AKADEMIA PODLASKA

POSTĘPY CHROMATOGRAFII I INNYCH TECHNIK I TECHNOLOGII ROZDZIELANIA

Monografia poświęcona wszystkim działom nauk

o rozdzielaniu i analizie w przepływie

Praca zbiorowa pod redakcją

Bronisława K. Głoda

Monografie nr 122

WYDAWNICTWO AKADEMII PODLASKIEJ

SIEDLCE 2010

WYDAWNICTWO AKADEMII PODLASKIEJ

2

Komitet Wydawniczy: Zofia Chyra-Rolicz (przewodnicząca), Stanisław Jaczyński, Mirosław Jakubiak, Iwona Kiersztyn, Marek Kucharski, Ryszard Mojak, Ryszard Rosa, Janina Skrzyczyńska, Stanisław Socha, Janusz Toruński, Izabela Trzpil, Janusz Uchmański, Hanna Wadas-Woźny, Andrzej Wiśniewski, Krystyna Wojtczuk, Kazimierz Żegnałek

Komitet Naukowy (recenzenci): Tadeusz Dzido – Lublin, Bronisław K. Głód – Siedlce, Marian Kamiński – Gdańsk, Piotr Słomkiewicz – Kielce, Andrzej Stołyhwo – Warszawa, Adam Voelkel – Poznań, Monika E. Waksmundzka- -Hajnos – Lublin, Paweł Zarzycki – Koszalin

Redakcja:

Bronisław K. Głód, Iwona Kiersztyn, Mariusz S. Kubiak, Anna Lamert, Paweł Piszcz, Paweł Wantusiak

URL: http://dach.ich.ap.siedlce.pl/post_chromatogr/index.html Adres Redakcji: Dom Pracy Twórczej „Reymontówka” Chlewiska, PL-08-130 Kotuń, woj. mazowieckie tel.: +48 (25) 643 10 40 e-mail: psc1@onet.eu

© Copyright by Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010 Monografie nr 122 PL ISSN 0860-2719

Wydawnictwo Akademii Podlaskiej 08-110 Siedlce, ul. Bema 1, tel. (25) 643 15 20 e-mail: wydawnictwo@ap.siedlce.pl www.wydawnictwo.ap.siedlce.pl Wyd. I. Format B-5. Ark. wyd. 11,2. Ark. druk. 10,5. Łamanie: Zofia Chudek (Wydawnictwo AP) Druk: ELPIL, Siedlce

3

SPIS TREŚCI Przedmowa..................................................................................................... 5

Bronisław K. Głód, Iwona Kiersztyn, Paweł Piszcz I Podlaskie Spotkanie Chromatograficzne ..................................................... 7

Bronisław K. Głód, Marian Kamiński Polskie Towarzystwo Nauk o Rozdzielaniu.................................................. 15

Grzegorz Boczkaj, Marian Kamiński Badania korelacji retencji z właściwościami fizykochemicznymi wybranych grup organicznych związków siarki w podziałowej chromatografii gazowej ............................... 31

Grzegorz Boczkaj, Ewelina Gilgenast, Paulina Nowicka, Andrzej Przyjazny, Marian Kamiński Procedura przygotowania próbki do oznaczania wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w produktach technicznych .......................................................................... 41

Andrzej Bylina, Marian Kamiński Preparatywna chromatografia cieczowa, podstawowe zasady efekytywnego stosowania, elementy praktyki.................................. 57

Piotr M. Słomkiewicz Zastosowanie inwersyjnej chromatografii gazowej w badaniach koadsorpcji .............................................................................. 71

Grzegorz Boczkaj, Marian Kamiński Wykorzystanie chromatografii gazowej do destylacji symulowanej (SIMDIS). Aktualny stan wiedzy i nowe perspektywy ............ 89

Iwona Kiersztyn, Anita Siłak, Paweł Piszcz, Anna Lamert, Krzysztof Kurzak, Mariusz S. Kubiak, Bronisław K. Głód Zastosowanie RP-HPLC z detekcją elektrochemiczną do analizy kompleksów niklu z zasadami Schiffa....................................... 101

4

Elżbieta Włodarczyk, Paweł K. Zarzycki Zastosowanie chromatografii w analizie modulatorów hormonalnych występujących w środowisku.............................................. 109

Grzegorz Boczkaj, Marek Gołębiowski, Marian Kamiński, Piotr Stepnowski Identyfikacja lotnych składników ścieków z instalacji oksydacji asfaltów z wykorzystaniem chromatografii gazowej sprzężonej ze spektrometrią mas (GC-MS)................................. 131

Marian Kamiński, Bogdan Kandybowicz Metodyka korekty programu elucji w kolumnowej chromatografii cieczowej – HPLC/UPC...................................................... 139

Mariusz S. Kubiak, Magdalena Polak, Paweł Piszcz Oznaczanie poziomu zawartości B(a)P w rynkowych przetworach mięsnych z wykorzystaniem HPLC.................. 153

5

PRZEDMOWA

Postępy chromatografii i innych technik i technologii rozdzielania to mo-nografia poświęcona rozdzielaniu i analizie w przepływie, wydana przez Pol-skie Towarzystwo Nauk o Rozdzielaniu i Akademię Podlaską. Adresowana jest przede wszystkim do pracowników nauki, studentów oraz wszystkich, któ-rzy na co dzień zajmują się chromatografią. Autorzy zawarli w tej pozycji prak-tyczne przykłady zastosowań z zakresu różnych dziedzin chromatografii.

Pragniemy podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powsta-nia tego opracowania oraz chcemy zachęcić innych, aby w przyszłości stali się współautorami kolejnych wydań.

KOMITET REDAKCYJNY

6

7

Bronisław K. GŁÓD, Iwona KIERSZTYN, Paweł PISZCZ Instytut Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, Akademia Podlaska, ul. 3 Maja 54, 08-110 Siedlce e-mail: bkg@onet.eu; URL: http://dach.ich.ap.siedlce.pl I PODLASKIE SPOTKANIE CHROMATOGRAFICZNE 1ST PODLASIE’S CHROMATOGRAPHIC MEETING

Miejscem spotkania była Reymontówka – Dom Pracy Twórczej, poło-żony 20 km na zachód od Siedlec w miejscowości Chlewiska w gminie Ko-tuń, wśród lasów i łąk Podlasia. Mieści się on w zabytkowym dworku wybu-dowanym w połowie XIX w. dla rodziny Różańskich. W 1926 r. dworek wraz z 300 ha gruntów kupiła wdowa po Władysławie Reymoncie - Aurelia, prze-znaczywszy na ten cel część pieniędzy z nagrody Nobla, jaką otrzymał Reymont za powieść Chłopi. Za rządów Aurelii Reymontowej Chlewiska przeżywały czasy największej świetności. Od 1.01.1999 r. ich właścicielem jest Starostwo Powiatowe w Siedlcach. W ubiegłym roku w Zakładzie Chemii Analitycznej Akademii Podlaskiej zrodził się pomysł zorganizowania konfe-rencji naukowej właśnie w tym miejscu, w Reymontówce, która stanowi ory-ginalną kompozycję przeszłości i teraźniejszości, tradycji i postępu; pielę-gnuje dziedzictwo kulturowe regionu i jest też otwarta na nowe wyzwania współczesności.

I Podlaskie Spotkanie Chromatograficzne odbyło się w Reymontówce w dniach od 20 do 23 września 2009 r. pod honorowym patronatem JM Rekto-ra Akademii Podlaskiej i prezydenta miasta Siedlce. Organizatorem spotkania była Akademia Podlaska (Zakład Chemii Analitycznej). Opiekę merytoryczną i organizacyjną sprawowały osoby: Komitet Naukowy:

Tadeusz Dzido – Lublin Bronisław K. Głód – Siedlce Marian Kamiński – Gdańsk

8

Teresa Kowalska – Katowice Mieczysław Sajewicz – Katowice Andrzej Stołyhwo – Warszawa Monika E. Waksmundzka-Hajnos – Lublin Zygfryd Witkiewicz – Kielce Paweł Zarzycki – Koszalin

Komitet Organizacyjny: Bronisław K. Głód Iwona Kiersztyn Anna Lamert Paweł Piszcz

Wzięło w nim udział ponad 50 pracowników czołowych polskich ośrodków akademickich i badawczych. Podczas spotkania wygłoszone zostały wykłady: 1. Zasady doboru optymalnych warunków rozdzielania na kolumnowej elu-

cyjnej chromatografii cieczowej Marian Kamiński

2. Ciśnieniowa elektrochromatografia planarna - postępy i wyzwania Tadeusz Dzido, Paweł W. Płocharz, Piotr Ślązak, Adam Chomicki, Ane-ta Hałka-Grysińska, Beata Polak

3. Dozownik laserowy do dozowania próbek ciekłych do kolumn pakowa-nych w chromatografii gazowej Piotr M. Słomkiewicz, Zygfryd Witkiewicz

4. Optymalizacja układów chromatograficznych do rozdzielania i wyzna-czania ich parametrów lipofilowości związków zasadowych Monika Waksmundzka-Hajnos, Anna Petruczynik

5. Badanie składu wtórnego aerozolu organicznego na podstawie reakcji alfa-pinenu z ozonem Konrad Kowalewski, Tomasz Gierczak

6. Wpływ modyfikatora eleuentu na selektywność rozdzielenia substancji w układach odwróconych wysokosprawnej chromatografii cieczowej Anna Klimek-Turek, Tadeusz Dzido

9

7. Application of thermostated micro-thin-layer chromatography for phar-maceutical analysis and physicochemical investigations Magdalena Zarzycka, Paweł Zarzycki, Bronisław K. Głód

9. Practical approach to quantification of steroids and related low molecular mass compounds in complex biological samples using temperature-dependent inclusion chromatography Paweł K. Zarzycki

10. Preparatywna i procesowa chromatografia cieczowa Marian Kamiński

11. Zastosowanie metod separacyjnych w badaniu enancjomeryzacji Monika Asztemborska

Podczas sesji posterowej pokazane zostały plakaty ilustrujące osiągnięcia badawcze o tematyce chromatograficznej: 1. Wykorzystanie techniki HPLC i LC – MS w badaniach procesów fotode-

gradacji doksazosyny i terazosyny Joanna Karpińska, Aneta Sokół, Marta Hryniewicka

2. Zastosowanie ekstrakcji micelarnej do chromatograficznej analizy fa-motydyny Barbara Starczewska, Ilona Kiszkiel, Monika Kasabuła

3. Badanie lipofilowości pochodnych kwasu 4-fenylo-1,2,4-triazolo-5- -sulfanylooctowego metodą chromatografii cienkowarstwowej Anna Hawrył, Ewelina Pikula, Monika Waksmundzka-Hajnos

4. Rozdzielenie glikozydów flawonoidowych metodą chromatografii cienko-warstwowej Anna Petruczynik, Danuta Smolarz, Monika Król, Jakub Kryszeń, Michał Hajnos, Monika Waksmundzka-Hajnos

5. Zastosowanie chromatografii do badania migracji specyficznej stabilizato-rów i środków przeciwstarzeniowych w kompozytach elastomerowych przeznaczonych do kontaktu z żywnością Teresa Kleps, Teresa Parys, Aneta Stępkowska, Marta Tomaszewska, Jolanta Popielewska

6. Oznaczanie składników preparatu cefalgin metodami chromatografii cienkowarstwowej elektrochromatografii planarnej

10

Aneta Hałka-Grysińska, Piotr Ślązak, Grzegorz Zaręba, Tadeusz H. Dzido

7. HPLC kwasów fenolowych orzecha włoskiego Grzegorz ChrzanowskI, Bogumił Leszczyński, Paweł Czerniewicz, Hen-

ryk Matok, Radosław Matejek 8. Oznaczanie wolnej frakcji indometacyny w osoczu ludzkim z wykorzy-

staniem techniki HPLC/UV-VIS Krzysztof Kondzioła, Andrzej L. Dawidowicz 9. Flawonoidy lucerny siewnej Sylwia Goławska, Ireneusz Kapusta, Bogdan Janda, Bogumił Lesz-

czyński 10. Application HS-SPME/GC-MS for analysis of volatile compounds of wal-

nut induced by aphid feeding Robert Krzyżanowski, Bogumił Leszczyński 11. Ekstrakcja przegrzaną wodą w procedurze chromatograficznego ozna-

czania składu olejku eterycznego z ziela tymianku Ewelina Rado, Andrzej L. Dawidowicz 12. The new method to study molecular interactions Anna Bielejewska, Andrzej Bylina, Kazimiera Duszczyk 13. Chromatograficzne oznaczanie całkowitego potencjału antyoksydacyj-

nego w oparciu o reakcje rodników hydroksylowych z kwasem p-hydroksybenzoesowym

Paweł Piszcz, Agnieszka Beta, Iwona Kiersztyn, B. Krzysztof Głód 14. Zastosowanie HPLC do pomiarów całkowitego potencjału antyoksyda-

cyjnego miodów i miodów pitnych Paweł Wantusiak, Paweł Piszcz, Monika Skwarek, Bronisław K. Głód 15. Mechanizm retencji kwasów karboksylowych na różnych kolumnach

HPLC Monika Skwarek, Paweł Wantusiak, Paweł Piszcz, B. Krzysztof Głód 16. Rozdział kompleksów niklu z zasadami schiffa za pomocą HPLC z de-

tekcją UV i elektrochemiczną Iwona Kiersztyn, Anita Siłak, Paweł Piszcz, Krzysztof Kurzak, Bronisław

K. Głód 17. Chromatograficzne i elektrochemiczne metody wyznaczania całkowite-

go potencjału antyoksydacyjnego miodów i miodów pitnych Paweł Wantusiak, Marcin Boruc, Monika Skwarek, Paweł Piszcz, Iwona

Kiersztyn, Bronisław K. Głód 18. pH zależne chromatograficzne pomiary całkowitego potencjału antyok-

sydacyjnego Emila Gołdyn, Paweł Piszcz, Bronisław K. Głód 19. The degradation by Fenton system Konrad Żurawski, Paweł Piszcz, Bronisław K. Głód

11

Obradom towarzyszyły prezentacje i wykłady firm chromatograficznych: 1. Janusz Polkowski, Merck; 2. Witold Ryttel, Knauer; 3. Lech Rombalski, Varian/Candela; 4. John Podgórski, Shimadzu. Materiały konferencyjne zostały wydane w postaci książki abstraktów. Dodatkowo uczestnicy otrzymali dwie monografie: Wysokosprawna chroma-tografia cieczowa: Podstawy teoretyczne (B.K. Głód, P. Piszcz) i Postępy chromatografii (Monografie nr 111, B.K. Głód, red.). Druga z nich pomyślana została jako pierwsza z cyklu monografii poświęconych najnowszym tren-dom w chromatografii, zawierająca prace przeglądowe w języku polskim. Spotkaniu towarzyszyły imprezy dodatkowe, bankiet powitalny, uświetniony występem Piotra Gozdka, ucznia Szkoły Muzycznej w Siedlcach i Mistrza Świata w tańcu oraz koncertem fortepianowym prof. Moniki Waks-mundzkiej-Hajnos, ognisko.

Zorganizowana wycieczka po Siedlcach i okolicach obejmowała zwiedzanie zabytkowego, XVIII-wiecznego kościoła w Żeliszewie Podkościelnym, Sie-dlec oraz pałacu Ogińskich w Siedlcach, który obecnie jest siedzibą władz Akademii Podlaskiej. Niewątpliwie w pamięci wszystkich pozostanie wizyta w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach, gdzie podziwiano Ekstazę św. Fran-ciszka, dzieło El Greca.

12

Podczas konferencji zaproponowano, aby spotkania odbywały się cy-klicznie, corocznie. Następne odbędzie się w dniach 12-15 września 2010 r. Zrodził się również pomysł utworzenia Polskiego Towarzystwa Nauk o Roz-

13

dzielaniu. Wydawać ono będzie czasopismo Postępy Chromatografii, w któ-rym publikowane będą artykuły oryginalne w języku angielskim i przeglądo-we w języku polskim.

Organizatorzy I Podlaskiego Spotkania Chromatograficznego dziękują sponsorom: Prezydent Miasta Siedlce, Merc, Polimex Mostostal, Atut, Arche, Carsed, Drosed, MPK Siedlce, Knauer Polska, Chromdes, Bruker Polska, Prima, bez których pomocy zorganizowanie konferencji byłoby nie-możliwe.

14

15

Bronisław K. GŁÓD1, Marian KAMIŃSKI2 1 Instytut Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, Akademia Podlaska ul. 3 Maja 54, 08-110 Siedlce e-mail: bkg@onet.eu; URL: http://dach.ich.ap.siedlce.pl 2 Politechnika Gdańska, Wydział Chemiczny, 80-233 Gdańsk,

ul. Narutowicza 11/12, e-mail: mknkj@chem.pg.gda.pl; tel. (58) 347-17-29 POLSKIE TOWARZYSTWO NAUK O ROZDZIELANIU POLISH SOCIETY OF THE SEPARATION SCIENCES

Deklaracja Założycielska Polskiego Towarzystwa Nauk o Rozdzielaniu Reymontówka - Kotuń/Chlewiska, 22.09.2009 r.

Burzliwy rozwój w okresie ostatnich dziesięcioleci technik i metod chromatografii, a także wielu innych technik i metod rozdzielania, tak w za-stosowaniu do przygotowania próbki do analityki i oznaczania składników mieszanin, jak i do oczyszczania produktów oraz otrzymywania czystych substancji w skali prepratywnej i procesowej, w tym do produkcji wielu ro-dzajów produktów przemysłu farmaceutycznego, biotechnologii, biochemii technicznej i innych dziedzin wytwórczości, powoduje potrzebę podniesienia efektywności badań i poszukiwań optymalnych - maksymalnie efektywnych warunków realizacji rozdzielania, a także wprowadzenia szerokiego naucza-nia nowoczesnych technik i technologii rozdzielania.

Potrzebne jest także organizowanie odpowiednich konferencji, sym-pozjów, szkoleń oraz redakcja i wydawanie podręczników, a być może też byłoby celowe założenie polskiego czasopisma specjalistycznego w zakresie rozdzielania - publikacje oryginalne w języku angielskim, z obszernym „opi-sem” polsko-języcznym, publikacje przeglądowe w języku polskim, z obszer-nym „opisem” w języku angielskim.

Biorąc pod uwagę okoliczność odkrycia kolumnowej chromatografii elucyjnej przez dr. M. Cwieta w Warszawie, wieloletnią tradycję w Polsce w zakresie badań teoretycznych, aplikacyjnych, a także prac badawczo- -rozwojowych i techniczno-konstrukcyjnych nad aparaturą do nowoczesnych technik rozdzielania w Polsce, zainicjowanych i kierowanych przez nieżyją-cych już naszych nauczycieli, takich jak prof. prof. A. Waksmundzki, W. Kemula, J.S. Kowalczyk, A. Suprynowicz. D. Sybilska i inni, uważamy za celowe utworzenie i doprowadzenie do aktywnego dzialania Polskie Towa-rzystwo Nauk o Rozdzielaniu, akronim - PT-NoR.

Podpisali: Tadeusz Dzido, Bronisław K. Głód, Stanisław Kalembasa, Marian Kamiński,

Andrzej Stołyhwo, Monika E. Waksmundzka-Hajnos, Paweł Zarzycki

16

STATUT POLSKIEGO TOWARZYSTWA NAUK O ROZDZIELANIU

propozycja

Rozdział I

Nazwa, teren, działalność, siedziba władz i charakter prawny

§ 1 Stowarzyszenie nosi nazwę Polskie Towarzystwo Nauk o Rozdzielaniu, akronim PT-NoR, zwane w dalszej części statutu „Towarzystwem”. Nazwa angielskojęzyczna – Polish Society of Separation Sciences, w skrócie PSSS.

§ 2 Terenem działalności Towarzystwa jest obszar Rzeczypospolitej Polskiej, a siedzibą Dom Pracy Twórczej Reymontówka w Kotuniu.

§ 3

Towarzystwo jest zarejestrowanym stowarzyszeniem naukowym i naukowo- -technicznym, działającym na podstawie obowiązującego prawa o stowarzy-szeniach i z tego tytułu posiada osobowość prawną.

§ 4

Towarzystwo może powoływać Oddziały, podlegające legalizacji przez wła-ściwą terenową władzę administracji ogólnej oraz Koła.

§ 5

Towarzystwo może być członkiem krajowych i zagranicznych stowarzyszeń o tym samym lub podobnym profilu działania.

§ 6

1. Towarzystwo używa pieczęci okrągłej z napisem w otoku: Polskie Towa-rzystwo Nauk o Rozdzielaniu, z napisem pośrodku: z siedzibą w Rey-montówce lub Zarząd Oddziału w ....

2. Towarzystwo używa pieczęci podłużnych z nazwą i adresem Towarzy-stwa i jego oddziałów.

3. Towarzystwo może posiadać odznakę członkowską na podstawie obo-wiązujących w tym zakresie przepisów.

§ 7

Towarzystwo opiera swą działalność na pracy społecznej ogółu członków.

17

Rozdział II Cele i środki działania

§ 8

Celem Towarzystwa jest: 1. propagowanie postępu nauki, techniki i technologii rozdzielania wśród

zajmujących się tym zawodowo lub sporadycznie pracowników nauki, przemysłu oraz innych specjalistów, a także studentów i uczniów szkół średnich,

2. zachęcanie ww. osób do badań, rozwoju i stosowania w praktyce naj-nowszych osiągnięć w zakresie technik i technologii rozdzielania oraz wdrażania tychże do praktyki,

3. reklama polskich osiągnięć w zakresie technik i technologii rozdzielania mieszanin poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej.

§ 9

Towarzystwo realizuje swe cele przez: 1. prowadzenie działalności wydawniczej w postaci monografii, periodyków

oraz czasopism naukowych i popularnoszkoleniowych, 2. prowadzenie kursów szkoleniowych, 3. organizowanie zjazdów, konferencji naukowych oraz wystaw, 4. opiniowanie i zgłaszanie wniosków w sprawie odznaczeń i nagród pań-

stwowych dla członków Towarzystwa, 5. wydawanie opinii fachowych dla władz państwowych i organizacji spo-

łecznych, 6. współpracę i utrzymywanie kontaktów naukowych z pokrewnymi stowa-

rzyszeniami w kraju i za granicą, 7. ogłaszanie konkursów, przyznawanie nagród i udzielanie pomocy na ba-

dania i rozwój o charakterze naukowo-technicznym w zakresie nauk o rozdzielaniu.

Rozdział III Członkowie, ich prawa i obowiązki

§ 10

Członkowie dzielą się na: 1. zwyczajnych, 2. wspierających, 3. honorowych.

§ 11 Członkiem zwyczajnym Towarzystwa może zostać osoba interesująca się naukami o rozdzielaniu, która: 1. posiada obywatelstwo polskie albo obywatelstwo któregokolwiek z krajów

Unii Europejskiej,

18

2. Posiada co najmniej średnie wykształcenie ogólnokształcące lub tech-niczne.

§ 12

Członek zwyczajny ma prawo do: 1. czynnego i biernego wyboru do wszystkich władz Towarzystwa, 2. udziału w zebraniach i posiedzeniach, zjazdach, konferencjach nauko-

wych, kursach oraz wycieczkach krajowych i zagranicznych organizowa-nych przez Towarzystwo zgodnie z regulaminem uchwalonym przez Za-rząd Główny,

3. korzystania z bibliotek i zbiorów Towarzystwa, 4. działania w sekcjach naukowych zgodnie z posiadaną specjalizacją bądź

zainteresowaniem, 5. noszenia odznaki Towarzystwa.

§ 13 Członków zwyczajnych przyjmuje właściwy terenowo Zarząd Oddziału na podstawie pisemnej deklaracji podpisanej przez dwóch członków wprowa-dzających.

§ 14 1. Członkiem wspierającym może być osoba prawna lub fizyczna zaintere-

sowana merytoryczną działalnością Towarzystwa, która zadeklaruje po-parcie finansowe lub rzeczowe dla Towarzystwa.

2. Członków wspierających - osoby prawne, przyjmuje na podstawie pisem-nej deklaracji, Zarząd Główny; członków wspierających, osoby fizyczne, przyjmuje Zarząd Oddziału.

3. Członek wspierający ma prawo do korzystania z pomocy Towarzystwa na zasadach określonych w regulaminie uchwalonym przez Zarząd Główny.

4. Członkowie wspierający, osoby prawne, działają w Towarzystwie poprzez swoich przedstawicieli.

§ 15

1. Członkostwo honorowe nadaje na wniosek Zarządu Głównego Walne Zgromadzenie Delegatów osobom, które położyły wybitne zasługi w dziedzinie nauk o rozdzielaniu albo szczególne zasłużyły się Towarzy-stwu.

2. Członek honorowy posiada wszystkie prawa i obowiązki członka zwy-czajnego, a ponadto jest zwolniony od obowiązku płacenia składek członkowskich.

§ 16

Członek zwyczajny jest zobowiązany do: 1. przestrzegania postanowień statutu, regulaminów i uchwał władz Towa-

rzystwa, 2. aktywnego udziału w realizacji celów statutowych Towarzystwa,

19

3. przestrzegania norm współżycia społecznego i etyki zawodowej, 4. regularnego opłacania składek członkowskich w wysokości ustalonej

przez Walne Zgromadzenie Delegatów Towarzystwa.

§ 17 Członkostwo zwyczajne ustaje na skutek: 1. dobrowolnego wystąpienia członka zgłoszonego na piśmie Zarządowi

Oddziału, 2. skreślenia przez Zarząd Oddziału z powodu zalegania z opłatą składek

członkowskich za okres jednego roku, pomimo dwukrotnego pisemnego upomnienia,

3. wykluczenia za działalność na szkodę Towarzystwa bądź poważne naru-szenie zasad etyki, na podstawie prawomocnego orzeczenia Sądu Kole-żeńskiego lub w przypadku skazania wyrokiem sądu powszechnego na karę dodatkową utraty praw publicznych.

§ 18

Od prawomocnego orzeczenia Sądu Koleżeńskiego, o którym mowa w § 17 pkt. 3, dotyczącego wykluczenia członka z Towarzystwa, przysługuje człon-kowi prawo odwołania się do Walnego Zgromadzenia Delegatów.

§ 19 1. Członkostwo członka wspierającego - osoby prawnej ustaje na skutek:

1) dobrowolnej rezygnacji zgłoszonej na piśmie Zarządowi Głównemu, 2) skreślenia na podstawie uchwały Zarządu Głównego w związku

z utratą osobowości prawnej. 2. Członkostwo członka wspierającego - osoby fizycznej ustaje na skutek:

1) dobrowolnej rezygnacji zgłoszonej na piśmie Zarządowi Oddziału, 2) uchwały Zarządu Oddziału podjętej w związku z niewypełnianiem

przyjętych zobowiązań finansowych bądź rzeczowych.

Rozdział IV Władze Towarzystwa

§ 20

1. Władzami Towarzystwa są: 1) Walne Zgromadzenie Delegatów, 2) Zarząd Główny, 3) Główna Komisja Rewizyjna, 4) Sąd Koleżeński. 2. Kadencja wszystkich władz trwa trzy lata, a wybór odbywa się w głoso-

waniu jawnym lub tajnym, w zależności od uchwały Walnego Zgroma-dzenia Delegatów.

3. Członkowie władz pełnią swe funkcje honorowo na zasadzie działalności społecznej.

20

4. O ile postanowienia statutu nie stanowią inaczej, uchwały władz Towa-rzystwa podejmowane są zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy osób uprawnionych do głosowania.

§ 21

1. Najwyższą władzą Towarzystwa jest Walne Zgromadzenie Delegatów

zwoływane przez Zarząd Główny. 2. Walne Zgromadzenie Delegatów może być zwyczajne lub nadzwyczajne.

§ 22 Do kompetencji Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia Delegatów należy: 1. podejmowanie uchwał wytyczających główne kierunki działalności me-

rytorycznej i finansowej Towarzystwa, 2. rozpatrywanie i przyjmowanie sprawozdań z działalności Zarządu

Głównego, Głównej Komisji Rewizyjnej i Sądu Koleżeńskiego, 3. udzielanie absolutorium ustępującemu Zarządowi Głównemu na wnio-

sek Głównej Komisji Rewizyjnej, 4. wybór prezesa Zarządu Głównego spośród członków zwyczajnych, po-

siadających tytuł profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego albo jego odpowiednik,

5. wybór członków Zarządu Głównego, członków Głównej Komisji Rewi-zyjnej i ich zastępców oraz członków Sądu Koleżeńskiego,

6. zatwierdzanie regulaminu Zarządu Głównego, Głównej Komisji Rewi-zyjnej i Sądu Koleżeńskiego oraz regulaminu obrad Walnego Zgroma-dzenia Delegatów,

7. zatwierdzanie sprawozdań finansowych oraz wytycznych do planów finansowych,

8. uchwalanie wysokości składek członkowskich oraz zasad podziału wpływów ze składek członkowskich pomiędzy Zarząd Główny i Oddziały,

9. nadawanie i pozbawianie członkostwa honorowego oraz innych godno-ści honorowych,

10. podejmowanie uchwały o przystąpieniu lub wystąpieniu ze stowarzy-szeń, o których mowa w § 5,

11. rozpatrywanie odwołań od orzeczeń Sądu Koleżeńskiego, o których mowa w § 35,

12. podejmowanie uchwał o zmianie statutu, 13. podejmowanie uchwał o przyjęciu i zmianach zasad etyczno-

-deontologicznych, 14. podejmowanie uchwały o rozwiązaniu się Towarzystwa albo zmiany je-

go nazwy, 15. podejmowanie uchwał w sprawach wniesionych przez Zarząd Główny,

Główną Komisję Rewizyjną lub Zarządy Oddziałów Towarzystwa.

21

§ 23 Uchwały Walnego Zgromadzenia Delegatów zapadają zwykłą więk-

szością głosów przy obecności co najmniej połowy delegatów w pierwszym terminie, w drugim terminie bez względu na liczbę obecnych delegatów.

§ 24

1. W Walnym Zgromadzeniu Delegatów z głosem stanowiącym biorą udział delegaci Oddziałów wybrani na Walnych Zebraniach Członków Oddzia-łów według klucza wyborczego ustalonego każdorazowo przez Zarząd Główny.

2. W Walnym Zgromadzeniu Delegatów z głosem doradczym biorą udział: 1) członkowie ustępujących władz, jeżeli nie zostali wybrani delegatami, 2) członkowie honorowi, jeżeli nie zostali wybrani delegatami, 3) goście zaproszeni przez Zarząd Główny.

§ 25 O terminie i miejscu obrad Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia Delegatów Zarząd Główny zawiadamia Zarządy Oddziałów co najmniej na trzy miesiące przed zwołaniem Walnego Zgromadzenia z podaniem proponowanego po-rządku obrad.

§ 26 1. Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Delegatów może być zwołane przez

Zarząd Główny: 1) z własnej inicjatywy, 2) na wniosek Głównej Komisji Rewizyjnej,

3) na wspólny wniosek Zarządów co najmniej trzech Oddziałów Towa-rzystwa zgłoszony na piśmie Zarządowi Głównemu.

2. Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Delegatów jest zwoływane przez Zarząd Główny w terminie trzech miesięcy od daty podjęcia uchwały bądź zgłoszenia wniosku i obraduje nad sprawami, dla których zostało zwołane. W Nadzwyczajnym Walnym Zgromadzeniu delegatów biorą udział delegaci wybrani na ostatnie Zwyczajne Walne Zgromadzenie De-legatów.

3. O miejscu i terminie Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Delegatów Zarząd Główny zawiadamia delegatów za pośrednictwem Zarządów Od-działów przynajmniej na 45 dni przed ustalonym terminem zgromadzenia, podając porządek obrad.

§ 27

1. Zarząd Główny składa się co najmniej z pięciu członków wybranych przez Walne Zgromadzenie Delegatów, w tym: prezesa, dwóch wice-prezesów, sekretarza i skarbnika oraz członków Zarządu wchodzących w skład Zarządu Głównego „z urzędu” - prezesów wszystkich Oddziałów Towarzystwa. Przy czym Walne Zgromadzenie wybiera prezesa i pozo-stałych członków Zarządu Głównego, nie wchodzących z urzędu do Za-

22

rządu. Poszczególne funkcje w ramach Zarządu Głównego są stanowio-ne zwykłą większością głosów na wniosek Prezesa Zarządu Głównego podczas pierwszego posiedzenia Zarządu, które powinno mieć miejsce podczas trwania Walnego Zgromadzenia.

2. Prezes i funkcyjni członkowie Zarządu Głównego wybrani zgodnie z ust. 1 tworzą Prezydium Zarządu Głównego.

3. W przypadku rezygnacji z pełnienia funkcji, utraty zdolności do jej spra-wowania lub śmierci prezesa, jego obowiązki do końca kadencji przejmu-je jeden z wiceprezesów powołany przez Zarząd Główny.

4. W przypadku, o którym mowa w ust 3, w odniesieniu do skarbnika, lub sekretarza, jego obowiązki przejmuje członek Zarządu powołany przez Zarząd Główny.

5. Zarząd Główny ma prawo dokooptować nowych członków wchodzących w skład Zarządu Głównego spośród członków zwyczajnych Towarzystwa w miejsce tych, którzy ustąpili w czasie trwania kadencji, z tym że liczba dokooptowanych nie może przekroczyć dwóch osób.

§ 28

Do kompetencji Zarządu Głównego należy: 1. reprezentowanie Towarzystwa na zewnątrz i działanie w jego imieniu, 2. kierowanie działalnością Towarzystwa zgodnie z postanowieniami sta-

tutu oraz uchwałami i wytycznymi Walnego Zgromadzenia Delegatów, 3. uchwalanie okresowych planów działalności naukowej, naukowo-

-technicznej i organizacyjnej, 4. powoływanie i rozwiązywanie Oddziałów Towarzystwa, sekcji nauko-

wych i ich zespołów, komisji problemowych stałych i okresowych oraz sprawowanie nadzoru nad ich działalnością,

5. uchwalanie regulaminów działalności Prezydium Zarządu Głównego, Oddziałów Towarzystwa, kół, sekcji naukowych oraz innych regulami-nów wewnętrznych,

6. powoływanie prezesa i skarbnika w przypadku, o którym mowa w § 27 ust. 3 i 4,

7. przyjmowanie i skreślanie członków wspierających - osób prawnych, 8. ustalanie terminu i miejsca Zwyczajnego Walnego Zgromadzenia Dele-

gatów, 9. występowanie z wnioskiem do Walnego Zgromadzenia Delegatów

o nadanie lub o pozbawienie członkostwa honorowego oraz innych godności honorowych,

10. występowanie z wnioskami do Walnego Zgromadzenia Delegatów o przystąpienie do stowarzyszeń krajowych i zagranicznych,

11. ustalanie terminu, miejsca oraz zasad organizacyjnych zjazdów nauko-wych Towarzystwa,

12. powoływanie przewodniczącego Rady Programowej zjazdu naukowego Towarzystwa,

13. ogłaszanie konkursów, przyznawanie nagród i udzielanie pomocy na badania,

23

14. opiniowanie i zgłaszanie wniosków w sprawie odznaczeń państwowych dla farmaceutów - członków Towarzystwa,

15. przyznawanie odznaczeń honorowych Towarzystwa w trybie zatwier-dzanym przez Walne Zgromadzenie Delegatów,

16. uchwalanie budżetu i zatwierdzanie sprawozdań finansowych Towarzy-stwa,

17. zarządzanie majątkiem i funduszami Towarzystwa przez przyjmowanie darowizn i zapisów,

18. podejmowanie uchwał o nabywaniu i obciążaniu majątku nieruchomego Towarzystwa,

19. występowanie do Sądu Koleżeńskiego o wszczęcie postępowania w sprawach będących w kompetencji tego Sądu,

20. powoływanie i odwoływanie dyrektora Biura Zarządu Głównego oraz zatwierdzanie regulaminu Biura Zarządu Głównego,

21. nadzór nad działalnością wydawniczą Towarzystwa.

§ 29 1. Posiedzenia Zarządu Głównego odbywają się w miarę potrzeby, nie rza-

dziej jednak niż raz na pół roku. 2. Uchwały Zarządu Głównego zapadają zwykłą większością głosów przy

obecności co najmniej połowy członków, w tym prezesa lub jednego z wiceprezesów. W razie równej liczby głosów rozstrzyga głos przewod-niczącego zebrania.

§ 30

1. W skład Prezydium Zarządu Głównego wchodzą: prezes, dwóch wice-prezesów, sekretarz i skarbnik. W razie takiej potrzeby, Zarząd może roz-szerzyć Prezydium o dwóch członków zarządu.

2. Wiceprezesów, sekretarza i skarbnika wybiera Zarząd Główny, na wnio-sek prezesa, z listy członków Zarządu.

§ 31

1. Prezydium Zarządu Głównego kieruje działalnością Towarzystwa w okre-sie pomiędzy posiedzeniami Zarządu Głównego zgodnie z regulaminem Prezydium uchwalonym przez Zarząd Główny.

2. Posiedzenia Prezydium odbywają się w miarę potrzeby, nie rzadziej jed-nak niż raz na 3 miesiące.

3. Uchwały Prezydium Zarządu Głównego zapadają zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy członków Prezydium, w tym prezesa lub jednego z wiceprezesów i podlegają zatwierdzeniu na naj-bliższym posiedzeniu Zarządu Głównego.

24

§ 32 Główna Komisja Rewizyjna składa się z 3 członków i 2 zastępców członków. Komisja wybiera przewodniczącego spośród członków.

§ 33

1. Główna Komisja Rewizyjna jest powołana do przeprowadzenia co naj-mniej raz w roku kontroli całokształtu działalności Towarzystwa, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki finansowej.

2. Główna Komisja Rewizyjna ma prawo występowania do Zarządu Głów-nego z wnioskami wynikającymi z ustaleń kontroli oraz żądania wyja-śnień.

3. Przewodniczący i członkowie Głównej Komisji Rewizyjnej mogą brać udział w posiedzeniach Zarządu Głównego i Prezydium z głosem dorad-czym.

§ 34

Szczegółowy zakres działania Głównej Komisji Rewizyjnej określa regulamin Głównej Komisji Rewizyjnej zatwierdzony przez Walne Zgromadzenie Dele-gatów.

§ 35 1. Sąd Koleżeński składa się z 3 członków. Spośród członków Sąd Kole-

żeński wybiera przewodniczącego i sekretarza. 2. Do zadań Sądu Koleżeńskiego należy rozpatrywanie spraw naruszania

przez członków Towarzystwa statutu Towarzystwa, uchwał władz Towa-rzystwa, zasad deontologii, a także rozpatrywanie sporów wynikłych po-między członkami Towarzystwa.

3. Sąd Koleżeński orzeka jedno-instancyjnie. 4. Orzeczenia Sądu Koleżeńskiego podlegają zaskarżeniu do Zarządu

Głównego, którego rozstrzygnięcia są ostateczne. 5. Szczegółowy tryb postępowania Sądu Koleżeńskiego określa regulamin

Sądu Koleżeńskiego zatwierdzony przez Walne Zgromadzenie Delega-tów.

Rozdział V Oddziały Terenowe Towarzystwa

§ 36

1. Oddziały Terenowe Towarzystwa powstają na podstawie uchwały Zarzą-du Głównego na terenie, na którym zamieszkuje bądź pracuje co naj-mniej 25 członków Towarzystwa.

2. Teren działalności Oddziału i miejsce siedziby ustala Zarząd Główny.

25

§ 37 1. Władzami Oddziału są:

1) Walne Zebranie Członków Oddziału, 2) Zarząd Oddziału, 3) Komisja Rewizyjna Oddziału.

2. Przepisy § 20 ust 2 do 4 stosuje się odpowiednio do władz Oddziału.

§ 38 1. Najwyższą władzą Oddziału jest Walne Zebranie Członków Oddziału

zwoływane przez Zarząd Oddziału. 2. Walne Zebranie Członków Oddziału może być zwyczajne lub nadzwy-

czajne.

§ 39 Do kompetencji Walnego Zebrania Członków Oddziału należy: 1. uchwalanie kierunków działalności merytorycznej i finansowej Oddziału

zgodnie z postanowieniami statutu oraz uchwałami i wytycznymi władz Towarzystwa,

2. rozpatrywanie i przyjmowanie sprawozdań z działalności Zarządu Od-działu na wniosek Komisji Rewizyjnej Oddziału,

3. udzielanie absolutorium ustępującemu Zarządowi Oddziału na wniosek Komisji Rewizyjnej Oddziału,

4. wybór prezesa i członków Zarządu Oddziału, 5. wybór członków i zastępców członków Komisji Rewizyjnej Oddziału, 6. wybór delegatów na Walne Zgromadzenie Delegatów Towarzystwa, 7. uchwalanie wniosków i dezyderatów dotyczących działalności Towarzy-

stwa.

§ 40 Uchwały Walnego Zebrania Członków Oddziału zapadają zwykłą większo-ścią głosów przy obecności co najmniej połowy członków Oddziału w pierw-szym terminie, w drugim terminie bez względu na liczbę obecnych.

§ 41

1. Nadzwyczajne Walne Zebranie Członków Oddziału może być zwołane z inicjatywy Zarządu Głównego, Zarządu Oddziału, na wniosek Komisji Rewizyjnej Oddziału lub 1/5 liczby członków Oddziału.

2. Nadzwyczajne Walne Zebranie Członków Oddziału zwołuje Zarząd Od-działu w terminie 30 dni od daty zgłoszenia wniosku i obraduje nad spra-wami, dla których zostało zwołane.

§ 42

1. O terminie, miejscu i porządku obrad Walnego Zebrania Członków Od-działu Zarząd Oddziału zawiadamia członków Oddziału co najmniej na 14 dni przed zwołaniem zebrania.

26

2. W Walnym Zebraniu Członków Oddziału biorą udział z głosem stanowią-cym wszyscy członkowie Oddziału, a z głosem doradczym zaproszeni goście.

§ 43

1. Zarząd Oddziału składa się z nie więcej niż 9 członków, w tym prezesa, wiceprezesa, sekretarza i jego zastępcy oraz skarbnika.

2. Zarząd Oddziału ma prawo kooptacji nowych członków w miejsce tych, którzy ustąpili w czasie trwania kadencji, z tym że liczba dokooptowanych nie może przekroczyć 1/3 liczby członków Zarządu Oddziału pochodzą-cych z wyboru.

§ 44

Do kompetencji Zarządu Oddziału należy: 1. reprezentowanie Oddziału na zewnątrz i działanie w jego imieniu na

swoim terenie, 2. kierowanie działalnością Oddziału zgodnie z postanowieniami statutu

i uchwałami władz Towarzystwa, 3. przyjmowanie członków zwyczajnych i kandydatów na członków zwy-

czajnych, 4. przyjmowanie i skreślanie członków wspierających - osób fizycznych, 5. przyjmowanie i skreślanie członków – osób prawnych, 6. powoływanie i rozwiązywanie kół Towarzystwa i sekcji naukowych oraz

nadzorowanie ich działalności, 7. uchwalanie budżetu i zatwierdzanie bilansu Oddziału, 8. zarządzanie majątkiem Oddziału w ramach uprawnień przyznanych

przez Zarząd Główny, 9. składanie okresowych sprawozdań Zarządowi Głównemu, 10. zgłaszanie Zarządowi Głównemu wniosków o nadanie godności człon-

ka honorowego Towarzystwa, 11. zgłaszanie Zarządowi Głównemu wniosków o przyznanie nagród

i odznaczeń państwowych dla członków Oddziału, 12. występowanie do Sądu Koleżeńskiego o wszczęcie postępowania

w sprawach o naruszenie przez członka Oddziału statutu Towarzystwa, uchwał władz Towarzystwa bądź zasad deontologii.

§ 45

1. Posiedzenia Zarządu Oddziału odbywają się w miarę potrzeby, nie rza-dziej niż raz na kwartał.

2. Uchwały Zarządu Oddziału podejmowane są zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy członków, w tym prezesa lub wice-prezesa. W razie równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego ze-brania.

27

§ 46 1. Do zadań Komisji Rewizyjnej Oddziału należy kontrola całokształtu dzia-

łalności Oddziału, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki finanso-wej, co najmniej raz w roku.

2. Komisja Rewizyjna Oddziału ma prawo występowania do Zarządu Od-działu z wnioskiem z ustaleń kontroli.

3. Członkowie Komisji Rewizyjnej Oddziału mogą brać udział w posiedze-niach Zarządu Oddziału z głosem doradczym.

4. Komisja Rewizyjna Oddziału obejmuje swoją działalnością koła istniejące na terenie Oddziału.

Rozdział VI Koła Towarzystwa

§ 47

1. Koła Towarzystwa powstają na podstawie uchwały Zarządu Oddziału. 2. Teren działalności Koła i jego siedzibę ustala Zarząd Oddziału. 3. Do powołania Koła wymagana jest liczba co najmniej 7 członków Towa-

rzystwa.

§ 48 Władzami Koła są: 1. Zebranie Członków Koła, 2. Zarząd Koła.

§ 49 1. Najwyższą władzą Kola jest Zebranie Członków Koła. 2. Do kompetencji Zebrania Członków Koła należy:

1) uchwalanie kierunków działania na danym terenie, zgodnie z wytycz-nymi i uchwałami władz Oddziału,

2) rozpatrywanie i przyjmowanie sprawozdań z działalności Zarządu Koła,

3) udzielanie absolutorium ustępującemu Zarządowi Koła na wniosek Komisji Rewizyjnej Oddziału,

4) wybór Zarządu Koła. 3. W Walnym Zebraniu Członków Koła mogą brać udział z głosem dorad-

czym przedstawiciele Zarządu Oddziału i Komisji Rewizyjnej Oddziału oraz zaproszeni goście.

§ 50

1. Zarząd Koła składa się z nie więcej niż 3 członków, spośród których wy-biera przewodniczącego, jego zastępcę i sekretarza. Zastępca przewod-niczącego pełni jednocześnie funkcję skarbnika Koła.

28

2. Zarząd Koła realizuje statutowe cele Towarzystwa na obszarze objętym jego działalnością: 1) kieruje działalnością Koła, 2) składa Zarządowi Oddziału roczne sprawozdanie ze swej działalności.

Rozdział VII Biuro Zarządu Głównego

§ 51

1. Działalność administracyjno-organizacyjną Towarzystwa prowadzi Biuro Zarządu Głównego.

2. Biurem Zarządu Głównego kieruje dyrektor powoływany i odwoływany zgodnie z § 28 pkt 20 statutu.

3. W skład Biura Zarządu Głównego wchodzą działy i inne jednostki organi-zacyjne ustalone w jego regulaminie, zatwierdzanym przez Zarząd Główny.

4. Działem finansowym Biura Zarządu Głównego kieruje księgowy. 5. Do pracowników Biura Zarządu Głównego nie stosuje się § 7 statutu.

Rozdział VIII Majątek i fundusze Towarzystwa

§ 52

Majątek Towarzystwa stanowią nieruchomości i fundusze.

§ 53 Na fundusze Towarzystwa składają się: 1. składki członkowskie, 2. dochody z majątku nieruchomego i ruchomego Towarzystwa, 3. dotacje, darowizny i zapisy, 4. wpływy z wydawnictw i zjazdów naukowych osiągnięte w ramach realiza-

cji zadań statutowych, 5. wpływy z własnej działalności związanej z realizacją zadań statutowych.

§ 54 1. Do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych

Towarzystwa upoważnieni są prezes i skarbnik łącznie. 2. Prezes Towarzystwa może upoważnić do składania oświadczeń, o któ-

rych mowa w ust 1, wiceprezesów i dyrektora Biura Zarządu Głównego, a skarbnik - głównego księgowego.

3. W przypadku opisanym w § 27 ust 4. prawo składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych Towarzystwa uzyskuje czło-nek Prezydium powołany przez Zarząd Główny.

4. Osoby upoważnione przez prezesa i skarbnika działają w granicach udzielonego pełnomocnictwa.

29

Rozdział IX Zmiana statutu i rozwiązanie Towarzystwa

§ 55

Uchwałę w sprawie zmiany statutu podejmuje Walne Zgromadzenie Delega-tów większością 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy osób upraw-nionych do głosowania.

§ 56 1. Uchwałę o rozwiązaniu się Towarzystwa podejmuje Walne Zgromadzenie

Delegatów większością 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy osób uprawnionych do głosowania.

2. Uchwała o rozwiązaniu się Towarzystwa określa sposób likwidacji oraz cel, na jaki ma być przeznaczony majątek Towarzystwa. Majątek Towa-rzystwa powinien być przekazany pokrewnej instytucji, której działalność jest zgodna z niniejszym statutem.

3. W sprawach nie uregulowanych niniejszym statutem mają zastosowanie postanowienia prawa o stowarzyszeniach.

Tekst statutu zgodny z uchwałą

Walnego Zgromadzenia Członków Założycieli Polskiego Towarzystwa Nauk o Rozdzielaniu

z dnia 22 września 2009 r.

30

31

Grzegorz BOCZKAJ1, Marian KAMIŃSKI2 Politechnika Gdańska, Wydział Chemiczny, Katedra Inżynierii Chemicznej i Procesowej 80-233 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12, e-mail: grzegorz.boczkaj@gmail.com1, mknkj@chem.pg.gda.pl2, tel. (58) 347-17-29 BADANIA KORELACJI RETENCJI Z WŁAŚCIWOŚCIAMI FIZYKOCHEMICZNYMI WYBRANYCH GRUP ORGANICZNYCH ZWIĄZKÓW SIARKI W PODZIAŁOWEJ CHROMATOGRAFII GAZOWEJ

Zastosowanie podziałowej chromatografii gazowej z niepolarną ciekłą fazą stacjonarną pozwala na elucję analitów zgodnie z ich temperaturą wrzenia. Na tej podstawie powstała metoda symulowanej destylacji, w której wykorzystuje się chro-matografię gazową i wzorce temperatury wrzenia w postaci n-parafin do wyznacza-nia krzywych destylacji produktów naftowych. Zależności korelacyjne wynikające z możliwości przewidzenia oddziaływań, a zatem retencji analitów dla określonej grupy związków wykorzystano w budowie modeli obliczenia retencji na podstawie budowy i właściwości fizykochemicznych wielu grup związków.

W niniejszej pracy zbadano możliwość wyznaczenia wzorów korelacyjnych dla obliczania wartości czasu retencji lotnych i średnio lotnych związków siarki (tioli, siarczków, disiarczków, alkilo-tiofenów) na podstawie ich podstawowych własności fi-zykochemicznych. Zbadano korelację wartości czasu retencji z temperaturą wrzenia oraz masą cząsteczkową analizowanych grup związków siarki. Analizę przeprowa-dzono dla dwóch programów temperatury.

Stwierdzono wysoką liniową korelację dla n-tioli, siarczków, disiarczków oraz tiofenu i alkilo-tiofenów. Dla zależności wartości czasu retencji od masy cząsteczko-wej (R2 = 0,9992-0,9181) oraz od temperatury wrzenia (R2 = 1,0-0,9658). Znaczne odchylenia retencji wykazywały natomiast di-tiole, dla których, korelacja wartości czasu elucji z temperaturą wrzenia nie wykazują zgodności względem innych anali-zowanych związków oraz wykazują wyższą korelację wartości czasu retencji wzglę-dem masy cząsteczkowej niż temperatury wrzenia. WSTĘP

Analityka lotnych związków siarki, stanowi ważny aspekt współczesnej chemii analitycznej [1]. Dotyczy to zarówno zagadnień związanych z ich emi-sją i wysoką odorowością [2, 3], jak również ich limitowanej zawartości w produktach ropopochodnych (m.in. benzyna, olej napędowy) oraz związa-nej z tym kontroli procesowej odsiarczania frakcji naftowych [4].

Zastosowanie chromatografii gazowej z selektywną detekcją związ-ków siarki pozwala na szczegółową analizę ich zawartości w analizowanych strumieniach ciekłych lub gazowych. W większości przypadków identyfikacji dokonuje się na podstawie wartości czasu retencji substancji wzorcowych lub indeksów retencji. Niekiedy w identyfikacji wykorzystuje się również spektrometrię mas jako dodatkowe potwierdzenie identyfikacji [5].

32

Jednocześnie od wielu lat prowadzone są badania nad możliwością dodatkowej identyfikacji, bez konieczności posiadania wszystkich potrzeb-nych substancji wzorcowych. Wiele prac dotyczy możliwości obliczenia (przewidzenia) retencji na podstawie struktury związków [6, 7], m.in. wielo-pierścieniowych węglowodorów heterocyklicznych siarki [6, 7, 9, 11], oraz ich właściwości fizykochemicznych. Większość wyników uzyskiwana jest w postaci indeksów retencji [8-11].

W niniejszej pracy zbadano możliwość dodatkowej identyfikacji lotnych związków siarki na podstawie korelacji wartości czasu retencji z właściwościami fizykochemicznymi, tj. temperatura wrzenia i masa cząsteczkowa. METODYKA Materiały:

Wykorzystane w pracy odczynniki (n-pentan) i wzorce miały czystość powyżej 96% m/m. W pracy wykorzystano następujące substancje wzorcowe: - n-tiole: etanotiol, 1-propanotiol, 1-pentanotiol, 1-heksanotiol, 1-heptano-

tiol, 1-dekanotiol, - ditiole: 1,2- etanoditionl, 1,3-propanoditiol, 1,4-butanoditiol. - siarczki organiczne: siarczek dimetylu, siarczek dietylu, siarczek

di(n-propylu), siarczek di(n-butylu). - disiarczki: disiarczek węgla, disiarczek dimetylu, disiarczek di(n-propylu),

disiarczek di(tert-butylu). - tiofen i alkilotiofeny: 2-metylotiofen, 3-metylotiofen, 2-etylotiofen. Wyposażenie: Chromatograf gazowy HP 6890 (Hewlett-Packard, USA) z detektorem PFPD model 5380 (OI Analytical), kolumna kapilarna do chromatografii gazowej 60 m x 0,32 mm x 1,0 µm HP1 (Hewlett-Packard, USA). Metody postępowania: Sporządzenie mieszanin wzorcowych Wykonano szereg mieszanin wzorców związków siarki (zgodnie z analizo-wanymi grupami związków) w n-pentanie. Mieszaniny sporządzono w wyni-ku dodania do 10 ml n-pentanu za pomocą mikrostrzykawki 1 µl poszcze-gólnych wzorców siarki, następnie mieszaniny były rozcieńczane w celu uzyskania stężeń związków siarki na poziomie 1 ppm. Mieszaniny wzorców były dozowane do kolumny kapilarnej gazowego chromatografu, w objętości 0,2 µl w trybie „split” 100:1. Wyznaczenie wartości czasu retencji Średnie wartości czasu retencji wyznaczono na podstawie pięciu rozdzielań. Warunki chromatograficzne Tryb dozowania - split 100:1. Temperatura dozownika 300oC. Przepływ gazu nośnego: 1,2 ml/min Program temperatury (1): 40oC utrzymywana 7 minut - przyrost temperatury 25°/min do temperatury końcowej 300oC utrzymywanej 7 minut.

33

Program temperatury (2): 40oC utrzymywana 7 minut - przyrost temperatury 5o/min do 260oC - przyrost 30o/min do temperatury końcowej 300oC utrzy-mywanej 5 minut. Parametry pracy detektora PFPD Napięcie fotopowielacza – 600 V, Range - 10 µA/V, Natężenie prądu w za-palniku - 3,1 A Temperatura detektora - 220oC Mieszanina w komorze spalania:

Wodór 21,0 psig Powietrze 12,6 psig

Gaz ściankowy: Powietrze 14,8 psig

Częstotliwość pracy PFPD – 3,57 Hz WYNIKI I DYSKUSJA

Celem niniejszej pracy było zbadanie możliwości wyznaczenia zależ-ności korelacyjnych wartości czasu retencji od właściwości fizykochemicz-nych poszczególnych grup związków siarkoorganicznych.

Należy mieć świadomość, że zastosowanie korelacji wartości czasu retencji z masą cząsteczkową związku może mieć jedynie znaczenie uzu-pełniające względem korelacji z temperaturą wrzenia. Dla izomerów tego samego związku obliczona na podstawie zależności korelacyjnej z masą cząsteczkową wartość czasu retencji będzie taka sama, pomimo że w rze-czywistości osiągalne jest ich pełne rozdzielenie.

W tabeli 1 zestawiono właściwości fizykochemiczne [12] i wyznaczone wartości czasu retencji dla analizowanych związków siarki dla dwóch wyko-rzystywanych programów temperatury. Jak wynika z otrzymanych wyników, zastosowana w pracy kolumna kapilarna z niepolarną fazą stacjonarną po-zwala na elucję analitów zgodnie z ich temperaturą wrzenia. Stwierdzono jednak, w przypadku ditioli, wyjątki od tej reguły.

Zastosowane programy temperatury (1) i (2) pozwoliły na elucję wszystkich analizowanych związków przed końcem gradientu temperatury. Dzięki takiemu doborowi programów temperatury czynnikiem różnicującym retencję na kolumnie była jedynie szybkość narostu temperatury - w pro-gramie (1) – 5oC/minutę, a w (2) – 25oC/minutę. Na podstawie danych ze-stawionych w tabeli 1, sporządzono wykresy 1 i 2 – przedstawiające uzy-skaną zbieżność wartości czasu retencji z temperaturą wrzenia. Na wykresach widoczne są również odchylenia, które wykazuje retencja ditioli.

34

Tabela 1. Zestawienie właściwości fizykochemicznych oraz wyznaczonych wartości czasu retencji

Związek

wartość cza-su retencji program

temperatury (1)

RT [min]

wartość cza-su retencji program

temperatury (2)

RT [min]

Temperatura wrzenia Tw [°C]

Masa czą-steczkowa M [g/mol]

n-Tiole

Etanotiol 8,486 8,797 35 62,13

1-propanotiol 10,809 12,671 67,5 76,16

1-pentanotiol 14,375 22,391 126 104,21

1-heksanotiol 15,452 26,618 152 118,24

1-heptanotiol 16,3 30,42 175 132,27

1-dekanotiol 18,299 39,997 240 174,35

Siarczki organiczne

Siarczek dimetylu 8,845 9,308 38 62,13

Siarczek dietylu 12,644 17,015 91 90,19

Siarczek di(n-propylu) 15,195 25,395 142,5 118,24

Siarczek di(n-butylu) 16,732 32,557 188,5 146,29

Disiarczki organiczne

Disiarczek dimetylu 13,343 18,848 109 94,2

Disiarczek di(n-propylu) 16,963 33,236 195,5 150,31

Siarczek di(tert-butylu) 17,148 34,008 200,5 178,36

Disiarczek węgla 9,325 9,928 46 76,14

Tiofen i alkilo-tiofeny Tiofen 12,051 15,47 84 84,14

2-metylotiofen 13,841 20,371 113 98,17

3-metylotiofen 13,947 20,695 115 98,17

2-etylotiofen 14,977 24,448 133 112,19 Ditiole

1,2-etanoditiol 14,322 21,974 145 94,2

1,3-propanoditiol 15,539 26,648 169 108,23

1,4-butanoditiol 16,063 28,65 196 122,25

35

Wykres 1. Zależność wartości czasu retencji od temperatury wrzenia dla analizowanych grup związków siarki. Program temperatury (1).

Wykres 2. Zależność wartości czasu retencji od temperatury wrzenia dla analizowanych grup związków siarki. Program temperatury (2).

Na podstawie otrzymanych wyników można stwierdzić, że w przypad-ku zastosowania mniejszego gradientu temperatury uzyskano lepszą zbież-ność wartości czasu retencji z temperaturą wrzenia związków siarkoorga-nicznych. Jak widać na powyższych wykresach, ditiole wykazują znaczne odchylenia od przewidywanej uniwersalnej własności retencji stosowanej w pracy kolumny z niepolarną ciekłą fazą stacjonarną.

Dla wszystkich związków, poza ditiolami, stwierdzono elucję zgodną z temperaturą wrzenia. Zestawienie kolejności elucji przedstawiono w tabeli 2. W tabeli zamieszczono przedział wartości czasu retencji, w zakresie którego eluowane są ditiole. W pozostałym zakresie kolejność elucji była zgodna z temperaturą wrzenia.

36

Tabela 2. Zestawienie kolejności elucji analizowanych związków siarki dla programów temperatury (1) i (2)

Program temperatury (1) Program temperatury (2) Związek TW [°C] RT [min] RT [min] Siarczek di(n-propylu) 142,5 15,195 25,395 1,2-etanoditiol 145 14,322 21,974 1-heksanotiol 152 15,452 26,618 1,3-propanoditiol 169 15,539 26,648 1-heptanotiol 175 16,3 30,42 Siarczek di(n-butylu) 188,5 16,732 32,557 Disiarczek di(n-propylu) 195,5 16,963 33,236 1,4-butanoditiol 196,3 16,063 28,65 Disiarczek di(n-tertbutylu) 200,5 17,148 34,008

Jak wynika z tabeli 2, niezgodność elucji z temperaturą wrzenia wy-

stępuje dla 1,2-etanoditiolu i 1,4-butanoditiolu. Odchylenia odnotowane dla ditioli wynikają najprawdopodobniej z ich budowy, tj. obecności dwóch po-larnych grup umiejscowionych symetrycznie po obu stronach łańcucha wę-glowego. W wyniku występowania grup -SH, oddziaływania z niepolarną fa-zą stacjonarną są ograniczone, co skutkuje niższą retencją.

Korelacja wartości czasu retencji z temperaturą wrzenia i masą cząsteczko-wą poszczególnych grup związków siarki

Analiza danych zestawionych tabeli 1 pozwoliła na zbadanie korelacji własności fizykochemicznych z wartościami czasu retencji.

Jak przedstawiono na wykresach 1 i 2, wartości czasu retencji silnie korelują z temperaturą wrzenia (z analizy wyłączono ditiole). Wypadkowa krzywa wyznaczona na podstawie regersji liniowej dla zależności wartości czasu retencji od temperatury wrzenia analitów może, w zależności od za-stosowanego programu temperatury, być opisana równaniem linii prostej:

Program temperatury (1): RT = 0,0488TW + 7,7154, ze współczynnikiem korelacji R² = 0,961,

Program temperatury (2): RT = 0,1557TW + 2,8599, R² = 0,9976

Analogiczna analiza wartości czasu retencji z masą molekularną wykazała dużo słabszą korelację:

Program temperatury (1): RT = 0,079M + 5,1492, R² = 0,874 Program temperatury (2): RT = 0,258M – 5,9755, ze współczynnikiem korelacji R² = 0,95, W tabeli 3 zestawiono wyniki analogicznej analizy, szczegółowo

– w rozbiciu na poszczególne grupy związków siarki.

37

Tabela 3. Porównanie korelacji wartości czasu retencji z temperaturą wrze-nia (Tw) i masą cząsteczkową (M) dla poszczególnych grup związków siarki

Program temperatury (1) Program temperatury (2) Grupa związków Równanie R2 Równanie R2

RT = 0,0482TW + 7,5529 0,9658 RT = 0,1549Tw + 2,9245 0,9986 n-Tiole RT = 0,0869M+ 4,2836 0,9268 RT = 0,2839 M - 8,0936 0,9905 RT = 0,0524Tw + 7,3318 0,9745 RT = 0,1553Tw + 3,213 0,9995 Siarczki or-

ganiczne RT = 0,0934 M + 3,6165 0,9641 RT = 0,2785 M - 7,9542 0,9992 Bez uwzględniania di-siarczku węgla: RT = 0,0417Tw + 8,7981 Z uwzględnianiem di-siarczku węgla: RT = 0,0494Tw + 7,3856

1 0,9886

RT = 0,166Tw + 0,7586 RT = 0,1574Tw + 2,3165

1 0,9986

Disiarczki organiczne Bez uwzględniania di-

siarczku węgla: RT = 0,048 M + 9,0563 Z uwzględnianiem di-siarczku węgla: RT = 0,0721 M + 5,203

0,9181 0,8683

RT = 0,191 M + 1,7697 RT = 0,2365 M - 5,5037

0,9192 0,9311

RT = 0,0599Tw + 7,0364 0,9994 RT = 0,1813Tw + 0,0814 0,9955 Tiofen i al-kilo-tiofeny RT = 0,1043M + 3,4633 0,9662 RT = 0,3201M - 11,175 0,9907

RT = 0,0336 Tw + 9,5924 0,9324 RT = 0,1288 Tw + 3,8413 0,9318 Ditiole RT = 0,0621 M + 8,5903 0,9499 RT = 0,238 M - 0,0022 0,9494

Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 3 – wartości czasu re-tencji najsilniej korelują z temperaturą wrzenia analitów, a silniejszą korela-cję uzyskano dla programu temperatury (2). Wolniejszy narost temperatury pozwala na większe zróżnicowanie retencji poprzez lotność (temperaturę wrzenia) związków.

Tym niemniej dla n-tioli i siarczków organicznych również w przypadku odniesienia wartości czasu retencji do masy cząsteczkowej uzyskano bar-dzo silną korelację – odpowiednio R2= 0,9905 i 0,9992.

Dla disiarczków przeanalizowano korelację z i bez dwusiarczku węgla w serii danych. Wyniki wskazują, że retencja disiarczku nie koreluje z innymi disiarczkami. Wynika to najprawdopodobniej z innej budowy cząsteczki – centralnie zlokalizowanego atomu węgla w cząsteczce, a nie, jak ma to miej-sce w pozostałych disiarczkach, w których centralnie zlokalizowane są dwa atomu siarki. Disiarczki wykazywały również najniższą z analizowanych grup korelację wartości czasu retencji z masą cząsteczkową.

Dla ditioli lepszą korelację uzyskano dla zależności wartości czasu re-tencji od masy cząsteczkowej, dla programu temperatury (1).

W przypadku uzyskania ściśle liniowej zależności czasu retencji od temperatury wrzenia, z dużym prawdopodobieństwem można przewi-dzieć/obliczyć z równania linii prostej czas retencji innych związków należą-cych do tej samej grupy czy szeregu homologicznego. Poniżej w tabeli 4 ze-stawiono analizowane związki, ich własności fizykochemiczne oraz przewidywane wartości czasu retencji. Dla związków z grupy siarczków obli-czono wartości czasu retencji zarówno dla symetrycznych siarczków, jak

38

również dla niesymetrycznych. Wyniki uzyskane dla siarczków niesyme-trycznych mogą być obarczone większym błędem w związku z możliwością występowania odstępstw od liniowości retencji w funkcji temperatury wrzenia wyznaczoanej dla siarczków symetrycznych – zakres posiadanych substan-cji wzorcowych nie pozwolił na empiryczną weryfikację tej hipotezy.

Tabela 4. Zestawienie danych fizykochemicznych oraz obliczone wartości czasu retencji

Gru

pa

Nazwa związku

T wrze-nia [°C]

Masa cząst. [g/mol]

RT na podsta-wie temp. wrzenia

[min]

RT na pod-stawie cię-żaru cząst.

[min]

Różnica pomiędzy obliczoną

wartością na podstawie

Tw i M [s]

1-butanotiol 98 90

(Prog.Temp.1) 12,28

(Prog.Temp.2) 18,10

(1) 12,10 (2) 17,46

10,31 38,84

1-oktanotiol 198 146 (1) 17,10 (2) 33,59 (1)16,97 (2) 33,36

7,53 14,33

1-nonanotiol 220 160 (1) 18,16 (2) 37,00 (1) 18,19 (2) 37,33

1,84 14,33

Tiol

e

1-undekanotiol - 188 - (1) 20,62 (2) 45,28 -

Etylometylo siarczek 66,5 76,16

(1) 10,82 (2) 13,54

(1) 10,73 (2) 13,26

5,19 17,05

Tert-butylometylo siarczek 101,5 104,21

(1) 12,65 (2) 18,98

(1) 13,35 (2) 21,07

41,95 125,54

Siarczek diizopropylu 120 118,24

(1) 13,62 (2) 21,85 X* -

Siarczek disec-butylu 165 146,29

(1) 15,98 (2) 28,84 X* -

Siarczek diizoamylu 215,35 174,35

(1) 18,62 (2) 36,66 X* -

Siarczek dipentylu 210 174,35

(1) 18,34 (2) 35,83 X* -

Sia

rczk

i

Siarczek diheksylu 230 202,4

(1) 19,38 (2) 38,93

(1) 22,52 (2) 48,41

188,17 568,93

Dietylo disiarczek 152 122,25 (1) 15,14 (2) 25,99 (1) 14,92 (2) 25,12

12,73 52,27

Dis

iarc

zki

Dibutylo disiar-czek 331 178,36

(1) 22,60 (2) 55,70 X* -

* Dla tych związków nie obliczano wartości czasu retencji na podstawie wyznaczonych równań korelacyjnych, ponieważ związki te są izomerami związków, na podstawie których wyznaczno równanie.

39

Przedstawione wyniki wskazują, w przypadku niektórych związków, na wysoką zbieżność wyznaczonych wartości czasu retencji, szczególnie dla krótszego programu temperatur (1) – w przypadku 1-nonanotiolu różnica pomiędzy wartościami wyznaczonymi na podstawie temperatury wrzenia i masy cząsteczkowej związku wyniosła 1,82 s, a etylo-metylo siarczku 5,19 s. Stosunkowo dobrą zbieżność uzyskano dla 1-oktanotiolu (7,53 s). W programie temperatury (2) rozbieżności były nieco większe. W obu pro-gramach temperatury największą zbieżnością wyników charakteryzowały się te same związki. Największą rozbieżność uzyskano dla siarczku diheksylu (odpowiednio 188,17 s i 568,93 s), co może wynikać z faktu zastosowania ekstrapolacji poza zakres wyznaczonych korelacji.

PODSUMOWANIE

Przedstawione wyniki wskazują na możliwość wykorzystania metod korelacyjnych do dodatkowej identyfikacji analitów. We wszystkich analizo-wanych grupach związków, za wyjątkiem ditioli, stwierdzono kolejność elucji zgodną z temperaturą wrzenia analitów. W wielu przypadkach przedstawio-na metoda dodatkowej identyfikacji może posłużyć jako cenne źródło infor-macji, np. do analiz GC-MS niezidentyfikowanych związków.

PODZIĘKOWANIA

Autorzy pragną podziękować Zarządowi i Pracownikom Lotos LAB Sp. z o.o. (Grupa LOTOS S.A.) za udostępnienie aparatury do badań.

LITERATURA 1. Pandey S.K., Kim K.H.: A Review of Methods for the Determination of

Reduced Sulfur Compounds (RSCs) in Air. Environ. Sci. Technol. 2009, 3020 (43).

2. Huber J.F.K., Kenndler E., Reich G., Hack W., Wolf J.: Optimal Selec-tion of Gas Chromatographic Columns for the Analytical Control of Chemical Warfare Agents by Application of Information Theory to Re-tention Data, Anal. Chem., 65 (1993), 2903-2900.

3. Kim K.H., Jeon E.C., Choi Y.J., Koo Y.S.: The emission characteristics and the related malodor intensities of gaseous reduced sulfur com-pounds (RSC) in a large industrial complex. Atmos. Environ. 2006, 4478 (40).

4. Du H., Ring Z., Briker Y., Arboleda P.: Prediction of gas chroma-tographic retention times and indices of sulfur compounds in light cycle oil, Catalysis Today, 98 (2004), 217-225.

5. Sinninghe Damsté J.S., Kock-Van Dalen A.C., De Leeuw J.W., Schenck P.A.: Identification of homologous series of alkylated thio-phenes, thiolanes, thianes and benzothiophenes present in pyrolysates of sulphur-rich kerogens, J. Chromatogr. A, 435 (1988), 435-452.

40

6. Schade T., Andersson J.T.: Speciation of alkylated dibenzothiophenes through correlation of structure and gas chromatographic retention in-dexes, J. Chromatogr. A, 1117 (2006) 206-213.

7. Xua H.Y., Zoub J.W., Jiang Y.J., Hub G.X., Yu Q.S.: Quantitative struc-ture–chromatographic retention relationship for polycyclic aromatic sul-fur heterocycles, J. Chromatogr. A, 1198 (2008) 202-207.

8. Miller K.E., Bruno T.J.: Isothermal Kova´ts retention indices of sulfur compounds on a poly(5% diphenyl–95% dimethylsiloxane) stationary phase, J. Chromatogr., 1007 (2003) 117-125.

9. Can H., Dimoglo A., Kovalishyn V.: Application of artificial neural net-works for the prediction of sulfur polycyclic aromatic compounds reten-tion indices, Journal of Molecular Structure: THEOCHEM, 723 (2005) 183-188.

10. Engkvist O., Borowski P., Bemgard A., Karlstrom G., Lindh R., Colmsjo A.: On the Relation between Retention Indexes and the Inter-action between the Solute and the Column in Gas-Liquid Chromatogra-phy, J. Chem. Inf. Comput. Sci., 36 (1996), 1153-1161.

11. Mossner S.G., Lopez de Alda M.J., Sander L.C., Lee M.L., Wise S.A.: Gas chromatographic retention behavior of polycyclic aromatic sulfur heterocyclic compounds, (dibenzothiophene, naphtho[b]thiophenes, benzo[b]naphthothiophenes and alkylsubstituted derivatives) on sta-tionary phases of different selectivity, J. Chromatogr. A, 841 (1999) 207-228.

12. www.sigmaaldrich.com

41

Grzegorz BOCZKAJ1, Ewelina GILGENAST1, Paulina NOWICKA1, Andrzej PRZYJAZNY2, Marian KAMIŃSKI1* 1 Politechnika Gdańska, Wydział Chemiczny, Katedra Inżynierii Chemicznej i Procesowej, 80-233 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12, mknkj@chem.pg.gda.pl 2 Chemistry & Biochemistry Department, Kettering University, 1700 West Third Avenue, Flint, MI 48504, USA. PROCEDURA PRZYGOTOWANIA PRÓBKI DO OZNACZANIA WIELOPIERŚCIENIOWYCH WĘGLOWODORÓW AROMATYCZNYCH W PRODUKTACH TECHNICZNYCH

W pracy opisano nową metodę przygotowania próbki w celu oznaczania śla-dowych zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) w wysokowrzących produktach naftowych. Wartości granicy oznaczalności dla bada-nych WWA w materiałach tego typu mieściły się w przedziale od kilkudziesięciu ng/kg do poniżej dwudziestu ug/kg. Badania wykazały, że w celu oddzielenia większości zanieczyszczeń od analitów, bez ich znaczących strat, konieczne jest, w pierwszym etapie przygotowania próbki, zastosowanie chromatografii wykluczania (ang. Size exclusion chromatography - SEC) w skali semipreparatywnej albo preparatywnej. W kolejnym etapie zastosowano chromatografię adsorpcyjną w układzie faz normal-nych, korzystnie, także w skali semipreparatywnej lub preparatywnej. Zastosowanie procedury rozdzielania ortogonalnego opisanego w pracy pozwala na wyizolowanie z badanego materiału jedynie grupy niepodstawionych węglowodorów aromatycz-nych w ściśle określonym zakresie masy molekularnej. Im niższa jest wymagana granica oznaczalności (LOQ) WWA, tym większą skalę preparatywnej chromatografii cieczowej należy zastosować w obu etapach wzbogacania próbki. Korzystne jest również zastosowanie metody dodatku wzorca, zapewniające analizę ilościową, sko-rygowaną o stopień odzysku WWA podczas etapu przygotowania próbki. Oznacze-nie końcowe może być wykonane techniką HPLC-FLD albo GC-MS, przy czym w przypadku przygotowania próbki z zastosowaniem kolumn do preparatywnej chromatografii cieczowej, można do identyfikacji śladowych zawartości WWA, a tak-że do wykonania oznaczenia, zastosować detektor UV-VIS/DAD, otrzymując widma UV-VIS oznaczanych analitów i dodatkową możliwość ich identyfikacji na tej podsta-wie.

WSTĘP

Przygotowanie próbki w celu oznaczenia śladowych zawartości anali-

tów w złożonych matrycach na ogół zawiera dwa etapy: ekstrakcję analitów lub ekstrakcję z matrycy, a następnie oczyszczanie [1]. Pierwszy etap ma na celu selektywną izolację analitów z jednoczesnym uproszczeniem matrycy. Najczęściej wykorzystywane w tym celu procedury to ekstrakcja ciecz-ciecz, adsorpcja-desorpcja, hydroliza (np. zmydlanie) i precypitacja. Ekstrakcję można przeprowadzać poprzez kompleksowanie analitów, w celu uzyskania różnicy w rozpuszczalności pomiędzy frakcją izolowaną a matrycą. Etap

42

wzbogacania/oczyszczania jest często wykonywany z wykorzystaniem eks-trakcji do fazy stałej (SPE, ang. Solid Phase Extraction).

W pracy opisano nową procedurę, pozwalającą na oznaczanie WWA w złożonych matrycach tj. frakcje wysokowrzących produktów naftowych (pozostałość próżniowa, asphalt). Wielopierścieniowe węglowodory aroma-tyczne mogą powstawać podczas procesów produkcji/destylacji wysokow-rzących produktów naftowych w wyniku krakingu termicznego. Oznaczanie WWA w produktach naftowych, jak również innych produktach, jest ważne w związku z ich karcinogenną i teratogenną naturą oraz wszechobecnością w środowisku, związaną z emisją pyłów, spalania paliw i innych rodzajów zanieczyszczeń. Problem oznaczania WWA na niskim poziomie stężeń jest coraz bardziej znaczący z uwagi na ostatnie ograniczenia prawne dotyczące maksymalnej dopuszczalnej zawartości WWA w różnych produktach. Przy-kładowo, w 2006 roku NIOSH przyjął limit zawartości wynoszący 10 ug/kg dla WWA i 1 ug/kg dla benzo [a] pirenu w produktach technicznych.

Główny problem stanowi oznaczanie zawartości WWA na niskich lub śladowych poziomach stężeń w skomplikowanych matrycach zawierających WWA podstawione grupami alifatycznymi i alicyklicznymi.

Standardowa metoda oznaczania zawartości frakcji policyklicznych związków aromatycznych, w tym WWA, została opisana przez Institute of Petroleum w normie IP346, która jest szeroko stosowana na całym świecie [2]. Procedura opiera się na oznaczaniu grawimetrycznym frakcji rozpusz-czalnej w sulfotlenku dimetylowym (DMSO) w temperaturze pokojowej. Tym niemniej procedura nie jest dostatecznie selektywna do efektywnego przygo-towania próbki produktów naftowych w celu oznaczania śladowych zawarto-ści WWA, ponieważ przygotowany ekstrakt zawiera zbyt wiele węglowodo-rów aromatycznych.

Literatura fachowa opisuje wykorzystanie w celu przygotowania próbki chromatografii wykluczania (SEC). To podejście pozwala na izolację frakcji o określonym zakresie masy molekularnej. SEC znalazła wiele zastosowań w przygotowaniu próbki do oznaczania wielu niskomolekularnych zanie-czyszczeń, tj. pestycydy, pozostałości leków i WWA w żywności, produktach naftowych, próbkach środowiskowych i wielu innych matrycach [3-5]. Nerin i Domeño stosowali chromatografię żelową podczas etapu przygotowania próbki do oznaczania zawartości WWA w przemysłowych olejach odpado-wych [6]. Wyizolowana frakcja nadal zawierała jednak lipidy o niskich ma-sach cząsteczkowych.

Technika ekstrakcji do fazy stałej (SPE, ang. Solid Phase Extraction) jest szeroko wykorzystywana w przygotowaniu próbki do oznaczania WWA, szczególnie w wodzie pitnej [7-9]. Technika SPE znalazła również zastoso-wanie przy oznaczaniu WWA w smole koksowniczej, co opisano w polskiej normie PN-C-82056 [10]. Wykorzystuje się szklaną kolumnę wypełnioną ak-tywowanym tlenkiem glinu oraz żelem krzemionkowym, a do elucji frakcji zawierającej WWA stosuje się benzen. Alternatywnie stosuje się procedury, w których fazę stacjonarną stanowi Florisil lub Sphadex LH-20 i odpowiednio benzen lub metanol jako eluent. Nerín and Domeño używali pakowanych ko-

43

lumn szklanych wypełnionych tlenkiem glinu oraz mieszaniny heksanu i dichlorometanu (95:5 v/v) jako eluentu, w celu oczyszczenia frakcji uzyska-nej z chromatografii wykluczania [6]. Tym niemniej metody wykorzystujące adsorpcję w sposób „klasyczny”, ze szklanymi kolumnami o niskiej sprawno-ści są żmudne, czasochłonne oraz charakteryzują się niską dokładnością i precyzją. Również wysokie zużycie toksycznych rozpuszczalników oraz wymagane każdorazowe wypełnianie kolumn porcją aktywowanego sorben-tu stanowi o minusach tych metod.

W literaturze technicznej istnieją także procedury przygotowania próbki oparte na zastosowaniu techniki SPE do wyodrębnienia grupy WWA z ropy naftowej. Proponuje się zastosowanie Florisilu, jako fazy stacjonarnej i heksanu jako eluentu [11]. Technika SPE z zastosowaniem mikrokolumie-nek ma wiele zalet, do najistotniejszych należą: znaczne zredukowanie ilości używanych rozpuszczalników, prostota wykonania, a także łatwość automa-tyzacji (połączenie on-line z HPLC lub GC). Jednakże w przypadku próbek o skomplikowanej matrycy pojawia się problem niskiego stopnia odzysku ana-litów oraz małej powtarzalności rezultatów, wywołane nieselektywną oraz niecałkowitą desorpcją. Niska sprawność kolumienek SPE powoduje nakła-danie się frakcji składników przeszkadzających w analizie na frakcję anali-tów, szczególnie w przypadku bardzo złożonej matrycy.

Wady kolumienek SPE oraz klasycznych kolumn szklanych nasuwają wniosek, że techniką potencjalnie zdolną do zapewnienia zadowalającego stopnia rozdzielania grupowego skomplikowanych mieszanin może być technika wysokosprawnej chromatografii cieczowej w układzie faz normal-nych (NP-HPLC). Fazy stacjonarne w układach faz normalnych stosowanych w wysokosprawnej chromatografii cieczowej (NP-HPLC) do rozdzielania grupowego produktów naftowych to przede wszystkim: żel krzemionkowy, tlenek glinu [12-14], mieszanina żelu krzemionkowego [13] i tlenku glinu [14], Florisil [15] i fazy związane, takie jak: żel krzemionkowy modyfikowany gru-pami cyjanopropylowymi (CN) [16], aminopropylowymi (NH2) [17] i okadecy-lowymi (C18) [18].

Saravanabhavan i wsp. zaproponowali metodykę przygotowania próbki do jednoczesnego oznaczenia niepodstawionych i podstawionych łańcuchami alkilowymi WWA w „ciężkich” olejach napędowych (o temperatu-rze wrzenia 287-481oC). Pierwszym etapem analizy była precypitacja parafi-ny, a następnie podzielenie pozostałej frakcji na 5 grup z wykorzystaniem techniki adsorpcyjnej chromatografii cieczowej w układzie faz normalnych. Poszczególne grupy węglowodorów aromatycznych oznaczano następnie z wykorzystaniem techniki chromatografii cieczowej w układzie faz odwróco-nych (19). Na początku lat 80. Wise i wsp. (20-21) zaproponowali wykorzy-stanie HPLC w układzie faz normalnych na etapie przygotowania próbki do oznaczania śladowych zawartości WWA w omułkach.

Zastosowanie techniki NP-HPLC podczas drugiego etapu przygotowa-nia próbki powinno zapewnić dobrą powtarzalność wyników, możliwość zasto-sowania przepływu zwrotnego eluentu w kolumnie chromatograficznej oraz możliwość monitowania procesu chromatograficznego z pomocą detektora.

44

Nasze badania wstępne wykazały brak w normach i w literaturze na-ukowej efektywnych procedur przygotowania próbki do analizy śladowych zawartości WWA w wysokowrzących produktach naftowych. Zastosowanie w tym celu dotychczas opisanych procedur przygotowania próbki do ozna-czania WWA okazało się całkowicie nieskuteczne.

W odróżnieniu od efektywnych metod przygotowania próbki, metody-ka końcowego oznaczania WWA jest stosunkowo dobrze opanowana pod warunkiem, że próbka nie zawiera praktycznie pochodnych alifatycznych i alicyklicznych WWA. Można wtedy zastosować albo metody znormalizowa-ne [7, 9], albo ich modyfikacje, opisane w literaturze naukowej. Obecnie naj-częściej stosowanymi technikami są: chromatografia gazowa sprzężona ze spektrometrią mas (GC-MS) lub z detektorem płomieniowo-jonizacyjnym (GC-FID), albo wysokosprawna chromatografia cieczowa z detekcją fluore-scencyjną (RP-HPLC/FLD). Możliwość jednoczesnej identyfikacji WWA, kosztem jednak wyższej granicy oznaczalności (LOQ), daje zastosowanie detektora UV z matrycą fotodiodową (RP-HPLC/UV-DAD). Rozdzielanie WWA techniką HPLC wykonuje się w warunkach układu faz odwróconych. Fazą stacjonarną jest z reguły oktadekan, związany z żelem krzemionkowym (średnica ziaren wypełnienia 3 µm albo 5 µm), natomiast fazą ruchomą mie-szaniny acetonitrylu (AcCN) albo metanolu (MeOH) z wodą w różnych pro-porcjach. Elucję wykonuje się zwykle w sposób gradientowy. Najnowszym rozwiązaniem jest detekcja za pomocą spektrometru mas (LC-MS). W litera-turze brakuje jednak danych dotyczących zależności granicy oznaczalności analitów z grupy WWA od warunków przygotowania próbki oraz warunków oznaczania i detekcji. Ten problem będzie przedmiotem kolejnej pracy, bę-dącej obecnie w przygotowaniu.

W konsekwencji opracowano nową, dwuetapową procedurę przygo-towania próbki, z wykorzystaniem najpierw - kolumnowej chromatografii wy-kluczania (GPC/SEC) i kolejno - rozdzielania grupowego z zastosowaniem elucyjnej, kolumnowej chromatografii cieczowej w układzie faz normalnych (NP-HPLC), która jest przedmiotem niniejszej pracy.

CZĘŚĆ EKSPERYMENTALNA Materiały

Rozpuszczalniki i eluenty wykorzystane w pracy miały czystość odpo-

wiednią do pracy z HPLC. Roztwory wzorcowe sporządzono w oparciu o substancje wzorcowe o czystości powyżej 98%. Próbki asfaltów i produk-tów z destylacji ropy naftowej wyprodukowane w Grupie LOTOS S.A..

Kolumny chromatograficzne i kolumienki SPE: Kolumny preparatywne 250x25 mm LiChrogel PSMIX, 10 μm, (MERCK, Niemcy), 200x16.8 mm Lichrosorb Si60, 10 μm, (MERCK, Niemcy); Kolumny analityczne 250x4.6 mm Spherisorb PAH, 5 μm, kolumienka typu SPE z wypełnieniem Florisil – 1000 mg (Macherey – Nagel, Niemcy).

45

Aparatura i wyposażenie: • Gradientowy chromatograf cieczowy LaChrom (Merck-Hitachi, Niemcy)

wyposażony w czterokanałowy system elucji gradientowej z zaworami proporcjonującymi (tzw. gradient niskociśnieniowy), pompę L-6200, za-wór dozujący Rheodyne Rh-7725i z pętlą dozującą 100 μl, kolumnę chromatograficzną, termostat, detektor UV - DAD 7450A, detektor fluore-scencyjny F 1050, oprogramowanie HSM oraz, dodatkowo, w sześcio-drogowy dwupołożeniowy zawór V 7226 (Knauer, Niemcy), do zmiany kierunku przepływu fazy ruchomej w kolumnie (backflash);

• Gradientowy chromatograf cieczowy (Merck-Hitachi) wyposażony w czte-rokanałowy system elucji gradientowej z zaworami proporcjonującymi (tzw. gradient niskociśnieniowy), pompę L-6200, zawór dozujący Rhe-odyne Rh-7161 z pętlą dozującą 1 ml, kolumnę chromatograficzną, ter-mostat, detektor UV - DAD L-3000, detektor refraktometryczny 1037A, oprogramowanie HSM oraz, dodatkowo, w sześciodrogowy dwupołoże-niowy zawór V 7226 (Knauer, Niemcy), do zmiany kierunku przepływu fa-zy ruchomej w kolumnie (backflash);

• Zestaw do odparowywania nadmiaru rozpuszczalnika w strumieniu azotu, w skład którego wchodzą: butla z gazem obojętnym (N2), pokrywa firmy J.T. Baker wykonana z poliamidu wyposażona w igły oraz podłączenie gazu;

METODYKA Izolacja frakcji (grupy) o niskim zakresie masy cząsteczkowej

Zastosowano preparatywną kolumnę typu PS MIX (250x25 mm, dp = = 10 μm), dichlorometan, jako eluent oraz szeregowo połączone detektory: refraktometryczny i UV - DAD. Granice elucji grupy WWA wyznaczono w oparciu o wartości czasu retencji koronenu i benzenu. Roztwór asfaltu w dichlorometanie zmieszano w stosunku objętościowym 1:1 z roztworem wzorców koronenu i benzenu o stężeniu 0,025 g/ml w dichlorometanie. Roz-dzielaniu w warunkach wykluczania poddano roztwór asfaltu z i bez dodatku wzorców benzenu i koronenu. Wszystkie mieszaniny rozdzielano w tempera-turze 20oC. Objętościowe natężenie przepływu fazy ruchomej wynosiło 4,5 ml/min, objętość dozowana 550 μl. W zakresie elucji koronenu oraz ben-zenu zbierano niskomolekularną frakcję zawierającą anality z grupy WWA mogące potencjalnie występować w badanym materiale. Izolacja frakcji (grupy) w zakresie polarności WWA techniką wysoko-sprawnej chromatografii cieczowej w układzie faz normalnych (NP-HPLC)

Frakcję uzyskaną w warunkach wykluczania odparowano do sucha w strumieniu azotu. Suchą pozostałość rozpuszczono w 550 µl n-heksanu i poddano analizie z wykorzystaniem techniki wysokosprawnej, adsorpcyjnej chromatografii cieczowej w warunkach układu faz normalnych. Zastosowano preparatywną kolumnę wypełnioną żelem krzemionkowym oraz szeregowo

46

połączone detektory UV-DAD (długość fali λ = 254 nm) i refraktometryczny. Granice elucji analitów z grupy WWA wyznaczono w oparciu o czas elucji koronenu i benzenu. W zakresie elucji początku piku koronenu oraz końca piku benzenu (w czasie 6,5÷8,4 od momentu dozowania) zbierano odpo-wiednią frakcję. Temperatura: 20oC, eluent: n-heksan. Objętościowe natęże-nie przepływu fazy ruchomej - 4,5 ml/min, objętość dozowana 500 μl. Po czasie 10 min przełączono zawór przepływu zwrotnego (backflush), zapew-niając w ten sposób elucję z kolumny wszystkich wielopierścieniowych wę-glowodorów aromatycznych przed przełączeniem zaworu przepływu zwrot-nego i umożliwiono elucję wszystkich wysokopolarnych składników próbki silnie sorbowanych na powierzchni fazy stacjonarnej w warunkach przepły-wu zwrotnego, w postaci pojedynczego piku. Izolacja frakcji (grupy) w zakresie polarności WWA techniką ekstrakcji do fazy stałej (SPE) Frakcję uzyskaną w warunkach chromatografii wykluczania odparo-wano do sucha w strumieniu azotu. Suchą pozostałość rozpuszczono w 550 µl n-heksanu i poddano adsorpcji z zastosowaniem techniki SPE. Etap ten realizowano zgodnie z procedurą opisaną w aplikacji Macherey-Nagel (11). W badaniach zastosowano kolumienki SPE wypełnione Florisi-lem (180 µl frakcji adsorbowano na 1 g Florisilu). Kolumienki uprzednio kon-dycjonowano 20 ml metanolu, suszono, a następnie kondycjonowano 20 ml n-heksanu i ponownie suszono. Anality ze złoża sorbentu eluowano za po-mocą 25 ml n-heksanu. Uzyskaną w ten sposób frakcję - po wymianie roz-puszczalnika, z jednoczesnym zatężeniem - poddawano analizie chromato-graficznej (punkt II. 2. 4). Rozdzielanie, identyfikacja i oznaczanie zawartości WWA techniką wy-sokosprawnej chromatografii cieczowej w układzie faz odwróconych (RP-HPLC) Frakcję wzbogaconą w anality z grupy WWA uzyskaną zgodnie z metodyką przygotowania próbki opisaną w punktach II. 2. 1, II. 2. 2, II. 2. 3 odparowano do sucha w strumieniu azotu. Suchą pozostałość rozpuszczono w 70 μl acetonitrylu. W badaniach zastosowano dwa szeregowo połączone detektory: UV-DAD (w zakresie długości fali 220÷450 nm) oraz fluorescen-cyjny. Długość fali wzbudzenia λex wynosiła 275 nm, natomiast długość fali emisji λem – 375 nm (dla naftalenu, acenaftenu, fluorenu i fenantrenu), a na-stępnie 410 nm (dla pozostałych analitów z grupy WWA). Temperatura: 20°C; objętościowe natężenie przepływu fazy ruchomej: 1 ml/min; objętość dozowana: 50 μl. Warunki rozdzielania zamieszczono w tabeli 1. Tabela 1. Warunki rozdzielania zastosowane do końcowego oznaczania WWA

Kolumna chromatograficzna Eluent / Program elucji

Spherisorb PAH, 5μm, 250x4.6mm i.d. 0-40min ACN:H2O=80:20 v/v 40,1-70min ACN

47

Identyfikacji WWA dokonano na podstawie: • Porównania czasu retencji odpowiednich pików na chromatogramach

z wartością czasu retencji substancji wzorcowych • Porównania widm w zakresie 220 nm do 450 nm, w tym długości fali

maksimum widm poszczególnych pików z widmami wzorców WWA. Kalibrację zawartości WWA wykonano metodą krzywej kalibracyjnej (external standard method) w oparciu o sygnał detektora UV-DAD oraz fluorescencyjnego. W przypadku kalibracji na podstawie sygnału detekto-ra UV-DAD program długości fali był następujący: 270 nm dla naftalenu, 315 nm - acenaftylen, 265 nm - acenaften i fluoren, 254 nm – fenantren, antracen i fluoranten, 270 nm - piren, 285 nm - benzo(a)antracen i chry-zen, 287 nm - benzo(b)fluorantenu, 293 nm - benzo(k)fluorantenu, ben-zo(a)pirenu, 290 nm - dibenzo(a,h)antracen, indeno(1,2,3-cd)piren, benzo(g,h,i)perylen, benzo(e)piren, benzo(j)fluoranten. Wykonano 5-punktowe krzywe kalibracyjne o stężeniach poszczególnych związków z grupy WWA w zakresie: 50÷1000 ng/ml – dla detektora UV-DAD oraz 0,5÷32,0 ng/ml - dla detektora fluorescencyjnego. Podczas analizy pró-bek rzeczywistych po zakończeniu elucji analitów z grupy WWA kolumnę przełączano do trybu elucji wstecznej.

Wyznaczenie stopnia odzysku analitów z grupy WWA zawartych w badanych materiałach

Do roztworu asfaltu drogowego 50/70 o stężeniu 0,05 g/ml w dichlo-rometanie dodano 10 µl roztworu mieszaniny wzorców WWA o stężeniu 200 μg/ml w dichlorometanie. Następnie próbki przygotowano zgodnie z procedurą przygotowania próbki opisaną w punktach II. 2. 1, II. 2. 2, II. 2. 3. Stopień odzysku wyznaczono z zależności:

R = Ci (kal.) / Ci (rzecz.) x 100% gdzie: Ci (kal.) - stężenie i-tego analitu wyznaczone w oparciu o krzywą kalibracyjną, Ci (rzecz.) - stężenie rzeczywiste i-tego analitu, który został wprowadzony do analizowanego roztworu. Jako granicę oznaczalności (LOQ) przyjęto stężenie odpowiadające 5-krotności poziomu szumów detektora pomniejszone o wartość stopnia od-zysku.

Każdy eksperyment, którego rezultat został zamieszczony w pracy, był wykonywany co najmniej dwukrotnie. Przedstawione wyniki są warto-ściami średnimi.

48

WYNIKI I DYSKUSJA Chromatografia wykluczania w skali preparatywnej (P-GPC/P-SEC) jako pierwszy etap przygotowania próbki do analizy śladowych zawartości WWA w materiałach naftowych

W pierwszym etapie przygotowania próbki wykorzystano technikę chromatografii wykluczania w celu selektywnego wydzielenia frakcji, poten-cjalnie zawierającej WWA i różniącej się masą molekularną od zdecydowa-nej większości pozostałych składników niskolotnych produktów naftowych. Etap ten umożliwił oczyszczenie próbki ze składników produktów naftowych o wyższych masach cząsteczkowych niż WWA, eluowanych wcześniej niż WWA. Zakres elucji grupy WWA wyznaczono posługując się mieszaniną ko-ronenu oraz benzenu. Koronen posiada masę molekularną nieco wyższą (C24H12, M = 300Da) od masy molekularnej związków należących do grupy WWA (dibenzo(a,h)antracen C22H14 posiada najwyższą masę molekularną w obrębie grupy WWA i wynosi ona 278 Da). Natomiast benzen (M C6H6 = = 78 Da), wyznacza dolną granicę elucji, jego masa molekularna jest niższa od naftalenu (M C10H28, M = 128 g/mol). W celu obniżenia granicy oznaczal-ności WWA powiększono skalę procesu przygotowania próbki poprzez za-stosowanie preparatywnej kolumny do chromatografii wykluczania (dc = = 25 mm, Lc = 250 mm, dp = 10 µm). Zastosowanie chromatografii w skali preparatywnej umożliwiło wyizolowanie w jednym etapie rozdzielania znacznie większych ilości frakcji bogatej w anality z grupy WWA, niż by to było możliwe z zastosowaniem kolumny analitycznej. Na rysunku 1 przedstawiono przykła-dy chromatogramów obrazujących efekt rozdzielania w warunkach chromato-grafii wykluczania roztworu asfaltu drogowego 5