20
NEW ZEALAND QUALIFICATIONS AUTHORITY Ia Malamalama i le NCEA SAMOAN

Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

NEW

ZEA

LAN

D Q

UA

LIFICA

TIO

NS

AU

TH

OR

ITY

Ia Malamalama i le NCEA

SAMOAN

Page 2: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

ii I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

M A T A U P U O I A I

M A T A U P U 1 : O L E Ä L E N C E A ? 1

Vaega eseese o le NCEA 2

M A T A U P U 2 : F A A P E F E A O N A M A U A L E N C E A 3

E FAAPEFEA ONA AUSIA MATATI‘A (STANDARDS) 4Suesuega i laasaga eseese 4Faitau, tusitusi (literacy) ma le numera (numeracy) 5Faamanuiaga (Endorsements) 6Tapenaina o se Lumanai Mautu mo Talavou (Youth Guarantee) 6Aoaoina o Tomai mo le Sailia o Galuega (Vocational Pathways) 7

FAAPEFEA ONA ILOILO GALUEGA 9 O ä maka (grades)? 9 E faapefea ona faatulaga suega i le iuga o le tausaga? 9 Iuga o le NCEA ma mea e faaalia mai ai 10

M A T A U P U 3 : F A A A O G Ä I N A O L E N C E A 11

E täua le faataatia o se peleni 11 E faapefea ona lagolago atu i aoaoga – fautuaga aogä 12 Amanaiaina o tulaga maualuluga ua ausia 13 Faasinoupu 15 Faamaumauga 17 Saili mo nisi faamatalaga 18

Page 3: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

1I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

M A T A U P U 1

O le ä le NCEA?O le NCEA e faapuupuu i ai le National Certificate of Educational Achievement. O le tusipasi autü lea e maua e tamaiti o loo i aoga maualuluga (secondary school) i Niu Sila, ma e tolu laasaga (levels) ua faatulaga mai ai i le lisi o tusipasi taualoa ua lesitalaina i Niu Sila (New Zealand Qualifications Framework): Laasaga 1, Laasaga 2 ma le Laasaga 3, lea e masani ona galulue faasolosolo ai tamaiti mai Tausaga 11 e oo i le Tausaga 13 (e tele lava ia i latou ua 15–18 tausaga le matutua).

E talafeagai le NCEA mo tamaiti aoga uma – o nisi atonu o loo agai atu mo iunivesite, o isi atonu o loo fuafua e aooga ma faigaluega mo se matata patino (apprenticeship), a o isi foi atonu e mananao e aoaoina lava tomai aogä uma ona saili ai lea o se galuega pe a uma aoga. O le mea täua ia manatua, poo fea lava le itulagi o loo agai i ai aoaoga a le fanau, ae mafai lava ona fesoasoani le NCEA ina ia ausia ai a latou moemitiga. E mafai foi e tamaiti aoga ona faamae‘a le sueina o le NCEA i aoga i luga atu pe a mae‘a aoga maualuluga, poo le aooga ia latou aoga maualuluga ma se aoga lea e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga.

O le NCEA o se tusipasi e täua ma amanaia tele. O le tusipasi NCEA Laasaga 2 e masani ona moomia mo le sailia o galuega ma ulu atu ai i nisi aoaoga faaiunivesite. O aoaoga maualuluga atu e pei o iunivesite faapea falefaigaluega, e masani ona latou faaaogä iuga o suega o le NCEA e iloa ai poo iai i le tagata o loo apalai ni tomai ma le atamai o loo latou moomia.

Mo tamaiti i aoga maualuluga, e faaulu e aoga tamaiti mo le NCEA ma ta‘u i ai le taimi e totogi ai pili.

Page 4: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

2 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Vaega eseese o le NCEAO se tasi o vaega autü o le NCEA o se tusipasi e faigofie ona fetuutuunai.

E eseese lava iloiloga e fai e fuafua lava i mataupu ma laasaga o le NCEA o loo fai, lona uiga e eseese uma lava iloiloga e fai mo tamaiti taitoatasi, e fuafua i mataupu o loo fai i le aoga poo aoga ia e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga, ma mataupu e filifili le tamaitiiti e suesue ai.

O le NCEA e fefiloi faatasi uma ai iloiloga e fai i taimi o aoga (internal assessment) faapea iuga o suega (external assessment). O le iloiloga e faia i totonu o le aoga a o faagasolo le tausaga ma e fuafuaina lava e le faiaoga o le tamaitiiti. O iloiloga o iuga o suega e faatino pe a faia suega a aoga uma a le atunuu i le iuga o le tausaga.

O tamai suega (tests) ma iloiloga (asessments) ia e fai i le aoga a o faagasolo le tausaga, e faatulaga ai e le faiaoga togi i tomai o tamaiti ma faamaonia mai e le NZQA le lelei o na tomai.

O le faafefiloi faatasi o iloiloga na e fai i le aoga (internal assessment) ma taimi o suega (external assessment) e mafai ai e tamaiti aoga ona faaalia mai poo ä tonu mea o loo latou malamalama ai ma mea e mafai ona latou faia, ona ave lea i ai o togi e fuafua i tomai ua latou iloa ona faia ai nei galuega – mo se faaaoaoga, le faia o se lauga pe faataitai le faatinoga o se mea (experiment), faapea ma le galue faanatinati i totonu o se umi faatapulaa i le taimi o se suega.

Ina ia maua se NCEA mai nei laasaga taitasi uma e tolu, e iai se aofaiga patino o togi (credits) e moomia ona ausia e tamaiti aoga. E mafai ona faaopoopo togi (credits) a o faagasolo le tausaga – pe sili atu foi ma le tausaga – ma e tumau ai lava. O lona uiga, e mafai ona maua e tamaiti ni togi a o iai i le aoga, ma tua mai foi pe a uma le aoga ae toe ave nisi mataupu mulimuli ane, pe aoaoina nisi tomai fou i falefaigaluega.

E faigofie lava mo tamaiti ona fai ma siaki po ua fia ni togi (credits) ua latou maua ina ia latou iloa ai po ua latou ausia togi e maua ai le NCEA. A oo ina apalai mo se galuega poo se mataupu i aoaoga maualuluga atu e pei o iunivesite, o le a mafai e na tagata ona tilotilo i iuga o le NCEA, tagai i agavaa ua maua e le tamaitiiti, ona togi ma mataupu sa lelei ai.

E tele atunuu o le lalolagi latou te talia le tusipasi NCEA. O tausaga taitasi e mafai e tamaiti ua iai o latou tusipasi NCEA ona ave ni a latou mataupu i iunivesite i soo se atunuu. (E eseese tuutuuga a atunuu taitasi i mea moomia e ulufale ai).

Page 5: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

3I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Togi manaomia (Credits)Togi manaomia o le Faitau,

Tusitusi (Literacy) ma le Numera (Numeracy)

Laa

saga

3

80 togi:60 togi i le Laasaga 3 poo luga atu faaopoopo le 20

togi i le Laasaga 2 poo luga atu

Laa

saga

2

80 togi:60 togi i le Laasaga 2 poo luga atu faaopoopo le 20

togi mai soo se laasaga

Laa

saga

1 80 togi:

I le Laasaga 1 poo luga atu

Laasaga 110 le faitau ma le tusitusi, 10 numera (e na o le faatasi ona manaomia le ausia ma faaopoopo atu ai i isi agavaa taitasi o le NCEA)

Laasaga o le

NCEA (Level)

M A T A U P U 2

Faapefea ona maua le NCEAMo le tusipasi o le NCEA, e vaevae mataupu i mea uma lava o loo moomia e tamaiti aoga ona latou iloa ma mafai ona latou fai. E ta‘u na mea o matati‘a (standards) ma e eseese uma vaega e iloilo ai matati‘a o le atamai ma matati‘a o tomai. E tofu lava matati‘a taitasi ma togi (credits) e maua ai, na e fesoasoani i le mauaina o le NCEA i le Laasaga 1, Laasaga 2 ma le Laasaga 3.

O laasaga (level) taitasi o le NCEA e manaomia ai togi (credits) e 80. I laasaga 2 ma le 3, o le 20 o togi mai togi e 80 e mafai ona maua mai soo se laasaga lava. Mo se faataitaiga, e mafai e se tamaitiiti aoga ona ausia le tusipasi o le NCEA Laasaga 2 pe afai na te maua togi e 60 mai le Laasaga 2 faaopoopo i ai ma le isi 20 togi mai le Laasaga 1. O togi e maua mai i se laasaga se tasi e mafai ona faitau ma maua ai ni tusipasi NCEA e sili atu i le tasi, ma e mafai ona tupu lena mea i le silia ma le tasi le tausaga e te aoga ai.

E tatau foi ona ausia vaega manaomia o le faitau, tusitusi (literacy) ma le numera (numeracy) i le Laasaga 1, ina ia ausia ai le tusipasi NCEA i laasaga taitasi. E aofia ai ia lë i lalo ifo o le 10 togi (credits) i le tomai o le faitau ma le tusitusi ma le isi 10 togi (credits) i le tomai o le numera. E ausia loa vaega manaomia i le tomai o le faitau, tusitusi ma le numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia).

Page 6: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

4 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

E faapefea ona ausia matati‘a (standards)Mo se faaaoaoga, afai o loo ave se mataupu a se tamaitiiti e pei o le matematika, ua faatulaga matati‘a e fua i ai le iloiloina o a latou galuega. O le a faamatala atu e faiaoga i tamaiti le auala o le a iloiloina ai na matati‘a taitasi, ma faailoa atu i tamaiti poo faape‘ï mai le gasologa o a latou mataupu.

E tofu lava le matati‘a (standard) ma le aofai o togi (credit) ua faatulaga i ai – e masani lava e i le va o le tolu ma le ono. E lua ituaiga matati‘a e fai i ai iloiloga a le aoga:

Matati‘a o Ausiga (Achievement Standards) e mafai ona fai i iloiloga a le aoga (internal assessment), lea e fai lava i le aoga a o faagasolo le tausaga (e faamautinoa mai e le NZQA le lelei o lena iloiloga) faapea ma iloiloga i taimi o suega i le iuga o le tausaga lea e iloilo e le NZQA. O matati‘a o ausiga e fua i le taiala o aoaoga a Niu Sila (New Zealand Curriculum).

Matati‘a o Iunite (Unit Standards) e iloilo lava i le faagasologa o mataupu i le aoga poo totonu o falefaigaluega (ma a o faagasolo le tausaga), ma e masani ona mätele i le iloiloga e fua i tomai e mafai ona saili ai se galuega. O agavaa na e faamautinoa mai e le NZQA poo le galuega. O na faatulagaga e lua o matati‘a e mafai foi ona iu atu i le maua ai o nisi agavaa patino.

E ono faapea le lisi o matati‘a ua iloiloina i se mataupu e tusa ai ma le taiala o aoaoga (mo se faataitaiga, o le matematika):

MATATI‘A (STANDARD)

ILOILOGA (ASSESSMENT) IGOA O LE MATATI‘A

TOGI (CREDITS)

91026Totonu o le aoga (Internal)

Faaaogä fuainumera (numeric reasoning) e saili ai tali o mea 4

91027 Suega (External)

Faaaogä faagasologa o fuainumera (algebraic procedures) e saili ai tali o mea 4

91028 Suega Sailiili faiä i le va o siata, o fuaiupu faafuainumera ma kalafi 4

91031 SuegaFaaaogä le fefuafuatai o auala eseese ua faailoa ma aogä o na auala i le sailia o tali o se mea (geometric reasoning)

4

91038 Totonu o le aoga

Fai sailiiliga o se mataupu e fefaasoaai ai manatu e fua i ni galuega faatino (elements of chance) 3

Aofaiga 19

Suesuega i laasaga eseeseO le toatele o tamaiti i le Tausaga 11 e amata i le Laasaga 1, ma faasolo atu ai i le Laasaga 2 i le Tausaga 12, ma le Laasaga 3 i le Tausaga 13.

Page 7: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

5I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

E ono faataga e isi aoga tamaiti e ave a latou mataupu mo ni matati‘a eseese i laasaga eseese, ae fua lava i le mea e mafai e le tamaitiiti. Mo se faaaoaoga, atonu e mafai e le tamaitiiti o loo i le Tausaga 12 ona ave le tele o ni mataupu i le Laasaga 2, ae amata sana mataupu fou i le Laasaga 1 pe ave se isi mataupu i le Laasaga 3 ona e lelei ai i lea mataupu.

E mafai foi e tamaiti ona ave ni mataupu i matati‘a ia e silia ma le tasi le laasaga o loo iloilo ai. Mo se faaaoaoga, o le Igilisi lea e ave i le Tausaga 11 atonu o loo iai faatasi iinä matati‘a o le Laasaga 1 ma le Laasaga 2.

O nei matati‘a e mafai ona maua uma ai tusipasi o le Laasaga 1 ma le Laasaga 2 o le NCEA.

Faitau, tusitusi (literacy) ma le numera (numeracy)E tatau ona iai uma vaega manaomia o le faitau, tusitusi ma le numera, ina ia ausia le NCEA. O togi (credits) e 10 mo le tomai i le faitau ma le tusitusi (literacy), ma togi e 10 mo le numera (numeracy), o mea manaomia na mai le tele o isi matati‘a patino. E ausia loa vaega manaomia mo le numera i le Laasaga 1 (pe i se laasaga e maualuga atu tau aoaoga pe a talafeagai), ua mafai loa ona latou faaopoopo atu i isi uma agavaa taitasi o le NCEA ua maua (mo se faataitaiga, e na o le faatasi lava le taimi e manaomia ai ona ausia lena agavaa).

E iai matati‘a (standards) patino ua filifilia mai le tele o mataupu (curriculum subjects) e mafai ona fai ai le iloiloga o le tamaitiiti ina ia maua togi o loo ia moomia mai ona tomai i le faitau, tusitusi ma le numera. Ua filifilia nei matati‘a auä e maua ai e tamaiti le avanoa

Page 8: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

6 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

e faaali atu ai poo le ä se lelei o ona tomai tau faitau, tusitusi, tautala ma le faalogo (literacy) ma le numera, le fuaina o mea ma tomai i faamaumauga tau fuainumera (numeracy).

O faamanuiaga (endorsements) e amanaia ai ni tulaga maualuluga ua ausiaE mafai ona faamanuiaina agavaa ua maua mai le NCEA i le Merit poo le Excellence, e atagia atu ai se tulaga maualuga ua ausia.

E lua ituaiga faamanuiaga:

Faamanuiaga i Mataupu (Course Endorsement) pe a ausia e le tamaitiiti togi e 14 pe sili atu i le vaega o le Excellence i sana mataupu e ave i totonu o le tausaga e tasi, o le a faamanuiaina ai o ia i le Excellence i lena mataupu. Afai e ausia e le tamaitiiti togi e 14 pe sili atu pe a tuufaatasi vaega o le Merit ma le Excellence, o le a faamanuiaina i le Merit. E tatau ona maua le tolu o nei togi e maua ai Faamanuiaga i Mataupu, mai suega e fai (externally assessed standards), ma le isi tolu mai iloiloga i taimi o le a‘oga (internally assessed standards). (Mätau: E lë aofia ai le Physical Education, Religious Studies ma le Visual Arts Laasaga 3 i mataupu o loo iai i lenei faatulagaga).

Faamanuiaga i Tusipasi (Certificate Endorsement) pe a ausia e le tamaitiiti togi e 50 pe sili atu i le vaega o le Excellence mai mataupu uma o loo ia aoaoina, o le a faamanuiaina i le Excellence i lona tusipasi o le NCEA. Afai ua ausia e le tamaitiiti togi e 50 pe sili atu pe a tuufaatasi vaega o le Merit ma le Excellence, ona faamanuiaina lea o lona tusipasi o le NCEA i le Merit. E mafai ona maua nei togi i le silia ma le tasi le tausaga.

Tapenaina o se Lumanai Mautu mo Talavou (Youth Guarantee) O le polokalame mo le tapenaina o se lumanai mautu mo talavou (Youth Guarantee) e saunia ai mo tamaiti aoga (16-19 tausaga) le tele o ni filifiliga ina ia ausia ai se tusipasi mai tusipasi taualoa ua lesitalaina i Niu Sila (New Zealand Qualifications Framework) Laasaga 1-3 (e aofia ai le NCEA) ma faasolosolo atu ai isi aoaoga ma polokalame tau aoaoga.

O le aoaoina o tomai mo le sailia o galuega (Vocational Pathways) ua saunia ai auala fou e ausia ai le NCEA Laasaga 2. O inä e faailoa ai i tamaiti aoga pe faapefea ona faatäua mea ia latou te aoaoina ma ausia i le aoga, pe a oo ina faigaluega. E iloa ai foi poo ä mataupu e ao ona aoaoina ma ituaiga o galuega e ono maua mo i latou o loo aooga i na matata.

Page 9: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

7I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Aoaoina o Tomai mo le Sailia o Galuega (Vocational Pathways)

O le aoaoina o tomai mo le sailia o galuega (Vocational Pathways) ua saunia ai se auivi e fua i ai le faiga filifiliga mo se galuega, ua fesootai atu ai filifiliga o mataupu e ave i le aoga ma faanaunauga mo se galuega, i vaega tetele e ono o galuega:

• Galuega Faagaosioloa ma Tekonolosi• Galuega o Faugafale ma isi Fausaga Tetele• Faigafaiva Lafumanu poo le Folesi• Auaunaga o Agafesootai ma Tagata Lautele• Galuega o le Faatinoga o Auaunaga• Galuega o Tomai Faatufugaga

Laasaga 1

Laasaga 3

Cons

truc

tion

&

Infr

astr

uctu

re –

Galu

ega

o Fa

ugaf

ale

ma

isi F

ausa

ga Te

tele

Laasaga 2

Creative Industries –Galuega o Tomai

Faatufugaga Primary Industries –

Faigafaiva Lafumanu

poo le Folesi

Serv

ice

Indu

strie

s –

Galu

ega

o le

Faat

inog

a

o Au

auna

ga

Social & Community –Auaunaga o

Agafesootai ma Tagata Lautele

Manufacturing &

Technology –

Galuega Faagaosioloa

ma Tekonolosi

Page 10: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

8 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

O le aoaoina o tomai mo le sailia o galuega (Vocational Pathways Profile) o se faasologa vaaia (le faataitaiga i luga) e faaalia ai mea ua ausia i mataupu taitasi o le Vocational Pathways – e mafai e tamaiti ona iloa lo latou agaigai i luma ma faamautinoa o a latou mataupu ua filifilia e latou te maua ai tomai mo le ausiaina o o latou sini.

O le O le Faailoga i le Aoaoina o Tomai mo le Sailia o Galuega (Vocational Pathways Award) o se faailoaga aloaia lea o mea ua ausia e se tamaitiiti aoga i se tomai patino na aoga ai. E mafai ona sili atu i le tasi ni faailoga (award) e maua e tamaiti pe a sili atu ma le tasi ni vaega mo le Aoaoina o Tomai mo le Sailia o Galuega (Vocational Pathway) latou te avea. Ua mafai ai e tamaiti ona faaali atu pe faapefea ona fesootai mataupu ua latou ausia, i tomai o loo sailia e pule o galuega. E mafai ona matamata fanau aoga i se O le Faailoga i le Aoaoina o Tomai mo le Sailia o Galuega (Vocational Pathways Award) pe a o i le itulau o le upega tafailagi a le NZQA i le www.nzqa.govt.nz/learner-login.

E mafai e tamaiti ona asiasi i le www.careers.govt.nz poo le www.youthguarantee.net.nz mo nisi fesoasoani e fuafua lelei ai a latou mataupu e toe aooga ai ma ni galuega e fai.

Ina ia e maua le avanoa e aoaoina ai i tomai mo le sailia o sau galuega, e tatau ona e ausia:

Aotelega

NCEA Tomai e faitau ma tusitusi

NCEA Tomai i le numera

NCEA Laasaga 2

Construction & Infrastructure –

Galuega o Faugafale ma isi Fausaga Tetele

Creative Industries – Galuega o Tomai

Faatufugaga

Manufacturing & Technology –

Galuega Faagaosioloa ma Tekonolosi

Primary Industries –Faigafaiva Lafumanu

poo le Folesi

Service Industries –Galuega o le Faatinoga o Auaunaga

Social & Community Services – Auaunaga o

Agafesootai ma Tagata Lautele

O le 72 mai le 72 o ou togi e mai le Sector Related Standards

O le 3 mai le 3 o ou togi e mai le Sector Related Standards

O le 40 mai le 40 o ou togi e mai le Sector Related Standards

O le 0 mai le 9 o ou togi e mai le Sector Related Standards

E leai ni au matati‘a i le Pathway

O le 3 mai le 3 o ou togi e mai le Sector Related Standards

Page 11: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

9I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Faapefea ona iloiloina galuegaO le iloiloga (assessment) o lona uiga e fua le faatinoga o galuega a le tamaitiiti, agai i matati‘a (standards) – afai e ausia e galuega a le tamaitiiti vaega e manaomia e le matati‘a, o lena la ua ausia le matati‘a ma maua ai e le tamaitiiti togi (credits) mo lona tusipasi o le NCEA.

O le iloiloga e faia mai iuga o suega poo le taimi atoa o loo faagasolo le aoga. O le iloiloga e fai mai suega (external assessment), e pei o suega a le atunuu atoa i le iuga o tausaga taitasi, lea e iloilo e nisi faisuega e faapitoa mo ni mataupu.

O nisi mataupu e pei o le Tekonolosi ma Tomai Faatufugaga (Visual Arts), e mafai ona iloiloina na suega pe a aumai e tamaiti aoga le atoaga atoa o lana galuega sa faamae‘a i le aoga (poo aoga ia e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga).

O le iloiloga e faia i totonu o le aoga (internal assessment) a o faagasolo le tausaga ma e masani ona fai lava e le faiaoga o le tamaitiiti.

O iloiloga i totonu o le aoga, e masani ona iloiloina ai iinä tomai o le tamaitiiti lea e lë mafai ona fai e ala i se suega tusitusia, e pei o le faataitai le faatinoga o se mea, fauina se mea, fai atu se folasaga poo le faatinoga o se gaoioiga, pe fai se lauga.

O le faia o iloiloga faapena i totonu o le aoga ma taimi o suega, o le a mafai ai e tamaiti ona faaali mai mea o loo lelei ai, ona o lea ua tuu atu i ai le avanoa e iloilo lelei ai i latou i le tele o isi tomai ia e ese mai tomai o loo iloa i le na o suega tusitusi.

O ä maka (grades)?O iuga mo matati‘a taitasi e iloa ai e tamaiti pe fia togi (credits) na latou maua – ae e tusi atu ai foi i autafa o iuga taitasi se mataitusi e faailoa atu ai maka (grades), e faaalia ai poo le ä le lelei na ausia ai e le tamaitiiti lena matati‘a. O maka:

E Excellence (Sili ona Lelei)M Merit (Lelei)A Achieved (Ausia)N Not Achieved (Lei Ausia)

E faapefea ona faatulaga suega i le iuga o le tausaga?Pe a oo i le iuga o tausaga taitasi faaleaoaoga (e masani lava i le va o Novema ma Tesema), ona fai lea o suega a le atunuu atoa mo le tusipasi o le NCEA. E mafai ona maua le faasologa o suega i le upega tafailagi a le NZQA.

O nei suega, o le a iloiloina ai le lelei o tamaiti aoga e fua i o latou tulaga i totonu o le tolu itula o loo sue ai le mataupu e tasi – e masani ona tusa ma le 120 le aofai o na suega.

I taimi o suega, e faatalitalia ai tamaiti aoga ina ia faamae‘a uma ni galuega e tatau ona latou faia i totonu o se taimi faatapulaa. O pepa suega foi na o loo sue ai tamaiti aoga uma i isi vaipanoa o le atunuu i le taimi lava e tasi i lalo o tuutuuga lava e tasi.

Page 12: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

10 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Pe a uma suega ma ua maka foi iuga o suega a tamaiti ma tuu i totonu o le polokalame a le NZQA, ona faailoa atu lea o iuga o suega i luga o le upega tafailagi, ina ia mafai e tamaiti ona iloa iuga o a latou NCEA mo lena tausaga – e masani ona maua iuga o suega i le ogatotonu o Ianuari.

E toe faafoi atu i tamaiti pepa na tusi ai tali o a latou suega – e masani ona faafoi atu i le faaiuiuga o Ianuari i tausaga taitasi. E mafai e tamaiti aoga ona faafesootai le NZQA pe a iai ni mea e toe fia siaki ma toe faia se iloiloga ia latou pepa tali o fesili pe toe maka foi – e maua atili faamatalaga o lea vaega i le upega tafailagi a le NZQA o le www.nzqa.govt.nz.

Iuga o le NCEA ma mea e faaalia mai aiO le NZQA e faafoeina le NCEA ma latou teuina faamaumauga o iuga uma o suega. E mafai e tamaiti ona iloa iuga o suega pe a agai i le itulau amata o le upega tafailagi a le NZQA, www.nzqa.govt.nz/learner-login e ala i le faaaogä o lau numera lea sa faaaogä e te sue ai, National Student Number (NSN) ma sau upu tatala (password).

O le a mafai e tamaiti ona iloa ai:

• Iuga o iloiloga i totonu lava o le aoga lea ua faamae‘a ma tuuina atu e aoga (poo aoga ia e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga) i le NZQA.

• Iuga o suega na fai ia Ianuari.• Iuga o suega mo Sikolasipi a Niu Sila ia Fepuari.• Ulufale i Iunivesite, pe a ausia.

E tele tusitusiga e maua o loo faamaumau ai iuga o suega a le fanau aoga:

• O tusipasi NCEA e aofia ai faamanuiaga i tusipasi (e iai le Merit poo le Excellence). E faato‘ä lolomi nei tusipasi pe a faatalosaga mai ona lafo atu lea i tamaiti aoga.

• O le School Results Summary (SRS) e lisi atu ai matati‘a uma sa maua e le tamaitiiti e tusa o le iloiloina o iuga o ana aoaoga ona faatulaga atu lea o na iuga e fua i le tausaga, i le mataupu na ave, ma le laasaga na fai ai. E faaalia ai foi soo se tusipasi na maua i suega a le atunuu atoa, ma ni faamanuiaga, pe na pasi le UE (University Entrance) pe na maua foi se Sikolasipi a Niu Sila (New Zealand Scholarship).

• O le Record of Achievement (ROA) o se tusitusiga aloaia o matati‘a ma agavaa ua ausia, e aofia ai le Vocational Pathways Awards ma le University Entrance. E faatupulaia le ROA a o faasolo foi ina maua isi matati‘a fou a tamaiti mai nisi a latou aoga e agai atu i ai pe a mae‘a aoga maualuluga, ma ni aoaoga e maua a o faigaluega.

E mafai e tamaiti aoga ona agai i le upega tafailagi a le NZQA ma lolomi mai fafo a latou lava faamaumauga (Record of Achievement) poo se School Results Summary. E mafai ona lolomi atu se kopi aloaia o lena ROA pe a talosaga mai ona lafo atu lea.

Pe a fia siaki numera NSN na faaaogä i taimi o suega ma upu tatala, pe fia iloa nisi faamatalaga, e mafai e tamaiti aoga ona faafesootai le NZQA pe a telefoni i le 0800 697 296.

Page 13: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

11I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

M A T A U P U 3

Faaaogäina o le NCEA E täua le faataatia o se peleniO le NCEA o le tusipasi e maua e tamaiti aoga uma – pe afai o loo latou agai atu i le iunivesite, naunau e maua se agavaa i se matata faapitoa poo le faamae‘a o se polokalame e faigaluega ai ma aoga mo se tomai faapitoa (apprenticeship), pe maua se galuega pe a uma aoga – lelei iuga o suega o le NCEA, o le a fesoasoani lena i tamaiti aoga mo le faia o ana filifiliga. E mafai foi e fanau aoga ona sueina le tusipasi NCEA i aoga e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga, pe sue foi lena tusipasi i lana aoga maualuga ma ave ni mataupu i se aoga lea e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga.

E tatau ona malamalama tamaiti, o mataupu o loo latou tauaveina o le a mafai ona fesoasoani ia i latou i le mea o loo mananao e fai. E tai pei o le peleniina o se malaga, e aogä le iai o sou silafia i le mea lea e te manao e te malaga atu i ai, ma ia iai se faafanua ina ia e iloa le auala e te oo atu ai iinä.

O loo maua lava le taimi mo fanau ma mätua e amata ai se peleni, pe a nonofo i lalo ma talanoa lelei i mea o loo faanaunau i ai ma ni sini tau galuega. E lelei tele pe a vave ona amata nei talanoaga, auä o mataupu e filifilia e fanau aoga mo le sailia o o latou tusipasi NCEA, o le a telë se aogä ia latou filifiliga mo ni aoaoga faaopoopo e toe fai ma ni galuega e fia galulue ai.

A o fesoasoani i fanau e filifili a latou mataupu, e tatau i mätua ma aiga ona faalaeiau i fanau ina ia ave le tele o ni mataupu eseese i le Laasaga 1, ae o Laasaga 2 ma le 3, o inä e amata ai ona mafaufau i vaipanoa atonu o le a latou taulai tasi atu i ai i isi a latou aoaoga i le lumanai, poo le sailia foi o se galuega.

E täua le filifilia lelei o mataupu – o le faasaienisi, tekonolosi, Igilisi ma le matematika, o mataupu autü na mo le sailia o le tele o galuega, ma o le ave o nei mataupu autü mai le Laasaga 1 o le a saunia ai se faavae e moomia mo le aveina o mataupu i isi vaipanoa patino – e pei o le tausi soifua poo le faakamuta – i ni tausaga mulimuli ane.

Page 14: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

12 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

E masani ona faaaogä iuga o suega a le Laasaga 2 o le NCEA o se isi mea e fai agai i ai le filifiliga pe agavaa mo iunivesite ma isi aoga faapena pe a mae‘a aoga maualuluga faapea ni galuega. E ono mananao foi tamaiti e suesue i ni mataupu ma ni matati‘a patino o le Laasaga 3, pe a fia ulu atu i aoga ia e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga.

E mafai e faiaoga ma tagata o loo galulue faufautua mo tomai tau galuega, ona latou fesoasoani i tamaiti ina ia ave mataupu talafeagai ma ausia maka e manaomia ina ia ausia o latou sini.

O nisi nei o fesili faigofie e mafai e mätua ma ë o loo tausia tamaiti, ona fesili ai i tamaiti ina ia amata se talanoaga i ni galuega o loo faanaunau e fia galulue ai:

• O ä mea e te lelei ai?• O ä mea e te fiafia i ai?• O le ä sou sini o loo e tulimataia pe a uma au aoga?• O ä agavaa e te moomia ina ia ausia lenei sini?• Poo sa‘o au mataupu o loo ave ina ia mafai ona e ausia lenei sini?

Afai e telë le malamalama o mätua ma le aiga i le NCEA, o le a telë ai foi sa latou fesoasoani ia latou fanau talavou ina ia iu manuia. Talanoa ma faiaoga i tou manaoga ma faanaunauga o ni tamaiti aoga – o le tiute lena o faiaoga.

E faapefea ona lagolago atu i aoaoga – fautuaga aogä• Alu soo e feiloai ma le aoga E sili ona malamalama lelei faiaoga ia latou

tamaiti aoga. Latou te iloa mataupu o loo ave a tamaiti ma iloa poo faape‘ī le agaigai i luma a tamaiti taitoatasi. E latou te iloa uma lava mea e faatatau i le NCEA ma e mafai ona latou taliina soo sau fesili. E mafai foi ona fautuaina mai mataupu e sili ona talafeagai e tatau ona ave e le tamaitiiti.

• Ia e iloa le kalena mo taimi o iloiloga o loo fai i le aoga ma le faasologa o suega Mo le NCEA, e galulue tamaiti i le tausaga atoa. E fai e aoga se kalena o taimi o iloiloga o loo fai i totonu o le aoga – fesili atu mo sau

Page 15: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

13I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

kopi o le kalena, maka i lalo aso autü ma mea e fai ai, ona tuu lea i se mea e faigofie ona e tapa atu i ai ma faatusatusa ai lou agaigai i luma a o faagasolo le tausaga.Ia mautinoa o loo iloa taimi e fai ai suega o le NCEA, le taimi ma le nofoaga e fai ai, ina ia saunia se fesoasoani mo fanau aoga a o lei faia na suega.

• Ia iai se siomaga talafeagai e fai ai meaaoga E moomia e fanau aoga se nofoaga e toafilemu, ua faatulaga lelei, ma malamalama lelei le moli mo le faiga o meaaoga a o faagasolo le tausaga, ae lë na o le taimi o suega, ma ia faaalu le taimi e fai ai meaaoga.

Amanaia tulaga maualuluga ua ausiaE täua iuga o suega o le NCEA. E aogä le tausili ina ia maua maka o le Merit poo le Excellence, auä e atili amanaia ai tomai o le tamaitiiti aoga. O se faamaoniga lelei foi lena o mataupu sa sili ona lelei ai suesuega a le tamaitiiti ma faaalia ai foi poo le ä le lelei o ana galuega na fai.

O faamanuiaga (endorsement) foi e amanaia ai se tulaga maualuga ua ausia ma o se faamaoniga lelei lena i pule o galuega ua mafai e lea tamaitiiti ona ausia ni iuga lelei i ana aoaoga ma e maualuluga tulaga sa ia ausia lava i taimi uma.

E lua ituaiga o faamanuiaga (Faamanuiaga i Tusipasi [Certificate Endorsement] ma le Faamanuiaga i Mataupu [Course Endorsement] – o loo iai isi faamatalaga i le itulau e 6) ma e mafai ona faaaogä uma na faamanuiaga e filifili ai tamaiti faaiuaso mo isi aoaoga maualuluga atu poo ni galuega. O le a patino le fiafia o iunivesite ma isi aoga maualuluga atu e vaai i faamanuiaga pe a latou filifilia tamaiti mo a latou polokalame ia e faatapulaa le aofai o tamaiti e talia ai.

Page 16: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

University Entrance (UE)O le UE o le manaoga pito maulalo lea e fai ai se talosaga ina ia aoga i se iunivesite i Niu Sila.

Ina ia pasi le UE, e manaomia ona ausia e tamaiti le tusipasi NCEA Laasaga 3. E tatau ona aofia ai togi e ao ona ausia i mataupu o loo iai i le lisi o mataupu ua talia e sue ai le UE. E tatau foi ona ausia e tamaiti agavaa manaomia i tomai o le faitau, tusitusi ma le numera.

O loo mafai ona maua le lisi atoa o mea manaomia ma mataupu ua talia e sue ai le UE, i le upega tafailagi a le NZQA, le www.nzqa.govt.nz/ue.

New Zealand ScholarshipO suega mo le mauaina o le Sikolasipi a Niu Sila (New Zealand Scholarship) o se isi lea lui mo le tele o fanau o loo aooga i aoga maualuluga (secondary school). O le Sikolasipi a Niu Sila o le agavaa pito sili lea ona maualuga tau aoaoga i Niu Sila, ma e lë gata ina faalauiloa faapitoa ae iai foi faamanuiaga tau seleni mo na tamaiti ua maua sikolasipi.

E maua e tamaiti le Sikolasipi a Niu Sila mai a latou suega i aoga maualuluga.

14 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Page 17: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

Faasinoupu Assessment (Iloiloga): O se auala e fua ai pe faape‘ï le faatinoga e se tamaititi o le tauaveina o se mataupu. E lua ituaiga iloiloga:

• External assessment (Iloiloga i iuga o suega): O suega a le atunuu atoa poo le tuuina mai o le atoaga o se galuega sa faia i le aoga pe na fai faatasi ma le aoga ma se vaega o aoga ia e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga.

• Internal assessment (Iloiloga i le aoga): O le iloiloga lea e fai lava a o faagasolo le tausaga atoa.

Credits (Togi): E tofu matati‘a (standard) taitasi ma togi e fetaui i ai e faitau uma mo le mauaina o le NCEA. E faatulaga togi i se matati‘a e fua i le tele o le taimi e faaalu ina ia ausia lena matati‘a. E mafai ona faaputuputu togi, ma a oo ina maua, o le a tumau ai lava.

Endorsements (Faamanuiaga): O Faamanuiaga i Mataupu (Course Endorsement) e amanaia ai le aotelega o se tulaga maualuga ua ausia i se mataupu taitasi. O Faamanuiaga i Tusipasi (Certificate Endorsement) e amanaia ai le aotelega atoa o se tulaga maualuga ua ausia i se Laasaga o le NCEA (mo se faaaoaoga e mafai e tamaiti aoga ona maua le Faamanuiaga i Tusipasi NCEA Laasaga 2, e faaalia ai le maualuluga o maka ua maua i le Laasaga 2 mai nisi o mataupu).

15I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Page 18: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

16 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Literacy (Faitau ma le Tusitusi): O tomai e iloa faitau, tusitusi, tautala ma faalogologo.

National Student Number (NSN): O se numera faapitoa e mataulia ai tamaiti taitoatasi.

NCEA: National Certificate of Educational Achievement: National Certificate of Educational Achievement.

Numeracy (Numera): O fuainumera, o tomai e fua ai mea ma fai ai faamaumauga tau fuainumera.

Quality Assurance: O se faagasologa e faamae‘a e le NZQA, ina ia mataitü ai auala o loo fai ai iloiloga, poo faifai pea, ma ia lelei ona faatino.

Record of Achievement (ROA): O se tusitusiga aloaia o matati‘a ma agavaa ua ausia. E faasolo ina telë le ROA a o faaauau ona maua matati‘a fou a tamaiti mai a latou aoaoga maualuluga atu ma toleniga i galuega.

Results (N,A,M,E): O iuga mo matati‘a taitasi e faaaofia ai ma se mataitusi o loo faaalia ai poo le ä le lelei ua oo i ai le taumafai a le tamaitiiti aoga i le ausiaina o lena matati‘a: N (Not Achieved), A (Achieved), M (Merit), E (Excellence).

Reviews and Reconsideration (Toe Faitauga ma le Toe Sailiiliga): A uma ona faalauiloa mai iuga o suega mo le NCEA, ua mafai loa e tamaiti ona talosaga mo se toe sailiiliga pe afai e manatu e lei sa‘o ona togi a latou pepa tali, pe talosaga mo se toe faitauga pe a manatu e lë o sa‘o ona faamaumau iuga o a latou suega.

School Results Summary: O lisi o matati‘a uma ia e iloilo agai i ai iuga o suega a le fanau, e aofia ai foi ma iuga e Lei Ausia (Not Achieved), e faavasega i le tausaga, le mataupu ma le laasaga.

Standards (Matati‘a): E faamatala mai ai poo le ä se mea ua iloa ma mafai ona fai, e le tamaitiiti ua ia ausia lea matati‘a. Ua vaevaeina mataupu i faatulagaga o matati‘a.

Subjects (Mataupu): E faasino atu i vaega o ni manatu autu poo aikia aogä, ua tuufaatasia e aoga (schools) poo aoga ia e agai atu i ai pe a mae‘a aoga maualuluga (tertiary organisations), ina ia ofoina atu i fanau aoga. O mataupu e pei o le faasaienisi, tekonolosi, Igilisi ma le matematika (subjects poo courses – o upu faaperetania na mo le upu mataupu – aemaise lava i aoaoga ia e agai i ai pe a mae‘a aoga maualuluga).

University Entrance (UE): O le UE o le manaoga pito maulalo lena mo le taliaina o se tasi e ulufale atu i se

iunivesite i Niu Sila. E agavaa tamaiti aoga mo le sueina o le UE i le Tausaga 13.

Page 19: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

17I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

Faamaumauga

Page 20: Ia Malamalama i le NCEA - NZQA€¦ · numera i le Laasaga 1, ona faaopoopo faatasi lea mo le mauaina o agavaa taitasi o le NCEA (e na o le faatasi lava le taimi e moomia ai ona ausia)

18 I A M A L A M A L A M A I L E N C E A

New Zealand Qualifications Authority

TELEFONI 0800 697 296

IMELI [email protected] | www.nzqa.govt.nz

Lomia 2015

Matou te fiafia tele e fia iloa sou finagalo i lenei tamaitusi.

Faamolemole agai i le: http://www.nzqa.govt.nz/brochures e faatumu mai ai se sailiiliga puupuu o loo iai.

Saili Atili Nisi FaamatalagaTaiala i faalapotopotoga, puna‘oa ma upega tafailagi mo nisi faamatalaga i le NCEA

New Zealand Qualifications Authority

O faamatalaga mo le NCEA e aofia ai: • Faamatalaga o mataupu • Alaga‘oa mo mataupu • Faasologa o suega • Polokalame fou ma le lumanai o iloiloga

www.nzqa.govt.nz 0800 697 296

Ministry of Education/Matagaluega o Aoga

Faamatalaga i aoaoga i Niu Sila

www.education.govt.nz www.minedu.govt.nz

Youth Guarantee Faamatalaga e uiga i le aoaoina o tomai mo le sailia o galuega

www.youthguarantee.net.nz

Careers NZ Fautuaga ma faamatalaga i galuega

www.careers.govt.nz 0800 222 733

Study it Fautuaga mo le sueina o le tusipasi NCEA ma tomai

www.studyit.org

Ua saunia le NCEA Guide App mo mätua, aiga ma pule o galuega, e vave ai ma faigofie ona latou maua faamatalaga autu e faatatau i le NCEA. E lë totogia le kopiina o le APP mai le iTunes poo le vaega a le Google o loo maua ai.