‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ …

शासन ननरणय करमाक ः अभयास - २११६(परकर४३१६) एसडी-४ निनाक २५०४२०१६ अनवय सापन करणयात आललया समनवय सनमतीचया निनाक ३००१२०२० रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सन २०२०-२१ या शकषनरक वराणपासन ननराणररत करणयास मानयता िणयात आली आह

lsquohmamicircQacutegt amAacutepara nmRgtccedilnwntildeVH$ ZlsquocopyVr d AaumlparamgHlaquo$lsquo gsectemoYZ lsquosectSgti nwUo

२०२०

इयतता बतारतावी

Amneumlparam ntildelsquomQgtcopyrsquo$moZdarb DIKSHA APP Xsup2dmao nmRgtccedilnwntildeVH$mAgraveparam nheumlparam nyenicircRgtmdarb Q R Code Xsup2dmao SgtOQgtb nmRgtccedilnwntildeVH$ d nmRgtmgsect~sectYV AUumlparaparaZ AUumlparamnZmgmRgtr Cnparawsup3V NtildeHsup2$-lmigravepara gmhEumlpara CnbatildeY hmoBcopyb

copy महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ पण ४११००४

परथमावतती २०२०पनहल पिममिदरण २०२१

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळाकड या पसतकाच सवमि हकक राहतील या पसतकातील कोणताही भाग सचालक महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी परवािगीनशवाय उद धत करता यणार िाही

अथमिशासतर नवषय सनमती

डॉ मजषा मसमाड (अधयकष) पण

शीमती सनिता सनिल कामट मबई

शी राजदर फनकर वखड ठाण

शीमती नशतल सपत निमस अहमदिगर

शीमती अचमििा शीनिवास मबई

शी रनवनकरण जाधव सदसय-सनचव

अथमिशासतर अभयास गट

शी सभाष राजधर पाटील जळगाव

शीमती उषा भासकर काळ कोलहापर

शीमती शोभा सभाष िागर िानशक

शीमती सवाती नमनलद वाघ मबई

शी रघिाथ िारायण पाटील कोलहापर

शी शरदकमार उततम शट नसधदगमि

शीमती वदिा नदलीप पाटील पण

शीमती कनवता नवलास पोळ कोलहापर

डॉ सधाकर रामकषण कट औरगाबाद

शी कानशराम परशराम बानवसाि बलढाणा

नितरकार शी भट रामदास बागल

मखपषठ व सजावट शी भट रामदास बागल

अकषरजळणी मदरा नवभाग पाठयपसतक मडळ पण

कागद ७० जीएसएम कररीमवोवह

मदरणादश

मदरक

निनममिती शी सचचितािद आफळ मखय निनममिती अनधकारीशी नललाधर आतराम

निनममिती अनधकारी

परकाशक

शी नववक उततम गोसावीनियतरक

पाठयपसतक निनममिती मडळ परभादवी मबई-२५

नवदताथथी नमतरतािो इयतता बारावीचया वगाणत तमच सवागत आह सवततर नवरय महरन इयतता अकरावीत lsquoअणशासतरrsquo हा नवरयाशी तमही

आता खऱया अाणन पररनचत झाला आहात भारतीय अणवयवसतील अनक महतवाचया बिलाची मानहती अकरावीचया पसतकात समानवष करणयात आली

तसच अनक अणशासतरीय सजा व सकलपनाचा पररचयही तया पाठयपसतकात तमहाला करन िणयात आला सोपयाकडन कनठराकड मताणकडन अमताणकड इतयािी शकषनरक उनििष बारावीचया पनरणनचत अभयासकरमासाठी ननशचत कलली आहतच तयाच बरोबर हा अभयासकरमात lsquoजानरचनावािrsquo हा सवाात महतवाचया उनििषाचही पालन करणयात आल आह

महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती व अभयासकरम सशोरन मडळ (बालभारती) पर याची नननमणती असललया अणशासतराचया हा पसतकात सकम अणशासतर आनर सल अणशासतर हा िोनहीचा परामरण घणयात आला आह उपयोनगता मागरी परवठा याच नसदात बाजाराच परकार इतयािी सकम अणशासतरीय सकलपनाच नवसतत नववचन कल आह सावणजननक नवतत वयवहार भारतातील नारबाजार व भाडवल बाजार नविशी वयापार हा सल अणशासतरीय सकलपना या अभयासकरमात परमच नवदारयाासमोर ठवत आहोत महतवपरण बिल महरज सखयाशासतरातील ननिदशाक मापकाचा हा अभयासकरमात अतभाणव कला आह नवदारयााना पढील अभयासकरमासाठी हा पाठाचा नवशर फायिा होरार आह मानहती आनर ततरजान तसच सपरदवर आराररत आजचया यगातील नवदारयााना नवनवीन आवहानाना सामोर जाव लागत तया दषीनच सखयाशासतराचा समावश करणयात आला आह

lsquoअणशासतरrsquo हा िशाची नवकास परनकरया समजणयाचया दषीन अतयत महतवपरण नवरय आह नवदारयााना इयतता अकरावी व बारावी या िोनही वराामधय या नवरयाची नवसतत ओळख वहावी आनर तयात अनभरची ननमाणर वहावी या परामानरक हतन या पसतकातील पाठाची रचना कलली आह यासाठी अकरावीचया पसतकापरमारच अणशासतरीय भारशी कठही तडतोड कलली नाही पाठातील नवनवर आकतया हा अणशासतर नवरयाचा अनवभाजय भाग आह नवरयाच आकलन होणयासाठी तयाची ननतात आवयकता आह पसतकात अखरीस पररनशषाचाही समावश कलला आह तयामळ अणशासतरीय पाररभानरक शबि समजर नवदारयााना सोप जाईल अनतररकत मानहती व सिभाणसाठी पाठयपसतकात निललया कयआर कोडचा वापर करावा

मळ शकषनरक सतर उशदिष याना कठही रकका न लावता नावीनयपरण परत वयावहाररक महतव असललया अणशासतरीय सकलपना सखयाशासतर याचा समावश करन एकनवसावया शतकातील नवदाथी हा सकषम आनर सजग असावा हासाठी पाठाची ननवड नवचारपवणक कली आह नवदारयाानी सपराण परीकषा िणयासाठी उदकत वहाव महरन नावीनयपरण सवाधयाय िखील पाठाचया शवटी समानवष कल आहत

अणशासतर नवरयाचया पनरणनचत अभयासकरमाचा अतभाणव असललया बारावीचया हा पसतकाच नवदाथी आनर नशकषक ननशचतच सवागत करतील असा नववास आह

आपरा सवााना मनःपवणक शभचा

परनिनाक २१ फबवारी २०२०भारतीय सौर २ फालगन १९४१

नववक गोसतावीसितािक

महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती वअभयासकरम सशोरन मडळ पर

परसताविता

इयतता १२ वी अथमिशतासतर

कषमता नवधतािbull सकम अणशासतर आनर सल अणशासतराच नवरय नववचन करतोbull सकम अणशासतर आनर सल अणशासतराची वनशषzwjट सपषट करतोbull सकम अणशासतर आनर सल अणशासतराच वयवहारातील महततव सपषट करतोbull एकर उपयोनगता व सीमानत उपयोनगतची सकलपना सपषट करतोbull घटतया सीमानत उपयोनगतचा नसि रानत तकता व आकतीचया साहाययान सपषट करतोbull करमवाचक उपयोनगता दनषटकोनाच मलयमापन करतोbull मागरीचया सकलपनची वयाखया सागताbull मागरीचा ननयम तकता व मागरीवकराचया साहाययान सपषट करतोbull नकमत लवनचकता उतपनन लवनचकता व िक लवनचकता याचया वयाखया सागतोbull नकमत लवनचकतच परकार योगय उिाहरराचया साहाययान नवशि करतोbull सखयातमक कौशलयाचा वापर करन मागरीचया लवनचकतच मापन करतोbull lsquoपरवठाrsquo या सकलपनची वयाखया सागतोbull परवठयाचा ननयम तकता व परवठा वकराचया माधयमातन सपषट करतोbull परापी व खचाणचया नवनवर सकलपनाचया वयाखया सागतो व तयाच मापन करतोbull lsquoबाजारrsquo या सकलपनची वयाखया सागतोbull परण सपराण मकतिारी अलपजनानरकार व मकतिारीयकत सपराण या बाजाराचया परकाराची वयाखया सागतो bull नवनवर बाजार परकाराची वनशषzwjट सपषट करतोbull lsquoसमतोल नकमतrsquo ही सकलपना उिाहररासह सपषट करतोbull lsquoननिदशाकrsquo या सकलपनची वयाखया सागतो व तयाची वनशषzwjट अभयासतोbull सारा ननिदशाक आनर भाराशनवत ननिदशाक यामरील फरक सपषट करतोbull ननिदशाक रचनचया पि रती सपषट करतोbull सखयातमक कौशलयाचा वापर करन सारा व भाराशनवत ननिदशाकाच मापन करतोbull राषटटरीय उतपननाची वयाखया सागतोbull सल िशातगणत उतपािन सल राषटटरीय उतपािन ननववळ िशातगणत उतपािन व ननववळ राषटटरीय उतपािन या सकलपनाचया वयाखया सागतोbull राषटटरीय उतपननाचया उतपािन उतपनन व खचण पि रती सपषट करतोbull सावणजननक नवततवयवहाराचया रचनच पररकषर करतोbull सावणजननक उतपनन सावणजननक खचण आनर सावणजननक कजण याची वयाखया सागतोbull सावणजननक खचाणचया कर आनर करततर सोताच नवलरर करतोbull भारतातील वाढतया सावणजननक खचाणच परीकषर करतोbull राजनवततीय रोरर व अिाजपतरक याचया वयाखया सागतोbull lsquoनवततीय बाजारrsquo या सकलपनचा अण व वगथीकरर सपषट करतोbull भारतातील नारबाजार व भाडवल बाजाराचया रचनच सपषटीकरर करतोbull lsquoवयापारी बक आनर मधयवतथी बकrsquo सकलपना सपषट करतोbull भारतातील वयापारी बक आनर मधयवतथी बकची कायद सपषट करतोbull भारतातील नारबाजार आनर भाडवल बाजाराची भनमका आनर समसयाच परीकषर करतोbull भारतातील नारबाजार आनर भाडवल बाजारातील सराररा सपषट करतोbull भारतातील नविशी वयापाराची भनमका सपषट करतोbull भारताचया नविशी वयापाराची सरचना व निशा सपषट करतोbull वयवहारतोल आनर वयापारतोल या सकलपनाचया वयाखया सागतो

- नशकषकतासताठी -

इयतता १२ वी च पनरणनचत पाठयपसतक आपलया हातात िताना आमहाला आनि होत आह पाठयपसतक बनवताना अधययन-अधयापन सतराचा वापर कला आह तयाचबरोबर जानरचना वािाचा उपयोग करन अधययन कषमता वाढवणयाचा परयतन कला आह कनतयकत परायोनगक व नावीनयपरण नशकषर ही काळाची गरज आह अभयासकरम आराखडा हा नवदारयाणला काय नशकवल जात व नवदाथी बाहरील जगातन काय अनभव घतो यातील एक िवा आह अधययन-अधयापन परनकरया समि र करर आनर अपनकषत अधययन पररराम साधय करर यासाठी खाली निललया मागणिशणक ततवाचा उपयोग होईल

Pपाठयपसतक परम सवतः समजन घयाव

Pसिर पाठयपसतक रचनातमक पि रतीन व कनतयकत अधयापनासाठी तयार कलल आह

Pनवदारयाामधय आवड ननमाणर करणयासाठी व वचाररक कतीला परोतसाहन िणयासाठी नशकषकानी परतयक पाठातील कतीच कौशलयपवणक ननयोजन कराव

Pयोगय ननयोजन करन पाठाच अधयापन कराव

Pनवरयाचया आकलनासाठी सयोगय शकषनरक सारनाचा वापर करावा

Pपाठाच नवरय-नववचन सनवसतर कराव

Pअनकरमनरकत निलयापरमार पाठाच अधयापन कराव कारर जान सवरणन सलभतन होणयासाठी घटकाच ननयोजन करमबि र कलल आह

Pसखयाशासतराशी सबनरत सहावया परकररामधय आतरनकरयातमक दनषटकोनाचया आरार अधयापन कराव नवदारयााना तयापढील परकररामरील अणवयवससबरीचया समसया सोडनवणयासाठी सखयाशासतरीय जानाचा वापर करता यईल

Pसखयाशासतरीय मानहतीवर आराररत परन नवचारावत तयाचया कल व परकारानसार पयाणयी परन नवचारावत अदयावत मानहती उपलबर करन िणयाचा परयतन करावा नशकषकानी नवदारयााना तरय सकलन व तरय नवलरराच महततव समजावन सागाव

Pअणशासतराचया बहताश सकलपना या शासतरीय आरारावर व अमतण बाबीवर अवलबन असतात गटकायण परसपर सहकायाणन नशकर इतयािीना परोतसाहन दाव तयासाठी आवयकतनसार वगणरचनत बिल करावा

Pअधययन-अधयापनामधय अातरनकरया परनकरया यामधय सवण नवदारयााचा सहभाग आवयक आह आनर तयासाठी आपल सनकरय मागणिशणन आवयक आह

Plsquoमहतािता मताही आह कताrsquo हा भाग मलयमापनासाठी नवचारात घऊ नय व तयाबि िल नवदाथी अनरक मानहती नमळवतील याची खातरजमा नशकषकानी करावी

Plsquoमहतािता मताही हवrsquo हा भाग मलयमापनासाठी नवचारात घयावा

Pपाठातील सवाधयाय वगवगळा ननकरानसार बनवलल आहत उिा ननरीकषर सह-सबर टीकातमक नववचन नवलररातमक तकक इतयािी परतयक पाठाला समान भाराक आहत मलयमापन योजना ही निललया ननकरावर आराररत असावी परनाचया सवरपामधय वनवधयपरण सयकतीकरर असाव तयाचपरमार एकाच परकारचया परनाची पनरावतती टाळावी

Pपाठयपसतकात निललया QR कोडचा वापर करावा अदयावत मानहती नमळनवणयासाठी QR कोड सतत तपासत राहावा

Pसिभाणसाठी सकतसळ निलली आहत व तयाचपरमार सिभणगाची यािीिखील निलली आह याचा उपयोग नशकषकानी व नवदारयाानी अवातर वाचनासाठी आनर नवरय सखोल समजणयासाठी करावा

Pपाररभानरक शबिसचीमरील शबि पाठयपसतकातील परतयक परकररात ननळा शाईन अरोरशखत कलल आहत

Pअणशासतरात वापरलया जाराऱया सनकषप रपाची यािी पाठयपसतकात शवटी निलली आह तयाचा उपयोग अनरक सपषीकररासाठी करावा

अधयापन अनभतीसाठी हानिणक शभचा

DISCLAIMER Note All attempts have been made to contact copy righters (copy) but we have not heard from them We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them

मखपषठ इयतता अकरावीतन नवदाथी आता बारावीला आलल आहत lsquoअणशासतरrsquo हा सवततर नवरय महरन त अभयासरार आहत मखपषावर पाठयपसतकात चनचणललया नवनवर आनणक सकलपनाचया दय परनतमाच सािरीकरर कलल आह

मिपषठ नवनवर आनणक कती आनर नवनवर नवततीय ससाच नचनहातमक सािरीकरर कलल आह

अकर परकरणताि िताव पषठकरमताक अपनकषसभतावय तानसकता

१ सकम आनर सल अणशासतराचा पररचय १-७ १०

२ उपयोनगता नवलरर ८-१६ १०

३अ मागरीच नवलरर १७-२६ १०

३ब मागरीची लवनचकता २७-३६ १०

४ परवठा नवलरर ३७-४५ १२

५ बाजाराच परकार ४६-५२ १०

६ ननिदशाक ५३-६० १०

७ राषटरीय उतपनन ६१-६९ १६

८ भारतातील सावणजननक नवततवयवहार ७०-८९ १६

९ भारतातील नारबाजार आनर भाडवलबाजार ८०-९० १६

१० भारताचा नविशी वयापार ९१-९६ १०

--bull अणशासतरीय सजाच पररनशषbull सनकषप रपाची यािीbull सिभण सची महतवाची सकतसळिव

९९-१०४ एकण १३०

अनकरमणिका

आठवन पाह या तमzwjहीयापरवी११रहीचयाररागातवरवरधअरगातजजाानही विललयावयाखयााचाअभयासकलाआzwj

आकती ११परसतावना ः आधवनक अरगाशासzwjताचया सकषम अरगाशासzwjतआवि सरलअरगाशासzwjतयाषमखयिोनशाखाआzwjतसकषममzwjिजलzwjानवकरािशलकारा भार zwjही साजा lsquoषमायकोसrsquo(Mikros) या गहीकशबिापासनआलहीआzwjसरलमzwjिजषमोठाzwjहीसाजाlsquoषमकोसrsquo(Makros)यागहीकशबिापासनआललहीआzwjयाशबिााचारापर १९३३ षमधय ओसलो वरदापहीठातहील नॉरववजयनअरगाशासzwjतजरगनरवरिशयाानहीकला

अरथशासzwjताचया मखय शाखा

सकषमअरगाशासzwjत सरलअरगाशासzwjत

तमााला माीत आ का

रगनरॲनटन वकटहील वरिश(१८९५-१९७३)zwj नॉरवचअरगावषमतही रअरगाशासzwjताच तजज zwjोततयााना १९६९ सालही अरगाशासzwjतासाठहीपररषम नोबल सषममतही परसकार जनवटाबरजन सोबत परापत झाला तअरगावषमतही शासzwjताच जनक zwjोत

अरगावषमतहीशासzwjताषमधयरवितहीयपरारपरसाखयाशासzwjतहीयताzwjतयााचारापरअरगाशासzwjतहीयसाषमगहीचयाआविवसिधााताचया

वरशलषिासाठही करणयात यतो रगनर वरिश याानही अनकअरगाशासzwjतहीय साकलपनााचही सरगापररषम षमााडिही कलही तयााचयावयापारचकाररहीललखााषमधयसरगापररषमरयवzwjतकउदोरर(उतपािकााचया)अभयासालाlsquoसकषमअरगाशासzwjतrsquoमzwjटलआविसषमगअरगावयरसरचयाअभयासाला lsquoसरलअरगाशासzwjतrsquoअसमzwjटलआzwj

तमााला माीत वा

सकम अरथशासzwjताची ऐततातसक वाटचाल सकषमलकहीआवरगाकवरशलषिपररषमवरकवसतकलरलअसनzwjाएकपारापररकदषटिकोनआzwjयावरशलषिपिधतहीचापराराभसनातनरािहीअरगाशासzwjतजााचयाकालखाडातझाललाविसतोयातॲडषमवसषमरडवzwjहीडररकाडडोजएस वषमल इतयािीचा सषमारश zwjोतो नरसनातनरािहीअरगाशासzwjतजपराषमाशगालयाानहीसकषमलकहीआवरगाकवरशलषिलोकवपरय करणयाच काषम कल परा षमाशगाल यााचाlsquoअरगाशासzwjताचहीषमलतततरrsquozwjागार१८९०षमधयपरकावशतझालाइतरअरगाशासzwjतजजसपरावपरजआरवzwjzwjसपरासमयलसनशहीषमतहीजोनरॉवबनसनइतयािहीशासzwjतजाानहीसकषमअरगाशासzwjताचयावरकासातषमोलाचयोरिानविल

सरल अरथशासzwjताची ऐततातसक वाटचाल सकषम अरगाशासzwjताचया उतकाातहीअरोिर सरलअरगाशासzwjतzwjादषटिकोनअषसततरातzwjोता१६वयार१७वयाशतकातवयापाररािहीवरचारराताानही(Mercantilists)राषटटहीयउतपननआविसापततहीयासाकलपनचवरशलषिकलआzwj १८ वया शतकात वनसरगारािही वरचारराताानहीसिधा(रिरचवरचाररात-Physiocrats)राषटटहीयउतपननआविसापततही या साकलपनााच वरशलषि कलल आzwj तसचशासनाला जया वशफारशहीकलया र धोरि सचवरलही तहीसरलअरगाशासzwjताचयाआधाराररzwjोतहीतसचसनातनरािहीअरगाशासzwjतजपराॲडषमवसषमरपराररकाडडोपराजएस

सकम आति सरल अरथशासzwjताचा परिचय(Introduction to Micro and Macro Economics)१

वषमलयााचयावसिधाातातzwjहीराषटटहीयउतपननरराषटटहीयसापततहीयााचहीचचागाकललहीआzwjपराततयााचसषमगलकहीवरशलषिzwj सकषमलकही वरशलषिात वषमसळन एकzwjतकलल विसततयााचया सकषमलकही आवरगाक वरशलषिान १९३० चयाजारवतकषमzwjाषमािहीपययतअरगाशासzwjताचयाजरातराजयकलजारवतकषमzwjाषमािहीनातरलॉडगाजॉनषमनाडगाकनसयााचlsquoपसावयाज र रोजरारवरषयक साषमानय वसिधानतrsquo zwj परवसिधपसतक १९३६ षमधय परकावशत झाल लॉडगा कनस याानहीआवरगाकसषमसयााचाअभयाससषमगलकहीवरशलषिपिधतहीनकलातयाषमळसषमगलकहीदषटिकोनाचयावरकासाचशयzwj लॉडगा कनस याानाच विल जात लॉडगा कनस यााचयावयवतररzwjतषमालरसवरकसलरॉलराआयवरयरवफशरइतयािही अरगाशासzwjतजााच सरल अरगाशासzwjताचया वरकासातषमोलाचयोरिानआzwj

सकम अरथशासzwjताचा अरथ

सकषममzwjिजरसतचालzwjानभारवकरावzwjससाzwjोयसकषमअरगाशासzwjत राषटटहीय अरगावयरसरचया लzwjान भाराशही साबावधतआzwj सकषम अरगाशासzwjतात रयवzwjतक उपभोzwjता रयवzwjतकउतपािक वकरा पढही वरवशषटरसतचही वकषमत वकरा घटकाचहीवकषमत याासारखया रयवzwjतक घटकााचया आवरगाक वकया ररतगानाचाअभयासकलाजातो

सकम अरथशासzwjताची वयाखया

तमzwjही यापरवी सकषम अरगाशासzwjताचया काzwjही षमzwjततराचयावयाखया अभयासलया आzwjत अजन काzwjही वयाखयााचही चचागाकरया

१) षमॉररसडॉब- ldquoअरगावयरसरचसकषमिशवीअधययनमzwjिजसकषमअरगाशासzwjतzwjोयrdquo

२) एपहीलनगार-ldquoसकषमअरगाशासzwjतािरारअरगावयरसरकडजिकाzwjहीसकषमिशगाकािरारपावzwjलजातअरगावयरसरारपहीशरहीरातहील लाखो पशही मzwjिज वयzwjतही आवि कटाबउपभोzwjतयाचया रपान आवि वयzwjतही र उतपािनसासराउतपािकाचया रपान अरगावयरसरचया साचलनात कशापरकारभवषमकापारपाडतातzwjअभयासणयासाठहीसकषमलकहीअरगाशासzwjताकडजिकाzwjहीसकषमिशगाकातनपाzwjतrdquo

सकम अरथशासzwjताची वयापी खालहील तzwjतयािरार सकषम अरगाशासzwjताचही वयापतही सपषटकरतायत

सकम अरथशासzwjताची वयापी

रसताचयावकषमतवनषशचतहीचवसिधानत

उतपािनघटकााचयावकषमतहीवनषशचतहीचवसिधाात

षमारिहीचवरशलषि

पररठाचवरशलषि

खाडरतनवयाजनफा

आवरगाककलयािाचवसिधाात

उतपािनकzwjतातहीलकायगाकषमता

उपभोरकzwjतातहीलकायगाकषमता

एकिआवरगाककायगाकषमता

अ) वसताचया तकमत तनशचतीच तसद धानत रयवzwjतकरसताचया वकषमतही बाजारपठतहील षमारिही र पररठानवनषशचत कलया जातात सकषम अरगाशासzwjत षमारिहीवरशलषिाशही साबावधतआzwj त रयवzwjतक उपभोzwjतयाचरतगानआविरयवzwjतकउतपािकाचरतगानमzwjिजरयवzwjतकउतपािकाचयारतगानाशहीसाबावधतआzwj

ब) उतपादन घटकााचा तकमत तनशचतीच तसद धानत सकषमअरगाशासzwjतात भषमही शषम भााडरल सायोजक zwj घटकउतपािन परवकयत सzwjभारही zwjोतात सकषम अरगाशासzwjतभषमहीला-खाडशषमाला-रतनभााडरलाला-वयाजआविसायोजकाला-नफा या षमोबिलयााचही वनषशचतही करणयासषमितकरत

क) आतरथक कलयािाच तसद धानत आवरगाककलयािाचाअभयासzwjापराषमखयानसाधनसाषमगहीचयाकायगाकषमराटपाशहीसाबावधतआzwjजरसाधनसाषमगहीचयाझाललयाराटपाषमळसापिगासषमाजालाषमzwjततषमसषमाधानपरापतzwjोतअसलतरतराटपकायगाकषमराटपआzwjअसमzwjितायईलसाधनााचयाकायगाकषम राटपाषमळ सषमाजाच जासतहीतजासत आवरगाककलयािाचउिविषटसाधयzwjोत िसऱयाशबिाातआवरगाककायगाकषमतााचाअभयासयातzwjोतोआवरगाककायगाकषमतचावरचारतहीनपरकारzwjोतो

१)उतपािनकzwjतातहीलकायगाकषमता

२)उपभोराचयाकzwjतातहीलकायगाकषमता

३)एकिआवरगाककायगाकषमता

l उतपािन कzwjतातहील कायगाकषमता उतपािन कzwjतातहील

कायगाकषमता मzwjिज उपलबध साधनसाषमगहीचया षमितहीनजासतहीतजासतउतपािनघडरनआिि

l उपभोराचया कzwjतातहील कायगाकषमता सापिगा सषमाजाचजासतहीतजासत सषमाधान zwjोईल अशा पिधतहीन उतपावितरसतरसरााचलोकााषमधयवरतरिzwjोि

l एकिआवरगाककायगाकषमतालोकाानासरागावधकपराधानयानzwjवयाअसिाऱयारसताचउतपािनzwjोि

या कायगाकषमता साधय करणयाचया दषटहीन आरशयकअसिाऱयाअटीचवररचनसकषमलकहीअरगाशासzwjतातकलजात

सकषमलकही अरगाशासzwjताचा अभयास zwj पराषमखयान वकषमतवसिधानत र साधनसाषमगहीच राटप यााचयाशही साबावधतआzwjसकषमअरगाशासzwjतयाशाखतसापिगाअरगावयरसरशहीसाबावधतसषमगपररषमािााचा अभयास कला जात नाzwjही या शाखत बकारहीिाररदरय उतपननाचही वरषषमता याासारखया राषटटहीय पातळहीररहीलआवरगाक सषमसयााचा अभयास कला जात नाzwjही आवरगाक रमिधहीच वसिधानत वयापारचकाच वसिधानत षमौवरिक रराजयवरततहीय धोरि इतयािीचा अभयास सकषम अरगाशासzwjताचयाककबाzwjरआzwj

सकम अरथशासzwjताची वतशषट

१) वयशतिक घटकााचा अभयास सकषम अरगाशासzwjतातवरवशषट उदोर सासरा कटाब सासरा रयवzwjतकवकषमतहीयाासारखयालzwjानरयवzwjतकआवरगाकघटकााचयारतगानाचा अभयास कला जातो

२) तकमत तसद धानत सकषम अरगाशासzwjत रसत र सरााचयावकषमत वनषशचतीशही तसच उतपािन घटकााचया वकषमतवनषशचतीशही साबाधहीत आzwj मzwjिन सकषम अरगाशासzwjतालावकषमत वसिधानत असzwjही मzwjितात

३) आातशक समतोल िोन घटकााषमधहील सातलन मzwjिजसषमतोलzwjोयसकषमलकहीअरगाशासzwjतहीय वरशलषि मzwjिजआावशक सषमतोलाच वरशलषि zwjोय आावशकसषमतोलाषमधय एक उपभोzwjता एक उतपािन सासरावरवशषट उदोर इतयािही रयवzwjतक आवरगाक घटकााचयासषमतोलाच वरशलषि कल जात आावशक सषमतोलवरशलषि पिधतहीत रयवzwjतक घटकाला इतर आवरगाकघटकाापासन बाजला काढन तयााचया सषमतोलाचासरताzwjतपि अभयास कला जातो

४) तवतशषट ग ीतकाावि आधारित lsquoइतर पररवसरतहीकायषमrsquo या षमलभत रमzwjहीतकाचाzwjही आधार घऊनवररचनाचही सररात कलही जात पिगा रोजरार शिधभााडरलशाzwjही पिगा सपधागा सरकारच वनzwjगासतकपाचधोरि इतयािही रमzwjहीतकाारर आधाररत असत यारमzwjहीतकााषमळ वसिधााताच वररचन सोप zwjोत

५) तवभाजन पद धत सकषमलकहीअरगाशासzwjतातअरगावयरसरचलzwjानात लzwjान रयवzwjतक घटकााषमधय वरभाजन कलजात र नातर परतयक घटकाचा सरताzwjतपि तपशहीलरारअभयास कला जातो मzwjिज सकषमलकही अरगाशासzwjतातवरभाजन-पिधतहीचा रापर कला जातो उिा राषटटहीयउतपननाषमधहील रयवzwjतक उतपननाचा अभयास सषमगषमारिहीषमधहील रयवzwjतक षमारिहीचा अभयास इतयािही

६) सीमानत तततवाचा वापि सहीषमानत साकलपना zwjहीसकषम-आवरगाक वरशलषिाचषमखयसाधनआzwjसहीषमानतपररषमाि मzwjिज एका राढहीर नराषमळ एकि पररषमािातzwjोिारा बिल zwjोय सहीषमानत तततराचा रापर सकषमबिलााचा पररिाषम उतपािक र उपभोzwjतयाच आवरगाकवनिगाय घताना कला जातो

७) बाजाि िचनच तवलषि सकषम अरगाशासzwjत पिगासपधागा षमzwjतिारहीयzwjत सपधागा षमzwjतिारही अलपावधकारबाजार या वरवरध बाजार रचनााच वरशलषि करत

८) मयाथतदत वयापी सकषम अरगाशासzwjताचही वयापतहीतजही-षमािही वयरzwjारतोल राषटटहीय उतपनन िाररदरयबरोजरारही लोकसाखया आवरगाक रमिधही याासारखयाराषटटवयापही आवरगाक सषमसयााशही साबावधत नसन फzwjतरयवzwjतक घटकाापरतही षमयागावित आzwj

सकम अरथशासzwjताच मततव

१) तकमत तनधाथिि वरवरध रसताचया वकषमतही तसचवरवरध उतपािन घटकााचया वकषमतही यााच सपषटहीकरिकरणयास सकषम अरगाशासzwjत षमित करत

२) मकत बाजाि अरथवयवसरा सकषम अरगाशासzwjत षमzwjतबाजार अरगावयरसरचही कायगापिधतही सषमजणयास षमितकरत षमzwjत बाजारपठ zwjही अशही अरगावयरसरा आzwjकी जयात रसतचया उतपािनाबाबत कोित उतपािनकरार कस उतपािन करार वकतही उतपािन करार

याासारख आवरगाक वनिगाय खाजरही पातळहीरर घतलजातात तयात शासन वकरा इतर कोितया याzwjतिचाzwjसतकप नसतो

३) तवदशी वयापाि सकषम अरगाशासzwjत zwj जकात शलकाचवरवशषट रसतररहील पररिाषम कोितयाzwjही िोन िशााचयाचलन वरवनषमय िराचही वनषशचतही आातरराषटटहीयवयापारातहील फायि याासारखया वरिशही वयापारातहीलवरवरध पलाच सपषटहीकरि करणयास षमित करत

४) आतरथक परारपााची तनतमथती सकषम अरगाशासzwjत सलभपरारपािरार वरवरध रातारातहीचया आवरगाक पररवसरतहीचआकलन करणयास साzwjायय करत वरवरध साजासाकलपना पररभाषा नरहीन आवरगाक वरशलषिाचहीसाधन यासारख षमzwjततरपिगा योरिान सकषमअरगाशासzwjतािरार विल आzwj

५) वयावसातयक तनिथय वयारसावयकााना षमzwjततरपिगावयारसावयक वनिगाय घणयास सकषम आवरगाक वसिधानतषमित करतात या वनिगायाषमधय उतपािन खचागाचहीवनषशचतही रसताचही वकषमत वनषशचतही षमzwjततषम उतपािनआवि नफा इतयािीचा सषमारश zwjोतो

६) शासनास उपयकत सरकारही कर धोरि सारगाजवनकखचगाधोरि वकषमतधोरियाासारखयाआवरगाकधोरिााचहीआखिही करणयासाठही सकषम अरगाशासzwjत उपयzwjत ठरतzwjही धोरि सासाधनााच कायगाकषम वरतरि करणयासाठहीआवि आवरगाक कलयािाचया परसारासाठही शासनासषमित करतात

७) कलयािकािी अरथशासzwjताचा आधाि सकषम अरगाशासzwjतउपलबधसाधनााचापयागापतरापरकरनसषमाजाचषमzwjततषमकलयािकससाधतायईलयाचाअभयासकरततसचसाषमावजक कलयािारर करााचा कसा पररिाषम zwjोतोयाबाबतअभयासकरत

सरल अरथशासzwjताचा अरथ

सरलअरगाशासzwjतसापिगाअरगावयरसरच वरशलषिकरिारहीअरगाशासzwjताचही एक शाखाआzwj उिा एकि रोजरार राषटटहीयउतपननराषटटहीयउतपािनएकिरातरिकएकिउपभोरएकिबचतसरगासाधारिवकषमतवयाजिरपातळहीवयापारचकातहीलचढउतार वयरसायातहील चढउतार इतयािही सरल अरगाशासzwjत

सषमगघटकााचाअभयासकरत

सरल अरथशासzwjताचया वयाखया

१)पराजएलzwjनसन-ldquoसरलअरगाशासzwjतzwjहीअरगाशासzwjताचहीअशहीशाखाआzwjकीजयातएकिरोजरारएकिबचतएकि रातरिक राषटटहीय उतपनन यासारखया षमोठासषमचचयााचा र तयााचयातहील परसपरसाबाधााचा वरचारकरणयातयतोrdquo

२)परा कालगा शवपरो -ldquoसरल अरगाशासzwjत अरगावयरसरचयासापिगाकायगापिधतहीशहीसाबावधतआzwjrdquo

खालहीलतzwjतयाचयाआधार सरलअरगाशासzwjताचही वयापतहीसपषटकरतायत

रातरिकवसिधानत

सरल अरथशासzwjताची वयापी

उतपननररोजरारवसिधानत

सरगासाधारिवकषमतवसिधानतरभारराढ

आवरगाकरमिधही रवरकासाचवसिधानत

वरभाजनाचासषमगलकहीवसिधानत

वयापारचकाचवसिधानत

उपभोरफलनाचावसिधानत

१) उतपनन व िोजगाि तसद धानत सरलअरगाशासzwjत राषटटहीयउतपननआविरोजरारपातळहीयााचयावनषशचतहीचवरशलषिकरत तसच उतपनन उतपािन बरोजरार पातळहीतहीलबिल वकराचढउतारयााचहीकारि सपषटकरत रोजरारपातळही कशही वनषशचतकलहीजातzwjसषमजनघणयासाठहीउपभोर फलन आवि रातरिक फलन यााचा अभयासकरारा लारतो वयारसायातहील बिलाच वसिधानत zwjाउतपननररोजरारवसिधााताचाएकभारआzwj

२) सवथसाधािि तकमतपातळी तसद धानत सरलअरगाशासzwjतसरगासाधारि वकषमत पातळही कशही वनषशचत zwjोत आवितयातहील चढउताराचही कारि याावरषयही वरशलषि करततयाषमळतजहीरषमािहीसाषमानयपातळहीषमळवनषमागािzwjोिाऱयाबिलााच वरशलषि करत तजही आवि षमािहीन वनषमागािzwjोिाऱया सषमसयााषमळ सरगासाधारि वकषमत पातळहीचाअभयासषमzwjततरपिगाठरतो

३) अातरथक वद धी व तवकासाच तसद धानत सरलअरगाशासzwjतात वरकवसत अावि वरकसनशहील िशाातहीलआवरगाक रमिधही र वरकासासाबावधत वसिधाातााचा सषमारशzwjोतो तयातअलपवरकासआवििाररदरययााचहीकारि र कायगापिधतहीच सपषटहीकरि कल जात तसचआवरगाकरमिधहीरवरकासाचाररराढवरणयाचहीवयzwjरचनासचवरलहीजात

४) तवभाजनाचा समगरलकी तसद धानत सरलअरगाशासzwjतहीयवसिधानत एकि राषटटहीय उतपननातहील खाड रतन वयाज र नफा यााचयाशही साबावधत सापक भाराशही वनरवडतआzwj

सरल अरथशासzwjताची वतशषट ः

१) समगर घटकााचा अभयास सरल अरगाशासzwjत सापिगाअरगावयरसरचा अभयास करत उिा राषटटहीय उतपननराषटटहीय उतपािन राषटटहीय रोजरार सरगासाधारि वकषमतपातळहीवयापारचकइतयािही

२) उतपनन तसद धानत सरल अरगाशासzwjत राषटटहीय उतपननाचहीसाकलपना तयाच वरवरध घटक षमापनपिधतही आविसाषमावजकलखााकनााचाअभयासकरततएकिषमारिहीरएकिपररठाशहीसाबावधतआzwjतसचराषटटहीयउतपननातहीलचढ-उतारवयापारचकातहीलतजही-षमािहीयााचयाकारिााचरबिलााचसपषटहीकरिकरत

३) सवथसाधािि समतोलाच तवलषि सरल अरगाशासzwjतएकिघटकााचयारतगानाशहीआवितयााचयाकायगापिधतहीशहीसाबावधत आzwj सरगासाधारि सषमतोल सापिगाअरगावयरसरतहील षमारिही पररठा र वकषमत यााचया रतगानाशहीवनरवडतआzwj

४) पिसपिावलाबन सरलवरशलषिातzwjएकिआवरगाकचलउिाउतपननउतपािनरोजराररातरिकवकषमतपातळहीयाासारखयाआवरगाकचलााचपरसपरारलाबनलकातघतलजातउिारातरिकपातळहीतzwjोिाऱयाबिलााचाअावतषमपररिाषमउतपननएकिउतपािनरोजरारआविअखरहीसआवरगाकरमिधहीचयापातळहीररzwjोतो

५) िाशी पद धत राशहीपिधतहीतएकाघटकाचाअभयासनसनसापिगाअरगावयरसरचाअभयासकलाजातोपराबोषलडारयााचया षमत ldquoजारल मzwjिज सापिगा झाडााचा सषमचचय

असतो परात तयात एका वरवशषट झाडाचही रिरवशषzwjटविसन यत नाzwjहीतrdquo यातन सकषम अरगाशासzwjत र सरलअरगाशासzwjतयााषमधहीलफरकिशगावरलाजातो

६) वद धीची परारप सरल अरगाशासzwjतात आवरगाक रमिधही र आवरगाक वरकासातहील वरवरध घटकााचा सzwjभारअभयासला जातो सरल अरगाशासzwjत रमिधहीचही परारपवरकवसतकरणयासाठहीउपयzwjतठरतआवरगाकवरकासाचयाअभयासासाठही zwjही परारप उपयोरही ठरतात वरकासाचयारमिधहीअभयासासाठहीउिाषमलभतरअरजडउदोरााररभरििारषमzwjालनोवबसरमिधहीपरारप

७) सवथसाधािि तकमत पातळी सरल अरगाशासzwjतातसरगासाधारि वकषमत पातळही वनषशचतही र तयातहील बिलयााचाअभयासअसतोसरगासाधारिवकषमतपातळहीमzwjिजअरगावयरसरतहील सद वसरतहीत उतपावित कललया सरगारसतरसरााचयावकषमतीचहीसरासरहीzwjोय

८) धोििातभमख -लॉडगाकनसयााचयाषमतldquoसरलअरगाशासzwjतzwjआवरगाकसषमसयासोडवरणयाऱयाधोरिााचहीचचागाकरिारशासzwjतआzwjrdquo उिा भारराढ वनयाzwjति रोजरार वनवषमगातहीअरगावयरसरलाषमािहीतनबाzwjरकाढिइतयािही

सरल अरथशासzwjताच मततव

१) अरथवयवसरची कायथपद धती सरलआवरगाक वरशलषिआपलयालाआवरगाकवयरसरचयाकायगापिधतहीचहीकलपनाित zwj वरशलषि वयापक आवि रातारातहीचयाअरगावयरसरतहील एकि आवरगाक चलााच रतगान सषमजनघणयाससाzwjाययकरत

२) आतरथक चढउताि उतपननातहील चढ-उतार उतपािनआवि रोजरारातहील चढ-उतारााचही कारि तसच तयााचवनयाzwjति आवि तयााचही तहीवरता कषमही करणयासाठही सरलअरगाशासzwjताचवरशलषािषमितकरत

३) िाषटटीय उतपनन सरल अरगाशासzwjताचया अभयासाषमळराषटटहीय उतपनन आवि साषमावजक लखा यााचअननयसाधारि षमzwjततर सषमार आल आzwj राषटटहीयउतपननाचया अभयासावशराय नरहीन आवरगाक धोरिााचहीषमााडिहीकरतायतनाzwjही

४) आतरथक तवकास सरल अरगाशासzwjतातहील पररतअधययनाषमळ वरकसनशहीलिशाातहीलिाररदरयउतपननर

सापततहीतहील वरषषमता लोकााचया राzwjिहीषमानातहील फरकइतयािहीसषमसयासषमजणयासषमितzwjोततआवरगाकवरकाससाधयकरणयासाठहीषमितकरत

५) अरथवयवसरची कामतगिी सापिगा अरगावयरसरचयाकाषमवररहीचवरशलषिकरणयासाठहीसरलअरगाशासzwjतषमितकरत राषटटहीय उतपननाचया आकडरारहीचा उपयोरिहीघगाकाळात अरगावयरसरचया काषमवररहीच षमापनकरणयासाठहीकलाजातो एकाकालारधहीतहीलउतपावितरसत र सरााचही तलना िसऱयाकालारधहीतहील उतपावितरसतरसरााशहीकलहीजात

६) सरल आतरथक चलााचा अभयास अरगावयरसरच कायगासषमजनघणयासाठहीसरलआवरगाकचलााचाअभयासकरिषमzwjततराचआzwjआपलयाअरगावयरसरतहीलषमखयआवरगाकसषमसया या एकि उतपनन उतपािन र रोजरार आविसाषमानय वकषमत पातळही याासारखया आवरगाक चलााशहीसाबावधतआzwjत

७) सामानय िोजगाि पातळी सरलअरगाशासzwjत रोजराराचहीसरगासाधारिपातळहीआविउतपािनाचवरशलषिकरणयासषमितकरत

एका दशटिकपाततलनसाठी

अाधािसकम अरथशासzwjत सरल अरथशासzwjत

अरथ सकषमअरगाशासzwjतzwjअरगावयरसरतहीलरयषतिकघटकााचयारतगानाचाअभयासकरत

सरलअरगाशासzwjतzwjसापिगाअरगावयरसरतहीलएकिघटकााचयारतगानाचाअभयासकरत

साधन रयषतिकषमारिहीआविरयषतिकपररठा

सषमगषमारिहीआविसषमगपररठा

वयापी रयषतिकषमारिहीआविपररठाउतपािनवकषमतहीउतपािनघटकााचयावकषमतहीउतपािनउपभोरआवरगाककलयािइतयािही

राटिटहीयउतपननसाषमानयवकषमतपातळहीरोजरारपसाइतयािही

मतव वकषमतवनधागारिपरारपाचहीवनवषमगातहीवयारसावयकवनिगायइतयािही

आवरगाकचढ-उतारराटिटहीयउतपननाचअधययनआवरगाकवरकासइतयािही

तसद धानत वकषमतवसधिानत उतपननआविरोजरारवसधिानत

उदािि रयषतिकउतपननरयषतिकउतपािन

राटिटहीयउतपननराटिटहीयउतपािनइतयािही

करन पा नजहीकचया पररसरातहील भाजही बाजाराला भटदा आवि भाजही वरकतयाकडन तयाचया उतपनन रखचगावरषयक बाबीचही षमावzwjतही वषमळरा

सवाधयाय

पर१ योगय पयाथय तनवडा १)अरगाशासzwjताचहीशाखाजहीसासाधनराटपाशहीसाबावधतआzwj

असकषमअरगाशासzwjत बसरलअरगाशासzwjत

कअरगावषमतही डयाापकीकाzwjहीzwjहीनाzwjही

पयाथय १)अबआविक २)अआविब

३)फzwjतअ ४)ररहीलपकीनाzwjही

२)सकषमअरगाशासzwjतातअभयासललयासाकलपना

अराषटटहीयउतपनन बसाषमानयवकषमतपातळही

कघटकवकषमत डउतपािनवकषमत

पयाथय १)बआविक २)बकआविड

३)अबआविक ४)कआविड

३)सकषमअरगाशासzwjतहीयवरशलषिातरापरलहीजािारहीपिधत

अराशहीपिधत बसषमगपिधत

कवरभाजनपिधत डसरगासषमारशकपिधत

पयाथय १)अकआविड २)बकआविड

३)फzwjतक ४)फzwjतअ

४)सरलअरगाशासzwjतखालहीलसाकलपनााचाअभयासकरत

असापिगाअरगावयरसरा बआवरगाकवरकास

कएकिपररठा डउतपािनवकषमत

पयाथय १)अबआविक २)बकआविड

३)फzwjतड ४)अबकआविड

पर२ ससाबाध पिथ किा

१) सकषम अरगाशासzwjत ः वरभाजन पिधत ःः सरल अरगाशासzwjतः

२) सकषमअरगाशासzwjतःझाडःःसरलअरगाशासzwjतः

३) सरलअरगाशासzwjतःउतपननआविरोजरारवसिधानतःःसकषम अरगाशासzwjतःः ४) षमकोसःसरलअरगाशासzwjतःःषमायकोसः ५) सरगासाधारिसषमतोलःसरलअरगाशासzwjतःः ः सकषमअरगाशासzwjतपर३ खालील उदाििााचया आधाि साकलपना ओळखन ती सपषट किा १) रौरहीन एका वरवशषट उदोरातहील रयवzwjतक उतपननाचही

षमाzwjहीतहीरोळाकलही २) रषमशनउतपािनवरषयकसरगा वनिगायसरतःघणयाचठरवरल

उिाकायआविकसउतपािनकरार ३) शबानानआपलयाकारखानयातहीलकाषमरारााना रतनआवि

बककजागाररहीलवयाजविल

पर ४ खालील परनााची उतति तला १) सकषमअरगाशासzwjताचहीरवशषzwjटसपषटकरा २) सरलअरगाशासzwjताचषमzwjततरसपषटकरा ३) सरलअरगाशासzwjताचहीवयापतहीसपषटकरा

पर ५ खालील तवधानााशी आपि समत तकवा असमत आात सकािि सपषट किा १) सकषमअरगाशासzwjताचहीवयापतहीअषमयागािआzwj २) सरलअरगाशासzwjतातरयवzwjतकरतगानाचाअभयासकलाजातो ३) सरलअरगाशासzwjतzwjसकषमअरगाशासzwjतापकाररळआzwj ४) सकषमअरगाशासzwjतातवरभाजनपिधतहीचारापरकलाजातो ५) सकषमअरगाशासzwjतzwjउतपननवसिधानतमzwjिनओळखलजात

पर ६ सतवसति उतति तला १) सकषमअरगाशासzwjताचषमzwjततरसपषटकरा २) सरलअरगाशासzwjताचहीसाकलपनारवशषzwjटाासzwjसपषटकरा

आठवन पा १)ररजमzwjिजसषमाधानाचयाअभाराचहीजािहीरzwjोय २)ररजाअषमयागावितअसतात ३)ररजापनरिभरहीअसतात ४)ररजारयोरटवलारपरतरॠतषमानानसारसरयहीनसार

आविसासककतहीनसारबिलतात ५)उपयोवरता मzwjिज रसतषमधय असिारही षमानरही ररज

भारवरणयाचहीकषमताzwjोय

परसतावना तमzwjही यापरवी इयतता ११ रही षमधय उपयोवरता यासाकलपनबाबत ओळख करन घतललही आzwjच या घटकाातउपभोzwjतयाचयारतगानाबाबतसवरसतरसपषटहीकरिकलआzwj परतयकवयरzwjारातपरतयकवयzwjतहीउपलबधसाधनसाषमगहीचयासाzwjाययानआपलयाररजाभारवरणयाचापरयतनकरतखरतरसरगाषमानरहीररजाएकाचरळहीपिगाzwjोऊशकतनाzwjहीतउपयोवरतावरशलषिात उपभोzwjतयाचया षमzwjततषम सषमाधान वषमळवरणयाचयारतगानाचसपषटहीकरिकलजात

करन पा १)तषमचयाररजाभाररिाऱयािzwjारसताचहीयािहीकरा

२)वरवशषट वयzwjतीचया काzwjही रवशषzwjटपिगा ककतहीकरणयासाठहीरररजाभारवरणयासाठहीलारिाऱयािzwjारसताचही यािही तयार करा उिा वशककालाखडषमधयउपयोवरताजािरत

उपयोतगतची वतशषट

उपयोवरतचहीरवशषzwjटखालहीलपरषमािआzwjत

१) सापक साकलपना उपयोवरता zwjही सरल रकालसापकसाकलपनाआzwjतहीसरलपरतररकालपरतरबिलतजात

उिा वzwjराळात लोकरहीचया कपडााषमधय जासतउपयोवरता जािरत सषमरिकाठापका बााधकाषमाचयावठकािहीराळषमधयजासतउपयोवरताजािरत

२) वयतकततनषठ साकलपना उपयोवरता zwjही षमानसशासzwjतहीयसाकलपना आzwj उपयोवरता वयतिहीनसार बिलत याच

कारि आरडही-वनरडही पराधानय सरभार पसातहीवयरसाय इतयािीषमधय फरक असतो उिा डॉzwjटरलासटरोसकोपषमधय उपयोवरता जािरत परात सरगासाषमानयवयzwjतहीलाजािरतनाzwjही

३) नततकदषटा तटसर उपयोवरतचयासाकलपनतनवतकतचावरचारनसतोzwjहीसाकलपनानवतकदषzwjटातटसरअसतरसतन चाारल-राईट योगय-अयोगय असा कोिताzwjहीवरचारनकरता वयzwjतहीचहीकोितहीzwjहीररजपिगाकरायलाzwjरही उिा सरही वकरा चाकचा रापर फळ वकराभाजहीपालाकापणयासाठहीरमवzwjिहीकडनकलाजातोतरयारसतचा रापर एखादाला इजा करणयासाठहीzwjही कलाजातोिोनzwjहीररजाररळाआzwjतपरातएकाचरसतचारापर करन तया भाररलया जातात मzwjिन उपयोवरतानवतकदषzwjटातटसरआzwj

४) उपयोतगता व उपयकतता याात फिक उपयोवरतामzwjिजरसताचयाअारहीअसिारहीषमानरहीररजाभारवरणयाचहीकषमताआzwjतरउपयzwjततामzwjिजरसतचउपयोरषमलयzwjोय उिा उपभोzwjतयाला िधाषमधय उपयोवरता रउपयzwjतताzwjही जािरत षमाzwjत वयसनही वयzwjतहीला िारषमधयउपयोवरताजािरतपरातउपयzwjतताजािरतनाzwjही

५) उपयोतगता व आनाद याात फिक रसतषमधय उपयोवरताअसलहीतरहीतयापासनउपभोzwjतयालाआनािवषमळतोचअसनाzwjहीउिाआजारहीवयzwjतहीलाइाजzwjशनषमधयउपयोवरताजािरतकारितयाषमळआजारबराzwjोतोपितयापासनतयालाआनािवषमळतोचअसनाzwjही

६ उपयोतगता व समाधान याातील फिक उपयोवरता zwjउपभोराचकारिआzwjतरसषमाधानzwjउपभोराचापररिाषमआzwj उपयोवरता र सषमाधान परसपरसाबावधत असनzwjहीवभननसाकलपनाआzwjत

उिातzwjानललहीवयzwjतहीएकगलासपािहीवपतकारिपाणयाषमधयतzwjानभारवरणयाचहीकषमताअसतपाणयाषमधहीलउपयोवरता zwj उपभोराच कारि आzwj आवि वषमळाललसषमाधानzwjाउपभोराचापररिाषमआzwj

७) उपयोतगतच कवळ तातततवक मापन शकय उपयोवरताzwjही षमानसशासzwjतहीय साकलपनाआzwj तही अदशय र अषमतगा

२ उपयोतगता तवलषि (Utility Analysis)

साकलपनाआzwjतयाषमळसाखयातषमकवकराआकडरारहीतषमापनकरिशzwjयनाzwjहीउिाजवzwjातzwjानललहीवयzwjतहीपािही वपत तवzwjा वषमळिाऱया सषमाधानाचही कषमही-अवधकपातळहीतन उपयोवरता जािरत मzwjिन उपयोवरता फzwjतअनभरता यत आवि उपयोवरता धनातषमक शनय रॠिातषमकजािरतॠिातषमकउपयोवरतलानकारातषमकउपयोवरताअसzwjहीमzwjितात

८) उपयोतगता बहपयाथयी आ एका रसतषमळ एकापकाजासत वयzwjतीचही ररज भारवरलही जात तसच तही रसतवरवरध रापरासाठही उपयोरही ठरत उिा वरजचा रापरवरवरधवयzwjतीसाठहीआविएकाचरळहीवरवरधzwjतसाधयकरणयासाठहीzwjोतो

९) उपयोतगता गिजचया तीवरतवि अवलाबन असत रसतचहीउपयोवरता zwjही वयzwjतहीचया ररजचया तहीवरतरर अरलाबनअसत जरढही ररजचही तहीवरता जासत तरढही उपयोवरताअवधक जािरत तर ररजचही तहीवरता कषमही झालयासउपयोवरता घटत जात उिा भकललया वयzwjतहीलाअननाषमधय भक नसललया वयतिहीपका जासत उपयोवरताजािरत

१०) उपयोतगता मागिीचा आधाि रसतषमधय उपयोवरताअसलतरच वयzwjतही तयारसतसाठहीषमारिहीकरल उिाआजारहीवयतिहीलाऔषधाषमधयउपयोवरताजािरतमzwjिनतहीऔषधाचहीषमारिहीकरत

उपयोतगतच परकाि उपयोतगतच परकाि खालीलपरमाि आत १) रप उपयोतगता जवzwjा अवसततरात असललया रसतच

आकारषमानरसररपबिलनउपयोवरतावनषमागािकलहीजाततवzwjा तयास रप उपयोवरता अस मzwjितात उिाषमातहीपासनखळिहीलाकडापासनफवनगाचरइतयािही

अाकती २१

२) सरल उपयोतगता जवzwjा रसतच सरळ बिललयानरसतषमधयउपयोवरताराढततवzwjातयाससरलउपयोवरतामzwjितात उिा उषि zwjराषमानाचया परिशापका राडzwjराषमानाचयापरिशातउबिाररररषमकपडाषमधयजासतउपयोवरता जािरत रसतच सरलाातर कलयान सरलउपयोवरतावनषमागािzwjोत

आकती २२ ३) सवा उपयोतगता सषमाजातहीलवरवरधवयारसावयकााकडन

इतरााना वयवzwjतरत सरा परवरलया जातात मzwjिज सराउपयोवरताzwjोयउिाडॉzwjटररकीलवशककरायकइतयािीचयासरा

आकती २३ ४) जान उपयोतगता जवzwjाउपभोzwjतावरवशषटरसतबििलजान

परापतकरतो तवzwjा तयास जान उपयोवरता मzwjितात उिाषमोबाइल फोन वकरा सारिकाचया वरवरध कायगापरिालीचजानzwjोततवzwjाजानउपयोवरतावनषमागािzwjोत

आकती २४

५) सवातमतव उपयोतगता रसतचहीषमालकीएकावयतिहीकडनिसऱया वयतिहीकड zwjसताातरहीत zwjोत तवzwjा सरावषमतरउपयोवरतावनषमागािzwjोतउिावरकतयााकडनगाzwjकााकडरसतzwjसताातरहीतzwjात

आकती २५ ६) काल उपयोतगता काळबिललयानकाळानसाररसतषमधय

उपयोवरता वनषमागाि zwjोत तयास काल उपयोवरता असमzwjितात उिा वरदारयागाला सटटहीचया काळापकापरहीका काळात पाठपसतकाषमधय जासत उपयोवरताजािरततसचरसतचहीसाठरिकरनआरशयकतनसारिवषमगाळतचयाकाळातरसतरापरासाठहीउपलबधकरनििमzwjिजकालउपयोवरतावनषमागािकरिzwjोयउिारzwjतपढही

आकती २६ अ

करन पा उपयोवरतच परकार आवि तयााचही उिाzwjरि खालही

विललहीआzwjततयाचयाआधारजोडाजळरा उपयोवरतच परकारः- काल उपयोवरता सरावषमतर

उपयोवरतासराउपयोवरताआविसरलउपयोवरता उिाzwjरिः १)िातरदरोगयाचयािातााररइलाजकरतात २)वरयागारोzwjक उाच वठकािही जाणयासाठही ऑवzwjसजन

वसलडररापरतात ३)शतकरहीzwjाराषमाचयाशरटहीरोिाषमातसाठरनठरललया

ताािळाचहीवरकीकरतात ४)वकरकोळ वरकता १०० खचयायचही खरिही घाऊक

वयापाऱयाकडनकरतो

उपयोतगतचया साकलपना उपयोवरताषमापनाचयािोनषमखयसाकलपनाखालहीविललयाआzwjत १) एकि उपयोतगता (Total Utility(TU)) एकि

उपयोवरता मzwjिज रसतचया सरगा नरााचया उपभोरापासनउपभोzwjतयालापरापतzwjोिाऱयाएकवzwjततउपयोवरतााचहीबरहीजzwjोय तसच zwjही सलरपि उपभोर घतललया रसतचयासरगानराापासनवषमळाललहीएकिउपयोवरताअसत

२) सीमानत उपयोतगता (Marginal Utility(MU) सहीषमानत उपयोवरता मzwjिज उपभोzwjतयाकडन उपभोरघतललया राढहीर रसतपासन वषमळाललही उपयोवरता zwjोयिसऱयाशबिाातसहीषमानतउपयोवरतामzwjिजउपभोरघतललयाराढहीरनरापासनएकिउपयोवरततपडिारहीभरzwjोय

आकती २६ क आकती २६ डआकती २६ ब

lsquoकrsquo अकारर रसतच नर आवि lsquoयrsquo अकारर एकिउपयोवरतारसहीषमानतउपयोवरतािशगावरलहीआzwjआकतही२७षमधय एकि उपयोवरता रक डारहीकडन उजरहीकड रर जािाराआवि सहीषमानत उपयोवरता रक डारहीकडन उजरहीकड खालहीजािारावषमळतोसहीषमानतउपयोवरतारकशनयआविॠिातषमकपातळहीिशगारतोतरएकिउपयोवरतारकषमzwjततषमआविवसररसररपाचहीएकिउपयोवरतािशगारतो

आकतही २७ िरार खालहीलपरकार परसपर साबाध सपषटकरतायतो

सहीषमानतउपयोवरतारएकिउपयोवरतायााषमधहीलपरसपरसाबाध

१)सररातहीलाएकिउपयोवरतारसहीषमानतउपयोवरतासषमानअसतात

एकिउपयोवरता=सहीषमानतउपयोवरता

२)lsquoकrsquo रसतचया नराचा उपभोर जसजसा घतला जातोतसतशही एकि उपयोवरता घटतया िरान राढत आविसहीषमानतउपयोवरताघटतजात

(एउसहीउ)

३)जवzwjा एकि उपयोवरता षमzwjततषम असत तवzwjा सहीषमानतउपयोवरता शनय zwjोत zwjही षसरतही सरागावधक सषमाधानाचा(तमपतही)वबाििशगारत

एउ=षमzwjततषमसहीउ=०

४)जवzwjा एकि उपयोवरता घटत तवzwjा सहीषमानत उपयोवरताॠिzwjोतzwjहीवसरतहीउपभोzwjतयाचअसषमाधानिशगारत

(एउ सहीउ)

५) सरागावधक सषमाधानाचा (तमपतहीचा) वबाि राठलयानातरसरगासाधारिउपभोzwjतारसतचाउपभोरघणयाचरााबरतोकारितयावबािततयालासरागावधकसषमाधानवषमळतआविएकिउपयोवरततकाzwjहीzwjहीभरपडतनाzwjही

६)सरागावधकसषमाधानाचया(तमपतहीचया) वबािनातरसषमाधानाचरपाातरअसषमाधानातzwjोतिसऱयाशबिाातउपभोzwjतयालाउपयोवरतचिषपररिाषमजािरलारतात

करन पा

एकिउपयोवरतारसहीषमानतउपयोवरतायाातहीलफरकलकातघऊनखालहीलतzwjतापिगाकरा

तमााला माीत वा एकि उपयोवरता र सहीषमानत उपयोवरता याातहीलपरसपरसाबाधखालहीलसzwjतााचयाआधारसपषटzwjोतोसzwjत-TU=SMUTU=एकिउपयोवरताSMU=सहीषमानतउपयोवरतचहीबरहीजTU=MU१+MU२+MU३MUn

MU१२३=परतयकनराचहीसहीषमानतउपयोवरताMun=वरवशषटनराचहीसहीषमानतउपयोवरताMUn=TUn-TU(n-१)

TUn=वरवशषटपातळहीररहीलएकिउपयोवरताTU(n-१)=अरोिरचयापातळहीतहीलएकिउपयोवरता

एकि उपयोतगता व सीमानत उपयोतगता याातील साबाध रसतचयावरवरधनराापासनवषमळाललहीसहीषमानतउपयोवरताआवि एकि उपयोवरता यााचयात परसपरसाबाध असतो तzwjताक२१षमधहीलउिाzwjरिाररनzwjसपषटकरतायत

तकता कर२१कष वसतच नग एकि उपयोतगता सीमानत उपयोतगता

१ १० १०२ १८ ८३ २४ ६४ २८ ४५ ३० २६ ३० ०७ २८ -२

तzwjताक२१चयाअाधारएकिउपयोवरतारसहीषमानतउपयोवरतारकखालहीलआकतहीविारसपषटकरतायतो

एकि उपयोतगता व सीमानत उपयोतगता

आकती कर२७

एकि

उपयो

तगता

व स

ीमानत

उपय

ोतगता

सहीषमानतरकउपयोवरता

एकि उपयोतगता सीमानत उपयोतगता१) रसतचया सरगा नरााचयाउपभोराापासन वयzwjतहीलापरापत zwjोिाऱया उपयो-वरतााचही बरहीज मzwjिजएकिउपयोवरताअसत

१)रसतचयापरतयकराढहीरनराचया उपभोरातनवयतिहीलापरापतzwjोिारहीअवतररzwjत उपयोवरताअसत

२)एकिउपयोवरताघटतयािरानराढत

३) ३)सहीषमानतउपयोवरताशनयअसत

४)सषमाधानाचयावबािनातरउपभोरचालठरलयासएकिउपयोवरताकषमहीzwjोतजात

५)एकिउपयोवरतारसतचयारापराबाब-त(उपयोर)षमलयवनधागाररतकरत

६) ६)सहीषमानतउपयोवरताधनॠिवकराशनयअसशकत

७)आककतही

घटतया सीमानत उपयोतगतचा तसद धाानत (The Law of diminishing Marginal Utility(DMU)

परसतावना घटतयासहीषमानतउपयोवरतचावसिधानतसरगापररषमपरारॉसनयाानही षमााडला पारत पराआलरिड षमाशगाल याानही १८९० सालहीपरकावशतझाललयाlsquoअरगाशासzwjताचहीषमलतततरrsquoयागारातवरसतमतसररपातसपषटकला

तसद धााताच तवधान पराआलरिड षमाशगाल यााचया षमत ldquoइतर पररवसरतही षसररअसताना वयतिहीजरळ आधहीपासन असललया एखादा

रसतचया साठात राढ zwjोत रलयास तयापासन वषमळिारअवतररzwjतसषमाधानकषमहीzwjोतजातrdquo िसऱयाशबिाातldquoइतरपररवसरतहीकायषमअसतानाएखादारसतचयासाठातराढzwjोतरलयासरसतचयासाठातzwjोिाऱयाराढहीबरोबर परतयक राढहीर नरापासन वषमळिारही जािाचहीउपयोवरताकषमशःघटतजातrdquo

रोडzwjयातएखािहीरसतअवधकपरषमािातअसलतरतहीरसत अवधकावधक परषमािात घणयाचही इचा कषमही कषमही zwjोतजात

ग ीतक

घटतया सहीषमानत उपयोवरता वसिधााताचही रमzwjहीतकखालहीलपरषमािआzwjत

१) तववकशीलता उपभोzwjता वररकशहीलआzwjआवितयाचहीरतगािकसरगासाषमानयआzwjअस षमानलजात तयाषमळ तोषमzwjततषमसषमाधानवषमळवरणयाचापरयतनकरतो

२) साखयातमक मापन वसिधाातातउपयोवरतचसाखयातषमकषमापनकरतायतअसरमzwjहीतधरलजाततयाषमळरवितहीपरवकया सzwjज शzwjय zwjोतात याषमळ रसतचया परतयकनरापासनवषमळिारहीउपयोवरताजािनघतायतरतयााचहीतलनाकरतायत

३) एकतजनसीपिा उपभोरातहीलरसतचसरगानरआकारसररपरारचरइतयािीबाबतसषमानआzwjत

४) उपभोग साततय एखादारसतचयासरगानरााचाउपभोरकोिताzwjहीखाडनपडतासलरपिएकापाठोपाठएकघतलाजातो

५) योगय आकािमान उपभोगय रसताचया सरगा नरााचआकारषमानयोगयवकरासाधारिअसारतअतयातषमोठवकरालzwjाननसार

६) तसरिता उपभोराचया परवकयत उपभोzwjतयाच उतपननचर-पसातहीसरयहीआरडही-वनरडहीयाासारखघटकवसररअसारत पशाचही सहीषमानत उपयोवरता सधिा वसररअसलयाचरमzwjहीतधरलजात

७) तवभाजयता वसदानतअसरमzwjहीतधरतोकीउपभोरातआिललहीरसतवरभाजयअसारहीतयाषमळरसतचलzwjानभारातवरभाजनकरतायईल

८) एकच गिज एकचररजपिगापिभारवरणयासाठहीरसतचा

रापरzwjोतोअसवसिधानतरमवzwjतधरतोतzwjता२२चयाआधारघटतयासहीषमानतउपयोवरतचा वसिधाातसपषटzwjोतो

तकता २२

lsquoxrsquo ची नगसाखया सीमानत उपयोतगता१ १०२ ०८३ ०६४ ०४५ ०२६ ०७ -२

ररहील तzwjतयाररन अस सपषट zwjोत की एखादा रसतचयानरााचाउपभोरजसजसाराढतजातोतसतशहीतयापासनवषमळिारहीसहीषमानतउपयोवरताकषमशःघटतजातशनयरॠिzwjोतजात

घटतया सीमानत उपयोतगतचया तसद धााताचा वकर

आकती २८

आकतीच सपषटीकिि ररहीलआकतहीतlsquoकrsquoअकारररसतचनरिशगावरलअाzwjतरlsquoयrsquoअकाररसहीषमानतउपयोवरतािशगावरलहीआzwjतzwjतयानसारसहीषमानत उपयोवरतच वरवरध वबाि आलखारर रखाटन जोडलअसताzwjारकडारहीकडनउजरहीकडखालहीयतोरअसिशगावरतोकी रसतचया उपभोरात साततयान राढ झालयास सहीषमानतउपयोवरताघटतजात जवzwjा lsquoसहीउrsquo रक zwjा lsquoकrsquo अकाला सपशगा करतो तवzwjासहीषमानत उपयोवरता शनय zwjोत zwjा वबाि कषमाल सषमाधानाचहीपातळही िशगावरतो याला सरागावधक सषमाधानाचा सरडोततषम वबाि(तमपतहीचा वबाि) अस मzwjितात या वबािनातर रसतचा उपभोर

घतलयास असषमाधान (नकारातषमक) वषमळत आवि सहीषमानतउपयोवरताॠििशगावरलहीजातजहीआकतहीतछायाावकतकरनिाखवरलहीआzwj

तसद धााताच अपवाद

घटतया सहीषमानत उपयोवरता वसिधााताच अपरािखालहीलपरषमािआzwjत

१) छाद पोसटाचहीवरवरधवतवकटिवषमगाळनािहीरिवषमगाळवचzwjतयााचासागzwjकरिसारहीतऐकिपसतकााचराचनकरियासारखयाछािााबाबतzwjावसिधानतअनभरासयतनाzwjहीयाचकारि तयााचयासाठातzwjोिारहीराढअवधकावधकआनाि ित तयाषमळ सहीषमानत उपयोवरता राढत परात यात एकवजनसहीपिा र साततय या रमzwjहीतकााच उललाघनझालआzwj

२) कजष वयकती कजष उपभोzwjतयाचया बाबतहीत परापतzwjोिाऱया परतयक राढहीर नरापासन तयाला अवधकावधकसषमाधान वषमळत कारि तो लोभही असतो अवररकीअसतो तयाषमळपशाचयासाठातzwjोिाऱयाराढहीबरोबरपशाचहीसहीषमानतउपयोवरताराढतपरातयातवररकशहीलतायारमzwjहीतकाचउललाघनझाललआzwj

३) वयसन वयसनहीवयzwjतीचयाबाबतहीतअसआढळनयतकी षमदाचया परतयक राढहीर नराचया उपभोराबरोबरतयाचही नशचही पातळही राढत जात तयाषमळ षमदपहीवयzwjतहीचहीसहीषमानतउपयोवरताराढलयासारखराटतखरतर zwjा आभास असतो zwjही वसरतही जरळजरळ सरगाचवयसनााचयाबाबतहीतलारzwjोतषमाzwjतयात वररकशहीलतायारमzwjहीतकाचउललाघनझाललआzwj

४) सतता वयवzwjतला जसजशही सतता परापत zwjात तसतशहीसततचही लालसा राढत जात तही जासतहीतजासत सततावषमळवरणयाचा परयतन करत परात यर वररकशहीलता यारमzwjहीतकाचउललाघनझाललआzwj

५) पसा पशाचहीसहीषमाातउपयोवरताकधहीzwjहीशनयzwjोतनाzwjहीअसमzwjटलजातपशाचयासाठाचयाराढहीबरोबरसहीषमानतउपयोवरताराढतजातकारि वरवरधररजाभारवरतानाअनकरसतरसरााचहीखरिहीकरणयासाठहीवरवनषमयषमाधयषममzwjिनपसारापरलाजातोषमाzwjतकाzwjहीअरगातजााचयाषमतzwjावसिधाात पशाला लार zwjोतो उिा शहीषमात वयzwjतहीपकाररहीबवयzwjतहीलापशाचहीसहीषमानतउपयोवरताजासतजािरत

ररहीलसरगा बाबही वसधिााताचअपरािषमानलजातात पितयातकोितयानाकोितयारमzwjहीतकााचउललाघनzwjोतअसलयाषमळघटतयासहीषमानतउपयोवरतचअपरािखरअपरािनसनकरळभासषमानअसतात

या तसद धााताविील टीका

पढहीलषमयागािााचयाआधार वसिधााताचटहीकातषमकपरहीकिकलआzwj १) अवासतव गीतक घटतया सहीषमानत उपयोवरतचा

वसिधानतएकवजनसहीपिासाततयवसररतावररकशहीलताइतयािहीवरवरधरमzwjहीतकााररआधाररतआzwjपरातपरतयकातयासरगाअटहीएकाचरळहीपिगाzwjोऊशकतनाzwjहीत

२) साखयातमक मापन उपयोवरतासाखयतषमोजतायतवतचहीबरहीज र तलना करता यत आवि कोषटकािरार सािरकरतायत पिपरतयकातउपयोवरतचसाखयातषमकषमापनकरिअशzwjयअसतकारिउपयोवरताzwjहीषमानसशासzwjतहीयसाकलपनाआzwj

३) अवरभाजयरसत zwjावसिधाातराडहीरवरिजरटरिरिशगानसाच याासारखया अवरभाजय र अरजड रसतासाठही लारपडतनाzwjहीकारिसाधारिपियारसताचहीखरिहीएकारळहीएकाचरसतचहीकलहीजातअशारसतचयासहीषमानतउपयोवरतचहीतलनाअशzwjयअसत

४) पशाची शसरि सीमानत उपयोतगता वसिधानतरमzwjहीतधरतोकीपशाचयापरतयकएककाचहीसहीषमानतउपयोवरता वसररअसतपिटहीकाकारााचयाषमतपशाचहीसहीषमानतउपयोवरतावयवzwjतपरतर बिलत तसच वकषमतीतहील बिल पशाचासाठायााषमळपरभावरतzwjोत

५) एकच गिज zwjावसिधानतवरवशषटरळहीएकचररजपिगाकरनवषमळिाऱयासषमाधानापरताषमयागावितआzwjरासतवरकवयzwjतही एकाच रळही अनक ररजा पिगा करन सषमाधानवषमळवरत

तसद धााताच मततव घटतयासहीषमानतउपयोवरतचयावसिधााताररजरहीटहीकाzwjोतअसलहीतरहीतयावसिधााताचयासारगावzwjतकरापराषमळzwjावसिधानतएकपरवसिधरषमzwjततरपिगाअरगाशासzwjतहीयवसिधानतआzwj

१) उपभोकतयाासाठी उपयकत षमयागावितसाधनााषमळषमzwjततषमउपयोवरता परापत करणयासाठही रसताचया उपभोराषमधयरवरधयअसिआरशयकआzwj

२) सिकािसाठी उपयकत शासनाला वरवरध आवरगाकयोजनााचही आखिही करणयासाठही zwjा वसिधानत उपयzwjतठरतोउिापररतशहीलकरधोरिवकषमतधोरिवयापारधोरिइतयािही

३) मलय तविोधाभास रसतचउपयोवरताषमलयर वरवनषमयषमलय यातहील फरक िाखरन zwjा वसिधानत षमलयाचावररोधाभाससपषटकरतोजयाषमधयउपयोवरताषमलयजासतउिापािहीzwjरासयगापरकाशइतयािहीघटकाच वरवनषमयषमलय कषमही असत तसच काzwjही रसताच उपयोवरता षमलयकषमहीअसतपििवषमगाळतषमळवरवनषमयषमलयजासतअसतउिावzwjरसोनzwjावसिधानतरसताचउपयोवरताषमलयरवरवनषमय षमलय हाातहील वररोधाभास सषमजणयासाठहीसाzwjाययकरतो

४) मागिी तसधदााताचा आधाि षमारिहीचावसिधानतघटतयावसषमाातउपयोवरतचयावसिधााताररआधाररतआzwjषमारिहीवसिधाातानसार रसतचही वकषमत कषमही झालयास रसतचहीषमारिहीराढतआविवकषमतजासतझालयासषमारिहीकषमहीzwjोत जवzwjा रसताचया नरसाखयचही अवधकावधक खरिहीउपभोzwjतयाकडन कलही जात तवzwjा सहीषमानत उपयोवरताकषमशःघटतजातमzwjिनफzwjतकषमहीवकषमतहीलारसतचहीजासतनरसाखयाखरिहीकलहीजात

करन पा षमलयवररोधाभासाररउिाzwjरिाचयाआधारषमावzwjतहीरजाटहीपवलzwjा

सीमानत उपयोतगता व तकमत याातील साबाध षमारिहीचा वसिधानत घटतया सहीषमानत उपयोवरतचयावसिधाातारर आधाररत आzwj zwj सषमजन घणयासाठही सहीषमानतउपयोवरतारवकषमतयातहीलपरसपरसाबाधाबाबतचचागाकरयाzwjावसिधानत वयारzwjाररक उपयोजनाच सषमपगाक उिाzwjरि आzwjकोषटकक२३चयाआधारसहीषमानतउपयोवरताआविवकषमतयााचयाशहीसाबावधतखालहीलवनषकषगाकाढतायतात बाजारवकषमतीशहीतलनाकरणयासाठहीसहीषमानतउपयोवरतचरपाातर पशात वयzwjत कल जात अस रमzwjहीत धरल की lsquoकrsquoरसतचयाएकानराचहीबाजार वकषमत५०`आzwjआविएकानराचहीसहीषमानतउपयोवरता१०`बरोबरसषमतलयआzwjअशापरकार एका नराचही सहीषमानत उपयोवरता आवि बाजार वकषमतहाचहीतलनासताभक५षमधयिाखरलहीआzwjपढहील कोषटक क२३ िरार zwjही साकलपना चाारलया परकारसषमजनघतायईल

ततिा कर२३lsquoकrsquoरसतचनर

lsquoकrsquoरसतचनरसहीषमानतउपयोवरता

सहीषमानतउपयोवरता` षमधय१नर=१०`सहीउtimes१०`

बाजारवकषमतघटकनरवकषमत(५०`)

सहीषमानतउपयोवरताआविवकषमतहीचहीतलना

१ १० १००(१०times१०`) ५० १००सहीउgt५०`

२ ८ ८०(८times१०`) ५० ८०सहीउgt५०`

३ ७ ७०(७times१०`) ५० ७०सहीउgt५०`

४ ५ ५०(५times१०`) ५० ५०सहीउ=५०`

५ ३ ३०(३times१०`) ५० ३०सहीउlt५०`

६ १ १०(१times१०`) ५० १०सहीउlt५०`

उपभोzwjताएकाषमारनएकसलरपिरसतचाउपभोरघतोघटतया सहीषमानत उपयोवरता वसिधाातानसार खरिही कललया रउपभोर घतललया परतयक राढहीर नराचही सहीषमानत उपयोवरताघटिारहीअसत सहीषमानत उपयोवरता बाजार वकषमतीपका जासत असतउिाकोषटकक२३षमधय पवzwjलयातहीन नराापासन वषमळिारहीसहीषमानतउपयोवरताबाजारवकषमत ५०पकाअवधकआzwjयाचकारिउपभोzwjतयाचहीररजतहीवरअसतयानातरसहीषमानतउपयोवरतार वकषमतसषमान zwjोतात मzwjिन उपभोzwjता चौरा नर घणयाचावरचारकरशकतोपाचवयाआविसzwjावयानराचयाबाबतहीतपरापत सहीषमानत उपयोवरता बाजार वकषमतहीपका कषमही zwjोत यासषमतोलवसरतहीनातरवररकीउपभोzwjतानरााचहीखरिहीरााबरतो १) जवzwjा उपभोzwjता इचनसार रसताचा उपभोर घतो तवzwjा

सहीषमानतउपयोवरतावकषमतहीपकाजासतअसत (MUxgtPx)सहीषमानतउपयोवरता=सहीउकgtवक यालाचlsquoसहीषमानतपरगानरrsquoमzwjितात

२) जयानराचयारळससहीषमानतउपयोवरतार वकषमतसषमानzwjोताततयानरालासहीषमानतनरसाबोधलजात

(MUx=Px)सहीउ=वक=उपभोzwjतयाचासषमतोल

३) वररकी उपभोzwjताज नर वरकतघऊ इषचत नाzwjही तयानराानासहीषमानतोततरनरअसमzwjितात

(MUxltPx=वसउltवक)

अशापरकारजवzwjाMUx=Pxअसततवzwjावररकीउपभोzwjतयाचासषमाधानाचासषमतोलसाधलाजातो

उपयोवरता र वकषमत याातहील परसपर साबाध zwjाषमारिहीचया वसिधााताचापायाआzwj

तमााला माीत आ कावरिवटश अरगातजज ज आर वzwjzwjसआवि आरजहीडही ॲलन हाानहीसषमरमततही रक पिधतहीचा वरकासकलापराअलरिडषमाशगालयााचयासाखयाराचकउपयोवरतावसिधाातालारासतररािही पयागाय मzwjिन zwjावसिधानत अवसततरात आलासषमरमततही रक पिधतहीषमधयकषमराचकउपयोवरतासरहीकारललहीआzwjसषमरमततही रक zwjा िोन रसताचयासायोराचया वरवशषट सरानालाजोडिारारकअसनउपभोzwjतायारसताचया सायोजनाबििल तटसर

असतोकारितयालािोनzwjहीरसताचयाउपभोरानसषमानसषमाधानाचहीपातळहीवषमळत

ज आि तकस

आिजीडी ॲलन

पर १ खालील तवधान पिथ किा १) घटतयासहीषमानतउपयोवरतचया वसिधाातातआलरिडषमाशगाल

याानहीरमzwjहीतधरललहीपशाचहीउपयोवरता अ)राढत ब)वसररराzwjत क)घटत ड)राढतआविनातरघटत

२) घटतया सहीषमानत उपयोवरतचया वसिधाातात सहीषमानतउपयोवरतचहीसाकलपना

अ)कषमराचकसाकलपना ब)साखयातषमकसाकलपना क) कषमराचक साकलपना आवि साखयातषमक साकलपना

िोनzwjहीzwjही ड)याापकीनाzwjही

३) जवzwjा सहीषमानत उपयोवरता ॠि zwjोत तवzwjा एकि उपयोवरता

अ)राढत ब)वसररअसत क)घटत ड)शनयअसत

४) घटतया सहीषमानत उपयोवरतचया वसिधाातात सरागावधकसषमाधानाचा(तमपतही)वबािमzwjिजजवzwjा

अ)एकिउपयोवरताराढतआविसहीषमानतउपयोवरताघटत ब) एकि उपयोवरता घटत आवि सहीषमानत उपयोवरता

ॠिzwjोत क)एकिउपयोवरताषमzwjततषमzwjोतआविसहीषमानतउपयोवरता

शनयzwjोत ड)सहीषमानतउपयोवरताघटतआविएकिउपयोवरताराढत

५) घटतया सहीषमानत उपयोवरतचया वसिधाातात जवzwjा सहीषमानतउपयोवरताघटततवzwjाएकिउपयोवरता

अ)राढत ब)घटत क)बिलतनाzwjही ड)षमzwjततषमzwjोतपर२ योगय जोडीचा पयाथय तनवडा १) अ ब १)काळउपयोवरता अ)राzwjतक २)सरलउपयोवरता ब)रzwjतपढही ३)सराउपयोवरता क)षमोबाइलफोन ४)जानउपयोवरता ड)डॉzwjटरपयाथय अ)१-ड२-ब३-अ४-क ब)१-ब२-अ३-ड४-क क)१-अ२-ब३-क४-ड ड)१-ब२-क३-ड४-अ

२) उपभोzwjतयाचासषमतोलिशगावरिारवरधान अ)सहीषमानतउपयोवरतावकषमतहीपकाजासत ब)सहीषमानतउपयोवरतारवकषमतहीसषमान क)सहीषमानतउपयोवरतावकषमतहीपकाकषमही ड)वकषमतएकापकाकषमहीपयाथय i)अआविब ii)अबकआविड iii)अबआविक

iv)फzwjतब

पर ३ खालील उदाििााचया आधाि साकलपना ओळखन ती सपषट किा १) सलषमानवzwjराळातवतचयारवडलाासाठहीसरटरखरिहीकल २) वनलशनतयाचयाबवzwjिहीसाठहीिावरनखरिहीकल ३) कवरतानसातयााचएकाषमारएकपाचनरसरनकल ४) भषिनचारचपातयाखाललयानातरपाचरहीचपातहीखाणयास

नकारविला ५) लवलतानरzwjही-पनचारापरकरनवनबाधलखनाचहीररजपिगा

कलही

पर ४ खालील तकतयाच तनिीकषि करन परनााची उतति तला

वसतच नग एकि उपयोतगता सीमानत उपयोतगता

१ ६ ६

२ ११ ५

३ १५ ४

४ १५ ०

५ १४ -१

१) एकिउपयोवरतारसहीषमानतउपयोवरतारककाढा २) अ)जवzwjा एकि उपयोवरता षमzwjततषमअसत तवzwjा सहीषमानत

उपयोवरता ब)जवzwjाएकिउपयोवरताघटततवzwjासहीषमानतउपयोवरता

पर ५ सतवसति उतति तला १) घटतयासहीषमानतउपयोवरतचावसिधानतअपरािासzwjसपषट

करा

परसतावना

षमारहील परकरिाषमधय आपि उपयोवरतचया साकलपनचाअभयासकलाआzwjउपयोवरताषमारिहीचाआधारआzwjवरवशषटरसताषमधय असिारही उपयोवरता इचा वनषमागाि करत पिउपयोवरता सरतःहन रसतला षमारिही वनषमागाि करत नाzwjही यापरकरिाषमधयषमारिहीच वरशलषिकरणयाचापरयतनकलाआzwjषमारिहीचवरशलषिउपभोzwjतयाचयारतगानाशहीवनरवडतआzwj

मागिीची साकलपना

सरगासाधारिपि षमारिही मzwjिज इचा एखािही रसतzwjरहीzwjरहीशहीराटिमzwjिजइचाzwjोयअरगाशासzwjतहीयदषzwjटाषमारिहीमzwjिजअशहीइचावजलाखरिहीशzwjतहीचपाठबळआवितखचगाकरणयाचहीषमानवसकतयारहीअसतअशाइचचरपाातरषमारिहीतzwjोतउिाएखादावयzwjतहीलािरिशगानसाचखरिहीकरणयाचहीइचाअसलपितयासाठहीपरशहीकयशzwjतहीउपलबधनसलतरतहीकरळइचाअसलषमारिहीनाzwjही

रोडzwjयातlsquoसरगाइचामzwjिजषमारिहीनाzwjहीपरातषमारिहीमzwjिजपररिाषमकारकइचाrsquo

मागिी = इचछा असि + खिदी किणयाची तयािी + खिदी कमता

करन पासाकलपनााची नाव तला

१) ररहीबवयzwjतहीलाकारzwjरहीआzwj

२) एखादाशहीषमातवयzwjतहीनकारवरकतघतलही

मागिीची वयाखया

बनzwjषम यााचया षमत lsquolsquoवरवशषट रळही वरवशषट वकषमतहीलावरवशषट रसतचहीखरिहीकललही नरसाखया मzwjिज तया रसतचहीषमारिहीzwjोयrsquorsquo

याररनषमारिहीचहीखालहीलरवशषzwjटसपषटzwjोतात

१) षमारिहीzwjहीसापकसाकलपनाआzwj

२) षमारिहीला वरवशषटरळचार वकषमतहीचासािभगाआरशयकअसतो

मागिी पzwjतक

एखादा वरवशषट रसतचही वकषमत आवि तया रसतचहीषमारिही याातहील कायागातषमक साबाध जया सारिहीिरार िशगावरलाजातोतयासषमारिहीपzwjतकअसमzwjितात

षमारिही पzwjतक zwj रयवzwjतक षमारिही पzwjतकआवि बाजारषमारिहीपzwjतकअसत

अ) वयतकतक मागिी पzwjतक

वरवशषटकाळात वरवशषट वकषमतहीला एका उपभोzwjतयानकललहीषमारिहीमzwjिजरयवzwjतकषमारिहीपzwjतकzwjोय

वरवशषट रळला र ररररळा वकषमतीना रयवzwjतकउपभोzwjतावकतहीनरसाखयाखरिहीकरतोzwjजयापzwjतकातिशगावरललअसततयासरयवzwjतकषमारिहीपzwjतकमzwjितातखालहीविललयारयवzwjतकषमारिहीपzwjतकािरारहाचसपषटहीकरिितायईल

तकता ३१ वयतकतक मागिी पzwjतक

lsquoकrsquo वसतची तकमत (`)

lsquoकrsquo वसतला असलली मागिी (तकलो)

१० १८ २६ ३४ ४२ ५

ररहीलतzwjतयात एका उपभोzwjतयाचही lsquoकrsquoरसतचही वरवरधवकषमतीनाकललहीखरिहीिशगारललहीआzwjयाररनअस विसनयतकीअवधकवकषमतहीलाकषमहीनरसाखयचहीषमारिहीकलहीजातआविकषमहीवकषमतहीलाअवधकनरसाखयचहीषमारिहीकलहीजातयाररनवकषमतआविषमारिहीयााषमधयवयसतसाबाधआzwj

वयतकतक मागिी वकर

रयवzwjतक षमारिही रक zwjा रयवzwjतक षमारिही तzwjतयाचआलखहीयसािरहीकरिअसत

तzwjता ३१ चयाआधार रयवzwjतक षमारिहीरकखालहीलआककतहीचयासाzwjाययानसपषटकरतायईल

३ अ) मागिीच तवलषि - (Demand Analysis)

zwj खालहील बाजार षमारिही पzwjतकाचया सzwjाययान सपषटकरतायत

तकता कर३२ बाजाि मागिी पzwjतक

lsquoकषrsquo वसतचीतकमत (`)

lsquoकषrsquo वसतची मागिी (तकलो)

बाजाि मागिी (तकलो)

अ+ब+कगाक lsquoअrsquo

गाक lsquoबrsquo

गाक lsquoकrsquo

१० ५ १० १५ ३०

८ १० १५ २० ४५

६ १५ २० २५ ६०

४ २० २५ ३० ७५

२ २५ ३० ३५ ९०

ररहीलतzwjतयातररररळाअबकउपभोzwjतयााचहीlsquoकrsquoरसताचही वरवरध वकषमतीना कललही खरिही िशगावरललही आzwjयाररनअसविसनयतकीअवधकवकषमतहीलाकषमहीनरसाखयचहीषमारिहीकलहीजातआविकषमही वकषमतहीलाअवधकनरसाखयचहीषमारिहीकलहीजातअशापरकार वकषमतआविषमारिहीयााषमधयवयसतसाबाधआzwj

बाजाि मागिी वकर

आलखहीयदषzwjटा बाजार षमारिही रक zwjा रयषतिकगाzwjकााचयाषमारिहीतzwjतयाचहीआडरहीबरहीजzwjोयतzwjताक३२चयाआधारबाजारषमारिहीरकखालहीलआकतहीचयासाzwjाययानसपषटकलाआzwj

तकमत

अ०

१०

१००८०६०४०२०

lsquoममrsquo बाजार मागणी व

मागिी (तकगर)आकती ३३

वसतची मागिी (तकगर)आकती ३१

आकतही३१षमधय lsquoकrsquoअकारररसतचहीषमारिहीरlsquoयrsquoअकाररवकषमतिशगावरलहीआzwjवकषमतरषमारिहीयााषमधलावयसतसाबाध िाखरिारा lsquoषमषमrsquo zwjा षमारिही रकडारहीकडन उजरहीकडखालहीजािाराआzwj

आकती ३२

ब) बाजाि मागिी पzwjतक वरवशषट काळात वरवशषट वकषमतहीला बाजारातहील सरगाउपभोzwjतयाानहीकललहीषमारिहीzwjोय वरवशषटरळलारररररळावकषमतीनाबाजारातहीलसरगाउपभोzwjत वकतही नरसाखया खरिही करतात zwj जया पzwjतकातिशगावरललअसततयासबाजारषमारिहीपzwjतकअसमzwjितात zwj पzwjतक सरगा गाzwjकाानही वरवरध वकषमतीना कललयाषमारिहीचया रकानयाचहीआडरही बरहीजकरन परापतकरता यतवकषमत र षमारिही याात वयसत साबाध आzwj असzwjही याररन विसनयत

४) तवतवध उपयोगी वसत जवzwjाएखािहीरसतअनकररजाभारवरणयासाठहीरापरलहीजातअशारसतचहीवकषमतकषमहीझालहीअसताषमारिहीराढतयाउलटअशारसतचहीवकषमतराढलहीअसताषमारिहीकषमहीzwjोत

५) नवीन उपभोकत जवzwjा रसताचया वकषमतही कषमही zwjोताततवzwjानरहीनगाzwjकररगावनषमागािzwjोताजयाानायारसतखरिहीकरि पररडत अशा रसताचया वकषमतही कषमही झालयानरसताचयाएकिषमारिहीतराढzwjोत

करन पा खालहीलकालपवनकषमारिहीपzwjतकपिगाकरा

lsquoकrsquo वसतची तकमत (`) मागिी (तकलो)३५० ३३००२५० १०२००१५०१०० ३०

मागिीच परकाि ः१)परतयकषमारिही२)अपरतयकषमारिही३)परकषमारिही४)सावषमशषमारिही५)सपधागातषमकषमारिही

मागिीच परकाि

१) परतयक मागिी परतयक ररजा पिगा करणयासाठहीउपभोzwjतयााकडनजयारसतानाषमारिहीकलहीजाततयालापरतयक षमारिही अस मzwjितात या रसत उपभोzwjतयााचयाररजापरतयकभारवरतातअशापरकारचयाउपभोगयरसतानाषमारिहीकलहीजातउिाअननाचहीषमारिहीकपडइतयािही

२) अपरतयक मागिी अपरतयक षमारिहीला परोक षमारिहीअसzwjही मzwjितात या रसताचही षमारिही रसताचयाउतपािनासाठहीआरशयकअसतzwjहीषमारिहीउतपािनाचयारसताचही असत अशा परकार उतपािन घटकााचही षमारिहीअपरतयक षमारिही असत उिा साखर कारखानयातहीलकाषमरारााचहीषमारिहीzwjहीअपरतयकषमारिहीअसत

आककतही३३षमधयएकाषमवzwjनयातहीलlsquoकrsquoरसताचयावरवरधवकषमतीना असललया षमारिहीचया आधार lsquoकrsquo रसतसाठहीचाषमारिहीरककाढललाआzwjयाररनअसविसनयतकीषमारिहीरकाचा उतार ॠिातषमक सररपाचा आzwj आवि zwjा रकडारहीकडनउजरहीकडररनखालहीयिाराआzwj

आकती ३४ बाजाि मागिी

करन पा

तषमच कटाब षमारवरत असललया वरवरध रसताचयाषमारिहीचाषमावसकतzwjतातयारकराउिाभाजयाफळऔषधइतयािही

मागिीवकर डावीकडन उजवीकड वरन खाली यणयाची कािि पढीलपरमाि आत

१) घटतया सीमानत उपयोतगतचा तनयम एखादारसतचयासाठात राढ झालहीअसता सहीषमानत उपयोवरताकषमशःघटतजािारहीअसतमzwjिनएखादारसतचहीवकषमतकषमहीझालहीतरउपभोzwjताजासतनरसाखयचहीषमारिहीकरतो

२) उतपनन परििाम (वासतव उतपनन) जवzwjा वकषमतघटततवzwjाउपभोzwjतयााचहीखरिहीशzwjतही(रासतरउतपनन)राढततयाषमळ त सरगासाधारि रसताचही जासत परषमािात षमारिहीकरशकताततयालाउतपननपररिाषमअसमzwjितात

३) पयाथयता परििाम पयागायहीरसताबाबतअसविसनयतकीएखादा रसतचही वकषमत राढलही तर उपभोzwjता पयागायहीरसताचहीजासतषमारिहीकरतोआविजयारसताचयावकषमतहीराढताततयााचहीषमारिहीकषमहीकरतोयाररनअसविसनयतकीवकषमतरषमारिहीयाातवयसतसाबाधअसतो

३) पिक मागिी जवzwjा एखादा रसतचही षमारिही इतरकोितयाzwjही रसतबरोबर कलही जात तवzwjा तयास परकषमारिहीअस मzwjितातपरकषमारिहीलाचसायzwjतषमारिहीअसzwjही मzwjितात वरवशषट ररज पिगा करणयासाठही िोनवकराअवधकरसताचहीएकवzwjततषमारिहीकलहीजाततवzwjातहीअषसततरातयतउिाशाईपनआविशाईचहीषमारिहीकारआविइाधनाचहीषमारिहीइतयािही

४) सातमशर मागिी एकारसतचहीषमारिहीअनकउपयोराासाठहीकलही जात तवzwjा तयास सावषमश षमारिही अस मzwjितातउिा वरजचही षमारिही याचही षमारिही ररररळाउपयोराासाठही जस वरदत विर पाखा धलाईयाzwjतइतयािीसाठहीकलहीजात

५) सपधाथतमक मागिी zwjहीअशारसताचहीषमारिहीअसतजहीएकषमकााना पयागाय असतात उिा चzwjा आवि कॉफीसाखरआविरळइतयािही

करन पाखालील तकता पिथ किा

मागिीच परकाि उदाििपरतयकषमारिही

कापडउदोरातहीलकाषमरार

परकषमारिही

कॉफीतयारकरणयासाठही

कॉफीपारडर

सहीएनजही आवि पटटोल पन आविपषनसल

चzwjािzwjहीपरतयकउपभोरवषमठाई

िध

मागिी तनधाथरित कििाि घटक

रसताचहीषमारिहीवनधागाररतकरिारघटकखालहीलपरषमाि

१) तकमत रसताचही षमारिही वनधागाररत करिारा षमzwjततरपिगाघटकमzwjिजवकषमतzwjोयउपभोzwjतजवzwjारसताचहीवकषमतकषमहीअसत तवzwjाअवधकपरषमािात रसतखरिहीकरतात

आवि जवzwjा रसताचही वकषमत अवधकअसत तवzwjा कषमहीपरषमािातरसतखरिहीकरतात

२) उतपनन उपभोzwjतयााचयाउतपननाचाखरिहीशzwjतहीररपररिाषमzwjोतोतयाचारसतचयाषमारिहीररपररिाषमzwjोतोउतपननातराढझालयानरसताचयाषमारिहीतराढzwjोतआविउतपननातघटझालयानरसताचयाषमारिहीतघटzwjोत

३) पयाथयी वसताचया तकमती जर कषमही वकषमतहीत पयागायउपलबध असतहील तर वयzwjतही षमzwjार रसतापका सरसतपयागायहीरसताचहीषमारिहीकरतहीलउिासाखरआविरळजर साखरचया वकषमतहीत राढझालही तर रळाचही षमारिहीराढल

४) पिक वसताचया तकमती एकारसतचया वकषमतहीतबिलझालयासतयाचापररिाषमइतररसताचयाषमारिहीररzwjोतोउिा कार आवि इाधन जर इाधनाचया वकषमतहीत राढझालहीतरकारचहीषमारिहीकषमहीzwjोईल

५) वसतच सवरप जरएखादारसतचाउपभोरअतयारशयकर टाळता यणयासारखा नसल तर तया रसतचही षमारिहीवकषमतहीशहीवनरवडतनराzwjतावसररराzwjहीलउिारzwjतिाबवनयाzwjतिाचऔषध

६) लोकसाखयच आकािमान लोकसाखयच आकारषमानजासतअसल तवzwjा रसताचही षमारिहीजासतअसतआविलोकसाखयच आकारषमान कषमही असल तवzwjा रसताचहीषमारिहीकषमहीअसत

७) भतवषयकालीन तकमतीचा अादाज रसतचही वकषमतभवरषयातकषमहीzwjोईलअसाउपभोzwjतयाचाअािाजअसलतर सदवसरतहीला उपभोzwjता तया रसताचही कषमही खरिहीकरलतयाचपरषमािरसताचहीवकषमतभवरषयातराढलअसाउपभोzwjतयाचा अािाज असल तर सदःवसरतहीलाउपभोzwjतारसताचहीजासतखरिहीकरल

८) जातिात जावzwjरातवरकीपरोतसाzwjनयोजनाआविपरभारहीवरकीकौशलयगाzwjकााचयाआरडही-वनरडहीतबिलघडरनआितातरअनकरसताचहीषमारिहीवनषमागािकरतातउिासौियगापरसाधनटररिशइतयािही

९) आवडीतनवडी सवयी व फशनस उपभोzwjतयााचयाआरडहीवनरडहीआवि सरयीचा षमारिहीरर परभार पडतो

उिाचॉकलटचहीआरडआविचzwjाचहीसरय इतयािहीयाचपरषमािजवzwjाबाजारातनरहीनफशनयततवzwjाउपभोzwjतातयापरकारचयारसताचहीषमारिहीकरतोपरातजवzwjाफशनकालबाहzwjोत तयानातरअचानक तयारसताचही षमारिहीकषमहीzwjोत

१०) कििचना रसत रसरााररजासतकरिरआकारलयासरसतरसरााचही वकषमतराढनषमारिहीकषमहीzwjोईलआविरसतरसरााररकषमहीकरआकारलयासरसतरसरााचहीवकषमतकषमहीzwjोऊनषमारिहीराढल

११) इति घटक

१)नसवरगाकपररवसरतही

२)ताzwjतजानातहीलबिल

३)सरकारहीधोरि

४)रढहीआविपरापराइतयािही

मागिीचा तनयम (Law of Demand)परसतावना सन १८९० षमधय परकावशत झाललया lsquoअरगाशासzwjताचहीषमलतततरrsquo या गारात पराआलरिड षमाशगाल याानही षमारिहीचयावनयषमाचहीषमााडिहीकलहीआzwjयावनयषमािरारवकषमतरषमारिहीयातहीलपरसपरसाबाधसपषटकलाआzwj

तसद धााताच तवधान पराआलरिडषमाशगालयााचयाषमतlsquolsquoइतरपररवसरतहीवसररअसताना रसतचही वकषमत राढलही असता षमारिही घटतआविरसतचहीवकषमतकषमहीझालहीअसताषमारिहीराढतrsquorsquo

िसऱयाशबिाातइतरपररवसरतहीकायषमअसतानारसतचयावकषमतहीत राढ zwjोत तवzwjा रसतचया षमारिहीत घट zwjोत आविजवzwjारसतचयावकषमतहीतघटzwjोततवzwjारसतचयाषमारिहीतराढzwjोतअशापरकारवकषमतआविषमारिहीचासाबाधवयसतसररपाचामzwjिजचपरसपरवररोधहीअसतो

षमारिहीरवकषमतयााचाफलनसाबाधखालहीलपरकारसपषटकरतायतो

Dx = f (Px)

यरD=रसतचहीषमारिही(Demand for the commodity)

x = रसत(Commodity)

f =फलन(Function of )

Px =रसतचहीवकषमत(Price of the commodity)

गीतक

षमारिहीचावनयषमखालहीलरमzwjहीतकााररआधाररतआzwj

१) तसरि उतपननपातळी षमारिहीचा वनयषमजरअनभरायचाअसलतरउपभोzwjतयाचउतपननवसररअसारजरउतपननपातळहीतराढझालही तर उपभोzwjतयााकडन वकषमतहीतराढzwjोऊनzwjहीषमारिहीतराढकलहीजाईल

२) लोकसाखयचया आकािमानात बदल नाी िशातहीललोकसाखयचा आकारषमान आवि रचना रसताचही एकिषमारिहीपरभावरतकरततयाषमळअसरमzwjहीतधरलजातकीलोकसाखयचआकारषमानवसररआzwj

३) पयाथयी वसताचया तसरि तकमती पयागायहीरसताचयावकषमतहीतबिलzwjोत नाzwjहीअस रमzwjहीतधरलआzwjकारिपयागायहीरसताचया वकषमतहीत बिल झाला तर तयाचा पररिाषमरसताचयाषमारिहीररzwjोतो

४) पिक वसताचया तसरि तकमती परकरसताचया वकषमतहीतबिल zwjोत नाzwjही अस रमzwjहीत धरलआzwj कारि परकरसताचया वकषमतहीत बिल झाला तर तयाचा पररिाषमरसतचयाषमारिहीररzwjोतो

५) भतवषयात तकमत बदलाची अपका नाी उपभोzwjतयााचहीभवरषयात वकषमतवरषयकबिलघडनयणयाचहीकोितहीzwjहीअपका नाzwjही अस रमzwjहीत धरल आzwj जर भवरषयातरसतचही वकषमत राढणयाचा अािाज असल तर उपभोzwjतसधया वकषमत राढत असतानाzwjही जासत षमारिही करशकतात

६) आवडीतनवडी सवयी पराधानय फशनस इतयादीमधय बदल ोत नाी उपभोzwjतयााचयाआरडहीवनरडहीसरयहीपराधानयफशनइतयािीषमधयबिलzwjोतनाzwjहीअसरमzwjहीतधरल आzwj याषमधय बिल झालयास षमारिहीषमधय बिलzwjोतो

७) कितवषयक धोििात बदल नाी परतयकआविअपरतयककरााबाबतचयासरकारहीधोरिााचावरवरधरसतरसरााचयाषमारिहीरर षमोठा परभार पडतो सरकारन जाzwjहीरकललया

करवरषयक सरकारही धोरिााषमधय कोिताzwjही बिल zwjोतनाzwjहीअसरमzwjहीतधरलआzwj

खालहीलउिाzwjरिाचयासाzwjाययानषमारिहीचावनयषमपzwjतकरआकतहीचयासाzwjाययानसपषटकलाआzwj

तकता कर३३ मागिी पzwjतक

lsquoकषrsquo वसतची तकमत(`)

lsquoकषrsquo वसतची मागिी(तकलो)

५० १

४० २

३० ३

२० ४

१० ५

तzwjताक३३षमधयिशगावरलयापरषमािजवzwjाlsquoकrsquoरसतचहीवकषमतपरवतवकलोस५०`असततवzwjाषमारिही१वकलोआzwjपरातजवzwjा वकषमत५०`ररन४०` पययतकषमहीzwjोततवzwjाषमारिही१वकलोररन२वकलोपययतराढतजयारळसरसतचहीवकषमत ३०`असततवzwjाषमारिही३वकलोzwjोततयाचपरषमािवकषमत२०`परवतवकलोअसताना४वकलोषमारिहीकलहीजातआवि वकषमत १० ` पययत घटत तवzwjा षमारिही ५ वकलोपययतराढतयाररनअससपषटzwjोतकीजवzwjारसतचहीवकषमतकषमहीzwjोततवzwjाषमारिहीतराढzwjोतआविरसताचहीवकषमतराढततवzwjाषमारिहीत घट zwjोत मzwjिजच वकषमत र षमारिही याात वयसतसररपाचासाबाधअसतो

मागिी वकर

मागिी नगसाखया (तकलो)

तकमत

मम

५४३२१

१०

२०

३०

४०

५०lsquoममrsquo मागिी वकर

आकती ३५

आकतही३५षमधयlsquoकrsquoअकारररसतचहीषमारिहीअाविlsquoयrsquoअकाररवकषमतिशगावरलहीआzwjlsquoषमषमrsquozwjाषमारिहीरकआzwjजो डारहीकडन उजरहीकड ररनखालही यिाराअसतो मzwjिजषमारिहीरकाचाआकारॠिातषमकअसतोकारिzwjारकवकषमतआविषमारिहीचावयसतसाबाधिशगावरतो

करन पाखालहीलषमारिहीतzwjतयाचयासाzwjाययानषमारिहीरककाढा

सफिचादाची परतततकलो तकमत(`)

सफिचादाची मागिी (तकलो)

४० ५

५० ४

६० ३७० २

८० १

मागिीचया तनयमाच अपवाद षमारिहीचयावनयषमाचकाzwjहीअपरािआzwjतयाचाचअरगाकाzwjही अपरािातषमक पररवसरतहीत रसताचही वकषमत राढत तवzwjाउपभोzwjता अवधक रसताचही खरिही करतो आवि वकषमत कषमहीझालयाररकषमहीरसताचहीखरिहीकरतोअशा रळहीषमारिहीरकडारहीकडन उजरहीकड खालन रर जािारा असतो षमारिहीरकातहीलधनातषमकसाबाधआकतही३६चयासाzwjाययान सपषटकलाआzwj

अपवादातमक मागिी वकर

तकमत

lsquoममrsquo अपवादामक मागणी व

मागिी नगसाखया (तकलो)आकती ३६

मागिीचया तनयमाच अपवाद खालीलपरमाि आत

१) तगफनचा तविोधाभास कवनषठ रसत वकरा zwjलzwjयापरतहीचया रसत मzwjिज वरफन रसत की जया रसताचयावकषमतहीकषमहीझालयातरहीतयााचयाषमारिहीतराढzwjोतनाzwjहीअशा रळही जवzwjा रसतचही वकषमतकषमही zwjोत तवzwjा तयारसतचहीषमारिहीकषमहीzwjोतसररॉबटगावरफनयाानहीइागलाडषमधयकवनषठिजागाचयारसताषमधहीलसाबाधशोधनकाढलाजवzwjापाराचयावकषमतहीकषमहीzwjोताततवzwjावयzwjतहीतयााचहीअवधकखरिही करत नाzwjहीत कारि तयाचही खरिहीशzwjतही आविरासतर उतपननात राढ zwjोत आवि तयाऐरजही त उचचिजागाचयारसतउिाषमाासखरिहीकरणयासपराधानयितातयालाचवरफनचावररोधाभासअसमzwjितात

२) परततषठचया वसत षमौलयरानरसतजसवzwjरसोनइतयािहीपरवतषठािशगाक रसत आzwjत मzwjिन शहीषमात वयzwjतही अशारसताचयावकषमतहीतराढझालहीतरहीzwjहीअवधकरसतखरिहीकरतात

३) भतवषयकालीन तकमतीचा अादाज जवzwjा लोकाानाभवरषयकाळात रसताचया वकषमतही राढतहीलअसा अािाजअसलतवzwjाzwjाषमारिहीचावनयषमखराठरिारनाzwjहीअशापररवसरतहीत रसताचया वकषमतही राढत असताना िखहीलउपभोzwjत अवधक षमारिही करतात उिा िहीपारलहीचयाअरोिरसाखर तलयाासारखया रसताचया वकषमतही राढतअसतानाzwjहीउपभोzwjतराढतयावकषमतहीलाषमारिहीकरतातकारििहीपारलहीषमधयवकषमतहीअवधकराढणयाचहीशzwjयताअसत

४) तकमतीचा आभास अनकरळाउपभोzwjतयाानाअसराटतकीजासत वकषमतहीचयारसतचाारलयािजागाचयाअसतातआविमzwjिनयारसताचयाषमारिहीतषमोठापरषमािातराढzwjोतउिाउचचिजागाचयारसत

५) अजान काzwjहीरळसवयzwjतहीअजानाषमळअवधकवकषमतअसतानाzwjही रसतखरिहीकरतात zwj तवzwjाच zwjोऊशकतजवzwjा उपभोzwjतयाला इतर वठकािही तया रसताररहीलवकषमतहीबििलषमावzwjतहीनसत

६) सवयीचया वसत चzwjासारखया वरवशषट रसताचयाउपभोराचही सरय असलयास अवधक वकषमतहीलाzwjहीररजनसारखरिहीकलहीजात

करन पा

षमारिहीचयावनयषमााचयाअपरािााचहीआिखहीउिाzwjरिशोधा१) परवतषठचयारसत-

२) सरयहीचयारसत-

३) वरखयातउतपािनसासरचयारसत-

मागिीतील तवचलन

इतर पररवसरतहीत बिल न zwjोता करळ वकषमतहीतहीलबिलाषमळ जवzwjा षमारिहीत चढउतार zwjोतात तवzwjा तयालाषमारिहीतहीलवरचलनमzwjितातयाचिोनपरकारआzwjत

१) मागिीतील तवसताि (परसिि) इतर पररवसरतहीत जसआरडवनरड उपभोzwjतयाच उतपनन लोकसाखयचआकारषमान इतयािीषमधय कोिताzwjही बिल न zwjोता फzwjतवकषमत कषमही झालयान षमारिहीत राढ zwjोत तवzwjा तयासषमारिहीतहीलवरसतारअसमzwjितात

षमारिही रक zwjही तयाच षमारिही रकारर खालचया विशनसरकतzwjआकतही३७चयासाzwjाययानसपषटकलआzwj

मागिीतील तवसताि

मागिी नगसाखया आकती ३७

आकतही३७षमधयिशगावरलयापरषमािlsquoषमषमrsquozwjाषमारिहीरकआzwjlsquoसrsquoवबािकडनlsquoस१rsquoवबािकडतयाचषमारिहीरकाररखालचया विशन zwjोिार zwj वरचलन षमारिहीतहील वरसतारिशगावरत

२) मागिीतील साकोच (आकचन) इतरपररवसरतहीतजसआरडवनरड उपभोzwjतयाच उतपनन लोकसाखयचआकारषमान इतयािहीषमधय कोिताzwjही बिल न zwjोता फzwjतवकषमतहीत राढ झालयान षमारिहीत घट zwjोत तवzwjा तयासषमारिहीतहीलसाकोचअसमzwjितात

षमारिही zwjही तयाच षमारिही रकारर ररचया विशन जातzwjआकतही३८चयासzwjाययानसपषटकलआzwj

मागिीतील साकोचआकचन

मागिी नगसाखया आकती ३८ आकतही३८षमधयिशगावरलयापरषमािlsquoषमषमrsquozwjाषमारिही

रकआzwj lsquoसrsquo वबािकडन lsquoस२rsquo वबािकड तयाच षमारिहीरकारर ररचया विशन जािार zwj वरचलन षमारिहीतहीलसाकोच(आकचन)िशगारत

मागिीतील बदल

वकषमत वसरर असत आवि इतर घटकाातहील बिलाचापररिाषम मzwjिनजवzwjारसतचहीषमारिहीराढत वकराकषमहीzwjोततयालाषमारिहीतहीलबिलअसमzwjितातयाचिोनपरकारआzwjत

१) मागिीतील वद धी (वाढ) इतर पररवसरतहीषमधय जसउपभोzwjतयााचया आरडहीवनरडही उपभोzwjतयाच उतपनननसवरगाकपररवसरतहीइतयािीषमधयअनकलबिलzwjोतोआविवकषमत वसररअसलयान षमारिहीतराढzwjोत तवzwjा तयासषमारिहीतहीलरमिधहीअसमzwjितात

षमारिही रक zwjा षमळ षमारिही रकाचया उजरहीकडसरानाातरहीतzwjोतोzwjआकतही३९चयासाzwjाययानसपषटकलआzwj

मागिीतील वद धी

मागिी नगसाखया आकती ३९

आकतही३९षमधयिशगावरलयापरषमािlsquoषमrsquozwjाषमळषमारिहीरकआzwjlsquoषमषमrsquoररनlsquoषमषम१rsquoपययतसरानाातरहीतझाललाlsquoषमषम१rsquozwjाषमारिहीरकषमारिहीषमधयझाललहीरमिधहीिशगावरतो

२) मागिीतील ऱास (घट) इतर पररवसरतहीषमधय जसउपभोzwjतयााचया आरडहीवनरडही उपभोzwjतयााच उतपनननसवरगाकपररवसरतहीइतयािीषमधयपरवतकलबिलzwjोतोआविवकषमत वसररअसलयान षमारिहीत घट zwjोत तवzwjा तयासषमारिहीतहीलऱzwjासअसमzwjितात

षमारिही रक zwjा षमळ षमारिही रकाचया डारहीकडसरानाातरहीतzwjोतोzwjआकतही३१०चयासाzwjाययानसपषटकलआzwj

मागिीतील ऱास

मागिी नगसाखया आकती ३१०

आकतही ३१० षमधय िशगावरलयापरषमाि lsquoषमषमrsquo zwjा षमळषमारिहीरकआzwjlsquoषमषमrsquoररनlsquoषम२षम२rsquoपययतसरानाातरहीतझाललाlsquoषमषमrsquozwjाषमारिहीरकषमारिहीषमधयझाललाऱzwjासिशगावरतो

तमााला माीत वा१)षमारिही - षमारिही zwjही सकषम अरगाशासzwjतहीय साकलपनाआzwj वयzwjतही एखादा वरवशषट रळही वरवशषट वकषमतहीतरसतचहीजहीनरसाखयाखरिहीकरणयासतयारअसततयालाषमारिहीमzwjितात

२)सषमगषमारिही- सषमगषमारिहीzwjहीसरलअरगाशासzwjतहीयसाकलपना आzwj वरवशषट रोजरार पातळही असतानाउतपावितझाललयारसताचयावरकीषमधनआललअपवकतवरकीषमलयमzwjिजसषमगषमारिहीzwjोय

पर १ खालील तवधान पिथ किा १)पयागायहीरसताचहीवकषमतआविषमारिहीयाात अ)परतयकसाबाधअसतो ब)वयसतसाबाधअसतो क)कोिताzwjहीबिलनाzwjही ड)परतयकआविवयसतसाबाधअसतो

२)zwjलzwjया परतहीचया बाबतहीत उतपनन र षमारिही याात

अ)परतयकसाबाधअसतो ब)वयसतसाबाधअसतो क)कोिताzwjहीबिलनाzwjही ड)परतयकआविवयसतसाबाधअसतो

३) षमारिही र वकषमत यााचा फलनसाबाध खालहील सzwjतान असा

अ)Dx=f(Px) ब)Dx=f(P२)

क)Dx=f(y) ड)Dx=(Tx)

४) जवzwjा अवधक वकषमतहीला कषमही नरसाखयला षमारिही कलहीजातzwjअसिशगावरतकी

अ)षमारिहीतहीलरमिधही ब)षमारिहीतहीलवरसतार क)षमारिहीतहीलऱzwjास ड)षमारिहीतहीलसाकोच

पर २ अरथशासzwjतीय पारिभातषक शबद सचवा

१) अशही पररवसरतही जर कषमही वकषमतहीत अवधक परषमािातषमारिहीकलहीजात

२) षमारिहीपzwjतकाचआलखहीयसािरहीकरि

३) अशही रसतजही अनक उपयोराासाठही रापरलही जात

४) वकषमत वसररअसताना इतर घटकाातहील बिलाचा पररिाषममzwjिनजवzwjाषमारिहीराढत

५) अशही इचछाजहीलाखरिहीशzwjतहीच पाठबळआवि तखचगाकरणयाचहीषमानवसकतयारहीअसत

पर ३ फिक सपषट किा १) इचछाआविषमारिही २) षमारिहीतहीलवरसतारआविषमारिहीतहीलसाकोच ३) षमारिहीतहीलरमिधहीआविषमारिहीतहीलऱzwjास

पर ४ खालील तवधानााशी तमी समत की असमत त सकािि सपषट किा १) षमारिहीरकzwjाडारहीकडनउजरहीकडररनखालहीयतो २) षमारिहीवनधागाररतकरिारावकषमतzwjाएकषमरघटकआzwj ३) जवzwjावरफनरसताचहीवकषमतकषमहीzwjोततवzwjातयाचहीषमारिही

राढत

पर ५ १) खालील तकतयाच तनिीकषि करन परनााची उतति तला

तकमत (`)

मागिी (तकलो) बाजाि मागिी (तकलो)

अ+ब+क

उपभोकता lsquoअrsquo

उपभोकता lsquoबrsquo

उपभोकता lsquoकrsquo

२५ १६ १५ १२३० १२ ११ १०३५ १० ०९ ०८४० ०८ ०६ ०४

अ)बाजारषमारिहीपzwjतकपिगाकरा ब) ररहीलबाजारषमारिहीपzwjतकाचयासाzwjाययानबाजार षमारिहीरकतयारकरा

२) खालील आकतीच तनिीकषि किा आति परनााची उतति दा

१) उजरहीकडसरानाातरहीतzwjोिाराषमारिहीरक

२) डारहीकडसरानाातरहीतzwjोिाराषमारिहीरक

३) रसतचहीवकषमत

४) षमारिहीतहीलरमिधहीआविऱzwjाससाकलपनासपषटकरा

३) खालील आकतीच सपषटीकिि किा lsquoअrsquo lsquoबrsquo

lsquoअrsquo lsquoबrsquo१)lsquoअrsquoयाआकतहीतषमारिहीतहील १)lsquoबrsquoयाआकतहीतषमारिहीतहीलिशगावरलाआzwj िशगावरलाआzwj२)lsquoअrsquoयाआकतहीतषमारिही २)lsquoबrsquoयाआकतहीतषमारिहीरकचयाविशनसरकतो रकचयाविशनसरकतो

पर ६ खालील परनााची सतवसति उतति तला १) षमारिहीचावनयषमअपरािाासzwjसपषटकरा

२) षमारिहीचवनधागारकसवरसतरसपषटकरा

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

मागिी तकलो

मागिी तकलो मागिी तकलो

परसतावना षमारहीलपरकरिाततमzwjहीरसतचही वकषमतआविषमारिहीचासाबाधवयसतसररपाचाअसतोअसअभयासलआzwjएखादारसतचहीवकषमतराढलहीअसताषमारिहीतवकतहीपरषमािातघटzwjोतआविरसतचहीवकषमतकषमहीझालहीअसताषमारिहीतवकतहीपरषमािातराढzwjोतzwjआपलयालाषमारिहीचयावनयषमाररनसषमजतनाzwjहीअशापरकारषमारिहीचावनयषमzwjारसतचहीवकषमतरषमारिहीयाातहीलसाखयातषमक साबाध सपषट करणयास अपरा पडतो मzwjिन पराआलरिड षमाशगाल याानही षमारिहीचही लरवचकता zwjही साकलपनाषमााडलही

मागिीचया लवतचकतची साकलपना एकाचलातहीलबिलाचािसऱयाचलाररzwjोिारपररिाषमलरवचकतचहीसाकलपनासपषटकरतषमारिहीचहीलरवचकताzwjहीसाकलपना वकषमतआविइतरघटकाातहीलबिलााचाषमारिहीतहीलबिलाररzwjोिारापररिाषमिशगावरत पराषमाशगालयााचयाषमतldquoजयापरषमािातवकषमतहीतघटzwjोततयानसारषमारिहीजासतअरराकषमहीपरषमािातराढततसचजयापरषमािातवकषमतहीतराढzwjोततयानसारषमारिहीजासतअरराकषमहीपरषमािातघटतयालाचlsquoषमारिहीचहीलरवचकताrsquoमzwjितातrdquo ररहील वयाखयररन अस सपषट zwjोत की षमारिहीचहीलरवचकता zwjही एक ताावzwjतक साकलपना असन तही वकषमतहीतहीलबिलाषमळ षमारिहीतहील बिलारर zwjोिाऱया पररिाषमाच षमापनिशगावरत िसऱया शबिाात वकषमतहीतहील परषमािशहीर बिलााषमळषमारिहीतघडनयिाऱयापरषमािशहीरबिलाासषमारिहीचहीलरवचकतामzwjितात

मागिीचया लवतचकतच परकाि १) उतपननलरवचकता २) िकलरवचकता ३) वकषमतलरवचकता

१) उतपनन लवतचकता उतपननातहील बिलाचा पररिाषममzwjिनषमारिहीतघडनयिाऱयाबिलाचयासाबाधालाउतपननलरवचकता अस मzwjितात उतपननावयवतररzwjत षमारिहीररपररिाषम करिार अनय घटक वसरर असतात zwjखालहीलपरषमािसपषटकरतायत

षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीउतपननलरवचकता= उतपननातहीलशकडाबिलसzwjतरपान -

षमारिहीतहीलउतपननलरवचकता = षम य

= षमषम divide

यय

= षमषम times

यय

यरषम=षमळषमारिही य=षमळउतपनन D षममzwjिजषमारिहीतहीलबिल D यमzwjिजउतपननातहीलबिल

l धन उतपनन लवतचकता (धनातषमक) सरगासाधारिरसतजयाचहीषमारिहीराढतयाउतपननाबरोबर

राढत

lॠि उतपनन लवतचकता (ॠिातषमक) कवनषठ रसत जयाचही षमारिही राढतया उतपननाबरोबर

घटत

l शनय उतपनन लवतचकता अतयारशयकरसतजयााचहीषमारिहीराढतयाउतपननाबरोबर

वसररराzwjत

२) छदक लवतचकता िकलरवचकता मzwjिज एकारसतचया वकषमतहीतहील बिलाचाअनय (पयागायहीआविपरक)रसताचयाषमारिहीतघडनयिाराबिलzwjोय

zwjखालहीलपरषमािसपषटकरतायईल अरसतचयाषमारिहीतहील शकडाबिलषमारिहीचहीिकलरवचकता= बरसतचयावकषमतहीतहील शकडाबिल(अ=षमळरसतब=अनयरसत)

३ ब) मागिीची लवतचकता - (Elasticity Of Demand)

सzwjतरपान

षमारिहीचहीछिकलरवचकता = षमअ वकब

= षमअषमअ divide

कबकब

= षमअषमअ times

कबकब

यरषमअ-अरसतचहीषमळषमारिही D अमzwjिजlsquoअrsquoयाषमळरसतचयाषमारिहीतहीलबिलकब-बरसतचहीषमळवकषमत D बमzwjिजlsquoबrsquoयापयागायहीरसतचयावकषमतहीतहीलबिल

१)धनातषमकछिकलरवचकता-पयागायहीरसतउिाचzwjाआविकॉफी

२)ॠिातषमकछिकलरवचकता-परकरसतउिाचzwjाआविसाखर

३)शनयछिकलरवचकता-असाबावधतरसतउिाचzwjाआविपसतक

३) तकमत लवतचकता परा अलरिड षमाशगाल यााचया षमतlsquolsquoवकषमतहीतहीलपरषमावितबिलााषमळ षमारिहीतजोपरषमावितबिल zwjोतो तयाला षमारिहीचही वकषमत लरवचकता असमzwjितातzwjखालहीलपरषमािसपषटकरतायईलrsquorsquo

षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= वकषमतहीतहीलशकडाबिल

सzwjतरपान D षमषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= D क षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता=

षमषम

divide कक

यरषम=षमळषमारिही = षम

षम times

D षम-नरहीनषमारिहीरजनहीषमारिहीयाातहीलफरक क-षमळवकषमत

D क-नरहीनवकषमतआविजनहीवकषमतयाातहीलफरक

मागिीचया तकमत लवतचकतच परकाि १) अनातसापिथ लवचीक मागिी (Ed = infin) वकषमतहीत

अलप वकराषमळहीचबिलनzwjोताषमारिहीतअनातबिलzwjोतो तवzwjा तयाला अनातसापिगा लरचहीक षमारिहीमzwjितात

उिासोनयाचयावकषमतहीतबिलनzwjोताषमारिहीसततराढत षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= =infin वकषमतहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता=infin (अनातबिल) सापिथ लवचीक मागिी वकर

तकमत

Ed=infin

मागिी नगसाखया आकती ३११

आकतहीतिशगावरलयापरषमािकयावकषमतहीलाषमारिहीअनातलरवचक(infin)आzwjजहीlsquoषमषमrsquoयाषमारिहीरकानिशगावरलहीआzwjषमारिहीजवzwjाअनातलरचहीकअसततवzwjाषमारिहीरकlsquoकrsquoअकालासषमाातरअसतो

२) सापिथ अलवचीक मागिी (Ed = 0) वकषमतहीषमधयवकतहीzwjहीशकडाबिलझालातरहीषमारिहीतकोिताचबिलzwjोतनाzwjहीतवzwjातयालासापिगाअलरचहीकषमारिहीवकराताठरषमारिहीमzwjितात

उिावकषमतहीत२०नघटझालहीतरहीषमारिहीतकोिताzwjहीबिलzwjोतनाzwjही

षमारिहीतहीलशकडाबिल षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= वकषमतहीतहीलशकडाबिल D षम षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= D क ०षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= =० २०षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता=०वयरzwjारातzwjहीपररवसरतहीकषमहीपरसारहीआढळतउिाषमहीठालािधालाअसललहीषमारिही

क क

सापिथ अलवचीक मागिी वकर

मागिी नगसाखया आकती ३१२

आकतही३१२षमधयिशगावरलयापरषमािlsquoषमषमrsquozwjाषमारिहीरकयअकाससषमाातरअसतोlsquoअकrsquoयावकषमतहीसlsquoअषमrsquozwjहीषमारिहीआzwj वकषमतहीषमधय lsquoअक१rsquo lsquoअक२rsquo अस बिल झाल तरहीषमारिहीतकाzwjहीबिलzwjोतनाzwjही

३) एकक लवचीक मागिी (Ed = 1) वकषमतहीतहीलशकडा बिलाचया परषमािाइतकच रसतचया षमारिहीतहीलबिलाचपरषमािअसलतवzwjातयासएककलरचहीकषमारिहीमzwjितातउिावकषमतहीत५०नघटझालयासषमारिहीत५०नराढzwjोत

षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= वकषमतहीतहीलशकडाबिल ५०षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= =१ ५०

एकक लवचीक मागिी वकर

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

Ed=१

मागिी नगसाखयाआकती ३१३

आकतही ३१३ षमधय िशगावरलयापरषमाि lsquoकक१rsquo zwjावकषमतहीतहीलबिलआzwjतरlsquoबब१rsquozwjाषमारिहीतहीलबिलआzwjzwj िोनzwjहीzwjही बिल एकसारख असलयान lsquoषमषमrsquo zwjा षमारिही रकएककलरचहीकषमारिहीिशगावरतोरतोआयताकतहीपरररलयाचाअसतो

४) जासत लवचीक मागिी (Ed gt 1) वकषमतहीतहीलशकडाबिलाचयापरषमािापकाजवzwjाषमारिहीतहीलबिलाचपरषमािजासतअसततवzwjातयालाजासतलरचहीकषमारिहीमzwjितातउिावकषमतहीत५०नघटझालयासषमारिहीत१००नराढzwjोत

षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= वकषमतहीतहीलशकडाबिल १००षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= =२० ५०(Edgt1)

जासत लवचीक मागिी वकर

तकमत

ब ब१

क१

अ०

मागिी नगसाखया आकती ३१४

आकतही३१४षमधयिशगावरलयापरषमािlsquoबब१rsquozwjाषमारिहीतहीलबिल lsquoकक१rsquo या वकषमतहीतहील बिलाचया परषमािापका जासतआzwjतयाषमळषमषमzwjाषमारिहीरकलरचहीकषमारिहीिशगावरतोयापरकारातषमारिहीरकपसरटअसतो

५) कमी लवचीक मागिी ( Ed lt १) जवzwjावकषमतहीतहीलशकडाबिलाचयापरषमािापकाषमारिहीतहीलबिलाचपरषमािकषमहीअसततवzwjातयालाकषमहीलरचहीकषमारिहीमzwjितातउिावकषमतहीत५०नघटझालयासषमारिहीत२५नराढzwjोत षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता=

वकषमतहीतहीलशकडाबिल २५षमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= =०५ ५०

कमी लवचीक मागिी वकर

ब ब१

क१

तकमत

Edlt१

मागिी नगसाखया आकती कर३१५

शकडा बिलान भाराकार करन षमारिहीचही लरवचकताषमोजलही जात शकडरारही पिधतहीला परषमावित पिधतअसzwjहीमzwjिताततहीखालहीलपरषमािसपषटकरतायत

षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीलरवचकता= वकषमतहीतहीलशकडाबिल D Q Ed= D Pरवितहीयपिधतहीनपढहीलपरषमािसपषटकरतायत

Ed = Q

Q divide P

P there4 Ed =

times P P

यरQ=षमळषमारिही D Q =षमारिहीतहीलबिल P=षमळवकषमत D P =वकषमतहीतहीलबिलसाखयातमक तवलषि

वकषमत(`) षमारिहीवकलो

सzwjत

२० १०Ed =

times P P२५ ०९

Q=१० D Q = १(नरहीनरषमळषमारिहीतहीलफरक) षमळवकषमत=१०आविनरहीनवकषमत=९ P=२०(१०-९=१)मzwjिजचD Q = १ D P =५(षमळवकषमतरनरहीनवकषमतहीतहीलफरक) (२०-२५=५)मzwjिजचP=५ षमारिहीतहीलशकडाबिलषमारिहीचहीलरवचकता= वकषमतहीतहीलशकडाबिल Ed =

divide P

Pthere4 Ed =

times P P

Ed = ११०

times २०५ Ed=०४

Edlt१ याचाचअरगाषमारिहीकषमहीलरचहीकआzwj

षमारिहीचहीलरवचकताषमोजणयासाठहीशकडरारही

आकतही३१५षमधयिशगावरलयापरषमािlsquoबब१rsquozwjाषमारिहीतहीलबिलlsquoकक१rsquoयावकषमतहीतहीलबिलापकाकषमहीआzwjमzwjिनषमषमzwjाषमारिहीरककषमहीलरचहीकषमारिहीिशगावरतोzwjाषमारिहीरकतहीवरउताराचाअसतो

करन पाखालहील रसताचया षमारिहीचही लरवचकता वकतही असलयाचहीनोिघया१सौियगापरसाधन२औषध३शाळचारिरश४एअरकवडशनसगारातानकवलतयाzwjत

करन पातकता पिथ किा

अकर

मागिीचया लवतचकतच

मलय

परकाि

सपषटीकिि

१ सापिगाअलरचहीकषमारिही

वकषमतहीतहीलशकडाबिलाचाषमारिहीररकोिताzwjहीपररिाषमzwjोतनाzwjही

२ Ed=१ वकषमतहीतहीलपरषमािशहीरबिलाइतकाचषमारिहीतहीलबिलअसतो

३ Edgt1 अवधकलरचहीकषमारिही

४ कषमहीलरचहीकषमारिही

वकषमतहीतहीलपरषमािशहीरबिलापकाषमारिहीतहीलबिलकषमहीअसतो

५ Ed=prop वकषमतहीतअलपसावकराशनयबिलझालाअसताषमारिहीतअनातबिलzwjोतो

मागिीचया तकमत लवतचकता मोजमापाचया पद धती १ गिोततिशकडवािी पद धत पराषमाशगालयाानहीzwjहीपिधतवरकवसतकलहीआzwjया

पिधतहीषमधय षमारिहीतहील शकडा बिलाला वकषमतहीतहील

पदधतीचावापरकरतानाखालीलमददलकातठवा १)मागणीचा लवचचकतच मल ह ॠणातमक असत

मागणीवकर हा ॠणातमक असतो पण ससतरताणासाठीॠणातमकचचनहाकडआपणदललककरतो

२)मागणीचीलवचचकताहीकवळसखतअसतवसतचीचकमत व ताची सखा मोजणासाठी तीकोणताहीमापनावरअवलबननसत

२) एकणखरचपदधतहीपदधतपामारललानीचवकचसतकली आह मळ चकमतीला वसतवर णारा खचल वबदललला चकमतीला होणारा खचल ाची तलना करनमागणीची लवचचकता मोजता त एकण खचल महणजचकमतवमागणीाचागणाकारहो

एकणखचल=चकमतacuteमागणी या सदराचत मारचल यानी खालील सकलपना सपषzwjट कलयाआहत अ)जासत लवरीक मागणी (Edgt१) जवहा वसतचा

चकमतीतीलबदलामळएकणखचालतवाढहोततवहातीजासतलवचीकमागणीअसत

मागणीची लवचचकता gt१ थ मागणीची लवचचकताएकापकाजासतअसत

आ)एककलवरीकमागणी(Ed=१)जवहाचकमतकमीहोत चकवावाढत एकणखचालतबदलहोतनाही चकवाचसथरराहत

मागणीचीलवचचकता= १ थ मागणीचीलवचचकताएकअसत

इ)कमी लवरीक मागणी (Edlt१) जवहा वसतचाचकमतीतीलबदलामळएकणखचालतघटहोततवहातीकमीलवचीकमागणीअसत

मागणीची लवचचकता lt१ थ मागणीची लवचचकताएकापकाकमीअसत हखालीलउदाहरणाचाआधारसपषटकलआह

तकताकर३४एकणखरचपदधत

चकमत(`)

मागणीनग

एकणखचल(`)

मागणीलवचचकता

अ ६ १० ६० Edgt१५ २० १००

आ ४ ३० १२० Ed=१३ ४० १२०

इ २ ५० १०० Edlt११ ६० ६०

तकताकर३४मधचसथतीlsquoअrsquoमधमळचकमत६ तरमळमागणीlsquo१०rsquoनगआहमहणजवसतवर६०` एवढाएकणखचलहोतोजवहाचकमत५०` पयतघटततवहामागणी२०नगापयतवाढतव१००` एवढाएकणखचलहोतोहाएकणखचल मळ खचालपका जासत असलान मागणीची लवचचकताएकापकाजासतआह(Edgt१)महणजहीजासतलवचीकमागणीआह चसथतीlsquoआrsquoमधमळचकमत४` तरमळमागणीlsquo३०rsquoनगआहमहणजवसतवर` १२०एवढाएकणखचलहोतोजवहाचकमतlsquo३`rsquo पयतघटततवहामागणीlsquo४०rsquoनगापयतवाढतव` १२०एवढाएकणखचलहोतोहाएकणखचलमळखचालएवढाअसलानमागणीएककलवचीकआह(Ed=१) चसथतीlsquoइrsquoमधमळचकमत२` तरमळमागणीlsquo५०rsquoनगआहमहणजवसतवर` १००एवढाएकणखचलहोतोजवहाचकमत१` पयतघटततवहामागणीlsquo६०rsquoनगापयतवाढतवएकणखचल` ६०एवढाहोतोहाएकणखचलमळखचालपकाकमी असलान मागणीची लवचचकता एकापका कमी आहमहणजहीकमीलवचीकमागणीआह

(Edlt१)

रोधापाह

रगदाणा पाचकटाची चकमत ५ न वाढली महणन

रगदाणा पाचकटाचा मागणीत ५ न घट झाली तर

रगदाणापाचकटाचामागणीचीलवचचकताचकतीआह

Ed = Q P

३) बिदपदधतरबमतीपदधतपामारललानीमागणीचीलवचचकता मोजणाची आणखी एक पदधत चवकचसतकलीआहचतलाचबदपदधतचकवाभचमतीपदधतअसहीमहणतात कारण गणोततर पदधत आचण एकण खचलपदधतीत आपण मागणी वकरावरील एखादा चबदचीलवचचकतामोजरकतनाही

ा पदधतीत खालील सतराचा साहायान मागणीवकरावरील(रषीमागणीवकरववकराकारमागणीवकर)चबदचीलवचचकतामोजतात

षमारिहीरकाररहीलवबािपासनच खालचअातरवबािचहीषमारिहीलरवचकता= षमारिहीरकाररहीलवबािपासनच ररचअातर

अ) िषीय मागिी वकर - जवzwjाषमारिहीरकzwjारषहीयवकरासरळरषाअसतोतवzwjाzwjाषमारिहीरकयअकाररlsquoषमrsquoवबािपययतआविकअकाररlsquoषमrsquoवबािपययतराढवरतायतोषमारिहीचही वकषमत लरवचकता lsquoकrsquoअकारर शनयआवि

lsquoयrsquoअकाररअनातलरचहीकअसत या lsquoषमषमrsquo रषररहीलपरतयक वबािचहीलरवचकताररररळहीअसतzwjखालहीलआकतहीतिशगावरलआzwj

तबाद पद धत - िषीय मागिी वकर

मागिीआकती कर३१४

सषमजाlsquoकबrsquozwjअातर८सषमहीआzwj १)सषमजा lsquoषमrsquo zwjा वबाि वरचारात घतला zwjा वबाि षमारिही

रकाच िोन खाडाात वरभारिही करतो यात ररहील अातरlsquoषमकrsquoआविखालहीलअातरlsquoषमबrsquoआzwj

(षमब)=४सषमही(षमक)=४सषमही (षमब) ४ Ed= = =०१ (षमक) ४ जर ररहील अातर = zwj खालहील अातर असल तर यर

षम =१मzwjिजचषमारिहीएककलरचहीकआzwj २)सषमजाlsquoषम१rsquozwjावबािवरचारातघतलायरखालहीलअातर

lsquoषम१rsquo बzwjlsquoषम१कrsquoपकाकषमहीआzwj (षम१ब)=२सषमही(षम१क)=६सषमही (षम१ब) २

there4Ed= = =०३३ (षम१क) ६ there4Edlt1 ३) सषमजा lsquoषम२rsquo zwjा वबाि वरचारात घता यर खालहीलअातर

lsquoषम२बrsquozwjlsquoषम२कrsquoपकाजासतआzwj षम२ब=६(षम२क)=२ (षम२ब)६ Ed= = =३ (षम२क)२ there4Edgt1 जरखालहीलअातर zwjररहीलअातरापकाजासतअसलतर

यरषम२=३मzwjिजचषमारिहीअवधकलरचहीकआzwj ४)lsquoकrsquoवबािररवबािचहीलरवचकताअनात(infin)आzwjकारि

ररहीलअातरशनयआzwjयरसापिगालरचहीकषमारिहीआzwj ५)lsquoबrsquo वबािरर वबािचही लरवचकता शनय आzwj कारि

खालहीलअातरशनयआzwjयरषमारिहीसापिगाअलरचहीकआzwj

२) अिषीय मागिी वकर जवzwjा षमारिही रक zwjा अरखहीयसररपाचा असतो तवzwjा षमारिहीचही वकषमत लरवचकताषमोजणयासाठही विललया वबािला सपशगा करिारही lsquoकबrsquo zwjहीसपशगारषाकाढारहीलारतआविzwjहीसपशगारषायअकाररlsquoकrsquoवबािलासपशगारषाकाढारहीलारतआविzwjहीसपशगारषायअकारर lsquoकrsquo वबािला आवि क अकारर lsquoबrsquo वबािला सपशगाकरत

सzwjत- सपशगारषररहीलवबािपासनच खालचअातरषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता= सपशगारषररहीलवबािपासनच ररचअातर अिखीय मागिी वकर

तकमत

अ म ब

म१

मागिीआकती ३१५

जरसब=सक(Ed=1)-एककलरचहीकषमारिही सबgtसक(Edgt1)-अवधकलरचहीकषमारिही सबltसक(Edlt1)-कषमहीलरचहीकषमारिही

मागिीची लवतचकता तनधाथरित कििाि घटक षमारिहीचही लरवचकता अनक घटकाारर अरलाबन

असत तयातहील षमzwjततराच सपषटहीकरि खालही विललआzwj

१) वसतच सवरप रसताचया सररपानसार जहीरनारशयकरसत सखसोईचया रसत आवि चनहीचया रसत असररवीकरि कल जात जहीरनारशयक रसत उिाअननधानयऔषधपसतकइतयािीचहीषमारिहीअलरचहीकअसतसखसोईआविचनहीचयारसतउिाकारअततर(सराधही दरवय) फवनगाचर इतयािीचही षमारिही लरचहीकअसत

२) पयाथयी वसताची उपलबधता जवzwjा रसतला बाजारातअनक पयागाय उपलबध असतात अशा रसताचही षमारिहीसरगासाधारिपि लरचहीक असत उिा वलाब सरबतउसाचारसइतयािहीपिरसतलाबाजारातजरळचापयागायउपलबध नसल उिा षमहीठ तर अशा रसताचही षमारिहीअलरचहीकअसत

३) वसतच अनक उपयोग एकाचउपयोरासाठहीअसिाऱयारसतचहीलरवचकताकषमहीलरचहीकअसतवरवरधोपयोरहीरसताचहीषमारिहीजासतलरचहीकअसतउिाकोळसारहीजइतयािही

४) वयसनाचया वसत सरयहीचयारसताचहीषमारिहीअलरचहीकअसतउिावयसनअषमलहीपिारगाइतयािही

५) तटकाऊपिा वटकाऊ रसतचही षमारिही जासत लरचहीकअसत उिा फवनगाचर धलाईयाzwjत इतयािही तर नाशरातरसताचहीषमारिहीअलरचहीकअसतउिािधभाजहीपालाइतयािही

६) पिक वसत एकररज पिगाकरणयासाठहीअनकरसतानाषमारिहीकलहीजातअशापरकरसताचहीषमारिहीअलरचहीकअसत उिा षमोबाइलचही वकषमत कषमही झालही तरवसषमकाडगाचहीषमारिहीराढशकत

७) उपभोकतयााच उतपनन उपभोzwjतयााचहीउतपननपातळहीउचचअसल तर षमारिही अलरचहीक असत उचचभ वयzwjतहीआवि ररहीब वयzwjतीचया षमारिहीरर वकषमत बिलाचापररिाषमzwjरवचतचzwjोतो

८ गिजची तीवरता जयारसतचहीररजअवधकतहीवरअसततयारसतचहीषमारिहीकषमहीलरचहीकअसतउिाऔषधजयारसतचहीररजकषमहीतहीवरअसततयारसतचहीषमारिहीजासतलरचहीकअसतउिाषमोटारराडही

९) कालावधी साषमानयपिअससाारतायईलकीकालारधही

जरढाअवधकतरढहीषमारिहीचहीवकषमतलरवचकताअवधकअसत आवि कालारधही जरढा कषमही तरढही षमारिहीचहीवकषमत लरवचकता कषमही असत कारि उपभोzwjतयाचयाउपभोरपररमततहीिहीघगाकालारधहीतसरसतरपयागायहीरसताचयाबाजनबिलशकतात

१०) उतपननातील खचाथच परमाि रसतररहीलखचागाच एकिउतपननातहील परषमािकषमहीअसल तर षमारिहीअलरचहीकअसतउिारतगाषमानपzwjतजवzwjारसतररहीलखचागाचपरषमािजासतअसलतरषमारिहीजासतलरचहीकअसत

तनधाथिकघटक

सवरप मागिीची तकमत लवतचकता

१घटकाचहीउपलबधता

जासत अवधकलरचहीकषमारिही

कषमही कषमहीलरचहीकषमारिही

२रसतचसररप

अतयारशयकरसत

कषमहीलरचहीकषमारिही

चनहीचयारसत अवधकलरचहीकषमारिही

३सरयही सरयहीचयारसत कषमहीअलरचहीकषमारिही

सरयहीचयानसललया

अवधकलरचहीकषमारिही

४कालारधही

अलपकालारधही कषमहीलरचहीकषमारिही

िहीघगाकालारधही अवधकलरचहीकषमारिही

५उपभोरपढढकलणयाचहीशzwjयता

शzwjय अवधकलरचहीकषमारिही

अशzwjय कषमहीलरचहीकषमारिही

६रसतचउपयोर

अनक अवधकलरचहीकषमारिही

वरवशषट कषमहीलरचहीकषमारिही

मागिीचया लवतचकतच मततव षमारिहीचया लरवचकतचही साकलपना उतपािक शतकरहीकाषमरार आवि शासनाला षमोठा परषमािारर उपयोरही असतखालहीलघटकााररनसाकलपनचषमzwjततरसपषटकरतायईल

१) उतपादकासाठी मततवपिथ परतयक उतपािक तो वरकीकरतअसललया उतपािनााचही वकषमत ठरवरतअसतो zwjहीठरवरतानातयालाषमारिहीचहीलरवचकताउपयोरहीठरतजररसतचही षमारिहीजासतअलरचहीकअसल तर तो वकषमतअवधक ठररल तसच जर रसतचही षमारिही अलरचहीकअसलतरतो वकषमतकषमहीकरलजरउतपािकषमzwjतिारअसल तर तयाच षमलयभि धोरि वभनन बाजारपठाातहीलषमारिहीचयालरवचकतररअरलाबनअसल

२) शासनासाठी मततवपिथ कर लार करताना िशाचअरगाषमाzwjतहीयासाकलपनचारापरकरतातततयारसताररकरआकारतात जयााचही षमारिही तलनन अलरचहीक असतकारिअशारसताचयाषमारिहीररफारसापररिाषमzwjोतनाzwjहीआविअरगाषमाzwjतहीकरािरार सzwjजपि षमzwjसलात राढकरशकतात

३) उतपादन घटकााच मोबदल ठितवताना मततवपिथ षमारिहीचया लरवचकतचही साकलपना उतपािन घटकााचयावकषमतही ठरवरणयासाठही उपयzwjत आzwj जया उतपािन

घटकााचही षमारिही लरचहीक आzwj तयााचयापका जयाउतपािनघटकााचहीषमारिहीअलरचहीकआzwjतयााचषमोबिलजासतअसतात

उिा जया काषमरारााचया उतपािनाचही षमारिहीअलरचहीकआzwjतयााचयारतनातसzwjजराढzwjोत

४) तवदशी वयापािासाठी मततवपिथ आातरराषटटहीयवयापारातहीलवनयषमरअटहीवनषशचतकरणयासाठहीषमारिहीचहीलरवचकताउपयzwjतठरतवकषमतहीषमधयराढकरतायतहीलअशा अलरचहीक रसताचही वनयागात िश करतात उिाओपक - पटटोवलयषम वनयागात करिाऱया िशााचया सासरनअनकरळातयााचयावकषमतहीतराढकलहीआzwj

िशाच आयात-वनयागात धोरि ठरवरणयासाठही िखहील यासाकलपनचाउपयोरzwjोतो

५) सावथजतनक सतवधा रलरसारखया अलरचहीक षमारिहीअसिाऱयासारगाजवनकसवरधााचयाबाबतहीतउपभोzwjतयााचशोषि टाळणयासाठही सरकार एकतर अनिान ित वकरातयााचराषटटहीयहीकरिकरत

पर १ खालील तवधान पिथ किा १) रषहीयषमारिहीरकाररहीलlsquoकrsquoअकाररअसललहीषमारिहीचही

वकषमतलरवचकता अ)शनय ब)एक क)अनात ड)Edlt1

२) रषहीयषमारिहीरकाररहीलlsquoयrsquoअकाररअसललहीषमारिहीचहीवकषमतलरवचकता

अ)शनय ब)एक क)अनात ड)Edgt1

३) lsquoकrsquoअकाससषमाातरअसललावकषमतलरवचकतचाषमारिहीरक

अ)सापिगालरचहीकषमारिही ब)सापिगाअलरचहीकषमारिही क)जासतलरचहीकषमारिही ड)कषमहीलरचहीकषमारिही

४) वकषमतहीतहील बिलापका जवzwjा षमारिहीतहील बिलाच परषमािजासतअसततवzwjाअसिाराषमारिहीरक

अ)पसरट ब)तहीवरउताराचा क)आयताकतहीपरररलयाचा ड)सषमाातर

५) Ed=०zwjाअनभरयिाऱयारसत अ)सखसोईचया ब)सरगासाधारि क)जहीरनारशयक ड)अतयारशयक

पर २ योगय अरथशासzwjतीय पारिभातषक शबद सचवा

१) फzwjतउतपननातहीलबिलाचापररिाषममzwjिनषमारिहीतघडन

यिाराबिल

२) एकारसतचयावकषमतहीतहीलबिलाचाअनयरसताचयाषमारिहीत

घडनयिाऱयाबिलाचापररिाषम

३) वकषमतहीतहील बिलााषमळ रसतचया षमारिहीत घडन यिारा

बिल

४) षमारिहीतहीलअनातबिलाषमळzwjोिारहीलरवचकता

५) वकषमतहीतहील शकडा बिलाचया परषमािाइतकीच रसतचया

षमारिहीतशकडाबिलघडरिारहीलरवचकता

पर ३ खालील ससाबाध पिथ किा १) सापिगालरचहीकषमारिहीःEd=prop ःः ःEd=०

२)परररलयाचाषमारिहीरकः ःःकअकाकडझकिारा

तहीवरउताराचाषमारिहीरकःकषमहीलरचहीकषमारिही

३) सरळरषतहीलषमारिहीरकःरषहीयषमारिहीरकःः

ःअरषहीयषमारिहीरक

४) पनआविशाईः ःःचzwjावकराकॉफीःपयागायहीरसत

५) रिोततरपिधतः

षमारिहीचहीलरवचकतावकषमतहीतहीलशकडाबिल

ःः ःवबािचहीषमाल=

षमारिहीरकाररहीलवबािपासनच

खालचअातरषमारिहीरकाररहीलवबािपासनच

ररचअातर

पर ४ तवधान आति तकक परन

१) तवधान lsquoअrsquo एक चलातहील बिलाचा पररिाषम िसऱयाचलाररzwjोतोzwjलरवचकतासपषटकरत

तकक तवधान lsquoबrsquo षमारिहीचहीलरवचकताzwjहीसाकलपनावकषमतआविइतरघटकाातहीलषमारिहीररzwjोिाऱयाबिलाचापररिाषम

िशगावरत

पयाथय अ)वरधानlsquoअrsquoसतयआzwjपितककवरधानlsquoबrsquoअसतय

आzwj

ब) वरधानlsquoअrsquoअसतयआzwjपितककवरधानlsquoबrsquoसतयआzwj

क) िोनzwjहीवरधानसतयअसनवरधानlsquoबrsquozwjवरधानlsquoअrsquoचयोगयसपषटहीकरिआzwj

ड) िोनzwjहीवरधानसतयअसनवरधानlsquoबrsquozwjवरधानlsquoअrsquoचयोगयसपषटहीकरिनाzwjही

२) तवधान lsquoअrsquo एका रसतचया वकषमतहीतहील बिल zwjाअनयरसतचयाषमारिहीतबिलघडरतो

तकक तवधान lsquoबrsquo उपभोzwjतयाचया उतपननातहील बिल zwjारसतचयाषमारिहीतबिलघडरतो

पयाथय अ)वरधानlsquoअrsquoसतयआzwjपितककवरधानlsquoबrsquoअसतयआzwj

३) तवधान lsquoअrsquo कषमहीलरवचकतषमधयवकषमतहीचहीलरवचकताzwjहीएकापकाकषमहीअसत

तकक तवधान lsquoबrsquo वकषमतहीतहील बिलाचया परषमािापकाषमारिहीतहीलबिलाचपरषमािकषमहीअसत

पर ५ फिक सपषट किा

१) अवधकलरचहीकषमारिहीआविकषमहीलरचहीकषमारिही

२) सापिगालरचहीकषमारिहीआविसापिगाअलरचहीकषमारिही

पर ६ खालील परनााची उतति तला

१) षमारिहीचहीलरवचकतावनधागाररतकरिारघटकसपषटकरा

२) षमारिहीचही लरवचकता षमोजणयाचही एकि खचगा पिधत सपषटकरा

३) षमारिहीचयालरवचकतचषमzwjततरवरशिकरा

पर ७ खालील आकतीच तनिीकषि किा आति परनााची उतति तला १) खालहीलषमारिहीरकााचहीलरवचकताकोितहीआzwjतसाारा

आविसपषटकरा

मागिी नगसाखया

तकमत

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

ब ब१

क१

अ०

२) आकतहीषमधहीलlsquoषमषमrsquozwjारषहीयषमारिहीरकआzwjआकतहीचयाआधाराररखालहीलवरधानसतयकीअसतयतवलzwjातयाचहीकारिसपषटकरा

तकमत

म२

म१

म३

म४

१)षम३यावबािररषमारिहीअवधकलरचहीकआzwj

२)षम१यावबािररषमारिहीएककलरचहीकआzwj

३)षम२यावबािररषमारिहीकषमहीलरवचकआzwj

४)षमयावबािररषमारिहीसापिगालरवचकआzwj

परसतावना षमारिहीचया अभयासापरषमाि पररठाचाzwjही अभयासषमzwjततराचाआzwjपररठाzwjहीषमलभतआवरगाकसाकलपनाआzwjजही वरकतयाकड उपलबध असललया वरवशषट रसत आविसरााचया एकि नरसाखयच रिगान करत कोितयाzwjही वरवशषटवकषमतहीला वरकीसाठही उपलबध असललया एकि रसतआविसरायााचहीसाखयामzwjिजपररठाzwjोय

एकि उतपादन साठा आति पिवठा या साकलपना

एकि उतपादन ः उतपािन zwj उतपािन परवकयिरार कल जात वरवशषटकालारधहीत अरगावयरसरत उतपावित कललया रसताचयानरसाखयचहीएकिबरहीजमzwjिजएकिउतपािनzwjोयउतपािनzwjउपभोराच षमाधयषमआzwj उतपािन परवकयतआिानााच रपाातरपरिानााषमधयवकरारसतचयाउतपािनाषमधयzwjोत

साठा ः वरवशषट कालारधहीत वरकतयाकड वरकीसाठही उपलबधअसललहीएकिनरसाखयामzwjिजसाठाzwjोयzwjपररठाचसोतआzwjतोसाभावयपररठा आzwjउतपािनराढलकीसाठाराढशकतोसाषमानयतःसाठाzwjापररठापकाजासतअसतोआवितोवसररअसनअलरचहीकअसतोनाशरातरसतचयाबाबतहीतसाठाआविपररठासषमानअसतोउिािधषमासयाासारखयारसत वटकाऊरसताचासाठाzwjा तयााचयापररठापकाअवधकअसशकतोउिाफवनगाचरकपडइतयािही

पिवठा ः पररठाzwjहीसापकसाकलपनाआzwjतहीनzwjषमहीवकषमतरळआविनरसाखयायासािभायतसपषटकलहीजात पररठा zwjा शबि काळआवि वकषमत यााचयाशही साबावधतअसतोविललयावरवशषटकाळाषमधय वरवशषटवकषमतअसतानाउतपािकाकडन वरकीसाठहीपरवरललहीनरसाखयामzwjिजपररठाzwjोय पररठा zwjही परराzwjहीसाकलपनाआzwj उतपािकान उतपावितकललयारसताचहीनरसाखयाआविवरवशषटकाळजसकीएक

विरसएकआठरडाएकषमवzwjनाएकरषगायाषमधयवरकीसाठहीबाजारातउपलबधकललहीनरसाखयामzwjिजपररठाzwjोय

साठा पिवठा

आकती ४१

परयतन किासाठारपररठायााषमधहीलफरकसपषटकरा

पिवठाची वयाखया पॉल सरमयअलसन - lsquolsquoबाजारातअवसततरातअसललयावकषमतहीआवि वरकता वरकीसाठही इचकअसललया रसताचहीनरसाखयायातहीलसाबाधमzwjिजपररठाzwjोयrsquorsquo वरवशषट रळही वरवशषट वकषमतहीला साठातहील जो भारपरतयकबाजारात वरकीसाठहीआिलाजातो तयासपररठाअसमzwjितातपररठाचासाबाधरसताचयानरसाखयशहीअसनवरवशषटकाळातवरवशषटवकषमतहीलावरकतयाचहीरसतवरकणयाचहीइचाआवि तयारही असत zwj सपषट zwjोत उिा सषमजा शतकऱयान४०००वकगताािळाचएकिउतपािनकलतोतयाचासाठाzwjोयया साठातहील परवत वकग४० ` िरान १००० वकग ताािळवरकीसाठही बाजारात आिला तर १००० वकग ताािळ zwjाबाजारातहीलपरतयकपररठाzwjोय

पिवठा पzwjतक ः एखादा वरवशषट रसतचही वकषमत आवि तया रसतचापररठायातहीलकायागातषमकसाबाधजयासारिहीिरारिशगावरलाजातोतयासपररठापzwjतकमzwjितात १) वयतकतक पिवठा पzwjतक एका वरवशषट कालखाडात

बाजारात रसतचया वनरवनराळा वकषमतही असताना

४ पिवठा तवलषि (Supply Analysis)

बाजारातहील एका वरकतयाकडन वरकीसाठहीआिललयानरसाखयािशगावरिारपzwjतकमzwjिजरयवzwjतकपररठापzwjतकzwjोय

तकता कर४१ वयतकतक पिवठा पzwjतकlsquoकषrsquo वसतची परतततकलो

तकमत (`) lsquoकषrsquo वसतचा

पिवठा (तकगर)१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तzwjताक४१ षमधय पररठा नरसाखयाआवि वकषमतयाातहीलकायागातषमकसाबाधसपषटकलाआzwjकषमहीवकषमतहीला कषमही नरसाखयचा पररठा zwjोतो उिा १० ` वकषमानवकषमतहीला रसतचा पररठा िखहील १०० वकग वकषमाननरसाखयचाआzwjआवि५०` कषमाल वकषमतहीला५००वकगकषमालनरसाखयचापररठाzwjोतो

वयतकतक पिवठा वकर ः रयवzwjतक पररठा रक zwjा रयवzwjतक पररठा पzwjतकाच

आलखहीयसािरहीकरिआzwj

तकमत

१०० ० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

य lsquoपपrsquo = वयतकतक पिवठा वकर

पिवठा (तकगर) आकती कर४२

आकतहीक४२षमधयlsquoकrsquoअकाररपररठानरसाखयाआविlsquoयrsquoअकाररवकषमतिाखवरलहीआzwjपररठारकपपzwjाडारहीकडनउजरहीकडररतहीजािाराआzwjपररठानरसाखया आवि वकषमत यााचा परतयक साबाध िशगावरलाआzwj

२) बाजाि पिवठा पzwjतक एका वरवशषट कालारधहीत

बाजारातवनरवनराळावकषमतहीअसतानाबाजारातहीलसरगावरकतयाानही वरकीसाठही आिललया वरवरध नरसाखयािशगावरिारपzwjतकमzwjिजबाजारपररठाzwjोय

तकता कर४२ बाजाि पिवठा पzwjतकरसतचहीवकषमतरपय

रसतचापररठा(नरसाखया)(वकग)

बाजारातहीलपररठा(अ+ब+क)

वरकताअ

वरकताब

वरकताक

वकग

१०२०३०४०५०

१००२००३००४००५००

२००३००४००५००६००

३००४००५००६००७००

६००९००१२००१५००१८००

तzwjता क४२ षमधय वनरवनराळा वकषमतही असतानाअबक या वरकतयाानही बाजारात कललया पररठाचहीबरहीजकलहीअसताएकिबाजारपररठा वषमळतो५०` कषमाल वकषमतहीला बाजार पररठा राढन कषमाल १८००वकग zwjोतो आवि १० ` वकषमान वकषमतहीला बाजारपररठावकषमान६००वकगzwjोतो

बाजाि पिवठा वकर ः बाजार पररठा रक zwjा बाजार पररठा पzwjतकाच

सािरहीकरिआzwj

तकमत

३००

६०० ९००

१०

२०

३०

४०

१२०० १५००

५०

१८०००

lsquoपपrsquo = बाजाि पिवठा वकर

पिवठा (तकगर) आकती कर४३ आकतही४३षमधयlsquoकrsquoअकाररपररठानरसाखयाआवि

lsquoयrsquoअकाररवकषमतिाखवरलहीआzwjपररठारकlsquoपपrsquozwjाडारहीकडनउजरहीकडररतहीजािाराआzwjबाजारपररठानरसाखया आवि वकषमत यााचा साबाध परतयक िाखवरलाआzwj

करन पा कालपवनक पररठा पzwjतक तयार करन पररठा रककाढा

पिवठा तनधाथिक घटक

१) वसतची तकमत वकषमतzwjारसतचयापररठाररपररिाषमकरिाराषमzwjततराचाघटकआzwjजासतवकषमतहीलाअवधकपररठाकलाजातोरकषमही वकषमतहीलाकषमही पररठाकलाजातोअशापरकारवकषमतरपररठायााचासषमसाबाधअसतो

२) ताzwjतजानाची तसरती उतपािन ताzwjतातहील सधारिााषमळउतपािन खचगा कषमही zwjोऊन उतपािन राढत र पररठाzwjहीराढतो

३) उतपादन खचथ उतपािनघटकााचया वकषमतहीराढलयातरउतपािनखचगाराढतोपररिाषमहीपररठाकषमहीzwjोतो

४) पायाभत सतवधा रहीज राzwjतक िळिरळि इतयािहीपायाभतसवरधााचापररिाषमउतपािनपरवकयारपररठाररzwjोतोयासवरधााचयाअभाराषमळपररठाकषमहीzwjोतोआविसवरधााचही अवधक उपलबधता असलयास पररठा जासतकलाजातो

५) सिकािची धोिि अनकलशासकीयधोरिाषमळपररठाराढतोआविपरवतकलशासकीयधोरिाषमळपररठाकषमहीzwjोतो सरकारच करवरषयक अरगासाzwjाययऔदोवरकधोरि इतयािही धोरिाषमळ उतपािन आवि पररठा कषमहीजासतzwjोऊशकतोतयाषमळसरकारचयाधोरिाररपररठाअरलाबनआzwj

६) नसतगथक परिशसरती ककषही उतपािनााचा पररठा नसवरगाकपररवसरतहीरर अरलाबन असतो उिा चाारला पाऊसआवि योगय zwjराषमान असलयास चाारल उतपािन zwjोततयाषमळ ककषही उतपािन राढन पररठा राढतो याउलटपरवतकलzwjराषमानाषमळपररठाकषमहीzwjोतो

७) भतवषयकालीन तकमतीचा अादाज नजहीकचयाभवरषयातवकषमतही राढणयाचही शzwjयता असलयास उतपािक साठाराढरल तयाषमळ पररठा कषमही zwjोईल आवि याउलटवकषमतहीकषमहीzwjोणयाचहीशzwjयताअसलयासउतपािकसाठाकषमहीकरनपररठाराढरल

८) इति घटक l बाजाराचसररपl इतररसताचयासापकवकषमतहीl आयातवनयागातसाबाधl औदोवरकसाबाधl उतपािनघटकााचहीउपलबधता इतयािहीघटकअनकलअसतहीलतररसतचापररठाराढतोआविघटकपरवतकलअसतहीलतरपररठाघटतो

पिवठाचा तनयम परसतावना आवरगाकवसिधाातातजसषमारिहीवनयषमापरषमािचपररठाzwjावनयषमसिधाषमलभतवनयषमआzwjपराआलरिडषमाशगालयाानहीसन१८९० षमधय परकावशतकललया lsquoअरगाशासzwjताचही षमलतततरrsquo यापसतकात षमारिही वनयषमापरषमािच पररठाचा वनयषमzwjही षमााडलाआzwjया वनयषमािरार वकषमतरपररठायाातहील परसपरसाबाधसपषटकलाआzwj

तनयम lsquolsquoइतर पररवसरतही वसरर असताना रसतचया अवधकवकषमतहीलाजािानरसाखयचापररठाकलाजातोररसतचयाकषमहीवकषमतहीलाकषमहीनरसाखयचापररठाकलाजातोrsquorsquo िसऱयाशबिातइतरघटकवसररअसतानावकषमतराढलयासरसतचयानरसाखयचापररठाराढतोतरवकषमतकषमहीझालयासपररठाकषमहीzwjोतोअशापरकारनरसाखयाआवि वकषमतयााचासषमसाबाधअसतोवकषमतरपररठायाातहीलसzwjसाबाधखालहीलपरकारसपषटकरतायतो Sx = f (Px)

वजरS=पररठा x =रसत f =फलन P =वकषमतग ीतक (Assumption) पररठाचावनयषमzwjाखालहीलरमzwjहीतकााररआधाररतआzwj १) तसरि उतपादन खचथ उतपािनखचागातबिलzwjोतनाzwjही

अस रमzwjहीत धरल आzwj कारि उतपािन खचागातहीलबिलाषमळवरकतयाचयानफयातबिलzwjोईलआवितयाचवकषमतहीलापररठाकषमहीकलाजाईल

२) तसरि उतपादन ताzwjत उतपािनताzwjतातबिलzwjोतनाzwjहीअसरमzwjहीतधरलआzwjसधाररतताzwjताषमळउतपािनातराढzwjोततयाचवकषमतहीलापररठाराढतो

३) वामानाचया तसरतीत बदल नाी zwjराषमानाचयावसरतहीतबिलzwjोतनाzwjहीzwjरमzwjहीतधरलआzwjपरभकपिषकाळअशानसवरगाकआपततीषमळपररठाघटशकतो

४) सिकािी धोििात बदल नाी सरकारचयावयापारवरषयकरकरवरषयकधोरिातकोिताzwjहीबिलzwjोतनाzwjहीअसरमzwjहीतधरणयातआलआzwj

५) वातक खचथ तसरि राzwjतकखचगारराzwjतकसवरधायाातकोिताzwjही बिल zwjोत नाzwjही अस रमzwjहीत धरणयातआलआzwj उिा चाारलया राzwjतक सवरधााषमळ वकषमत तहीचअसतानापररठातराढzwjोईल

६) इति वसताचया तकमती तसरि इतररसताचयावकषमतहीवसररआzwjतअसरमzwjहीतधरणयातआलआzwjजरइतररसताचयावकषमतहीतबिलझालातरउतपािकउतपािनघटकााचारापरइतररसताचयाउतपािनासाठहीकरल

७) भतवषयकालीन तकमतीचा अादाज नाी भवरषयकाळातरसताचया वकषमतहीत zwjोिाऱया बिलावरषयही उतपािकवरकतयालाकोिताzwjहीअािाजकरतायतनाzwjहीअसरमzwjहीतधरणयातआलआzwj

पररठाचावनयषमखालहीलपzwjतकरआककतहीचयासाzwjाययानअवधकचाारलयापरकारसपषटकरतायतो

तकता कर४३ पिवठा पzwjतक

क वसतची परतततकलो तकमत रपय (`)

क वसतचा पिवठा (नगसाखया तकगरर)

१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तzwjताक४३षमधयकरसतचही वकषमतआवि नरसाखयायााषमधहीलपरतयकसाबाधसपषटकलाआzwjजवzwjा वकषमत१०`

पासन २०३०४० र ५० रपयाापययत अनकषम राढत तवzwjापररठा सिधा १००२००३००४०० र ५०० नरसाखयपययत

पररठाराढतोयाचाअरगाजवzwjावकषमतराढततवzwjापररठाzwjहीराढतो आवि वकषमत कषमही zwjोत तवzwjा पररठाzwjही कषमही zwjोतोरसतचहीवकषमतआविपररठायााचासषमसाबाधअसतोzwjआककतही४४षमधयिशगावरलआzwj

पिवठा वकर

तकमत

१००

० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

पlsquoपपrsquo=पिवठा वकर

पिवठाआकती ४४

आककतही४४षमधयरसतचापररठानरसाखयाlsquoकrsquoअकाररआविवकषमतlsquoयrsquoअकाररिाखवरलहीआzwjlsquoपपrsquozwjापररठारकडारहीकडन उजरहीकड ररजािाराअसन वकषमतअावि पररठायााचापरतयकसाबाधिाखवरलाआzwj

पिवठा तनयमाच अपवाद पररठावनयषमाचअपरािखालहीलपरषमािः

१) शरमाचा पिवठा विललयारतनिराररशवषमकाानहीकललयाकाषमाचतासमzwjिजशषमाचापररठाzwjोयतोपररठारकआलखाचयासzwjाययान िाखवरतायतोयाषमधयषमजरहीचािरराढतअसताना(काषमाचतास)शषमाचापररठाराढतोतयाषमळ पररठा रक रर जातो परात षमजरहीचा िर पढराढलयास शषमाचा पररठा (काषमाच तास) कषमही zwjोतोअाविशषमाचापररठारकषमाररळतोकारिषमजरहीचयासररपातजासतरzwjकषमवषमळालयानातरशवषमकवरशाातहीचयाअपकनशषमाचापररठाकषमहीकरतोमzwjिजचएकावरवशषटपातळहीनातररतनिरराढलयासशषमाचापररठाकषमहीzwjोतोzwj शषमाचया षमार रळिाऱया पररठा रकाचया सzwjाययानसपषटकरतायतपzwjतकक४४आविआककतहीक४५चयासzwjाययान षमार रळिाराशषमाचा पररठारकसपषटकरतायतो

पzwjतक कर४४शरमाच पिवठा पzwjतक

वतन दि (`)परतत तास

कामाच तास दि तदवशी

एकि मजिी (`)

१०० ५ ५००२०० ७ १४००३०० ६ १८००

माग वळिािा शरमाचा पिवठा वकर

शषमाचापररठा(काषमाचतास)आकती ४५ पन=zwjाराढताशषमपररठारकनपzwjावरशाातहीचाकाळ आकतही४५षमधयकअकाररशषमाचापररठा(काषमाचतास)िाखवरलाआzwjआविlsquoयrsquoअकाररषमजरहीचािरिाखवरलाआzwjपनपzwjाषमाररळिारापररठारकआzwjरतनिर१००पययत राढलयासशषमाचा पररठा ५ तासाचा zwjोतो तयााचही एकविरसाचहीएकिषमजरही५००` zwjोततोषमजरहीचािर१००`

ररन२००` झालयासकाषमाचताससधिा ५ ररन ७ पययतराढतात तयााचही एकि षमजरही सधिा ५००` ररन १४०० ` पययतराढतजरयाानतरषमजरहीिर२००` ररन३००` पययतराढलयासशवषमकवरशाातहीलापसातहीितोआविकाषमकषमहीकरतोअशापरकारतोशवषमकफzwjत६तासकाषमकरणयासतयारअसतोया वसरतहीत नप१ पररठा रक षमार रळतो मzwjिन zwjा पररठावसधिााताचाअपरािआzwj

२) कषी उतपादन वरवशषटरळहीउतपािनzwjोिाराशतषमालयावनयषमालाअपरािठरताकारिशतहीचउतपािनzwjाराषमहीअसतzwjराषमानातपरवतकलबिलझालयासशतहीचउतपािनकषमही zwjोईल तवzwjा जासत वकषमतहीलाzwjही रसतचा पररठाराढिारनाzwjही

३) िोख िकमची तीवर गिज जरवरकतयालारोखरकषमचहीतहीवर ररज असल तर वरकता आपला षमाल बाजारवकषमतहीपका zwjही कषमही वकषमतहीला वरकल वकरा पररठाराढरलवकषमतहीराढतनसतानाzwjहीवरकीकरलरतयाषमळपररठातराढzwjोईल

४) नाशवात वसत नाशरात रसताचया बाबतहीत नकसानटाळणयासाठहीवरकतकषमहीवकषमतहीलाजासतपररठाकरशकतातउिाभाजहीपालाअाडहीइतयािही

५) दतमथळ वसत जयारसतसzwjजासzwjजहीउपलबधzwjोऊशकतनाzwjहीत अशा रसताचया बाबतहीत सिधा पररठा वनयषमवसिध zwjोत नाzwjही उिा िवषमगाळ वचzwjत नािही षमौलयरानरसतइतयािहीयारसताचहीवनवषमगातहीपनzwjाकरतायतनाzwjहीमzwjिन अशा रसताचया वकषमतही राढलया तरही पररठाराढवरतायतनाzwjही

पिवठातील तवचलन (Variations in Supply) इतरपररवसरतही वसररअसतानारसतचया वकषमतहीतबिलझालयानरसताचयानरसाखयतzwjहीबिलzwjोतोतयासपररठातहीलवरचलन अस मzwjितात पररठातहील वरचलन िोन परकारचअसत

१) पिवठाचा तवसताि (Expansion of Supply) इतरघटक वसरर असताना वकषमतहीत राढ झालयाषमळपररठातिखहील राढ zwjोत तयास पररठाचा वरसतारअसमzwjितातवकषमतराढलयाषमळपररठातयाचपररठारकारर ररचया बाजस सरकतोआकतही क४६ षमधयअवधकसपषटकलआzwj

पिवठा नगसाखयाआकती कर४६

नप१ = माग वळिािा शरमाचा पिवठा वकर

आकतहीक४६षमधयlsquoकrsquoअकाररपररठारlsquoयrsquoअकाररवकषमतिाखवरलहीआzwjवकषमतlsquoकrsquo ररनlsquoक१rsquo राढलहीअसतापररठा lsquoबrsquo नरसाखयररन lsquoब१rsquoअसा zwjोतो पररठातहील zwjाबिलlsquoपपrsquoयापररठारकाररlsquoषमनrsquoनिाखवरलाआzwjयालाचपररठातहीलवरसतारअसमzwjितात

२) पिवठाचा साकोच (Contraction of Supply) इतरघटकवसररअसतानावकषमतकषमहीझालयाषमळपररठािखहील कषमही zwjोतो तयास पररठाचा साकोच असमzwjितातवकषमतकषमहीझालयाषमळपररठाzwjातयाचपररठारकारर खालचया बाजस सरकतो zwj आकतही क४७षमधयसपषटकलआzwj

तकमत

क२

lsquoपपrsquo=पिवठा वकरlsquoनमrsquo = पिवठा साकोच

पिवठा नगसाखया आकती कर४७ आकतही क४७ षमधय lsquoकrsquo अकारर पररठा नरसाखयाआविlsquoयrsquoअकारररसतचहीवकषमतिशगावरलहीआzwjवकषमतlsquoकrsquo ररनlsquoक२rsquoररआलहीअसतापररठानरसाखयाlsquoबrsquoररनlsquoब२rsquoएरढहीकषमहीzwjोतzwjापररठातहीलबिलlsquoपपrsquoयापररठारकाररlsquoनषमrsquoयाविशनिशगावरलाआzwjयालाचपररठातहीलसाकोचअसमzwjितात

पिवठातील बदल (Changes in Supply)

वकषमतवसररअसतानाइतरघटकाातहीलबिलाषमळरसतचापररठाबिलतोतवzwjातयासपररठातहीलबिलअसमzwjितातपररठातहीलबिलिोनपरकारचआzwjततखालहीलपरषमाि

१) पिवठातील वाढवद धी वकषमत वसररअसताना इतरघटकाात बिल झालयाषमळ मzwjिज उतपािन घटकााचयावकषमतहीत घट कराचया परषमािात घट ताावzwjतक सधारिाइतयािीषमधय अनकल बिल झालयाषमळ पररठा राढतोतयासपररठातहीलरमिधहीअसमzwjिताततयाषमळपररठा

रकषमळपररठारकाचयाउजरहीकडसरकतोzwjआकतहीक४८षमधयिाखवरलआzwj

तकमत

ब१

प१

lsquoपपrsquo=षमळपिवठा वकर

lsquoप१प१rsquo =पिवठा वकराच सरानाातिीत पिवठा वकर

पिवठा नगसाखया आकती ४८ आकतही४८षमधयlsquoकrsquoअकाररपररठानरसाखयाआविlsquoयrsquoअकाररवकषमतिशगावरलहीआzwjlsquoकrsquo याषसररवकषमतहीलापररठाlsquoबrsquoनरसाखयररनlsquoब१rsquoनरसाखयाएरढाराढतोतयाषमळपररठा रक lsquoपपrsquo ररन lsquoप१प१rsquo zwjा रक उजरहीकड सरकतोतयालाचपररठातहीलरमिधहीअसमzwjितात

२) पिवठातील घटऱास (Decrease in Supply) वसरर वकषमत असताना इतर घटकाात परवतकल बिलझालयाषमळमzwjिजउतपािनघटकााचयावकषमतहीतहीलराढकरााचयापरषमािातराढजनउतपािनताzwjतइतयािीतबिलझालयाषमळ पररठा कषमही zwjोतो तयास पररठातहील घटअसमzwjिताततयाषमळपररठारकषमळपररठारकााचयाडारहीकडसरकतोzwjपढहीलआकतहीक४९षमधयसपषटकलआzwj

पिवठा नगसाखयाआकती कर४९

आककतही क४९ षमधय lsquoकrsquo अकारर पररठा नरसाखयािाखवरलहीआzwjरlsquoयrsquoअकाररवकषमतिाखवरलहीआzwjlsquoकrsquo यावसरर वकषमतहीला पररठा lsquoबrsquo नरसाखयररन lsquoब२rsquo एरढा कषमहीzwjोतोतयाषमळपररठारकlsquoपपrsquoररनlsquoप२प२rsquoअसाडारहीकडसरकतोतयालाचपररठातहीलघटअसमzwjितात

पिवठा -पररठाzwjहीसकषमअरगाशासzwjतहीयसाकलपनाआzwjवरवशषट रळही वरवशषट वकषमतहीला साठातहील जो भारपरतयक बाजारात वरकीसाठही आिला जातो तो पररठाzwjोय

समगर पिवठा - सषमग पररठा zwjही सरल अरगाशासzwjतहीयसाकलपना आzwj वरवशषट रोजरार पातळही असतानासायोजकालाअपवकतअसललउतपािनाचवकषमानवरकीषमलयमzwjिजसषमगपररठाzwjोय

खचथ आति परापीचया साकलपना

अ) खचथ साकलपना

सायोजक जवzwjा उतपािनाच कायगा करतो तवzwjा तयालावरवरधउतपािनााचघटकरापरारलारतातजसकचचाषमालशषमभााडरलइतयािहीयाघटकााचाषमोबिलादारालारतोयाघटकाारर कलया जािाऱया खचागालाच उतपािन खचगा असमzwjितातउतपािनातराढझालयासउतपािनखचगािखहीलराढतोयाखचागाषमधयखालहीलतहीनसाकलपनााचासषमारशअसतो

१) एकि खचथ - सायोजकान रसतचया उतपािनासाठहीआरशयक असिाऱया उतपािन घटकाारर कलला खचगामzwjिजचएकिखचगाzwjोयउतपािनाचयावरवरधपातळााररकलाजािाराएकिवसररखचगाआविएकिबिलताखचगायााचहीबरहीजकलयासएकिखचगावषमळतो

सzwjत - एकि खचथ = एकि तसरि खचथ + एकि बदलता खचथ

TC = TFC + TVC वसररखचगा-वसररघटकााररकलाजािाराखचगाउिा

जषमहीनयाzwjतइतयािही बिलताखचगा-बिलतयाघटकााररकलाजािाराखचगाzwjा

खचगा उतपािनाचया परषमािातबिललाजातो उिाशषमकचचाषमालऊजागाइाधनइतयािही

२) सिासिी खचथ सरासरहीखचगामzwjिजचपरतयकनरसाखयचयाउतपािनासाठही यिारा खचगा zwjोय एकि खचागाला एकिनरसाखयनभारलयाससरासरहीखचगावषमळतो

सरासरहीखचगा=एकिखचगा

एकिनरसाखया

AC = TCTQ

उिासषमजा४०नरसाखयचयाउतपािनासाठहीयिाराखचगा ८००` एरढाआzwjतरसरासरहीखचगावकतही

AC = TCTQ

=८००४०

there4सरासरहीखचगा=२०`

३) सीमानत खचथ एकाजािानरसाखयचउतपािनकलयानातरएकिखचागातझाललहीवनवरळराढमzwjिजसहीषमानतखचगाzwjोय

सzwjत सीमानत खचथ = अतधक नगसाखयचया उतपादनानातिचा

खचथ - एकि खचथ

उदासषमजा४नरसाखयचाएकिउतपािनखचगा२००` असलआविपाचवयानरसाखयचउतपािनकलयासएकिउतपािनखचगा२५०` एरढायतोतरसहीषमानतखचगावकतही

सzwjत सहीषमानतखचगा=अवधकएकनरसाखयचयाउतपािनानातरचाखचगा-एकिखचगा

MCn = TCn ndash TCn-1

=२५०-२००

=५०

सहीषमानतखचगा=५०`

शोधा पाह

परवतविन६००नरसाखयचयाउतपािनासाठहीयिाराएकिखचगा३००००` आzwjतरसरासरहीखचगाकाढा

अा) परापी साकलपना वरवरध वकषमतीना बाजारात रसताचया वरकीनातर उदोरसासरलावषमळिारहीरzwjकषममzwjिजपरापतहीzwjोयपरापतहीचहीसाकलपनाzwjहीएकिपरापतहीसरासरहीपरापतहीआविसहीषमानतपरापतहीयााचयाशहीसाबावधतआzwj

१) एकि परापी रसतचया वरकीनातर उदोर सासरलावषमळिारही एकि रzwjकषम मzwjिज एकि परापतही zwjोय zwjउदोरसासरच एकि उतपनन zwjोय पढहील सzwjताचयासाzwjाययानएकिपरापतहीषमोजलहीजात

सzwjत - एकि परापी = एकि नगसाखया times तकमत

उिासषमजाउदोरसासरन` २००परषमाि१५टबलााचहीवरकीकलहीतरएकिपरापतहीवकतही

एकि परापी = एकि नगसाखया times तकमत =१५टबलtimes२००` एकिपरापतही=३०००`

२) सिासिी परापी परतयकनरसाखयचयावरकीनातरवषमळिारहीरzwjकषममzwjिजचसरासरहीपरापतहीzwjोयएकिपरापतहीलाएकिनरसाखयनभारलअसतासरासरहीपरापतहीवषमळत

there4सरासरहीपरापतही=एकिपरापतहीएकिनरसाखया

उिा सषमजा १५ टबल वरकलयानातर एकि परापतही ३०००` असलतरसरासरहीपरापतहीवकतही

AR = TRTQ

there4सरासरहीपरापतही=३०००१५

=२००`

३) सीमानत परापी एकाजािानरसाखयचयावरकीनातरएकिपरापतहीतझाललहीवनवरळराढमzwjिजसहीषमानतपरापतहीzwjोयखालहीलसzwjताचयासाzwjाययानसहीषमानतपरापतहीकाढलहीजात

there4 सीमानत परापी = अतधक एक नगसाखयचया तवकरीनातिची परापी - एकि परापी

उिा सषमजा २० टबलाचया वरकीनातर एकि परापतही४००० ` असलआवि २१ वया टबलाचया वरकीनातरएकि परापतही ४२००` एरढही झालहीअसल तर सहीषमानतपरापतहीवकतही

there4 सीमाात परापी = अतधक एक नगसाखयचया

तवकरीनातिची परापी - एकि परापी

MRn = TR

n ndash TR

=४२००-४०००

सहीषमानतपरापतही=२००`

शोधा पाह जरउदोरसासरन९५` िरान४००नर वरकलतरतयाचहीएकिपरापतहीरसरासरहीपरापतहीकाढा

पर १ खालील तवधान पिथ किा

१) जवzwjा पररठा रक ररचया विशन जातो तवzwjा तयाचाअसिाराउतार

१)धनातषमक २)ॠिातषमक ३)पररषमधनातषमकनातरॠिातषमकअसतो ४)शनय

२) पररठारकतयाचरकाररररचया विशनसरकिमzwjिजच

१)पररठासाकोच २)पररठाचाऱzwjास ३)पररठाचावरसतार ४)पररठातहीलराढ

३) जवzwjा पररठा रक षमळ पररठा रकाचया उजवया बाजससरकतोतयास मzwjितात

४) इतरपररवसरतहीवसररअसतानाकरळवकषमतकषमहीझालयाषमळनरसाखयाकषमहीzwjोिमzwjिजच

१)पररठाचासाकोच २)पररठाचाऱzwjास ३)पररठाचावरसतार ४)पररठातहीलराढ

५) एकिजािानरसाखयचयावरकीनातरएकिपरापतहीतझाललहीवनवरळराढमzwjिज

१)एकिपरापतही २)सहीषमानतपरापतही३)सरासरहीपरापतही ४)सहीषमानतखचगा

पर २ ससाबाध पिथ किा १) पररठाचा वरसतार ः वकषमतराढःःपररठाचासाकोचः

२) एकिपरापतहीः ःः सरासरहीपरापतही एकिपरापतहीएकिनरसाखया

३) एकिखचगा ः एकि वसररखचगा + एकि बिलताखचगाःःसरासरहीखचगाः

४) षमारिहीरकः ःःपररठारकःररजािारा

५) ः पररठातहील बिलःः इतर घटक वसरर ःपररठाचवरचलन

पर ३ योगय आतरथक पारिभातषक शबद सचवा १) वसररघटकाररकलाजािाराखचगा २) परतयकनरसाखयचयाउतपािनाचाखचगा ३) एकाजािानरसाखयचयाउतपािनाषमळएकिखचागातzwjोिारही

वनवरळराढ ४) परतयकनरसाखयचयावरकीनातरवषमळिारहीपरापतही

पर ४ फिक सपषट किा १) साठाआविपररठा २) पररठाचावरसतारआविपररठातहीलराढ ३) पररठाचासाकोचआविपररठाचाऱzwjास ४) सरासरहीखचगाआविसरासरहीपरापतही

पर ५ खालील पzwjतकावरन परनााची उतति दा

अ) चॉकलटच पिवठा पzwjतक

तकमत पिवठा नगसाखया१० २००१५२० ३००२५ ३५०३०३५४०

१) ररहीलपररठापzwjतकपिगाकरा २) ररहील पररठा पzwjतकाचया साzwjाययानआकतही काढाआवि

ररहीलआकतहीचसपषटहीकरिकरा ३) वकषमतआविपररठायाातहीलसzwjसाबाधसपषटकरा

ब) बटाटा बाजाि पzwjतकाच तनिीकषि करन खालील उतति दा

तकमत ` उदोग सासरा(तकगर) बाजाि पिवठा(तकगर)अ ब क

१२३४

३७४०४४

२०३०

५०

४५४५५५

१००

१३५१५४

१) बाजारात उदोरसासराानही कललया बटाटा नरसाखयचापररठाररहीलपzwjतकाषमधयपिगाकरा

२) पzwjतकाचया साzwjाययान बाजार पररठा रक काढन तयाचसपषटहीकरिकरा

पर ६ खालील परनााची उतति दा १) एकिखचगारएकिपरापतहीयासाकलपनासपषटकरा

२) पररठावनधागाररतकरिारघटकसपषटकरा

पर ७ सतवसति उतति दा

१) पररठाचावनयषमअपरािासzwjसपषटकरा

परसतावना साषमानयत बाजार मzwjिज वरवशटि वठकाि वकरा सरळzwjोय वजर रसत र सरााचही खरिही-वरकी कलही जात पिअरगाशासzwjतात बाजार मzwjिज एक वरवशटि वठकाि नसन अशहीवयरसरा आzwj की जयाषमधय वरकत र गाzwjक परतयक वकराअपरतयकरहीतया एकषमकााचया सापकागात यतात आवि रसत रसरााचहीिरािघरािकरतात

बाजािाची वयाखया ऑरसटहीन कनडो या अरगाशासzwjतजाचया षमतानसार जयावठकािहीरसताचहीखरिही-वरकीकलहीजातअशहीएखािहीवरवशटिजारा मzwjिज बाजार नसन असा सापिगा भपरिश की जयातखरिहीिारआविवरकतयााचापरसपरााशहीइतकाजरळचासाबाधअसतोकी जयाषमळ एकाचरसतचही वकषमतसरगाzwjतसzwjजआविलरकरसषमानzwjोणयाचहीपररमततहीअसत अशा परकार lsquoबाजार zwjही साभावय गाzwjकआवि साभावयवरकतयााचयातहीलपरसपरसाबाधाचएकजाळआzwjrsquo जवzwjाखालहीलरोषटहीअवसततरातअसताततवzwjाचबाजारवनषमागािzwjोतो

१) गाzwjकआविवरकत

२) रसतवकरासरायााचहीखरिहीआविवरकी

४) गाzwjकआविवरकतयााचयातहीलजरळचासाबाध

५) बाजारवरषयकजान

बाजािााच वगगीकिि बाजारााच ररवीकरि खालहीलपरषमाि करता यत खालहीविललयाआककतही५१षमधयzwjिशगावरलआzwj

I) सरळानसाि

१) सरातनक बाजािपठ सरावनकबाजारमzwjिजअसाबाजारकीजयातगाzwjकरसतचउतपािनजयावठकािहीzwjोततयाचवठकािाहनरसतखरिहीकरतात

२) िाटिटीय बाजािपठ राटिटहीय बाजार zwjा िशाातरगात बाजारzwjोय परतयक राटिटहीय बाजारपठला तया िशातहील वनयषमलारzwjोतात

३) आातििाटिटीय बाजािपठ आातरराटिटहीय बाजारपठ zwjहीजारवतकबाजारपठअसनजयाषमधयराषटटहीयसहीषमाओलााडनरसतरसरााचआिानपरिानzwjोत

II) काळानसाि

१) अतयलपकाळ अतयलपकाळ मzwjिज असा काळ कीजयाषमधय रसताचा पररठा राढरता यत नाzwjही तयाषमळरसताचही वकषमत षमारिही वनधागाररत करत zwjा काळ काzwjहीविरसााचा वकरा आठरडाचा असतो जयात रसतचापररठाराढवरतायतनाzwjही

बाजािाच परकाि (Forms Of Market)५

अ)अतयलपकाळ अ)पिगासपधागाआ)अलपकाळ

आ)अपिगासपधागाइ)िहीघगाकाळ

ई)अवतिहीघगाकाळ

II) काळ III) सपधाथ

१)षमतििारही २)अलपावधकार ३)षमतििारहीयतिसपधागा

बाजािाच वगगीकिि

I) सरळ

अ)सरावनक

आ)राटिटहीय

इ)आातरराटिटहीय

आकती ५१

२) अलपकाळ अलपकाळ zwjा एका रषागापका कषमहीकालारधहीचा काळआzwj या काळात रसत र सरााचापररठाकाzwjहीपरषमािातआिानााच(उिाशषम)सषमायोजनकरनरसतचापररठाराढवरतायिशzwjयआzwj

३) दीघथकाळ िहीघगाकाळ zwjा असा कालारधही zwjोय जयातउतपािनाच घटक आवि उतपािन खचगा बिलि शzwjयअसत िहीघगाकाळात उदोरसासरााना सरगा परकारचयाखचागाशही जळरन घि शzwjय zwjोत zwjा कालारधही काzwjहीरषायचाअसतोउिासाधारिपि५रषायपययत

४) अततदीघथकाळ अवतिहीघगाकाळ मzwjिज असा काळजयाषमधयउतपािनाचहीसरगाआिान(षसररआविबिलत)बिलता यि शzwjय असत zwjा कालारधही ५ रषायपकाअवधकअसतो

III) सपधधनसाि

अरगाशासzwjतात वरकत र गाzwjक यााचयातहील सपधागा zwjाबाजाराचया ररवीकरिातहील अवतशय षमzwjतराचा वनकष आzwjवरकतयााषमधहीलसपधवररआधाररतबाजारातहीलवरवरधपरकारााचाअभयासकरया

अ) पिथ सपधाथ

अरथ व वयाखया पिगासपधागाzwjहीपरतयकबाजारापकाएकआिशगा आवि कालपवनक साकलपना आzwj वषमसस जोनरॉवबनसन यााचया शबिाात lsquolsquoजवzwjा परतयक उतपािकाचयाउतपािनालाअसिारहीषमारिहीपिगालरचहीकअसत तवzwjापिगासपधागाअषसततरातयतrsquorsquo

पिगासपधागाzwjाअसाबाजारआzwjकीजयातवरकतरगाzwjकअसाखयअसतात सरगा वरकतआवि गाzwjककोितयाzwjहीवनबयधावशराय एकवजनसहीरसताचहीखरिही वरकीकरणयातरातलल असतात तसच गाzwjक र वरकत यााना बाजारषसरतहीच पिगा जान असत पिगा सपधवचही रवशषzwjटखालहीलपरषमािआzwjत

१) असाखय तवकरत व असाखय गाक पिगासपधवतअसाखयवरकत र असाखय गाzwjक असतात अरोिर उलखकलयापरषमािएकिबाजारातपरतयकवरकतारगाzwjकयााचासzwjभार नरणय असतो तयाषमळ कोिताzwjही एक वरकताबाजारातहीलवकषमतहीररपरभारपाडशकतनाzwjहीअशापरकारपिगासपधवतवरकतवकषमतसरहीकारिारअसतात

तसच गाzwjकााचहीzwjही साखया परचाड असत परतयकगाzwjकाचहीखरिहीzwjहीएकिखरिहीचाअलपसाभारअसतोतयाषमळरसतचयावकषमतहीररकोिताzwjहीगाzwjकपरभारपाडशकतनाzwjही

२) एकतजनसी वसत पिगासपधवचषमzwjतराचरवशषzwjटमzwjिजअसाखयवरकतयााकडनवरकलहीजािारहीरसतzwjहीगाzwjकाचयादटिहीनआकार रप रार चर इ बाबतहीत एकवजनसहीअसलही पावzwjज सरगा रसत परसपरााना पिगात पयागायहीअसतात

३) मकत परवश आति तनगथमन याबाजारपठतपररशआविवनरगाषमनाररकठलzwjही वनबयधनसतातजरनफयाचहीआशाअसल तर उदोरसासरा बाजारात पररश करतातआवितोzwjटाचहीशzwjयताअसलतरबाजारातनवनरगाषमनकरतात

४) एकच तकमत पिगा सपधवचया बाजारात एकच वकषमतअसत जही षमारिही आवि पररठा यााचयाआातरवकयनवनधागाररतzwjोत

५) बाजािाच सापिथ जान गाzwjकआविवरकतयाानाबाजारषसरतहीचसापिगाजानअसतपरतयकगाzwjकआविवरकतायाानारसतचहीवकषमतरिरततािजागापररठाचासोतइचजानअसत

६) उतपादन घटकाची पिथ गततशीलता पिगासपधवचआिखहीएकरवशषzwjटअसकीउतपािनाचघटकzwjपिगातरवतशहीलअसतात मzwjिजच शषम भााडरल याासारख घटकभौरोवलकदषzwjटाच नवzwj तर वयारसावयकदषzwjटाzwjहीरवतशहीलअसतात

७) वातक खचाथचा अभाव पिगा सपधवत रसताचही वकषमतसरगाzwjतसारखहीअसतकारिराzwjतकखचगारमzwjहीतधरललानसतोयारमzwjहीतकाषमळवकषमतसषमानतावनषमागािzwjोत

८) सिकािी सतकषप नाी वनzwjगासतकपधोरिzwjपिगासपधवचषमzwjतराचरवशषzwjटआzwjयाचाअरगाआवरगाकघडाषमोडहीषमधयशासकीयzwjसतकपाचापिगातअभारअसतो

पिथ सपधधतील तकमत तनशचती

पिगा सपधवतरसतचही वकषमतषमारिहीआविपररठायााचयाआातरपरवकयतन वनषशचत zwjोत याला सषमतोल वकषमत अस

वसतची मागिी व पिवठा

तकमत

मागिी व पिवठा (तकगर)

१०००

० २०००३०००४००० ५०००

५००

४००

३००

२००

१००

म प

मपअवतररzwjतषमारिही

अवतररzwjतपररठापपgtषमषम

षमषम=पप

षमषमgtपप

आकती कर ५२

आकतहीतlsquoकrsquoअकाररषमारिहीरपररठािशगावरलाआzwjतर lsquoयrsquoअकारर वकषमतिशगावरलहीआzwj lsquoषमषमrsquozwjाषमारिहीरकआzwjतोखालहीसरकिाराअसनवकषमतआविषमारिहीयातहीलवयसतसाबाधिशगावरतोतरlsquoपपrsquozwjाररसरकतजािारापररठारकअसनतोवकषमतआविपररठायााचासषमसाबाधिशगावरतोषमारिहीआविपररठारकएकषमकाानाlsquoसrsquoवबाितछितातमzwjिनlsquoसrsquo zwjा सषमतोल वबाि आzwj ३०० ` zwjही सषमतोल वकषमत आवि ३००० वकलो zwjही सषमतोल साखया वनषशचत zwjोत zwjहीसषमतोल वकषमत बाजार षमारिही आवि बाजार पररठा याानहीवनषशचतकलहीआzwj

आ) अपिथ सपधाथ

अपिगा सपधागा zwjा बाजाराचाअसा परकारआzwjकी जयातसपधागायतिबाजाराचहीसरगा रवशषzwjटआढळतनाzwjहीततरकाzwjहीरवशषzwjटआढळतात

१) मकतदािी

अरथ आति वयाखया षमतििारही (monopoly)याशबिाचहीउतपततहीlsquoMonorsquoमzwjिजlsquoएकrsquoआविlsquoPolyrsquoमzwjिजlsquoवरकताrsquoयागहीकशबिापासनझालहीआzwjषमतििारहीमzwjिजअसाबाजारजयात एकच वरकता असन तयाच सापिगा बाजार पररठाररवनयाzwjतिअसतरतयाचयारसतलाजरळचापयागायनसतो

इ एच चबरलहीन यााचया षमत lsquolsquoषमतििारही मzwjिज एकउदोरसासराजहीसापिगापररठाररवनयाzwjतिठरतआविवजलाबाजारातअरिहीजरळचापयागायनसतोrsquorsquo

मzwjितात षमाशगालन वकषमत वनषशचतहीचया या परवकयचही तलनाकाzwjतहीन कापड कापणयाचया परवकयशही कलहीआzwj जयापरषमािकापडकापणयासाठहीकाzwjतहीचहीिोनzwjहीपातहीआरशयकअसताततयापरषमािसषमतोलवकषमतवनषशचतहीसाठहीषमारिहीआविपररठाzwjिोनzwjही घटक षमzwjतराच असतात zwj खालहील कोटिकाचया रआकतहीचयासाzwjाययानसपटिकलआzwj

तकता कर ५१मागिी आति पिवठा कोषटक

सफिचादाची तकमत (परतत तकलो `)

मागिी(तक)

पिवठा (तक)

मागिी व पिवठा साबाध

१०० ५००० १००० षमाgtप२०० ४००० २००० षमाgtप३०० ३००० ३००० मा = प

४०० २००० ४००० षमाltप५०० १००० ५००० षमाltप

कोषटक सपषटीकिि कोटिक५१ररनखालहीलवनषकषगाकाढतायतात

१) जवzwjावकषमत१००रपयााररन२००`पययतराढततवzwjाषमारिही५०००वकलोररन४०००वकलोपययतकषमहीzwjोततरपररठा१०००वकलोररन२०००वकलोपययतराढतोकारि वकषमत राढलयाषमळ षमारिही कषमही zwjोत तरवकषमतराढहीबरोबरपररठाzwjहीराढतोzwjहीअशहीषसरतहीआzwjकी जर षमारिही zwjही पररठापका जासत आzwj यालाअवतररzwjतषमारिहीमzwjितात

२) जवzwjा वकषमत३०० ` पययतराढत तवzwjाषमारिहीआविपररठा ३००० वकलो इतका सषमान zwjोतो zwjही अशहीषसरतहीआzwjकीजयावठकािहीषमारिहीआविपररठासषमानzwjोतातzwjहीसषमतोलाचहीषसरतहीआzwjमzwjिन३००`zwjहीसषमतोलवकषमतआzwj

३) जवzwjावकषमत४००`ररन५००`पययतराढततवzwjाषमारिही२०००वकलोररन१०००वकलोपययतकषमहीzwjोतआविपररठा४००० वकलोररन५००० वकलोपययतराढतोअशापरकारपररठाzwjाषमारिहीपकाजासतzwjोतो

वकषमत वनषशचतहीचही zwjही परवकया खालहीलआकतही ५२षमधयिशगावरलहीआzwj

षमतििारहीचहीरवशषzwjटखालहीलपरषमािआzwjत

१) एकच तवकरता षमतििारहीतरसतचाउतपािकवकरावरकताएकच असलयाषमळ वरकतयााषमधय सपधागा नसत परातगाzwjकााचहीसाखयाजासतअसत

२) पयाथयी वसताचा अभाव षमतििाराचया उतपािनालाजरळचपयागायनसताततयाषमळगाzwjकााचयापसातहीलारारनसतो तयाानाषमतििाराकडनएकतररसत वरकतघयारहीलारतवकरारसतपासनरावचतराzwjारलारतषमतििारहीतषमारिहीचही छिक लरवचकता शनय वकरा नकारातषमकअसत

३) परवशावि तनबबध कायिशहीरनसवरगाकरताावzwjतकबाधनाषमळइतरसपधगाकााचयाबाजारातहीलपररशाररबाधनयतात

४) बाजाि पिवठावि पिथ तनयाzwjति षमतििाराचबाजारपररठाररपिगावनयाzwjतिअसततोरसतचाएकषमरउतपािकरवरकताअसतो

५) तकमतकताथ षमतििाराचसापिगाबाजारपररठाररवनयाzwjतिअसत तयाषमळ षमतििारही उदोरसासरा सरतचयाषमालाचहीउतपािनाचही वकषमत वनषशचत करत तयाषमळषमतििारzwjावकषमतकतागाअसतो

६) मलयभद षमतििार zwjा वकषमतकतागा असलयाषमळ तोएकाच रसतला ररररळा गाzwjकााना कालपरतरसरलपरतर ररररळा वकषमतहीआकार शकतो अशापरकारषमलयभिzwjषमतििारहीबाजाराचपरषमखरवशषzwjटआzwjरलरचया पररासात वरदारवी र जषठ नारररक याानावतकीटातसरलतविलहीजात

७) उदोगसासरा ाच उदोग षमतििार zwjा तयाचयाउतपािनाचाएकषमरउतपािकरवरकताअसतोतयाषमळषमतििारहीतउदोरसासराzwjाचउदोरअसतो

मकतदािीच परकाि

मकतदािीच परकाि खालीलपरमाि आत

१) खाजगी मकतदािी जवzwjाएखािहीवयतिहीखाजरहीसासराषमतििारहीउदोरसासरचवनयाzwjतिकरततवzwjातयासखाजरहीषमतििारही मzwjितात खाजरही षमतििारही zwjही नफयान परररतझाललहीअसतउिाटाटासषमzwj

२) सावथजतनक मकतदािी जवzwjा एखािही उतपािनसासरा

पिगातसरकारचयाषमालकीचहीसरकारन वनयावzwjततकललहीआवि सरकारन चालवरललही असत तवzwjा तयाससारगाजवनक षमतििारही अस मzwjितात zwjही षमतििारहीकलयािकारही zwjतन परररत झाललही असत उिा भारतहीयरलर

३) कायदशीि मकतदािी पटाट बोधवचनzwj सरावषमतर अवधकार याासारखया शासनाचया कायिशहीर तरतिीषमळवनषमागाि झाललया षमतििारहीस कायिशहीर षमतििारही असमzwjितातनोििहीकतझाललयावयापारहीवचनzwjााचयाअातरगातसाभावय सपधगाकााना पररश करणयास या षमतििारहीत षमनाईकलहीजाततसचतयावचनzwjाचवकराआकाराचअनकरिकरणयासाठहीषमनाईकलहीजातउिाअषमलचहीउतपािन

४) नसतगथक मकतदािी वरवशटिसरलzwjराषमानपजगानयषमानइ नसवरगाक पररषसरतहीषमळ वनषमागाि झाललया षमतििारहीसनसवरगाकषमतििारहीअसमzwjितातउिापाजाबचारह

५) साधी मकतदािी साधया षमतििारहीत वरकता वकराउदोरसासराएकापरकारचयाउतपािनासाठहीसरगागाzwjकाानाएकचवकषमतआकारत

६) मलयभदातमक मकतदािी षमलयभिातषमक षमतििारहीतउदोरसासराएकाचपरकारचयाउतपािनासाठहीररररळावकषमतहीआकारत उिा डॉzwjटर ररररळा रगिााकडनररररळहीफीआकारतात

७) ऐशचछक मकतदािी जहीरघिहीसपधागाटाळणयासाठहीकाzwjहीषमतििारसरचछनएकzwjतयतातरषमतििारााचारटसरापनकरतातउतपावितकललयारसताचहीवरकीकरनषमzwjततषमनफा वषमळवरि याषमळ सोयहीच zwjोत उिा ओपक(OPEC)

मकतदािीत मलयभदाच परकाि

वयकतीनसाि

डॉzwjटरररररळारगिााकडनररररळहीफीआकारतो

गाषमहीिरशzwjरहीभारातहीलघरभाड

वभननअसत

विरसापकाराzwjतहीचयापररासासाठहीपररासभाडजासतअसत

घररतहीरापररवयापारहीरापरानसाररहीजिरवभननअसतो

सरळानसाि काळानरप वापिानसाि

शोधा पाहखालहीलउतपािनानसारषमzwjतिारहीचपरकार

१)आसाषमधहीलचzwjा

२)अिउजागा

३)एखादावयापारहीबकचबोधवचनzwj

तमााला माीत आ का गाzwjकाचही षमतििारही zwjही षमतििारहीचया वररदध आzwjजवzwjाएकगाzwjकरअनकवरकतअसताततवzwjागाzwjकाचहीषमतििारहीवनषमागािzwjोतगाzwjकाचहीषमतििारहीzwjािवषमगाळपरकारआzwjषमतििारहीतवरकताजयापरषमािगाzwjकााचशोषिकरशकतो तयापरषमाि गाzwjकााचया षमतििारहीत गाzwjक zwjावरकतयााचशोषिकरशकतोशषमबाजारातजवzwjाएखािावनयोतिा (षमालक) वरवशटि परकारचया षमजरााचा उपयोरकरनघतोतवzwjागाzwjकाचहीषमतििारहीवनषमागािzwjोत

२) अलपातधकाि (Oligopoly)

lsquoअलपावधकारrsquo(Oligopoly)याशबिाचहीउतपततहीगहीकशबि lsquooligoirsquo मzwjिज अलपसाखय आवि lsquopolrsquo मzwjिज वरकतयाशबिाापासनझालहीआzwjअलपावधकारमzwjिजअसाबाजारकीजयातकाzwjहीवरकतएकवजनसहीरसताचवकरावरभवितरसताच उतपािनकरतात उिा षमोबईलसरा परवरिार वसषमटकपनहीइतयािहीअलपावधकारबाजाराचहीरवशषzwjटपढहीलपरषमाि

१) काी तवकरत अलपावधकारबाजारातकाzwjहीउदोरसासरावकरावरकतअसतातबाजारपठररकाzwjहीसासरााचरचगासरअसततसचतयााचवकषमतहीररररसतचयाउतपािनाररzwjहीलकिहीयवनयाzwjतिअसत

२) पिसपिावलाबन परवतसपधगाकाानही घतललया कोितयाzwjहीवनिगायाचया बाबतहीत वरकतयााना िक राzwjार लारत याबाजारातकाzwjहीवरकतअसलयाषमळएखादाउदोरसासरनरसतचया वकषमतहीत बिलकलयास इतर उदोरसासरानााzwjहीसपधवतवटकनराzwjणयासाठहीतयााचयाशहीजळरनघयारलारत

३) जातिात अलपावधकार बाजारात जावzwjरात zwj परभारहीसाधनआzwjअलपावधकारातउदोरसासराजासतहीतजासत

बाजारपठा काबहीज करणयाचया उदशान आकषमक रआकषगाकजावzwjरातषमोzwjहीषमzwjातहीघऊशकत

४) परवशावि तनबबध कपनयाजवzwjा पावzwjज तवzwjासzwjजपिउदोरातन बाzwjर पड शकतात परात तयात पररशकरणयासाठही वरवशटि अडरळााना तोड दार लारतजसकीसरकारहीपररानापटाटइतयािही

५) समानतचा अभाव उदोरसासरााचया आकाराचयाबाबतहीत असषमानता असत काzwjहीआकारान लzwjान तरकाzwjहीषमोठाअसतात

६) अतनशचतता या बाजारात लकिहीयवरचारातघणयाइतपत अवनषशचतता असत कारि या बाजारातउतपािकाचया रतगानाच सररप वरवरध परकारच असतपरवतसपधवीउिविटिााचयाबाबतहीतएकषमकााशहीzwjातवषमळरिहीकरन एकषमकााना सzwjकायगाzwjही कर शकतात वकराएकषमकााशहीसाघषगाzwjहीकरशकतात

३) मकतदािीयकत सपधाथ

सवचछतसाठी वापिणयात यिाऱया वगवगळा कपनयााची उतपादन

आकती ५३

अरथ व वयाखया परतयकवयरzwjारातआढळनयिाराबाजाराचापरकार मzwjिजषमतििारहीयतिबाजारzwjोययाषमधयपिगा सपधागारषमतििारहीचहीकाzwjहीरवशषzwjटएकवzwjततपिआढळनयतातपराइएचचबरलहीनयाानही१९३३सालहीपरकावशतझाललयातयााचयाlsquoTheoryofMonopolisticCompetitionrsquoयापसतकातषमतििारहीयतिसपधवचहीसाकलपनापररषमषमााडलही

चबरलहीनयााचयाषमतlsquolsquoषमतििारहीयतिसपधागामzwjिजअशहीसपधागाकीजयातअनकवरकतअरिहीजरळचापयागायअसललयापरातपिगापयागायनसललयारसताचउतपािनकरतातrsquorsquo

षमतििारहीयतिसपधवचहीरवशषzwjटखालहीलपरषमािः

१) अनक तवकरत षमतििारहीयतिसपधवत वरकतयााचहीसाखयाजासत असत परात तलनन पिगा सपधवतहील वरकतयाापकाकषमही असत या कारिाषमळ वरकतयाच रतगान षमतििारहीपरषमािअसत

२) असाखय गाक षमतििारहीयति सपधवत असाखय गाzwjकअसतात पररिाषमही कोिताzwjही गाzwjक रयषतिकपिआपलयाषमारिहीतबिलकरनरसतचया वकषमतहीतबिलघडरनआिशकतनाzwjही

३) वसतभद रसतभि zwj षमतििारहीयति सपधवच षमzwjतराचरवशषzwjटआzwjयाबाजारातअनकउदोरसासरावरवशटिरसताच उतपािन करतात परात परतयक उदोरसासरचउतपािन zwj बाजारातहील िसऱया उदोरसासरचयाउतपािनापका ररळ असत यालाच रसतभि असमzwjितातzwjारसतभिबणड(छाप)वयापारहीवचनzwj(टटडषमाकक)रसतचहीआकषगाकबााधिहीिजागानकहीकाषमराररटिन आकार इ बाबतीत आढळतो याचा अरगाउदोरसासरचया उतपािनालाजरळच पयागायआढळतातआवितयााचयाषमारिहीचहीछिकलरवचकताअवधकआzwjउिाभषमिधरनही(षमोबाईल)शहीतपयइ

४) मकत परवश व तनगथमन पिगा सपधवपरषमाियाzwjहीबाजारातनरहीनवयरसायसासराानाषमतिपररशअसतोतयाचपरषमाितोटाzwjोतअसलयासकोितहीzwjहीउदोरसासराउतपािनबािकरनसपधवतनबाzwjरपडशकत

५) तवकरी खचथ वरकी खचगा zwjा षमतििारहीयति सपधवतच

आढळतो उतपािकाचया उतपािनाला अवधक षमारिहीवनषमागाि करणयासाठही र रसतचही वरकी राढवरणयासाठहीकरारालारिाराखचगामzwjिजचवरकीखचगाzwjोयजावzwjरातिरिशगान आकाशरािही फलक जावzwjरातही परिशगानषखडकी परिशगान षमोफत भट रसत षमोफत नषमना रसतइतयािीचासषमारशवरकीखचागातzwjोतो

६) जवळच पयाथय षमतििारहीयति सपधवत रसताना अरिहीजरळचपयागायउपलबधअसतातउिावरवरधकपनयााचसाबिशहीतपयइ

७) गटसाकलपना षमतििारहीयति सपधवत चबरलहीन याानहीउदोर या साकलपनऐरजही रटाचही साकलपना रापरलहीएकवजनसही रसताच उतपािन करिाऱया सासरााचा सषमिायमzwjिज उदोर zwjोय तर एकषमकााना जरळचा पयागायअसिाऱयाररसतभिवनषमागािकरिाऱयासासरााचासषमिायमzwjिज रट zwjोय उिा औषध उतपावित करिाऱयासासरााचासषमzwj

शोधा पाहखालहीविललयाउतपािनालाजरळचापयागायशोधा

कर उतपादन पयाथयी वसत१ जवषमनहीतल२ कोलरटटरपसट३ रडलबलचzwjा४ बकॉफी५ ॲषzwjटवzwjािचाकी

पर १ अ) योगय पयाथय तनवडा १)अरगाशासzwjतहीयदषzwjटाबाजारातखालहीलघटकााचासषमारशzwjातो अ)जयावठकािहीरसतरसरााचहीखरिही-वरकीकलहीजात ब)गाzwjकआविवरकतएकषमकााचयापरतयकवकराअपरतयक

सापकागातयतात क)रसताचहीवरकीकरिारिकान ड)ररहीलसरगापयाथय ः१)अआविब २)बआविक ३)अबआविक ४)फzwjतब

२)बाजारपठच ररवीकरि सरळाचया आधाराररखालहीलपरषमािकलजात

अ)सरावनकबाजारराटिटहीयबाजारआातरराटिटहीयबाजार ब)अतयलपकालहीनबाजारसरावनकबाजारराटिटहीयबाजार क)अलपकालहीन बाजार राटिटहीय बाजार आातरराटिटहीय

बाजार ड)सरावनकबाजारराषटटहीयबाजारअलपकालहीनबाजारपयाथय ः१)अबआविक २)बकआविड ३)फzwjतअ ४)अआविड

३) एकवजनसहीरसतzwjयाबाजाराचरवशषzwjटआzwj

अ)षमतििारही ब)षमzwjतिारहीयzwjतसपधागा

क)पिगासपधागा ड)अलपावधकार

पयाथय ः१)कड २)अबक ३)अकड ४)फzwjतक

४) पिगासपधवतवरकतयाचहीभवषमकापढहीलपरकारचहीअसत

अ)वकषमतकतागा ब)वकषमतसरहीकारिारा

क)वकषमतभिकरिारा ड)याापकीनाzwjही

पयाथय ः१)अबक २)फzwjतब ३)फzwjतक ४)अआविक

पर२ पारिभातषक शबद सचवा

१) काzwjहीवरकतअसललाबाजार

२) षमारिहीरकरपररठारकएकषमकाानाजया वबाितछितातअसावबाि

३) रसतचहीवरकीराढवरणयासाठहीकरारालारिाराखचगा

४) एकवजनसहीरसताचउतपािनकरिाऱयासासरााचासषमिाय

५) एकचरसतरसरसाठही ररररळागाzwjकााना ररररळावकषमतहीआकारि

पर ३ ससाबाध सपषट किा १) पिगा सपधागा षमति पररश आवि वनरगाषमन

पररशाररवनबयध

२) वकषमतसरहीकारिारा वकषमतकतागाषमतििारही

३) एकचवकषमतपिगासपधागावभननवकषमतः

पर४ गटात न बसिािा शबद ओळखा १) वरकीखचगा ः षमोफतभटरसतफलकजावzwjरात षखडकी

परिशगानपटाट २) बाजार परकार ः पिगा सपधागा षमzwjतिारही अलपावधकार

अतयलपकालहीनबाजार ३) षमzwjतिारहीचही रवशषzwjट ः वकषमतकतागा पररश वनबयध अनक

वरकतपयागायहीरसताचाअभार ४) कायिशहीरषमzwjतिारहीःपटाटओपककॉपहीराइटबोधवचनzwj

पर ५ रोडकयात उतति तला १) अलपावधकारबाजाराचहीरवशषzwjटसाारा २) षमतििारहीचपरकारसाारा

पर ६खालील तकतयाच तनिीकषि करन तवचािललया परनााची उतति तला

कळीची तकमत (`)(परततडझन)

मागिी परततडझन

पिवठा परततडझन

१० ५०० १०० षमाgt प २० ४०० षमाgt प३० ३०० षमा= प४० २०० षमाlt प५० षमाlt प

१) ररहीलतzwjतयातहीलररकामयाजाराभरा २) ररहील तzwjतयाचया आधार सषमतोल वकषमतवनषशचतही

आकतहीचयासाzwjाययानिाखरा

पर ७ सतवसति उतति तला १) षमतििारहीयतिसपधवचहीरवशषzwjटसपटिकरा २) पिगासपधवचहीरवशषzwjटसपषटकरा

वनिवशााक zwj अरगाशासzwjताषमधहील सरागावधक रापरल जािारसाखयाशासzwjतहीय साधन आzwj वनिवशााक मzwjिज एका ठरावरककालारधहीतचलाषमधहीलबिल(वकराचलाचयासषमिायाषमधहीलबिल)षमोजणयासाठहीचएकसाधनzwjोय

वनिवशााकzwjाषमलतःवकषमतपातळहीषमधहीलबिलषमोजणयासाठहीवरकवसतकलाzwjोताआजचयाकाळातभारभााडरलबाजारातहीलवकषमतहीराzwjिहीषमानाचावनिवशााकऔदोवरकआविककषहीषमालाचउतपािनवनयागातरआयातहीषमधहीलबिलइतयािहीघटकाासzwjवरवरधकzwjताातहीलकलषमोजणयासाठहीयाचाउपयोरकलाजातोवनिवशााकाचपरतयकपि षमोजषमाप करता यत नाzwjही पि तयातन सापक बिलिशगावरतायतात

तनदधशााकाचा उगम १७ वया शतकातहील एक परखयातइागजहीलखकराईसरॉन zwjतयााचयाजनषमभषमहीचयाषमारहीलशतकातहीलवकषमतराढहीबििलजािनघणयासाठहीउतसकzwjोत१८ वयाशतकाचयासररातहीला वनिवशााकाचारापरकरनअभयासझालाzwjोता१७०७षमधयवरलयषमफहीटरडन१४४०-१४६०आवि१६८६-१७०६याकालारधहीतहीलरह ओटस बहीनस कापड षमाास इतयािही रसताचयावकषमतीचही तलना कलही zwjोतही या अभयासाच वनकषकोवनकॉनपरहीसहीओसषम(१७०७)यााचयाकाषमातसािरकलआzwjत१७३८षमधयरिानसचाचालसगाडहीफरडटोयान१५०८आवि१७३५यािोनकालारधीसाठहीएकसाधासरासरही वनिवशााक तयार कला आवि सषमान रसतचयायािहीतहीलखचागाशहीतलनाकलहीजहीआरकालवीइटावलयनअसनतयााचयाकाषमातवनिवशााकपररषमचनोिवरललाविसनयतो तयाानही १७६४ षमधय सापक वकषमतहीसाठही साधयासरासरहीपिधतहीचसधाररतरपरापरल

वनदधशााकाचया वयाखया १) सपाईगल ldquoभौरोवलकसरानरळयासािभायतवकराइतर

रवशषzwjट मzwjिज उतपनन वयरसाय इतयािीचया सापकबिलासाठही वकरा बिलाच परषमाि िाखवरणयासाठही

६ तनदधशााक (Index Number)

रापरललसााषखयकीयसाधनमzwjिजवनिवशााकzwjोयrdquo २) करॉकसटन आति कावडन ldquoवनिवशााकzwjहीसाखयााचहीअशही

शमाखलाआzwjकीवजचयाआधारकालरसरानपिषमालतहीलबिलाचषमापनकरतायतrdquo

तनदधशााकाची वतशषट १) वनिवशााकzwjसााषखयकीयसाधनआzwj २) वनिवशााकzwjसरासरहीकाढणयाचएकवरवशषटसाधनआzwj

आवितशकडरारहीकाढणयासउपयzwjतठरत ३) एका वरवशषट काळात वकरा िोन वभनन काळाात वकरा

िोन वभननसरानाातहीलएक वकराजासतसाबावधतचलााचपररषमािषमोजणयासाठहीवनिवशााकयासााषखयकीयसाधनाचाउपयोरzwjोतो

४) जो वनिवशााक एका चलाचया साzwjाययान षमोजला जातोतयालाएकीककतवनिवशााकमzwjितातयाउलटजोवनिवशााकचलाचया रटापासन तयार कला जातो तयाला सायzwjतवनिवशााकअसमzwjितात

५) वनिवशााकzwjाचालरषागासाठहीतयारकलाजातो ६) जया रषागापासन बिल षमोजल जातात तयाला षमळ रषगा

असमzwjितात ७) षमळरषागाचा वकषमत वनिवशााक zwjा नzwjषमही १०० रमzwjहीत

धरलाजातोआवितयानसारचालरषागातहीलषमलयापरषमािषमोजलाजातो

८) अरगावयरसरतहीलकलरबिलषमोजणयासाठहीवनिवशााकााचारापर कला जातो मzwjिन तयाला आवरगाक वकयााचlsquoरायभारषमापकrsquoअसमzwjटलजात

तमााला माीत वा वनिवशााकातपररभाषचारापरषमळरषगा वनरडललयारषागाचहीतलनाषमळरषागाशहीकलहीजाततरषगावनिववशतकरणयासाठहीlsquo०rsquozwjापरतययरापरलाजातोचाल रषगा वनरडललया रषागाशही तलना करणयासाठही चालरषागाचहीररजभासतचालरषागासाठहीlsquo१rsquozwjापरतययरापरलाजातो

सााकततक तलपी

P0=षमळरषागातहीलरसतचहीवकषमत

p१=चालरषागातहीलरसतचहीवकषमत

q०=षमळरषागातहीलउपभोगयरसतवकराखरिहीचया रसताचहीसाखया

q१=चालरषागातहीलउपभोगयरसतवकराखरिहीचया रसताचहीसाखया

तनदधशााकाच परकाि

षमलयवनिवशााक

वरवशषटzwjतवनिवशााक

साखयातषमकवनिवशााक

वकषमतवनिवशााक

तनदधशााक

१) तकमत तनदधशााक zwj रसतचया वकषमतहीतहील साषमानयबिलाच षमापन करत त िोन वभनन कालारधही िरमयानवकषमतहीचयापातळहीचहीतलनाकरत

२) साखयातमक तनदधशााक यालापरषमािबिधवनिवशााकअसzwjहीमzwjितात अरगावयरसरचया उतपािनातहील वकराउतपािनाचया भौवतक परषमािातहील बिल षमोजतउिा ककषही उतपािन र औदोवरक उतपािनाचयापररषमािातकाzwjहीकालारधहीतझाललाबिल

३) मलय तनदधशााक रसतचषमलयमzwjिजवकषमतरपररषमाियााचारिाकारzwjोय(ptimesq)षमलयवनिवशााकzwjाचलाचयाषमलयातहीलबिलाचरपयाचयासररपातषमोजषमापकरतोzwjावनिवशााकवकषमतआविपररषमाियािोनzwjीतहीलबिलाचएकzwjतहीकरिकरतोतयाषमळतोअवधकषमावzwjतहीपिगाआzwj

४) तवतशषट त तनदधशााक काzwjहीवरवशषटzwjतनzwj वनिवशााकतयारकलजातात उिाआयात वनयागात वनिवशााकशषमउतपािकतावनिवशााकशअरवकषमतहीचावनिवशााकइतयािही

तमााला माीत आ का भारतसरकारकडनवयापकपिरापरणयातयिारवनिवशााक

१)गाzwjकवकषमतवनिवशााक

२)घाऊकवकषमतवनिवशााक

३)ककषहीउतपािनाचावनिवशााक

४)औदोवरकउतपािनाचावनिवशााक

५)सरावनवषमगातहीचावनिवशााक

६)आयात-वनयागातवनिवशााक

७)षमानरवरकासवनिवशााक

तनदधशााकााच अरथशासzwjतातील मततव

वनिवशााकzwjआवरगाकवरशलषिाचहीअवनरायगासाधनआzwjतपढहीलषमििवनिवशााकाचषमzwjततरसपषटकरतात

१) योगय धोिि ठिवि वनिवशााकzwjधोरिवनषमागातयाानायोगयआवरगाकधोरितयारकरणयासाठहीषमारगािशगाकतततरपरिानकरतातजसकीककषहीधोरिऔदोवरकधोरिषमजरहीचवनधागारिरषमzwjाराईभतताइतयािही

२) कल आति परवततीचा अभयास उतपािनवकषमतहीवनयागातआयात इतयािहीआवरगाक चलातहील बिल षमोजणयासाठहीवनिवशााक वयापकपि रापरल जातात उिा रलया ५रषायपासन औदोवरक उतपािनाचा वनिवशााक तपासनआपि षमzwjततरपिगा वनषकषगा काढ शकतो औदोवरकउतपािनातराढझालहीकीघटझालहीतिशगावरतो

३) भतवषयातील आतरथक घडामोडीचा अादाज भतकाळआविरतगाषमानकाळातहीलवरशलषिाचयाआधारआवरगाकघडाषमोडहीतहील अािाज वयzwjत करणयासाठही वनिवशााकउपयोरहीठरतोउिाउपलबधषमावzwjतहीचयाआधारआयातआविवनयागातहीशहीसाबावधतभवरषयातहीलअािाजकरतायतोभवरषयातहीलअािाजाररनयोगयवनिगायघणयाचषमारगािशगानवषमळत

४) चलनवाढीच मोजमाप वनिवशााकाचा रापर रळोरळहीzwjोिाऱया वकषमत पातळहीतहील बिल षमोजणयासाठही कलाजातो तो सरकारला षमzwjाराईवररिध योगय उपाययोजनाकरणयाससकषमबनवरतो

५) आतरथक मातती वासतव सवरपात सादि किणयास मदत चलनफररटाकषमहीकरिमzwjिजषमळषमावzwjतहीचहीतडजोडकरिzwjोयउिावनिवशााकाचयासाzwjाययानवकषमतबिलरतनबिलयााचयाशहीतडजोडकलहीजातयाषमळआवरगाक

षमावzwjतहीरासतरसररपातवसररवकषमतहीलासािरकरणयासषमितzwjोत

तनदधशााकाची िचना वनिवशााकाचया रचनषमधय खालहील पायऱयााचा सषमारश

zwjोतो

१) तकमत तनदधशााकाचा त वनिवशााक तयार करणयासाठहीअसिारा बाह भार तयाचही वयापतही तसच कोिता बिल षमोजारयाचा आzwj याचा सपषट फलिायही वनिगायघतलापावzwjज

२) मळ वषाथची तनवड षमळ रषागाला सािभगा रषगा असzwjहीमzwjितातzwjअसरषगाआzwjजयाततलनाकलहीजातषमळरषगा zwj सरगासाधारि रषगा असार जस त रषगा नसवरगाकआपततही यिधजनय पररवसरतही आिहीबािही इतयािीनहीषमzwjतअसारषमळरषगाअवतशयषमारचनसार

सन २०१५ सालही सरल िशाातरगात उतपािनाचयाषमोजिहीकरहीता साखयाशासzwjतहीय षमाzwjतालयाचया कररिहीयसााषखयकीकायागालयानषमळरषगा२००४-०५zwjबिलनत२०११-१२असकलबिलतहीआवरगाकरचनारसापकवकषमतहीवरचारातघऊनवनिवशााकाचयाषमळरषागाचपरतयक७त१०रषायतकाळानसारपनरगावचतबिलकलाजातोतयावशरायऔदोवरक उतपािन वनिवशााकाच र घाऊकवकषमत वनिवशााकाच षमळ रषगाzwjही २००४-०५ बिलन२०११-१२करणयातआलसधयाषमळरषागाचहीपनरगाचनाकरणयाचहीपरवकयासरआzwj

३) वसतची तनवड वनिवशााकाचयारचनषमधयवनरडकललयारसताचा नषमना वनरडि आरशयक आzwj उिा वकषमतवनिवशााकााचयावनवषमगातहीषमधयपरतयकरसतचासषमारशकरिअशzwjय आzwj वनरडलया जािाऱया रसतनही लोकााचयाअवभरचही सरयही आवि चालहीरहीतीच परवतवनवधतर कलपावzwjज यावशराय चाारल पररिाषम िणयासाठही करळपरषमावितरसताचासषमारशकलापावzwjज

४) वसताचया तकमतीची तनवड वनरडललयारसताचयावकषमतहीएकाच बाजारात िकानपरतर र सरानपरतर बिलणयाचही

शzwjयताअसतमzwjिनचवकषमतहीचिरपzwjतकवनःपकपातहीपिचाारलया िकानातन वषमळवरि योगय असत अचकताराखणयासाठहीपरावतवनवधकसरळरवयzwjतीचहीवनरडकरिररजचअसत

५) योगय सिासिीची तनवड वनिवशााकााचही रचना तयारकरणयासाठही अाकरवितहीय षमधयाचा रापर कला जातोकारितलनातषमकदषzwjटातयााचहीरिनाकरिसोपअसत

६) योगय भािाची तनवड किि वनिवशााकााचया वनवषमगातहीतररररळारसताचयाभाराानावरशषषमzwjततरअसतभारााशzwj िोन परकारच असतात साखयातषमक भार (q)षमलयभार(ptimes q)सरगारसतानासषमानषमzwjततरनसलयाषमळवरवशषटभारानअवधकचाारलपररिाषमवषमळशकतात

७) योगय सzwjतााची तनवड वनिवशााकाचही रचना करणयासाठहीअनकसzwjतााचारापरकलाजातो तयापकीयोगयसzwjताचहीवनरडकलहीजातयोगयसzwjतााचहीवनरडzwjहीवनिवशााकाचाzwjतआवि आकडरारहीचही उपलबधता यााचयारर अरलाबनअसत

तनदधशााक िचनचया पद धती वनिवशााकरचनचयािोनपिधतहीआzwjत

अ)साधावनिवशााक ब) भाराषनरतवनिवशााक

साधावनिवशााक

भाराषनरतवनिवशााकतनदधशााक िचना

अ) साधा तनदधशााक या पिधतहीषमधय परतयक रसतला सषमानषमzwjततरविलजातवनिवशााकतयारकरणयासाठहीzwjहीपिधतसरायतसोपहीआzwjमzwjिनzwjहीपिधतखालहीलपरकारचयावनिवशााकाासाठहीरापरलहीजात १) वकषमतवनिवशााक २) साखयातषमकवनिवशााक ३) षमलयवनिवशााकइतयािही

यावनिवशााकााचषमापनखालहीलपरषमाि

१) तकमत तनदधशााक

वकषमतवनिवशााक P०१ = S P१

S P० times १००

S P१= चालरषागातहीलवकषमतहीचहीएकिबरहीज

S P०= षमळरषागातहीलवकषमतहीचहीएकिबरहीज

उदा १ साधया पिधतहीचा रापर करन वकषमत वनिवशााकाचहीरचनाकरा

टपप १)S P०= वषमळवरणयासाठहीषमळरषागातहीलवनरवनराळारसताचयावकषमतहीचहीबरहीजकरा

२) S P१= वषमळवरणयासाठही वनरवनराळा रसतचया चालरषागातहीलवकषमतहीचहीबरहीजकरा

zwjसzwjतरापरा=P०१=S P१

रसत २०१०चयावकषमतही(षमळरषगा)P०(`)

२०१५चयावकषमतही(चालरषगा)P१(`)

अबकड

२०६०१००४०

३०८०१३०६०

एकि S P०= २२० S P१= ३००

वकषमतवनिवशााक P०१= S P१

= ३०० २२० times १००= १३६३६

P०१ = १३६३६

२) साखयातमक तनदधशााक (परिमाि तनदधशााक)

यावनिवशााकाचषमापनखालहीलपरषमाि

साखयातषमकवकषमतवनिवशााकQ०१ = S q१

S q० times १००

S q१= चालरषागातहीलनरसाखयचहीएकिबरहीज

S q०= षमळरषागातहीलनरसाखयचहीएकिबरहीज

उदा २ साधयापिधतहीचारापरकरनसाखयातषमकवनिवशााकाचहीरचनाकरा

टपप १)S q१= वषमळवरणयासाठही वनरवनराळारसताचयाचालरषागातहीलनरसाखयचहीबरहीजकरा

२) Sq० = वषमळवरणयासाठही वनरवनराळा रसताचया षमळरषागातहीलनरसाखयचहीबरहीजकरा

सzwjत वापिा - Q०१ = S q१

वसत २००० मधील वसताची साखया (मळ वषथ) q०

२००१ मधील वसताची साखया (चाल वषथ) q२

अबकड

३०५५९०३५

४५७०१०५६०

एकि S q० = २१० S q१ = २८०

Q०१= S q१

२८० २१० times १००= १३३३३

Q०१ = १३३३३

३) मलय तनदधशााक -यावनिवशााकाचषमापनखालहीलपरषमाि-

षमलयवनिवशााकV०१ = S p१ q१

S p0 q० times १००

S P१ q१= चालरषागातहीलररररळारसताचहीवकषमतर साखयायााचयारिाकारााचहीबरहीज

S P0 q०= षमळरषागातहीलररररळारसताचही वकषमतरसाखयायााचयारिाकाराचहीबरहीज

उदा ३साधयापिधतहीचारापरकरनषमलयवनिवशााकाचही रचनाकरा

टपप १) षमळ रषागाषमधहील रसताचही वकषमत र साखयायााचा रिाकार करन P०q० काढि तयााचही बरहीज करनSP०q०वषमळरि

२)चाल रषागाषमधहीलरसताचही वकषमत रसाखया यााचा रिाकारP१ q१काढिरतयााचहीबरहीजकरनबरहीजकरनS P१ q१ वषमळरि३)षमलयवनिवशााकV०१=

S P१ q१

S P0 q० times १००

मळ वषथ चाल वषथ

वसत p० q० p0 q० p१ q१ p१ q१

प ५ ४ २० २० १० २००फ १० ३ ३० ३० ८ २४०ब १५ २ ३० ४० ६ २४०भ २० १ २० ५० ४ २००एकि S p० q०= १०० S p१ q१= ८८०

षमलयवनिवशााकV०१= S p१ q१

= ८८० १०० times १००

V०१= ८८०

ब) भािाशनवत तनदधशााक या पिधतहीत वरवरधरसताना योगयभार

िणयात यतो zwjच सषमzwjातहील रसतानासापकषमzwjततरितबहतकपरकरिााषमधयlsquoसाखयाrsquo भारााश मzwjिन रापरलही जातभारााशषमापनाचयाअनकपिधतहीआzwjत

याषमधय लासपअर पाशच इतयािहीचा सषमारश zwjोतोवनरडललया षमळ रषागातहील साबावधत रसताचया चाल वकषमतहीवकरासाखयायााचावनिवशााकषमोजणयासाठहीजषमगानअरगाशासzwjतजएटहीन लासपअर (१८३४-१९१३) याानही वनिवशााक तयारकलातलनसाठही षमळरषागातखरिहीकललयारसताचासषमzwjरापरिzwjलासपअरचयावनिवशााकाचखासरवशषzwjटआzwj

१) लासपअि तकमत तनदधशााक याताzwjताषमधयषमळरषागातहीलरसताचयासाखयचाभारसषमावरषटकलाजातो

P०१ = S p१ q०

S p० q० times १००

उदा१ खालहील षमावzwjतहीररन लासपअरचा वनिवशााक तयारकरा

मळ वषथ चाल वषथवसत तकमत

परिमाि q०

तकमतP१

परिमािq१

अ २० ४ ३० ६ब १० ५ २० ८क ४० ८ ६० ५ड ३० ४ ४० ४

िीत

तकमत

p१ q० p० q०

अ २० ४ ३० ६ १२० ८०

ब १० ५ २० ८ १०० ५०

क ४० ८ ६० ५ ४८० ३२०

ड ३० ४ ४० ४ १६० १२०

एकि ८६० ५७०

िीत

१) ररररळारसताचाp१ q०हााचारिाकारकरा

२) ररररळारसताचाp० q०हााचारिाकारकरा

३) वषमळरललयाp१ q०यााचहीबरहीजकरनS p१ q०वषमळरा

४) वषमळरललयाp० q०यााचहीबरहीजकरनS p० q०वषमळरा

५) खालहीलसzwjताचारापरकरा

p०१ = S p१ q०

p०१ = ८६०

५७० times १००= १५०८७

मzwjिनलासपअरवकषमतवनिवशााकःp०१ = १५०८७

सनसzwjसआविवनफटहीवनिवशााकzwjअनकषमषमाबईशअरबाजार (BSE) र राषटटहीय शअर (NSE) बाजारााचपरवतवनवधतरकरिारशअरबाजारवनिवशााकआzwjत

सनसzwjसवनिवशााकाला(BSE)बहीएसई३०असzwjहीमzwjितातषमाबईशअरबाजारातहीलआवरगाकदषटहीनसकषमअसललया३०कपनयााचयाबाजार वनिवशााकाचासषमारशBSE३० षमधय zwjोतो सनसzwjसच षमळ रषगा १९७८-७९आzwj

वनफटहीला वनफटही ५० असzwjही मzwjितात भारताचयाराषटटहीयशअरबाजारातहील(NSE)आवरगाकदषटहीनसकषमअसललया५०कपनयााचयाबाजार वनिवशााकााचासषमारशवनफटही५०षमधयzwjोतोवनफटहीचषमळरषगा१९९५zwjआzwj

लासपअि

२) पाचचा तकमत तनदधशााक जषमगानअरगातजजzwjरषमनपाशच(१८५१-१९२५) याानही वनरडललया षमळरषागातहीलसाबाधहीतरसताचयाचालवकषमतवकरा साखया षमोजणयासाठही वनिवशााकतयार कला पाशचचा वनिवशााक चालरषागातहीलभारााकनाचारापरकरतो

या वनिवशााकाषमधय चाल रषागाचया पररषमािाचया भाराचासषमारशकलाजातोपाशचचावकषमतवनिवशााकखालहीलपरषमािकाढलाजातो

p०१ = S p१ q१

S p० q१ times १००

उिा२खालहीलषमावzwjतहीररनपाशचचावनिवशााकतयारकरा

वसत मळ वषथ चाल वषथ

तकमत p०

तकमतp१

य २ १० ५ ८र ४ ५ ८ ३ल १ ७ २ १०र ५ ८ १० ५

िीत

वसत तकमत p0

तकमतp१

p१q१ p०q१

य २ १० ५ ८ ४० १६

र ४ ५ ८ ३ २४ १२

ल १ ७ २ १० २० १०

र ५ ८ १० ५ ५० २५

एकि १३४ ६३

िीत १) ररररळारसताचाp१ q१हााचारिाकारकरा २) ररररळारसताचाp० q१हााचारिाकारकरा ३) वषमळरललयाp१ q१यााचहीबरहीजकरनS p१ q१वषमळरा ४) वषमळरललयाp० q१यााचहीबरहीजकरनS p० q१वषमळरा ५) खालहीलसzwjताचारापरकरा

p०१ = S p१ q१

p०१ = १३४

६३ times १००= २१२६९

मzwjिनपाशचवकषमतवनिवशााक=p०१ = २१२६९

शोधा पाह bull भारतातहील ककषही उतपािन वनिवशााकात सषमावरषट

झाललयावपकााचहीयािहीतयारकरा bull भारतातहीलऔदोवरकउतपािनवनिवशााकातसषमावरषट

झाललयाउतपािनााचहीयािहीतयारकरा

तनदधशााकाचया मयाथदा वयरzwjारात वनिवशााक फार उपयोरही आzwj आवरगाकzwjालचालीचा तो रायभारषमापक आzwj पारत वनिवशााक सापिगाखाzwjतहीशहीरनाzwjहीतयाररपढहीलषमयागािायतात

१) नमनयावि आधारित वनिवशााक zwjा नषमनयाररआधाररतआzwj वनिवशााकाचया रचनत सरगा घटकााचा सषमारश zwjोतनाzwjहीमzwjिनतोनषमनाचकाापासनषमzwjतzwjोतनाzwjही

२) आकडवािीवि आधारित वनरवनराळापरकारचयाअपऱयाआकडरारीररवनिवशााकआधाररतआzwjतयाचआधाराररआकडरारहीरोळाकलहीआzwjयाचापररिाषमवनिवशााकाचयावनषकषागाररzwjोतो

३) तनदधशााकाचा चकीचा उद दश वनिवशााक zwjा चकीचयाउििशान रापरलाजातोषमळरषागातहीलपररवसरतहीबरोबरचाल रषागातहील पररवसरतहीशही तलना कलही जात मzwjिनवयzwjतही षमळ रषागाचही वनरडकरत परात तयाचा zwjत योगयअसला पावzwjज उिा वयारसावयक षमािसान षमळ रषगामzwjिन जासत नफा असलल रषगा वनरडल आवि चालरषागातहीलनफाकषमहीअसलतरzwjयोगयनाzwjही

४) सzwjताची उिीव वनिवशााकाचया रचनसाठही अचक सzwjतनाzwjहीzwjहीफzwjतसरासरहीआzwjतयाषमळतयालासरासरहीचयासरगाषमयागािापडतात

५) अरथवयवसरतील बदल िशातहील लोकााचया सरयहीआरडहीआविअपकानzwjषमहीचबिलतअसताततयासरगाबिलााचासषमारशवनिवशााकातकलाजातनाzwjही

६) गिवततत बदल रसतचयारिरतततझाललयाबिलाकड

िमन पाच

वनिवशााकिलगाककरतोचाारलयारसतानापयागायअसललयासरगासाषमानय रसतपका विललया रळत चाारलया िजागाचयारसताचा उतपािन खचगा जासत असतो आवि वकषमतzwjही जासतअसत

७) बतजक भाि वनरवनराळारसताना विललाभारबवजकअसतो

८) मयाथतदत वयापी वनिवशााकाला षमयागावित वयापतहीआzwjकारिएकाzwjतनतयारकललवनिवशााकिसऱयाकोितयाzwjहीzwjतसाठहीरापरलजातनाzwjहीत

शोधा पाह रमततपzwjताातहील ठळक बातमयााचा साबाध खालहीलवनिवशााकाचयापरकाराशहीजोडा

१)वकषमतवनिवशााक

२)कषहीउतपािकतावनिवशााक

३)औदोवरकउतपािनवनिवशााक

४)भारवकषमतवनिवशााक

पर १ योगय पयाथय तनवडा १) वकषमतवनिवशााकाचाअयोगयसाबाधअसललहीवरधानशोधा

अ)वनिवशााकाचभौरोवलकसाधन

ब)zwjरचयािाबाचषमोजषमापवनिवशााकातकलजात

क)आवरगाकचलातहीलसापकबिलाचषमोजषमापवनिवशााकातकलजात

ड)वनिवशााकzwjावरवशषटसरासरहीषमधयअसतो

पयाथय १)कआविड २)अआविब ३)बआविक ४)अआविड

२) वनिवशााकाचषमzwjततरखालहीलवरधानाातनशोधा

अ)भवरषयकाळाच परागानषमान काढणयासाठही वनिवशााकउपयzwjत

ब)भारराढहीचषमोजषमापकरणयासाठहीवनिवशााकउपयzwjत

क)योगयधोरिाचहीआखिहीकरणयासाठहीवनिवशााकउपयzwjत

ड)वनिवशााकचकीचयारापरासाठहीकलाजातो

पयाथय १)बकआविड २)अकआविड ३)अबआविड ४)अबआविक

३) भाराषनरतवनिवशााकालालारअसिारहीवरधान

अ)परतयकरसतानासारखचषमzwjततरविलजात

ब)वरवरधरसतानायोगयभारााशविलाजातो

क)बहतकरळासाखयाzwjहीभारााशमzwjिनरापरलहीजात

ड)भाराषनरत वनिवशााक षमोजणयासाठही लासपअर आविपाशचचहीपिधतरापरलहीजात

पयाथय १)बकआविड २)अकआविड ३)अबआविड ४)अबकआविड

४) वनिवशााकाचयाषमयागािााशहीसाबावधतवरधान

अ)वनिवशााकसापिगापिखाzwjतहीशहीरनसतात

ब)रोळाकललहीषमावzwjतहीपरगागzwjिवषतअसशकत

क)परतयकसzwjताषमधयकाzwjहीतरहीउिहीरअसत

ड)वनिवशााक रसताषमधहील रिातषमक बिलााकड िलगाककरतात

पयाथय १)अकआविड २)अबकआविड ३)अबआविड ४)बकआविड

५) योगयजोडहीचापयागायवनरडा गट अ गट ब

१) वकषमतवनिवशााक अ)S p१ q१ S p० q०

times १००

२) षमलयवनिवशााक ब)S q१ S q०

times १००

३) साखयातषमकवनिवशााक क)S p१ q१ S p० q१

times १००

४) पाशचवनिवशााक ड)S p१ S p०

times १००

पयाथय १)१-ड२-क३-अ४-ब २)१-ड२-अ३-ब४-क ३)१-ब२-क३-ड४-अ ४)१-क२-ड३-अ४-ब

पर २ ससाबाध पिथ किा

१) वकषमतवनिवशााकःःभारराढःः ःशतहीउतपािन

२) ःषमळरषगावकषमतःःP१ःचालरषगावकषमत

३) लासपअरवनिवशााकः ःःपाशचवनिवशााकःचालरषागाचपररषमाि

४) ःएकचलःःसायzwjतवनिवशााकःचलााचारट

पर ३ खालील उदािि सोडवा १) खालहीलआकडरारहीररनवकषमतवनिवशााककाढा

रसत अ ब क ड२००५चयावकषमतही(`) ६ १६ २४ ४२०१०चयावकषमतही(`) ८ १८ २८ ६

२) खालहीलआकडरारहीररनसाखयातषमकवनिवशााककाढा

रसत अ आ इ ई उषमळरषागातहीलपररषमाि १७० १५० १०० १९५ २०५चालरषागातहीलपररषमाि ९० ७० ७५ १५० ९५

३) खालहीलआकडरारहीररनषमलयवनिवशााककाढा

रसत षमळरषगा चालरषगावकषमत पररषमाि वकषमत पररषमाि

अ ४० १५ ७० २०ब १० १२ ६० २२क ५० १० ९० १८ड २० १४ १०० १६ई ३० १३ ४० १५

४) खालहीलआकडरारहीररनलासपअरआविपाशचचावकषमतवनिवशााककाढारसत षमळरषगा चालरषगा

वकषमत पररषमाि वकषमत पररषमािक ८ ३० १२ २५य १० ४२ २० १६

पर ४ फिक सपषट किा १) साधावनिवशााकआविभाराषनरतवनिवशााक

२) वकषमतवनिवशााकआविसाखयातषमकवनिवशााक

३) लासपअरवनिवशााकआविपाशचचावनिवशााक

पर ५ खालील तवधानााशी तमी समत की असमत आात त सकािि सपषट किा

१) वनिवशााकाषमधय फzwjत वकषमत पातळहीतहील बिल षमोजलजातात

२) वनिवशााकालाकोितयाzwjहीषमयागािानाzwjहीत

३) वनिवशााकzwjाषमळरषागावशरायतयारकरतायतो

पर६ खालील परनााची उतति तला

१) वनिवशााकाचहीरवशषzwjटसपषटकरा

२) वनिवशााकाचअरगाशासzwjतातहीलषमzwjततरसपषटकरा

पर ७ सतवसति उतति तला

१) वनिवशााकाचयारचनचयापायऱयासपषटकरा

आकती ७१परसतावना राषटटहीय उतपनन zwjा सरल अरगाशासzwjताचा एक षमzwjततराचाअभयासवरषयआzwjिशाचयाअरगावयरसरतशतहीआविउदोरवयापारआविबाजारपठाबकाआविवरततहीयसासरावरवरधवरभार आवि तयााचही कायागालय इतयािीचा सषमारश zwjोतोराषटटहीयउतपननzwjउतपािनवरतरिवरवनषमयआविउपभोरयाआवरगाकवकयााचएकवzwjततषमापकअसतयाचबरोबरतिशातहीललोकााचयाआवरगाककलयािाचzwjहीरसतवनषठवनिवशकआzwj भारतात १९४९ षमधय राषटटहीय उतपननसवषमतहीचही सरापनाकरनसरकारनराषटटहीयउतपननाचयावनयवषमतसाकलनालासररातकलही सदःवसरतहीत कररिहीय सााषखयकीय साघटना (CSO)िररषवीिशातहीलराषटटहीयउतपननआविइतरसाबावधतसााषखयकीयषमावzwjतहीसाकवलतकरनपरकावशतकरत

अरथ आधवनकअरगावयरसराzwjहीपशाररआधाररतआzwjमzwjिनिशाचराषटटहीयउतपननzwjपशााषमधयवयzwjतकलजातिशाचएकिउतपननमzwjिजराषटटहीयउतपननzwjोय खऱया अरागान राषटटहीय उतपनन मzwjिज एका रषागाचयाकालारधहीत िशात उतपावित zwjोिाऱया रसत र सरााचा परराzwjzwjोय

िाषटटीय उतपननाचया वयाखया राषटटहीय उतपननाचया काzwjही षमzwjतराचया वयाखयाखालहीलपरषमाि

१) िाषटटीय उतपनन सतमती परा पही सही षमzwjालनोवबस यााचयाअधयकतखालहीभारतसरकारिरारऑरसट१९४९षमधय वनयzwjतकललया राषटटहीय उतपननसवषमतहीत परा डहीआर राडरहीळआवि डॉ वzwjहीकआर वzwjही रार zwjसिसयzwjोत

पहीसहीषमzwjालनोवबसवzwjहीकआरवzwjहीरार डहीआरराडरहीळ या सवषमतहीचही वयाखया पढहीलपरषमाि ः ldquoराषटटहीय उतपनन

मzwjिज एखादा वरवशषट कालखाडात वनषमागाि करणयातआललयारसतआविसरााचिzwjरहीषमोजिािzwjोऊनिताकललषमापनzwjोयrdquo

२) परा ए सी तपग ldquoसषमाजाचया रसतवनषठ उतपननाचयाजयाभाराचही पशातषमोजिािकरता यतअसाभारमzwjिजराषटटहीयउतपननzwjोयrdquoया उतपननात वनवरळ वरिशही उतपननाचासषमारशकलाजातो

३) परा आयतवबग तफशि ldquoराषटटहीय उतपनन मzwjिज एकारषागाचया कालारधहीत राषटटाचया वनवरळउतपािनाापकी जो भार परतयकपिउपभोरासाठही रापरला जातो असा भारzwjोयrdquo

िाषटटीय उतपननाची वतशषट १) सरल आतरथक साकलपना एकिराषटटहीयउतपननएखादा

वयzwjतहीशही साबावधत नसन त सापिगा अरगावयरसरतहीलउतपननाच परवतवनवधतर करत मzwjिनच zwjही एक सरलअरगाशासzwjतहीयसाकलपनाआzwj

२) िाषटटीय उतपननात अाततम वसत व सवााच मलय िzwjरहीरिनाटाळणयासाठही फzwjत अावतषम रसत आवि अरगावयरसरतउतपावितसरााचषमलयवरचारातघतलजातअधगावसिधरसतवकराकचचयाषमालाचयावकषमतहीवरचारातघऊनयत

िाषटटीय उतपनन (National Income)७

उिा शटागाच षमलय वनषशचत करताना कापसाचयाषमलयाचा वरचार कला जात नाzwjही कारि त शटगाचयावकषमतहीतआधहीपासनचसषमावरषटकललअसत

३) तनववळ समग मलय राषटटहीय उतपननात उतपावित रसतआवि सरााचया वनवरळ षमलयाचा सषमारश कला जातोयात घसारा वनधहीचा सषमारश कला जात नाzwjही उिाभााडरलहीरसताचहीzwjोिारहीझहीज

४) तवदशी तनववळ उतपनन राषटटहीय उतपननात परिशाातनवषमळिाऱया वनवरळ उतपननाचा सषमारश कला जातोवनयागात षमलय आवि आयात षमलय (X-M) आविपरिशातन वषमळालल उतपनन आवि परिशाला विललहीििही(R-P)यााचयातहीलवनवरळफरकवरचारातघतलाजातो

५) आतरथक वषथ राषटटहीय उतपनन नzwjषमही कालारधहीचयासािभागातवयzwjतकलजातभारतातआवरगाकरषगा१एवपरलत३१षमाचगाअसआzwj

६) परवाी साकलपना राषटटहीयउतपननzwjहीएकपरराzwjहीसाकलपनाअसनएकाआवरगाकरषागाचयाकालारधहीतअरगावयरसरतउतपावितरसतरसरााचापरराzwjिशगावरत

७) पशाात वयकत कलल मलय राषटटहीयउतपनननzwjषमहीपशाातवयzwjत कल जात जया रसत आवि सरााना पशाचयासररपातहीलषमलयवरवनषमयषमलयअसतअशाचरसतरसरााचासषमारशराषटटहीयउतपननातकलाजातो

िाषटटीय उतपननाचा चकरीय परवा राषटटहीयउतपननाचाचकीयपरराzwjzwjहीसरलअरगाशासzwjतातहीलषमलभत साकलपना आzwj आवरगाक िरािघरािहीतन उतपािनपरराzwj आवि पशाचया परराzwjााचही वनवषमगातही राषटटहीय उतपननाचयाचकीयपरराzwjातzwjोत

िाषटटीय उतपननाच चकरीय परवा खालीलपरमाि १) िवरकzwjतहीयराषटटहीयउतपननाचाचवकयपरराzwj=कटाबसासरा

आविउदोरसासरा(Y=C+I)२) वzwjतकzwjतहीयराषटटहीयउतपननाचाचकीयपरराzwj=कटाबसासरा

वयरसायआविसरकारहीकzwjत(Y=C+I+G)

३) चारकzwjतहीय राषटटहीय उतपननाचा चवकयपरराzwj =कटाबसासरावयरसायसरकारहीकzwjतआविपरकीयकzwjत

(Y=C+I+G+(x-m))

िवरकzwjतहीय राषटटहीयउतपननाचाचकीयपरराzwjखालहीसपषटकलाआzwj

िाषटटीय उतपननाच चकरीय परवााच द तवकषzwjत परततमान कटाबसासरा आवि वयरसाय कzwjत अशही िोन वरभारातिवरकzwjत परवतषमान वरभारिही zwjोत आकतहीचया ररचया भारातउतपािन घटकााचही बाजारपठआविखालचया भारात रसत रसरााचही बाजारपठ सपषटकलहीआzwj याला उतपािनघटकााचापरराzwjमzwjितातzwjअाकतहीतबाzwjरहीलबाजसिशगावरलआzwj

िाषटटीय उतपननाच चकरीय परवा द तवकषzwjत परततमान

भषमहीशषमभााडरलरसायोजक

रसतरसरा

रसतरसरााररहीलउपभोरखचगा

कटाबसासरा उतपािनसासरा

आकती कर७२ ररहीलआकतहीतअसिशगावरलआzwjकीउतपािनघटकााचापरराzwjzwjाकटाबसासरकडनउदोरसासरकडजातोउदोरसासराउतपािन घटकााचा रापर करन कटाब सासरला आरशयकअसिाऱयारसतरसराउपलबधकरनिताततरउलटविशनरसतरसरााचापरराzwjउदोरसासरकडनकटाबसासरकडजातोzwjआकतहीतबाzwjरहीलबाजसिशगावरलआzwjzwjहीपरवकयासततचालराzwjत यासारखहीच परवकया पशाचया परराzwjातzwjही चाल राzwjतपशाचा परराzwj zwjा उदोरसासरकडन कटाबसासरकड उतपािनघटकााचयाषमोबिलयाचयाखाडरतनवयाजरनफायासररपातपररावzwjतzwjोतोकटाबसासरातयाउतपननाचारापररसतरसरााचयाखरिहीसाठहीकरतातअशापरकारपशातहीलउतपननपरराzwjउदोरसासरााकडन कटाबसासरकड परराzwjहीत zwjोतो तर उलट विशनकटाबसासरााकडनपरराzwjउदोरसासरकडजातो

राषटटहीय उतपननाचयापरराzwjातउतपािनघटकााच उतपननzwjखचागातरपाातरहीत zwjोतकारि वयzwjतहीचया ररजाकधहीचसापतनाzwjहीत तयाषमळ राषटटहीय उतपननाचा साततयान चाल राzwjिाराचकीयपरराzwjतयारzwjोतो

bull िाषटटीय उतपननाचा चतकरय परवा तीन कषzwjत परततमान - िवरकzwjतहीय परवतषमानातहील कटाबसासरा आविउदोरसासरा यात शासकीय कzwjताचा सषमारश करनतहीनकzwjतपरवतषमानतयारकलआzwj

bull िाषटटीय उतपननाचया चतकरय परवााच चािकषzwjत परततमान - चार कzwjत परवतषमानाषमधय वzwjतकzwjतहीय परवतषमानातहीलकटाबसासरा उतपािनसासरा र शासन या बरोबरचपरकीयकzwjताचासषमारशकलाआzwj

िाषटटीय उतपननाचया साकलपना राषटटहीय उतपननाचया वरवरध साकलपना असन काzwjहीषमzwjततराचयासाकलपनाखालहीलपरषमाि १) सरल दशाातगथत उतपादन (GDP) विललया रषागात

िशाचयाभौरोवलकसहीषमारषचयाआतउतपावितzwjोिाऱयाअावतषमरसतरसरााचबाजारभारानसारयिारषमलयमzwjिजlsquoसरलिशाातरगातउतपािनrsquozwjोय

GDP = C+I+G+(x-m) सरदउ = उपभोग खचथ + गातविक खचथ + सिकािी

खचथ + (तनयाथत-आयात)

२) तनववळ दशाातगथत उतपादन (NDP) िशाचयाभौरोवलकसहीषमारषत एका रषागाचया कालारधहीत उतपावितकललयासरगाअावतषमरसतरसरााचबाजारभारानसारयिारसरलषमलयमzwjिजवनवरळिशाातरगातउतपािनzwjोय

there4 NDP = GDP - Depreciation

there4 तनदउ = सरदउ - घसािा खचथ

३) सरल िाषटटीय उतपादन (GNP)विललयारषागातिशातउतपावित zwjोिाऱया अावतषम रसत र सरााच बाजारानसारयिार षमलय मzwjिज राषटटहीय उतपािन zwjोय यातबाजारभारानसारवकषमतहीचावरचारकलाजातो

GNP = C+I+G+(x-m) + (R-P) R = तमळकत (यिी) P = दिी सर िाउ = उपभोग खचथ + गातविक खचथ + सिकािी

खचथ + (तनयाथत-आयात) + (तनववळ यिी - दिी)

४) तनववळ िाषटटीय उतपादन (NNP) वनवरळ राषटटहीयउतपािन मzwjिज एका रषागात िशात उतपावित झाललयावनवरळरसतरसरााचउतपािनzwjोय

there4 NNP = GNP- Depreciation

तन िाउ = सर िाउ - घसािा खचथ

शोधा पाह भारताचहीGDPअवधकतआकडरारही

तमााला माीत वारित सरल िाषटटीय उतपादन (Green GNP) zwjररत सरल राषटटहीय उतपािन नसवरगाक पयागाररिाचाशाशरतरापरआविवरकासाचयालाभााचनयाययवरतरिकरिzwjोय zwjररत सरल राषटटहीय उतपािन पयागाररिहीयपरिषिआविनसवरगाकसोतााचपरषमािउतपािनाषमळकषमहीzwjोिारनाzwjहीयाचावरचारकरतआवरगाककलयािाचषमोजषमापकरतानाएकिराषटटहीयउतपननातराढझालहीमzwjिजजहीरनषमानसधारलअसनाzwjहीजरपयागाररिपरिषिराढलआविनसवरगाकसासाधनभवरषयातहील वपढाासाठही घटलही तरकरळ एकि राषटटहीयउतपनात झाललही राढ मzwjिज जहीरनषमान सधारलयाचदोतकनाzwjहीमzwjिनzwjररतसरलराषटटहीयउतपािनआवरगाककलयािासाठहीवरचारातघयारलारतरित सरल िाषटटीय उतपादनाची साकलपना खालील वतशषzwjट दशथतवत

अ)शाशरत आवरगाक वरकासाषमळ पयागाररिहीय (परिषि)वयरसराआविनसवरगाकसासाधनााचहीकषमतरतावनषमागािzwjोतनाzwjही

आ)वरकासाचयालाभााचनयाययवरतरिकरि इ)िहीघगाकालहीनआवरगाककलयािासाठहीपरोतसाzwjनिि

सzwjत Green GNP = GNP - Net Fall in the Natural Capital + Polliton land

मzwjिजzwjररतसरलराषटटहीयउतपािन=सरलराषटटहीयउतपािन-नसवरगाकभााडरलसाठातहीलवनवरळघसरि+परिषिभार

शोधता पताह हररत सथितल राषटटी उतपादन ही सकलपना रािवणाऱा ५ दशाची नाव शोधा

रताषटटी उतपनन मोजणताचता पद धती राषटटी उतपनन मोजणाचा तीन पद धती आहत १) उतपादन पद धती २) उतपनन पद धती ३) खचश पद धती

उतपनन पद धती

उतपादन पद धती

खचश पद धती

रताषटटी उतपनन मोजणताचता पद धती

१) उतपतादन पद धती राषटटी उतपनन मापनाची उतपादन पद धत सकवा मालसाठा पद धत महणतन ओळखली जात ा पद धतीनसार राषटटी उतपननाच मापन करणासाठी उतपादनावर लकष कसरित करल जात अथिशववसथिची शती खाणववसा ासतक उतपादन लहान उपकरम वासणज वाहततक दळणवळण आसण इतर सवा अशा सवसवध कषतात सवभागणी करली जात एका वषाशचा कालावधीत उतपासदत करलला असतम वसतत तार होईपबत वसततचा उतपादनातील परतक टपपात झालला वसधशत मतलाची िरीज करन राषटटी उतपननाच मापन करल जात

सथितल राषटटी उतपादनाच दहरी मापन टाळणासाठी उतपादन पद धतीत दोन पाशी पद धती सासगतला आहत

अ) अगतम वसत पद धती असतम वसतत महणज अशा वसतत जा उपभोगासाठी वापरला जातात ा पद धतीनसार पराथिसमक द सवती आसण तती कषताततन उतपासदत करलला सवश असतम वसतत व सवाचा िाजारमतलाची िरीज करली जात मधम वसतत आसण सवाच मतल सवचारात घतल जात नाही असतम वसततचा उतपादन परसकरत मधम वसततचा वापर करतात महणजच असतम वसततचा मतलात मधम वसततचा मतलाचा समावश करलला असतो

उदा बडचा सकमतीत गवहाचा तसच गवहाच पीठ तार करणाचा सकमतीचा समावश करलला असतो गह गवहाच पीठ ा मधम वसतत आहत उतपादन परसकरत ा वसततच मतल सदलल असत महणतन बड ा असतम वसततत मधम वसततच मतल मोजलल असत

महणजच असतम वसततचा मतलािरोिर जवहा मधम

वसततच मतल मोजल जात तवहा दहरी गणना होत दहरी मापन टाळणासाठी फकत असतम वसततचच मतल मोजल पासहज

ब) मलवगधयात पद धती राषटटी उतपननाची दहरी गणना टाळणासाठी मतलवसधशत पद धती वापरतात ामध वसततचा उतपादनातील परतक टपपावर सतचा मतलात झालली वाढ सवचारात घतली जात उतपादनाचा परतक टपपात असतम वसततच मतल आसण उतपादन आदान ाचा मतलातील फरक महणज मतलवद धी हो थिोडकात असतम वसतत तार होईपबत परतक टपपात झालला वसधशत मतलाची िरीज करन सथितल राषटटी उतपादन काढल जात

मतलवसधशत पद धतीन सथितल राषटटी उतपादनाची गणना कशी करली जात ह खालील उदाहरणाचा साहायान सपषट होईल

तकतता कर७१ मलवगधयात उतपतादन दषषटकोन

उतपतादनताची पतारी

उतपतादनताच बताजतारमल (`)

आदतानताच मल (`)

वगधयात मल (`)

कापतस १५० ० १५०सतत २५० १५० १००

कापड ४०० २५० १५०शटश (असतम वसतत) ५०० ४०० १००

एकण मल ५००

मतलवसधशत उतपादन पद धतीत परतक टपपावर समासवषट करलल मतल ह असतम उतपादनामधतन कचचा मालाच मतल कमी करन मोजदाद करली जात सवसवध टपपात समासवषट करलल मतलाची िरीज ह एकण राषटटी उतपादनात समासवषट करली जात वरील तकतामध असतम वसतत (शटश) ` ५००- आह उतपादनाचा परतक टपपावर समासवषट करला जाणाऱा उतपादनाच मतलवसधशत मतल १०० + १५० + १५० + १०० = ` ५००- इतकर आह अशा परकार समासवषट करलल मतल ह असतम वसततचा मतलाइतकरच आह

दकषतता उतपादन पदधतीन राषटटी उतपननाच मापन करताना घावाची दकषता

१) दहरी गणना टाळणासाठी फक असतम वसतत व सवाच मतल मोजल जात

२) शतकऱानी सवतचा उपभोगासाठी वापरलला वसततच मतल अदाज काढल जात महणज सवतचा उपभोगासाठी

उतपावित कललया रसताचया षमलयााचा सषमारश राटिटहीयउतपननातकरारा

३) राटिटहीयउतपननाचयाअचकअािाजासाठहीबाजारवकषमतहीतसषमावरटिकललहीअपरतयककराचहीरककषमररळलहीजाततसच काzwjही रसतासाठही शासनान विललही अनिानाचहीरककषमषमोजारही

४) राटिटहीय उतपननषमोजताना ररररळारषायतहील रसताचयावकषमतहीतहीलबिलााचहीिखलघयारही

५) वनयागातषमलयवषमळवरलजातआविआयातषमलयररळलजात

६) भााडरलही रसताचही झाललही झहीजघसारा षमलय राटिटहीयउतपननातषमोजनय

७) जनयारसताचहीखरिही-वरकीराटिटहीयउतपननातषमोजलहीजातनाzwjहीकारितचालरषागातहीलउतपािननसत

अवरकवसतिशाातषमोठापरषमािाररउतपािनपदतहीचारापरकरतातउतपािनपदतहीनराटिटहीयउतपननाचषमापनकरतानाअनकअडचिहीयतअसलयाषमळयापदतहीचहीवरशरासाzwjगाता कषमही आzwj भारतात या पदतहीन शतहीखािकाषम zwjसतवयरसाययाावzwjतकउतपािनयाकzwjताातहीलउतपननाचही षमोजिही कलही जात पि उतपािन पदतहीनराzwjतक राविजयआवि िळिरळि कzwjताातहील राटिटहीयउतपननषमोजलजातनाzwjही

२) उतपनन पदधती राटिटहीय उतपनन षमापनाचया उतपनन पदतहीला घटकखचागानसार राटिटहीय उतपनन पदतही असzwjही मzwjितात यापदतहीनसारराटिटहीयउतपननाचषमापनकरणयासाठही वरभाजनाररलककरवरितकलजात या पदतहीत एका रषागाचया कालारधहीत िशातहीलनारररकाानावषमळिाऱयावनवरळउतपननाचहीबरहीजकरनराटिटहीयउतपननषमोजलजातरसतरसरााचयाउतपािनासाठहीसरगाउतपािनघटकाानाखाडषमजरही वयाजआविनफाया सररपातउतपननपरापतzwjोतसरगाउतपािनघटकाानावषमळिाऱयाघटकषमोबिलयााचहीबरहीजकरनराटिटहीयउतपननषमोजलजातसरगाउतपािनघटकाानावरतररतकललयाउतपननाचहीबरहीजराटिटहीयउतपननाइतकीयतयापदतहीन राटिटहीय उतपनन षमोजताना zwjसताातररत ििही ररळलहीजातातकरवरषयकषमावzwjतहीपzwjतकअzwjराललखापसतकअलप

उतपननासाबाधहीच अािाज या सोताापासन उतपननाचहीआकडरारहीपरापत करता यत विललया कालारधहीत रसतआवि सरााचयाउतपािन कायागात सzwjभारही झाललया उतपािन घटक षमालकाानावषमळिाऱया घटक षमोबिलयााचही बरहीज करन ज उतपनन यततयालासरलराटिटहीयउतपािनषमानलजात उतपननपदतहीनसारसरलराटिटहीयउतपािनषमापनाचसzwjतNI=rent+wages+ interest+profit+mixed

income+netincomefromabroad राटिटहीयउतपनन=खाड+रतन+वयाज+नफा+ वषमशउतपनन+वनवरळवरिशहीउतपनन

दकता उतपनन पदतहीन राटिटहीय उतपननाच षमापन करतानाघयारयाचयािकता

१) वशषयरमततही भटही ििगया िान वनरमततही रतन बकारहीभतताइसारखयाzwjसताातररतउतपननवकराzwjसताातरहीतििहीयााचहीरककषमएकिउतपननातनररळारही

२) रमवzwjिीचयासरावशककाानहीसरतचयापालयालावशकरिअशावरनाषमलयसराराटिटहीयउतपािनातषमोजनय

३) घरराडहीयाासारखयाजनयारसताचहीवरकीकरनजउतपननवषमळततयाचासषमारशराटिटहीयउतपननातकरनय

४) सषमभार आवि रोखयााचया वरकीपासन वषमळिाऱयाउतपननाचा सषमारश राटिटहीय उतपननात कर नय कारितयाषमळरासतरराटिटहीयउतपननातकोितहीzwjहीभरपडतनाzwjही

५) परतयक करापासन शासनाला वषमळिारा षमzwjसल राटिटहीयउतपननातधरनयकारिzwjा षमzwjसल मzwjिजशासनालावषमळिारzwjसताातररतउतपननअसत

६) उदोरसासरााचाअवरतररतनफाशासकीयषमालषमततपासनवषमळिार उतपनन पािहीपररठा याासारखया सारगाजवनकउपकषमाापासनवषमळिारानफाराटिटहीयउतपननातषमोजारा

७) सरतचया उपभोरासाठही रापरललया रसताच षमलयआविसरतचया षमालकीचया घराच षमलय राटिटहीय उतपननातषमोजार

भारतातषमधयरतवीसााषखयकीयसाघटनचहीराटिटहीयउतपननसवषमतही वयापार राzwjतक वयारसावयक सारगाजवनकपरशासन घररतही सरा इ कzwjताातहील उतपनन उतपननपदतहीचयासाzwjाययानषमोजलजात

३) खचथ पदधती खचगा पदतहीनसार एका रषागाचया कालारधहीत िशातzwjोिाऱया एकि खचागाच षमोजषमाप कल जात एका रषागाचयाकालारधहीतसरगावयतिहीउदोरसासराआविशासनानकललयाउपभोराररहील खचागाचही आवि रातरिकीररहील खचागाचही बरहीजमzwjिजराटिटहीयउतपननzwjोय

खचगापदतहीनसारसरलराटिटहीयउतपािनषमापनाचसzwjतNI=C+I+G+[X-M]+[R-P]राटिटहीय उतपनन= उपभोर+ रातरिक+ सरकारहीखचगा+(वनयागात+आयात)+(परकीयवनवरळपरापतही)

१) खाजगी अाततम उपभोग खचथ (C) खासरही अावतषमउपभोर खचगा मzwjिज कटाबाानही अनन रसzwjत याासारखयारसतारर कलला खचगा जया लरच रापरलया जातातवटकाऊरसताररहीलखचगाजसराडहीसारिकिरिशगानधलाई याzwjत इ ररहील खचगा जया जासत विरस रापरलयाजातातआविसरााररहीलखचगाजसराzwjतकसरारदकीयसराइ

२) सरल दशाातगथत खाजगी गातविक खचथ (I) खाजरहीउदोजकाानही पनसरापन नवरनहीकरि आवि नरहीनरातरिकीररकललाखचगामzwjिजसरलिशाातरगातखाजरहीरातरिकखचगाzwjोय

३) सिकािी अाततम उपभोग खचथ आति गातविक खचथ (G) अ) सरकारकडन परशासकीय सरा कायिा आविसवयरसरासारकिवशकिआरोगयइररकललाखचगामzwjिजसरकारहीअावतषमउपभारखचगाzwjोय

ब)सरकारहीरातरिकखचगामzwjिजरसतरलरपलधरिकालर इ आधारभत सारचना वनषमागाि करणयाकररताकललाखचगा

४) तनववळ तवदशी गातविकतनववळ तनयाथत (X-M) एकारषागाचयाकालारधहीतहीलिशाचयावनयागातषमलयआविआयातषमलयातहीलफरकमzwjिजवनवरळवनयागातzwjोय

५) तनववळ परापी (R-P) परिशही नारररकाानही िशातहीलरसतरसरााररकललाखचगाआवििशातहीलनारररकाानहीपरिशहीरसतरसरााररकललाखचगायातहीलफरकमzwjिजवनवरळपरापतहीzwjोय

R=परिशहीनारररकाानहीिशातहीलरसतरसरााररकललाखचगाP=िशातहीलनारररकाानहीपरिशहीरसतरसरााररकललाखचगा

दकता

खचगा पदतहीन राटिटहीय उतपननाच षमापन करतानाघयारयाचयािकता १) िzwjरही रिना टाळणयासाठही सरगा परकारचया अातररषम

रसताररहीलखचगाराटिटहीयउतपननातसषमावरटिकरनय २) जनया रसताचया वरकीसाठही कललया खचागाचा सषमारश

राटिटहीय उतपननात कर नय कारि तो चाल रषागाचयाउतपािनाररकलाजातनाzwjही

३) वशषयरमततही वनरमततहीरतन बकारही भतता याासारखहीzwjसताातररतििहीराटिटहीयउतपननातसषमावरटिकरनयत

४) भार रोख कजगारोख इ सारखया वरततहीय वजािरहीररहीलखचागाचासषमारशराटिटहीयउतपननातकरतनाzwjहीतकारियावयरzwjारााषमळ रसतआवि सरााचया परराzwjात राढत zwjोतनाzwjही

५) अपरतयककराचहीरककषमराटिटहीयउतपननातषमोजनय ६) अावतषम रसतआवि सरााररहीलखचागाचा सषमारश राटिटहीय

उतपननातकरारा ७) अनिानाचहीरककषमराटिटहीयउतपननातषमोजारही

ररहील वतनzwjही पदतीपकी उतपािन पदतहीचाआविउतपनन पदतहीचा रापर षमोठा परषमािात कला जातोअषमररका आवि इागलाडसारखया पररत िशााषमधय उतपननपदतहीलोकवपरयआzwj काzwjही वयरzwjाररकअडचिीषमळखचगापदतहीचारापरकववचतकलाजातोभारताचराटिटहीयउतपननषमोजणयासाठहीकरवरियसााषखयकीयसाघटनाउतपािनपदतहीचाआविउतपननपदतहीचाउपयोरकरत

तमााला माीत वा वषमश उतपनन मzwjिज सरयारोजरार करिाऱया वयतिीचउतपननzwjोयजसरतःचहीजषमहीनकाषमरारभााडरलआविउदोजकतचा रापर वरवरध रसत आवि सरााचयावनवषमगातहीसाठहीकरतात

िाटिटीय उतपनन गिनतील (मापनातील) अडचिी राटिटहीय उतपननाच षमापन करि अवतशय अरघड आविषलिटिकाषमआzwj राटिटहीय उतपननाच षमापनकरतानाखालहीलअडचिहीउिभरतात

अ) ताशतवक अडचिी यालाच साकलपनातषमक अडचिहीअसzwjहीमzwjितात

१) सताातरित दिी वयतिहीलावषमळिारवनरमततहीरतनबकारहीभतता याला zwjसताातररत ििही मzwjितात याचा सषमारशराटिटहीयउतपननातकरिकठहीिअसतकारिएकाबाजनzwjवयतिहीलावषमळिारउतपननअसततरिसऱयाबाजनतोसरकारचा खचगा असतो मzwjिन अशही zwjसताातररत ििहीराटिटहीयउतपननातषमोजलहीजातनाzwjहीत

२) बकायदशीि वयवािाापासन तमळिाि उतपनन जरारकाळाबाजारातहीलखरिही-वरकीतसकरहीइबकायिशहीरवयरzwjाराापासन वषमळिाऱया उतपननाचा सषमारश राटिटहीयउतपननातकलाजातनाzwjहीअशासरगारसतानाषमलयअसतर तया उपभोzwjतयााचया ररजािखहील भारवरतात अशाउतपननास सरकारही षमानयता नसलयान तयाचा सषमारशराटिटहीय उतपननात कला जात नाzwjही तरढा परषमािातराटिटहीयउतपननाचनयनअनषमानzwjोत

३) तवनामलय सवा राटिटहीय उतपननाच षमोजषमाप नzwjषमहीचपशातकल जात परात बऱयाच रसतआवि सराअशाअसतातजयााचषमलयपशातषमोजतायतनाzwjहीउिाािमzwjिन वयतिहीन काढललही वचzwjत आईन षमलााच कललसारोपन इ सरा राटिटहीय उतपननात षमोजलया जात नाzwjहीतकारियासरााचाषमोबिलाविलाजातनाzwjहीतयाचबरोबररमवzwjिीचयासरासzwjानभतहीआपलकीियाकरिायाभारनतन परवरललया सरा राटिटहीय उतपननात सषमावरटिकरत नाzwjहीत कारि तया वरनाषमोबिला असतात अशावरनाषमोबिला सरााचा सषमारश राटिटहीय उतपननात कलाजातनसलयाषमळआzwjतयापकाराटिटहीयउतपननकषमहीzwjोत

४) सव-उपभोगासाठीच उतपादन अननधानय भाजहीपालाआवि इतर शतही उतपािनजही सर-उपभोरासाठही उतपावितकलहीजाताततहीबाजारातवरकीसाठहीयतनाzwjहीतपिअशारसताचषमलयबाजारभारानसारवनषशचतकरनअशारसताचहीअािाजवकषमतराटिटहीयउतपननातसषमावरटिकलहीजात

५) पिकीय कपनयााच उतपनन आातरराटिटहीय नािवनधही यासाघटनचयाषमतपरकीयकपनयाजयािशातउतपािनकरताततयाउतपावितरसताचासषमारशतयािशाचयाराटिटहीयउतपननातकलाजातोपरकीयकपनयाानाzwjोिाऱयानफयाचासषमारशषमाzwjततयााचयाषमळिशाचयाराटिटहीयउतपननातकलाजातो

६) सिकािी कzwjत शासनाकडनसारकिसारगाजवनकपरशासनकायिा आवि सवयरसरा इ अनक सारगाजवनक सरापरवरलयाजातातअशासारगाजवनकसरााचषमलयवनषशचत

करिअरघडअसतकारिअशासरााच रासतरषमलयषमाzwjहीत नसत मzwjिनअशा सारगाजवनकसराअावतषम सरामzwjिनराटिटहीयउतपननातसषमावरटिकलयाजातात

७) तकमतीतील बदल वकषमतहीतzwjोिाऱयाबिलाषमळराटिटहीयउतपननाचषमापनकरतानाअडचिहीयतातिशातहीलरसतआविसरााचया वकषमतहीराढलयातरबाजार वकषमतहीनसारराटिटहीय उतपननात राढ झालयाच विसन यत मzwjिजिशातहीलरसतरपउतपािनकषमहीझालतरहीवकषमतराढहीषमळिशाचयाराटिटहीयउतपननातराढतzwjोत

ब) वयावारिक अडचिी राटिटहीयउतपननाचषमापनकरतानाउतपािकाचहीपिगाआविखाzwjतहीशहीरसााषखयकीयषमावzwjतहीसाकवलतकरतानाअनकअडचिहीयताततयाापकीकाzwjहीअडचिहीपढहीलपरषमाि

१) दिी गिनची समसया राटिटहीयउतपननषमोजतानायिारहीसरायत षमोठहीअडचि मzwjिज िzwjरही रिना एखािही रसतषमधयषमआzwjकीअावतषमआzwj zwj वनषशचतकरिअरघडअसलयाषमळबऱयाचरसताचहीरिनािोनिाzwjोणयाचहीभहीतहीअसत तयाषमळ रासतवरक राटिटहीय उतपननअनक पटीनहीअवधकविसतउिाबकरहीतजपहीठरापरलजाततयालाषमधयषम रसत मzwjिन साबोधल जात पि तच पहीठ जरकटाबाकडन रापरल रल तर त अावतषम रसत मzwjिनरिलजात

२) अमौतरिक कzwjताच अशसततव भारतासारखयावरकसनशहीलिशातषमोठापरषमािाररअषमौवरिककzwjतअषसततरातआzwjशतहीवयरसायअजनzwjहीउिरवनरागाzwjासाठहीकलाजातोशतहीउतपािनाचा बराच षमोठा भार रयषतिक उपभोरासाठहीरापरला जातो तसच उतपािनाचया काzwjही भाराचा इतररसतआविसरााचयाबिलयातवरवनषमयकलाजातोअशाउतपािनाचआविउपभोराचषमापनराटिटहीयउतपननातकलजाऊशकतनाzwjही

३) अपिी आति अतववसनीय सााशखयकी आकडवािी वरकसनशहीलिशाातउतपािनआविखचागावरषयहीचहीपरशहीआवि अचक षमावzwjतही उपलबध नसत शतही षमतसयवयरसायपशपालनरनउतपािनवकरकोळवयारसावयकबााधकाषमाररहील काषमरार ोट वयारसावयक इ चयाउतपननासाबाधहीचही अचक र वरशरासाzwjगा षमावzwjतही उपलबधनसतउतपननपदतहीन राटिटहीयउतपननाचषमापनकरतानाअनवजगात उतपननासाबाधहीचही षमावzwjतही गाषमहीि र शzwjरही

भारातहीलउपभोरआविरातरिकीचाखचगायााचहीिखहीलषमावzwjतहीउपलबधनसततयाषमळराटिटहीयउतपननाचहीनषमकीआकडरारहीचउपलबधzwjोतनाzwjही

४) घसािा भााडरलहीरसताचयारापराषमळभााडरलहीरसताचहीजहीझहीजzwjोततयाचषमापनकरिअरघडअसतउतपािनपरवकयषमधय रापरलया जािाऱया भााडरलही रसत रयाzwjतसाषमगहीचहीzwjोिारहीझहीजमzwjिजघसाराzwjोयभााडरलहीरसतरयाzwjतसाषमगहीचहीzwjोिारहीझहीजभााडरलहीषमालषमततचताावzwjतकआयषयभााडरलहीरसताचारापररसतचसररपरसतचहीवनयवषमतआविकाळजहीपरगाकिखभालइअनकरोटिीरर अरलाबन असत भााडरलही रसत ररररळापरकारचया असलयाषमळ घसारा षमोजणयासाठही एकसषमानसाषमाईक सरहीकायगा अस परषमाििर अषसततरात नाzwjहीतघसारा षमोजणयासाठही बऱयाच रोटिही रमzwjहीत धरावयालारताततयाषमळघसाऱयाचहीअचकरककषमउपलबधzwjोिअरघडअसत

५) भााडवली लाभ तकवा भााडवली तोटा षमालषमतताधारकाानाषमारिहीतहीलबिलाषमळवकराबाजारभारातराढझालयाषमळजोभााडरलहीलाभ zwjोतोवकराबाजारभारातघटझालयाषमळजोभााडरलहीतोटाzwjोतोतयाचासषमारशराटिटहीयउतपननातकला जात नाzwjही कारि चालआवरगाक वयरzwjारााषमळ zwjबिलघडनयतनाzwjहीत

६) तनिकिता आति अजान वरकसनशहील िशाात बहतााशोटउतपािकवनरकरआविअजानहीअसताततयाषमळतआपलया उतपािनासाबाधहीचया नोिही ठर शकत नाzwjहीतमzwjिन सरतचया उतपािनाचही वकरा उतपािनषमलयाचहीषमावzwjतही िऊ शकत नाzwjहीत मzwjिज तयााचया उतपािनाचवकराअवजगातउतपननाचअािाजवयतिकलजातात

७) वयावसातयक तवशषीकििाचा अभाव वरकसनशहीलिशात वयारसावयक वरशषहीकरिाचा अभार असलयानउतपािन पदतहीन राटिटहीय उतपननाच षमापन करतानाअडचिहीयतातउिावरकसनशहीलिशातशतकरहीशतहीयापरषमखवयरसायाबरोबरचिगधवयरसायकककटपालनकपड वशरि इ इतर वयरसायिखहील करतात इतरवयरसायाापासन वषमळिाऱया उतपननाचही षमावzwjतही राटिटहीयउतपननाचषमापनकरतानाविलहीजातनाzwjहीतयाषमळिशाचखरउतपननसषमजतनाzwjही

८) मालाचया साठाच मलय उतपािकाकडकचचाषमाल

षमधयषमरसतअधगावसदरसतअावतषमरसतयााचाअसिारासाठा मzwjिज षमालसाठा zwjोय षमालसाठाचया षमलयातzwjोिाऱयासकारातषमकआविनकारातषमकबिलााचासषमारशसरल राटिटहीय उतपािनात कला जातो षमालसाठाचयाषमलयषमापनातझाललहीचकअावतषमरसतचयाषमलयातबिलकरशकतमzwjिनषमालसाठाचषमलयषमापनकाळजहीपरगाककरारलारत

िाषटटीय उतपननाच मततव राषटटहीय उतपननाच षमzwjततर खालहील षमिदााररन सपषटकरतायत १) अरथवयवसरला उपयकत िशाचया अरगावयरसरसाठही

राषटटहीयउतपननाचहीषमावzwjतहीअसिषमzwjततराचआzwjसधयाराषटटहीय उतपननाचही षमावzwjतही अरगावयरसरतहील षमzwjततरपिगाभारआzwjयालासाषमावजकलखाखातहीमzwjिनओळखलजातयाखातयातिशाच एकिउतपननउतपािनआविवरवरध रयवzwjतक सतरााररहील उतपािनाच वनषकषगाउदोरााच उतपािन आवि आातरराषटटहीय वयापारातनवषमळिारउतपननइतयािहीएकषमकााशहीसाबावधतआzwjत

२) िाषटटीय धोिि राषटटहीयधोरिातराषटटहीयउतपननाचहीषमावzwjतहीआधार मzwjिन उपयzwjत ठरत जस की रोजरार धोरिऔदोवरक धोरि ककषही धोरि इतयािही औदोवरकउतपािनरातरिकआविबचतइतयािहीराढहीसाठहीयातनविशा वषमळत तसच राषटटहीय उतपननाचया आकडरारीचहीषमित आवरगाक परवतषमानाचया वनवषमगातहीसाठही zwjोत जस -रातरिकपरवतषमानरमिधहीपरवतषमानइतयािहीअरगावयरसरायोगयषमारागाररआिणयासाठहीबिलकरतायतात

३) आतरथक तनयोजन आवरगाक वनयोजनाकररता राषटटहीयउतपननाशही साबावधत असललही आकडरारही अवतशयषमzwjततरपिगाअसतयाआकडरारहीतवरवरधसाधनसाषमगहीतनपरापत कलल एकि उतपनन उतपािन बचत रातरिकआविउपभोरयााचासषमारशzwjोतो

४) आतरथक साशोधन अरगाशासzwjताच साशोधक तजजयााचयाकडन राषटटहीय उतपननाचया आकडरारहीचा रापरकलाजातोतिशातहीलवरवरधषमावzwjतीचारापरकरतातकचचाषमालउतपािनउतपननबचतउपभोररातरिकरोजरारइतयािहीसाषमावजकघटकााचावरचारzwjोतो

५) िािीमानाची तलना ररररळा िशाातहीललोकााचयाराzwjिहीषमानाचही तलना करणयास राषटटहीय उतपननाचया

अभयासाचही षमित zwjोत आवि सारखयाच िशातहीलररररळा काळाातहील राzwjिहीषमानाचही तलना करणयासषमितकरत

६) उतपननाच तवतिि राषटटहीयउतपननाचयाआकडरारहीररन

आपिाास िशाचया उतपननाचया वरतरिाबििल षमावzwjतहीवषमळरतायतषमजरहीखाडवयाजआविनफायााचयाशहीसाबावधत षमावzwjतहीतन आपिाास सषमाजातहील वरवरधघटकााषमधयअसिारहीतफारतलकातयत

पर १ योगय पयाथय तनवडन तवधान पिथ किा १) राषटटहीयउतपननाचहीरिनाकरतानाफzwjतअावतषमरसतरसरााच

षमलयसषमावरषटzwjोतकारि- अ)रिनाकरिसोपzwjोत ब)िzwjरहीषमोजषमापटाळलजात क)िशातहीललोकााचषमzwjततषमकलयािसाधलजात ड)राषटटाचयाएकिआवरगाककाषमवररहीचषमलयषमापनकलजात २) वनवरळ िशाातरगात उतपािनाच षमापन करणयाचही पिधत

खालहीलपरषमािआzwj- अ)सरलराषटटहीयउतपािनातनघसाराषमलयरजाकरि ब)सरलिशाातरगातउतपािनातनघसारारजाकरि क)सरलिशाातरगातउतपािनातघसाऱयाचासषमारशकरि

ड)सरलराषटटहीयउतपािनातघसाऱयाचासषमारशकरि ३) भारतातराषटटहीयउतपननाचहीरिनाकरतानायापिधतहीचारापर

कलाजातो अ)उतपािनपिधतही ब)उतपननपिधतही क)खचगापिधतही ड)उतपािनपिधतहीआविउतपननपिधतहीयााचएकzwjतहीकरि

पर २ ससाबाध पिथ किा १) ःउपभोरखचगा+रातरिकखचगा+ःसरकारहीखचगा

+(वनयागात-आयात)ःःसरलराषटटहीयउतपािनःउपभोरखचगा+ रातरिकखचगा+ सरकारहीखचगा+ (वनयागात-आयात)+(वनवरळयिही-ििही)

२) उतपािनपिधतः ःःउतपननपिधतःघटकपिधतही ३) ताषतरकअडचिःzwjसताातररतििहीःः ःषमालाचया

साठाचषमलय

पर ३ योगय पयाथय तनवडा १) चकीची जोडी शोधा १)राषटटहीयउतपननसवषमतही अ)१९४९ २)आवरगाकरषगा ब)१एवपरल-३१षमाचगा ३)उतपननपिधत क)राषटटहीयउतपनन=खाड+रतन+

वयाज+नफा+एकवzwjततवषमश उतपनन+वनवरळवरिशहीउतपनन

४)खचगापिधत ड)राषटटहीयउतपनन=खाड+रतन+ वयाज+नफा

पयाथय १)अ २)ब ३)क ४)ड

पर ४ खालील उदाििााचया आधाि साकलपना ओळखन ती सपषट किा १) रमािालाराजयसरकारकडनिरषमzwjा` ५०००-वनरमततहीरतन

वषमळत २) रहीरन५०० वकगरहउतपािनापकी१०० वकगउतपािन

तयाचयाकटाबासाठहीबाजलाठरल ३) वशतलनवतचयाबकरहीसाठहीवपठाचयावररिहीतनरवzwjाचपहीठ

वरकतघतल ४) शोभान िशातहील २०१९-२०२० याआवरगाक रषागातहील सरगा

अावतषमरसतरसरााचयाआवरगाकषमलयासाबाधहीषमावzwjतहीरोळाकलही

५) राजरिचयािकानातएकि५००जलपनचासाठाआzwjजयातषमारहीलआवरगाकरषागातहील२००जलपनचासषमारशआzwj

पर ५ खालील परनााची उतति तला १) राषटटहीय उतपननाचया चकीय परराzwjाच िवरकzwjत परवतषमान सपषट

करा २) राषटटहीयउतपननाचषमzwjततरसपषटकरा ३) राषटटहीयउतपननाचहीरवशषzwjटसपषटकरा ४) zwjररतसरलराषटटहीयउतपािनाचहीसाकलपनासपषटकरा

पर ६ खालील तवधानााशी आपि समत आात तकवा नाी त सकािि सपषट किा १) राषटटहीयउतपननाचहीरिनाकरतानाअनकतावततरकअडचिही

यतात २) िzwjरही रिना टाळणयासाठही राषटटहीय उतपनन षमोजताना उतपािन

पधितहीतहीलषमलयरवधगातपधितहीचारापरकलाजातो

पर ७ सतवसति उतति तला १) राषटटहीय उतपनन षमापनात यिाऱया वयरzwjाररकअडचिही सपषट

करा २) राषटटहीयउतपननषमापनाचयाउतपननपिधतहीआविखचगापिधतही

सपषटकरा

अाकती ८१परसतावना

सारगाजवनकवरततवयरzwjारzwjहीअभयासशाखाअरगाशासzwjताचयाजनयाशाखाापकीएकअसनयातअरगावयरसरतहीलशासनाचयाभवषमकाआवि कायागारर परकाश टाकला जातो शासन मzwjिजवरवशषटपरिशातहील वरवरधकायव पार पाडणयासाठहीनारररकाानहीवनषमागाि कललही औपचाररक वकरा अनौपचाररक सासरा zwjोयपरकीयआकषमिापासन सारकि खाजरही षमालषमततच सारकिरोजरारवनवषमगातहीअातरगातशााततारसवयरसराराखिआरोगयवशकि अशा साषमावजक ररजााचही तरति करि ररर कायवशासनाकडसोपरलहीजातातयाकायागाचररवीकरिअसकरतायत

१) सकतीची कायध परकीयआकषमिापासनसारकिअातरगातकायिारसवयरसरा राखि इतयािहीशासनाचहीसzwjतहीचहीकायवआzwjत

२) ऐशचछक कायध वशकिरआरोगयसरााचहीतरतिवनरमततहीरतनआवि इतरकलयािकारही साषमावजकसरका उपाययोजनाचही तरति इतयािही zwjही शासनाचही ऐषचक कायवआzwjत

शासनाचयाररहीलकायायवयवतररzwjतइतरसzwjतहीचहीकायवआविऐषचककायवशोधा

सावथजतनक तवतत वयवािाच अरथ व सवरप

ररउललखकललहीकायवपरशापरषमािातआविकायगाकषमतनपार पाडणयासाठही कोितयाzwjही शासनाला वरवरध षमारायनहीवषमळिाऱया वनधहीचही आरशयकता असत lsquoसारगाजवनकवरततवयरzwjारrsquozwjहीसाकलपनाlsquoसारगाजवनकrsquoआविlsquoवरततवयरzwjारrsquoया िोन शबिााच वषमशिआzwj lsquoसारगाजवनकrsquo zwj सषमषचचत नारएखादा परशासकीय भभारात राzwjिाऱया वयzwjतही सषमzwjासाठहीसाबोधलजातlsquoवरततवयरzwjारrsquoमzwjिजसोपयाशबिाातlsquoउतपननrsquoआविlsquoखचगाrsquozwjोयअशा परकार lsquoसारगाजवनक वरतत वयरzwjारrsquoमzwjिजकररिराजयरसरावनकशासनाचयाउतपननआविखचागाचयातततरााचाअभयासzwjोयzwjाअभयासअरगाशासzwjतातहीलlsquoसारगाजवनकवरततवयरzwjारrsquoयाशाखतकलाजातो

सावथजतनक तवतत वयवािााचया वयाखया

वरवरधअरगाशासzwjतजाानही lsquoसारगाजवनक वरतत वयरzwjाराचयाrsquoवयाखया आपापलया परहीन कललया आzwjत याापकी काzwjहीवयाखयााचाअभयासकरया

१) ह डरलटन यााचया मत ldquoसारगाजवनक वरततवयरzwjारzwjाअरगाशासzwjतआविराजयशासzwjतयााचयासहीषमारषररअसललयावरषयाापकी एक वरषयआzwj सारगाजवनक वरतत वयरzwjारसारगाजवनकअवधपतयाखालहील उतपनन रखचागाशहीआविएकिसऱयाषमधहीलसषमायोजनाशहीसाबावधतआzwjrdquo

शासनाचया कायायचा अभयास राजयशासzwjतातzwjही कलाजात असलयाषमळ सारगाजवनक वरतत वयरzwjार zwjाराजयशासzwjताचयाअभयासाचाzwjहीएकभारआzwj

२) परा तफडल तशिाज यााचया मत ldquoसारगाजवनक सततचावनधहीखचगाकरिर वनधहीउभारियाबाबतचयातततरााचाअभयासमzwjिजसारगाजवनकवरततवयरzwjारzwjोयrdquo

८ भाितातील सावथजतनक तवतत वयवाि (Public Finance in India)

सावथजतनक तवतत वयवाि व खाजगी तवतत वयवाि याातील फिक

अकर फिकाच मद द सावथजतनक तवतत वयवाि खाजगी तवतत वयवाि

१ उवििषzwjट सषमाजालाषमzwjततषमलाभवषमळरनिि सरवzwjताचहीपतगाताकरि

२ खचागाचवनधागारि शासन सरगापररषम आपलया खचागाचही पातळहीआविखचागाचवभननवभननषमारगावनषशचतकरत

वयzwjतहीपररषमआपलरयवzwjतकउतपननवरचारातघतआविखचागाचषमारगावनषशचतकरत

३ पतवसरतही शासनाचहीबाजारपठतहीलपतषमोठापरषमािाररअसत

खाजरहीवयzwjतहीचहीपतषमयागावितअसत

४ चलनापणयाचाअवधकार

भारतहीयररझवzwjगाबकिरारचलनाचही पाईकलहीजात

खाजरहीवयzwjतहीलातसाअवधकारनाzwjही

५ वरततवयरzwjारातहीललरवचकता

सारगाजवनक वरतत वयरzwjार अवधक लरचहीकअसतात

खाजरहीवरततवयरzwjारातफारसबिलकरणयासरारनसतो

६ अरगावयरसरररहीलपररिाषम

सारगाजवनक वरतत वयरzwjाराचा िशाचयाअरगावयरसरररपरचाडपरभारपडतो

खाजरहीवरततवयरzwjाराचाराषटटहीयअरगावयरसरररनरणयपररिाषमzwjोतो

सावथजतनक तवततवयवाि आककतही८२चयाआधारसारगाजवनकवरततवयरzwjाराातहीलपरषमखघटकपढहीलपरषमाििाखवरलजातात

आकती ८२ चया आधाि पढीलपरमाि सपषटीकिि किता यईल

i सावथजतनक खचथ

ii सावथजतनक उतपनन

iii सावथजतनक

कजध

iv िाजय तवततीय धोिि

v तवततीय परशासन

१कर २करततरउतपनन

अपरतयकपरतयक

अषमzwjसलहीखचगाबभााडरलहीखचगाकवरकासखचगाडवरकासततरखचगा

१परषमािशहीर २पररतशहील ३अपररतशहीलवकरापरवतराषमही

शासकीयअािाजपzwjतकउतपननखचगाकजगाआविएकिरमधिहीसाठहीधोरि १शलक

२सारगाजवनकरसतर सरााचहीवकषमत ३वरशषअवधभार ४िाडरिाडातषमकरकषमा ५भटहीअनिानरििगया६वरशषकर७कजज

१अातरगातकजव

२बाहकजव

१सारगाजवनकखचगा२सारगाजवनकषमzwjसल३सारगाजवनककजव

१रसतरसरााररहीलकर(GST)

सावथजतनक तवतत वयवाि

१) सावथजतनक खचथ (Public Expenditure)

सारगाजवनकखचगा मzwjिज कररिशासन राजय शासनआविसरावनक सरराजय सासरा याानही नारररकााच सारकि तयााचयासाषमवzwjकररजााचहीपतवीआविलोकााचयाआवरगाकरसाषमावजककलयािासाठहीकललाखचगामzwjिजसारगाजवनकखचगाzwjोय

वरसावयाशतकापययतबहसाखयिशाानहीवनzwjगासतकपाचधोरिवसरकारल zwjोत या धोरिाातरगात शासनाचया कायगाशzwjतहीचयाकायागापययतषमयागावितzwjोतहीपरातआधवनकशासनकरळसारकिआविनाररहीपरशासनअशहीसzwjतहीचहीकायवचकरतातअसनाzwjहीतर आपलया िशात आवरगाक र साषमावजक वरकासाचा परसारकरणयासाठहीzwjहीऐषचककायवकरतअसताततयाषमळअलहीकडहीलकाळातसरगाखचायतसाततयानराढzwjोतआzwjमzwjिनसारगाजवनकवरततवयरzwjारातखचागाचाअभयासzwjाषमzwjततरपिगाभारआzwj

सावथजतनक खचाबच वगगीकिि

वनरवनराळा अरगाशासzwjतजाानही वभनन वभनन आधाराररसारगाजवनकखचायचररवीकरिकललआzwjसारगाजवनकखचायचयाकाzwjहीषमzwjततरपिगापरकारााचाआताआपिअभयासकरया

अ) मसली खचथ षमzwjसलहीखचगाzwjासरगासाधारिपिशासकीयखातयाारर आवि वरवरध सराारर कला जातो zwjा खचगावनयवषमतपिउिभरतोउिाशासनाचापरशासकीयखचगाशासकीय कषमगाचाऱयााच परार र भतत वनरमततही रतनरदकीयसराआविसारगाजवनकआरोगयााचाखचगाइतयािही

ब) भााडवली खचथ भााडरलहीखचगामzwjिजिशाचयारमिधहीरवरकासासाठही नवयान कला जािारा खचगा zwjोय उिावरवरधवरकासपरकलपाातहीलषमोठारातरिकाशासकीयकजागाचही परतफड राजय शासन र शासकीय कपनयाानाविललकजगाइतयािहीभााडरलहीखचागाचहीउिाzwjरिआzwjत

क) तवकासातमक खचथ वरकासातषमक खचगा zwjा उतपािकसररपाचाअसतोजयाखचागाषमळरोजरारवनवषमगातहीउतपािनराढ वकषमतसरयगा इतयािहीबिलघडनराढzwjोत तयालावरकासातषमकखचगाअसमzwjितातउिाआरोगयवशकिऔदोवरकवरकाससाषमावजककलयािसाशोधनआविवरकासयााररहीलखचगाइतयािही

ड) तवकासति खचथ शासनाचया जया खचागाषमळ िशातकोिताzwjही परतयक उतपािक पररिाषम zwjोत नाzwjही तयाला

वरकासतर वकरा वबरर वरकास खचगा अस मzwjितातउिा परशासकीय खचगा यिध खचगा इतयािही zwj खचगाअनतपािकसररपाचअसतात

तमााला माीत आ कासरातातयोततरकाळातहीलसारगाजवनकखचागाचया

पररमततहीअ कर वषथ एकि खचथ (कोटी `)

१ १९९१-१९९२ ७२३१७

२ २००१-०२ ३६२४५०

३ २००५-०६ ५०६१२३

४ २००९-१० १०२४४८७

५ २०१५-१६ ११९५०२५

६ २०१६-१७ १३७४२०३

७ २०१७-१८ १४३५२३३

८ २०१८-१९ १७२९६८२

सोत ःसाबावधतरषागातहीलभारतसरकारचाआवरगाकपाzwjिहीअzwjराल२०१८-२०१९

रर विललयाकोषटकानसार सरातातयोततरकाळातहील१९९१-९२ पासन काzwjही वनरडक रषागातहील सारगाजवनकखचागातहीलपररमततहीिाखरलहीआzwjयावनरहीकिाररनसपषटzwjोतकीएकिसारगाजवनकखचागातफारषमोठापरषमािातराढझाललहीआzwj

शासनाचया सावथजतनक खचाथत वाढ ोणयाची कािि भारतासारखया वरकसनशहील िशाचया एकि सारगाजवनकखचागात राढ zwjोताना विसन यत काzwjही षमzwjततराचया कारिााचाअभयासकरया

१) शासनाचया कायाथत वाढ या अरोिर रर उललखकलयापरषमाि िशाचया साषमावजक आवि आवरगाकवरकासाकररताआधवनकशासनअनककायव पार पाडतअसत वशकि परसार सारगाजवनकआरोगय सारगाजवनकबााधकाषमषमनोराजनसषमाजकलयािकारहीयोजना इतयािहीबाबीचायाकायागातसषमारशzwjोतोयाररनअसआढळनयतकीशासनसाततयाननरनरहीनकायवसरहीकारतआzwjआवि जनही कायव अवधककायगाकषमतन षमोठा परषमािाररपारपाडतआzwjयाषमळसारगाजवनकखचागातराढzwjोत

२) लोकसाखयची वगान ोिािी वाढ भारतासारखयावरकसनशहीलिशाचहीलोकसाखयाररानराढतआzwjइस२०११चयाजनरिननसारतहीलोकसाखया१२१०२कोटहीइतकीzwjोतहीपररिाषमहीराढतयालोकसाखयचयाररजााचहीपतवीकरणयासाठहीशासनालाअवधकखचगाकरारालारतो

३) वाढत शिीकिि राढतशzwjरहीकरिzwjहीसधयाचहीजारवतकषसरतहीआzwjयाषमळपािहीपररठारसतऊजागाशाळारषमzwjावरदालय सारगाजवनक राzwjतक सरचताइतयािीररहीलशासनाचयाखचागातराढzwjोत

४) सािकि खचाथत वाढ आधवनक काळात अवसरर रअसषमाजस आातरराषटटहीय साबाधााषमळ यिध नसतानाzwjहीसारकिखचगाराढतअसतो

५) लोकशाी शासन पद धतीचा परसाि जरातहीलबहसाखयिशााषमधय लोकशाzwjही शासन पिधतही आzwj वनयवषमतवनरडिका र इतर बाबीषमळ लोकशाzwjही शासनपिधतहीखचवीकठरततयाषमळशासनाचयाएकिखचागातसततराढzwjोतजात

६) भाववाढ एखादाखाजरही वयzwjतहीपरषमािचआवरगाकरसाषमावजक वरकासासाठही शासनाला बाजारातन रसत रसरााचही खरिही करारही लारत सरगासाधारिपिवकषमतराढहीचही पररमततही विसन यत तयाषमळ शासनालाराढहीरखचगाकरारालारतो

७) औदोतगक तवकास औदोवरक वरकासाषमळअरगावयरसरत उतपािनराढ रोजरारराढ र एकि रमिधहीघडन यत मzwjिन औदोवरक वरकासासाठही शासन षमोठा परषमािारर परयतन करत तयात वरवरध योजना आविकायगाकषमााररखचगाकरत पररिाषमही एकिखचागातराढzwjोत

८)आपतती वयवसरापन अलहीकडहीलकाळात भकप पररािळसाषमावजकअशाातताअशानसवरगाकरषमानरवनवषमगातआपततही रारारार घडन यताना विसत आzwjत तयाषमळशासनालाआपततहीवयरसरापनाररषमोठापरषमािातखचगाकरारालारतोपररिाषमहीएकिखचागातराढzwjोत आधवनकशासनकलयािकारही राजयासाठहीकायगाकरततयाषमळसारगाजवनकखचागातराढzwjोिअपररzwjायगाआzwj

शोधा पाह रर विललया कारिाावयवतररzwjत सारगाजवनक खचागातहीलराढहीचहीइतरकारिशोधा

शोधा पाह शासनाचयाषमzwjततराचयासषमाजकलयािकारहीयोजना

II) सावथजतनक उतपनन वरवरध सोताािरार शासनाला वषमळिार एकि उतपननमzwjिज सारगाजवनक उतपनन zwjोयअरगाशासzwjताचयाअभयासात जसरानउतपािनाचआzwjतचसरानसारगाजवनकवरततवयरzwjारातसारगाजवनकउतपननाचआzwjअशापरकारसारगाजवनकउतपननाचहीररजसारगाजवनकखचागाषमळवनषमागािzwjोत

सावथजतनक उतपननाच सोत पढीलपरमाि आत अ)करउतपनन ब)करतरउतपनन

अ) कि (Tax)

१) कराचहीवयाखया-पराटॉवसरयााचयाषमतlsquolsquoशासनाकडनलारकलल इतरआकारआविकरयााषमधहीलफरकाचाषमखयराभाअसाकीकरिाताआविशासनयााचयातरटलाभाचारपरतावयाचाअभारअसतोrsquorsquo

२) परा-सवलगषमनयााचयाषमतlsquolsquoकोितयाzwjहीवरशषलाभाचयापरापतहीवशराय वयzwjतहीन शासनाला विलल सzwjतहीच ििमzwjिजकरzwjोयrsquorsquo

कराचहीखालहीलरवशषzwjटविसनयतात

१) कर zwj शासनाला दारयाच सzwjतहीच िि असत जयानारररकााररकरलारzwjोतोतयाानहीतििकायिशहीररहीतयाबाधनकारकठरतकरzwjासरकारहीउतपननाचाषमोठासोतआzwjजरएखादावयzwjतहीनकरविलानाzwjहीतरशासनतयावयzwjतहीलावशकाकरशकत

२) सषमाजाचया साषमावजक वzwjतासाठही शासनाला करारालारिाराखचगाभारवरणयासाठहीकरिातयाकडनकरघतलाजातो

३) कराचयाषमोबिलयातकोितयाzwjहीकरिातयालाशासनाकडनकोिताzwjहीरटआविपरषमािशहीरलाभवकरासराघणयाचाअवधकारनसतो

४) करउतपननषमालषमततावकरारसतारररसरााररलारकलाजातो

तमााला माीत वकिाची ततव आधवनक अरगाशासzwjताच जनक ॲडषम वसषमर याानहीकराचहीखालहीलचारततरसाावरतललहीआzwjत

१) समता तकवा समानतच ततव परतयक वयzwjतहीनआपलया ियकषमतनसार शासनाला करदारा असवसषमर याानही सचवरललआzwj याचा अरगा रररबााचयातलनतशहीषमाताानहीअवधककरदारा

२) तनशचततच ततव वसषमर यााचया षमतकरिातयालाआपलयाला वकतही कर कोितया रळही कोितयासररपात शासनाला दारयाचा आzwj याच परगाजानअसल पावzwjज कारि अस की वनषशचत कराषमळकरिातयालाकराचाभारराटतनाzwjहीzwjततरभारतहीयकरवयरसरतपरवतवबावबतझाललआढळत

३) सोयीसकितच ततव याततरानसारपरतयककरिातयालाजासतहीतजासतसोयहीसकररळहीरसोयहीसकरपिधतहीनकरलारकलाजारा

४) काटकसिीच ततव याततरानसारकररसलहीचाखचगावकषमानअसलापावzwjजजरकररसलहीपकीअवधकावधकभार कररसलहीसाठहीच खचगा zwjोत असल तर तो करआिशगाषमानलाजातनाzwjही

किाच परकाि कराचषमखयिोनपरकारसाारतायताततयाचासवरसतरअभयासकरया

१) परतयककर २) अपरतयककर

१) परतयक कि zwjाकरकरिातयाचयाउतपननआविसापततहीररविला जातो जया वयzwjतहीरर zwjा कर लार zwjोतो तयाचवयzwjतहीरर कराचा भार पडतो करिातयाला कराचा भारइतरााररzwjसताातररतकरतायतनाzwjहीतयाषमळपरतयककराचाकराघात र करभार एकाचा वयzwjतहीरर पडतोउिारयवzwjतकउतपननकरसापततहीकरइतयािही

२) अपरतयक कि zwjाकररसतरसरााररलारकलाजातोएखादा रसत वकरा सरचया उतपािन वकरा खरिही-वरकीचयारळहीzwjाकरविलाजातोअपरतयककराचाभार

करिातयाकडन इतर वयzwjतही वकरा वयzwjतहीना zwjसताातररतकला जाऊ शकतो मzwjिन कराघात आवि करभारवनरवनराळाघटकााररपडतोउिाभारतातनवयानलारकललाजरळजरळसरगाअपरतयककराऐरजहीरसतरसराकर(GST)कसटषमडटहीzwjोय

कराचया कायदानसार परतयककराच ररवीकरि तहीनरटाातकलजात

१) परमािशीि कि वयzwjतहीचयाउतपननाररजवzwjाएकाचिरानकरआकारिहीकलहीजाततवzwjातयासपरषमािशहीरकरअसमzwjितात

२) परगततशील कि वयzwjतहीचयाउतपननराढहीचयापरषमािातजवzwjा कराच िरzwjही राढत असतात तवzwjा तयासपररवतशहीलकरअसमzwjितातभारतातअशहीपररवतशहीलकररचनापरचवलतआzwj

३) परततगामी कि यात जसजस उतपनन राढत जाततसतसकराचिरकषमहीzwjोतात

ब) किति उतपननाच सोत परशासन वयापारही उपकषम ििगया आवि अनिानइतयािीिरार वषमळाललया सारगाजवनक उतपननालाकरतर उतपननअसमzwjितातzwjसोतकरापकावभननआzwjतयावरषयहीरोडzwjयातषमावzwjतहीपाहया

१) शलक (fees) करकोितयाzwjहीषमोबिलयावरनासzwjतहीनदारालारतोतरशलकzwjशासनानपररललयासरबििलविलजातउिाशकविकशलकनोििहीशलकइतयािही

२) सावथजतनक वसत व सवााचया तकमती (Prices) आधवनक शासन आपलया नाररहीकााना वरवरध रसत रसरााचही वरकी करत अशा रसत र सरााचा लोकाानहीशासनाला विललाषमोबिला मzwjिज वकषमत zwjोयउिारलरभाडटपालसराइतयािही

३) तवशष अतधभाि शासनानवरवशषटभारातहीलरवzwjराशाानाविललया वरशष सवरधााबििल नाररहीकाानही विललाषमोबिलामzwjिजवरशषअवधभारzwjोयउिाजयावरवशषटभारातहील रवzwjराशााना सरावनक सरराजय सासरा रसत

ऊजागापािहीपररठाइतयािहीवरशषसवरधापररलयाबििलकरलारकरशकतात

४) दाड व दाडातमक िकमा िशातहील कायि र वनयषमषमोडिाऱया लोकाारर शासन िाड आकारत zwjा िाडआकारणयाच उिविषट उतपनन कषमवरि नसन लोकाानाशासनाच वनयषम तोडणयापासन परारमतत करि zwjआzwjउिाराzwjतकीचवनयषमषमोडलयाबििलzwjोिारािाड

५) भटी अनदान व दिगया शासनाला आपलयानारररकााकडनरइतरााकडनभटहीिरारउतपननवषमळशकततया वयवतररzwjत शासनाला वरिशही शासन र सासरााकडनसरगासाधारि वकरा वरवशषट zwjतसाठही अनिान वषमळशकतात भारतासारखया वरकसनशहील िशात वरिशहीसाzwjायय zwjा वरकासखचागाचा एक षमzwjतरपिगा सोत झालाआzwjzwjाउतपननाचासोतअवनषशचतसररपाचाआzwj

६) तवशष कि जयारसताचाउपभोरनारररकााचयाआरोगयआविवzwjतासाठहीबाधकठरतोअशारसताररzwjाकरलारकला जातो िाडापरषमािच या कराच उिविषट उतपननवषमळवरणयाच नसन लोकाानही अवzwjतकारक रसताचयाउपभोरापासनपरारमततवzwjारzwjअसतउिाषमदअफआविइतरअषमलहीपिारायररहीलकरइतयािही

७) कजथ शासनाला लोकााकडन ठरही कजगारोख इतयािहीषमाधयषमाातनकजगाघतायतयावशरायवरिशहीशासनआविआातरराषटटहीयनािवनधहीजारवतकबकइतयािहीसासराातनकजगावषमळरशकतआधवनककाळातlsquoकजगाzwjाशासनाचाअवधकावधकउतपननाचासोतबनतआzwj

तमााला माीत आ कावसत आति सवा कि (GST) भारतातरसतआविसराकर१जल२०१७पासनअषमलातआलाआzwjzwjाकरवरततहीयउततरिावयतरआविअािाजपzwjतकवयरसरापनाचयाअाषमलबजारिहीकायदाररहीलकळकरककतहीसवषमतहीनजल२००४षमधयसचवरलाzwjोताभारतहीय राजयघटनतहील१०१रहीघटना िरसतहीसधारिाकायिा२०१६अनरयरसतरसराकरपररषिसरापणयाचहीतरतिकलही रलहीयापररषितकररिहीयअरगाषमाzwjतहीषमzwjसलराजयषमाzwjतहीआविपरतयकराजयाचअरगाषमाzwjतहीयााचासषमारश

असतोयापररषिलारसतआविसराकरिरसटआविवकषमान पातळही इतयािीबाबत वशफारशही करणयाचाअवधकारआzwj रसतवनषमागािवकरावरकीयाररएकाचटपपयातलारकलया जािाऱया उतपािन शलक वकरा वरकी करापकारसत र सरा कर ररळा आzwj िशभरात रसत आविसरााररहीलतोएकवयापककरआzwjकररि आविराजयशासनाचयापढहीलकराएरजहीरसतआविसराकरलारकलारलाकररिहीयउतपािनशलकसराकरअवतररzwjतसहीषमा शलक राजयााचा षमलयरवधगात कर पररश करकरषमिककरइतयािही

अपवकतउतपननाचयाzwjतटहीसाठहीसराकर(CGST)िशाातरगात रसत र सरााचया पररठारर कररि सरकारनआकारललाकरमzwjिजकररिहीयरसतरसराकरzwjोय

राजयरसतरसराकर(SGST)रसतआविसरााचाउपभोरघतलयाषमळराजयसरकारलावषमळिाराकरमzwjिजराजयरसतरसराकरzwjोयzwjाकररसतआविसरााचयाउतपािनाररआकारलाजातनाzwjही

एकवzwjततरसतरसराकर(IGST)zwjाकरIGSTकायदाषमळसरगाआातरराजयरसतरसरााचयापररठाररलारकलाजातो

नकसान भरपाई कर राजय शासनाचया अपवकतउतपननातहील zwjतटहीचया भरपाईसाठही असिारा नकसानभरपाईकर

वसत आति सवा किााच अपतकत लाभ

bullयाषमळ भारताचही एकातषम साषमाईक राषटटहीय बाजारपठवनषमागािzwjोणयासषमितzwjोईल

bullयाषमळ वरिशही रातरिकीला आवि षमक इन इावडयाचळरळहीलाचालनावषमळल

bullयाषमळ कराच िर परवकया आवि कायि यााचयातससzwjतहीकरिzwjोणयासषमितzwjोईल

bullयाषमळ वनयागात आवि रसत वनषमागाि वकयला चालनावषमळल

bullिशातहीलएकिरातरिकवसरतहीतसधारिाzwjोईल

bullिशातहीलकरवयरसरासलभzwjोणयासषमितzwjोईल

bullरसतचहीअावतषमवकषमतकषमहीzwjोणयासषमितzwjोईल

bullयाकराषमळऔदोवरककzwjतालाचालनावषमळल

bullरसत आवि सरा कराषमळ अवधक रोजरार वनवषमगातहीआवि अवधक वरततहीय सासाधनााचही वनवषमगातही zwjोऊनिाररदरयवनषमगालनासषमितzwjोईल

षमाzwjत रसत आवि सरा करााचया काषमवररहीचषमलयषमापन इतzwjयाअलपारधहीतकरिशzwjयनाzwjही

वसत व सवा किपावतीचा नमना

iii) सावथजतनक कजध ः जस रयवzwjतक पातळहीरर कजागाचही ररज असत तशहीचसरकारसाठही कजगा उभारि सरगासाधारि ककतही असत कारिसरकारही खचगा सरगासाधारिपि सरकारही षमzwjसलापका जासतअसतो मzwjिन सारगाजवनक कजगा धोरिात कजगा उभारि zwjहीषमzwjततराचहीभवषमकासरकारलाकरारहीलारत

सावथजतनक कजाथच परकाि सारगाजवनककजागाचषमखयिोनपरकारआzwjत

१) अातगथत कजथ जवzwjा सरकार िशातहील नारररक बकाषमधयरतवी बका वरततहीय सासरा औदोवरक कzwjतइतयािीकडनकजगाघताततवzwjातयासअातरगातकजगामzwjिनओळखलजात

२) बाह कजथ जवzwjा सरकार परकीय िशाातहील सरकारपरिशही बका वकरा सासरा आातरराषटटहीय सासरा जसनािवनधहीजारवतकबकइतयािीकडनकजगाघततबाह

कजगामzwjिनओळखलजात तzwjताक८१यातअातरगातकजगारबाहकजगायाातहील

फरकिाखवरलाआzwjतकता कर८१

अ कर अातगथत कजथ बाह कजथ १ िशाचयाअातरगात

अरगावयरसरतउभारलजात

िशाबाzwjरहीलअरगावयरसरतनउभारलजात

२ zwjऐषचकवकरासzwjतहीचयासररपातअसत

ऐषचकसररपाचअसत

३ zwjिशहीचलनातअसत zwjपरकीयचलनातअसत

४ वयरसरापनासाठहीकषमहीरातारातहीच

वयरसरापनासाठहीअवधकरातारातहीच

करन पा

खालहील वरधानााचररवीकरिअातरगातकजगारबाहकजगायाातकरया

१)शासनआपलयानारररकाानारोखयााचहीवरकीकरत

२)पािहीपररठाचयातरतिहीसाठहीशासनजारवतक बककडनकजगाघत

३)वयापारहीबककडनशासनपायाभतसवरधााचया वरकासासाठहीकजगाघत

४)षमाबईचयाषमटटोटटनपरकलपासाठहीभारतसरकारजारवतकबककडनकजगाघत

iv) िाजय तवततीय धोिि राजय वरततहीय धोरि मzwjिज िशाचया अरगावयरसरचवनयाzwjति करणयासाठही आवि परभार पाडणयासाठही जयािरार शासनआपलयाखचगापातळहीतआविकरिरातबिलकरतअससाधनzwjोय zwj धोरि सारगाजवनक खचगाआवि सारगाजवनक उतपननाशहीवनरवडतआzwj रोडzwjयात शासनान राबवरलल वरततहीय धोरिमzwjिजराजयवरततहीयधोरिzwjोय

v) तवततीय परशासन ldquoशासनाचयाउतपननखचगाआविकजागाचहीसरळहीतआवि

कायगाकषमअाषमलबजारिहीमzwjिजचवरततहीयपरशासनzwjोयrdquo

एकिरहीत सरगासषमारशक रमिधही आवि वसररतसाठहीअािाजपzwjतकााचहीतयारहीरअाषमलबजारिहीसषमावरषटअसत

शासकीय अादाजपzwjतक

अरगासाकलपzwj वरततहीयपरशासनाचएकषमzwjततराचसाधनआzwj जयाषमळ राजयाच सरगा आवरगाक वयरzwjार वनयावzwjतत कलजातात आराषमही आवरगाक रषागातहील अपवकत परापतही आविवनयोवजत खचागाच वरततहीय वरररि मzwjिज अािाजपzwjतक zwjोयभारतात१एवपरलत३१षमाचगायाकालारधहीचएकआवरगाकरषगाअसत भारतहीय राजयघटनचयाकलषम११२अातरगातशासकीयअािाजपzwjतकाचही तरति आzwj भारत सरकारचया परतयकअािाजपzwjतकातसातअािाजपzwjतकीयिसतऐरजाािरारसारगाजवनकवरततवयरzwjाराचयातपवशलाचरिगानकलजात

अािाजपzwjतक zwjा शबि (Budget) रिरच भाषतहीलlsquoBougettersquo पासन आला आzwj याचा अरगा वपशरही वकरापाकीटअसाzwjोतोजयातसरकारचयाआवरगाकधोरिाावरषयहीचातपशहीलअसतोहासरगाआवरगाकयोजनावकरावरततहीयधोरिसरकारहीषमzwjसलआविसरकारहीखचागाचयासररपातअसत

तमााला माीत आ का भारतहीयराजयघटनतअािाजपzwjतक(Budget)zwjहीसाजानसनldquoरावषगाकआवरगाकवरररिrdquoअसमzwjटलजात

मसली व भााडवली अादाजपzwjतक

१) अािाजपzwjतकातहीलतरतिीचषमzwjसलहीर

२) भााडरलहीअािाजपzwjतकअसररवीकरिकलजात १) मसली अादाजपzwjतक षमzwjसलहीअािाजपzwjतकातषमzwjसलही

उतपननआविषमzwjसलहीखचागाचा सषमारश zwjोतो षमzwjसलहीपरापतहीच वरभाजनकरआविकरतर उतपननात zwjोत करउतपननातउतपननकरकपनहीकरइतयािहीकरााचासषमारशzwjोतोषमzwjसलहीखचागातकरतरउतपननातकजागाररहीलवयाजरातरिकीररहील लाभााश राजयााना विललही अनिान रसाzwjाययइतयािीचासषमारशzwjोतो

२) भााडवली अादाजपzwjतक भााडरलही अािाजपzwjतकातभााडरलही उतपनन र भााडरलही खचगा षमााडलल असतातशासनाचभााडरलही उतपनन मzwjिज षमधयरतवीबकाआविलोकााकडन घतललही कजव सारगाजवनक कzwjतातहीलउदोराचयासषमभाराचहीवरकीकरनवषमळाललउतपनन

वरिशहीशासनआविसासरााकडनवषमळाललहीकजववरशषठरहीइतयािहीबाबीचासषमारशzwjोतो

भााडरलहीखचागातशासनाचया वरकासपरकलपातहीलखचगारातरिकाराजयशासनालाशासकीयकपनयाषमzwjाषमाडळआवि इतर घटकााना विललही कजव इतयािीचा सषमारशzwjोतो

यावशराय साषमावजकआवि साषमिावयक वरकासाररहीलखचगासारकिआविसरगासाधारिसरााररहीलखचगाइतयािीचायातसषमारशzwjोतो

अादाजपzwjतकाच परकाि

अरगावयरसरचया बिलतया ररजाानसार सारगाजवनक खचगाआवि उतपननाचया अािाजपzwjतकीय तरतिहीzwjही वनरवनराळापातळीतअसिररजचअसततयानसारशासकीयअािाजपzwjतकाचतहीनपरकारपडतात

१) सषमतोलअािाजपzwjतक

२) वशलकीचअािाजपzwjतक

३) तटहीचअािाजपzwjतक

१) समतोल अादाजपzwjतक जया अािाजपzwjतकात सरकारचअािाजषमzwjसलहीउतपननआविसरकारचाषमzwjसलहीखचगायािोनzwjहीबाबहीसषमानअसताततयालासषमतोलअािाजपzwjतकअस मzwjितात मzwjिजच सरकारही षमzwjसल = सरकारहीखचगा सषमतोल अािाजपzwjतकाचही साकलपना ॲडषम वसषमरयाासारखया सनातनरािही अरगाशासzwjतजाानही परवतपािन कलहीआzwj या अािाजपzwjतकाचा अरगावयरसरररहील पररिाषमतटसरअसलयाचषमानलजातमzwjिनतयाानहीzwjअािाजपzwjतकसरडोततषमषमानल

षमाzwjत आधवनक अरगाशासzwjतजााचया षमत सषमतोलअािाजपzwjतकाचधोरिअरगावयरसरसाठहीनzwjषमहीचयोगयठरशकिार नाzwjही आधवनक शासन कलयािकारही सासराअसतमzwjिनखचागाचहीपातळहीउतपननपातळहीचयापरषमािातठरिशzwjयनसत

२) तशलकीच अादाजपzwjतक जयाअािाजपzwjतकातशासनाचहीअािाज परापतही शासनाचया अािावजत खचागापका अवधकअसततवzwjातयालावशलकीचअािाजपzwjतकअसमzwjितात

अपतकत सिकािी परापी gt अादातजत सिकािी खचथ

आवरगाक तजहीचया कालखाडात वशलकीच अािाजपzwjतकउपयzwjत ठरशकतआवरगाक तजहीचयाकाळात रोजरारपातळहीजरहीजासतअसलहीतरहीतयाचबरोबरवकषमतराढहीचहीपररमततहीअवधकअसत वरशषतःकषमहीअवधक परषमािातवसररउतपननअसिाऱयालोकााचयावzwjतासाठहीयाचवनयाzwjतिकरणयाचहीआरशयकताअसत

अरगावयरसरतहील परभारही षमारिहीचही पातळही घटरनवकषमतराढहीरर वनयाzwjति ठरता यत यासाठही करात राढकरन शासकीय उतपननात राढ घडरन लोकााचही खरिहीशzwjतहीकषमहीकरतायतअावतषमतःपररिाषमकारकषमारिहीकषमहीzwjोऊनवकषमतपातळहीखालचयाविशनबिललारलआविभारराढहीचहीपररवसरतहीवनयाzwjतिातयईल

षमाzwjत तजहीवयवतरहीzwjत इतर पररवसरतहीत वशलकीचअािाजपzwjतक रापरल जाऊ नय कारि तयाषमळअरगावयरसरतबरोजरारहीआविकषमहीपातळहीतहीलउतपािनवसरतहीवनषमागािzwjोईल

३) तटीच अादाजपzwjतक जवzwjा सरकारचही अपवकत परापतहीअािावजत सरकारही खचागापका कषमही असत तवzwjा तयालातटहीचअािाजपzwjतकअसमzwjितात

अपवकतldquoसरकारहीपरापतहीltअािावजतसरकारहीखचगा=तटहीचअािाजपzwjतकrdquo

षमािहीचया काळात तटहीच अािाजपzwjतक उपयzwjत ठरशकतआवरगाकषमािहीचयाकाळातसरगाआवरगाक वयरzwjारकषमहीपातळहीतzwjोतअसतात तयाषमळबरोजरारही वनषमागािzwjोत याच वनयाzwjति करणयासाठही कजगा र तटहीचयाअरगाभरणयािरारशासकीयखचागातराढकलहीजातयाषमळरसत र सरााचही परभारही षमारिही आवि रोजरारात राढ

zwjोईल आवि तयातन पढहील रातरिकीला परोतसाzwjनवषमळलआधवनककाळाततटहीचअािाजपzwjतकzwjशासनाचसरगासाधारिपिराबरलजािारधोरिआzwj

भारतासारखया वरकसनशहील िशाानही आवरगाकवरकासासाठही तटहीचया अािाजपzwjतकाचा षमारगा साततयानअनसरलाआzwj

अादाजपzwjतकाच मततव

कररिहीयअािाजपzwjतकषमzwjततराचअसतकारिअनकषमारायनहीतयाचा लोकाारर आवि एकि अरगावयरसररर पररिाषम zwjोतअसतोकोितयाzwjहीअािाजपzwjतकातकरzwjासरागावधकरोचकअसाभार असतो कराषमळ उदोराच आवि वयzwjतहीच भवरतवयवनषशचत zwjोत अािाजपzwjतकात षमााडललया करााचया िराररकरिातयााचा खचगा योगय उतपननपातळहीरर अरलाबन असतोसारकिपरशासनपायाभतसवरधावशकिआविआरोगयसराअशा वरवरध कzwjताररहील शासकीय खचागाचा नारररकााचयाजहीरनाररआवि एकि अरगावयरसररर पररिाषम zwjोतो कारििशाचयाआवरगाकधोरिाचषमाधयषम मzwjिनशासन तयाचारापरकरतअसत

सरकारचयाअािाजपzwjतकाचयाककतहीषमळिशातहीलउतपािनअािाजपzwjतकीय उतपननाचाआकारआवि वरतरि तयाचबरोबरषमानरहीरभौवतकसासाधनााचयाउपभोरााररपररिाषमzwjोतो

अािाजपzwjतकाचयाषमाधयषमातनशासनानघतललयावनिगायााचापररिाषमउतपािनएकिउतपननआविउतपननाचवरतरिषमानरहीआविभौवतकसाधनसाषमगहीचारापरयाररघडनयतो

याषमळ आधवनक अरगावयरसरत सारगाजवनक वरततवयरzwjाराचषमzwjततरआविवयापतहीषमधयरलया१००रषागातषमोठापरषमािाररतफारतझाललहीविसनयत

पर १ योगय पयाथय तनवडा १) ऐषचककायायषमधयपढहीलपकीकायवयतात अ)परकीयआकषमिापासनसारकि ब) वशकिरआरोगयसरा क)साषमावजकसरकाउपाययोजना ड)करसाकलनपयाथय १)बक २)अबक

३)बकड ४)ररहीलसरगा २) सरकारचया अवनरायगा कायायषमधय पढहीलपकी या कायायचा

सषमारशzwjोतो अ)रोजरारवनवषमगातही ब)अातरगातकायिारसवयरसरा क)कलयािकारहीउपाययोजना ड)रसतरसरााचहीवनयागात

पयाथय १)कड २)अब ३)फzwjतब ४)अकड

३) खालहीलपकी या अरगाशासzwjतजाचया षमत सारगाजवनक वरततवयरzwjारzwjाअरगाशासzwjतरराजयशासzwjतयााचयासहीषमारषररआzwj

अ)ॲडषमवसषमर ब)आलरिडषमाशगाल क)हडलटन ड)परावफडलवशराजपयाथय १)अ २)ब ३)क ४)ड

४) करतरउतपननषमारागाचहीसोताचहीउिाzwjरिपढहीलपकीzwjहीआzwjत अ)परतयककररअपरतयककर ब)परतयकशलक क)शलकआवििाड ड) वरशषकरपयाथय १)बक २)अक ३)अबकड ४)कड

५) कोितयाzwjही शासनाचया सारगाजवनक खचागाचही पररमततही zwjहीखालहीलपरषमािआzwj

अ)वसरर ब)राढता क)घटता ड)बिलता(चढ-उतार)पयाथय १)अ २)ब

३)क ४)ड

६) योगयजोडहीचापयागायवनरडा अ ब i) परतयककर अ)करतरउतपनन ii)अपरतयककर ब)चलनराढ iii)शलकरिाड क)रसतरसराकर(GST) iv)वशलकीअािाजपzwjतकड)वयवzwjतरतउतपननकर अ)i-डii-कiii-बiv-ड

ब)i-कii-डiii-अiv-ब क)i-डii-कiii-अiv-ब ड)i-अii-बiii-कiv-ड

पर २ फिक सपषट किा १) सारगाजवनकवरततवयरzwjारआविखाजरहीवरततवयरzwjार २) अातरगातकजगाआविबाहकजगा ३) वरकासखचगाआविवरकासतरखचगा ४) वरशषअवधभारआविवरशषकर ५) परतयककरआविअपरतयककर

पर ३ खालील तवधानााशी तमी समतअसमत आात काय त सकािि सपषट किा १) सzwjतहीचकायगाzwjशासनाचएकषमरकायगाआzwj

२) सरकारला शलक र िाड याापासन षमोठा परषमािारर षमzwjसलवषमळतो

३) रसत र सरा (GST) करान भारतातहील जरळजरळ सरगाअपरतयककरााचहीजाराघतलही

४) आधवनक सरकार सारगाजवनकखचागातहील राढहीसाठही पढाकारघतनाzwjही

५) खाजरहीवरततवयरzwjारापकासारगाजवनकवरततवयरzwjारअवधकलरचहीकअसतात

पर ४ खालील उतािा वाचन तयाविील परनााची उतति दा लोकााचरमिधतरअनारोगयअपारतरआवििाररदरययााररहीलउपायमzwjिनशासनानवनयवषमतरzwjकषमदारहीzwjहीसाषमावजकसरकचहीपारापररककलपनाआzwjzwjहीकलपनाषमळातनचबिललहीरलहीपावzwjजलाभारयायनाधनािश वलहन िणयाचयापिधतहीपासन तयााचहीकाळजहीघणयासाठही साासरातषमक वयरसरा करणयाकड साषमावजक सरकतसाकलपनातषमक बिल वzwjायला zwjरा याषमधय तयााना बऱयापकीसरारलाबनाचयादषटहीनसकषमकरणयाचाzwjहीसषमारशअसलापावzwjज साषमावजक सरकचया lsquoधनािश वलzwjाrsquo या परारपाला शहीषमातजराचयालोकसाखयासाकषमिाचयापयागापतअरसरचारारसालाभलाआzwj लोकसाखया साकषमिाचया अरसरत अरगावयरसरतहील काषमकरिाऱयालोकााचहीकाळजहीघणयासाठहीरसलकलजािारकरपरशापरषमािात वषमळशकतहील इतzwjया परषमािातकाषमकरिाऱयालोकााचहीसाखयाअसतभारतासारखयाकषमहीशहीषमातिशासाठहीzwjपरारपअनकलनाzwjही भारतातहीललोकसाखयच राढतआयषमागान राढत शzwjरहीकरिआवि तयाषमळ zwjोिार सरलाातर याषमळ zwj परारप योगय ठरत नाzwjहीशzwjरहीकरिाअातरगात साषमावजक सरका वसरवतशहील सषमाजापका ररळहीअसतपरन १) साषमावजकसरकचहीपारापररककलपनासाारा २) याउताऱयातसाषमावजकसरकतकोितासाकलपनातषमकबिल

सचरणयातआलाआzwj ३) शहीषमातजरातहीलसाषमावजकसरकचारारसाकोिताआzwj ४) भारताचयाकोितयारवशषzwjटाषमळसाषमावजकसरकचपारापररक

परारपअनकलठरतनाzwjही

पर ५ खालील परनााची उतति दा १) सरकारहीअािाजपzwjतकाचपरकारआविषमzwjततरसपषटकरा २) कराचयाततराचसपषटहीकरिदा ३) सरकारचकरतरउतपननसोतसपषटकरा

पर ६ खालील परनााच सतवसति उतति तला १) सारगाजवनकखचागातराढzwjोणयाक़चहीकारिसपषटकरा

परसतावना वरततzwjाअरगावयरसरचाकिाआzwjषमलतःवरततzwjपशाचयावयरसरापनाशही साबावधत असत याषमधय वयzwjतही उदोरसासराआवि शासनाला वरवरध उििशाासाठही आरशयक असिाऱयावनधीचा सषमारश zwjोतो रयवzwjतक वरततऔदोवरक वरतत रसारगाजवनक वरतत अस वरतताच ररवीकरि करता यत वनधहीरवतशहीलकरिआविवनधहीचराटपकरणयासाठहीिशाचहीवरततहीयवयरसरा जबाबिार असत वरततवयरसरा िशाचया आवरगाकवरकासासाठही आरशयक असललया सापततहीचया वनवषमगातहीस षमितकरतभारतातहीलवरततपरिालहीषमधयवरततहीयसासरावरततहीयबाजारपठ वरततहीय साधनआवि वरततहीय सरा यााचा सषमारशzwjोतो

भाितातील

तवततीय परिाली

वरततहीयसासरा

वरततहीयसाधन

वरततहीयसरा

वरततहीयबाजारपठ

वरततहीयबाजारzwjावरततपरिालहीचाएकषमzwjततराचाघटकआzwjयापरकरिातआपिपराषमखयानवरततहीयबाजारााचाअभयासकरिारआzwjोत

तवततीय बाजािपठचा अरथ

वरततहीयबाजारपठतरोख(बॉणड)भार(शअसगा)वयतपननरोख(डररवzwjवटवzwj)सरकारहीरोखवरिशहीचलनइतयािीसारखयाआवरगाक षमालषमततााचही खरिही-वरकी कलही जात वरततहीयबाजारपठा बका वबरर बवकर वरततहीय सासरा िलालमयचयअलफड रटिारळरमzwj इतयािही षमाधयषमाातनचालतातयाषमधयपराषमखयाननािबाजाररभााडरलहीबाजारयािोनवभननबाजारपठााचासषमारशzwjोतो

नािबाजार भााडरलबाजार

वरततहीयबाजार

करन पाखालही विललया उिाzwjरिााषमधन साबावधत वरतत परकारओळखा(रयवzwjतकवरततऔदोवरकवरततसारगाजवनकवरतत)bullसरावनरमततहीवनधहीचहीवनवषमगातहीकरिbullसषमभारााचयावरकीतनभारभााडरलराढरिbullकरषमzwjसलरोळाकरिbullसषमानषमावसकzwjपतयािराररमzwjकजागाचहीपरतफडकरिbullआरोगयआविवशकियाासारखयासाषमावजकपायाभत सवरधााररहीलखचगाbullकायगारतभााडरलाचवयरसरापन

अ) भाितातील नाि बाजाि अरथ नािबाजारमzwjिजअलपषमितहीकजगाििरघिzwjोयzwjासदश पशाचा वकरा परवतपशाचा बाजार असतो जयाषमधयअलपकालहीनसाधनउिावयापारहीzwjाडहीसरकारही रोखरचनपzwjतइतयािीचासषमारशzwjोतोअशहीसाधनअतयाततरलकषमहीजोखषमहीचहीरएकरषगावकरातयापकाकषमहीषमितहीचहीपररपzwjरताअसिारहीरसzwjजवरकीयोगयअसतात

काी तवततीय साधन bullिोख (Bonds) -िहीघगाकालहीन वनधहीघणयाचसाधन

मzwjिन कपनया वकरा सरकारिरार परसतत कललकजगासाधनzwjोय

bull समभाग भााडवल (Equity Shares) - सषमभारभााडरलमzwjिजएखािहीवयzwjतहीवकरासषमzwjानघतललयाकपनहीचसषमभारzwjोय

bull वयतपनन(Derivitive) - वयतपzwjत मzwjिज वरततहीयपरवतभतहीचया सािभागान एखादा षमलभत षमालषमततचषमलय वकरा वकषमत रोखभार चलन वयाजिर रसतइतयािीषमधनवषमळवरिzwjोय

bullसिकािी िोख (Government securities) - सरकारहीरोखमzwjिजपररपzwjरताकालारधहीतपरतफड

भाितातील नाि बाजाि आति भााडवल बाजाि (Money Market and Capital Market in India)९

१) साघतटत कzwjत भारतातहीलसाघवटतकzwjतातभारतहीयररझवzwjगाबक वयापारही बका सzwjकारही बका वरकास वरततहीयसासरा भारतहीय सरलत र वरततहीय रमzwj या सासरााचासषमारशzwjोतोतयााचकायगाभारतातहीलसरगाआवरगाककzwjतातचालत भारतातहील साघवटत कzwjतातहील रचनबाबत चचागाकरया

अ) भाितीय रिझवथ बक भारतहीय ररझवzwjगा बक (RBI) zwjहीभारताचही षमधयरतवी बकआzwj वzwjलटन यारआयोराचयावशफारशहीनसार भारतहीय ररझवzwjगा बकचही सरापना कलहीरलहीभारतहीयररझवzwjगाबककायिा१९३४नसारबकचयाषमलभत कायागाला रधावनक आधाराचही तरति आzwjभारतहीय ररझवzwjगा बकचही सरापना १ एवपरल १९३५ रोजहीखाजरही भारधारक बक मzwjिन झालही भारतहीय ररझवzwjगाबकच राटिटहीयहीकरि१जानरारही १९४९ रोजहीझाल zwjानािबाजारातहीलएकषमzwjततराचाघटकआzwj

मधयवतगी बकचया काी परतसद ध वयाखया डॉ एमएच तडकॉक - ldquoषमधयरतवीबकzwjहीिशातहीलषमरिारबवकरसारचनतहीलवशखरसासराआzwjrdquo

परा डबलय ए शरा -ldquoअरगावयरसरतहीलपतपररठाररवनयाzwjतिठरिारहीबकमzwjिजषमधयरतवीबकzwjोयrdquo

भाितीय रिझवथ बकची कायध

१) चलनी नोटााची तनतमथती कििािी बक ररझवzwjगाबककडएक रपया र नािही सोडन सरगा रपयााचया नोटा वनषमागािकरतायतात१९५७चयाlsquoवकषमानराखहीरपरिालहीनसारrsquoररझवzwjगाबकलावकषमान२००कोटहीरपयठरठरारहीलारतयापकी११५कोटहीसोनयाचयासररपातआवि८५कोटहीपरकीयचलनाचयासररपातठरलजात

२) सिकािची बक ररझवzwjगाबकसरकारचहीबकसरकारचहीसललारारआविसरकारचापरवतवनधहीमzwjिनकाषमकरतzwjहीकररिर राजयसरकारचया वयरसायाच वयरzwjारकरत

करणयाचआशरासन िऊन सरकारन परसतत कललयाकजागाचसाधनzwjोय

bullवयापािी तबल (Trade Bills) - रसताचयाियकाषमधयवयापारािरारकाढललहीरसरहीकारललहीवरवनषमयवबलमzwjिजवयापारहीवबलzwjोय

bullवचनपzwjत (Promissory Note) -मzwjिज असवरततहीय साधन जयाषमधय एका पकान िसऱया पकालाषमारिहीनसार वकरा भवरषयातहील तारखला वनषशचतरzwjकषमिणयाबििलविलललखहीरचनविलआzwj

भाितातील नाि बाजािाची सािचना भारतातहीलनािबाजारzwjािzwjरहीसररपाचाआzwjयाषमधयसाघवटत कzwjत र असाघवटत कzwjत यााचा सषमारश zwjोतो साघवटतकzwjताषमधयभारतहीयररझवzwjगाबक(RBI)वयापारहीबकासzwjकारहीबकावरकासवरततहीयसासरारातरिकसासराभारतहीयसरलतर वरततरमzwj (DFHI)यााचासषमारशzwjोतो तसचअसाघवटतकzwjतात सारकार सरावनक वरततहीय पररठा करिाऱयासासरा(बकसगा)रअवनयावzwjततवबररबकवरततपररठाषमधयसरसासरायााचासषमारशzwjोतो भारतातहीलनािबाजाराचकररिषमाबईविललहीरकोलकतायाशzwjरााषमधयएकरटलआzwjतयाषमधयषमाबईzwjएकषमरपरभारहीनािबाजाराचकररिआzwjजयाषमधयभारतातहीलसरगाभारााषमधनपशाचाओघयतो पढहील तzwjतयाररन भारतहीय नाि बाजारातहील साघवटतकzwjताचहीकलपनायऊशकत

सzwjकारहीबका

भारतहीयररझवzwjगाबक

वयापारहीबका

वरकासवरततहीयसासरा

भारतहीयसरलतरवरततहीयरमzwj

सारकार

सरावनकबकसगा

अवनयावzwjततवबररबकवरततहीयषमधयसरसासरा

साघतटत कzwjत

असाघतटत कzwjत

आकती ९१

पस षसरकारतआविसरकारचयारतहीन ििही ित तसचसारगाजवनककजगा वयरसरापनिखहीलकरत zwjहीसरकारलाअनकआवरगाकवरषयााररसललाित

३) बकााची बक ररझवzwjगा बक वयापारही बकाारर रधावनकवनयाzwjति ठरत सरगाअनसवचत बकााना ररझवzwjगा बककडतयााचया षमारिही र षमित ठरीनसार वकषमान रोख वनधहीराखहीरठरिअवनरायगाअसतररझवzwjगाबकवयापारहीबकाानातयााचयायोगयहाडारटरनिऊनआवरगाकसाzwjाययकरततसच षमाजरही विललया तारिाचया बिलयात बकााना कजगाउपलबधकरनित

४) पिकीय चलनसाठाचा सााभाळ किि ररझवzwjगा बकिशाचया परकीय चलनसाठाच सारकक मzwjिन काषमकरततयासरपयाचअवधककतवरवनषमयिरकायषमठरिवसररता वनषशचत करि आरशयक आzwj आातरराषटटहीयनािवनधहीचया सरगा सिसय िशााचया चलनााचही खरिही रवरकीकरणयाचकायगाररझवzwjगाबककरत

५) पतपशाच तनयाzwjति िशातहीलसरडोचचबकमzwjिनररझवzwjगाबकवयापारहीबकााचयापतपररठाचयाआकारषमानाररररापरारर वनयाzwjति ठरत साखयातषमक आवि रिातषमकसाधनााचारापरकरनपतवनयाzwjतिकलजातसाखयातषमकपतवनयाzwjतिाषमधयबकिरखलयाबाजारातहीलरोखवयरzwjारआविरोकडवनधहीचबिलतरिोततरजसरोकडवनधहीचरिोततर(CRR) र साावरधावनक रोखतच रिोततर(SLR)इतयािहीसाधनााचासषमारशzwjोतोतररिातषमकपतवनयाzwjतिाषमधयकजगारतारियााषमधहीलराळाचवनयषमनकजागाचवनयावzwjततराटपनवतकषमनधरिहीइतयािहीसाधनााचासषमारशzwjोतो

६) आकडवािी गोळा किि व परतसद धीस दि ररझवzwjगाबकबवकर आवि अरगावयरसरचया इतर वरततहीय कzwjतााचयासाबावधतसााषखयकीयषमावzwjतहीसाकवलतकरनतहीपरवसिधकरत

७) तवकासातभमख आति परोतसानातमक कायथ ररझवzwjगाबकवनषमशzwjरहीआवि गाषमहीि भारात बवकर सरा राढवरिठरहीिाराानासारकिििककषहीपतपररठाआविऔदोवरकपतपररठायााचयासाठहीकाzwjहीवरकासातषमककाषमकरत

८) इति कायध ररझवzwjगा बक आपलया सिसय बकााचयाखातयाषमधहील आपापसातहील िणयाघणयाच वयरzwjार पिगाकरणयासाठही वनरसन कररि मzwjिन काषम करत वयापारहीबकााचा अावतषम ॠििाता मzwjिन आवरगाक साकटातअसललयाबकाानाआवरगाकसाzwjाययपररत

शोधा पाह खालहीलिशााचयाषमधयरतवीबकााचहीनारसााराbull सायzwjतराजय(अषमररका) bullयनायटडवकरडषमbull कनडा bull सरहीडनbull रवशया bullरिानसbull जषमगानही bull जपानbull चहीन bull ऑसटटवलया

आ) वयापािी बका बचतकरिाऱयाानाआविरातरिकिाराानाएकzwjत आिणयासाठही वयापारही बका िशाचया वरततहीयपरिालहीत षमधयसर मzwjिन कायगा करतात तया नफावषमळरिाऱया आवरगाक सासरा आzwjत वयापारही बकाबचतहीचही जषमराजषमर(ठरही सरहीकारि) करणयात आविअरगावयरसरचया वरवरध कzwjताात कजगा राटप करणयातषमzwjततरपिगा भवषमका बजारतात यातअनसवचतर वबररअनसवचतवयापारहीबकााचासषमारशzwjोतोभारतहीयररझवzwjगाबकअवधवनयषम१९३४चयािसऱयावरभारातअनसवचतवयापारही बकााचा सषमारश आzwj षमालकी आविकायगापिधतहीनसार भारतातहील वयापारही बकााच चारघटकाषमधयररवीकरिकलजात

bull सारगाजवनककzwjतातहीलबका bull खाजरहीकzwjतातहीलबका bull परािवशकगाषमहीिबका bull वरिशहीबका

वयापािी बकााचया काी परतसद ध वयाखया १) भाितीय बताकग तनयमन कायदा १९४९ ldquoबवकरमzwjिज

कजगा िणयासाठही वकरा रातरिकीसाठही लोकााचया ठरहीसरहीकारनतयाठरहीषमारिहीकलयानातरवकराइतरपरकारपरतकरिअरराधनािशािरारवकराधनाकषागािरारपरतकरिzwjोयrdquo

२) परा कनथकरॉस ldquoपसाआविपतपशाचवयरzwjारकरिाऱयासासरलाबकअसमzwjितातrdquo

वयापािी बकााची कायध १) ठवी सवीकािि ठरहीमzwjिजवयापारहीबकाासाठहीवनधहीचा

षमखय षमारगा zwjोय बचतहीषमळ ठरही तयार zwjोतात ठरहीचररवीकरिषमारिहीठरहीआविषमितठरहीमzwjिनकलजात

i) मागिी ठवी षमारिहीनसारपसकाढलजािाऱयाठरीनाषमारिहीठरहीअसमzwjिताततयाचालठरहीआविबचतठरहीचयासररपातआzwjत

bull चालठरखातzwjसाषमानयपिवयापारहीसारगाजवनकसासराआवि वरशरसत षमाडळाकडन उघडल जात चाल ठरहीखातधारकााना वशलकीपका जासत रzwjकषम काढणयाचहीसरलत(अवधकषगा)विलहीजात

bull बचत ठरही वरशषतः परारिार ररगा र ोट वयापारहीयााचयाकडनठरलयाजातात

ii) तनशचत कालावधी ठवी या ठरारहीककालारधहीसाठहीठरलया जातात याषमधयचआरतगा ठरही र षमितबाि ठरहीयााचासषमारशकलाजातो

bull आरतवी ठरही गाzwjकााना वनयवषमतरहीतया बचत करणयासपरोतसाzwjन ितात ठररन विललया कालारधहीनातर एकवनषशचतरzwjकषमगाzwjकाानाियारहीलारत

bull षमितठरही ठरारहीक कालारधहीसाठही ठरलया जातात याठरहीत असललही रzwjकषम ठररन विललया कालारधहीनातरकाढतायतयाररविलाजािारावयाजिरतलननअवधकअसतो

२) कजथ दि वयापारहीबकाठरहीिाराकडनघतललयाठरीचारापर ररजाना कजगा िणयासाठही रापरतात बका वयzwjतहीआवि सासरााना वरवरध कारिाासाठही कजगा पररठा करतअसतातकजगारोखकजगाअवधकषगासरलतयााचासषमारशअलप षमधयषम आवि िहीघगा षमितहीचया कजागासाठही कलाजातोकजागाचाकालारधही वजतकाजासतअसल वततकावयाजिर अवधक असतो यावशराय बका रोख कजगाअवधकषगासरलतरहाडहीरटरिइतयािहीसवरधापरवरतात

३) सााययक कायध वयापारही बका वनधही zwjसताातरिगाzwjकाचयारतहीन रzwjकषमजषमाकरिगाzwjकााचयारतहीनपरासावरक ििही िि परकीयचलनसरवकत ठरकपपावडषमटसवरधाइाटरनटबवकरषमोबाइलबवकरयाासारखयाअनकसवरधाउपलबधकरतात

४) पततनतमथती पतवनवषमगातहीकरिzwjवयापारहीबकााचषमzwjततरपिगाकायगाआzwjपरारवषमकठरीचयाआधाराररबकापतवनवषमगातहीकरतात वनवरळ षमारिहीआवि रळच िावयतर यापकीराखहीरररजााचहीपतगाताकलयानातरचहीवशललकरzwjकषमकजगािणयासाठही रापरतात अशा परकार बकाानही विललयाकजायषमधनिययषमठरहीवनषमागािzwjोतात

जवzwjा बक अापलया गाzwjकााना कजगा पररत तवzwjाकजागाचहीरzwjकषमगाzwjकाचयाबकखातयातजषमाकलहीजातठरही मzwjिन कजागाचही रzwjकषम वषमळरिारही बक राखहीरसररपात काzwjही भार बाजला ठरत राखहीर ररजाभारलयानातरउरगाररतरकषमााषमधनकजगाविलजातzwjहीपरवकयािशातहीलसापिगाबवकरपरिालहीिरारअनसरिकलहीजातरोडzwjयात वयापारही बका ठरही वनषमागाि करतात ठरहीतनकजव ितात कजागातन ठरही वनषमागाि zwjोतात र तयातनपतपशाचहीवनवषमगातहीzwjोत

आकती ९२

करन पा खालहीलविललयाकसातहीलबकााशहीसाबावधतअसललबोधवचनzwjशोधा

(सटटबकऑफइावडयाएचएसबहीसहीबकयवनयनबकऑफ इावडया ॲवzwjसस बक सटडडगा चाटगाडगा बकएचडहीएफसहीबक)

इ) सकािी बका १९०४ चया सzwjकारही पतसासराकायदानरयसzwjकारहीबकाअवसततरातआलयासzwjकारहीबका सरावनक लोकसाखयचया कजागाचही ररज भाररनवयापारही बकााचया परयतनााना परक ठरतात या अलप रषमधयषमउतपननरटातहीलबवकरररजापिगाकरतातगाषमहीिसzwjकारही पतकzwjतात परारवषमकसzwjकारही पतसासरा वजलzwjाषमधयरतवीसzwjकारहीबकाराजयसzwjकारहीबकायासासरााचासषमारश zwjोतो आककतही ९३ सzwjकारही बकीर कzwjताचहीसारचनािशगावरत

तzwjत-सतिीय सकािी पतपिवठा िचना

तजला सति

परारतमक सति

िाजय सतिराजयसzwjकारहीबक(वशखरबक)

वजलzwjाषमधयरतवीसzwjकारही बकगाषमहीिरनाररही

परारवषमकसzwjकारहीसासरा

आकती ९३

ई) तवकास तवततीय सासरा (DFI) वरकासवरततहीयसासराअशासासराअसतात जया षमधयषमआवि िहीघगा षमितहीचहीआवरगाक षमित पररतात तया उदोरककषहीआवि इतरपरषमख कzwjतााचया वरकासास षमित करतात भारतहीयऔदोवरक वरतत षमzwjाषमाडळ (इाडसटटहीअल फायनानसकॉपडोरशनऑफ इावडया - IFCI) १९४८षमधय सरापनझाललहीपवzwjलहीवरकवसतवरततहीयसासराआzwj

आठवन पा तमzwjहीइयतता११रहीषमधयनाबाडगाzwjहीगाषमहीिपतपररठाकरिारही सरडोचच सासरा आzwj zwj अभयासल आzwj zwjहीसासरा लघ कटहीर र गाषमहीि उदोर zwjसतवयरसायइतयािीचयावरकासालापरोतसाzwjनित

उिारहीकरिआविजारवतकीकरिाचयाआरषमनानवरकासवरततसाावघक(कॉपडोरट)कzwjताचयावरततहीयररजाषमोठापरषमािातराढलयाआzwjततया वशरायअनकपरिशहीकपनयाानहीभारतहीयकपनयााशहीकरारकलाआzwjवरकासवरततहीयसासराानहीतयााचयाकायागातवरवरधताआिलहीआzwjवयापारहीबवकरगाzwjकवरततिलालही(रिोवकर) साzwjस भााडरल पररठा(वzwjचर कवपटलफायनानस) पायाभत वरततहीय पररठा ई-राविजय इतयािहीवरवरधपरकारचहीनरहीनउतपािनरसरािणयासाठहीतयाानहीसzwjयोरहीसासरा सरापन कलया आzwjत अशा परकार वरकवसत सासरासरतःला सारगावzwjतक बकााषमधय रपाातररत करणयाचया परवकयतआzwjत भारतहीय ररझवzwjगा बकन वरकवसत वरततहीय सासराानावयरसावयकबक zwjोणयासाठही षमारगािशगाकसचनाकलयाआzwjतउिाआयसहीआयसहीआय कपनही वतचया सzwjाययकआयसहीआयसहीआय(ICICI)बकचयापरवतराषमहीवरलहीनहीकरिानzwjहीएकआघाडहीचहीवयापारहीबकबनलहीआzwj

ए) भाितीय सवलत व तवततीय ग (DFHI) राघलसवषमतहीचयावशफारशहीचयाआधार१९८८षमधयनािबाजारसासरा मzwjिन भारतहीय सरलत र वरततरमzwjाचही सरापनाकरणयातआलही यााषमधय नाि बाजार साधनााना तरलतापरिानकरणयासाठहीतसचअशासाधनाासाठहीसवकयिययषमबाजारपठचया वरकासास षमित करणयासाठही या सासरचहीसरापना करणयातआलही याषमधय भारतहीय ररझवzwjगा बकसारगाजवनक कzwjतातहील बका आवि वरततहीय सासरााचहीसायzwjतपिषमालकीआzwj

२) असाघतटत कzwjत भारतातहील असाघवटत कzwjतातहीलरचनबाबतचचागाकरभारतातहीलअसाघवटतनािबाजारातसरावनक बकसगा सारकारआविअवनयावzwjतत वबरर-बकवरततहीय षमधयसरााचा सषमारश zwjोतो असाघवटत नािबाजाराचकायगाषमोठापरषमािातगाषमहीिभारातआzwj

i) सरातनक बकसथ zwj वरततहीय षमधयसर असतात जबकासारखचकायगाकरताततबहतकहाडहीसारखयासरिशहीअलपषमितहीचया पतसाधनााषमधय वयरzwjार करतातररररळाबाजारपठत वयाजाचा िर ररररळाअसतोसरावनकबकसगाबहधाठरावरकवरवशषटसाषमावजकरटाशहीसाबावधत असतात बक सवरधा नसललया भारातहीलवनधहीचाzwjाएकषमzwjततराचासोतआzwjततपरतयकशतही

वयापार आवि उदोरााना कजगापररठा करतात उिासराफीपढहीअडतवयापारहीिलालइतयािही

ii) सावकाि सारकार पराषमखयान गाषमहीि भारात काषमकरतातसारकारसाषमानयतःउचचिरानवयाजआकारतातसारकारान विललही कजव बहतक अनतपािक zwjतसाठहीअसतात उिाशतषमजर सहीषमानतआविअलपभधारकशतकरही कारारहीर ोट वयापारही इतयािही घटकसारकाराकडनकजगाघतातसदवसरतहीतसारकारााचयाशोषिकरणयाचयापररमततहीषमळररझवzwjगाबकनसारकारााचयावकयाकलापााररवनबयधघातलआzwjत

iii) अतनयातzwjतत तबगि बक बक वरततहीय षमधयसर - यातवचटफडस वनधही कजगाकपनया इतयािीचा सषमारश zwjोतोवचटफडातहील सिसय याषमधय वनयवषमत भरिा करतातएकषमकाानहीषमानयकललयावनकषााचयाआधारबोलहीवकरावचठठही (डटॉ) पिधतहीन सिसयााचही वनरड कलही जाततयानसार रोळा कलला वनधही सिसयाला विला जातोवचटफड बहतााश करळ आवि तावषमळनाडषमधय कायगारतआzwjतवनधहीzwjाएकपारापररकलाभिायकपरकारआzwjzwjासिसयााचया योरिानारर चालतो सभासिााना षमाफकवयाजिरारर कजगा विल जात कजगा कपनया या वरततहीयकपनयाअसताततयावयापाऱयाानालघउदोराानाआविसरयारोजराराानाकजगापररताततयाअवनयावzwjततअसलयाषमळकजागाररउचचवयाजिरआकारतात

तचटफड

तनधी

कजथ कपनया

अतनयातzwjतत तबगि बक तवततीय मधयसर

तमााला माीत आ कानाि बाजािाची साधन नािबाजारातपतसाधनााचारापरzwjोतो

bull मागिी नाि बाजाि जवzwjापसएकाविरसासाठहीकजगामzwjिनघतलजात वकरा विलजाततवzwjा तयाला२४तासासाठहीरापरलाजािारापसामzwjिनओळखलजातपस उसन घतल जातात वकरा एक विरसापका जासतकाळर१४विरसापययतकजगाविलजाततवzwjातोिखलपसा(नोटहीसषमनही)मzwjिनओळखलाजातो

bull कोषागाि तबल तातपरतही तरलता कषमतरता िर

करणयासाठही सरकारचया रतहीन ररझवzwjगा बकन विललहीअलपषमितहीचहीसाधन

bull वयापािी पzwjत zwjहीएकअसरवकतरचनवचठठहीआzwjजही एका वनषशचत पररपzwjरता कालारधहीसzwj षमानयताआवि वरतरिानसार पररकमय आवि zwjसताातरिहीयअसत

bull ठवीच परमािपzwjत zwjही साधन असरवकत आzwjतराविजय बक आवि वरकास वरतत सासराानही जारहीकललयाराzwjकसररपातराटाघाटहीकरणयायोगयसाधनआzwjत

bull वयापािी पावती तहीअलपजोखहीषमअसललहीपररकमयआवितरलसाधनआzwjत

भाितातील नाि बाजािाची भतमका खालहीलपलभारतातहीलनािबाजाराचहीभवषमकासपषटकरतात

१) कजथदािाची अलपमदतीची गिज नाि बाजाराषमधयकजगािाराचयाअलपषमितहीचयावरततहीयररजारासतरिरातपिगाकरणयासाठहीयोगयसाधहीउपलबधzwjोत

२) तिलता वयवसरापन नािबाजारzwjाएकरवतषमानबाजारआzwj तयाषमळ षमौवरिक धोरिािरार अरगावयरसरतहीलतरलताआविपशाचअवधकचाारलवयरसरापनकरणयासषमितzwjोतपररिाषमहीिशातआवरगाकसरयगालाभतआविआवरगाकवरकासzwjोतो

३) गातविक पzwjतक वयवसरापन (पोटथफोतलओ) नािबाजार रातरिकिारााचया जोखहीषम आवि परतावयाचयापराधानयानसार बनवरललया वरवरध परकारचया आवरगाकसाधनााशही वनरवडत असतो यािरार रातरिकिारवनरवनराळा वरततहीयषमालषमततााचतारिठरणयाससकषमzwjोतात याषमधन जोखहीषम कषमही करणयात आविजासतहीतजासतपरतारावषमळवरणयासषमितzwjोत

४) समतोल याzwjतिा नािबाजारसाधनााचतककसारतराटपआवि रातरिक परराzwjातहील बचत रवतशहील करनअलपषमितहीचया वनधहीचही षमारिही आवि पररठा यााचयातसषमतोलसरावपतकरणयासषमितकरतो

५) सिकािचया तवततीय गिजा नाि बाजार शासनालाकोषारार(टटझरही) ियकाचया आधार अलपषमितहीचयावरततहीयररजापिगाकरणयासषमितकरतो

६) मौतरिक तवषयक धोििाची अामलबजाविी षमौवदरकधोरिाचउवििषटपशाचयापरषमािाचवयरसरापनकरिzwjआzwj जिकरन अरगावयरसरचया वनरवनराळा कzwjतााचहीआरशयकता (ररज) पिगा करणयासाठही आवि आवरगाकवरकासाचहीरतहीराढवरणयासाठहीउपयोरहीठरत zwjधोरिषमधयरतवीबकिरारलारकलजात

अरगावयरसरतहील पिगा वरकवसत नाि बाजारषमौवदरकवरषयक धोरिाचही यशसरही अाषमलबजारिहीकरणयाचही zwjषमही ितो नाि बाजाराषमळ षमधयरतवी बकलायोगयवयाजिरधोरिवरकवसतकरणयासषमारगािशगानवषमळत

७) िोख िकमचा काटकसिीन वापि नािबाजाराचासाबाधपरतयक पशाशही नसन पशाचा वनकटचा(जरळचा) पयागायअसललया वरवरध वरततहीय साधनााशही असतो तयाषमळरोखरकषमचाकाटकसरहीनरापरzwjोतो

८) वातिजय उदोग आति वयापाि वद धी नािबाजाराषमधयअलपषमितहीचयावनधहीचहीतातडहीनररजअसललयासरावनकआविआातरराषटटहीयवयापाऱयाानाहाडहीरटरणयाचहीसवरधाउपलबधअसत वशरायनािबाजारातकषहीआविलघउदोराासाठहीखळतभााडरलउपलबधzwjोत

भाितीय नाि बाजािाचया समसया

वरकवसतिशाचयातलनतभारतातहीलनािबाजारपररिाषमआवितरलतचयाबाबतहीतकषमहीवरकवसतआzwjखालहीलषमििभारतहीयनािबाजारातहीलसषमसयासपषटकरतात

१) दिी िचना नािबाजाराषमधयसाघवटतरअसाघवटतकzwjतअसलयाषमळ वरघटनपारिशगाकतचाअभारआविराढतहीअवसररता वनषमागाि zwjोत अशा असाघवटत बाजाराषमधयसषमनरयाचा अभार असतो वशराय तो भारतहीय ररझवzwjगाबकचयारटवनयाzwjतिआवििखरखहीखालहीयतनाzwjही

२) वयाजदिामधय समानतचा अभाव नाि बाजाराषमधयवयापारही बका सzwjकारही बका वबरर बक वरततहीयकपनयावरकासवरततसासरारातरिककपनयाइतयािहीवरवरधघटकााचासषमारशzwjोतोमzwjिनवयाजाचअनकिरअसताततयाअनषारानकजगािाराचवरवरधपरकारआzwjत

३) तनधीची कमतिता अपऱया बचतहीषमळ नाि बाजारालावनधहीचही कषमतरता भासत िरडोई उतपनन लोकााषमधयबवकर सरयहीचही कषमतरता वनरपयोरही उपभोर खचगागाषमहीिभारातअपऱयाबवकरसवरधाइतयािहीबाबहीिखहील

नाि बाजारातहील वनधहीचया कषमतरतसाठही जबाबिारआzwjत

४) ागामी चढउताि वनधहीचही षमारिही zwjाराषमानसार बिलतवरशषतः ऑzwjटोबर त जन या zwjाराषमकाळात कषहीउतपािनााषमधय वयापार करि वयरसायातहील रातरिकइतयािही वरवरध कारिाासाठही षमोठा परषमािात वरततआरशयकअसतयाषमळनािबाजारातषमोठापरषमािातचढउतारआढळतात

५) तवततीय समावशनाचा अभाव िबगालघटकआविवनमनउतपननरटासारखयाअसरवकतरटाकररताअजनzwjहीिशातबवकरसवरधाअपऱयाअसन िबगालरटरकषमही उतपननररागापययत तया पोzwjच शकललया नाzwjहीत यातन वरततहीयसषमारशनअभारविसनयत

६) ताzwjतजान सधािितील तदिागाई वरततहीय बाजारवरकासासाठहीरसरळहीतकायागासाठहीआधवनकताzwjतजानाचारापरआरशयकआzwjपरातताzwjतजानसधारिषमधयविराराईzwjोतअसलयाषमळनािबाजाराचयाकायागातअडरळयतात

नाि बाजािातील सधाििा नािबाजारातहील काzwjही षमzwjततराचया सधारिा खालही विलयाआzwjत i) ररररळा षमितपिगा कालारधहीचही कोषारार वबल

वयारसावयक पzwjतक ठरहीच परषमािपzwjतआवि मयचयअलफड (MMMF) यासारखया नरहीन साधनााचा सषमारशकरणयातआला

ii)तरलतासषमायोजनसवरधा(LAF)अातरगात ररझवzwjगाबकरपोिरआविररवzwjसगारपोिरयााचासषमारशकरणयातआला

iii)वयाजिरषमखयतरबाजारशzwjतीनहीवनधागारहीतकलजारत iv)नशनलइलzwjटटॉवनकफडटटानसफर(NEFT)आविररअल

टाइषमगॉससटलषमट(RTGS)हावनधहीzwjसताातरिाचयासधारिाकरणयातआलया

v)ताावzwjतकपररतहीआिणयासाठहीवयरzwjारपरिालही(इलzwjटटॉवनकडहीवलाारवससटषम)सरकरणयातआलही

तमााला माीत आ काबतकग कषzwjतातील अदयावत तवकास

bull सकम तवतत बक लघ वयारसावयक घटकाानाअलपभधारकशतकऱयाानासकषमआविलघउदोरााना

रइतरअसाघवटतकzwjतातहीलसासराानाउचचताzwjतजानािरारपरातकषमहीखचागाचापतपररठाकरनआवरगाकसषमारशासपरोतसाzwjनििzwjसकषमवरततबकााचउवििटिआzwj

bull दयक बक ियक बक zwjही इतर बकाासारखही असतजयाषमधयकोितzwjहीपतधोकसषमावरटिनकरताोzwjटा(लzwjान) परषमािात कायगा कल जात या बका अनकबवकरसािभागातहीलवकयाकजगारकडहीटकाडगाzwjररळन१ लाख रपयपययत षमारिही ठरही सरहीकार शकताततसचपशाचzwjसताातरिषमोबाइलियकखरिहीआविइतरबवकरसराजसकीएटहीएषमडवबटकाडगानटबवकरतमतहीयपकवनधहीzwjसताातररतकरतात

bull सावथतzwjतक बका सारगावzwjतकबकामzwjिजअशाबकाजयाषमधय वभनन परकारचया वरततहीय सरा उिावयारसावयकबवकरररातरिकबवकरआविवरशषतःवरषमा याासारखया वरसतमत सरा परिान करतात एकरहीषखडकीचया षमाधयषमातन बवकर आवि वरततहीय सराबहउदशहीय आवि बहकायागातषमक पिधतहीन उपलबधकरनििाराzwjाउतककटिवरततहीयबाजारआzwj

bull सरातनक कzwjतीय बका सरावनककवzwjतयबकयोजनाऑरसट १९८६ सालही अषमलात आिलही सरावनकसासरकडन वरशषतः सरावनक खाजरही बकाािरारगाषमहीिबचतहीचसाकलनसरावनककzwjतातरातरिकीसाठहीउपलबध करन िि zwjा वतचा उदश zwjोता तयाषमळपतउपलबधततहीलतफारतिरzwjोणयासषमितzwjोतआविगाषमहीिरवनषमशzwjरही(अधगाशzwjरही)भारातहीलसासरातषमकपतसारचनासकषमzwjोणयासषमितzwjोत

भाितातील भााडवली बाजाि अरथ भााडरलबाजारzwjािशातहीलआवििशाबाzwjरहीलएकवzwjततसषमभारआविकजगाअशािोनzwjहीिहीघगाषमितहीचयावनधीचहीबाजारपठआzwjzwjावरततहीयपरिालहीचाएकषमzwjततराचाघटकआzwjअवधकरातरिकीला चालना िणयासाठही तसच आवरगाक रमिधहीसाठहीपरभारहीभााडरलबाजाराचावरकासआरशयकआzwjिहीघगाकालहीनवनधहीचहीषमारिहीककषहीवयापारआविउदोरातनzwjोतरयवzwjतकबचतकतागासाावघकबचतबकावरषमाकपनयावरशषवरततहीयसासराइतयािहीहािहीघगाकालहीनवनधहीचापररठाकरतात

आकती ९२

भाितातील भााडवल बाजािाची साकलपना भारतातहील भााडरलही बाजारात सरकारही रोख बाजारऔदोवरकरोखबाजारवरकासवरततहीयसासराआविवरततहीयषमधयसरयााचासषमारशअसतो खालही विलला तzwjता भारताचया भााडरल बाजाराचहीसारचनािशगावरतो

सरकारहीरोख

वयापारहीबका मयचयअलफडस भाडपटटहीकपनया उदषमभााडरलकपनया इतर

औदोवरकरोखबाजारही वरकासवरततहीयसासरा वरततहीयषमधयसर

नरहीनबाजार जनबाजार

IFCI ICICI SFCs IDBI IIBI UTI

भाितातील भााडवल बाजाि

तकता कर९५

१) सिकािी िोख बाजाि यालासोनरही रोखबाजार(वरलटएजडबाजार)असमzwjितातयाबाजारातसरकारहीआविवनषमसरकारही रोखयााचा वयरzwjार zwjोतो यारर वयाजिरवनषशचतअसतो

२) औदोतगक िोख बाजाि zwjाबाजारजनयाआविनरहीनकपनयाानही लार कलल भार (शअर) आवि ॠिपzwjत(वडबचर) याचयाशही साबावधत आzwj zwjा नातर परारवषमकबाजार (नरहीन रोख) आवि िययषम बाजार (जन रोख)याषमधयवरभारलाजातोभारआविॠिपzwjतााचयावरकीतनया बाजारपठा नरहीनभााडरलउभारणयासषमितकरतातिययषम बाजारात कपनयाानही आधहीच लार कललयापरवतभतीसzwjवयरzwjारचालतातिययषमबाजारपठाातरायिबाजारााचयाषमाधयषमातनकायगाकलजात

रायि बाजार zwjा भााडरल बाजाराचा षमzwjततराचा घटकआzwjzwjहीएकसाघटनावयरसराआzwjजयाषमधयसषमभार(Stock)रोख(बॉणडस)रसतइतयािहीचावयापारzwjोतोबॉमबरायिबाजार(BSE)आविराषटटहीयरायिबाजार(NSE)zwjिशातहीलपरषमखरायिबाजारआzwjत

३) तवकास तवततीय सासरा (DFI) या खाजरही कzwjतालाषमधयषम षमितहीचही आवि िहीघगा षमितहीचही आवरगाक षमितपरवरताततयाषमधयइाडवसटटअलफायनानसकॉपडोरशनऑफ

इावडया(IFCI)इाडवसटटअलइनवzwjसटषमटबकऑफइावडया(IIBI)एवzwjझषमबकइतयािीचासषमारशआzwj

४) तवततीय मधयसर वरततहीयषमधयसरzwjहीअशहीसासराआzwjजहीिोनzwjहीपकााचयाआवरगाकउवििषटााचहीपतगाताकरणयासाठहीरातरिकिारआविकजगािार यााचयात िरा मzwjिन कायवकरतयाषमधयवयापारहीबकामयचयअलफडभाडपटटही(लहीज)कपनयाउदषमभााडरलकपनयाइतयािहीअसतात

भाितातील भााडवल बाजािाची भतमका

१) दीघथकालीन मदतीची बचत औदोवरकसासराआविसरकारकडनरातरिकीचयावनधहीचहीराढतहीषमारिहीअसतपरातzwjहीराढतहीषमारिहीपिगाकरणयासाठहीआवरगाकसोतााचहीउपलबधताअपरहीअसतभााडरलबाजारसरकारोखयााचयावरकीतन लोकसाखयचया वरवरध वरभारातहील िहीघगाषमितहीचयाबचतहीसएकवzwjततकरणयासषमितकरतो

२) समभाग भााडवल पिवि भााडरलबाजारउदोजकााना

सषमभार भााडरल परिान करतो षमालषमतता खरिहीकरणयासाठहीतसचवयरसायकायगाराzwjहीसाठहीतयाचारापरकरतायऊशकतो

३) परिचालन (कायथवाी) कायथकषमता भााडरलही बाजारवयरzwjारातहीलखचगाकषमहीकरतोरवयरzwjारपरवकयासलभकरनसषमभाराचयाखरिहीवरकीतहीलवनरसनाचहीरळकषमहीकरनकायगाराzwjहीकायगाकषमतापरापतकरणयासषमितकरतो

४) तवरित मलयााकन भााडरलबाजारसषमानसषमभारआविकजगा(रोखकजगारोख)साधनााचउवचतआवितरररतषमलयवनषशचतकरणयासषमितकरतो

५) समनवय भााडरलबाजार रासतरआवि वरततहीयकzwjतसषमभार आवि कजगारोख सरकारही आवि खाजरही कzwjतिशाातरगात आवि बाह वनधही इतयािीषमधय एकzwjतहीकरिकरतो

भााडवल बाजािातील समसया भारतहीय भााडरल बाजारात खालहीलपरषमाि सषमसया आढळनयतात

१) तवततीय घोटाळ राढतयाआवरगाकघोटाळााचापररिाषममzwjिजभााडरलबाजारातहीलनभरनयिारातोटायाषमळसारगाजवनकअवरशरासिखहीलराढलाआzwjआविरयवzwjतकरातरिकीबाबतचाआतषमवरशरासकषमहीझालाआzwj

२) अातसर माीतगाि आति तकमत गिफिफाि (InsiderTrading) मzwjिज कपनहीचही रपत षमावzwjतही असलयानएखादालारयवzwjतकलाभासाठहीअपरकावशतषमावzwjतहीचहीखरिही-वरकी करि ररपरकार कललही वकषमत zwjाताळिहीमzwjिजसरतःचयाफायदासाठहीकाzwjहीवयzwjतीचयाषमितहीनखरिही-वरकी करन भाराचया वकषमतही राढरि अशाबकायिशहीर पिधतहीचा भााडरल बाजाराचया सरषमकायागाररzwjहीपररिाषमझालाआzwj

३) कजाथची अपिी साधन कजागाचया साधनााषमधय रोखकजगारोख इतयािीचा सषमारश zwjोतो रातरिकीच कषमहीपरषमािियकाचहीजासतवकषमतलघरषमधयषमउदोराानापररश नसलयाषमळकजागाचयासरवकततषमधयजासत वयापारzwjोतनाzwjही

४) वयापािाचया परमािातील घट रातरिकिाराानाऑनलाइनवयरzwjाराचहीउपलबधतारपराधानयअसलयाषमळपरािवशक

शअरबाजाराषमधयवयापाराचयापरषमािाततहीवरघटझालहीकारिरातरिकिारबॉमबरायिबाजाररनशनलरायिबाजारयाभारबाजारातहीलरोखयााषमधयरातरिककरणयासपराधानयितात

५) माततीचया कायथकमतचा अभाव एखादाकपनहीचयाशअर बाजारातहील वकषमतीनही सधयाचया वकषमतहीषमधय सरगाउपलबधषमावzwjतहीसषमावरषटकलहीतरबाजारषमावzwjतहीनसारकायगाकषमअसलयाच मzwjटल जात तरावप पररत िशााचयातलनतभारतातहीलशअरबाजारातषमावzwjतहीचहीकायगाकषमताकषमहीआzwj

शोधा पाह परािवशकरायिबाजाराचहीयािही

भाितातील भााडवल बाजािातील सधाििा

भारतातहील भााडरलही बाजारातहील काzwjही षमzwjततरपिगा सधारिाखालहीलपरषमािः-

i)भारतहीयपरवतभतहीआविवरवनषमयषमाडळाचही(SEBI)१९८८षमधय सरापना करणयातआलहीआवि रधावनक षमानयता१९९२लािणयातआलही

ii)राषटटहीय शअर बाजारात (NSE) भारतातहील अगरणयसटॉकएzwjसचजचहीसरापना१९९२षमधयकरणयातआलही

iii)आधवनकीकरिाचाएकभारमzwjिनसारिकीककत(सकीन

आधाररत)वयापारपरिालही(SBTS)आिलहीरलही iv) डही-षमट खात (D mat) - इलzwjटटॉवनक पिधतहीन

रातरिकिारााकडन सषमभारााचही सzwjज खरिही र वरकीसलभकरणयासाठही१९९६पासनडहीषमटखातसरकलरल

v)अषमररकनठरपारतही(ADR)आविजारवतकठरपारतही(GDR)चयाषमाधयषमातनभारतहीयकपनयाािरारजारवतकवनधहीषमधयराढहीरपररशासपररानरहीिणयातआलही

vi)रातरििारााचही जाररकता राढवरणयासाठही आविरातरिकिारााचवzwjतजपणयासाठही२००१षमधयरातरिकिारवशकिआविसारकिवनधही(IEPF)चहीसरापनाकरणयातआलही

तमााला माीत आ काअरथवयवसरतील आतरथक धोिि

मौतरिक धोिि िाजय तवततीय धोििषमधयरतवीबकषमाफकतअाषमलबजारिहीकलहीजात

कररिसरकारषमाफकतअाषमलबजारिहीकलहीजात

पशाचयापररठाशहीवनरवडतअसत

कररखचागाशहीवनरवडतअसतात

वरततहीयवसररताzwjधययअसत

आवरगाकरसाषमावजकवरकासाचधययअसत

साखयातषमकसररपाचअसत

रिातषमकसररपाचअसत

पर १ खालील तवधान पिथ किा १) वरकासवरततहीयसासरासरापनाकरणयातआलयाकारितया

अ)अलपषमितहीसाठहीवनधहीउपलबधकरनितात ब)ककषहीआविषमखयकzwjतााचावरकासराढवरणयासाठहीषमित

करतात क)नािबाजाराचवनयषमनकरतात ड)भााडरलबाजाराचवनयषमनकरतात

२) नािबाजारातहीलवनधहीचयाकषमतरतचकारि zwjआzwj

अ)अपरहीबचत ब)रोखरकषमचहीराढतहीषमारिही क)असाघवटतकzwjताचहीउपषसरतही ड) वरततहीयररवयरसरा

३) रयवzwjतकरातरिकिारााचहीभााडरलबाजाराररहीलवरशरासाzwjगाताकषमहीझालहीकारि zwjआzwj

अ)वरततहीयसाधनााचहीकषमतरता ब)खचवीकवयरzwjार क)कषमहीषमोबिला ड)वरततहीयघोटाळ

४) वरततहीयवयरसरतवयापारहीबकाषमधयसरमzwjिनकाषमकरतातकारि

अ)नफाकषमरि ब)िशाचयाआवरगाकरमिधहीचाररराढवरि क) बचतही रवतषमान करि आवि उतपािक रातरिकीसाठही

राटपकरि ड)पतवनयाzwjतिकरि

पर २ ससाबाध पिथ किा १) नािबाजारअलपकालहीनवनधही िहीघगाकालहीन

वनधही २) षमधयरतवीबकभारतहीयसटटबकवयापारहीबक ३) सzwjकारहीबकःसरावनकबकसगाःः ःसाघवटतकzwjत ४) परारवषमकबाजारः ःःिययषमबाजारःजनरोख

पर ३ खालील पयाथयाामधय तवसागत शबद ओळखा १) बकखातयाचापरकार-बचतखातडहीषमटखातआरतगाठर

खातचालखात २) अवनयावzwjतत वरततहीय षमधयसर- मयचयअलफड वनधही वचट

फडकजगाकपनया ३) वरततहीयषमालषमतता-रोखभषमहीसरकारहीसरकािययषमठरही ४) साखयातषमकपतवनयाzwjतिसाधन-बकिरखलयाबाजारातहील

रोख वयरzwjार परकीय वरवनवषमय िर रोकड वनधहीच बिलतरिोततर

पर ४ तवधान आति तकक परन - खालील पयाथयाामधील योगय पयाथय तनवडा १) तवधान (अ) नाि बाजारााषमळ रोख रककषमचा रापर

काटकसरहीनzwjोतो तकक तवधान (ब) नािबाजारपशाचजरळचपयागायअसललया

वरततहीयसाधनााशहीसाबावधतआzwj

पयाथय १)वरधानअसतयआzwjपितककवरधानबअसतयआzwj २) वरधानअअसतयआzwjपितककवरधानबसतयआzwj ३)िोनzwjहीवरधान(अआविब)सतयअसनबवरधानzwj

अवरधानाचबरोबरसपटिहीकरिकरत ४)िोनzwjहीवरधान(अआविब)सतयअसनबवरधानzwj

वरधानअचयोगयसपटिहीकरिनाzwjही

२) तवधान (अ) परािवशकसटॉकएzwjसचजषमधय(परािवशकशअरबाजार)वयापाराचयापरषमािातघटझाललहीआzwj

तकक तवधान (ब) रातरिकिारबॉमबभारबाजारनशनलभार बाजार यासारखया षमखय भारबाजाराषमधय रोखयााषमधयरातरिककरणयासपराधानयितात

अवरधानाचबरोबरसपटिहीकरिकरत

४)िोनzwjहीवरधान(अआविब)सतयअसनबवरधानzwj वरधानअचयोगयसपटिहीकरिनाzwjही

३) तवधान (अ) नािबाजारातहीलअसाघवटतकzwjतातपारिशगाकतचाअभारआzwj

तकक तवधान (ब) असाघवटत कzwjतातहील परवकया पराषमखयानगाषमहीिभाराशहीवनरवडतआzwj

४) तवधान (अ) ः वयापारही बकअातरगात परकीय वरवनषमयवयरसरापनरवनयाzwjतिकलजात

तकक तवधान (ब) ःभारतहीयररझवzwjगाबकलाअवधककतवरवनषमयिरकायषमठरिआवितयाचहीवसररतावटकरारहीलारत

पर ५ खालील उदाििााचया आधाि साकलपना ओळखन ती सपषट किा १) रघचरडहील तयााच पस वनयवषमतपिभारआविबाधपzwjतााषमधय

रातवरतात २) सारावतनरवतचयाषमवzwjतिीनहीसायzwjतपितयारकललयावनधहीत

िरषमzwjाररगािहीितनातरजषमाकलला वनधही वचठठहीपिधतहीनवनरडललयासभासिालाविलाजातो

३) टहीनान` ५००००रपयााचहीएकरकषमहीरzwjकषमएकरषागाकरहीताबकतजषमाकलही

४) अबकzwjहीबकवतचयागाzwjकाानाडहीषमटसरलतहीसरवकतठरकपपइाटरनटबवकरचहीसवरधापरवरत

पर ६ फिक सपषट किा १) नािबाजारआविभााडरलबाजार २) षमारिहीठरहीआविषमितठरही ३) नािबाजारातहीलसाघवटतकzwjतआविअसाघवटतकzwjत

पर ७ खालील परनााची उतति तला १) भारतातहीलनािबाजारासषमोरहीलसषमसयासपषटकरा २) वयापारहीबकााचहीकायवसपषटकरा ३) भारतातहीलभााडरलबाजाराचहीभवषमकासपषटकरा ४) भारतातहीलभााडरलबाजारासषमोरहीलसषमसयासपषटकरा

पर ८ सतवसति उतति तला १) भारतातहीलनािबाजाराचहीभवषमकासपषटकरा २) ररझवzwjगाबकचहीकायवसपषटकरा

१९४७परवीभारतzwjा वरिवटशााचहीरसाzwjतzwjोता तयाषमळभारताचा वरिशही वयापार zwjा रसाzwjतरािही zwjोता भारत हा औदयोगिक राषzwjटााना- गिशषतः इाग ाडा कचचा मााची गनायात करीत हयोता आगि तथन कारखानात तार हयोिाऱा िसताची आात करत हयोता अशा परकारचा परकी वापारािर अिाबन असलामळ भारताच औदयोगिकीकरि हयोऊ शक नाही तामळ अनक सिदशी उदयोिााचा ऱहास झाा तथागप दसऱा महाद धानातर जा अगिकगसत राषzwjटााना सिातात गमळा ता राषzwjटाानी परकी वापाराकड एक िातििक महिन पाहणास सरिात की

अतरगत वयापयारयाचया अरग

ldquoराषटटाचया भोरोवलक सहीषमााचया अातरगात कलही जािारहीरसतरसरााचहीखरिही-वरकीमzwjिजअातरगातिशाातरगातवयापारवकरा रमzwj वयापार zwjोयrdquo उिा षमzwjाराषटट राजयात उतपावितzwjोिाऱयारसताचहीवरकीपषशचषमबारालउततरपरिशतावषमळनाडइतयािहीहाररररळाराजयाातकलहीजातअसलतरअशावयापारालाlsquoअातरगातवयापारrsquoमzwjटलजात

आकती १०१

तवदशी वयापािाचा अरथ

वरिशही वयापार मzwjिज जरातहील वरवरध िशाात कलाजािारा वयापारzwjोययालाआातरराषटटहीय वकराबाहवयापारअसzwjहीमzwjितात

वयाखया परा षमzwjसरॉसरषमनआविzwjलटषमन-ldquoवरवरध िशाातहीलरवzwjराशााषमधय चालिाऱया वयरzwjारााचा सषमारश आातरराषटटहीयवयापाराषमधयzwjोतोrdquo

तवदशी वयापािाच परकाि वरिशहीवयापाराचखालहीलपरषमाितहीनपरकारपडतात

१)आयातवयापार२)वनयागातवयापार३)पनवनगायातवयापार

१) आयात वयापाि एका िशानिसऱयािशाकडनकललहीरसतरसरााचहीखरिहीमzwjिजआयातवयापारzwjोयवकरासरिशाकडन परिशाातहील रसत र सरााचा कला रललाअातःपरराzwj मzwjिज आयात वयापार zwjोय उिा भारतइराक करत सौिही अरवबया या िशाातन पटटोवलयषमचहीआयातकरतो

२) तनयाथत वयापाि एकािशानिसऱयािशालाकललहीरसतरसरााचहीवरकीमzwjिजवनयागातवयापारzwjोयवकराएकािशातन िसऱया िशाात कला जािारा रसताचा बवzwjपरगाराzwjzwjोयउिाभारतचहीनzwjॉारकॉारवसारापरइतयािहीिशाानाचzwjाताािळतारयाासारखयारसताचहीवनयागातकरतो

३) पनतनथयाथत वयापाि रसतचहीआयातकरनतयाररपरवकयाकरनजवzwjातहीवनयागातकलहीजाततवzwjातयासपनवनगायागातवयापारमzwjितातउिाजपानकडनरवडओधलाईयाzwjतिरिशगानयाासारखया इलzwjटटॉवनकरसत तयारकरणयासाठहीलारिऱयाकचचयाषमालाचहीआयातइागलाडजषमगानहीरिानसइतयािही िशाातनकलहीजातआवि तयाररपरवकयाकरनजरातहीलवरवरधिशाानावरकलजात

तवदशी वयापािाची भतमका वयापार zwjा आवरगाक रमिधहीचही ररवकललही आzwj कारििशाचयाआवरगाक वरकासात तो षमzwjततराचही भवषमका बजारतोवरकवसत राषटटाात आातरराषटटहीय वयापाराचा सरल िशातारगातउतपािनातषमzwjततरपिगाराटाअसतोवरिशहीवयापाराचयाभवषमकचसषमरगानखालहीलपरषमािकरतायईल

१) पिकीय चलन परापी वरिशहीवयापाराषमळपरकीयचलन

भािताचा तवदशी वयापाि (Foreign Trade of India)१०

परापतzwjोततयाचारापरवरवरधउतपािककायायसाठहीकरतायतोवरिशहीवयापारzwjाबाजारवरसतारहीकरिासाठहीआविउतपािनालापरोतसाzwjनिणयासाठहीउललखनहीयठरतो

२) गातविकीस परोतसान वरिशही वयापार िशाातरगातबाजारपठचया पलहीकड जाणयाचही उतपािकााना साधहीउपलबधकरनितोतयाानावनयागातहीसाठहीअवधकउतपािनकरणयाच परोतसाzwjन वषमळत याषमळ िशातहील एकिरातरिकीतराढzwjोत

३) शरमतवभागिी आति तवशषीकिि वरिशहीवयापाराषमळजारवतक पातळहीरर शषमवरभारिही र वरशषहीकरि zwjोतकाzwjही िशाात षमबलक परषमािात नसवरगाक साधनसापततहीउपलबधअसतअस िशकचचयाषमालाचही वनयागातकरशकतातअशापरकार वरिशही वयापाराषमळ शषमवरभारिहीआविवरशषहीकरिzwjोऊनतयाचासरगािशाानालाभzwjोतो

४) सासाधनााच पयाथप वाटप आति वापि वरिशहीवयापाराषमळिवषमगाळसासाधनअशाचरसतचयाउतपािनाकडरळवरलही जातात जयााचयापासन षमzwjततषम लाभ परापतzwjोतो अशा परकार वरिशही वयापाराषमळ आातरराषटटहीयपातळहीररसासाधनााचपयागापतराटपररापरzwjोतो

५) तकमतपातळीतील सरयथ वरिशहीवयापाराषमळषमारिहीरपररठायााचहीवसरतहीवसररराzwjतपयागायानअरगावयरसरतहीलवकषमतपातळहीतसरयगावनषमागािzwjोत

६) बहतवध पयाथयााची उपलबधतता वरिशहीवयापारगाzwjकाानाबहवरधआयातरसतउपलबधकरनितोवरिशहीवयापारतहीवर सपधागातषमकसररपाचाअसलयाषमळ तो रिातषमकरउचच िजागाचया उतपािनाचही खाzwjतही ितो तयाषमळराzwjिहीषमानाचािजागाउाचारतो

७) परततषठा व नावलौतकक वनयागातिार िश आातरराषटटहीयबाजारातपरवतषठारनारलौवककवषमळरशकतातजोिशवनयागात वयापारात सzwjभारही झालला आzwj तया िशालाआातरराषटटहीय बाजारपठत पत परापत zwjोत उिा जपानजषमगानही वसरतझरलड याासारखया िशाानही उचच िजागाचयाइलzwjटटॉवनक रसताचही वनयागात कलयाषमळ तयााना वरिशहीबाजारातषमोठापरषमािातपरवतषठारनारलौवककवषमळालाआzwj

करन पा अलहीकडचयाकाळातहीलभारतातनचहीनरजपानयािशााना वनयागात zwjोिाऱया र या िशातन भारतातआयातzwjोिाऱयारसताचहीयािहीतयारकरा

भयारतयाचया विदशी वयापयारयाची रचनया ि वदशया मािी ७० िषााचा काािधीत भारताचा गिदशी वापाराचा रचनत ि गदशत पियातः बद झा भारताचा गिदशी वापाराचा रचनची ि गदशची िगशषzwjट खाी- परमाि आहत

िवशषzwjट विदशी वयापयारयाची रचनया ः

१) सरथल दशयातरगत उतपयादनयाचया ियाढतया विसzwjया १९९०-९१ मध भारताचा गनविळ राषzwjटी उतपनात गिदशी वापाराचा (आात-गनायात) गहससा १७५५ हयोता २००६-०७ मध तामध २५ इतकी िाढ झाी तर २०१६-१७ मध ही िाढ ४८८ झाी

२) वयापयारयाचया आकयारमयानयात ि मथलयात ियाढ १९९०-९१ मध भारताचा गिदशी वापाराचा आकारमानात ि मलात िाढ झाी भारत आता मयोठा परमािात अगधक मल ि आकारमान असला िसत ि सिााची गनायात ि आात करतयो

३) वनयागतीचया रचनत बदल सिातातपरापीपासन भारताचा गनायातीचा रचनतही बद झाा सिातातापिवी भारत पराथगमक उतपादन उिा ताि कापस चहा तगबा चामड अनधान काज गबा खगनज उतपादन गनायात करीत हयोता काळाचा ओघात भारताचा गनायातीत तार कपड गहर मािक इकzwjटरॉगनक िसत- गिशषतः साििक हाडयािअर आगि सरॉफzwjिअर ा िसतानी परमख सथान पzwjकागि आह

४) आयातीचया रचनत बदल सिातातापिवी भारत औषध कापड िाहन इगकzwjटक िसत ाासारखा उपभयोग िसताची आात करीत हयोता सद गसथतीत भारत परामखान पzwjटयो आगि ततसम उतपादन अताधगनक ातरसामगी रसान खत पयोाद इतादी िसताची आात करतयो

५) zwjयाररी वयापयार भारताचा बहतक वापार हा सािरी मािायान हयोतयो नपाळ अफिागिसतान मानमार शीाका इतादी शजारी दशााशी भारताच वापारी साबाध आहत जिळपास ६८ वापार हा सािरी मािायान हयोतयो

६) निीन बदरयाचया विकयाzwj भारताा गिदशी वापारासाठी परामखान माबई कयोकता चनई ा बादराािर अिाबन राहाि ाित अस तामळ ा बादराािर अगतररकत भार

पडत हयोता अीकड भारतान ा बादराािरी अगतररकत भार कमी करणासाठी कााडा कयोचीन गिशाखापzwj zwjिम नावहागशिा इतादी निीन बादर गिकगसत की आहत

शोधया पयाह

भारताचा सथ राषzwjटी उतपनाती अगकडी काळाती गिदशी वापाराचा गहससािाzwjा शयोधा

तमियालया मयािीत आि कयाभयारतयाचया आयात वयापयारयाची रचनया

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

खचथ(दशलक डॉलसथ)

टककवािी खचथ(दशलक डॉलसथ)

टककवािी

१ पटटोवलयषमतलआविरारन ८२९४४ २१८ ८६८९६ २२६

२ इलzwjटटॉवनकरसत ४००३२ १०५ ४१९४१ १०९३ षमोतहीआविषमौलयरान

खड २००७० ५३ २३८०९ ६२

४ रोडतल १०४९२ २८ १०८९३ २८५ खत ८०७२ २१ ५०२४ १३६ अननधानय २७६ ०१ १४२९ ०४

भयारतयाचया वनयागत वयापयारयाची रचनया

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

१ तयारकपड १६९६४ ६९ १७३६८ ६३२ कचचलोखाड १९१ ०० १५३४ ०५३ सत ८८७४ ३४ ८५५० ३१४ पटटोवलयषमउतपािन ३१२०९ ११९ ३२४१६ ११७५ चाषमडआवि

चाषमडाचयारसत५५५४ २१ ५३०८ १९

६ अवभयाावzwjतकीरसत ७२२० २३० ६५२६७ २३७

सोत १) ररझवहया बक ऑफ इागडाची भारती अथयाविसथिरी साखाशासतराची हसतपगसतका २०१६-१७

२) भारत सरकारचा आगथयाक पाहिी अहिा २०१७-१८

भारतीय विदशी वयापाराची वदशा भारतीय विदशी वयापाराची वदशा मzwjहणजभारतआपलयािसततची वियायात कोणतया दशाला करतो ि कोणतया दशाततििसततचीआयातकरतोअशापरकारवयापाराचीवदशावियायातीचअवतम सzwjाितसचआयातीच परमखसोतयाचा विददशकरतसिाततयपतिया काळात भारताचा बहताशी वयापार वरिटिशी zwjहोतअसलयामळभारताचयाविदशीवयापारातइगलडलापरमखसzwjािzwjहोत परत सिाततयाितर भारताच इतर अिक दशाशी वयापारसबध परसzwjावपत झाल आता अमररका zwjहा भारताचा परमखवयापारीभागीदारअसतितयाखालोखालजमयािीजपाियिायटडवकगडमइतयादीदशाशीभारताचावयापारzwjहोतो

तमzwjााला माzwjीत आzwj का खालील तकतयािरि भारताचया विदशी वयापाराचयावदशचीकलपिायत

आयात वदशा

दशवषथ

२०१६-१७अकर टककवािी१ OECD २८१२ OPEC २४१३ परगायरोप २४४ वरकसनशहीलराषटट ४३२५ इतर २२

वियायात वदशा

दशवषथ

२०१६-१७अकर टककवािी१ OECD ३७९२ OPEC १६४३ परगायरोप १०४ वरकसनशहीलराषटट ४३५५ इतर १२

सोत ररझवzwjहया बक ऑफ इवडयाची भारतीय अzwjयावयिसzwjिरीलसखयाशासzwjताचीzwjहसतपवसतका२०१६-१७

भारताचया विदशी वयापाराचा कल (२००१ पासि) उदारीकरणाितरभारताचयाविदशीवयापारातअिकपटीिीिाढ झाली आयात-वियायात िसततबाबत भौगोवलक कzwjतातzwjहीसरचिातमकबदलझाल

आकती १०२

सदय वzwjथितीत परमख िzwjताचया बाबतीत वियायात कल

१) अवभयाावरिकी िzwjत अवभयावzwjतकीिसततवियायातपरोतसाzwjहिसवमती (EGEPC) अzwjहिालािसार २०१७-१८ मधयभारताचया एकण वियायातीतअवभयावzwjतकी िसततचा वzwjहससा२५इतकाzwjहोतायािसततमधयपरामखयाििाzwjहतकीचीसियचवलत ि सियपतणया उपकरण यzwjतसामगी ि साधियाचा समािश zwjहोतो २०१०-११ त २०१४-१५ याकाळात िाzwjहतकीचया उपकरणाची वियायात १६ अबजयतएसडॉलसयापासति२४८अबजडॉलसयापययतिाढली

२) पटरोवलयम उतपादि २००१-०२पासतिभारताचयातलशदधीकरणाचयाकमततमzwjहततिपतणयाबदलझालातयामळभारतपटोवलयमशदधीकरणउतपादिाचावियायातदारमzwjहणतिगणला जाित लागला सि २०००-०१ मधय भारताचयाएकण वियायातीत पटोवलयम उतपादिाचा ४३ इतकावzwjहससाzwjहोता२०१३-१४मधयझपाटािमzwjहणज२०१इतकीिाढझाली

३) रसायि आवि रासायविक उतपादि गलयाकाzwjहीिरायतवियायातीतमzwjहततिाचयािसततमzwjहणजरसायििरासायविकउतपादि यािी मzwjहततिाची कामवगरी बजािली एकणवियायातीतयाचािाटा१०४इतकाzwjहोता

४) रति आवि दाविि भारताचयावियायातीतरतिआवणदावगियाचमzwjहततिपतणयायोगदािआzwjह२०१४-१५मधयएकणवियायातीतयाचावzwjहससा१३३इतकाzwjहोता

५) कापड आवि तयार कपड २०१४-१५मधयभारताचयावियायातीतकापडआवणतयारकपडाचािाटा११३इतकाआzwjहिासतविकपाzwjहताभारतzwjहाकापडवियायातीचयाबाबतीतसपतणयाजगामधयअगसzwjािीआzwjह

आयात कल

१) पटरोवलयम आवzwjयाक सधारणापतिवी ि ितरzwjही भारताचयाआयातवयापारातपटोवलयमzwjहाघटकमzwjहततिाचारावzwjहललाआzwjह १९९०-९२ मधय एकण आयातीत याच परमाण२७इतकzwjहोततरसदयवसzwjतीतत३१इतकआzwjह

२) सरोि पटोवलयमितर आयात कली जाणारी दसऱयाकरमाकािरीलिसतत मzwjहणजसोिzwjहोय२०१३-१४मधयसोनयाचया आयातीत लकणीय घट झाली सोनयाचीआयात २०१०-११ मधील ५३३ अबज डॉलरिरि२०१३-१४मधय२७५अबजडॉलसयापययतघटलीपरतमखयतिकरिआतरराषटीयपातळीिरसोनयाचयावकमतीतघट झालयामळआवण सरकारचया विविध धोरणामळ िसरकारचयासोिआयातीिरीलकडकविबयधामळzwjहीघटझाली

३) खत १९९०-९१ मधय भारताचयाआयातीत खताचावzwjहससा ४१ इतका zwjहोता २०१६-१७ मधय तयाचपरमाण१३पययतघटल

४) लरोzwj ि परोलाद यािरीलआयातखचायाचपरमाण४९िरि२१पययतघटल

वयिzwjारतरोल साकलपिा

एका िरायाचया कालािधीत दशाचया सिया आतरराषटीयआवzwjयाक वयिzwjहाराची पदधतशीरपण कलली िोदणी मzwjहणजवयिzwjहारतोलzwjहोय

१) परा एलसिथिया ldquoएका िशातहील रवzwjरासही र जरातहीलउरगाररतरवzwjरासहीयााचयातकलयारललयासरगािणयाघणयाचवलषखतवरररिमzwjिजवयरzwjारतोलzwjोयrdquo

२) परा वॉलटि करॉझ ldquoएखादा वरवशषट कालारधहीत(साषमानयतःएकरषगा)एखादािशातहीलनारररकााचयारजरातहीलउरगाररतनारररकााचयािरमयानकरणयातआललयासापिगा आवरगाक िणयाघणयाच वयरवसरत वरररि मzwjिजवयरzwjारतोलzwjोयrdquo

ररहील वयाखयााररन सपषट zwjोत की एक रषागाचयाकालारधहीत ररररळा िशाातहील नारररक वयापारहीउदोरसासरा सरकार यााचयात रसत र सरााचही जही िराि-घराि कलही जात तयाचया षमलयााचा सषमारश वयरzwjारतोलातकलाजातो

आकती १०३वयापारतरोल साकलपिा

वरवशषट कालारधहीतहील िशाचया आयात र वनयागातषमलयाातहील फरक मzwjिज वयापारतोल zwjोय वयापारतोलालाआातरराषटटहीयवयापारतोलअसzwjहीमzwjितात

परा बनरषम ldquoएखादा वरवशषट काळातहील एखादािशाचया दशय र अदशय रसताच वनयागात षमलय आविआयातषमलयााचयासाबाधाानावयापारतोलअसमzwjितातrdquo

परासमयअलसन ldquoजर वयापारकलाजािाऱयारसताचवनयागातषमलयआयातषमलयापकाजासतअसलतरतयालाअनकलवयापारतोलअसमzwjितातजरआयातषमलयवनयागातषमलयापकाजासतअसलतरतयालापरवतकलवयापारातहीलमzwjितातrdquo

ररहीलवयाखयााररनसपषटzwjोतकीवयापारतोलाचासाबाधदशयरअदशयरसताचयाआयात-वनयागातषमलयााशहीयतो

आकती १०४

शरोधा पाह OPEC व OECD अातरगातयिाऱयािशााचहीयािहीतयारकरा

पर १ योगय पयाथय तनवडा

१) वरिशहीवयापाराचपरकार

अ)आयातवयापार ब)वनयागातवयापार

क)पनवनगायागातवयापार ड)अातरगातवयापार

पयायाय अ)अआवणब ब)अबआवणक

क)िरीलसिया ड)यापकीिाzwjही

२) भारताचयाविदशीवयापाराचयावियायातकलातीलघटक-

अ)अवभयावzwjतकीिसतत ब)रतिआवणदावगि

क)कापडआवणतयारकपड ड)सोि

पयायाय अ)अआवणक ब)अबआवणक

क)बकआवणड ड)यापकीिाzwjही

३) विदशीवयापाराचीभतवमका-

अ)परकीयचलिविवमयाती ब)गतिणकीसपरोतसाzwjहि

क)शरमविभागणी ड)वियायातीचयारचितबदल

पयायाय अ)अबआवणक ब)अआवणड

पर २ खालील उदाzwjरिााचया आधार साकलपिा ओळखि ती zwjपषट करा

१) भारतािइराणकडिपटोवलयमपदाzwjयाखरदीकल

२) मzwjहाराषटािपजाबकडिगहखरदीकला

३) इगलडि भारतातति कापसाची आयात कली ि तयापासतिकपडतयारकरितमलवशयालाविकल

४) जपािमयािमारलामोबाइलफोिविकतो

पर ३ फरक zwjपषट करा

१) अतगयातवयापारआवणआतरराषटीयवयापार

२) विदशीवयापाराचाआयातकलआवणवियायातकल

३) वयिzwjहारतोलआवणवयापारतोल

पर ४ खालील परशिााची थिरोडकयात उततर वलzwjा

१) विदशीवयापाराचीसकलपिासपषटकरिपरकारसपषटकरा

२) भारताचया विदशी वयापाराचया रचिची कोणतीzwjही चारिवशषटसपषटकरा

३) भारताचयाआयातकलाचमददसपषटकरा

पर ५ खालील विधािााशी सzwjमतअसzwjमत आzwjात का त सकारि zwjपषट करा

१) इगजाचयाकाळातसिदशीउदयोगाचाऱzwjहासझाला

२) वयापारzwjहीआवzwjयाकिदधीचीगरवकललीआzwjह

३) विदशी वयापारामळ जागवतक पातळीिर शरमविभागणी िविशरीकरणzwjहोत

पर ६ खालील तकतयाच विरीकषि करि परशिााची उततर वलzwjा bull भारताचयाविदशीवयापाराचीआयातवदशा

अकर दशवषथ

१९९०-९१टककवािी

२०१५-१६टककवािी

१ OECD ५४० २८८२ OPEC १६३ २३६३ परगायरोप ७८ १९४ वरकसनशहीलराषटट १८६ ४३२५ इतर १४ २५

परशि १) २०१५-१६ मधय भारताचया आयात वदशत कोणतया

सघटिचासिायतकमीिाटाआzwjह

२) १९९०-९१मधयभारताचयाआयातवयापारवदशतकोणतयादशाचासिायतजासतिाटाआzwjह

३) OECDिOPECयालघरपाचीपतणयारपवलzwjहा

४) १९९०-९१ त २०१५-१६ या कालािधीत भारताचयाआयातवदशासदभायाततमचमतसागा

५) १९९०-९१ चया तलित २०१५-१६ मधय विकसिशीलराषटाचयाआयातीमधयवकतीटककयािीिाढझाली

पर ७ खालील परशिााची सविzwjतर उततर वलzwjा

१) विदशीवयापारमzwjहणजकायसागतिविदशीवयापाराचीभतवमकासपषटकरा

२) भारताचयावियायातीतीलअदययाितकलसपषटकरा

शबदकोश

bull अतवतरित नफा ःकपनयााचाअवरतररत नफा मzwjिजषमzwjाषमाडळाचअसउतपननजरातरिकिाराानालाभााशसररपातविलजातनाzwjही

bull अतवभातजत वसत ःजवzwjाएखादारसतषमधनवषमळिारहीउपयोवरता अनक वयतिही वकरा रापरिाऱयाररअरलाबन असत अशा रसताना अवरभावजत रसतमzwjितातzwjहीसाकलपनासारगाजवनकवरततषमधयरापरलहीजात

bull आतरथक परारप ः ldquoआवरगाक परारप मzwjिज आवरगाक

रासतरातहीलवनरडकआवरगाकचलाषमधहीलपरसपरसाबाधाच

सलभपरवतवनवधतरzwjोयrdquo

bull आतरथक चल ः अरगावयरसरचया कायागाच षमोजषमापकरिारा घटक मzwjिज आवरगाक चल zwjोय उिालोकसाखयािाररदरयबरोजरारहीषमzwjाराईइतयािही

bull आतरथक कायथकमता ः जवzwjा अरगावयरसरतहील सरगारसतआविउतपािनाचघटकतयााचयासरायतषमौलयरानरापरासाठही वरतररतकलजातात वकरा तयााना राटपकल जातातआवि वनरपयोरही भारकाढन टाकलाजाईल वकरा कषमही कला जाईल तवzwjा आवरगाककायगाकषमतापरापतzwjोईल

bull आतरथक सयोग आति तवकास साघटन (OECD) ः आवरगाकसzwjयोरआवि वरकाससाघटन१९६१षमधयसरापन झालही तही १९४८ षमधय सरापन झाललयाआवरगाक सzwjयोर साघटनपासन वरकवसत झालही zwjहीसाघटना जारवतक वयापार आवि आवरगाक पररतहीलापरोतसाzwjन िणयासाठही सरापनझालहीजरातहीलएकि३४िशOECDचसभासिआzwjतOECDचषमखयकायागालयरिानसषमधहीलपररसयरआzwj

bull उदम भााडवल कपनी ः zwjही(सटाटगाअप)आराभकपनही

असन राढतया वयरसायासारखया नरहीन कपनहीसाठहीवनधहीपरिानकरत

bull उपभोकतयाचा समतोल ः उपभोzwjतयाचही षमालषमतताआवि सरा खरिही कलयापासन वषमळिार उतपननसधयाचउतपननआविसधयाचयावकषमतहीलकातघताzwjहीएकवशलकषसरतहीआzwj

bull किभाि ःएखादारसतचयाउतपािनआविउपभोराररzwjोिाराकराचापररिाषममzwjिजकरभारzwjोय

सरकारकडनआकारललयाकरााचरिवयरपहीवकरापसारपहीओझशरटहीकोिाररपडतzwjसाारिमzwjिजकरभारzwjोय

bull किाघातकिाचा आघात ःकरभरणयाचहीकायिशहीरजबाबिारहीजयाचयाररपडततयाचयाररकराचाआघातझालाअसमzwjितात

जही वयzwjतही पररषम सरकारकड कर भरणयासकायिशहीररहीतया जबाबिार असत तया वयzwjतहीररकराघातzwjोतो

bull कल तकवा परवतती ः ldquoएखािही वसरतही उतपािन वकरापरवकया वकरा आलख रषा वकरा रकाचयादार

िशगारललया सााषखयकी षमालतहील सरगासाधारि पररमततही

वकरासरासरहीपररमततहीचाआककवतबाधzwjोयrdquoिरार

bull शखडकी परदशथन ःषखडकीपरिशगानमzwjिजिकानातहीलअशही षखडकी की जयात गाzwjकााना आकवषगातकरणयासाठही वकरा वरकीराढरणयासाठहीरसताच तयाषखडकीतपरिशगानकलजात

bull खलया बाजािातील िोख वयवाि ःिशातहीलषमधयरतवीबकखलया बाजारात सरकारहीकजगारोखयााचहीखरिही-वरकी करत तवzwjा तयाला खलया बाजारातहील रोखवयरzwjारअसमzwjितात

bull तातकाळ पस पाठतवि (RTGS) ःयाषमाधयषमातनपस लरच zwjसताातररत करता यतात Ok बटििाबलयाररलरचपससषमोरचयाचयाखातयाषमधयजषमाzwjोतात तयाषमळ िशातहील ९५ िरािघराि याचपरिालहीषमधन zwjोत zwjही जरात सरायत जासत रापरलहीजािारहीपरवकयाआzwj

bull तिलता समायोजन ः zwj भारतहीय ररझवzwjगा बकदाररापरललएकपरकारचषमौवरिकधोरिआzwjजवयापारहीबकााना पनखगारिही करारादार कजगा घणयास पररानरहीित याषमधय रपो िर र ररवzwjसगा रपो िरााचा सषमारशआzwj

bull तपी तबाद ः तमपतहीचा वबाि वभनन असतो कारिकोितयाzwjहीरसतचहीसहीषमानतउपयोवरताशनयअसत

bull तनथसतकप धोिि ः उतपािन राzwjतक र रसताचहीवकषमतवनषशचतही या कोितयाzwjही परवकयत सरकारचाzwjसतकपनसतो

bull नततक मनधििी ःनवतकषमनधरिही मzwjिजषमधयरतवीबकन वयापारही बकााना सरगासाधारि चलनवरषयकधोरिाचया बाबतहीत सzwjकायगा करणयाचया बाबतहीतवरनातहीकरिरतयााचषमनरळवरिzwjोय

bull पटाट ः ठरावरक रषागासाठही एखािा शोध करणयाचावकरावरकीकरणयाचाअवधककतअवधकारकायिशहीरआzwj

bull परमातित वसत ःपरषमावितरसतमzwjिजसषमानषमलभतरवशषzwjटअसिाऱयाएकाचपरकारचयारसत

bull बतजक भाि ः zwj एखादा रोटिहीचया अातरगातसररपापका रयषतिक पसातहीरर आधाररत वकरावनषशचतकलजातात

bull बोधतचन ः याररन आपिास तही रसतपिारगाकोितयाकपनहीचाआzwjzwjसषमजत

bull बकदि ः षमधयरतवी बक वयापारही बकााना योगय

तारिाचया षमोबिलयात विललयाकजागाररजो वकषमानवयाजिरआकारततयालाबकिरअसमzwjितात

वयापारही बकााना तयाानही रटरललया हाडा जयावयाजिराला पनzwjा रटरन िऊन षमधयरतवी बक पसाउपलबधकरनिततयािरालाबकिरअसमzwjितात

bull भाडपटी कपनी ः zwjही एक वबररबक वरततकपनहीआzwjजहीपराषमखयानउपकरिभाडानििवकराअशापरकारचयावकयाकलापासाठहीवरततपररठाकरणयाचयावयरसायातरातललहीअसत

bull भााडवली नफा ः भााडरलही नफा मzwjिज भााडरलहीषमालषमततचया(रातरिकीचहीवकरासराररषमालषमतता)वकषमतहीतराढzwjोतजहीतयासखरिहीवकषमतहीपकाजासतषमलयित

bull भााडवली तोटा ःखरिहीवकषमतआविषमालषमतताजयावकषमतहीलावरकलहीजाततयावकषमतहीतहीलफरकमzwjिजभााडरलहीतोटाजवzwjावरकीवकषमतखरिहीवकषमतहीपकाकषमहीअसततवzwjातोटाzwjोतो

bull तमशर उतपनन ः सरयारोजरार कललया वयतिहीचयाषमोबिलयाला वषमश उतपनन मzwjिन षमानल जातसरयारोजरार नोकरहीत सधयाचया वकरा परवीचयारातरिकीचया पररिाषमही वयतिहीकडन सरतसाठहीवकरातयाचयाकटाबातहीलसिसयााचयासािभागातविललयासािभगाकालारधहीतवषमळवरललउतपननzwjररळआzwj

bull मलय तविोधाभास ःउपयोवरताषमलयरवरवनषमयषमलययाातहीलफरक

bull मयचयअल फड (पिसपि तनधी) ः zwjही अशही कपनहीआzwjजहीरातरिकिारााकडनपसरोळाकरतआविसषमभार रोख (बॉणडस)आविअनयअलपषमितहीचहीकजवउपकरियाासारखयासरकारोखयातपसरातरत

bull िाटिटीय पस सताातिि (NEFT) ः भारतातहीलपरषमखपसzwjसताातरिापकीzwjहीएकपरिालहीआzwjयात

पस लरच zwjसताातररत zwjोत नाzwjहीत याषमधय परतयकतासाचा रळ टपपा (टाइषमसलॉट) बनरलला असतोआवि तयानसार पस िसऱयाला पाठवरल जातातzwj इलzwjटटॉवनक सािशाचया षमाधयषमान रापरल जातनोवzwjबर२००५षमधयzwjहीपरिालहीसरकरणयातआलहीzwjही सवरधा िशाचया जरळपास ३०००० बकााषमधयउपलबधआzwj

bull रिवसथ िपो दि ः जया वयाजिराला िशाचही षमधयरतवीबक इतर बकााकडन अलपकाळासाठही कजागाऊ वनधहीघतोतयावयाजिरालाररवzwjसगारपोिरअसमzwjितात

bull िोकड तनधीच गिोतति ः सरगा िशााषमधय परतयकवयापारही बकला कायदानसार षमधयरतवी बककडकाzwjहीपरषमािातरोखवनधहीठरिआरशयकअसतया

परषमािालारोकडवकरारोखराखहीरवनधहीचपरषमािअसमzwjितात

bull िपो दि ः तरलतचही कषमतरता जािरलयास भारतहीयररझवzwjगा बक अलप कालारधहीसाठही वयापारही बकाानासरकारहीतारिाचहीपरतफडकरत

zwjबवकरपरिालहीषमधयपरररतगानहीयअवधभरिकरत

bull सामातजक लखा ःzwjहीसाघटनााचयाककतहीचासाषमावजकआवि पयागाररिहीय पररिाषम भारधारकााना षमोजिपरहीकिकरिआविअzwjरालिणयाचहीपरवकयाआzwj

bull साभावय पिवठा ःसाठाzwjापररठाचाआधारआzwjएखादारसतचासाभावयवकराएकिपररठाzwjोतोजोअनकलतरळहीवरकीसाठहीिऊशकतो

bull ADR American Depository Receipts अमरिकन ठव पावतीbull BSE Bombay Stock Exchange माबई शअि बाजािbull CGST Central Goods and Service Tax करिीय वसत व सवा किbull CRR Cash Reserve Ratio िोकड तनधीच गिोततिbull CSO Central Statistical Organisation करिीय सााशखयकीय साघटनाbull DFHI Discount and Finance House of India भाितीय सवलत व तवततीय गbull DFI Development Financial Institution तवकास तवततीय सासराbull EGEPC Engineering Goods Export Promotion Council अतभयाातzwjतकी वसत तनयाथत परोतसान सतमतीbull GDP Gross Domestic Product सरल दशाातगथत उतपादनbull GDR Global Depository Receipts जागततक ठव पावतीbull GNP Gross National Product एकि िाषटटीय उतपादनbull GST Goods and Service Tax वसत व सवा किbull ICICI Industrial Credit and Investment Corporation भाितीय औदोतगक आति गातविक बकbull IDBI Industrial Developmant Bank of India भाितीय औदोतगक तवकास बकbull IEPF Investor Education and Protection Fund गातविकदाि तशकि आति सािकि तनधीbull IFCI Industrial Finance Corporation of India भाितीय औदोतगक तवतत मामाडळbull IGST Integrated Goods and Service Tax एकतzwjतत वसत व सवा किbull IIBI Industrial Investment Bank of India भाितीय औदोतगक आति गातविक बकbull LAF Liquidity Adjustment Facility तिलता समायोजनbull MMMF Money Market Mutual Funds नाि बाजािातील पिसपि तनधीbull NDP Net Domestic Product तनववळ दशाातगथत उतपादनbull NEFT National Electronic Fund Transfer िाषटटीय पस सताातििbull NNP Net National Product तनववळ िाषटटीय उतपादनbull NSE National Stock Exchange िाषटटीय शअि बाजािbull OECD Organisation for Economic Co-operation and

Developmentआतरथक सयोग आति तवकास साघटन

bull OPEC Organisation of Petroleum Exporting Countries पटटोतलयम तनयाथतक दश साघटनाbull RTGS Real Time Gross Settlement ततकाळ पस पाठविbull SBTS Screen Based Trading System सागिकीकत वयापाि परिालीbull SEBI Securities and Exchange Board of India भाितीय परततभती आति तवतनमय माडळbull SFCs State Finance Corporation िाजय तवततीय तनगमbull SGST State Goods and Service Tax िाजय वसत व सवा किbull SLR Statutory Liquidity Ratio साातवधातनक िोखतच गिोततिbull UTI Unit Trust of India भाितीय यतनट टटसट

तवसतत रप

bull MinistryofFinanceGovernmentofIndia(OxfordPress)EconomicSurvey2017-18

IMPORTANT WEBSITESLINKS

bull httpsdatagovin

bull httpswwwrbiorgin-(ReserveBankofIndia)

bull mofappnicin8080economicsurvey(MinistryofFinanceGoI)

bull wwwmospigovinnational-sample-survey-office-nsso ndash (Ministry of Statistics andProgrammeImplementationGoI)

bull httpsstatsoecdorg

bull httpswwwbseindiacom

bull httpswwwnseindiacom

bull httpswwwfinminnicin

bull httpswwwincometaxindiagovin

bull httpswwwgstgovin

bull httpswwwsebigovin

bull httpsdgftgovin

REFERENCES

नोादी

Marathi Economic 12th - COVER-FINAL

Economics 12th_MARATHI_COVER Inner

Marathi Economic 12th - PRILIM FINAL

Marathi Economic 12th - TEXT -FINAL



Page 1

copy महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ पण ४११००४

परथमावतती २०२०पनहल पिममिदरण २०२१

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळाकड या पसतकाच सवमि हकक राहतील या पसतकातील कोणताही भाग सचालक महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी परवािगीनशवाय उद धत करता यणार िाही

अथमिशासतर नवषय सनमती

डॉ मजषा मसमाड (अधयकष) पण

शीमती सनिता सनिल कामट मबई

शी राजदर फनकर वखड ठाण

शीमती नशतल सपत निमस अहमदिगर

शीमती अचमििा शीनिवास मबई

शी रनवनकरण जाधव सदसय-सनचव

अथमिशासतर अभयास गट

शी सभाष राजधर पाटील जळगाव

शीमती उषा भासकर काळ कोलहापर

शीमती शोभा सभाष िागर िानशक

शीमती सवाती नमनलद वाघ मबई

शी रघिाथ िारायण पाटील कोलहापर

शी शरदकमार उततम शट नसधदगमि

शीमती वदिा नदलीप पाटील पण

शीमती कनवता नवलास पोळ कोलहापर

डॉ सधाकर रामकषण कट औरगाबाद

शी कानशराम परशराम बानवसाि बलढाणा

नितरकार शी भट रामदास बागल

मखपषठ व सजावट शी भट रामदास बागल

अकषरजळणी मदरा नवभाग पाठयपसतक मडळ पण

कागद ७० जीएसएम कररीमवोवह

मदरणादश

मदरक

निनममिती शी सचचितािद आफळ मखय निनममिती अनधकारीशी नललाधर आतराम

निनममिती अनधकारी

परकाशक

शी नववक उततम गोसावीनियतरक

पाठयपसतक निनममिती मडळ परभादवी मबई-२५

६ ननिदशाक ५३-६० १०

९९-१०४ एकण १३०

आकती २४

करन पा

१ १० १०२ १८ ८३ २४ ६४ २८ ४५ ३० २६ ३० ०७ २८ -२

एकि

उपयो

तगता

व स

ीमानत

उपय

ोतगता

ग ीतक

तकता २२

आकती २८

१ १० १००(१०times१०`) ५० १००सहीउgt५०`

२ ८ ८०(८times१०`) ५० ८०सहीउgt५०`

३ ७ ७०(७times१०`) ५० ७०सहीउgt५०`

४ ५ ५०(५times१०`) ५० ५०सहीउ=५०`

५ ३ ३०(३times१०`) ५० ३०सहीउlt५०`

६ १ १०(१times१०`) ५० १०सहीउlt५०`

iv)फzwjतब

कलही

१ ६ ६

२ ११ ५

३ १५ ४

४ १५ ०

५ १४ -१

करा

१० १८ २६ ३४ ४२ ५

१० ५ १० १५ ३०

८ १० १५ २० ४५

६ १५ २० २५ ६०

४ २० २५ ३० ७५

२ २५ ३० ३५ ९०

तकमत

अ०

१०

१००८०६०४०२०

आकती ३२

करन पा

िध

Dx = f (Px)

गीतक

५० १

४० २

३० ३

२० ४

१० ५

तकमत

मम

५४३२१

१०

२०

३०

४०

आकती ३५

४० ५

५० ४

६० ३७० २

८० १

तकमत

करन पा

राढत

तकमत (`)

अ+ब+क

२५ १६ १५ १२३० १२ ११ १०३५ १० ०९ ०८४० ०८ ०६ ०४

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

यय

राढत

घटत

कबकब

षमषम

divide कक

षम times

तकमत

Ed=infin

क क

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

Ed=१

तकमत

ब ब१

क१

अ०

ब ब१

क१

तकमत

Edlt१

Ed = Q

Q divide P

P there4 Ed =

times P P

सzwjत

२० १०Ed =

divide P

Pthere4 Ed =

times P P

Ed = ११०

अकर

मलय

परकाि

चकमत(`)

अ ६ १० ६० Edgt१५ २० १००

आ ४ ३० १२० Ed=१३ ४० १२०

इ २ ५० १०० Edlt११ ६० ६०

(Edlt१)

Ed = Q P

तकमत

अ म ब

म१

बिल

आzwj

तकमत

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

ब ब१

क१

अ०

तकमत

म२

म१

म३

म४

आकती ४१

पिवठा (तकगर)१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तकमत

१०० ० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

वरकताअ

वरकताब

वरकताक

वकग

१०२०३०४०५०

१००२००३००४००५००

२००३००४००५००६००

३००४००५००६००७००

६००९००१२००१५००१८००

तकमत

३००

६०० ९००

१०

२०

३०

४०

१२०० १५००

५०

१८०००

१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तकमत

१००

० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

१०० ५ ५००२०० ७ १४००३०० ६ १८००

तकमत

क२

तकमत

ब१

प१

AC = TCTQ

=८००४०

=२५०-२००

=५०

AR = TRTQ

=२००`

MRn = TR

n ndash TR

=४२००-४०००

१२३४

३७४०४४

२०३०

५०

४५४५५५

१००

१३५१५४

I) सरळ

आकती ५१

तकमत

१०००

० २०००३०००४००० ५०००

५००

४००

३००

२००

१००

म प

षमषम=पप

४०० २००० ४००० षमाltप५०० १००० ५००० षमाltप

आकती ५३

zwjोतो

अबकड

२०६०१००४०

३०८०१३०६०

एकि S P०= २२० S P१= ३००

= ३०० २२० times १००= १३६३६

P०१ = १३६३६

अबकड

३०५५९०३५

४५७०१०५६०

एकि S q० = २१० S q१ = २८०

Q०१= S q१

२८० २१० times १००= १३३३३

Q०१ = १३३३३

S P१ q१

प ५ ४ २० २० १० २००फ १० ३ ३० ३० ८ २४०ब १५ २ ३० ४० ६ २४०भ २० १ २० ५० ४ २००एकि S p० q०= १०० S p१ q१= ८८०

= ८८० १०० times १००

V०१= ८८०

P०१ = S p१ q०

तकमतP१

अ २० ४ ३० ६ब १० ५ २० ८क ४० ८ ६० ५ड ३० ४ ४० ४

िीत

तकमत

p१ q० p० q०

अ २० ४ ३० ६ १२० ८०

ब १० ५ २० ८ १०० ५०

क ४० ८ ६० ५ ४८० ३२०

ड ३० ४ ४० ४ १६० १२०

एकि ८६० ५७०

िीत

p०१ = S p१ q०

p०१ = ८६०

५७० times १००= १५०८७

लासपअि

p०१ = S p१ q१

तकमत p०

तकमतp१

य २ १० ५ ८र ४ ५ ८ ३ल १ ७ २ १०र ५ ८ १० ५

िीत

तकमतp१

p१q१ p०q१

य २ १० ५ ८ ४० १६

र ४ ५ ८ ३ २४ १२

ल १ ७ २ १० २० १०

र ५ ८ १० ५ ५० २५

एकि १३४ ६३

p०१ = S p१ q१

p०१ = १३४

६३ times १००= २१२६९

िमन पाच

times १००

अ ४० १५ ७० २०ब १० १२ ६० २२क ५० १० ९० १८ड २० १४ १०० १६ई ३० १३ ४० १५

(Y=C+I+G+(x-m))

कापतस १५० ० १५०सतत २५० १५० १००

दकता

कजध

१ १९९१-१९९२ ७२३१७

२ २००१-०२ ३६२४५०

३ २००५-०६ ५०६१२३

४ २००९-१० १०२४४८७

५ २०१५-१६ ११९५०२५

६ २०१६-१७ १३७४२०३

७ २०१७-१८ १४३५२३३

८ २०१८-१९ १७२९६८२

अ) कि (Tax)

करन पा

३)क ४)ड

सारकार

आकती ९१

आकती ९२

आकती ९३

तचटफड

तनधी

आकती ९२

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

खड २००७० ५३ २३८०९ ६२

४ रोडतल १०४९२ २८ १०८९३ २८५ खत ८०७२ २१ ५०२४ १३६ अननधानय २७६ ०१ १४२९ ०४

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

दशवषथ

आयात कल

शबदकोश

bull httpsdatagovin

bull httpsdgftgovin

REFERENCES

नोादी






Page 1

६ ननिदशाक ५३-६० १०

९९-१०४ एकण १३०

आकती २४

करन पा

१ १० १०२ १८ ८३ २४ ६४ २८ ४५ ३० २६ ३० ०७ २८ -२

एकि

उपयो

तगता

व स

ीमानत

उपय

ोतगता

ग ीतक

तकता २२

आकती २८

१ १० १००(१०times१०`) ५० १००सहीउgt५०`

२ ८ ८०(८times१०`) ५० ८०सहीउgt५०`

३ ७ ७०(७times१०`) ५० ७०सहीउgt५०`

४ ५ ५०(५times१०`) ५० ५०सहीउ=५०`

५ ३ ३०(३times१०`) ५० ३०सहीउlt५०`

६ १ १०(१times१०`) ५० १०सहीउlt५०`

iv)फzwjतब

कलही

१ ६ ६

२ ११ ५

३ १५ ४

४ १५ ०

५ १४ -१

करा

१० १८ २६ ३४ ४२ ५

१० ५ १० १५ ३०

८ १० १५ २० ४५

६ १५ २० २५ ६०

४ २० २५ ३० ७५

२ २५ ३० ३५ ९०

तकमत

अ०

१०

१००८०६०४०२०

आकती ३२

करन पा

िध

Dx = f (Px)

गीतक

५० १

४० २

३० ३

२० ४

१० ५

तकमत

मम

५४३२१

१०

२०

३०

४०

आकती ३५

४० ५

५० ४

६० ३७० २

८० १

तकमत

करन पा

राढत

तकमत (`)

अ+ब+क

२५ १६ १५ १२३० १२ ११ १०३५ १० ०९ ०८४० ०८ ०६ ०४

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

यय

राढत

घटत

कबकब

षमषम

divide कक

षम times

तकमत

Ed=infin

क क

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

Ed=१

तकमत

ब ब१

क१

अ०

ब ब१

क१

तकमत

Edlt१

Ed = Q

Q divide P

P there4 Ed =

times P P

सzwjत

२० १०Ed =

divide P

Pthere4 Ed =

times P P

Ed = ११०

अकर

मलय

परकाि

चकमत(`)

अ ६ १० ६० Edgt१५ २० १००

आ ४ ३० १२० Ed=१३ ४० १२०

इ २ ५० १०० Edlt११ ६० ६०

(Edlt१)

Ed = Q P

तकमत

अ म ब

म१

बिल

आzwj

तकमत

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

ब ब१

क१

अ०

तकमत

म२

म१

म३

म४

आकती ४१

पिवठा (तकगर)१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तकमत

१०० ० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

वरकताअ

वरकताब

वरकताक

वकग

१०२०३०४०५०

१००२००३००४००५००

२००३००४००५००६००

३००४००५००६००७००

६००९००१२००१५००१८००

तकमत

३००

६०० ९००

१०

२०

३०

४०

१२०० १५००

५०

१८०००

१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तकमत

१००

० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

१०० ५ ५००२०० ७ १४००३०० ६ १८००

तकमत

क२

तकमत

ब१

प१

AC = TCTQ

=८००४०

=२५०-२००

=५०

AR = TRTQ

=२००`

MRn = TR

n ndash TR

=४२००-४०००

१२३४

३७४०४४

२०३०

५०

४५४५५५

१००

१३५१५४

I) सरळ

आकती ५१

तकमत

१०००

० २०००३०००४००० ५०००

५००

४००

३००

२००

१००

म प

षमषम=पप

४०० २००० ४००० षमाltप५०० १००० ५००० षमाltप

आकती ५३

zwjोतो

अबकड

२०६०१००४०

३०८०१३०६०

एकि S P०= २२० S P१= ३००

= ३०० २२० times १००= १३६३६

P०१ = १३६३६

अबकड

३०५५९०३५

४५७०१०५६०

एकि S q० = २१० S q१ = २८०

Q०१= S q१

२८० २१० times १००= १३३३३

Q०१ = १३३३३

S P१ q१

प ५ ४ २० २० १० २००फ १० ३ ३० ३० ८ २४०ब १५ २ ३० ४० ६ २४०भ २० १ २० ५० ४ २००एकि S p० q०= १०० S p१ q१= ८८०

= ८८० १०० times १००

V०१= ८८०

P०१ = S p१ q०

तकमतP१

अ २० ४ ३० ६ब १० ५ २० ८क ४० ८ ६० ५ड ३० ४ ४० ४

िीत

तकमत

p१ q० p० q०

अ २० ४ ३० ६ १२० ८०

ब १० ५ २० ८ १०० ५०

क ४० ८ ६० ५ ४८० ३२०

ड ३० ४ ४० ४ १६० १२०

एकि ८६० ५७०

िीत

p०१ = S p१ q०

p०१ = ८६०

५७० times १००= १५०८७

लासपअि

p०१ = S p१ q१

तकमत p०

तकमतp१

य २ १० ५ ८र ४ ५ ८ ३ल १ ७ २ १०र ५ ८ १० ५

िीत

तकमतp१

p१q१ p०q१

य २ १० ५ ८ ४० १६

र ४ ५ ८ ३ २४ १२

ल १ ७ २ १० २० १०

र ५ ८ १० ५ ५० २५

एकि १३४ ६३

p०१ = S p१ q१

p०१ = १३४

६३ times १००= २१२६९

िमन पाच

times १००

अ ४० १५ ७० २०ब १० १२ ६० २२क ५० १० ९० १८ड २० १४ १०० १६ई ३० १३ ४० १५

(Y=C+I+G+(x-m))

कापतस १५० ० १५०सतत २५० १५० १००

दकता

कजध

१ १९९१-१९९२ ७२३१७

२ २००१-०२ ३६२४५०

३ २००५-०६ ५०६१२३

४ २००९-१० १०२४४८७

५ २०१५-१६ ११९५०२५

६ २०१६-१७ १३७४२०३

७ २०१७-१८ १४३५२३३

८ २०१८-१९ १७२९६८२

अ) कि (Tax)

करन पा

३)क ४)ड

सारकार

आकती ९१

आकती ९२

आकती ९३

तचटफड

तनधी

आकती ९२

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

खड २००७० ५३ २३८०९ ६२

४ रोडतल १०४९२ २८ १०८९३ २८५ खत ८०७२ २१ ५०२४ १३६ अननधानय २७६ ०१ १४२९ ०४

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

दशवषथ

आयात कल

शबदकोश

bull httpsdatagovin

bull httpsdgftgovin

REFERENCES

नोादी






Page 1

६ ननिदशाक ५३-६० १०

९९-१०४ एकण १३०

आकती २४

करन पा

१ १० १०२ १८ ८३ २४ ६४ २८ ४५ ३० २६ ३० ०७ २८ -२

एकि

उपयो

तगता

व स

ीमानत

उपय

ोतगता

ग ीतक

तकता २२

आकती २८

१ १० १००(१०times१०`) ५० १००सहीउgt५०`

२ ८ ८०(८times१०`) ५० ८०सहीउgt५०`

३ ७ ७०(७times१०`) ५० ७०सहीउgt५०`

४ ५ ५०(५times१०`) ५० ५०सहीउ=५०`

५ ३ ३०(३times१०`) ५० ३०सहीउlt५०`

६ १ १०(१times१०`) ५० १०सहीउlt५०`

iv)फzwjतब

कलही

१ ६ ६

२ ११ ५

३ १५ ४

४ १५ ०

५ १४ -१

करा

१० १८ २६ ३४ ४२ ५

१० ५ १० १५ ३०

८ १० १५ २० ४५

६ १५ २० २५ ६०

४ २० २५ ३० ७५

२ २५ ३० ३५ ९०

तकमत

अ०

१०

१००८०६०४०२०

आकती ३२

करन पा

िध

Dx = f (Px)

गीतक

५० १

४० २

३० ३

२० ४

१० ५

तकमत

मम

५४३२१

१०

२०

३०

४०

आकती ३५

४० ५

५० ४

६० ३७० २

८० १

तकमत

करन पा

राढत

तकमत (`)

अ+ब+क

२५ १६ १५ १२३० १२ ११ १०३५ १० ०९ ०८४० ०८ ०६ ०४

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

तकमत

(रपय

यय

राढत

घटत

कबकब

षमषम

divide कक

षम times

तकमत

Ed=infin

क क

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

Ed=१

तकमत

ब ब१

क१

अ०

ब ब१

क१

तकमत

Edlt१

Ed = Q

Q divide P

P there4 Ed =

times P P

सzwjत

२० १०Ed =

divide P

Pthere4 Ed =

times P P

Ed = ११०

अकर

मलय

परकाि

चकमत(`)

अ ६ १० ६० Edgt१५ २० १००

आ ४ ३० १२० Ed=१३ ४० १२०

इ २ ५० १०० Edlt११ ६० ६०

(Edlt१)

Ed = Q P

तकमत

अ म ब

म१

बिल

आzwj

तकमत

ब ब१

क१

अ ०

तकमत

ब ब१

क१

अ०

तकमत

म२

म१

म३

म४

आकती ४१

पिवठा (तकगर)१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तकमत

१०० ० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

वरकताअ

वरकताब

वरकताक

वकग

१०२०३०४०५०

१००२००३००४००५००

२००३००४००५००६००

३००४००५००६००७००

६००९००१२००१५००१८००

तकमत

३००

६०० ९००

१०

२०

३०

४०

१२०० १५००

५०

१८०००

१० १००२० २००३० ३००४० ४००५० ५००

तकमत

१००

० २०० ३००

१०

२०

३०

४०

४०० ५००

५०

१०० ५ ५००२०० ७ १४००३०० ६ १८००

तकमत

क२

तकमत

ब१

प१

AC = TCTQ

=८००४०

=२५०-२००

=५०

AR = TRTQ

=२००`

MRn = TR

n ndash TR

=४२००-४०००

१२३४

३७४०४४

२०३०

५०

४५४५५५

१००

१३५१५४

I) सरळ

आकती ५१

तकमत

१०००

० २०००३०००४००० ५०००

५००

४००

३००

२००

१००

म प

षमषम=पप

४०० २००० ४००० षमाltप५०० १००० ५००० षमाltप

आकती ५३

zwjोतो

अबकड

२०६०१००४०

३०८०१३०६०

एकि S P०= २२० S P१= ३००

= ३०० २२० times १००= १३६३६

P०१ = १३६३६

अबकड

३०५५९०३५

४५७०१०५६०

एकि S q० = २१० S q१ = २८०

Q०१= S q१

२८० २१० times १००= १३३३३

Q०१ = १३३३३

S P१ q१

प ५ ४ २० २० १० २००फ १० ३ ३० ३० ८ २४०ब १५ २ ३० ४० ६ २४०भ २० १ २० ५० ४ २००एकि S p० q०= १०० S p१ q१= ८८०

= ८८० १०० times १००

V०१= ८८०

P०१ = S p१ q०

तकमतP१

अ २० ४ ३० ६ब १० ५ २० ८क ४० ८ ६० ५ड ३० ४ ४० ४

िीत

तकमत

p१ q० p० q०

अ २० ४ ३० ६ १२० ८०

ब १० ५ २० ८ १०० ५०

क ४० ८ ६० ५ ४८० ३२०

ड ३० ४ ४० ४ १६० १२०

एकि ८६० ५७०

िीत

p०१ = S p१ q०

p०१ = ८६०

५७० times १००= १५०८७

लासपअि

p०१ = S p१ q१

तकमत p०

तकमतp१

य २ १० ५ ८र ४ ५ ८ ३ल १ ७ २ १०र ५ ८ १० ५

िीत

तकमतp१

p१q१ p०q१

य २ १० ५ ८ ४० १६

र ४ ५ ८ ३ २४ १२

ल १ ७ २ १० २० १०

र ५ ८ १० ५ ५० २५

एकि १३४ ६३

p०१ = S p१ q१

p०१ = १३४

६३ times १००= २१२६९

िमन पाच

times १००

अ ४० १५ ७० २०ब १० १२ ६० २२क ५० १० ९० १८ड २० १४ १०० १६ई ३० १३ ४० १५

(Y=C+I+G+(x-m))

कापतस १५० ० १५०सतत २५० १५० १००

दकता

कजध

१ १९९१-१९९२ ७२३१७

२ २००१-०२ ३६२४५०

३ २००५-०६ ५०६१२३

४ २००९-१० १०२४४८७

५ २०१५-१६ ११९५०२५

६ २०१६-१७ १३७४२०३

७ २०१७-१८ १४३५२३३

८ २०१८-१९ १७२९६८२

अ) कि (Tax)

करन पा

३)क ४)ड

सारकार

आकती ९१

आकती ९२

आकती ९३

तचटफड

तनधी

आकती ९२

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

खड २००७० ५३ २३८०९ ६२

४ रोडतल १०४९२ २८ १०८९३ २८५ खत ८०७२ २१ ५०२४ १३६ अननधानय २७६ ०१ १४२९ ०४

वसतवषथ

२०१५-१६ २०१६-१७अ कर

दशवषथ

आयात कल

शबदकोश

bull httpsdatagovin

bull httpsdgftgovin

REFERENCES

नोादी






Page 1

Documents

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ …