65

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

  • Upload
    others

  • View
    8

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र
Page 2: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र
Page 3: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i,nwUo

शजारचा कय आर कोड सारटफोनचा वापर करन सककन करता तो. सककन कलावर आपलाला ा पाठयपसतकाचा अधन-अधापनासाठी उपकत ललक/ललकस (URL) लळतील.

शासन ननरणय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ निनाक २५.४.२०१६ अनवय सापन करणयात आललयासमनवय सनमतीचया नि. ३.३.२०१७ रोजीचया बठकीमधय ही कायणपनसतका ननराणररत करणयास मानयता िणयात आली आह.

Page 4: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

àW‘md¥ËVr : 2017

© ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo 4

¶m nwñVH$mMo gd© h³H$ ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>imH$S>o amhVrb. ¶m nwñVH$mVrb H$moUVmhr ^mJ g§MmbH$, ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i ¶m§À¶m boIr nadmZJr{edm¶ CX²Y¥V H$aVm ¶oUma Zmhr.

g§ajUemñÌ {df¶ g{‘Vr

àm. S>m°. lrH$m§V nam§Ono, अधयकष

{~«Jo{S>Aa Eg. Or. JmoIbo ({Zd¥ËV), सदसय

H$Z©b à‘moXZ ‘amR>o ({Zd¥ËV), सदसय

S>m°. {dO¶ OmYd, सदसय

S>m°. em§Vmam‘ ~S>JwOa, सदसय

S>m°. AO¶Hw$‘ma bmoiJo, nwUo (gXñ¶ g{Md)

àH$meH${ddoH$ CËV‘ Jmogmdr,

{Z¶§ÌH$, nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr ‘§S>i,

à^mXodr, ‘w§~B© - 25

AjaOwiUr

रना गाफिकस, पण

निनमिती

शरी. सचचिदानद आिळ, मखय फनफममितरी अफिकाररीशरी. फिनोद गािड, फनफममितरी अफिकाररी

शरीमतरी फमतालरी फितप, फनफममितरी सहायक अफिकाररी

H$mJX७० जरी.एस.एम. करीमिोवह

‘wÐUmXoe

‘wÐH$

g§¶moOH$

डॉ. अजयकमार लोळगफििषाफिकाररी कायामिनभि ि

पर. फििषाफिकाररी, आरोगय ि िाररीररक फिकषण पाठयपसतक मडळ, पण

‘wIn¥îR> d gOmdQ>

शरी. रमि रmमM§Ð माळग.

िकाशाकार

शरी. रफिफकरण जाििपाठयपसतक मडळ, पण

निनरित

शरी. िजनाथ काळ

Page 5: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र
Page 6: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र
Page 7: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

परसतावना

लवदाथथी लतानो, इतता नववीचा वगाटत तमहा सवााच सवागत आह. ‘सरकषणशासत’ ा लवषाची काटपससतका तचा हाती दताना आमहाला लवशष आनद होत आह. भारती लषकरी व लनलषकरी दलाची सलकषपत ालहती पससतकत लदलली आह. जागलतकरीकरणाचा २१ वा शतकात आवशक असलली सरकषणशासत लवषक ालहती आतसात करणासाठी व सरकषणशासत कषतातील कररअरचा शसवी वारचालीसाठी ा लवषातयन आवशक त ागटदशटन तमहाला लळल, असा लवशवास वारतो. तमहाला ाहीतच आह, करी सरकषणशासत लवषाच हतव अननसािारण आह. सरकषणशासत ा काटपससतकचा यळ हतय त चाध राषटी सरकषा, राषटलहत, दशपर ा यलाची जोपासना वहावी हा आह. चचाट, कषतभरी, लाखत, भयलका अलभन अशा अनक कतीतयन तमही हा लवष अभासणार आहात. ह सवट उपक तमही आवजयटन करा. ा उपकातयन तचा लवचारपरलकला चालना लळल. चचचतयन लळालल द व ालहती ललहणासाठी पससतकत परशी जागा लदलली आह. तसच आवशक तथ तचा लशकषकाची, पालकाची व वगाटतील सहकाऱाची दत घा. आजचा ततजानाचा वगवान गात सगणक, सारटफोन ह तर तचा पररचाच आहतच. काटपससतकतयन अभास करताना ालहती सपरषण ततजानाचा सािनाचा स ोग वापर करा. जणकरन तच अधन सकर होईल. काटपससतका वाचताना, अभासताना आलण सजयन घताना तमहाला तातील आवडलला भाग तसच अभास करताना णाऱा अडचणी, पडणार परशन आमहाला जरर कळवा. तमहाला तचा शकषलणक परगतीसाठी हालदटक शभचा !

पर (डॉ. सलनल गर)निनाक : २८ एलपरल २०१७, अकषयततीा सचालक भारती सौर : ८ वशाख १९३९ हाराषट राज पाठयपसतक लनलटती व अभासक सशोिन डळ, पण.

Page 8: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

Aܶ¶Z-AܶmnZ d CnH«$‘ am~{dʶmÀ¶m g§~§YrMm ÑpîQ>H$moZ …

g§ajUemñÌ ¶m {df¶mMm amoI ‘w»¶V… amîQ´>r¶ gwajm hm Amho. amîQ´>r¶ gwajm hr g§H$ënZm Xoemg‘moarb ~mhç

Am{U A§VJ©V g‘ñ¶m§da bj H|${ÐV H$aVo. AmO amîQ´>r¶ gwajm ¶m g§H$ënZoMr ì¶mßVr Ho$di gr‘m ajUmnwaVr ‘¶m©{XV

am{hbr Zmhr. Va ˶m‘ܶo amOH$s¶, Am{W©H$$, gm‘m{OH$ Am{U gm§ñH¥${VH$ g‘ñ¶m§Mmhr g‘mdoe Ho$bm OmVmo. ¶m

{df¶mVyZ {dXçm϶mª‘ܶo amîQ´>r¶ gwajm, amîQ´>hrV, Xoeào‘ ¶m ‘yë¶m§Mr OmonmgZm ìhmdr hm hoVy Amho. ^{dî¶H$mimV

¶m joÌmV H$[aAa (godmg§Yr) H$aʶmÀ¶m ÑîQ>rZo ¶m {df¶mMr Cn¶w³VVm Amho. B¶ËVm ZddrÀ¶m "g§ajUemñÌ'

¶m nwñVH$mV ^maVmÀ¶m amîQ´>r¶ gwajm {df¶H$ g‘ñ¶m§da bj H|${ÐV Ho$bo Amho. ˶mV àm‘w»¶mZo amîQ´>r¶ gwajm hr

g§H$ënZm Am{U ^maVr¶ bîH$ar d {Z‘bîH$ar XbmMr ‘m{hVr {Xbr Amho.

B¶ËVm Xhmdr‘ܶo AmnËVr ì¶dñWmnZ VgoM ^maVmg‘moarb A§VJ©V AmìhmZo ¶m§Mm Aä¶mg H$aUma AmhmoV.

ho nwñVH$ {dXçm϶mªZr H$m¶©nwpñVH$m åhUyZ dmnamdo. ¶mVrb Ame¶ Aä¶mgyZ ˶mg§~§Yr JQ>mV, dJm©V, {ejH$m§gmo~V

VgoM {df¶VÁkm§er MMm© H$ê$Z VgoM H$mhr joÌ^oQ>r, ‘wbmIVr ¶m§À¶m ‘XVrZo ¶m H$m¶©nwpñVHo$V nmR>mImbr {Xboë¶m

[aH$må¶m OmJoV ‘m{hVr {bhmdr. ¶mgmR>r {dXçm϶mªZr B§Q>aZoQ>, dV©‘mZnÌo, dmMZmb¶ g§X^©, gm{h˶ ¶m§Mm AmYma

¿¶mdm. VgoM {d{dY joÌ^oQ>rMo Am¶moOZ {ejH$m§Zr H$aUo Ano[jV Amho.

Aܶ¶Z d AܶmnZ …

(1) à˶oH$ nmR>ç KQ>H$mMr ‘m{hVr WmoS>³¶mV {Xbobr Amho. ˶m AmYmao {ejH$m§Zr Vmo {df¶ g‘OmdyZ gm§JUo

Ano{jV Amho. ˶mgmR>r Amdí¶H$ Vr g§X^© godm dmnamdr.

(2) {Xboë¶m nmR>çm§emMo Aܶ¶Z A{YH$ à^mdr ìhmdo ¶m ÑîQ>rZo CnH«$‘mV, à˶oH$ {dXçm϶mªMm H¥$Vr¶w³V gh^mJ

¿¶mdm. CnH«$‘mVrb ~m~r§da MMm© H$ê$Z Vmo CnH«$‘ boIr ñdê$nmV nyU© H$ê$Z ¿¶mdm.

(3) AmR>dS>çmVyZ EH$Xm {dXçm϶mªH$Sy>Z d¥ËVnÌo, ‘m{gH$mVyZ ^maVmÀ¶m gwajm{df¶H$ g‘ñ¶m§~m~VÀ¶m ~mVå¶m§da

MMm© KS>dyZ {dXçm϶mªZm ñd‘V ‘m§S>ʶmg g§Yr Xçmdr.

(4) CnbãY n[apñWVrZwgma gwM{dboë¶m joÌ^oQ>rMo Am¶moOZ H$amdo. ¶mVyZ ZoV¥Ëd-ghH$m¶©, g§dmX-H$m¡eë¶o,

{dH$gZ ¶m JwUm§Mm {dH$mg hmoB©b.

¶m {df¶mMo ‘y붑mnZ …

(1) ñdV§Ì boIr ñdê$nmV narjm Zmhr.

(2) H$m¶©nwpñVHo$Vrb {Xboë¶m boIr H$m‘mgmR>r 40% ^mam§e Amho.

(3) MMm©, joÌ^oQ>r, ‘wbmIV, ^y{‘H$m, A{^Z¶ ¶mgmR>r 60% ^mam§e Amho.

(4) n«mßV JwUm§Mo loUrV ê$nm§Va H$ê$Z {dXçm϶mªZm loUr Xçmdr.

g§ajUemñÌ (Defence Studies)

Page 9: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

g§ajUemñÌ {df¶H$ j‘Vm … B¶ËVm 9 dr

B¶ËVm 9 dr À¶m AIoarg {dXçm϶mª‘ܶo nwT>rb j‘Vm {dH${gV ìhmì¶mV, Aer Anojm Amho.

A.H«$. KQ>H$ j‘Vm {dYmZo

1. amîQ´>r¶ gwajm

amîQ´>r¶ gwajm AmìhmZo (~{hJ©V)

amîQ´>ào‘ Am{U amîQ´>r¶ ‘yë¶o d¥X²qYJV H$aUo.

amîQ´>r¶ gwajm, amîQ´>{hV ¶m g§H$ënZm g‘OmdyZ KoUo.

amîQ´>r¶ gwajonwT>rb ~mhç AmìhmZo g‘OyZ KoUo.

^maV d eoOmarb Xoemer Agbobo g§~§Y OmUyZ KoUo.

ZH$mem dmMZ H$m¡eë¶o {dH${gV H$aUo.

2.

^maVr¶ g§ajU ì¶dñWm

^maVr¶ ñWbgoZm

^maVr¶ Zm¡goZm

^maVr¶ dm¶wgoZm

^maVr¶ goZmXbo, aMZm d H$m¶© g‘OyZ KoUo.

{VÝhr goZmXbmVrb eñÌ-AñÌm§Mr ‘m{hVr H$ê$Z KoUo.

goZmXbmVrb A{YH$mè¶m§Mo hþX²Xo g‘OyZ KoUo.

g§ajUmVrb ^maVr¶ gmJar {H$Zmè¶mMo d Zm¡goZoMo ‘hËd

g‘OyZ KoUo.

amîQ´>r¶ AmnËVr H$mimV goZmXbmMo ‘hËd OmUUo.

3. g§ajUmÀ¶m Xþ涑 g§KQ>Zm

nmobrg g§KQ>Zm

XoemVrb g§ajUmÀ¶m Xþ涑 g§KQ>Zm d ˶m§Mo H$m¶© g‘OyZ

KoUo.

nmobrgXbm§Mo amîQ´>r¶ gwajoVrb ¶moJXmZ Aä¶mgUo.

Xþ涑 g§ajU Xbmg§~§Yr {d{dY ‘wbmIVt‘YyZ àoaUm

{‘idUo.

4. bîH$amVrb godm g§Yr bîH$ar godoVrb godm g§Yr Am{U àdoe à{H«$¶m g‘OmdyZ

KoUo.

Page 10: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

A.H«$. nmR>mMo Zmd n¥îR> H«$‘m§H$

AZwH«$_{UH$m

1. amîQ´>r¶ gwajm ............................................. 1

2. amîQ´>r¶ gwajm AmìhmZo (~mhç) ........................... 7

3. ^maVr¶ g§ajU ì¶dñWm .................................. 13

4. ^maVr¶ ñWbgoZm ........................................ 19

5. ^maVr¶ Zm¡goZm ........................................... 26

6. ^maVr¶ dm¶wgoZm .......................................... 32

7. g§ajUmÀ¶m Xþ涑 g§KQ>Zm ................................ 41

8. nmobrg Xbo ............................................... 47

9. bîH$amVrb godm g§Yr .................................... 51

Page 11: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

1

àH$aU 1 amîQ´>r¶ gwajm gwajoMm AW©

gwajm hr OrdZmMr EH$ Amdí¶H$ JaO Amho. àm{U‘mÌm§Vrb AJXr gm‘mݶ Ordm§ZmXoIrb ñd-g§ajUmgmR>r

e³Vr d gmYZo ¶mMr AZwê$n OmoS {ZgJm©Zo H$ê$Z {Xbobr Amho. Or JmoîQ> gm‘mݶ àm{U‘mÌm§gmR>r VrM ‘mZdr

OrdZmMr Amho.

gwajm hr 춳Vr, g‘mO Am{U Xoemer {ZJ{S>V Agbobr g§H$ënZm Amho. gwajm hr em§VVm d ñW¡¶© {Z‘m©U

H$aVo. VgoM A{ZpíMVVonmgyZ g§ajU XoVo. amîQ´>mamîQ´>m§‘ܶo AmìhmZo à{VAmìhmZo AgVmV. amîQ´>mMo gmd©^m¡‘Ëd,

amîQ´>r¶ ‘yë¶o, amîQ´>r¶ ^y‘r ¶m§Mr OnUyH$ Pmbr nm{hOo. àmXo{eH$ AI§S>Vm, ZmJar OZOrdZ Am{U amîQ´>r¶ gmYZ

g§nËVr ¶mMo naH$s¶ AmH«$‘UmnmgyZ ajU H$aUo åhUOo amîQ´>r¶ËdmMo ajU hmo¶. ¶mMm AW© amîQ´>mMo amîQ´>r¶Ëd,

gmd©^m¡‘Ëd {Q>H${dʶmgmR>r H$m¶©dmhrV AmUë¶m OmUmè¶m gd© g§ajH$ Cnm¶m§Zm "amîQ´>r¶ gwajm' Ago åhUVm ¶oB©b.

^maVmMm B{Vhmg

àmMrZ H$mimnmgyZ ^maVmÀ¶m B{VhmgmH$S>o nm{hbo AgVm Ago {XgVo H$s, ^maVmda dm¶ì¶ ^mJmVyZ

naH$s¶m§Mr O{‘Zrdê$Z AmH«$‘Uo Pmbobr hmoVr. ˶m H$mimV ^maVmV AZoH$ amOm§§À¶m A{Yn˶mImbr {d{dY amÁ¶o

hmoVr.

CXm. ‘m¡¶©, JwßV, ‘amR>o ¶m§Zr amîQ´> nmVirda naH$s¶ AmH«$‘UmMm à{VH$ma H$aʶmMr j‘Vm bmoH$m§V {Z‘m©U

Hoobr hmoVr. Amnë¶m amÁ¶mMo g§ajU Am{U amÁ¶ {dñVma ¶mgmR>r g§ajUmÀ¶m Cnm¶¶moOZm, AmIUr, {Z¶moOZ Am{U g§ajU ì¶dñWm C^r Ho$ë¶mMo {XgyZ ¶oVo.

g§H$ënZm amîQ´>r¶ gwajoMm {dMma H$aVmZm H$mhr g§H$ënZm g‘OmdyZ KoUo H«$‘àmßV R>aVo. H$maU ˶m§Mm amîQ´> (Xoe) Am{U

amîQ´>r¶ gwajm ¶m§À¶mer g§~§Y Amho. ˶mg§§~§YrÀ¶m amîQ´>, amîQ´>amÁ¶, amîQ´>dmX, amîQ´>{hV, amîQ´>e³Vr Am{U amîQ´>r¶ gwajm

BË`mXr g§H$ënZm nwT>rbà‘mUo-

amîQ´> … amîQ´> åhUOo EH$m ^m¡Jmo{bH$ àXoemV EH$M g§ñH¥$Vr Agbobo, EH$m d§emMo, Y‘m©Mo qH$dm ^mfoMo bmoH$

amhVmV. ˶m§À¶m‘ܶo Eo³¶mMr ^mdZm AgVo ˶m àXoembm amîQ´> Ago åhUVmV.

amîQ´>amÁ¶ … EImXo amîQ´> amîQ´>amÁ¶ Ho$ìhm hmoVo ? ^yàXoe, bmoH$ Am{U gmd©^m¡‘Ëd ¶m VrZ KQ>H$m§‘wio

amîQ´> ho amîQ´>amÁ¶ ~ZVo. ^maV ho amîQ´>amÁ¶ Amho. amîQ´>amÁ¶m‘ܶo AZoH$ àH$maMr {d{dYVm Agy eH$Vo.

CXm. ^maVmV d§{eH$, Ym{‘©H$, OmVr¶, ^m{fH$, ^m¡Jmo{bH$, Am{W©H$ Aem {d{dYVm AmhoV.

amîQ´>dmX … amîQ´>dmXmMr ì¶m»¶m hr amîQ´> ¶m g§H$ënZoÀ¶m ñnîQ>rH$aUmVM Amho. bmoH$m§À¶m Xoem~X²XbÀ¶m Á¶m

Page 12: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

2

^mdZm 춳V hmoVmV ˶mbmM amîQ´>dmX Ago åhUVmV. CXm. ^maVmÀ¶m amîQ´>dmXm~X²Xb Ooìhm AmnU ~mobVmo Voìhm

EH$g§K ^maV Ago åhUVmo. ˶m‘ܶo {d{dY ^mfm, Y‘©, OmV, n§W Agboë¶m bmoH$m§Mr AmoiI ^maVr¶ åhUyZ

J¥hrV AgVo. åhUyZ EH$g§K ^maV Ago åhUVmo.

amîQ´>{hV … amîQ>{hV ho XoemÀ¶m ‘yb yV ‘yë¶m§er g§~§{YV AgVo. hr ‘yë¶o XoemMm ^m¡Jmo{bH$, {dñVma Am{U

amOH$s¶, gm‘m{OH$, gm§ñH¥${VH$ d Am{W©H$ KQ>H$m§À¶m AmYmao {ZpíMV Ho$br OmVmV. hr ‘yë¶o XoemÀ¶m amÁ¶KQ>ZoV

Z‘yX Ho$bobr AgVmV. ^maVr¶ amÁ¶KQ>ZoÀ¶m KmofUmnÌmVM Vr Z‘yX Ho$bobr AmhoV. bmoH$emhr, g‘mOdmX,

Y‘©{ZanojVm, àOmgËVmH$ JUamÁ¶, g§KamÁ¶ nX²YVr d g‘mZVm hr ^maVmMr ‘yb yV ‘yë¶o AmhoV. ¶m ‘yë¶m§‘wio

XoemMm gm§ñH¥${VH$ B{Vhmg, g§ñH¥$Vr, g‘mO, AW©ì¶dñWm d amÁ¶g§ñWoMm àH$ma ¶m g§~§YrMr àUmbr g_OVo.

amîQ´>r¶ gm‘϶© … XoemMr Jm^m ‘yë¶o Am{U amîQ´>{hV ¶m§Mo ajU ho amîQ´>r¶ gm‘϶m©À¶m gmhmæ¶mZo Ho$bo OmVo.

XoemÀ¶m ajUmÀ¶m j‘Vobm amîQ´>r¶ gm‘϶© Ago åhUVmV. amîQ´>r¶ gm‘϶© ho àmMrZ H$mimnmgyZ AmOn¶ªV amOZrVrÀ¶m

H|$ÐñWmZr am{hbr Amho. åhUyZ amîQ´>r¶ gm‘϶© g§nmXZ H$aʶmMo à¶ËZ à˶oH$ amîQ´>mH$Sy>Z Ho$bo OmVmV. Á¶m XoemMo

gm‘϶© à^mdr AgVo Vmo Xoe Amnbo {hVg§~§Y H$moU˶mhr joÌmV dmT>dʶmg g‘W© R>aVmo. à˶oH$ Xoe Amnbo {hVg§~§Y

gwa{jV R>odʶmgmR>r BVa amîQ´>m§Mo ghH$m¶© KoVmo. Amnë¶m amîQ´>{hVmÀ¶m ÑîQ>rZo Xþgè¶m Xoemer Agboë¶m g§~§Ym§Zm

à^m{dV H$aʶmÀ¶m j‘Vobm amîQ´>r¶ gm‘϶© åhUVmV.

à˶oH$ amîQ´ Amnë¶m ApñVËdmgmR>r d ñd{hVmMo ajU H$aʶmgmR>r Amnbo amîQ´>r¶ gm‘϶© dmT>dʶmMm AZoH$

àH$mao à¶ËZ H$arV AgVo.

amîQ´>r¶ gm‘϶© XoemVrb ^m¡{VH$ d A^m¡{VH$ KQ>H$m§À¶m gmhmæ¶mZo ApñVËdmV ¶oVo. ^m¡{VH$ KQ>H$m§‘ܶo

H$moigm, bmoh, nmobmX, BVa I{ZOo d nmUr ¶m§gma»¶m Z¡g{J©H$ gmYZg§nËVrMm g‘mdoe hmoVmo. ¶m§À¶m gmhmæ¶mZo

amîQ´>mMr Am¡Xçmo{JH$ j‘Vm {Z‘m©U Ho$br OmVo. ^maVmMo AdH$me g§emoYZ Am{U AUw{dkmZ joÌmVrb ¶moJXmZ ho

^maVmÀ¶m amîQ´>r¶ gm‘϶m©À¶m {Z{‘©Vr‘Yrb ‘moR>m KQ>H$ Amho. A^m¡{VH$ KQ>H$m§‘ܶo XoemVrb bmoH$g§»¶m, ˶m§Mo

‘ZmoY¡¶© d bmoH$m§Mr Xoem~m~V Agbobr ~m§{YbH$s BË`mXtMm g‘mdoe hmoVmo.

amîQ´>r¶ gwajm … Amnbo ApñVËd A~m{YV R>odʶmgmR>r Ho$boë¶m Cnm¶¶moOZm§Zm gwajm Ago åhUVmV. à˶oH$

amîQ´>mbm A§VJ©V d ~{h©JV AmìhmZo AgVmV. ˶m§À¶mnmgyZ amîQ´> ajUmgmR>rMo Cnm¶ ¶moObo OmVmV åhUyZ amîQ´>r¶

gwajo‘ܶo amîQ´>mdarb ~mhç AmH«$‘Um~amo~aM Xoem§VJ©V eÌy§nmgyZ XoemMo ajU hr H$ënZmhr ‘hËËdmMr Amho.

~{hJ©V AmH«$‘U hr XaamoO KS>Umar KQ>Zm Zmhr Var em§VVmH$mimV amîQ´>ajUmgmR>r Ho$bobr V¶mar [H§$dm Ho$bobo

Cnm¶ ¶m§Mm amîQ´>r¶ gwajoer g§~§Y Amho. åhUyZ em§VVmH$mimV OmJê$H$ amhÿZ amîQ´>mÀ¶m g§ajUmgmR>r {Z‘m©U

Ho$boë¶m g§ajU ì¶dñWobm amîQ´>r¶ gwajm Ago åhUVmV.

amîQ´>r¶ gwajo‘ܶo ‘yb^yV ‘yë¶m§À¶m ajUmgmR>r amîQ´>r¶ gm‘϶m©Mm Cn¶moJ Ho$bm OmVmo. ˶mM~amo~a Xoem§VJ©V

gm‘m{OH$, gm§ñH¥${VH$, Am{W©H$ d amOH$s¶ gwajogmR>r BVa à{V~§YmË‘H$ Cnm¶¶moOZm Ho$ë¶m OmVmV.

Page 13: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

3

1. Abo³Pm§S>aZo ^maVmda Ho$boë¶m AmH«$‘UmÀ¶m g§X^m©V dmMZ H$am. Abo³Pm§S>abm ^maVmVrb H$moU˶m amOm§Zr ‘XV

Ho$br? Abo³Pm§S>a d nmoag ¶m§À¶mV Pmboë¶m Pob‘À¶m bT>mB©Mo dmMZ H$am. nmoag amOmZo XmIdbobm ñdm{^‘mZ,

namH«$‘ ¶mMo dU©Z Vw‘À¶m eãXmV {bhm.

2. AboŠPm§S>a d amOm nwê$ (nmoag) `m§À`mV Pmbobm g§dmX {ejH$m§À`m _mJ©Xe©ZmImbr V`ma H$am d Ë`mMo

ZmQ>çrH$aU gmXa H$am.

CnH«$‘

Page 14: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

4

3. g‘«mQ> AemoH$mÀ`m H$mimVrb ^maVmÀ¶m ZH$memMo AdbmoH$Z H$am. àmMrZ ^maV (amOH$s¶) AmamIS>çmV g_«mQ>

AemoH$mÀ¶m gm‘«mÁ¶ {dñVmamMr gr‘m/{R>H$mUo/ñWio Xe©dm. (g§X^m©gmR>r-B{Vhmg d ZmJ[aH$emñÌ nmR>çnwñVH$

B`ËVm 6 dr nmhmdo.)

4. Imbrb _wX²Xçm§da MMm© H$am -

A) naH$s` AmH«$_Umg gm_moao OmÊ`mgmR>r amîQ´>r` EH$mË_VoMo _hËËd.

~) amîQ´>r¶ EH$mË‘VogmR>rÀ¶m ^maVr¶ g§{dYmZmVrb VaVwXr.

darbn¡H$s EH$m KQ>H$m~X²Xb MMm© H$ê$Z Ë`mMo _wX²Xo {bhm.

Page 15: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

5

5. ^maVmVrb Z¡g{J©H$ gmYZg§nËVrMo amîQ´>e³VrMm KQ>H$ åhUyZ Agbobo ‘hËd `mda Q>rn {bhm.

6. ^maVmMm {dkmZ d V§ÌkmZ joÌmVrb {dH$mg ¶mda MMm© H$am. MM}V Ambobo ‘wX²Xo ¶oWo {bhm.

Page 16: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

6

7. maVmÀ¶m AmpÊdH$ Am{U AdH$me joÌmVrb H$m‘{JarMr JQ>MMm© H$am Am{U JQ>MM}Vrb ‘hËdmÀ¶m ~m~r {bhm.

Page 17: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

7

àH$aU 2 amîQ´>r` gwajm AmìhmZo (~mhç)

gmo~V˦m ^maVm˦m ZH$memMo {ZarjU H$am.

^maVmÀ`m eoOmarb Xoe H$moUVo Vo Aä`mgm. ˶m§À¶mer Agbobo ^maVmMo g§~§Y, nyd© B{Vhmg Am{U

AmO ^maVmg_moarb AmìhmZm§Mm AmnU {dMma H$aUo JaOoMo Amho. ^maVmÀ¶m npíM‘og nm{H$ñVmZ Am{U CËVaog

MrZ ho eoOmar Xoe AmhoV. CËVaog ^maVmMr gr‘m A’$Jm{UñVmZbmhr {^S>br Amho. A’$Jm{UñVmZbm {^S>boë¶m

¶m ^maVr¶ gr‘m ^mJmg "dmH$Z H$m°[aS>m°a' Agohr åhUVmV.

¶m ì¶{V[a³V ^maVmÀ¶m CËVaog, Zonmi, ^yVmZ ho Xoe AgyZ nyd}g ~m§½bmXoe d å¶mZ‘maMm àXoe Amho.

X{jUog [h§Xr ‘hmgmJa joÌmV lrb§H$m Amho.

^maV d eoOmar Xoe

Page 18: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

8

nm{H$ñVmZ …

^maV Am{U nm{H$ñVmZ ¶m§À¶mV 1947 nmgyZ AZoH$ ¶wX²Yo Pmbobr AmhoV. nm{H$ñVmZ gmo~V 1947-48,

1965 Am{U 1971 ¶m à‘wI ¶wX²Ym§Mm g‘mdoe AgyZ ˶mn¡H$s n{hbr XmoZ ¶wX²Yo ‘w»¶V… H$mí‘ra g‘ñ¶odê$Z

Pmbr AmhoV. 1971 À¶m ^maV-nm{H$ñVmZ ¶wX²YmVyZ ~m§½bmXoemMr ñdV§Ì amîQ´> åhUyZ {Z{‘©Vr Pmbr. ˶mnydu Vmo nyd©

nm{H$ñVmZ åhUyZ ^maVmÀ¶m nyd}H$S>rb nm{H$ñVmZMm àXíom hmoVm. 1999 ‘ܶo ^maVmbm nwÝhm H$ma{Jb ^mJmV bT>mB©

H$amdr bmJbr. nm{H$ñVmZgmo~VMr AmOn¶ªVMr ¶wX²Yo nma§n[aH$ ñdê$nmMr åhUyZ ‘¶m©{XV hmoVr. ^{dî¶H$mbrZ ¶wX²Yo

H$Xm{MV AÊdñÌm§gh åhUyZM ì¶mnH$ ñdê$nmMr Agy eH$Vrb. åhUOoM nm{H$ñVmZgmo~VÀ¶m ¶wX²Ym§Mo ñdê$n ~XbVo

Amho.

AZoH$ XheVdmXr JQ>m§Zr nm{H$ñVmZ‘ܶoo Aml¶ KoVbm Amho. ^maVmda ¶m XheVdmXr JQ>m§Mo hëbo hmoV

AgVmV. ho EH$ AmìhmZ Amho.

MrZ …

^maVmÀ¶m CËVaog MrZ hr EH$ ‘hËdmMr (amîQ>) gËVm Amho. Am§VaamîQ>r¶ gr‘mdmX d {V~oQ>Mo ñWmZ ho ^maV-

MrZ {ddmXmMo ‘yi H$maU Amho. A³gmB© MrZ Am{U AéUmMb àXoemMr(nyduMm Zo\$m) CËVa gr‘m {ZpíMVr~m~V XmoZ

{ddmX joÌo ¶m XmoÝhr Xoem-Xaå¶mZMr AmhoV. AéUmMb àXoe "Zo’$m' åhUyZ AmoiIbm OmV hmoVm. CËVaoH$S>rb A³gmB©

MrZ ¶m bSmI ‘Yrb ^maVr¶ àXoemda MrZMm Ad¡Y Vm~m Amho. AéUmMb àXoe d {V~oQ>Xaå¶mZMr gr‘m ‘°H$‘hm°Z

aofm åhUyZ AmoiIbr OmVo. 1914 ‘ܶo {e‘bm ¶oWo ^maV, MrZ d {V~oQ>r à{V{ZYtÀ¶m CnpñWVrV hoÝar ‘°H$‘hm°Z

¶m {~«{Q>e A{YH$mè¶mZo hr gr‘maofm ^maV-MrZ Xaå¶mZMr Am§VaamîQ>r¶ gr‘m åhUyZ {ZpíMV Ho$br hmoVr. 1962 À¶m

^maV-MrZ ¶wX²YmMo ‘yi H$maU hm gr‘mdmX hoM hmoVo.

nma§n[aH$ÑîQ>çm {V~oQ> hm ñdm¶ËV àXoe Amho. ~m¡X²Y g§ñH¥$Vr ho {V~oQ>Mo d¡{eîQ>ç Amho. 1950 nmgyZ MrZZo

{V~oQ>da Amnbm h³H$ àñWm{nV Ho$bm AgyZ VoWrb ~m¡X²Y g§ñH¥$Vr ZîQ> H$aʶmMm à¶ËZ Mmbdbm Amho. {V~oQ>r OZVoda

MrZZo Mmbdboë¶m A˶mMmam§‘wio {V~oQ>Mo à{gX²Y Ym{_©H$ ZoVo XbmB©bm‘m§ ¶m§Zr 1958 ‘ܶo ^maVmMm Aml¶ KoVbm.

~m§½bmXoe …

1971 nydr© ^maVmÀ¶m npíM‘og npíM_ nm{H$ñVmZ Va nyd}g nyd© nm{H$ñVmZ Ago XmoZ nm{H$ñVmZr àXoe

^maVmÀ¶m XmoZ ~mOy§Zm hmoVo. nyd© nm{H$ñVmZmV àM§S> emofU d ‘mZdr h³H$m§Mo Cëb§KZ npíM‘ nm{H$ñVmZZo Mmbdbo

hmoVo. ¶mVyZM eoI ‘w{O~wa aoh‘mZ ¶m§À¶m ZoV¥ËdmV nyd© nm{H$ñVmZr bmoH$m§Zr npíM‘ nm{H$ñVmZÀ¶m Owb‘r bîH$ar

amOdQ>r{déX²Y ~§S> nwH$mabo. npíM‘ nm{H$ñVmZÀ¶m ¶m emofUmnmgyZ ñdV§Ì hmoʶmgmR>r nyd© nm{H$ñVmZZo nwH$mabobm

hm bT>m hmoVm. ¶m bT>çm‘wio bmImo nyd© nm{H$ñVmZr ^maVmV {Zdm©{gV åhUyZ Aml¶mgmR>r Ambo. ˶m‘wio ^maVmÀ¶m

Page 19: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

9

A§VJ©V ì¶dñWoda ‘moR>m VmU nS>bm åhUyZM ^maVmZo nyd© nm{H$ñVmZÀ¶m à¶ËZm§Zm ghH$m¶© Ho$bo. ¶mVyZM 1971

À¶m ¶wX²YmMr gwédmV Pmbr Am{U ~m§½bmXoemMr ñdV§Ì amîQ´> åhUyZ {Z{‘©Vr Pmbr.

1971 nmgyZ maV d ~m§½bmXoe ¶m XmoÝhr Xoem§Zr Amnbo nañnag§~§Y Mm§Jbo R>odbo. nwT>o J§Jm ZXrdarb ’$am³H$m

¶oWrb YaUmdê$Z V§Q>m {Z‘m©U Pmbm. ’$am³H$m V§Q>m åhUyZ Vmo AmOhr n[a{MV Amho. ~m§½bmXoemV dmhUmè¶m J§Jm ZXrMo

nmUr ˶m‘wio AS>dbo Jobo Aer ^y{‘H$m ~m§½bmXoemMr hmoVr. 1978 ‘ܶo hm dmX ’$am³H$m H$amamdarb XmoÝhr Xoem§À¶m

ñdmjarZ§Va g§nwîQ>mV Ambm.

lrb§H$m …

^maVmMo lrb§Ho$er ‘¡ÌrnyU© g§~§Y AmhoV. V_ri Aëng§»¶mH$ g‘ñ¶o‘wio lrb§Ho$À¶m CËVar¶ àXoemV A§VJ©V

ApñWaVm hmoVr. amOH$s¶ ñdmV§Í¶mMr ‘mJUr V‘ri Aëng§»¶mH$ H$aV hmoVo. ¶m ñdmV§Í¶mÀ¶m ‘mJUrMo ê$nm§Va

Z§Va bîH$ar H$madmB©V Pmbo. 1987 ‘ܶo V‘ri g‘ñ¶m {ZamH$aUmgmR>r ^maV-lrb§H$m Xaå¶mZ H$ama Pmbm Am{U

˶mZwgma ^maVmZo lrb§H$m gaH$mabm ghH$m¶m©~m~V {dídmg {Xbm. ¶m g‘ñ¶o‘wio {Z_m©U Pmbobr n[apñWVr {Z¶§ÌUmV

AmUyZ gwa{jVVm {Z‘m©U H$aʶmgmR>r ^maVmZo em§VrgoZm nmR>dyZ lrb§Ho$bm ghH$m¶© Ho$bo. ^maVmÀ`m darb eoOmar

Xoem§~amo~aM qhXr _hmgmJamMo amîQ´>r` gwajoÀ`m ÑîQ>rZo _hËËd bjmV KoUo JaOoMo Amho.

gmJar joÌ

qhXr ‘hmgmJa …

^maVmbm gw‘mao 7000 {H$‘r. Mm g‘wÐ {H$Zmam bm^bm Amho. qhXr ‘hmgmJa ho joÌ OmJ{VH$ ì¶mnmamÀ¶m

ÑîQ>rZo A˶§V ‘hËËdmMo Amho. ¶m ì¶mnmamMm ‘w»¶ ‘mJ© gwEP H$mbì¶mnmgyZ ‘b³H$mÀ¶m gm‘wÐYwZrn¶ªV Amho. ¶m

‘mJm©‘ܶo ^maVmMo ‘ܶdVu ñWmZ Amho. VgoM A§X‘mZ-{ZH$mo~ma X²drn g‘yhm§Zm ¶m‘wio ‘hËËd àmßV hmoVo.

S>M, ’«|$M, nmoVwJuO d {~«{Q>e ho ì`mnmamgmR>r g‘wÐ ‘mJm©Zo maVmV Ambo d ˶m§Zr Amnë¶m dgmhVr oWo ñWmnZ

Ho$ë¶m hmoË`m. qhXr-‘hmgmJamV A‘o[aH$m, a{e¶m d MrZ d BVa Xoem§Mm à^md dmT>V Amho. ho joÌ Z¡g{J©H$ gmYZ

g§nËVrÀ¶m ÑîQ>rZo g§nÝZ Amho. ¶m‘wio qhXr ‘hmgmJamMr gwajm ho ^maVmg‘moarb EH$ ‘hËËdmMo AmìhmZ Amho.

Page 20: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

10

हिदी मिासागर नकाशा

Page 21: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

11

^maV d eoOmarb Xoemg§~§Yr dV©‘mZnÌmVyZ ¶oUmè¶m ~mVå¶m, {MÌo ¶m§Mm g§J«h H$am. यथ {MH$Q>dm.

CnH«$‘

Page 22: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

12

^maV d eoOmarb Xoemg§~§Yr dV©‘mZnÌmVyZ ¶oUmè¶m ~mVå¶m, {MÌo ¶m§Mm g§J«h H$am. यथ {MH$Q>dm.

Page 23: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

13

^maVmÀ¶m à˶oH$ ^y^mJmÀ¶m g§ajUmMr g§nyU© O~m~Xmar ^maV gaH$maMr

Amho. amîQ´>nVr ho ^maVmÀ¶m VrZhr goZmXbm§Mo gdmo©ÀM goZmnVr AmhoV. H|$Ðr¶

‘§{Ì‘§S>imVrb g§ajU ‘§Ìr ho g§ajU ‘§Ìmb¶mMo à‘wI AgVmV. àYmZ‘§Í¶m§Zm

gwajm{df¶H$ gëbm XoʶmgmR>r amîQ´>r¶ gwajm gëbmJma AgVmV.

g§ajU ‘§Ìmb¶ Am{U ˶mVrb {d^mJ

ñdmV§Í¶mZ§Va g§ajU ‘§Ìmb¶mMr {Z{‘©Vr H$aʶmV Ambr. g§ajU ‘§Ìmb¶mg

{‘imboë¶m g§gmYZmVyZ emgH$s¶ YmoaUm§Zm {Xem XoUo Am{U ‘§Oya H$m¶©H«$‘m§Mr

A§‘b~OmdUr H$aUo ho à‘wI H$m¶© ¶m ‘§Ìmb¶mMo Amho. ¶m ‘§Ìmb¶m§VJ©V {d{dY

{d^mJ nwT>rbà‘mUo AmhoV.

g§ajU {d^mJ …

goZmXbmg§~Yr H$m¶©, g§ajU A§XmOnÌH$, g§ajU YmoaU, g§gXog§~§{YV H$m‘H$mO, naXoem§er g§ajUmg§~§Yr

ghH$m¶© BË`mXr {d^mJ g§ajU {d^mJmV AmhoV.

g§ajU CËnmXZ {d^mJ …

hm {d^mJ ‘w»¶V: VrZhr g§ajU Xbm§Zm d {d^mJm§Zm bmJUmè¶m {d{dY CËnmXZm§er g§~§{YV Amho. ˶mV

g§ajU CËnmXZ H$maImZo, g§ajU gm{h˶, gmd©O{ZH$ CËnmXZ ‘§S>i, {d{dY gm{h˶ d ˶m§Mo gwQ>o ^mJ,

g§ajUmg§~§Yr Am¶mV gm{h˶mMo ñdXoerH$aU (^maVr¶H$aU) BË`mXr {d^mJm§Mo {Z¶moOZ d {Z¶§ÌUmMm g‘mdoe

Amho.

g§ajU g§emoYZ Am{U {dH$mg {d^mJ …

{d{dY g§ajU gm{h˶mg§~§{YV d ˶m§À¶m CËnmXZmg§~§{YV d¡km{ZH$ ‘m{hVr{df¶H$ gëbm ^maV gaH$mabm XoUo d g§emoYZ H$aUo ho ¶m {d^mJmMo H$m¶© Amho.

{Zd¥ËV g¡{ZH$ H$ë¶mU {d^mJ …

VrZhr goZmXbmVrb {Zd¥ËV g¡{ZH$, A{YH$mar d BVam§Mo {Zd¥ËVrdoVZ, H$ë¶mU Am{U nwZd©gZ B. H$m¶© ¶m

{d^mJmX²dmao Ho$bo OmVo.

goZmXb ‘w»¶mb¶o Am{U Am§Vagodm g§KQ>Zm …

VrZhr goZmXbm§Mr ‘w»¶mb¶o Am{U {d{dY godm§VJ©V g§KQ>Zm§Mo ghH$m¶© g§ajU ‘§Ìmb¶mg AgVo. VrZhr

goZmXb ‘w»¶mb¶o CXm. ñWbgoZm ‘w»¶mb¶, Zm¡goZm ‘w»¶mb¶, dm¶wgoZm ‘w»¶mb¶ ho AZwH«$‘o ñWbgoZm

à‘wI, Zm¡goZm à‘wI Am{U dm¶wgoZm à‘wI ¶m§À¶m {Z¶§ÌUmV H$m¶© H$aVmV.

àH$aU 3 ^maVr¶ g§ajU ì¶dñWm

Page 24: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

14

goZmXbo :

g§ajU ‘§Ìmb¶m§VJ©V ‘w»¶V: VrZ geñÌ goZmXbm§Mm A§V^m©d AgVmo, Vo åhUOo

l ñWbgoZm l Zm¡goZm l dm¶wgoZm

~mhç AmH«$‘UmnmgyZ XoemÀ¶m gmd©^m¡‘ËdmMo ajU H$aUo ho àmW{‘H$ H$m¶© goZmXbm§Mo Amho. VgoM doimodoir

CX²^dUmao Xoem§VJ©V YmoHo$ qH$dm Z¡g{J©H$ AmnËVr, g§n Am{U Aem§VVm B. H$mimV gaH$mabm

ghH$m¶© H$aUo ho gwX²Ym goZmXbm§Mo H$m¶© Amho.

goZmXbmVrb {d{dY hþX²Xoo :

RANKS IN ARMY NAVY AND AIR FORCE AND THEIR EQUIVALENT

Sr.

No.Army Navy Air Force

1Field Marshal Admiral of the Fleet Marshal of the Air Force

2General Admiral Air Chief Marshal

3Lieutenant General Vice Admiral Air Marshal

4Major General Rear Admiral Air Vice Marshal

5Brigadier Commodore Air Commodore

6Colonel Captain Group Captain

7Lieutenant Colonel Commander Wing Commander

8Major Lieutenant Commander Squadron Leader

9Captain Lieutenant Flight Lieutenant

10Lieutenant Sub Lieutenant Flying Officer

फीलड माशशल ॲडहमरल ऑफ द फीट माशशल ऑफ द एअर फोसश

एअर चीफ माशशल

एअर माशशल

एअर विाईस माशशल

एअर कोमोडोर

गरप कपटन

हिग कमाडर

सकाडरन लीडर

फाईट लफटनट

फाईग ऑहफसर

ॲडहमरल

विाईस ॲडहमरल

ररअर ॲडहमरल

कोमोडोर

कपटन

कमाडर

लफटनट कमाडर

लफटनट कपटन

जनरल

लफटनट जनरल

मजर जनरल

हरिगहडअर

कनशल

लफटनट कनशल

मजर

लफटनट सब लफटनट

सथल सना, नौसना

ि िायरसना परमरख

Chiefs of Army, Navy

and Air Staff

Page 25: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

15

INDIAN ARMY RANK INSIGNIA: OFFICERS

INDIAN ARMY RANK INSIGNIA: JCO/NCO/JAWANS

General

LieutenantColonel

LieutenantGeneral

Major

SubedarMajor

CompanyHavildar

Major

CompanyQuarter Master

Havildar

Havildar Naik Lance Naik

Subedar Naib Subedar

RegimentalHavildar

Major

RegimentalQuarterMaster

Havildar

MajorGeneral

Captain

Brigadier

Lieutenant

Colonel

Page 26: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

16

INDIAN AIRFORCE RANKS

INDIAN NAVY RANKS

Shoulder

Sleeve

Rank

Shoulder

Sleeve

Rank

Marshal of the Airforce

Group Captain

Admiral Of the Fleet

Captain

Admiral

Commander

Vice Admiral

LieutenantCommander

Rear Admiral

Lieutenant

Commodore

Sublieutenant

Wing Commander Squadron Leader

Flight Lieutenant

Flying Officer

Air Chief Marshal Air Marshal Air Vice Marshal Air Commodore

Page 27: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

17

{Z‘bîH$ar goZmXbo :

bîH$ar goZmXbm§À¶m VwbZoV {Z‘à{e{jV, ‘¶m©{XV gwajm H$m¶© H$aUmar goZmXbo åhUOo {Z‘bîH$ar goZmXbo

hmo¶. ˶m§Mr g§KQ>ZmË‘H$ aMZm, ¶wX²YZrVr, à{ejU, ghg§ñH¥$Vr Am{U H$m¶© ho {Z¶{‘V bîH$amgmaIoM

AgVo nU Vo XoemÀ¶m {Z¶{‘V goZmXbm§Mm ^mJ ZgVmV. CXm. amï´>r¶ am¶’$ëg, Amgm‘ am¶’$ëg B˶mXr.

1. {Zd¥ËV bîH$ar A{YH$mar qH$dm g¡{ZH$mMm ^maVr¶ g¡Ý¶m~m~V d ˶m§À¶m AZw^dm~m~V Imbrb

‘wX²Xçm§À¶mAmYmao ‘wbmIV ¿¶m. ‘wbmIVrgmR>r ‘wX²Xo …

(A) bîH$ar A{YH$mè¶mMo qH$dm g¡{ZH$mMo Zmd/hþX²Xm

(~) {ejU-à{ejU

(H$) goZmXbmVrb H$mbmdYr

(S>) goZmXbmVrb O~m~Xmar

(B) {deof AZw^d

(B©) VéUm§gmR>r g§Xoe

CnH«$‘

Page 28: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

18

2. geñÌ goZmXbmÀ¶m g§Ho$V ñWim§Zm ^oQ> Xçm. Vw‘À¶m AmdS>rÀ¶m EH$m goZmXbm~X²Xb A{YH$ ‘m{hVr g§H${bV

H$ê$Z {bhm.

3. H$moU˶mhr EH$m em¡¶©nXH$ {dOo˶m§Mr ‘m{hVr g§Ho$VñWimdê$Z KoD$Z {bhm.

Page 29: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

19

^maVr¶ ñWbgoZm hm VrZhr goZmXbmV gdm©{YH$ àmMrZ goZm{d^mJ

Amho. g‘«mQ> M§ÐJwßV ‘m¡¶m©À¶m H$mimnmgyZ åhUOo XmoZ hOma dfmªMm

A˶§V àmMrZ d CÀMV‘ dmagm ^maVr¶ ñWbgoZoMm Amho. gܶmÀ¶m

^maVr¶ ñWbgoZoMm nm¶m B§J«Om§À¶m H$mimV KmVbm Jobm Amho. ñdmV§Í¶nyd© H$mimV ZoVmOr gw^mfM§Ð ~mog ¶m§Zr ^maVmbm ñdmV§Í¶ {‘idyZ XoʶmgmR>r AmPmX qhX goZoMo ZoV¥Ëd Ho$bo hmoVo. VgoM ‘{hbm§Zm nU ˶m§Zr Amnë¶m g¡Ý¶mV gh^mJr H$ê$Z KoVbo hmoVo. H°$ßQ>Z bú‘r ñdm‘rZmWZ ¶m ‘{hbm VwH$S>rÀ¶m à‘wI hmo˶m.

^maVr¶ ñWbgoZoMr ^y{‘H$m

naH$s¶ AmH«$‘UmnmgyZ Am{U A§VJ©V H$bhmnmgyZ amîQ´>{hV OmonmgUo hr ñWbgoZoMr ‘hËËdnyU© ^y{‘H$m Amho. hr

^y{‘H$m ¶eñdrnUo nma nmS>ʶmgmR>r nwT>rb H$m¶©dmhrgmR>r ñWbgoZobm VËna ahmdo bmJVo.

naH$s¶ AmH«$‘U ‘moSy>Z H$mT>ʶmgmR>r ¶wX²Y H$aUo Am{U Zoh‘r Xj amhUo.

XoemV {Z‘m©U Pmbobo A§VJ©V YmoHo$ ‘moSy>Z H$mT>ʶmgmR>r A§VJ©V gwajm ì¶dñWmnZ gj‘ H$aUo.

amîQ´>{hV OmonmgʶmgmR>r Amdí¶H$Voà‘mUo bmJob Voìhm bîH$ar ~imMm dmna$H$aUo.

‘¡ÌrnyU© g§~§Y Agboë¶m naH$s¶ Xoem§Zm VgoM ¶wZmoÀ¶m em§VVmnyU© H$madm¶m§‘ܶo ghH$m¶© H$aUo.

‘mZdr Am{U Z¡g{J©H$ AmnËVrH$mimV ghH$m¶© H$aUo VgoM ZmJar A{YH$mè¶m§Zm ‘XV XoUo B˶mXr.

àH$aU 4 ^maVr¶ ñWbgoZm

Page 30: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

20

goZoVrb ^m¡Jmo{bH$ {d^mJ Am{U {Z¶§ÌU

XoemMm ^m¡Jmo{bH$ AmH$ma d {dñVma Am{U gwajoÀ¶m g§ mì¶ Ymo³¶m§À¶m AmYmao ^maVr¶ g¡Ý¶mMr ghm H$m¶m©Ë‘H$

{d^mJmV (H$‘m§S>) {d^mJUr Ho$br Amho. ho {d^mJ XoemV {dIwabo AmhoV. ¶m {d^mJmMr 2 Vo 3 goZm^mJmV (H$moAa)

{d^mJUro AgVo. ¶m goZm^mJm§Mr nwÝhm AmUIr 2 Vo 3 g¡{ZH$s {S>ìhrOZ ‘ܶo aMZm Ho$bobr AgVo. ¶m g¡{ZH$s

{S>ìhrOZMr {d^mJUr 4 Vo 5 {~«JoS>‘ܶo Ho$br OmVo. à˶oH$ {~J«oS>‘ܶo 3 Vo 4 ~Q>m{b¶Ýg qH$dm ao{O‘|Q>g² AgVmV.

~Q>m{b¶ZMr {d^mJUr nwÝhm H§$nZr, ßbmQy>Ýg² Am{U go³eÝg‘ܶo hmoVo Am{U EH$m go³eZ‘ܶo 10 g¡{ZH$ AgyZ hm g¡Ý¶mMm

gdm©V bhmZ d ñd¶§nyU© bT>mD$ JQ> AgVmo.

ARMY HEADQUARTERSCHIEF OF THE ARMY STAFF RANK- GENERAL

OPERATIONAL COMMANDS (6)COMMANDED BY GOC-IN-C (ARMY COMMANDER)

RANK - LIEUTENANT GENERAL

CORPSCOMMANDED BY GOC (CORPS COMMANDER)

RANK - LIEUTENANT GENERAL COMPRISES OF 3-4 DIVISIONS.

DIVISIONCOMMANDED BY GOC (DIVISION COMMANDER)

RANK - MAJOR GENERAL COMPRISES OF 3-4 BRIGADES

BRIGADECOMMANDED BY BRIGADE COMMANDER

RANK - BRIGADIER COMPRISES OF 3 BATTALLIONS & SUPPORT ELEMENTS

BATTALION/REGIMENTCOMMANDED BY COMMANDING OFFICER

RANK - COLONELCOMPRISES OF 4 RIFLE COMPANIES

RIFLE COMPANYCOMMANDED BY COMPANY COMMANDER

RANK - LIEUTENANT COLONEL/MAJORCOMPRISES OF 3 PLATOONS

PLATOONCOMMANDED BY PLATOON COMMANDER

RANK - JCOCOMPRISES OF 3 SECTIONS

SECTION COMMANDED BY SECTION COMMANDER

RANK - HAVILDARSMALLEST COMPONENT. (10 SOLDIERS)

ARMY TRAINING COMMAND (1)COMMANDED BY GOC-IN-C (ARMY COMMANDER)

RANK - LIEUTENANT GENERAL

STATIC FORMATIONSAREA

COMMANDED BY LIEUTENANT GENERAL

SUB AREACOMMANDED BY MAJOR GENERAL

CATEGORY ACOMMANDED

BY LIEUTENANT GENERAL

MAJOR GENERAL

CATEGORY BCOMMANDED BY MAJOR GENERAL

BRIGADIER

TRAININGESTABLISHMENTS

Page 31: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

21

^maVr¶ g¡Ý¶mMo H$m¶m©Ë‘H$ {d^mJ :

1) CËVa {d^mJ (Zm°X©Z H$‘m§S>): CY‘nya ¶oWo ¶m {d^mJmMo ‘w»¶mb¶ Amho. nyd}H$S>o MrZ Va npíM‘oH$S>o nm{H$ñVmZ ¶m amîQ´>m§nmgyZ gwajm hr CËVa {d^mJmMr à‘wI O~m~Xmar Amho. Oå‘y-H$mí‘raMm àXoe ¶m {d^mJmMo H$m¶©joÌ Amho.

2) npíM‘ {d^mJ> (doñQ>Z© H$‘m§S>): M§{XJS> ¶oWo ¶m {d^mJmMo ‘w»¶mb¶ AgyZ n§Om~, nyd}H$S>o {h‘mMb àXoe ho ¶mMo H$m¶©joÌ Amho. npíM‘oH$S>o nm{H$ñVmZ Va nyd}H$S>o MrZnmgyZ gwajm ho ¶m§Mo H$m¶© Amho.

3) X{jU-npíM‘ {d^mJ (gmD$W doñQ>Z© H$‘m§S>): O¶nya ¶oWo ¶m {d^mJmMo ‘w»¶mb¶ Amho. CËVa Am{U ‘ܶ amOñWmZ d h{a¶mUm ¶m {d^mJmMo H$m¶©joÌ Amho.

4) X{jU-{d^mJ (gXZ© H$‘m§S>): nwUo ¶oWo ¶m {d^mJmMo ‘w»¶mb¶ Amho. X{jU amOñWmZ Am{U JwOamV VgoM ‘hmamîQ´>, Jmodm, H$Zm©Q>H$, Ho$ai, V{‘iZmSy>, Vob§JUm d Am§Y« àXoe ho X{jU {d^mJmMo H$m¶©joÌ Amho.

5) ‘ܶ {d^mJ (g|Q´>b H$‘m§S>): bIZm¡ ¶oWo ¶m {d^mJmMo ‘w»¶mb¶ Amho. CËVamI§S>, CËVaàXoe, {~hma, ‘ܶ àXoe, Amo[agm, PmaI§S> d N>ÎmrgJS> ho ¶m {d^mJmMo H$m¶©joÌ Amho. CËVamI§S>‘ܶo MrZ Va CËVaàXoe d {~hma‘ܶo ^maV-Zonmi gr‘oMr gwajm hr ‘ܶ {d^mJmMr O~m~Xmar Amho.

6) nyd© {d^mJ (B©ñQ>Z© H$‘m§S>):

H$mobH$mVm ¶oWo ¶m {d^mJmMo ‘w»¶mb¶ Amho. {g³H$s‘, ^yVmZ, AéUmMb àXoe, ZmJmb±S>, ‘{Unya, {Ìnwam

Am{U {‘Pmoam‘ ¶m joÌmMr gwajm hr nyd© {d^mJmMr O~m~Xmar Amho. VgoM ^maV-Zonmi gr‘m, å¶mZ‘ma Am{U

~m§½bmXoe gahX²XtMr O~m~Xmarhr ¶mM {d^mJmMr Amho.

(7) à{ejU {d^mJ :

^maVr¶ g¡Ý¶mÀ¶m ghm H$m¶m©Ë‘H$ {d^mJm§ì¶{V[a³V EH$ ñdV§Ì à{ejU {d^mJ AgyZ ñWbgoZoMo à{ejU

hr ˶m§Mr ‘w»¶ O~m~Xmar Amho.

Page 32: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

22

ñWbgoZoMr g§KQ>Zm Am{U aMZm àm‘w»¶mZo bT>mD$ {d^mJ Am{U nyaH$ godm {d^mJ Aem XmoZ àH$mamV ñWbgoZoÀ¶m {d{dY {d^mJm§Mr g§KQ>ZmË‘H$

{d^mJUr AgVo.

A) bT>mD$ Am{U bT>mD$nyaH$ JQ …> ¶mV aUm§JUmda ȩyer à˶j bT>Umè¶m bîH$ar JQ>m§Mm g‘mdoe hmoVmo. Vo nwT>rbà‘mUo -

{MbIVr Xb

A{^¶m§{ÌH$s JQ>

g§nH©$ JQ>

ñWbgoZm hdmB© JQ>

Vmo’$ImZm

nm¶Xi

ñWbgoZoMm hdmB© g§ajH$ JQ>

ñWbgoZoMm eÌy{df¶H$ kmZ {d^mJ

Page 33: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

23

A) nyaH$godm JQ> …

‘Zwî¶~i {dH$mg (AEC)ñWbgoZoMm e¡j{UH$ {d^mJ

d¡XçH$s¶ godm d CnMma (AMC)ñWbgoZoMm d¡XçH$s¶ {d^mJ

X§V{M{H$Ëgm d CnMma (ADC)ñWbgoZoMm X§V{M{H$Ëgm {d^mJ

newd¡XçH$s¶ {d^mJ (RVC)KmoS>o, ídmZ nWH$, IoMao B˶mXr

bîH$ar nmobrg (MP) dmhVyH$ {Z¶§ÌU d {eñV

ñWbgoZm nwadR>m {d^mJ (ASC) AÝZYmݶ, XiUdiU d noQ´>mo{b¶‘ nXmW©

H$m¶Xm {d^mJ (JAG)

Bbo³Q´>m°{Z³g² Am{U V§Ì A{^¶m§{ÌH$s {d^mJ (EME)eñÌmñÌ Am{U gm{h˶ XþéñVr d XoI^mb

nm¶mo{ZAa (PIONEER) ¶wX²YjoÌmV AmKmS>r d {nN>mS>rda

H$m¶©aV bîH$ar H$m‘Jma

ñWbgoZm ¶wX²Ygm‘wJ«r {d^mJ (AOC) Xmê$Jmoim, eñÌmñÌo, dmhVyH$ gmYZo,

H$mnS> d BVa gm{h˶

Page 34: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

24

nm¶Xi

Vmo’$ImZm

A{^¶m§{ÌH$s {d^mJ

ñWbgoZm hdmB© g§ajH$ JQ>

{MbIVr Xb

g§nH©$ {d^mJ

A

B

C

D

E

F

1. ñWbgoZoVrb bT>mD$ JQ>m§À¶m ¶mo½¶ OmoS>çm bmdm. (N>m¶m{MÌmAmYmao)

CnH«$‘

Page 35: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

25

2. ñWbgoZm aMZmË‘H$ AmamIS>m (Ranks) V³Vm V¶ma H$ê$Z dJm©V Xe©Zr ^mJmV bmdm.

Page 36: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

26

àH$aU 5 ^maVr¶ Zm¡goZm

^maVmV B. g. nyd© 2300 ‘ܶo hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ¶m H$mimV n{hbr JmoXr

V¶ma H$aʶmV Ambr Ago {XgVo. Vr JwOamV amÁ¶mÀ¶m ‘§Jamoi ~§XamOdi

hmoVr. B.g.À¶m 5 ì¶m d 10 ì¶m eVH$mV Mmob Am{U H$qbJÀ¶m amOm§Zr

Amnë¶m Zm¡XbmMm {dH$mg H$ê$Z ˶mÀ¶m gmhmæ¶mZo ‘bm¶m, gw‘mÌm Am{U

npíM‘ Omdm (B§S>moZo{e¶m) n¶ªV Amnë¶m gm‘«mÁ¶mÀ¶m gr‘m dmT>dë¶m.

¶mM H$mimV ^maVr¶ Cn‘hmX²drn‘YyZ ¶m gm‘«mÁ¶mer d MrZer ì¶mnma

H$aʶmgmR>r ‘ܶdVu H|$Ð åhUyZ A§X‘mZ d {ZH$mo~ma ~oQ>m§Zm ‘hËËd hmoVo.

17 ì¶m eVH$mÀ¶m AIoarg ^maVmÀ¶m npíM‘ {H$Zmè¶mda O§{Oè¶mMm

{gX²Xr Am{U ‘moJb ¶m§À¶mV Pmboë¶m hmV{‘idUr‘wio ^maVmÀ¶m gmJar

{hVmbm YmoH$m {Z‘m©U Pmbm. N>ÌnVr {edmOr ‘hmamOm§Zr Amnbo gmJar {hV OmonmgʶmgmR>r {gX²XmoOr JwOa d Z§Va

H$mÝhmoOr Am§J«o ¶m XmoZ Ama‘ma à‘wIm§À¶m ZoV¥ËdmImbr Amnë¶m Ama‘mamMr C^maUr Ho$br hmoVr. H$mÝhmoOr Am§J«o

¶m§Zr g§nyU© H$moH$U {H$Zmè¶mda Amnbr gËVm {Z‘m©U H$ê$Z ‘amR>m Ama‘ma ep³Vembr ~Zdbo hmoVo. B§J«O, nmoVw©JrO

d S>M ¶m§À¶mer ˶m§Zr ¶eñdrnUo Pw§Ohr {Xbr hmoVr.

^maVmbm ñdmV§Í¶ {‘imë¶mZ§Va maVr¶ Zm¡goZoMr dmT> PnmQ>çmZo gwê$ Pmbr. Ama‘mamMr C^maUr, ˶mV ZdZdrZ

OhmOm§Mm g‘mdoe H$ê$Z ˶mMo AmYw{ZH$sH$aU H$aUo gwê$ Amho. ^maVr¶ Zm¡XbmV gܶm {d‘mZdmhÿ OhmOm§nmgyZ

nmU~wS>çm§n¶ªVÀ¶m gd© àH$maÀ¶m bT>mD$ OhmOm§Mm g‘mdoe H$aʶmV Ambm Amho.

Page 37: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

27

^maVr¶ Zm¡goZoMo H$m¶©

bîH$ar H$m¶© … Zm¡XbmMo XmoZ àH$maMo bîH$ar H$m¶© Amho.

A) AmH«$‘UmÀ¶m doioMo H$m¶© … Zm{dH$ ‘mo{h‘oV AmH«$‘U H$aVodoir eÌy g¡{ZH$, eÌy àXoe d ˶m§Mm

ì¶mnma CÜdñV H$aUo.

~) ~MmdmÀ¶m doioMo H$m¶© … Zm{dH$ ‘mo{h‘oV eÌyÀ¶m Zm{dH$ AmH«$‘UmnmgyZ Amnbo g¡{ZH$, Amnbm

àXoe d ì¶mnma ¶m§Mo ajU H$aUo.

amOZ¡{VH$ H$m¶© … ^maVmMr amîQ´>r¶ gwajm Am{U amîQ´>{hVmMr CX²{XîQ>o nyU© H$aʶmgmR>r qH$dm Vr OmonmgʶmgmR>r

gmJar dmVmdaUmMr ¶mo½¶ nX²YVrZo {Z{‘©Vr H$aʶmMo H$m¶© H$aUo.

gmJar H$m¶Xçmg§~§YrMo H$m¶© … ^maVr¶ gmJar gr‘m d gmJar àXoe ¶m§Mo ajU H$aUo, ho ^maVr¶ Zm¡XbmMo

à‘wI H$m¶© Amho. ˶m{edm¶ gmJar VñH$am§Mm, MmÀ¶m§Mm Am{U XheVdmXçm§Mm ~§Xmo~ñV H$aUo. ˶mH$[aVm ^maVr¶

Zm¡Xb, VQ ajH$ Xb, amÁ¶ gmJar nmobrg Am{U ~§Xa àm{YH$aU ¶m§Mr ‘XV hmooVo. 26 Zmoìh|~a 2008 amoOr ‘w§~B©darb

XheVdmXr hëë¶mZ§Va gmJa {H$Zmè¶mÀ¶m gwajoMr g§nyU© O~m~Xmar Zm¡XbmH$S>o gmondʶmV Ambr Amho.

{Z¶§ÌU Am{U à^wËd … ^maVr¶ Zm¡goZoMo ‘w»¶ H$m¶m©b¶ Zdr {Xëbr ¶oWo Amho. Zm¡goZoMo g§nyU© {Z¶§ÌU

Zm¡goZmܶj (Chief of Naval Staff) ¶m§MoH$S>o AgVo.

Zm{dH$ {d^mJ (H$‘m§S²>g) …

^maVr¶ Zm¡goZoMo Imbrb H$‘m§S²>g AmhoV. Vo ˶m§À¶m ‘w»¶ H$m¶m©b¶mVyZ Zo‘yZ {Xboë¶m ^m¡Jmo{bH$ joÌmVrb

H$m¶} d O~m~Xmè¶m nyU© H$aV AgVmV. Vo H$‘m§S²>g nwT>rbà‘mUo -

A) npíM‘ Zm{dH$ H$‘m§S> … ^maVmÀ¶m npíM‘oH$S>rb g‘wÐ {H$Zmè¶mdarb JwOamV, ‘hmamîQ´>, Jmodm Am{U

H$Zm©Q>H$ amÁ¶mVrb ~§Xao, Zm{dH$ Vi Am{U Zm{dH$ H|$Ðo d ˶mdarb OhmOo ¶m§À¶m g§ajUmMr O~m~Xmar ¶m

H$‘m§S>Mr Amho. ¶m H$‘m§S>Mo ‘w»¶ H$m¶m©b¶ ‘w§~B© ¶oWo Amho.

~) nyd© Zm{dH$ H$‘m§S> … ^maVmÀ¶m nyd}H$S>rb g‘wÐ {H$Zmè¶mdarb ~§Jmb, Amo[agm, Am§Y«àXoe Am{U Vm{‘iZmSy>

amÁ¶mVrb ~§Xao, Zm{dH$ Vi Am{U Zm{dH$ H|$Ðo d ˶mdarb OhmOm§À¶m g§ajUmMr O~m~Xmar ¶m H$‘m§S>Mr Amho.

¶m H$‘m§S>Mo ‘w»¶ H$m¶m©b¶ {demImnQ²>Q>U‘ ¶oWo Amho.

H$) X{jU Zm{dH$ H$‘m§S> … ^maVmÀ¶m X{jUoH$S>rb Ho$ai Am{U bjX²{dn ~oQ>o ¶mVrb ~§Xao, Zm{dH$ Vi d

Zm{dH$ H|$Ðo ¶oWrb OhmOo d bT>mD$ OhmOo ¶m§Mo g§ajU H$aUo ¶m H$‘m§S>Mr O~m~Xmar Amho. ¶m Zm{dH$ H$‘m§S>Mo

‘w»¶ H$m¶m©b¶ H$moMr ¶oWo Amho.

Page 38: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

28

S>) A§X‘mZ Am{U {ZH$mo~ma g§¶w³V {d^mJ (H$‘m§S>>): A§X‘mZ d {ZH$mo~ma X²drng‘yhmÀ¶m ajUmMr O~m~Xmar

¶m H$‘m§S>Mr Amho. ¶m H$‘m§S>‘ܶo ñWbgoZm, dm¶wgoZm d Zm¡goZoÀ¶m g¡{ZH$m§Mr g§»¶m ‘moR>r Amho åhUyZ ¶m H$‘m§S>bm

g§¶w³V H$‘m§S> Agohr åhUVmV. ¶m H$‘m§S>Mo A{Yn˶ {VÝhr goZmXbmMo A{YH$mar H«$‘mH«$‘mZo gm§^miVmV. ¶m H$‘m§S>Mo

‘w»¶ H$m¶m©b¶ nmoQ>©ãboAa ¶oWo Amho.

^maVr¶ Zm¡goZoVrb OhmOm§Mo àH$ma

{d‘mZdmhÿ OhmO … {d‘mZdmhÿ OhmO ho AmH$mamZo d dOZmZo ‘moR>o

bT>mD$ OhmO Amho. ¶m OhmOmda {d‘mZm§Zm CS²>S>mU H$aʶmMr d

{d‘mZm§Zm CVadʶmgmR>rÀ¶m gw{dYm AgVmV. VgoM ¶m OhmOmda

{d‘mZo AgVmV åhUyZ ˶m OhmOmbm 'Va§JVm hdmB©Vi' Ago åhUVmV.

{d‘mZdmhÿ OhmO ho J{V‘mZ ¶wX²YmVrb EH$ à^mdr gmYZ Amho.

{dZm{eH$m … {dZm{eH$m ho OhmO AdOS> d bm§~ nëë¶mÀ¶m

{d{dY eñÌmñÌm§Zr gÁO Agbobo bT>mD$ OhmO Amho. ¶m OhmOm§Mm

AmH$ma hm Zm{dH$ XbmVrb (Ama‘mamVrb) {d‘mZdmhÿ OhmOmnojm

bhmZ AgVmo. ˶mda {d‘mZ {damoYr Vmo’$m, bKw nëë¶mMr eñÌmñÌo,

eÌyÀ¶m OhmOmda d O{‘Zrda ‘mam H$aUmar jonUmñÌo {d‘mZm§À¶m

qH$dm eÌyÀ¶m jonUmñÌm§À¶m {damoYmV ‘mam H$aUmar ‘mJ©Xe©H$

jonUmñÌo, nmU~wS>r {damoYmV dmnabr OmUmar jonUmñÌo, (Q>m°anoS>mo

d S>oßWMmO©) hr eñÌmñÌo AgVmV. ˶mM~amo~a Amnë¶m g¡{ZH$m§Zm

eÌyÀ¶m gmJa {H$Zmè¶mda CVaVodoir gwajm d {d‘mZdmhÿ OhmOmg

gwajm XoʶmMo H$m¶© {dZm{eH$m H$aVo.

{’«$JoQ> … {’«$JoQ> ho bT>mD$ OhmO {dZm{eHo$nojm AmH$mamZo bhmZ AgVo.

¶m OhmOmdahr ‘mJ©Xe©H$ jonUmñÌo AgVmV. OhmOmdarb BVa eñÌmñÌo

d jonUmñÌm§Mm Cn¶moJ ¶wX²YmÀ¶m doir eÌyÀ¶m g‘wÐ{H$Zmè¶mda Am{U

OhmOm§da ‘mam H$aʶmgmR>r H$aVmV.

H$m°d}Q²>g … ho doJdmZ d hb³¶m eñÌmñÌm§Zr gÁO Agbobo {’«$JoQ>nojm

bhmZ d {H$Zmè¶mda JñV KmbUmè¶m ~moQ>rnojm ‘moR>o OhmO AgVo.

¶m OhmOmMm Cn¶moJ nmU~wS>r {damoYrÀ¶m bT>mB©V àm‘w»¶mZo Ho$bm

OmVmo.

Page 39: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

29

‘mB©Z ñdrna … ¶m OhmOmbm nmUgwê§$J {damoYr OhmO åhUyZhr

AmoiIbo OmVo. ho bhmZ OhmO AgyZ eÌyZo g‘wÐmV noê$Z R>odbobo

nmUgwê§$J H$mT>ʶmMr qH$dm ˶m nmUgwê§$Jm§Zm {ZH$m‘r H$aʶmgmR>rMr

¶§Ìo ¶mda AgVmV.

b°ÝS>tJ {en … Á¶m g‘wÐ {H$Zmè¶mda, ~§Xamgma»¶m gmoB© gw{dYm

ZgVmV, ˶m{R>H$mUr ¶m ‘moR>çm AmH$mamÀ¶m OhmOmVyZ dmhZo,

{d{dY gm{h˶ Am{U g¡{ZH$ ¶m§Zm dmhÿZ ZoD$Z g‘wÐ {H$Zmè¶mda

CVadʶmMo H$m¶© ¶m OhmOmMo AgVo.

n°Q´>mob ~moQ> (JñVr ~moQ>) … ho Zm¡goZoVrb gdm©V bhmZ OhmO Amho.

˶mMo à‘wI H$m‘ ho g‘wÐ{H$Zmè¶mbJVÀ¶m ^mJmV Q>ohmiUr H$aʶmMo

AgVo.

nmU~wS>r … nmU~wS>r eÌwgoZoV gdm©V ‘moR>r rVr {Z‘m©U H$aUmao AñÌ

Amho. nmU~wS>rMm g§Mma nmʶmImbyZ AgVmo. nmU~wS>rMo

H$m¶© ñdV§ÌnUo MmbVo. eÌyÀ¶m OhmOm§Mm emoY KoUo d

˶mbm Q>m°anoS>mo qH$dm jonUmñÌmÀ¶m gmhmæ¶mZo CÜdñV H$aUo

ho à‘wI H$m‘ nmU~wS>rMo Amho

gmhçH$mar OhmO … gmJar ‘mo{h‘oV bT>mD$ OhmOm§Zm gd© àH$maMr

Amdí¶H$VoZwgma ‘XV gm‘J«r nwadʶmMo H$m¶© hr ghm¶H$ OhmOo H$aV

AgVmV. ˶mZwgma ˶m OhmOmMm AmamIS>m ~ZdʶmV Ambobm AgVmo.

Page 40: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

30

g§emoYZ OhmO … ¶m OhmOm§Mm Cn¶moJ gmJaVimMo d gmJar ‘mJm©Mo

g§emoYZ H$ê$Z Amnë¶m OhmOm§Mr ~m§YUr d ˶mdarb CnH$aUo

dmnaʶmgmR>rÀ¶m gyMZm XoʶmMo H$m¶© H$aVo.

à{ejU OhmO … Zm¡goZoVrb A{YH$mar d Zm¡g¡{ZH$m§Zm gmJar ¶wX²YmMo

à{ejU XoʶmgmR>r ¶m OhmOmMm Cn¶moJ Ho$bm OmVmo.

¶m gmo~VM Zm¡XbmH$S>o O{‘Zrdê$Z H$m‘ H$aUmar bT>mD$ {d‘mZo, ho{bH$m°ßQ>a d JñV {d‘mZo AgVmV.

1. ^maVr¶ Zm¡XbmÀ¶m g§X^m©V A§X‘mZ Am{U {ZH$mo~ma ~oQ>o Am{U bjX²{dn ~oQ>m§Mo ‘hËËd H$moUVo? MMm© H$ê$Z

˶mMo ‘wX²Xo {bhm.

CnH«$‘

Page 41: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

31

2) H$mÝhmoOr Am§J«o ¶m§Mo ‘amR>çm§Mo Ama‘ma {dH${gV H$aʶmVrb ¶moJXmZ H$moUVo? याची माहिती घया.

Page 42: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

32

àH$aU 6 ^maVr¶ dm¶wgoZm

{~«Q>re H$mimV "am°¶b B§{S>¶Z EAa ’$mog©Mr' ñWmnZm 1932 ‘ܶo Pmbr.

1947 ‘ܶo ^maVmbm ñdmV§Í¶ {‘imë¶mZ§Va am°¶b B§{S>¶Z EAa ’$mog©Mo Zmd

"^maVr¶ dm¶wgoZm' Ago H$aʶmV Ambo.

^maVr¶ dm¶wgoZoMr g§KQ>Zm ^maVr¶ dm¶wgoZoMo EHy$U gmV {d^mJ (H$‘m§S>²g) AmhoV. ˶m§Vrb nmM

(operations) H$‘m§S>²g {ZH$S>rÀ¶m H$m‘mda AmYm[aV (functional) H$‘m§S>²g

AmhoV. EH$ XoI^mb XþéñVr (‘|Q>ZÝg H$‘m§S>) Am{U EH$ à{ejU {d^mJ

(Q´>oqZJ H$‘m§S>) Amho. Vr nwT>rbà‘mUo...

A.H«$. H$‘m§S²>g ‘w»¶ H$m¶m©b¶

(1) g|Q´>b EAa H$‘m§S> Abmhm~mX

{ZH$S>rÀ¶m H$m‘mda AmYm[aV

(2) BñQ>Z© EAa H$‘m§S> {ebm±J

(3) doñQ>Z© EAa H$‘m§S> Zdr {Xëbr

(4) gmD$W doñQ>Z© EAa H$‘m§S> Jm§YrZJa

(5) gXZ© EAa H$‘m§S> {VéAZ§Vnwa‘

(6) ‘|Q>ZÝg EAa H$‘m§S> ZmJnya XoI^mb XþéñVrgmR>r

(7) Q´>oqZJ EAa H$‘m§S> ~§Jbmoa à{ejU {d^mJmgmR>r

dm¶wgoZoMo H$m¶© …

^maVr¶ hdmB© hX²XrMo g§ajU H$aUo.

ñWbgoZm d Zm¡goZobm ¶wÜXmV ‘XV H$aUo.

Amdí¶H$VoZwgma ^maVmÀ¶m gr‘onbrH$S>o OmD$Z Amnë¶m amîQ´>{hVmMo ajU H$aUo.

AmnÎmr H$mimV ~Mmd H$m¶m©V ghH$m¶© H$aUo B˶mXr.

Page 43: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

33

{‘amO 2000 (dO«) … ho {d‘mZ ’«|$M ~ZmdQ>rMo

{d‘mZ AgyZ hdmB© g§ajU d eÌyÀ¶m {d‘mZm§er

Pw§O XoUmao bT>>mD$ {d‘mZ Amho. ¶m {d‘mZmV EH$

B§{OZ d EH$ nm¶bQ> AgVmo.

{‘J 29 … ho {d‘mZ a{e¶Z ~ZmdQ>rMo AgyZ hdmB©

dM©ñd {Z‘m©U H$aUmao bT>mD$ {d‘mZ Amho. ¶m

{d‘mZmV XmoZ B§{OZo d EH$ nm¶bQ> AgVmo.

{‘J 27 … ho {d‘mZ a{e¶Z ~ZmdQ>rMo AgyZ

¶wX²YH$bmË‘H$ AmKmV (Tactical Strike) H$aUmao

{d‘mZ Amho. ¶m {d‘mZmV EH$ B§{OZ d EH$ nm¶bQ>

AgVmo.

{‘J 21 … ho a{e¶Z ~ZmdQ>rMo {d‘mZ Amho. Vo

O{‘Zrda AmKmV H$aUmao VgoM eÌyÀ¶m {d‘mZ

{damoYmV bT>Umao ~hþH$‘u bT>mD$ {d‘mZ Amho. ¶m

{d‘mZmV EH$ B§{OZ d EH$ nm¶bQ> AgVmo.

Om½dma … ho A±½bmo ’«|$M ~ZmdQ>rMo AgyZ eÌy

àXoemV Imobda OmD$Z ‘mam H$aUmao {d‘mZ Amho.

¶m {d‘mZmV EH$ nm¶bQ> Am{U XmoZ B§{OZo AgVmV.

^maVr¶ dm¶wgoZoVrb {d‘mZo

Eg ¶w 30 MKI (gwH$moB© 30) … ho ~hþH$‘u bT>mD$

{d‘mZ Amho. gwH$moB© 30 {d‘mZmV XmoZ B§{OZo d XmoZ

nm¶bQ> AgVmV. ho {d‘mZ a{e¶Z ~ZmdQ>rMo AgyZ

˶mMo ^maVmV CËnmXZ Ho$bo OmVo.

Page 44: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

34

gr 130 Oo … ho {d‘mZ aUm§JUmda A˶§V H$‘r

bm§~rÀ¶m Am{U H$ÀÀ¶m YmdnQ²>Q>rda CVaUmao,

hdmB© N>ÌrYmar, AdOS> gm{h˶, OI‘tMr Zo-

AmU H$aʶmgmR>r gj‘ Amho.

gr 17 … ¶m {d‘mZmMr EH$m Q>ß߶mV 4200 Vo

9000 {H$.‘r. A§Vamn¶ªV 40 Vo 70 Q>Z dOZ

dmhÿZ ZoʶmMr j‘Vm Amho.

IL 76 : ho a{e¶Z ~ZmdQ>rMo AdOS> dmhVwH$sMo

bîH$ar {d‘mZ Amho. ¶m {d‘mZmV Mma B§{OZo AgVmV.

AN 32 : ho a{e¶Z ~ZmdQ>rMo ‘ܶ‘ AmH$mamMo

dmhVwH$sMo {d‘mZ AgyZ ˶mbm XmoZ Q>~m} B§{OZo

AgVmV.

MI26 : ho a{e¶Z ~ZmdQ>rMo XmoZ Q>~m}emâQ> B§{OZ

Agbobo AdOS> dmhVwH$sMo ho{bH$m°ßQ>a Amho.

MI25/MI35 : ho XmoZ Q>~m}emâQ> B§{OZo Agbobo

hëbm H$aUmao {MbIVr JmS>çm/aUJmS>m {damoYr

ho{bH$m°ßQ>a Amho.

Page 45: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

35

{MVmh … ho ’«|$M ~ZmdQ>rMo EH$ Q>~}emâQ> B§{OZ

Agbobo ho{bH$m°ßQ>a Amho. ¶m ho{bH$m°âQ>aMo

‘w»¶ H$m¶© Q>ohiUr H$aUo d OI‘tMr Zo-AmU

H$aUo Amho.

VoOg … ho ^maVr¶ ~ZmdQ>rMo ñdXoer hbHo$ bT>mD$

{d‘mZ Amho. ^maVr¶ dm¶wgoZoV VoOg {d‘mZ B. g.

2016 ‘ܶo g‘m{dîQ> H$aʶmV Ambo Amho.

Y¥d … ho ^maVr¶ ~ZmdQ>rMo dmhVwH$sMo ho{bH$m°ßQ>a

Amho. ho ho{bH$m°ßQ>a nd©Vr¶ joÌmV 6 hOma ‘rQ>a

C§Mrda gj‘nUo H$m¶© H$ê$ eH$Vo.

¶m~amo~aM ^maVr¶ dm¶wgoZoH$S>o {d{dY àH$maMr

jonUmñÌo AmhoV.

éÐ … ho ^maVr¶ ~ZmdQ>rMo hbHo$ bT>mD$ ho{bH$m°ßQ>a

nd©Vr¶ joÌmV H$m¶© H$ê$ eH$Vo.

MoVH$ … ho EH$ B§{OZ Agbobo hbHo$ ’«|$M ~ZmdQ>rMo

Q>ohiUr ho{bH$m°ßQ>a Amho.

MI17-V5 : ¶m ho{bH$m°ßQ>ada hdmB© dmhVwH$sgmR>rMr

Bbo³Q´>m°{ZH$ CnH$aUo, hdm‘mZ{df¶H$ aS>ma hr

CnH$aUo AgVmV. VgoM amÌrÀ¶m doir H$m¶©dmhr

H$aVmZm Am{U Q>ohiUr Xaå¶mZ ho{bH$m°ßQ>aÀ¶m

nm¶bQbm amÌrÀ¶m doir aUm§JUmdarb Ñí¶o

nmhʶmgmR>rMo Jm°Jëg {Xbobo AgVmV.

Page 46: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

36

1. maVr¶ dm¶wgoZoÀ¶m ¶wX²YH$m¶m©Mr ‘m{hVr dV©‘mZnÌo, ‘m{gHo$ d B§Q>aZoQ>À¶m ‘mܶ‘mVyZ g§H${bV H$am.

2. XþîH$mi, ^yH§$n d ‘hmnya B˶mXtgma»¶m Z¡g{J©H$ AmnËVt‘Yrb ^maVr¶ dm¶ygoZoÀ¶m H$m‘mMr ‘m{hVr dV©‘mZ

nÌo, ‘m{gHoo$ d B§Q>aZoQ>À¶m ‘mܶ‘mVyZ g§H${bV H$am.

CnH«$‘

Page 47: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

37

(3)^maVr¶ dm¶wgoZoH$S>o Agboë¶m jonUmóm§Mr {MÌo O‘m H$am d ‘m{hVr g§H${bV H$am. {MH$Q>dhrV {MH$Q>dm.

Page 48: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

38

भारतातील सनादल नकाशा

Page 49: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

39

खालील नकाशात सनयदलाचया कमाडची सची तयार करन तयाची कायशकत हिहिध रगाचया सािाययान दाखिा.

CnH«$‘

Page 50: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

40

खालील नकाशात िायरसना ि नौसना मरखयालय रगाचया सािाययान दाखिा.

CnH«$‘

Page 51: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

41

àH$aU 7 g§ajUmÀ¶m Xþ涑 g§KQ>Zm

¶wX²YH$mimV XoemÀ¶m ^y-gr‘m, hdmB© d gmJar gr‘m§Mo ajU H$aʶmgmR>r ñWbgoZm, dm¶wgoZm Am{U Zm¡goZm

AgVmV. Vo eÌyer bT>VmV. ˶m§Zm AmKmS>rdarb goZmXbo Ago åhUVmV. ¶m goZmXbm§À¶m O~m~Xmar ì¶{V[a³V ¶wX²YH$mimV XoemMr A§VJ©V gwajm gm§^miyZ goZmXbm§Zm ghH$m¶© H$aUmè¶m Xbm§Zm g§ajUmMr Xw涑 goZmXbo Ago åhUVmV. hr goZmXbo H|$Ðr¶ J¥h‘§Ìmb¶ d g§ajU ‘§Ìmb¶mÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr H$m¶©aV AgVmV.

g§ajUmMr Xþ涑 goZmXbo em§VVm H$mimV, ¶wX²YH$mimV d A§VJ©V Aem§VVoÀ¶m H$mimV Xoem§VJ©V Agbobo eñÌmñÌ H$maImZo, drOnwadR>m H|$Ðo, {d‘mZVio, aoëdoñWmZHo$, noQ´>mob d VobgmR>o, nmUrnwadR>m H|$Ðo, ~§Xao ‘hËËdmMr {R>H$mUo ¶m§Mo ajU H$aUo, ¶mgmo~V Imbrb H$m‘o H$aVmV.

Xþ涑 goZmXbmMr H$m‘o

Xoem§VJ©V gwì¶dñWm {Z‘m©U H$aUo.

ZmJar àemgZmg ‘XV H$ê$Z pñWaVm {Z‘m©U H$aUo.

g‘wÐ{H$Zmè¶mMo ajU H$aUo.

em§VVmH$mimV gr‘m§Mo ajU H$aUo.

¶wX²YH$mimV ‘hËËdmMo añVo d nyb Am{U ‘hËËdmMr {R>H$mUo ¶m§Mo ajU H$aUo B˶mXr.

g§ajUmÀ¶m Xþ涑 goZmXbm‘ܶo AZoH$ goZmXbmMm g‘mdoe hmoVmo. H|$Ðr¶ J¥h ‘§Ìmb¶mImbr Agbobr Xbo

¶m§Zm H|$Ðr¶ geó nmobrg Xbo Ago åhUVmV. ¶mV àm‘w»¶mZo gr‘m gwajm Xb, B§S>mo {V~oQ> gr‘m nmobrg Xb, Am{U

Amgm‘ am¶’$b ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. Va ^maVr¶ Zm¡XbmÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr VQ> ajH$ XbmMm g‘mdoe hmoVmo.

A) gr‘m gwajm Xb …

gr‘m gwajm XbmMr ñWmnZm 1 {S>g|~a 1965 amoOr Pmbr. ¶m goZmXbmda H|$Ðr¶ J¥hIm˶mMo {Z¶§ÌU AgVo. gr‘m gwajm XbmÀ¶m à‘wImMm hþX²Xm "‘hm{ZXoeH$ gr‘m gwajm Xb' AgVmo. ¶m gwajm XbmÀ¶m ñWbgoZoà‘mUo AZoH$ VwH$S>çm (~Q>m{b¶Ýg) AmhoV. gr‘m gwajm Xb àm‘w»¶mZo em§VVmH$mimV ^maV-nm{H$ñVmZ d ^maV-~m§½bmXoe gr‘m ajUmMo H$m¶© H$aVo.

Page 52: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

42

H$m¶© … 1) em§VVm H$mimV XoemÀ¶m ^y gr‘m§Mo ajU H$aUo.

2) ^maVr¶ gr‘m§Mo Cëb§KZ H$aUmè¶m KwgImoam§Mm d VñH$am§Mm ~§Xmo~ñV H$aUo.

3) H$m¶Xm d gwì¶dñWoÀ¶m ÑîQ>rZo ZmJar àemgZmg ‘XV H$aUo.

4) gr‘onbrH$Sy>Z KwgImoar H$aUmè¶m XheVdmXçm§Zm AQ>H$md H$aUo B˶mXr.

~) ^maV {V~oQ> gr‘m nmobrg Xb … ^maVmÀ¶m CËVa gr‘oÀ¶m ajUmgmR>r ^maV {V~oQ> gr‘m nmobrg XbmMr 24 Am°³Q>mo~a 1962 amoOr ñWmnZm H$aʶmV Ambr. ho gr‘m nmobrg Xb J¥h‘§Ìmb¶mÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr H$m‘

H$aVo. ¶m XbmVrb g¡{ZH$ H$mamH$moa‘ nd©VmnmgyZ Oå‘y H$mí‘ra‘Yrb bS>mI, {h‘mMb àXoe Am{U CÎmamI§S>À¶m nd©Vr¶ gr‘m àXoemV H$m¶© H$aVmV.

‘w»¶ H$m‘o … 1) gr‘m d gr‘màXoemMo ajU H$aUo.

2) gr‘m àXoemVrb {ZdS>H$ àdoe ‘mJm©da (qIS>rda) nhmam XoUo.

3) gr‘m àXoemVyZ ~oH$m¶Xoera àdoe H$aUmè¶m§da, JwÝhoJmam§da d

~oH$m¶Xm dmhVyH$ H$aUmè¶m§da H$madmB© H$aUo B˶mXr.

H$) Amgm‘ am¶’$ëg … Amgm‘ am¶’$ëg ho gdm©V OwZo {Z‘bîH$ar goZmXb Amho. ˶mMr ñWmnZm 1835 ‘ܶo H$ÀMmaboìhr åhUyZ H$aʶmV Ambr. n{hë¶m d Xþgè¶m ‘hm¶wX²YmV Mm§Jbr H$m‘{Jar Ho$br åhUyZ ¶m goZm XbmMm Jm¡ad H$aʶmV Ambm. ˶mdoionmgyZ ¶m goZm Xbmg Amgm‘ am¶’$ëg åhUyZ AmoiIʶmV ¶oV Amho. ¶m goZm XbmMo ‘w»¶ H$m¶m©b¶ {ebm±J ¶oWo Amho.

H$m¶© … 1) ^maVmÀ¶m B©emݶ gr‘oMr gwajm H$aUo.

2) B©emݶ ^maVmVrb amÁ¶m§‘Yrb ~§S>Imoar{dê$X²Y à{V~§YmË‘H$ H$madmB© H$aUo.

3) ZmJar Ag§Vmof {Z¶§{ÌV H$ê$Z ZmJar àemgZmg ‘XV H$aUo.

4) B©emݶoH$S>rb amÁ¶m§‘ܶo H$m¶Xm d gwì¶dñWm amIʶmg ‘XV H$aUo B˶mXr.

Page 53: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

43

S>) VQ> ajH$ Xb … VQ> ajH$ Xb ho gmJar gwajm gm§^miUmao Zm¡goZm, ‘mgo‘mar d ‘hgyb ‘§Ìmb¶mer g§b½Z H$m‘o H$aUmao ~hþH$‘u {Z‘bîH$ar goZmXb Amho. ¶m goZmXbmMr gwédmV 1 ’o$~«wdmar 1977 amoOr Pmbr d H$m¶‘ñdê$nr g§KQ>ZoMr ñWmnZm 19 Am°JñQ> 1978 amoOr Pmbr. VQ> ajH$ XbmÀ¶m à‘wImMm hþX²Xm '‘hm{ZXoeH$ VQ> ajH$ Xb' AgVmo. ¶m XbmMm H$ma^ma g§ajU ‘§Ìmb¶mÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr MmbVmo. VQ> ajH$ XbmMo ‘w»¶ H$m¶m©b¶ Zdr {Xëbr ¶oWo Amho.

H$m¶© … (1) VQ> ajH$ XbmMo ‘w»¶ H$m‘ ho ^maVmÀ¶m A§XmOo 20 Xebj Mm¡ag {H$‘r gmJar joÌ d A§XmOo 7000

{H$‘r bm§~rÀ¶m g‘wÐ{H$Zmè¶mMo ajU H$aUo Amho.

(2) gmJar VñH$ar d MmMo{Jarda {Z¶§ÌU R>odUo.

(3) ^maVr¶ ‘Ëñ¶ì¶dgm¶mg g§ajU XoUo d ‘XV H$aUo.

(4) ^maVmÀ¶m g‘wÐ {H$Zmè¶mda d gmJar n¶m©daUmda {Z¶§ÌU R>odUo.

(5) gmJar g§nËVrMo ajU H$aUo.

(6) gmJar {dkmZ d g§emoYZmgmR>r Cn¶w³V ‘m{hVrMo g§H$bZ H$aUo, B˶mXr.

1. VQ> ajH$ Xb d gr‘m gwajm Xb ¶m§À¶m H$m¶mª‘Yrb ’$aH$ {bhm.

CnH«$‘

Page 54: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

44

2. {Z‘bîH$ar XbmÀ¶m g¡{ZH$mMr ‘wbmIV. (Imbrb ‘wX²Xçm§À¶m AmYmao {bhm.)

A) g¡{ZH$mMo Zmd :

~) gܶm H$m¶©aV H$m¶m©b¶ :

H$) Zo‘UyH$ H$Yr Pmbr? :

S>) nmÌVm H$m¶ bmJVo? :

B>) g¡Ý¶mV H$m Omdo dmQ>bo?

B©) godm H$mimVrb CëboIZr¶ H$m‘{Jar gm§Jm?

O) A{dñ‘aUr¶ àg§J gm§Jm.

P) g§Xoe

Page 55: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

45

3. ^maV-{V~oQ> gr‘m nmobrg Xb Am{U Amgm‘ am¶’$ëg ¶m§À¶m H$m¶m©Vrb ’$aH$ {bhm.

4. y{‘H$m A{^Z¶ : (dJm©Vrb ‘wbm§Mo Mma JQ> nmSy>Z Xþ涑 goZmXbmÀ¶m H$m‘mMo gmXarH$aU) तरमचया भहमकतील अनरभि हलिा.

Page 56: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

46

^maV-{V~oQ> gr‘m nmocrg Xc Am{U Amgm‘ am¶’$ëg ¶m§§Mr H$m¶©joÌo ^maVmÀ¶m AmamIS>çmV XmIdm.

CnH«$‘

Page 57: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

47

àH$aU 8 nmobrg Xbo

Xoem§VJ©V em§VVm d gwajm amIʶmgmR>r {d{dY àH$maMr nmobrg Xbo ApñVËdmV AmhoV. ˶m§V àm‘w»¶mZo

^maVmVrb à˶oH$ KQ>H$ amÁ¶mMo ñdV§Ì nmobrg Xb AgVo. ˶m§À¶mM OmoS>rbm amÁ¶mV AmUr~mUrMr n[apñWVr

{Z‘m©U Pmë¶mg, gmd©{ÌH$ {ZdS>UwH$m, gU, CËgd Am{U Z¡g{J©H$ qH$dm ‘mZd{Z{‘©V AmnËVrÀ¶m H$mimV

ZmJar àemgZmg H$m¶Xm d gwì¶dñWm gm§^miʶmgmR>r BVa nmobrg Xbo ‘XV H$aV AgVmV. ˶mV ‘w»¶V:

A) H|$Ðr¶ amIrd nmobrg Xb (CRPF) … H|$Ðr¶ amIrd nmobrg Xb ho H|$Ðr¶

J¥h‘§Ìmb¶mÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr H$m‘ H$aUmao gdmªV ‘moR>o {Z‘bîH$ar Xb Amho. ¶mMr

ñWmnZm 1939 ‘ܶo Pmbr. ¶m XbmMo à‘wI "‘hm{ZXoeH$ H|$Ðr¶ amIrd nmobrg' ho

AgVmV. ¶m XbmZo Jm¡adembr godm {Xbr Amho. H|$Ðr¶ amIrd nmobrg XbmÀ¶m EHy$U

240 ~Q>m{b¶Ýg AgyZ ˶mV ghm ‘{hbm ~Q>m{b¶Ýg AmhoV. ˶m XoemÀ¶m {d{dY

^mJm§V H$m¶©aV AmhoV.

H$m¶© …

(1) Xoem§VJ©V ApñWaVm {Z‘m©U Pmë¶mg qH$dm amÁ¶mV d H|$Ðem{gV àXoemV H$m¶Xm d gwì¶dñWm amIʶmÀ¶m

H$m‘mV JaOoZwgma H$m¶© H$aUo.

(2) Z¡g{J©H$ AmnËVrÀ¶m H$mimV ZmJ[aH$m§Zm ‘XV H$aUo.

(3) XoeÐmohçm§À¶m{déX²Y g§Kf© H$ê$Z ˶m§Mm ~r‘moS> H$aUo.

(4) ¶wX²YH$mimV g§ajU XbmÀ¶m ‘XVrH$[aVm Xþ涑 g§ajUmMo H$m‘ H$aUo B˶mXr.

~) amÁ¶ amIrd nmobrg Xb (SRPF)… amÁ¶ amIrd nmobrg Xb ho maVmVrb

à˶oH$ amÁ¶mVrb J¥h‘§Ìmb¶mÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr gm‘mݶ nmobrg Xbmì¶{V[a³V

geñÌ nmobrg Xb Amho. ˶mbmM amÁ¶ amIrd nmobrg Xb qH$dm Eg Ama nr

E’$ Va H$mhr amÁ¶mV àm§Vr¶ ajH$ Xb ¶m ZmdmZo AmoiIbo OmVo. ¶m XbmMo

à‘wI S>o߶wQ>r BÝñno³Q>a OZab Am‘©S> nmobrg hþX²XçmMo A{YH$mar AgVmV.

amÁ¶ amIrd nmobrg XbmV ˶m-˶m amÁ¶mVyZ ^aVr Ho$br OmVo. àmW{‘H$ d

{d{eîQ> à{ejU nyU© Pmë¶mda ˶m§Zm O~m~XmarMr H$m‘o {Xbr OmVmV. amÁ¶mV

H$m¶‘ ñdê$nr N>mdʶm§‘YyZ ˶m§Mo à{ejU gwê$ AgVo. ¶wX²Y H$mimV ˶m§Zm

Xþ涑 g§ajUmMr H$m‘o H$amdr bmJVmV.

Page 58: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

48

H$m¶© … (1) CnÐdr d g‘mOH§$Q>H$ JQ>m§Mm ~§Xmo~ñV H$aUo.

(2) amÁ¶mVrb nmo{bgm§Zm H$m¶Xm d gwì¶dñWm amIʶmgmR>r ‘XV H$aUo.

(3) g‘mOKmVH$s, ZjbdmXr ¶m§gma»¶m geñÌ Q>moiçm§Mm ~§Xmo~ñV H$aUo B˶mXr.

H$) J¥hajH$ Xb (hmo‘JmS>©)… hmo‘JmS>© ho EH$ ñd¶§godr g§KQ>Z Amho. ¶mMr ñWmnZm 1948 ‘ܶo H|$Ðr¶

J¥h‘§Ìmb¶mÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr {d{dY amÁ¶mV Am{U H|$Ðem{gV àXoemV Pmbr Amho. ¶mV g‘mOmVrb {d{dY joÌm§Vrb

춳VtMm gh^mJ AgVmo. ˶m§À¶m AZw^dmMm ’$m¶Xm g§KQ>Zobm {‘iVmo. hmo‘JmS>© hr EopÀN>H$ godm Amho. ZmJar

ì¶dñWmnZmbm ‘XV H$aUmar g§KQ>Zm åhUyZ hmo‘JmS>©H$S>o nm{hbo OmVo. amÁ¶mÀ¶m hmo‘JmS>© H$m¶Xm d {Z¶‘m§à‘mUo

hmo‘JmS>©Mo ì¶dñWmnZ d g§KQ>Z gwê$ AgVo. hmo‘JmS>© g§KQ>ZoÀ¶m à‘wImg "H$‘m§S>§Q> OZab hmo‘JmS>©' Ago åhUVmV. hr

g§KQ>Zm {Oëhm, VmbwH$m d J«m‘rU ñVamda H$m¶© H$aVo. ˶m-˶m {d^mJmVyZ hmo‘JmS>©Mr ^aVr Ho$br OmVo. ˶mV nwéf d

‘{hbm ñd¶§godH$m§Mm g‘mdoe AgVmo. ˶m§Mr ehar d J«m‘rU Aer dJ©dmar Ho$br OmVo. ˶mZwgma ˶m§Zm gbJ 10 Vo

42 {Xdgm§Mo àmW{‘H$ à{ejU {Xbo OmVo. VgoM gmßVm{hH$ H$dm¶V Am{U AmR> {Xdgm§Mo COiUr {e{~a nyU© H$amdo

bmJVo.

H$m¶© …(1) amÁ¶mV d H|$Ðem{gV àXoemV H$m¶Xm d gwì¶dñWm, dmhVyH$ {Z¶§ÌU, OZg§nËVrMo ajU ¶m H$m‘r ghH$m¶©

H$aUo.

(2) gm‘m{OH$ H$ë¶mUmÀ¶m H$m¶©H«$‘m§Mo Am¶moOZ H$aUo.

(3) gU d CËgd, {‘adUwH$m, g^m Am{U {ZdS>UwH$m ¶m Xaå¶mZÀ¶m H$mimV H$m¶Xm d gwì¶dñWm amIʶmg

ZmJar àemgZmg ‘XV H$aUo.

(4) Z¡g{J©H$ AmnËVr qH$dm Xoem§VJ©V hmoUmao ~m±~ñ’$moQ>, X§Jbr B˶mXr àg§Jr OZVog ‘XV H$ê$Z ˶mMo

‘ZmoY¡¶© H$m¶‘ amIʶmg ‘XV H$aUo.

(5) OmVr¶ gbmoIm {Z‘m©U H$ê$Z g‘mO ^¶‘w³V H$aʶmÀ¶m H$m‘mV gh^mJr hmoUo B˶mXr.

S>) ZmJar g§ajU (Civil Defence) … eÌyÀ¶m hdmB© hëë¶mnmgyZ Amnë¶m

XoemVrb Or{dV d ‘mb‘ËVoMo g§ajU H$aʶmgmR>r Or g§KQ>Zm ~Mmd H$m¶© H$aVo

˶m g§KQ>Zobm ZmJar g§ajU g§KQ>Zm Ago åhUVmV. AmH$mamZo ‘moR>çm Agboë¶m

^maVmV ZmJar g§ajU hr à˶oH$ amÁ¶ emgZmMr O~m~Xmar Amho. ZmJar g§ajU

g§KQ>ZoMo YmoaU, {Z¶§ÌU d H$m¶©dmhr g§nyU© Xoe nmVirda hmoUo Amdí¶H$ AgVo.

Vr O~m~Xmar "‘hm{ZXoeH$ ZmJar g§ajU' ¶m§Mr AgVo. Va amÁ¶mV "{ZXoeH$

ZmJar g§ajU' ¶m§Mr O~m~Xmar AgVo.

Page 59: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

49

ZmJar g§ajU godoMr aMZm H|$Ð, amÁ¶ d {Oëhm Aer {ÌñVar¶ AgVo. ˶m-˶m nmVirda ˶mMo H$m¶© gwê$

AgVo. ¶mV g§ajU godoVrb {Zd¥ËV A{YH$mar, gmd©O{ZH$ g§KQ>ZoMo ZoVo, Am¡Xçmo{JH$ joÌmVrb A{YH$mar, nmoñQ>,

Q>o{bJ«m’$ godoVrb A{YH$mar, S>m°³Q>g©, B§{O{ZAg©, V§Ìk ¶m§Mm g‘mdoe AgVmo.

H$m¶© … eÌyZo Ho$boë¶m hdmB© hëë¶mVyZ Or{dV d {dËVhmZr hmoD$ Z¶o. ¶mgmR>r ZmJar g§ajU g§KQ>Zm nwT>rbà‘mUo

H$m¶} H$aV AgVo.

(1) eÌyZo ’o$H$bobo ~m±~ {ZH$m‘r H$aUo.

(2) gyMZm ¶§ÌUm am~dUo.

(3) àH$me~§Xr H$aUo.

(4) OI‘tZm d¡XçH$s¶ ‘XV H$aUo.

(5) AmJ {dPdUo.

(6) g§nËVrMo ajU H$aUo.

(7) g¡{ZH$ H$ë¶mU H|$ÐmMr ñWmnZm H$aUo B˶mXr.

(1) nmobrgmMr ‘wbmIV

(A) nmobrgmMo Zmd d hþX²Xm

(~) gܶm H$m¶©aV nmobrg R>mUo d {d^mJ

(H$) godm H$mbmdYr

(S>) {ejU-à{ejU

(B) godm H$mimVrb AZw^d

(B©) VéUm§Zm H$m¶ g§Xoe

CnH«$‘

Page 60: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

50

2. OdiÀ¶m nmobrg R>mʶmg joÌ^oQ> XoD$Z VoWrb H$m‘H$mOmMr ‘m{hVr {‘idm d Vr ¶oWo {bhm.

Page 61: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

51

àH$aU 9 bîH$amVrb godm g§Yr

bîH$amVrb godm hr XoemH$[aVm A˶§V ‘hËËdmMr, àm‘m{UH$nUmMr Am{U g‘mYmZH$maH$ AZw^d XoUmar Amho.

bîH$amV ^aVr hmoʶmgmR>r T>mo~inUoo VrZ Q>ßno AmhoV.

1) 10 dr (SSC) narjm nmg Pmë¶mZ§Va

2) 12 dr (HSC) narjm nmg Pmë¶mZ§Va

3) ‘mݶVm àmßV {dXçmnrR>mVyZ nXdr àmßV Ho$ë¶mZ§Va

bîH$ar godoV ^aVr ñVa

bîH$amV ^aVr hmoʶmgmR>r Amnë¶m nmÌVoZwgma {d{dY ñVa AmhoV. Vo nwT>rbà‘mUo -

(1) àW‘ loUr dJ© - 1 - gZXr A{YH$mar

(2) {X²dVr¶ loUr dJ© - 2 - qH$dm ~ JQ> (gZXr A{YH$mar)

(3) V¥Vr¶ loUr dJ© - 2 - qH$dm ~ JQ> ({~ZgZXr A{YH$mar)

(4) MVwW© loUr - dJ© - 3 - qH$dm H$ JQ>

(5) n§M‘ loUr - qH$dm S> dJ© ¶mV Hw$eb qH$dm AY© Hw$eb H$m‘Jmam§Mr ^aVr Ho$br OmVo.

bîH$amVrb ^aVrMo ‘yb^yV KQ>H$

d¶mo‘¶m©Xm - {Z¶‘mV Xe©{dë¶mà‘mUo

emar[aH$ nmÌVm - {Z¶‘mZwgma {H$‘mZ C§Mr, dOZ, N>mVr

d¡XçH$r¶ nmÌVm - {Z¶‘mZwgma

e¡j{UH$ nmÌVm - {Z¶‘mZwgma

bîH$ar d {Z‘ bîH$ar XbmV ‘{hbm§Zm g§Yr

g¡Ý¶Xb … gZXr A{YH$mar hþX²Xçmda {dXçmnrR>mVyZ nXdr àmßV Ho$ë¶mZ§Va àW‘ dJ© gZXr A{YH$mar åhUyZ

‘{hbm§Zm g¡Ý¶XbmV OmVm ¶oVo.

{Z‘ bîH$ar Xb … CRPF, BSF d ITBP ¶mV A{YH$mar JQ> Am{U ˶m Imbrb JQ>mV ‘{hbm§gmR>r g§Yr

CnbãY AmhoV.

Page 62: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र

52

AO© H$aʶmÀ¶m nX²YVr

bîH$amVrb {d{dY ñVamda d {d{dY godm§gmR>r AO© H$aʶmgmR>r {d{dY g§Ho$VñWio {Xbobr AmhoV. ˶m§Mm

Cn¶moJ H$amdm. Vr g§Ho$VñWio nwT>rbà‘mUo -

(1) ñWbgoZm - http://www.joinindianarmy.nic.in/index.htm

(2) Zm¡goZm - http://www.joinindiannavy.gov.in

(3) hdmB©goZm - http://www.careerirforce.nic.in/index.l.aso1kabg

- http://airmenselection.in/en/career.htm

(4) gr‘m gwajm Xb - http://bsf.nic.in/en/career.htm

(5) H|$Ðr¶ amIrd nmobrg Xb - http://crpfnic.in/carrer/prospects

(6) B§S>mo {V~oQ> gr‘m nmobrg - http://recruitmentitbpolice.nic.in

(7) geñÌ gr‘m Xb - http://www.ssb.nic.in/index.,aspx?lsid

(8) H|$Ðr¶ Am¡Xçmo{JH$ gwajm Xb - http://www.cisf.nic.in

(9) Amgm‘ am¶’$ëg - http://www.assamrifles.gov.in

¶m{edm¶ AmR>dS>çmÀ¶m Employment News dV©‘mZ nÌmVyZ ‘m{hVr {‘idm.

Page 63: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र
Page 64: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र
Page 65: ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d …...‘hmamîQ´> amÁ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä mgH«$‘ g emoYZ ‘ S>i,nwUo श ज रच क य आर क ड स र