपपा : यिकनयम ऑकसाईड (UO2) आकि हवी वॉटिचा वापि िरन परशिाईसड हवी वॉटि आसणवि परिलपाची कनकमती. हया टपपया वापिललया इधनावि पनःपरककरया ििणयाची दखील योजना आह.

दसिा टपपा : पकहलया टपपयान कनमाति झालल पटोकनयम २३९ वापरन फासट रिीडि रिॲकटि कनमाति ििि.

कसिा टपपा : यिकनयम २३३ चा वापि िरन फासट रिीडि रिॲकटि वापिि. हया टपपया भािाचया रोरियमचया साठाचा वापि ििि.(For details see : Bhabha Atomic Research Centre, http://www.barc.gov.in/about anushakti_sne.html).

ह साधणयासाठी डॉ. होमी भाभा यानी भािािडील यिकनअमचया मयातकद साठाचया परशनावि रोरिअमचया माधयमान मा िरन सवदशी आसणवि ऊजात कविकस ििणयाचा एि मागत महिन १९५० चया समािास कतरसिीय आसणवि िायतकरमाची सरवा िली.

आसणवि िायतकरमाला चालना दणयासाठी शासनान धोििातमि पावल उचलली आह. यामधय अमरििा,

46

फानस व िकशया याचयाबिोबि अिभटटाच तरजान कमळवन तया उभािि सच एकसलकजव नयसलिअि सपायसत गप च (NSG) सदसय होि यासाठी अमरििा, फानस व िकशयाबिोबि िललया आसणवि सहिायत ििािाचा समावश आह.

भारिाच आखणवक धोरि

भािाच आसणवि धोिि दोन तवाभोवी आखल आह : शा ामय िाििासाठी आसणवि ऊजचचा वापि ििणयासाठी सशोधन व कविासाला परोतसाहन दि, आकि आसणवि िायतकरमामधय सवयपिता कमळवि. पकड जवाहिलाल नहर यानी जाहीिपि अणवसतर कविासाला कविोध िला होा. तयानी नहमीच महटल िी भाि शा ामय िाििासाठी अिऊजचचा उपयोग ििल.

चीनन १९६४ मधय आसणवि चाचणया िलयानि भािाचया आसणवि िायतकरमा पकहला बदल घडन आला.तिालीन परधानमतरी लालबहादि शासतरी याचया नतवाखाली भािान जाहीि िल िी शा ामय िाििासाठी अिसफोटिाचया उपयोगाचा कवचाि ििणयासाठी भाि इचि आह. भािान आसणवि सफोटि कविकस ििणयाचा कवचाि ििणयाची ही पकहली वळ होी.

भािान पकहली आसणवि चाचिी १९७४ मधय पोखिि यर घली. हया चाचिीनि परधानमतरी शीमी इकदिा गाधी यानी साकगल िी ही आसणवि चाचिी महिज शा ापित िायातसाठीचया सशोधन व कविासिामाचा भाग महिन िलला एि परयोग होा. भािान जगाला दाखवन कदल िी भाि अणवसतर कविकस ििणयासाठी सषिम आह, पि ििणयाचा भािाचा ह नाही.

१९९८ मधय भािान पनहा पोखििमधयच अनि आसणवि चाचणया िलया. भािान आा ो अणवसतर िाषट असलयाची घोषिा िली. आसणवि चाचिीनि परधानमतरी अटल कबहािी वाजपयी यानी िललया कवधानान भािाचया आसणवि धोििाील म य मद द समजा :१) भािाचया शजािी िाषटामधय अणवसतर व षिपिासतर

याचा परसाि झालयामळ १९८० आकि १९९० चया दशिामधय भािाची सिषिि षितराील परिससरी खालावली.

२) बाहरन मद कमळिािा व पिसिक असलला दहशवाद आकि प यद ध याचा भाि बळी पड आला आह.

३) जागकि सिावि अणवसतरधािी िाषट अणवसतरमकत जगािड वाटचाल ििी असलयाचा िोिाही पिावा आपलयाला कदस नाही.

४) अणवसतर परसािबदी ििाि अकनसशच िाळापया पढ ढिललयामळ पाच दशाचया हााील अणवसतराच अससतव िायम िाकहल.

५) या शसतराचा उपयोग आकरमिासाठी ििणयाचा भािाचा इिादा नाही; ही सवसिषििाची शसतर आह .

आसणवि परसाि बदी ििाि (Nuclear Non- Proliferation Treaty- NPT) NPT हा आ ििाषटीय ििाि असन तयाच उद कदष अणवसतराचा व अणवसतर तरजानाचा परसाि िोखि, शाामय उपयोगामधय सहिायातला परोतसाहन दि आकि अणवसतरमकती व सवतसाधािि सच सपित शसतरासतरमकतीच धयय पढ नि अस आह. हया ििािावि १९६८ मधय सवाषिऱया झालया. भाि हया ििािा सहभागी झाला नाही. जयाचयािड अणवसतर नाही तया दशाना अणवसतर कनकमती ििणयासाठी हा ििाि परकबध ििो. पि जया दशािड अणवसतर आह तयाचयावि हा ििाि िोिीही बधन घाल नाही. हा भदभाव आह. महिन हया ििािा सहभागी होणयासाठी भािान निाि कदला.

Nuclear Suppliers Group(NSG) - आखणवक सामगी परवठा करिारा गट ः आसणवि शसतराची कनकमती ििणयासाठी लागिािी साधन सामगी आकि तरजान याचया कनयातीवि कनयतरि ठवन आसणवि शसतरासतराचा परसाि राबवणयासाठी कनमाति िलला हा अासणवि सामगी कनयात िििाऱया िाषटाचा गट आह.

47

शोधा पाह : अासणवि सामगी पिवठा िििाऱया गटा (NSG) िोििोिी िाषट सहभागी आह तयाची यादी ििा.

अणवसतरधारी दश : सटकॉिहोम आििाषटीय शाा सशोधन ससरा (SIPRI) याचयानसाि पढील दश अणवसतरधािी आह ः अमरििा, यनायटड किगडम, फानस, चीन, भाि, पाकिसान, इसतराएल व उति िोरिया. (SIPRI ची जानवािी २०१६ ची माकही)

पोखरि चाचिी सथळ

परम महासगिकपरगि सगिन णवकास कदर

इलकटटरॉणनकस

भािीय िरदरशासनाचया िाषटीय इलकटटकॉकनकस धोिि (National Policy on Electronics-NPE) २०११ चा दशा इलकटटकॉकनकस परिाली आिाखडा व

उतपादन (Electronics System Design & Manufacturing, ESDM) याना परोतसाहन दि हा उददश आह. हया धोििाचया उद कदषापिी एि

48

िकी कनसशच िरन तयावि मागतदशतन िििािा एितरी आिाखडा दणयासाठी िाषटीय सायबि सिषिा धोिि आिल आह.

िपणशलासाठी पहा : नशनल सायबि कसकयरिटी पकॉकलसी -२०१३ (NCSP-२०१३) भाि सििािच इलकटटकॉकनकस व माकही तरजान खा. http://meity.gov.in/writeveaddata/files/NationalCyber Security Policy- २०१३-O.pdf

लषकरी ितरजान-सशोधन, णवकास व उतपादन

सरकि सशोधन व णवकास सघटना :

लषििी तरजान महिज यद धामधील वापिासाठी तरजानाच उपयोजन होय. अकभयाकतरिीचया अनि पािपरिि शाखाचया जानावि आधािलल अस. यामधय याकतरिी अकभयाकतरिी, कवद अकभयाकतरिी, मिटटकॉकनकस, इलकटटोऑसपटकस, एिोसपस अकभयाकतरिी, पदारत अकभयाकतरिी व िासायकनि अकभयाकतरिी याचा समावश होो.

१९५८ मधय सिषिि खातयाला वजाकनि व ाकतरि सला उपलबध ििणयासाठी सिषिि सशोधन व कविास सघटनची(Defence Researchand Development Organization, DRDO) सरापना झाली. जागकि दजातचया कवजान व तरजानाचा पाया िचि व सिषिि सवसाठी अतयाधकनि परिाली व समसयापथी तरजान उपलबध ििि ह या सघटनच धयय आह. सिषिि उपिििाच मलयमापन ििि व सिषिि उदोगाला ाकतरि जान पिवि ही िाम सद धा ही सघटना िि. आजकमीस DRDO चया ५० हन अकधि परयोगशाळा असन तया कवकवध शाखामधील लषििी तरजान कविकस ििणया िायति आह. यामधय एिोनकॉकटकस, शसतरासतर, इलकटटकॉकनकस, लढाऊ वाहन, अकभयाकतरि परिाली,

महतवाच उद कदष सिषिि, अिऊजात, अविाश अशी अरतवयवसरची मलभ षितर व ESDM याचयामधय भागीदािी कविकस ििि ह आह. दशाील माकही व सपरषि तरजानाचया (ICT) पायाभ सकवधा व सायबि सपस याचया सिषिसाठी सपितपि सिकषि अशी सायबि परिससरा कनमाति ििणयाचीही योजना शासन आख आह.

भािाचया सिषिि कसद धील इलकटटकॉकनकस हा एि महतवाचा भाग आह. उपगह-दिभाष, िडाि, मागतदकशत षिपिासतर, कवकवध उपिििाची इलकटटकॉकनि सकिकट स अशा यतरिाचया सपरषिामधय तयाचा वापि होो. भािान सवदशी महासगिि व महासगठन कविकस ििणयासाठी िायतकरम सर िला आह. अणवसतराचया कविासा साहायय ििणयासाठीही ह महासगिि सषिम आह. पिम 800 हा पकहला महासगिि परग सगिन कविास िरदरान (Center for Development of Advanced Computing, C-DAC) कविकस िला.

सायबि सिषिविील चचच आिजाल आकि सामाकजि जाल जोडिीची वाढ याचबिोबि कवकवध तरजानाच एितर यि यामळ एिा नवीन भीीची भि पडली आह. आ िजालाचा परचड उपयोग आह. लोि वब (web) आकि सामाकजि जालजोडिी सरळाचा वापि दििोज िि आह . सायबि अविाशा ज घड तया सवााच पिीषिि ििि अशकय आह. तरजानाील जाल परगी समजन घऊन हााळणया नवीन परिािच धोि कनमाति झाल आह. सायबि सिषिच धोि अकधिाकधि अतयाधकनि व जकटल झालल आह . ऊजात-पिवठा, बिवयवहाि, िलव, हवाई वाहि कनयतरि इतयादीसािया मलभ सामाकजि गिजावि हल होऊ शिा. शासिीय मतरालय, बिा, सकवधािरदर व इि अतयावशयि पायाभ सकवधा, आकि दशभिाील िपनया याना लकय िरन हिसत खडिी माग शिा. हया िकी महिज पािपरिि िायदा व सवयवसरचया अडचिी आह. तयामळ तयाना हााळि अवघड ठर शि. हया अडचिी हााळणयासाठी भाि सििािन २०१३ मधय सायबि सिषिशी सबकध

49

डॉ. ए.पी.ज. अबदल कलाम (१९३१-२०१५)इसोचया परषिपि वाहन िायतकरमाचया उतकराीसाठी डॉ. िलाम ह उद गा हो. तयानी एिासतमि मागतदकशत षिपिासतर कविास िायतकरमाच परमख िायतिािी महिन सिषिि सशोधन व कविास सघटनमधय, सवदशी मागतदकशत कमसाईलचा कविास ििणयाची जबाबदािी सवीिािली. तयाना भािाच ‘कमसाईल मन’ महिन ओळखल जा. डॉ. िलाम कद. २५ जल २००२ िोजी भािाच ११ व िाषटपी झाल.

कपिासताच (णमसाईल) वगगीकरि सामानयिि : षिपिासतराच वगथीिििासाठी सयति घटि वापिा. पला हा वगथीिििाचा एि महतवाचा घटि आह.रिनणिक कपिासत (टखकटकल णमसाईल) :

अदाज पला : १५० कि.मी. ३०० कि.मी. (उदा. पथवी I)

लघ पललयिाच बणलखसटक णमसाईल : अदाज पला : ३०० कि.मी. १००० कि.मी. (उदा. अकग I)

मधयिम पललयिाच बणलखसटक णमसाईल : अदाज पला : १००० कि.मी. ३५०० कि.मी. (अकग 2 आकि K4 सागरििा)

इटरणमणडएट पललयिाच बणलखसटक णमसाईल : अदाज पला : ३५५० कि.मी. ५५०० कि.मी. (उदा. अकग 3 व अकग 4)

आिरखडीयि बणलखसटक णमसाईल : अदाज पला : ५५०० कि.मी. हन अकधि (उदा. अकग 5)

उपििि कनमातिशासतर, षिपिासतर, परग सगिन व कसमयलशन, कवशष पदारत, आिमाि परिाली, जव कवजान, परकशषिि, माकही परिाली आकि शी याचा समावश होो.

DRDO न यशसवीिीतया अनि शसतरासतर कविकस िली आह . यामधय जस हलि लढाऊ कवमान, अजतन म य लढाऊ ििगाडा, इदर िडाि, कपनाि मलटी बिल िॉिट परिाली याचा समावश होो. DRDO चा सवातकधि यशसवी िायतकरम महिज डॉ. अबदल िलाम याचया नतवाखाली १९८३ मधय सर झालला एिासतमि मागतदकशत षिपिासतर कविास िायतकरम (इकटगटड गाईडड कमसाईल डवहलपमट परोगम) (IGMDP) होय. तयामधय अकग ह मधयम पललयाच बकलससटि षिपिासतर, कतरशल ह िमी उचीच जलद परकककरयच पठिभागावरन हव झपाविाि षिपिासतर (Surface to Air SAM), आिाश ह मधयम उच उचीच SAM, पथवी ह ििनकि पठिभागावरन पठिभागावि जािाि षिपिासतर (Surface to Surface Missle, SSM) आकि नाग ह कसऱया कपढीच ििगाडानाशि षिपिासतर हया पाच वगवगळा षिपिासतराचया कविासाचा समावश होा.

एिासतमि मागतदकशत षिपिासतर कविास िायतकरमान भािा षिपिासतर तरजानाचा पाया िचला. यान सधारि तरजान व षिमा असललया अनि परिािचया षिपिासतराचा कविास हो गला. यामधय पथवी II व III लघ पललयाची पठिभाग पठिभाग बकलससटि षिपिासतर, अकग III व अकग IV ही मधयम पललयाची पठिभाग पठिभाग आिखडीय बकलससटि षिपिासतर, अगी V अा िखडीय षिपिासतर, रिाहोस ह सवनाी करज कमसाइल(सपि सॉकनि), कनभतय ह सबसॉकनि करज कमसाइल, पािबडीन परषिपि ििणयाची K4 आकि K15 ही बकलससटि षिपिासतर, परदमन व पथवी हवाई सिषििाची पठिभाग हवा षिपिासतर आकि असतर ह हव न हव मािा िििाि षिपिासतर याचा समावश होा.

50

‘परवी’ णमसाईल ‘अणनि’ णमसाईल

‘आकाश’ णमसाईल ‘णतरशल’ णमसाईल

‘नाग’ णमसाईल ‘बराहोस’ णमसाईल

51

भणवषयिकाळाि लषकरी कतराि बदल घडवन आििार ितरजान (गमचजर)

भािाला अमरििा, िकशया, जपान व फानस यासािया परग िाषटाचया शसतरासतराची पाळी गाठणयासाठी अजनही िाम ििायच असानाच पढील अकगम तरजानामधय पढ झपावणयािड भािान लषि कदल पाकहज. िककतरम बसदधमता व िोबकॉकटकस. ििाचा कििि व लझि कििि शसतर. कवद चबिीय परिचालन. उच ािद व उषिािोधिा असलली वजनान

हलिी अशी सपि सकमश (Super alloys) व सयकत (Composites).

DRDO उतपादन

परिालीच सकमीििि. िडाि पासाचा पिाभव िर शिल अस चौयत तरजान.

िमहाला माहीि आह का?

27 माचत 2019 िोजी भािान अ िाळा उपगह भदी षिपिासतराची यशसवी चाचिी िली. शतरच उपगह किवा षिपिासतराचा नाश ििणयासाठी हयाचा वापि ििा य ो. अशा परिािची चाचिी िििािा भाि ह जगाील चौर िाषट आह.

52

Please see the following websites for further information :

1. Bhabha Atomic Research Centre : Strategy for Nuclear Energy

http://www.barc.gov.in/about/anus-hakti_sne.html

2. Cyber Security : Dr VK Saraswat, Member NITI Aayog

http://www.niti.gov.in/writereaddata/files/document_publication/Cyber-SecurityConclaveAtVigyanBhavanDel-hi_1.pdf

3. Ministry of Home Affairs, Government of India. Cyber and Information Security (C&IS) Division (Division deals with matters relating to Cyber Security, Cyber Crime, National Information Security Policy & Guidelines (NISPG) and implementation of NISPG, NATGRID etc.)

https://mha.gov.in/division_of_mha/cyber-and-information-secu-rity-cis-division

4. Shri Atal Bihari Vajpayee laid a paper entitled "Evolution of India's Nuclear Policy". PAPERS LAID ON THE TABLE XII Lok Sabha Debates, Session II, (Budget) Wednesday, May 27, 1998 / Jyaistha 6, 1920 (Saka) https://parliamentofindia.nic.in/ls/lsdeb/ls12/ses2/0527059801.htm

णशकिाचयिा माधयिमािन णवजान व ितरजानाला परोतसाहन

िाषटाचया गिजा भागवणयासाठी कवकवध कवजान-कशषिि व सशोधन ससरा सधया िायति आह . यापिी िाहीवि शासनाचया कवकवध खातयाच कनयतरि असन इि िाही सवायत आह . वजाकनि व तरज बनणयामधय जया कवदाथयााना सवािसय आह तयाचयासाठी िाही महतवाचया ससराच पशील खाली कदल आह. भाि सििािचयाhttps://india.gov.on/-हया सिसरळाविील कवकवध खातयाचया कलिवि अकधि पशीलवाि माकही कमळ शिल. इटिनटविील पढील पतयावि एिकतर यादी कमळ शिल.https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_institutes_funded_by_the_Central_Govenment_Of_India

णवदारयिाासाठी ठळक णशकिससथाभािीय कवजान कशषिि व सशोधन ससरा

(IISERs).भािीय तरजान ससरा (IITs).

ठळक सशोधन ससथाअिऊजात खा (DAE).

भािीय अविाश सशोधन सघटना (ISRO).

वजाकनि व औदोकगि सशोधन परिषद (CSIR).

परग सगिन व कविास िरदर (C-DAC).

भािीय कवजान ससरा (IISc).

टाटा मलभ सशोधन ससरा (TIFR).

सरकि अणभमख सशोधन व णवकास परणिषान सिषिि सशोधन व कविास सघटना (DRDO).

(https://www.drdo.gov.in/)

जया कवदाथयााना DRDO मधय वजाकनि महिन िायत ििणयामधय सवािसय असल पढील पकशलासाठी https://rac.gov.in/ वि लकॉग ऑन िर शिा.

53

पर.४. सहसबध सपष करा. कवजान आकि तरजान

पर.५. णदललयिा णचतराच णनरीकि करन तयिा णवषयिी थोडकयिाि माणहिी णलहा.

पर.६. आपल मि नोदवा. भािान अणवसतर कविकस ििावी िा?

पर.७. उतिर णलहा. i) सिषिि सशोधन व कविास सघटनच

(DRDO) िायत िाय आह? ii) लषििी षितराील भकवषयिालीन गम चजि

तरजान िोि आह?

पर.१. अ) णदललयिा पयिावयिापकी यिोगयि पयिावयि णनवडन वाकयि पिव करा.

१) भािान .........मधय सवःला आसणवि शसतरधािी िाषट असलयाच जाहीि िल.

अ) १९७४ ब) १९७८ ि) १९९८ ड) २०००

२) GPS ह ........च उदाहिि आह. अ) दहिी वापि तरजान ब) इटिनट कराी ि) अासणवि सशोधन ड) इलकटटकॉकनकस कराी

ब) चकीची जोडी दरसि करन णलहा. १) डकॉ. होमी भाभा ः आसणवि तरजान २) डकॉ. कवकरम सािाभाई ः अविाश शासतर ३) डकॉ. अबदल िलाम ः माकही तरजान

पर.२. नकाशाच णनरीकि करन खालील णठकाि दाखवा व थोडकयिाि माणहिी णलहा.

पोखिि

पर.३. खालील णवधान चक की बरोबर ि सकारि णलहा.

१) एिासतमि षिपिासतर कविास िायतकरमान भािाील षिपिासतर तरजानाचा पाया घाला.

२) भािाचा अासणवि िायतकरम यिकनयमवि आधारि आह.

सवाधयिायि

उपकरम : सायबि कराईमची उदाहिि दा. सायबि सिषिा महिज िाय? तयाच िाय महतव आह? वगात चचात ििा.

54

भाि लोिशाही परधान दश आह. लोिशाही अकम कनितय घणयाचा अकधिाि नागरििाना किवा लोिपरककनधीना असो. ही नागिी सता आह. सनयदलाच सववोच परमख िाषटपी असा. िाषटाचया सिषििाची जबाबदािी मतरीमडळाची अस. दशाचया सिषिि आकि सिषिा बाबीसबधी सििािला धोििातमि कदशा दणयाच म य िाम सिषिि मतरालयाच अस. तया धोिि अमलबजाविीसाठी सनयदलाच मयालय, आिसवा सघटना, सिषिि उतपादन सघटना आकि सिषिि सशोधन आकि कविास सघटना याची मद घली जा.

भािाच भौगोकलि सवरप अद कवीय आह. भािाची भसीमा शजािील सा दशाशी सलग असन कची लाबी समाि १५००० कि.मी. आह. भािाचया सागिी सीमची लाबी समाि ७५०० कि.मी. आह. भसीमा आकि सागि सीमचया िषििाची जबाबदािी सनादलािड आह.

१) सरकि णवभाग : सिषिि कवभागाचा सरलसना, वायसना, नौसना, टिषिि दल, आकि आिसवा सघटना याचयाशी सबध असो. हा कवभाग सिषिि अदाजपतरि, सिषििाशी कनगकड ससरा, सिषिि धोिि, ससदशी सबकध बाबी, इि दशाशी सिषिि सहिायत, सिषििासबकध उपकरमामधील समनवय साधणयाच िायत ििो.

२) सरकि उतपादन णवभाग : भािा सिषिि उतपादन कवभाग १९६२ मधय अससतवा आला. या कवभागाची कनकमती ििणयामाग सिषििासाठीची शसतरासतर, शसतरपरिाली, तयासाठीच पटफॉमत, उपििि याचया उतपादनासाठी सवतसमावशि सिचना कविकस ििि हा ह होा. या कवभागागत सििािी मालिीच सावतजकनि सिषिि परिलप आकि शसतरकनकमती (ऑडतननस) िािखान उभािणया आल. या परिलपागा िािखानयामधन शसतरासतर, ििगाड, कचलखी वाहन, अवजड वाहन, लढाऊ कवमान, हकलिॉपटसत, यदनौिा, पािबडा, षिपिासतर, दारगोळा, इलकटटॉकनकस उपििि, अरतमसवहग उपििि, कवशष हन वापिणयासाठीच कमशधा इतयादीच उतपादन िल जा.

सिषिि उतपादना सवयपिता आिि आकि तयासाठी सषिम होणयासाठी ऑडतननस िािखान आकि सििािी मालिीचया सावतजकनि सिषिि परिलपामधय सातयान आधकनिीििि आकि सधाििा िली जा आह.

परकरण भारताची उचचसतरी सरकषण सघटना६

सरकि मतालयि

सिषिि कवभाग सिषिि उतपादन कवभाग सिषिि सशोधन आकि कविास कवभाग माजी सकनि िलयाि कवभाग

सरकि मतालयि :- सिषिि मतरालयाच चाि कवभाग आह . पढीलपरमाि-

55

३) सरकि सशोधन आणि णवकास सघटना : सिषिि मतरालयास ाकतरि आकि वजाकनि सला दणयासाठी सशोधन आकि कविास सघटनची सरापना १९५८ मधय ििणया आली. सिषिि परिालीमधय सवयपिता आिि आकि कनही सनादलाचया गिजपरमाि शसतरासतर परिाली आकि उपिििाचा आिाखडा याि ििि व तयाचा कविास ििणयाच िायत ही सघटना िि. सिषिि सशोधन आकि कविास सघटना १) हवाई शसतरासतर २) लढाऊ वाहन ३) इलकटटॉकनकस ४) इकजकनअिीग उपििि, ५) षिपिासतर ६) नाकवि दलाील जहाजाविील शसतरपरिाली ७) परग सगिि, कसमयलशन व जवकवजान याचयाशी सबकध कवकवध परिािचया लषििी तरजानावि िायत िि.

४) माजी सणनक कलयिाि णवभाग : २००४ मधय सिषिि मतरालयाचया कनयतरिाखाली हा कवभाग अससतवा आला. कनवत सकनिाच िलयाि व पनवतसन यासाठी हा कवभाग िाम ििो. तयानसाि हा कवभाग सकनिाचया िलयािासबधीची धोिि व उपकरम िाबव असो. या कवभागाच पनवतसन शाखा आकि कनवती व न शाखा अस उपकवभाग आह.

उचचसिरीयि सरकि सघटना

भािाची उचसिीय सिषिि सघटना ही िाजिीय परककनधी आकि सनयदल याचया सवाद कनमाति ििि आकि सिषिशी सबकध बाबी िाजिीय परककनधीचया

उचचसिरीयि सरकि सघटना

राषटरपिी - (राषटरपरमख)

परधानमती - (सरकारच परमख)

कणबनटची सरका सणमिी

िाषटीय सिषिा सलागाि

िाषटीय सिषिा मडळ

यद धनकि धोिि गट

सयति इटकलजनस सकमी

िाषटीय सिषिा सलागाि मडळ

माफक कनसशच ििि या दोन तवावि आधारि आह. सनयदल यद ध आकि शाचया कनितया यागदान दा, पि अकम कनितय सिषिि सकमी आकि परधानमतरी घ असा.

सवतर भािाची उचसिीय सिषिि सघटना कतरसिीय होी. सि पढीलपरमाि-१) कणबनटची सरका सणमिी : या सकमीच परमख

परधानमतरी असा. या सकमीमधय परधानमतरी, सिषििमतरी, गहमतरी, पििाषट वयवहाि मतरी, आकि अरतमतरी असा. ही सकमी िकबनट सकचवालयाचया लषििी कवभागाचाच एि भाग आह. (१०/०३/२०१८ िोजीची िचना)

२) सरकि मतयिाची सणमिी : या सकमीच परमख सिषििमतरी असा. .

३) सनादल परमखाची सणमिी : या सकमीच परमख कनही सनादला ील जठि सनापरमख असा

१९६२ भाि-चीन यद धानि िकबनट सिषिा सकमीच नाव िकबनटची आपतिालीन सकमी ििणया आल, न ि ी सकमी िकबनटचा िाजिीय वयवहाि सकमी महिन ओळखली जाऊ लागली. या सकमीच नाव पनहा बदलणया आल

व ी िकबनटची सिषिा सकमी झाली. तयाचपरमाि सयति कनयोजन सकमी, सयति इटकलजनस सकमी, सयति परकशषिि सकमी आकि आ िसवा उपििि धोिि सकमी अशाही अनि सकमतया आह.

कणबनटची सरका सणमिी : या सकमीमधय परधानमतरी, सिषििमतरी, गहमतरी, पििाषट वयवहाि मतरी आकि अरतमतरी असा.(१०/०३/२०१८ िोजी िचना)

56

राषटरीयि सरका पररषद

िाषटीय सिषिा मडळाची सरापना १९९८ मधय झाली. ह मडळ दिगामी यद धनकि कह आकि िाषटीय सिषिा यासबधीचा सला परधानमतरी िायातलयास द. सिषििमतरी, पििाषट वयवहाि मतरी, अरतमतरी, िाषटीय सिषिा सलागाि, िाषटीय सिषिा उपसलागाि, आकि नीी आयोगाच उपपरमख ह या सकमीच सभासद असा. िाषटीय सिषिा मडळ ह उचसिीय सिषिि सघटनील सववोच मडळ आह.

उचसिीय सिषिि सघटनच दोन सि आह. पढीलपरमाि-१) यिद धनणिक धोरि गट : हा गट दशाचया सिषिला

असललया ातिाकलि व दिगामी धोकयाची कचकितसा िरन धोिि व पयातयी सिषिा धोिि याि ििणयाच िायत ििो. िकबनटच म य सकचव या गटाच परमख असा. कनही सनयदलाच परमख, भािीय रिझवहत बिच गवहनति, कवकवध मतरालयाच सकचव आकि इटकलजनस बयिोच सचालि ह या गटाच सभासद असा.

२) सयिकत इटणलजनस सणमिी : ही िाषटीय सिषिा मडळािरिा शतरकवषयि माकहीची कचकितसा ििणयाच िायत िि.िाषटीय सिषिा सलागाि मडळ ह िाषटीय सिषिा

मडळाचया समसयाचा सखोल अभयास िरन सशोधन िििाऱया जजाच मडळ (Think Tank) अस. या मडळा बाहय सिषिा, यद धनकि कचकितसा, पििाषट वयवहाि, सिषिि, सनादल, अगत सिषिा, अरतशासतर, कवजान व तरजान यासबधीच जज असा.

एकाखतमक सरकि सनाणधकारी मडळ भाि सििािन एिासतमि सिषिि सनाकधिािी मडळाची िचना २००१ मधय िली. सिषिि मतरालयाील कवकवध लोिाना एिा कठिािी आिन सघटनातमि सवरप कनमाति ििणयाचा तयामाग ह होा. ह मडळ एिासतमि सिषिा धोिि, सिषिा कसद धा , यद ध साकहतय ह एिा तराखाली आि.

एिासतमि सिषिि सनाकधिािी मडळाची (Integrated Defence Staff) िायच पढीलपरमाि असा.

१) उचसिरीयि सरकि धोरि : कवकवध सघटनाचा हा सयकत उपकरम असो. ही िाषटीय सिषिसाठी यद धनीी आकि यद ध योजना बनवणयाच िायत िि. (उचसिीय सिषिि धोििाचा आिाखडा पहा.)

२) अभयिास : भािीय सनयदल द कवपषिीय वा बहपषिीय िवायी इि दशासोब कनयकमपि सहभागी होा. या िवायी किवा अभयास कवशष सना किवा सनादलाििा असो.

३) आपतिीकाळािील मानवीयि मदि : सयकत सिषिि सनाकधिािी मडळ दशाील किवा दशाबाहिील आपतीचया िाळा मद द अस. तया पनवतसनासाठीचया सिचना याि ििि, दळिवळिाचया सोयी ििि, वदिीय सवा दि, अनन व िपड पिवि इतयादी िामाचा समावश होो.

४) सपादन कायिव : या सघटनिडन लषििास आवशयि ी लघ, मधयम व दिगामी सवरपाची उपििि, शसतरासतरपरिाली व तयासाठीच पटफकॉमत यासबधीच सपादनाच िायत िल जा.

५) अदाजपतरक : एिासतमि सिषिि सनाकधिािी मडळ सिषिि सवासाठीचया कवकवध आकरति बाबीिड लषि द अस. मडळ सिषििाचया कवकवध परिलपासाठीचया आकरति िदी व दखिखीसाठीचया खचातसाठी जबाबदाि अस.

६) परणशकि : सनयदलाचया परकशषििाचया गिजािडही ह मडळ लषि द अस.

७) आिरराषटरीयि सहकायिव : एिासतमि सिषिि सनाकधिािी मडळ आ ििाषटीय सहिायातसबधीचया सवत बाबी हााळ, सच भािाचया पििाषट धोििा सिषिि सहिायातची अमलबजाविी ििणयासाठी जबाबदाि अस.

८) वदकीयि : एिासतमि सिषिि सनाकधिािी मडळ लषििाच वदिीय धोिि, सनयदलाच आिोगय, अासणवि, जकवि व िासायकनि यद धाील वदिीय बाबी व आपतिालीन मदीचया बाबी पाहा अस.

57

जॉईटमनणशप (Jointmanship) सरळ आकि िाळाचया चौिटी कनही सनयदलाची सामाईि, िायति आकि डावपचातमि पाळीवि लढणयाचया षिमच एिासतमि कनयोजन व उपाययोजना महिज लषििासबधी जॉईटमनकशप होय.शतरची ससरी आकि आपलया गिजा यानसाि ह िायत िल जा. याच अकम धयय यद कजिि ह अस. कनही सनयदलानी एिकतरपि लषििी डावपच आखणयासाठी सहिायत ििि ह िाळानरप पासल गलल यद धाच तव आह. एिकतर परकशषिि, एिमिाचया षिमाची जािीव आकि तयाचया मयातदा सच पिसपिापरी कवशवास आकि आदि याचयान उतम जॉईटमनकशप कनमाति हो.

उचचसिरीयि सरकि णनयिोजन

कणबनटची सरका सणमिी

सरकि मती सरकि मतालयि

सरकि णनयिोजन सणमिी

(िाषटीय सिषिा सलागाि, सनयदलाच परमख, सनयदलाचया परमखाची सकमी, सिषिि सकचव, पििाषट वयवहाि सकचव)

सनयिदल परमखाची सणमिी

(कनही सनयदल परमख आकि परमखाची सकमी)

उप परमखाची सणमिी (णचफ ऑफ सटाफ कणमटी आणि सखवहयस उप-परमख)

एकाखतमक सरकि सनाणधकाऱयिाच सरकि मतालयिाच एकाखतमक मयिालयि मडळ कायिायलयि (सथलसना, वायिसना, नौसना)

सामाणयिक लषकरी ककिी (Joint Operations) एिा जॉईनट टासि फोसत िमाडिचया अकधिािा दोन किवा अकधि सनयदलानी कनयोजन िरन एिकतर लषििी िकी ििि महिज जॉईट ऑपिशन होय. या िकी साधाििः कवशष उद कदष डोळासमोि ठवन िलया जाा.

58

सशसत सनयिदल

सिषिि मतरालयाचया कनयतरिाखाली सरलसना, वायसना व नौसना ही सनयदल असा. या सशसतरदलाच परमख िायत पििीय आकरमिापासन दशाच सिषिि िरन दशाच सावतभौमतव अबाकध िाखि ह आह. नसकगति आपतीचयावळी, दशा अससरिा कनमाति हो तयावळी व अगत सघषत होऊन अगत सिषिा धोकया य तयावळी सशसतरदल सििािला मद िि असा.

सथलसनच कायिय : पििीय आकरमिापासन िाषटकहाच सिषिि ििि आकि दशा गत िायदा आकि सिषिा िाखणयासाठी सजज असि ह सरलसनच महतवाच िायत आह. तयानसाि सरलसना पढीलपरमाि िायत िि.

१) पििीय आकरमिास पिवन लावि.

२) दशागत धोकयाच कनवािि ििि.

३) िाषटकहास बाधा कनमाति हो तयावळी मद ििि.

४) शाा िषििाचया मोकहम सहभागी होि आकि कमतर दशाना लषििी मद ििि.

५) आपतीिाळा नागरििाना मानवीय सवरपाची मद ििि.

सथलसनच णवभाग (कमाडस )

भािाचया भौगोकलि सिषििाचया दषीन दशा सरलसनच सहा कवभाग (िमाडस ) िायति आह . िमाडचया ििषितरीय िचन एिा िमाडमधय दोन किवा ीन िोअि असा, एिा िोअिमधय दोन

चाि कडवहीजनस असा, एिा कडवहीजनमधय चाि पाच करिगडस असा. परतयि करिगडमधय ीन चाि बटाकलयनस किवा िकजमट असा. एिा बटाकलयन मधय चाि िपनया असा. एिा िपनी ीन पाटनस असा व एिा पाटन मधय ीन सकशन असा एि सकशनमधय १० सकनि असा व सरलसनील सवात लहान यकनट अस. या सहा ििषितरीय िमाड वयकरिति एि परकशषिि िमाड अस. तया सरलसनील सकनिाना परकशषिि दणयाच िायत िल जा.

िमाडचया िचन शाा अासरापनखाली एरिया आकि उपएरिया, सटशन हया सघटना असा. तया अगत तया तया परिसिान सकनिाना अनन, यद धसामगी िसद व इि वसचा पिवठा िला जाो.

परादकशि िमाडस : सरलसनच सहा कवभाग (िमाडस ) पढीलपरमाि-

१) उतिर कमाड : या िमाडच मय िायातलय उधमपि यर आह. या िमाडच िायतषितर जमम िाशमीि असन िाशमीिचया पवचिडील चीन व पसशचमस पाकिसानचया िािवायापासन सिकषिा िाखणयाच िायत ह िमाड िि.

२) पखशचम कमाड : या िमाडच मय िायातलय चकदगड यर असन तयाच िायतषितर पजाब व कहमाचल परदश आह. या िाजयाचया पवचस असिाऱया चीनचया व पसशचम भागाील पाकिसानचया िािवायावि लषि ठवणयाच िायत ह िमाड िि.

३) नऋतयि कमाड : या िमाडच म य िायातलय जयपि यर आह. ह िमाड उति व मधय िाजसरानलग षितराील भागा पाकिसानचया िािवायाचया कविोधा िायत िि.

४) दणकि कमाड : या िमाडच म य िायातलय पि यर आह. ह िमाड दकषिि िाजसरान व गजिा िाजयाचया पसशचमिडील भागा पाकिसानचया िािवायाकविोधी िायत िि.

59

५) मधयि कमाड : या िमाडच म य िायातलय लखनौ यर आह. ह िमाड उतिाखडाचया उतिस चीनचया, उति परदश व कबहािशी सलग इडो नपाळ सीमा सिषिसाठी जबाबदाि आह.

६) पवव कमाड : या िमाडच म य िायातलय िोलिाा यर आह. तयाचयािड कसकीम, भ ान आकि अरिाचल परदशा चीनचया िािवाया व इडो नपाळ सीमा, मयानमाि व बागलादश सीमासिषिची जबाबदािी आह.

नौसना

भारिीयि नौदलाच कायिव : सवातयानि भािाचया नौदलाची झपाटान वाढ हो आह. आज नौदलाच आधकनिीििि हो असन नवनवीन लढाऊ जहाजाची तया भि पड आह. भािीय नौदलाच िायत पढीलपरमाि-

१) लषकरी कायिव : भािीय नौदलाच सामथयत आकरमि आकि बचावातमि सवरपा उपयोगा आिल जा. आपला समदरकिनािा आकि सागिी शतरचया िािवायाकवरद ध आकरमि आकि आपलया भपरदशाच व वयापािाच सिषिि ििणयासाठी बचावातमि िायत िि.

२) राजनयिाच कायिव : भािाच िाषटकह आकि िाषटीय सिषिची उद कदष सागिी धोििा पद धशीिपि माडणयाच िायत नौदलािडन िल जा.

३) पोणलसी कायिव : भािाची सागिी सिषिा ह महतवाच िायत भािीय नौदलाच आह. किनाऱयालगचया भभागा िायदाची अमलबजाविी ििणयाच िायत नौदलाच आह. २६ नोवहबि २००८ िोजी मबई झाललया दहशवादी हललयान ि समदर किनाऱयाचया सिषिची जबाबदािी नौदलािड आली. मिीन पोलीस, पोटत टटसट (बदि) पराकधििि, िाजय व िरदर सििाि आकि टिषिि दल आकि नौदल ह सवत पिसपिाचया सहिायातन ह िाम ििा. नौदलाचया परमखाचा हददा चीफ ऑफ नवहल सटाफ (नौसनाधयषि) असो. तयाच मय िायातलय नवी कदली यर आह.

नौदलाच कमाड स - नौदलाच ीन िमाडस असन भौगोकलि सिषििाचया तवावि अससतवा आल आह. िमाडस पढीलपरमाि-

१) पखशचम नौदल कमाड : या िमाडच म य िायातलय मबई यर आह. पसशचम आिमािाची कवकवध जहाज गजिा, महािाषट, गोवा आकि िनातटि िाजयाचया किनाऱयाविील नाकवि बदिावि असा. या पसशचम किनाऱयाचया सिषििाची म य जबाबदािी या िमाडची आह.

२) पवव नौदल कमाड : या िमाडच मय िायातलय कवशाखापट टिम यर आह. पवत आिमािाची कवकवध जहाज बगाल, ओकडसा, आधरपरदश आकि ाकमळनाड िाजयाचया किनाऱयाविील ळावि असा. या िमाडची मय जबाबदािी पवत किनाऱयाच िषिि ििि ही आह.

३) दणकि नौदल कमाड : या िमाडच मय िायातलय िोची यर आह. या िमाडमधील जहाज लषिद वीप आकि ििळचया किनाऱयाविील नौदलचया ळावि असा.

60

कायियशील णवभाग मयि कायिायलयिमधय हवाई कवभाग (सटटल एअि िमाड) अलाहाबाद

पवत हवाई कवभाग (इसटनत एअि िमाड) कशलाग

पसशचम हवाई कवभाग (वसटनत एअि िमाड) नवी कदली

दकषिि हवाई कवभाग (सदनत एअि िमाड) करअनपिम

नऋतय हवाई कवभाग (साऊर वसटनत एअि िमाड) गाधीनगि

परशासकीयि णवभाग मयि कायिायलयिहवाई दखभाल कवभाग (मटननस एअि िमाड) नागपि

हवाई परकशषिि कवभाग (टटकनग एअि िमाड) बगळर

भारिीयि वायिसना

वायिसनच कायिय : वायसना लषििाील आधकनि तरजान परिालीमधय महतवाच सनादल मानल जा. िाषटाचया हवाई अविाशाच िषिि ििि ह वायसनच धयय अस. भािीय वायसना भािाचया हवाई अविाशाच िषिि ििणयाची जबाबदािी साभाळ. सच िाषटकह िाखणयासाठी इि सनयदलाशी सहिायत िि. भािीय वायसना आपलया सरलसनस ििागिावि, यद धनीी आकि ििषितरा सकनिाची व लषििी साकहतयाची न-आि ििणयास मद िि.

हवाई कमाडस : भािीय वायसनच सा कवभाग (िमाडस ) असन पाच िायतशील िमाडस (Operational Commands) आकि दोन परशासिीय िमाडस आह. पढीलपरमाि-

अदमान आणि णनकोबार कमाड

सयिकत सनादलाच कमाड

अदमान णनकोबार कमाड

या िमाडच मय िायातलय पोटतबलअि यर असन ह भािाील कनही सनादलासाठीच पकहल सयति िमाड आह. सरलसना, वायसना व नौसना ह आळीपाळीन या िमाडच न तव ििा. या िमाडअगत कनही सनादल व टिषिि दल िायत िि असा. या िमाडद वाि मलाकाची सामदरधनी व अागय आकशयाचया षितरा आपलया िाषटकहाच िषिि ििणयाच िायत िल जा.

61

िटरकक दल

१९७८ मधय टिषिि दलाची सवतर सघटना याि िली गली. हया दलाची चाि परादकशि मयालय (गाधीनगि, मबई, चननई आकि पोटतबलअि) आह .

टिषिि दलाची परमख िायच खालील परमाि :

१) मानव कनकमत बट, ऑफशोि टकमतनल (समदराील लाची टकमतनल) आकि इि सरानि याची सिषिा सच िषिि ििि.

२) मचीमाि समदरा असाना तयाना मद ििि सच तयाच िषिि ििि.

३) सागिी पयातवििाच िषिि ििि.

४) सागिी सििी कवरदध िािवाई मद ििि.

मबईविील दहशवादी हला (२००८) िििाि दहशवादी समदरमागच आल हो. तया हललयानि सागिी सिकषिच िायतदखील टिषिि दलािड दणया आल आह.

कदरीयि सशसतर पोलीस दल/णनमलषकरी सना दल

भाि सििािचया गहखातयागत कवकवध िरदरीय सशसतर पोलीस दल अससतवा आह . या दलाना िाषटाचया अ गत सिकषिचया गिजनसाि कवकवध भकमिा पाि पाडणयासाठी ना िल जा. तयाना आििाषटीय सघटनचया माधयमान इि अशा िाषटामधय शा ा परसराकप ििणयासाठी पाठवल जा. सच भािाच िाषटीय कह जोपासणयासाठी सद धा इि कठिािी तयाना ना िल जा.

आसाम रायिफलस (AR) : ही एि कवकशष कवभागाशी सबकध अशी सघटना असन कची परमख भकमिा ही ईशानय भािापिी मयातकद आह. या सघटनचया आजपया एिि ४६ बटाकलयनस आह. या सघटनची परमख भकमिा ही ईशानयिडील िाजयामधय असललया िाषटकवदरोही तवाकविोधा िठोि भकमिा घि व र शा ा परसराकप ििि अशी असन इि भागाही अशीच समसया कनमाति झालयास सरलसनचया नतवाखाली िायत िि. शा ा व पिभािी यद ध (Proxy War) िाळा भाि-चीन, सच भाि-मयानमाि सीमवि सिषिा परसराकप ििि. यद धिाळा आघाडीचया सनचया माग िाहन अ गत भागाील सिषिा साभाळ.

सीमा सरका दल (BSF) : भािीय सीमाचया सिषिा व वयवसरापनाील ही सवात मोठी सघटना आह. भाि-पाि आििाषटीय सीमविील गजिा यरील सि खाडीपासन जमम कवभागापया व तयापढ उति िाशमीि पया या सघटनला ना िल आह. भाि-बागलादश सीमचया िषििासाठी दखील ही सघटना ना िली आह. शाा िाळा या सघटनचया जबाबदाऱया पढील परमाि :

सीमावथी भागा िाहिाऱया जनमधय सिषिची भावना वद कधग ििि.

भािीय हददी अनकधिक परवश ििि अरवा अनकधिकिीतया सीमपलीिड जाि व सीमविील गनहयावि आळा घालि.

62

चोिटा वयापि (सििी) व इि अनकधिक िािवायावि आळा घालि.

यिद धकालीन जबाबदाऱयिा :

यद धिाळा आघाडीविील सरलसनस सहिायत ििणयासाठी कवकवध परिािचया जबाबदाऱया पाि पाडि.

सरलसनचया सनयचौकयाच सिषिि ििि, लढाऊ सनचया लगचया मागील भागाची सिषिा, सिषििाचया दषीन महतवाचया कठिािाची सिषिा, पिवठा वयवसरा व सपिक वयवसरा याचया सिषिची जबाबदािी या सघटनवि अस.

कदरीयि औदोणगक सरका दल (CISF) : ह सिषिा दल बहिशल सिषिा दल आह. भािाच महतवाच परिलप परामयान आसणवि परिलप, अ िाळ ससरा, कवमानळ, बदि, ऊजात परिलप, सवदनशील सििािी िॉिपोिशनचया इमािी व ऐकहाकसि वािसासरळ याना सिषिा दणयाच िाम CISF िि. कदली मटटो िल सिकषिची जबाबदािी दखील या दलािड आह.

कदरीयि राखीव पोलीस दल (CRPF) : भािाील सवात मोठ िाखीव पोलीस दल आह. तयाचया िायातच सवरप वयापि आह. तया जमम-िाशमीिमधील परककवपव, मधय आकि दकषिि भािाील िाजयामधील नषिलगस षितर आकि अकमहतवाचया वयतिी, महतवाची सरान, कनवडििी दिमयानची सिषिा, िायदा व सवयवसरा िाखणयासाठी, दग, बडखोिीचया वळी, सराकनि पोकलसाना मद इतयादी िामाचा समावश होो.

भारि णिबट सीमा पोलीस दल (ITBP) : लडाख मधील िािािोिमचया सखडीपासन अरिाचल मधील जाचपला पवता पया साधाििः ३४८८ किलोमीटिचया भाि-चीन सीमा परवशाची आकि ९००० फट १८७०० फट उचीविील भाि-चीन सीमविील टहळिी नाि याची सिषिा ह दल िि.

तीसगडमधय परककवपव िायातची जबाबदािीदखील या दलािड आह. या दलाची इि िायत खालीलपरमाि आह.

बिायदशीि सरलाि, सििी आकि इि गनह यावि कनयतरि ठवि.

सवदनशील सरानि, बिा, महतवाचया वयतिी आकि कठिाि याना सिषिा दि.

आपतीिाळा मद िायत ििि.

सशसत सीमा बल (S.S.B) : गहमतरालयाचया कनयतरिाखाली िाम िििाि कनमलषििी दल आह. नपाळ आकि भानबिोबिचया भािाचया उतिाखड, उतिपरदश, कबहाि, पसशचम बगाल, कससकम, आसाम याचया सीमा िषाची दखिख ििि. सच सििी, बिायदशीि सरलाि यावि कनयतरि ठवि.

Please see the following website for further information :

1. Indian Armed Forces.

http://knowindia.gov.in/my-india-my-pride/indian-armed-forces.php

2. Ministry of Defence, Government of India, Annual Reports https://mod.gov.in/documents/an-nual-report

िमहाला माहीि आह का? एि सीमा एि सनयदल या तवानसाि सीमवि सनादल ना िली जाा. भािीय सीमवि ना असलली सनादल खालीलपरमाि-

बागलादश आकि पाकिसान सीमा-सीमा सिषिादल

चीन सीमा-इडो कबट सीमा पोलीसदल

नपाळ व भान सीमा-सशसतर सना बल

मयानमाि सीमा-आसाम िायफल

63

पर.१. अ) दिललया पयायायापकी ोग पयाया दिवडि दवधयाि परया करया.

१) आणविक परकलप, अतराळ ससा, वविमानतळ, बदर, ऊराजा परकलप याची सरका ..... दलाकड आह.

अ) इडो वतबट सीमा पोलीस दल ब) सशसतर सीमा बल क) कदीय औदोविक सरका दल ड) भारतीय सलसना

२) पविजा नौदल कमाड मखय कायाजालय ....... य आह.

अ) वविशाखापटटणम ब) चननई

क) कोलकाता

ड) मबई

पर.२. अ) सकलपिया दितर परया करया.

ब) वरयायातील भयारतयाचया िकयाशयाि दिरीकषर करि िकयाशयात खयालील दिकयार ियाखवया आदर थोडकयात मयादिती दलिया.

अ) उधमपर ब) कोची क) वशलाि

सरकषर मतरयाल

मयाजी सदिक कलयार दवभयार

सरकषर दवभयार

उपकरम : भारताचया सरकवविषयी कोणतीही बातमी विाचा. उदा. भारत-पावकसतान सीमा विाद, भारताकडन सरकण सामगीची आयात, इतयादी तयाविर वििाजात चचाजा करा.

पर.३. खयालील दवधयाि िक की बरोबर त सकयारर दलिया.

i) राषटरपती कवबनट सरका सवमतीच सदसय असतात.

ii) शीलकची सरका बघण ह तटरकक दलाच कायजा आह.

पर.४. सिसबध सपषट करया. रॉईटमनवशप आवण रॉईट ऑपरशन.

पर.५. आपल मत मयाडया ः

भारताचया राषटरीय सरवकततचया दषीन तटरकक दल का महतविाच आह?

पर.६. उततर दलिया.

i) एकाणतमक सरकण सनावधकारी मडळाच कायजा सपष करा.

ii) उचचसतरीय सरकण वनयोरनाची रचना सपष करा.

सवयाधया

64

सशसत सनतील कररअरचा सधी

णपरयि णवदारयिाानो,

जि मही सशसतर सन किवा तसम इि सवामधय िरिअि ििणयाच ठिव असाल ि मचयासाठी िाही सचना पढीलपरमाि-

१. ११ वीच या िरिअिचया दषीन यािी सर ििा. मचा कनितय पढ ढिल निा.

२. सशसतर सन िरिअि ििणयाचया दषीन महाला मागतदशतन िर शिील अशा कशषििासोब आकि इि जज वयतिीसोब बोला. सरलसना, नौसना, वायसना सच यासािया इि ससराील कनवत अकधिािी महाला मागतदशतन िर शिील.

३. शकय ककया लविि मही मची शषिकिि यािी सर ििा. सपधात पिीषिाचया अभयासकरमा अनि कवषयाचा समावश असो. इयता ११ वी व १२ वी चया पाठपसिा ह कवषय समाकवष असा. िोितयाही कवषयाचा अभयास ििाना ो नीट समजन घयायचा परयतन ििा. कवषयाच िवळ पाठा ि ििि उपयोगी ठििाि नाही. जोपया मही कवषय समजन घ नाही ोपया महाला उति कलकहा यिाि नाही. याकशवाय िोज िोितयाही एिा दजचदाि वतपतराच वाचन ििायला सरवा ििा. यामळ चाल घडामोडीच आिलन वहायला मद होईल.

४. सशसतर सना व इि सवामधील सधीबाब कदलली पढील माकही सवतसाधािि मागतदशतनपि आह.

ककपयिा पढील गोषी काळजीपवयक वाचा.

१. यर कदलली माकही मागतदशतनपि आह. िोितयाही परिससरी ह पाठपसि याील आशयावि अकम दावा परसराकप िि नाही आकि बालभािी सच लखिाच मडळ व परिाशि िोितयाही परिािची िायदशीि किवा नकि जबाबदािी सवीिाि नाही.

२. पातरच कनिष बदल शिा व तयाबाबील बदल वळोवळी सिसरळ आकि एमपॉयमट नयजमधन जाहीि ििणया य ील.

३. टिषिि दल, सीमा सिषिा दल (BSF), िदरीय िाखीव पोलीसदल (CRPF), इडो-कबट सीमा पोलीस दल (ITBP), औदोकगि सिषिा दल (Industrial Security Force) यामधय अकधिाऱयाचया िडिसाठी कनवड िली जा. ह सवतरपि वळोवळी घोकष िल जा.

४. भिीशी कनगडी जाकहिाीसाठी एमपॉयमट नयज वाचा.

पररतशष :

65

Entries after X + II (to be attempted while in X + II) as

Officers in Armed Forces

[Please refer to the UPSC and Armed Services websites and Employment News for schedules and latest parameters. This textbook will not be quoted as an authority and will be used only as a guideline for awareness]

1. National Defence Academy (NDA), Pune: For male candidates of the age 16.5 to 19 years at the time of entry into the Academy.

2. Technical Entry for the Army and the Navy: For male candidates only after passing XII board examination with PCM subjects. Age limit 16.5 to 19 years of age at the time of entry.

3. Armed Forces Medical College (AFMC) entry for medical officers stream: Male and Female candidates appearing or passed XII board examination with Physics, Chemistry and Biology as their subjects. Age limit 16.5 to 21 years (changes are likely).

4. Armed Forces Medical College entry for Nursing Stream: For Female candi-dates appearing or passed XII board examination with Physics, Chemistry and Biology as their subjects at the board examination. Age limit 16.5 to 21 years (changes are likely)

Entries after Graduation (Can be attempted while in the final year of graduation) as Officers in the Armed Forces

1. Through Combined Defence Services entrance examination. Age limits – 19 to 25 years for male and female candidates, through Permanent Commis-sion stream or Short Service Commission stream. This is in all three services. (changes are likely and there are different streams). Entrance Test is followed by a detailed interview (Service Selection Board interview). (Some entries are without the entrance test).

2. Entry for Engineers in all three services – without entrance test or AFCAT test for the Air Force. Age limits are variable for the three services, from 19 to 24/ 27 years).

3. Legal cadre and Education Cadre – These entries are announced from time to time.

Note : All entries (except the AFMC and Nursing) have SSB interview procedure, whether entrance test is applicable or not. The selection through interviews is followed up by medical examination with stringent requirements of height, weight, ECG, EEG, eyesight, hearing ability. Partial or full colour blindness, Knocked Knees and Flat feet are very common grounds for medical rejection.

66

Entries in Non-Officer Cadre

These are announced by the Directorate of Recruitment for entry as Jawans, Air-men and Naviks. Min qualifications are X + II. Some craftsmen are also recruited after X std. There are technical entries for diploma holders as direct recruitment at Non-Commissioned Officer levels (Naiks and Havildars or equivalent ranks in the Navy and the Air Force).

Websites for Recruitment in the Armed Forces

For Army : at www.joinindianarmy.nic.in

For Navy : https://www.joinindiannavy.gov.in/

For Air Force : http://indianairforce.nic.in/

Websites for Recruitment in Indian Paramilitary Forces

1. Border Security Force (BSF) : Get information related to recruitment in Border Security Force.

http://bsf.nic.in/en/career.html

2. Central Industrial Security Force (CISF) : is a premier multi-skilled security agency which provides security cover to nuclear installations, space establishments, airports, seaports, power plants, sensitive Government buildings and ever heritage monuments. Detailed information related to recruitment of Central Industrial Security Force.

http://www.cisf.nic.in/RECRUITMENT_files/RECRUITMENT.htm

3. Central Reserve Police Force (CRPF) : is an armed Force of the Union of India, with the basic role of assisting the State/Union Territories in Police operations to maintain law and order and contain insurgency. You can find information about recruitment of Central Reserve Police Force.

https://www.india.gov.in/recruitment-central-reserve-police-force

4. Indo Tibetan Border Police (ITBP) : is a specialized mountain Force and most of the officers & men are professionally trained mountaineers and skiers. Know more about career opportunities in Indo Tibetan Border Police.

http://itbpolice.nic.in/itbpwebsite/index.html

5. Sashastra Seema Bal (SSB) : is a Border Guarding Force (BGF) . You can find detailed information pertaining to recruitment and career opportunities in the SSB.

http://www.ssbrectt.gov.in/

णहमालयिीन कतरािील सीमा रसि

यिनायिटड नशनस णमणलटरी अॉबझवहचशन गप, मयिालयि, शरीनगर

इबादि-ए-शहादि लषकरी सगहालयि, शरीनगर

I I I

I I I