İbn Arabi Dinlerin Birliği Ve İbadet Mes Hk.52 sh

7/31/2019 'bn Arabi Dinlerin Birlii Ve badet Mes Hk.52 sh.

1/52

1

'BN ARAB'DE "DNLERN (AKIN) BRL" VE "BDET"MESELES' HAKKINDA BR DEERLENDRME

Dilver Grer

Do. Dr., Seluk n. lhiyat Fakltesi

[email protected], [email protected]

**imla kontrol**

o=Olar kontrol

ZET/TAKDM

bn Arab'nin din bilimlerinin pek ok alannda yeni, orijinal fikirleri olduunu

ve bu sebeple gerek slm dnysnda ve gerekse Douda ve Batda kendisinden dima

bahsedildiini biliyoruz. Daha nce yaynladmz bir maklemizde1bn Arab'nin din

kavramna yaklamn incelemitik. Bu makalemizde de, o almamzn devam

niteliindeki ve gncel bir meseleyi, bn Arab'nin "vahdet-i edyn: dinlerin birlii"

daha doru bir ifde ile "dinlerin akn birlii" ve "ibdet" kavramlar hakkndaki bz

ifdelerini, bu ifadelere bir bak asn deerlendirmek sretiyle inceleyeceiz.

Dinlerin akn birlii ya da dinler arasndaki ortak hususlar eskiden beri tartlm birkonu olduu gibi, ibdet ve ibdetin mhiyeti de btn dinlerin zerinde hassasiyetle

durduu nemli bir husustur. Dnynn globallemesi, insanlararas iletiim ve

ilikilerin kolayca kurulmas asndan "olduka klmesi" dolaysyla kltrlerin

birbirleri ile daha yakndan tant ve dny kltr mozayiinde kkl kltrlerin

kendisine stn bir yer kapma mcdelesi verdii gnmzde dinleraras ilikiler

konusu bir hayli nem kazanm grnmektedir ki, bunda "Gelenekselci Ekol"

mensuplarnn paynn byk olduunu da kabul etmek gerek. Bu durum, elbetteki,

dinlerin tam olduu unsurlar herkesin gz nne serdi ve bu unsurlarn dorudan

doruya herkes tarafndan tartlmasna imkn salad. Dinlerin ship olduu unsurlararasnda ise phesiz ki, ibdet mefhmunun ok nemli bir yeri bulunmaktadr.

Aratrmamzn ana temasna gemeden nce, slm'n mn ve evrensellii,

slm'n dier inanlara bak ve Gelenekselci Ekoln dinlerin akn birlii anlaylar

konularnda ksaca bilgiler vereceiz. Ancak, bu konular btn ynleriyle deil, sdece

1 Grer, Dilver, "bn Arab'de Lgat, Istlah ve Btn Anlamlaryla Din Kavram" Marife, yl l, say 3,

Konya, 2002, s. 43-54.


2/52

2

aratrmamza zemin olacak ynleriyle ele alacaz. Bunun sebebi, bn Arab'nin din

anlaynn ve fikirlerinin arka plann ncelikle ortaya koymann gerekli olduuna

inanmamzdr. mit ediyoruz ki, bylece konu belli bir temel zerine oturacak ve daha

iyi anlalacaktr.

GR

A) slm'n Mn ve Evrensellii

slm'n Kur'n'a gre bir trifini yapacak olursak ona, "btn nebilerin,

resullerin ortak dnidir ve her hangi bir irk karmakszn hlis bir itaatle lemlerin

Rabbi olan Allha ynelmektir"2 diyebiliriz. Bu din ise z tibriyle balangtan beri

tek, tam ve esaslarda deimezdir. Onun tek, tam ve deimez oluu, Allhn birlii,

kusurdan mnezzehlii ve deimezlii ile dorudan doruya balantldr. Bu dinvahye dayanan btn dinlerin zn oluturur, Hak dindir ve tevhid dnidir.3 Bu

sebeple, Reid Rz, gerek Hz. brhm'e, gerekse dier peygamberlere gnderilen

dinlerdeki, bz ibdetler ve muamelta dir bir takm hkmler farkl olsa da, temel

unsurlarn ayn olduu zerinde durur. Seyyid Kutup, tevhdi kabul eden btn

mmetleri "Mslmanlar" diye isimlendirmitir4 ki, aslnda bu isim Kur'n- Kerm'in

bir ok yerinde dorudan veya dolayl olarak gemektedir.

Hz. Peygamber'in tebli etmi olduu din olan slm, ayn zamanda btn

peygamberlerin mmetlerine duyurduklar "tek ilh din"dir. "Allah katndaki din

slm'dr"5 yetinin anlam da budur.6 Vahiy geleneine gre slm, hem ilk hem de sondindir. zn Allhn emir ve irdesine teslmiyetin oluturduu ve adn da bu

zelliinden alan slm, son peygamberin getirdii dnin zel ismi olmakla birlikte,7

teblilerinin essn Allhn varlk ve birliini tanyp, onun irdesine teslim olma

ilkesinin oluturduu, daha nceki peygamberlerin tebli ettikleri dnin de addr. Bu

durum Hz. Peygamber'in lisnndan "Peygamberler baba-bir kardetirler ve dinleri

2engl, Idris, "slmn Evrensellii" Tasavvuf, yl l, say l, Ankara, 1999, s. 45.3 zcan, Hanif,Mtrd'de Dn oulculuk, stanbul, 1995, s. 49.4 Azz, brhm, "Kur'n- Kermde 'brhim Tevhid'e ar" (Hazret-i brhim'in zinde ierisinde),

stanbul, 2001, s. 55.5 l-i mrn, 3/19.6 Bk.: Tmer, Gnay, "Dn"D..A., stanbul, 1994, IX/313 vd.; Kse, Saffet, slm Hukuku Asndan Din

ve Vicdan Hrriyeti, Baku, 2002, s. 22 vd.7 Bk.:Mide, 5/3.


3/52

3

tektir"8 hadsiyle de ifade edilmitir. Hz. Nh ve Hz. brhm'den bahseden iki yette9

bu hususa aka iret edildii gibi10 baka yetlerde de bu kelimenin trevleri bu

anlamda kullanlmtr.

"Kur'n, btn peygamberlerin "ayn eyleri" tebli ettikleri ve "bir tek dn"euyduklar zerinde durmaktadr. nk Kur'n'da "dinler" terimi kullanlmamakta,

bunun yerine "ed-Dn" (Din) eklinde tekil kullanma vurgu yaplmaktadr (95 yette

din kelimesi tekil kullanlmtr). Bu vurgu da; trih boyunca bir tek dnin geerlilii

zerine olmaktadr."11 nl mfessir Fahreddn er-Rz bu anlamda dinleri mutlak ve

mukayyed olmak zere ikiye ayrarak, Mutlak dnin slm olduunu, buna karlk dier

dinlerin ise mukayyed olduunu belirtir.12

Kur'nn ifadelerinden, peygamberlerin getirdii vahyin (dnin) esasta

deimediini anlyoruz. Zr, peygamberlerden birini inkr eden kimse otomatikman

hepsini inkr etmi olmaktadr. Bu ayn zamanda btn peygamberlerin ve getirdikleridinlerin de birliini gstermektedir. Bir peygambere man etmek, btn peygamberlere

ve onlarn tebli etmi olduu eratlere, aralarnda herhangi bir ayrm gzetmeksizin

man etmek demektir. nk Allh Tel insanla farkl devirlerde bir ok deil,

esasta deimeyen tek bir din gndermitir. Kur'n'da geen, Allhn btn

peygamberlerden dier peygamberleri tasdik etmesi ynnde sz almas hdisesinden13

ilh din/lerin birlii, slm'n evrensellii anlalmaktadr.14

slm, btn peygamberlerin tebli ettii ve onlara uyanlarn hepsinin

baland ortak bir dnin ad olmasna ramen, daha sonra halkn rfnde bu kavrama

zel bir anlam yklenmi, slm denince ilk etapta, son peygamber Hz. Muhammed'intebli ettii din kasdedilmi ve insanla tebli edilen en son din iin zel isim

olmutur.15 Trihin ak ierisinde mslmanlar, Kur'n ve Hz. Peygamber'in snneti

ile somutlaan Muhammed erati ed-Dn olarak alglayp, kanlmaz olarak, bu

eratin adn slm Dni koymulardr. Bylece evrensel nitelikli din Kur'n'daki

8 Buhr, Enbiy/48; Mslim, Fazil/145; bn Mce, Fiten/33.9 Bk.: Ynus, 10/72; Bakara, 2/131.10 Harman, mer Faruk, "slm" D..A., stanbul, 2001, XXIII/3.11 Kk, Abdurrahman, "Kurnda Din ve Din Anlay" Dinler Trihi Aratrmalar Sempozyumu II,

Ankara, 2000, s. 10.12 Ik, Hidyet, "Fahreddn Rz'nin Din Anlay erisinde..." Dinler Trihi Aratrmalar

Sempozyumu II, Ankara, 2000, s. 37.13 Bk.: l-i mrn,3/81.14engl, a.g.m, s. 46.15engl, dris, slmn Evrensellie Tasavvuf, yl l, say 1. Ankara. 1999. s. 41.


4/52

4

erate, Kur'n'daki erat slm'a eitlenmitir. Bu eitlemeler sonucunda, ed-Dn,

slm ve erat ayn eyi ifade eder hle gelmitir. Hal byle olunca, Dn ve

slm terimleri de, Allh Tel'nn Hz. dem'den bu yana tm insanlara gnderdii

ortak ilh mesajn adn deil, sdece Hz. Muhammed'in eratini niteleyen dar biranlamsal ierik kazanmtr.16 Oysa, Kur'n- Kerm yeni bir din getirmediini, getirdii

dnin daha nceki peygamberlerin de dni olduunu vurgulamaktadr.17u kadar ki, her

peygamberin kendi eratini getirdii, ya da nceki bir peygamberin eratini devam

ettirdii sylenebilir. Bu durumda din ile erat kavramlar arasnda fark olduunu

sylemek zorundayz. Buna gre "erat, evrensel bir mhiyete ship olan ed-Dn'in

zaman, mekn ve toplumsal yararlar gznnde tutularak kazand form"18 eklinde

trif edilebilir.

Btn bunlarn yannda, Kur'n, slm' sdece btn insanla gnderilmi, yni

her insann kabullenmesi gereken tek din olarak vasflandrmakla kalmaz, onun aynzamanda, gklerde ve yeryznde varolan btn varlklarn da dni olduunu belirtir.19

Buna gre btn mahlkt, kinattaki her ey Cenb- Hakk'a ve koyduu knunlara

boyun emek sretiyle itaatte bulunduu iin mslmandr.20 Bu adan, Allha

teslim olmak anlamndaki mslmanlk, sdece insann deil, her varln ftratnda

olan dindir. Ancak, insan ald eitime gre ftratndaki bu dn kabiliyeti koruyup

gelitirmekte veya deitirmektedir. Hz. Peygamber'in "Her ocuk slm ftrat zere

doar..."21 sz buna iret etmektedir.

u da var ki, balangtan tibren man esaslar ve balca ahlk prensipleri

bakmndan dima ayn kalan, mm Mtrd'nin tbiriyle "t batan beri tam olan Hakdin/slm"22 ibdet ekilleri ve muamelt hkmleri, yni eratler ynnden bz

16 Okuyan, Mehmet-ztrk, Mustafa, "Kur'n Verilerine Gre "teki"nin Konumu" slm ve teki

(|ierisinde), ed.: Cafer Sdk Yaran, stanbul, 2001, s. 174.17 Bk.: ra, 42/13.18 Okuyan-ztrk, a.g.m., s. 174.19 Bk.: l-i mrn,3/83.20engl, a.g.m., s. 47. nl Alman iri Goethe de slm'a kelime anlamndan yaklaarak bir iirinde

yle der:

"slmiyet eer Tanr'ya teslimiyet demekse,

Hepimiz slmiyet'te yaayp lyoruz."

(Ayta, Grsel (hazrlayan), Doumunun 250. Ylnda Goethe, Ankara, 1999, s. 252, -Divan Buch der

Sprche'den naklen-).21 Buhr, Ceniz/79-80, 93; Mslim, Kader/22-25.22 Bk.: zcan, a.g.e., s. 107-108.


5/52

5

deiikliklere uramtr.23 Bunun yannda, insanolunun kendisine tebli edilen ilh

dni asl hviyeti ile koruyamad, eitli sebeplerle bu dnin tahrif edildii de baka bir

gerektir. Bu ifdelere istinden, "bugn yeryzndeki ilh kaynakl bir din, ilk tebli

edildii hlinden ne kadarn muhafaza ediyorsa o kadar slm'dr"; ya da baka birdeyile, "insanlarn kbiliyetleri ve dne olan ilgileri gz nne alnacak olursa, herkesin

anlad ve uygulad din, Allah katndaki din ile ne kadar mutbk ise, o kii o derece

Mslman ve dni de o derece slm'dr" eklinde bir hkm rahatlkla karlabilir;

fakat bu hkmn kesin bir hkm olamayaca da aktr. nk, Din (slm) bir

btndr, onun deimez inan ve ahlk esaslar vardr. Bu esaslara aykr olan dnce

ve davranlar slm'n btnln dorudan doruya" zedeler. Durumun byle olduu

peygamberler gnderilerek halk katndaki dnin srekli tashih edilmesinden

anlalmaktadr. Zr peygamberlerin gnderilmesindeki en nemli hedeflerden birisi

Tevhd Dninin tayr ve tahrften korunmasdr. Dolaysyla, slmln btnolarak koruyamayan inan sistemlerini, ilh vahyin "slm" olarak tanmlamas

beklenemez. Ancak, herkesin kendi dnini, benimsedii inan ve ibdet sistemini

gerek din olarak kabul edecei, buna karlk, meseleye bu adan bakldnda,

peygamberlerden sonra yaayan hibir mmin/mslmann pratikteki din anlaynn

slm ile yzde yz rttn iddia edemeyecei de muhakkaktr.

Esasen, yeryzndeki inan sistemlerinin deiik isimlerle anlmasnn nedeni

de herhalde bu milletlerin kendilerine indirilen slm' deitirmeleri ve

"millletirme"leridir. Kur'n'da bzan din yerine millet kavramnn kullanlmas bu

adan mnidardr. Kald ki, (Muhammed) bir Mslman iin dahi unu sylemekmmkndr: slm Trihi boyunca, fikirleri arasnda derin ayrlklar hatt ztlklar

bulunan pek ok kimse kendi grnn gerek slm olduunu iddi etmitir. yleki,

bugn "slm'a gre" "gerek slm'a gre" "Kur'n slm'na gre" gibi, kanatimizce

aldatc ve haddini aan ifdeler bolca kullanlmaktadr; oysa insanlarn anlay ve

yorumlarnn slm'a mutbk olup olmad hussundaki nih karar hakkatte yalnzca

Allha it olsa gerektir. u kadar var ki, bizler birer Mslman-beer olarak ilh

kelm ve Hz. Peygamber'den bizlere intikal eden uygulamalar doru bir ekilde

yorumladmz nisbette slm' doru anlayabildiimizi sdece iddi edebiliriz.

Peygamberler tarafndan tebli edilen din/lerdeki deiikliklere gelince, bunlarndin farkl deil, erat farkll olduunu sylemek daha isbetlidir. Zr, trih

boyunca, peygamberler tarafndan tebli edilen din/lere baktmzda, onlarn ortak

temeli ihtiv ettiini grmekteyiz: l-nan esaslar (tikat), 2-bdet ve mumelt (amel,

23 Harman, a.g.m., XXIII/3.


6/52

6

erat), 3-Ahlk. Elmall, bunlara srasyla; tikdiyt, ameliyat ve vicdniyt, der.24

Yeryzndeki hemen hemen btn dinlerin bu unsuru ihtiva ettiini syleyebiliriz.

Ancak, bu unsuru tayan dinler arasnda bir takm temel benzerlikler olmakla

birlikte eitli farkllklar olduu da bir realitedir.mm Mtrd, Hak dnin esasta tek olmasna karlk yeryznde farkl din

anlaylarnn ortaya kmasn gkten inen suya benzeterek yle aklar: "Hak din

gkten inen suya benzer. Tpk gkten tek tr su indii gibi, aslnda gnderilen din de

birdir; fakat insanlar farkl dinlere ve mezheplere shiptirler. Halbuki kendisine

uyulmas emredilen din bir tanedir. Su gkten temiz ve eit olarak indii halde, indii

topran bileiminde bulunan unsurlarn renginin, tadnn ve kokusunun deiik olmas,

suyun da tadn, rengini, kokusunu deitirir...

Eer yeryznn her taraf ayn durumda olsayd, su deimezdi, dolaysyla

kullananlar da farkl deil, ayn suyu kullanrlard. Tpk bunun gibi, din de deitiril-meseydi, her yerde ayn din olurdu; dolaysyla dni kullananlar da yni dnin

mensuplar da bir ve ayn mmet olurdu."25

Bu adan bakldnda, zellikle ilh kaynakl dnin tek ve tam olduunu, bu

dnin, ilh dinlerin peygamber gerektirmeden, srf aklla bilinebilen yegne ortak

ynlerini ve ortak zlerini oluturduunu syleyen mam Mtrd bir adm daha atarak,

ilh din mensuplar arasnda din birliinin de tesinde bir man birliinin olduuna

dikkat eker. Ancak, bu man birliinin gnlk hayta yansmasna eratler engel olur.

Dolaysyla, din birletirici iken, eratler ayrc bir zellie shiptir.26

Gerekten de, bu ifdeler, slm inancn gerei olarak, balangtan beripeygamberler gnderilmesine ve onlarn da ayn dni tebli etmi olmalarna ramen

bugn yeryzndeki dn eitlilii anlamada nemli ipular ve kymetli ller

vermektedir. Burada unu da hatrda tutulmas gereken bir not olarak ilve edelim:

Mtrid'ye gre, erat ve tutum farkllnn grnteki sebebi insan olmakla birlikte,

onun gizli sebebini yine ilh hikmette aramak gerekir.27

zetle syleyecek olursak: Peygamberler aracl ile gnderilen, yni ilh

din(ler) arasnda tikat ve ahlk asndan herhangi bir fark yoktur; btn peygamberler

ayn tikd ve ahlk hkmleri tebli etmilerdir. Buna karlk, ibdet ve muamelt

boyutunda ise eratler arasnda bir takm sebepler yznden bir takm farkllklar

24 Yazr, Elmall Hamdi,Hak Dni Kurn Dili, stanbul, 1982, WXII.25 zcan, a.g.e., s. 99-100 (mm Mtrd, Tevlt, Topkap Saray ve Mzesi Ktp., no:180,Varak 309a-

bden naklen.)26 A.g.e, s. 22-23.27 A.g.e., s. 100.


7/52

7

olmutur. Ancak, bu farkllklar ze taalluk etmemektedir. slm tevhid ars,

Allhn dninin tek olduu; Allhn btn resulleriyle birlikte gnderdii, btn

kitaplaryla indirdii dnin slm olduu, bu yzden btn peygamberlerin karde

olmas sebebiyle, onlarn dinlerinin de, mmetlerinin de bir olmas gerektii zerindedurur.28 Kur'n'da ve hadslerde, bu hususla ilgili, herhangi bir ihtilafa meydan

vermeyecek netlikte ifdelere rastlamak hi de zor deildir.

B) slm'a Gre Dier nan ve bbetler

Biz burada bu konuyu nceki konunun devam niteliinde ileyeceiz.

Dolaysyla bata Hz. Peygamber olmak zere, Mslmanlarn farkl inanlara, bilhassa

Ehl-i Kitb'a kar gsterdikleri tavrlardan bz rnekler vereceiz ki, bzlar bu

davranlar slm'n hogrs ierisinde deerlendirir. Oysa, anladmz kadaryla bu

tr davranlar bir hogrnn de tesinde "kardaki kii ya da topluluun haklar"

cmlesindendir. Zr slm'n kfr ve irk gibi, dima yeryznden kaldrmay

hedefledii dnce ve davranlarda Mslmanlara hogrl davranma yetkisi

tanmas herhalde dnlemez.

uras muhakkak ki, halkn inanlarnda yerlemi olan irki ve kfr kaldrmak,

temizlemek ve m'minlerin saf dni yaamalarn te'min etmek, slm'n trih boyu en

nemli hedeflerinden biri olmutur. Bunun yannda o, mensuplarndan dier inan ve

ibdetlere kar saygl olmalarn da istemi, ibdetin kutsallna dikkat ekmi ve din

seiminin zorla, baskyla olamayacan vurgulamtr.

Bu konuda bir baka dikkat eken husus ise Kur'n'n Ehl-i Kitb'a kar dier

inan shiplerinden farkl bir tutum ierisinde olduudur. Bu sebeple, biraz sonra

rneklerini sunacamz zere, Hz. Peygamber'in uygulamalarnda da Ehl-i Kitb'n

bilhassa iki noktada zel bir yeri olduunu gryoruz:

l-Onlar inanlarnda serbest brakmas (inan ve ibdet zgrl).

2-Kendi (Muhammed) erati ekilleninceye kadar onlarn ibdetlerinden uygun

grdklerini uygulamas.

nan ve ibdet zgrl ile ilgili olarak unlar sylenebilir: Medne

veskasnn 25. maddesinde "Yahdlerin dinleri kendilerine, m'minlerin dinleri

kendilerinedir. Buna gerek mevllar, gerekse bizzat kendileri dhildirler" ibaresi yer

alr. Bu madde ile Medne'deki her topluluun din ve vicdan hrriyeti teminat altna

alnm oluyordu. Buna gre Yahdler kendi inanlarn, Mslmanlar da kendi

inanlarn tatbik edeceklerdi. Anlamann yrrle girdii trihten tibren, son

Yahd kablesinin siys sebeplerle, Medne'den karld h. 5. yla kadar Yahdlerin

28 Azz, a.g.m., s. 67.


8/52

8

dn hayatlarna herhangi bir bask yapldna dir bir bilgiye rastlanmamaktadr. Kald

ki, veskada yer alan bu hkmlerin geici olmadn, inan hrriyetine temas eden

maddelere daha sonralar gayr-i mslimler ile akdedilen baka anlamalarda ve Hz.

Peygamber tarafndan gayr-i mslimler iin yazlm yazlarda da yer verilmesinden veyine Hz. Peygamber'in slm' retmek, tebli etmek iin eitli kabilelere gnderdii

kimselere bu hususta sk sk tlimat vermesinden anlyoruz.29

Necranl Hristiyanlarla yaplan anlamada, "anlama artlarna uyduklar

mddete, onlarn hibir kilisesinin yklmayaca, din adamlarnn yerlerinden

kartlmayaca ve hi kimseye dninden dnmesi iin zorlama yaplmayaca"

belirtilmitir.30

Hz. Peygamber'in bu trden uygulamalarna, slm topraklarnn genilemeye

balad sonraki yllarda da titizlikle devam edilmitir. Hz. Eb Bekir'in ilk yasaklad

eylerden birisi din adamlarn ldrmek ve onlarn hrriyetlerine mdhele etmekolmutur. O, slm ordular am'a girdiinde, komutanlarna Yahdlerin heykellerine,

rahiplerin manastrlarna ve kendisini ibdete adam kimselerin ierisinde bulunduu

mabetlere dokunmamalarn sk sk tenbih etmitir. Hz. Eb Bekir'in kendilerine kar

savaa itirak etmeyen din adamlarnn korunmasna dknl de yine bilinen bir

hususiyetidir.31

Kuds'e giren Hz. mer'in bir kilisenin ierisinde namaz klmamas ve buna

gereke olarak da, kilisede namaz kld takdirde, bunu gren Mslmanlar tarafndan

oraya el konulmasndan korktuunu belirtmesi,32 bakalarnn kutsal deerlerine saygl

olma konusunda baka ilgin bir rnektir. Yine, Hz. mer'in Kudsllere verdii eman-nmede, onlarn canlarna, mallarna, kiliselerine, halarna, hastalarna, salamlarna ve

btn fertlerine eman verilmi ve kiliselerinde oturulmayaca, onlarn yklmayaca,

ilerindeki ha, tasvir ve dier eyaya dokunulmayaca, kimsenin dni inanlar

yznden bask grmeyecei, v.s. teminat altna alnmtr.33slm trihinde bu trden

rneklere bolca rastlanmaktadr.

Hz. Peygamber'in kendi erati ekilleninceye kadar Ehl-i Kitb'n

29 Bk.: Bostanc, Ahmet,Hz. Peygamberin Gayr-i Mslimlerlelikileri, stanbul, 2001, s. 112-113.30 Eb Dvd, mre/30. Geni bilgi iin bk.: Fayda, Mustafa, slmiyet'in Gney Arabistan'a Yayl,

Ankara, 1982, s. 30.31 Ylmaz, Hseyin, Kur'nn Inda Mslim-Gayr-i Mslimlikileri, stanbul, 1997, s. 189.32 Bk.: el-Hudar, Muhammed Bek, tmm'l-vef f sreti'l-hulef, Mansra, ts. s. 100; Mahmd, efk,

Trhu'l-Kuds, Ammn, 1984, s. 96; (heyet), Doutan Gnmze Bykslm Trihi, red.: H.

Dursun Yldz, stanbul, 1986, II/94.33 nl, Nuri,slm Trihi I, stanbul, 1992, s. 110-111.


9/52

9

uygulamalarndan yararlanmasna gelince: Ehl-i Kitb', Kur'n'n iretiyle

aralarndaki ortak olan bir kelimeye, kelime-i tevhde aran Hz. Peygamber, kendisine

emir gelmeyen konularda onlara muvfakat etmi, namazlarnda nceleri onlarn

kblesine ynelmi, hicreti esnasnda onlar orulu bulunca Mslmanlara onlarnorucunu tutmay emretmitir. Zaman zaman Ben srl kssalar anlatm, cenazelerine

sayg gsterip ayaa kalkm, mriklere girmeyi yasaklad mescidine onlarn

girmesine ve orada ibdet etmesine izin vermitir. Ehl-i Kitap'tan olup da Mslman

olann, hem daha nceki peygamberi, hem de kendisini tasdik ettii iin iki kat sevap

alacan mjdelemitir.34 Ayrca, onlarn kestiklerini yemenin ve hanmlar ile

evlenmenin helal olduu, bir yet ile de bildirilmitir.35 Kald ki, Hz. Peygamberin

Yahdiler ve Hristiynlardan kendisine mrcaat edenler hakknda, Tevrt ve nclde

bulunan hkmler ile, yni onlar hakknda kendi eratlerine gre hkmettiinin

rneklerine rastlyoruz.36 Dolaysyla, buradan Hz. Peygamberin kendi zamnndakisev ve Msev eratlere yaklamnn, zannedilenin aksine msbet olduunu tesbit

ediyoruz.

Bu vesle ile burada unun da sylenmesi gerekir: Kur'n'da, bir topluluk, bir

millet ya da bir inan sistemi ile ilgili bir hkm verilirken, btncl bir yaklamdan

kanlmakta ve o toplum ya da sistemin msbet ve menf ynleri birbirinden ayr

tutulmaktadr. Bu sebeple Kur'n'da ou zaman "min: bz" edat kullanlm ve

genelleme yaplmamtr. Bunun rnekleri oktur.37

Burada ilgin olan u durum ile de kar karyayz: Kur'n, rhip ve papazlar

dnin bozulmasndan birinci derecede sorumlu tutmasna38 ramen, Mslmanlktaonlarn ibdetlerine tam bir serbestlik tannmas dikkat ekicidir. Bunun sebebi

kanatimizce ibdetin bizatihi kutsal kabul edilmesinden dolaydr. slm sava

hukukuna gre sava esnasnda ocuklara, yallara, kadnlara ve savaa itirak etmeyen

din adamlarna dokunulmamas bu kanatimizi desteklemektedir.

C) Gelenekselci Ekol'n 'Dinlerin Akn Birlii' Anlay

Gelenekselci Ekol, XX. yzyln ilk yarsnda Fransz Mslman dnr Ren

34 zkuyumcu, Ndir, Asr- Sadette Yahdilerle likiler, (Btn Ynleriyle Asr- Sadette slm,

ierisinde,) ed.: Vecdi Akyz, stanbul, 1994,II/435.35 Mide, 5/5; Kurn'n Ehl-i Kitb'a bak hakknda aynca bk.: Okuyan-ztrk, a.g.m., s. 177 vd.36 Mesel bk.: bn Kesr, sml b. mer, Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut, 1969, II/58-59. Ayrca bu

hususta Mide, 5/42, 48-49. yetlerin tefsirlerine baklabilir.37 Bakara, 2/109; l-i mrn, 3/69, 72, 75, 113-115, 199; Ahzb, 33/26; Har, 59/2, 11; Beyyine, 98/1,6.38 Bk.: Tevbe, 9/31, 34.


10/52

10

Gunon'un (1886-1951) balatt, modern zihniyetin insanlara snrl ve ters yz

edilmi bir din sunduu39 tezini savunan bir fikir akm etrafnda toplanan dnrlere

verilen bir isimdir. Bu ekol her ne kadar R. Gunon'a dayandrlsa da onu asl

temellendiren ve sistemletiren kii Frithjof Schuon'dur. Ekoln tannm smlararasnda T. Burckhardt, H. Simith, M. Lings, S. H. Nasr, A. K. Coomaraswamy, L.

Nortbourne, L. Schaya, M. Pellis, W. N. Perry ve G. Eaton gibi geni bir yelpazeye it

dnrler yer almaktadr. "Gelenekselci" ismi ile anlmalar, bu ekol mensuplarnn

modern zihniyete kar gelenei savunmalar ve kkeni semv olan, vahye dayanan her

eyi -ki, buna "gemiten tevrs edilen ve dn olarak tavsif edilebilecek olanlar, bir

medeniyeti meydna getiren tm ayrc nitelikler de dhildir-40 "gelenek" olarak kabul

etmeleri sebebiyledir.

Ekoln temel tezi udur: Rnesansla balayan modern zihniyet, beeriyet

trihinde dima egemen olmu olan dn dny grnden bir sapmadr ve insanl birkmaza srklemektedir. Temelde iki farkl dny grnden sz edilebilir; bunlardan

biri Geleneksel, dieri modern dny grdr. Gelenekselci bak asnn

karekteristik zellii, onun ilh vahye dayanyor olmasdr. Buna karlk modern

dny grn belirleyen zellik onun profan yni din d olmasdr.41 Modern

dnyda din seklerlemi ve esas kkeninden saptrlmtr. Dolaysyla, Gelenekselci

Ekol mensuplar modern bak asndan kurtulmak ve tekrar Geleneksel bak asn

hkim klmak maksadyla bilhassa ilh/byk dinler arasndaki akn birlik zerinde

dururlar.

Mensuplarnn da kabul ettii gibi, bu ekoln savunduu grler yeni olmayp,trihin eitli devirlerinde Douda ve Batda bir ok kimse tarafndan zaman zaman dile

getirilmitir.42 Ancak, ekoln bu fikrinin kaynann nl sveli ressam ve sf J.

Gustav Agueli olduunu syleyebiliriz. Zr, R. Gunon'u slm ve tasavvuf ile

tantran kii olan Agueli, Mslman olduktan sonra, slm'n Arap olmayan milletler

zerindeki etkisini aratrmak zere gittii Hindistan ve Ceylon'dan yazd

mektuplarnda, slm'n dinlerin kayna olan "ebed gerek"i tadna inandn

39 Yaln, ehbeddin, "Geleneksel Okul ve Dinlerin Akn Birlii"zlenim, stanbul, 1995, say 21, s. 38.40 Nortbourne, Lord, Modern Dnyda Din, terc.: ehbeddin Yaln, stanbul, 1995. s. 14:

Gelenekselcilerin "gelenek" anlaylar ve tarifleri iin ayrca bk.: Ylmaz, Hseyin, Gelenekselci

Yaklamlar ve Dinsel Gerekliin Doas, baslmam doktora tezi, S..S.B.E., Konya, 2001, s. 13-

16.41 Yaln, a.g.m., s. 38; (ayn yazar), Varlk, Bilgi, Din (nsz), stanbul, 1997, s. 9-10.42 Yaln, Varlk, Bilgi, Din (nsz), s. 14.


11/52

11

yazmaktadr.43

Bu ekole gre dinler kaynak ve btn/z tibriyle birdirler, ama bu birlik onlarn

eklen ayn olmalarn gerektirmez. Buna gerek de yoktur. Dinler, ayn n deiik

renklerde yansmalarndan ibrettir. Hakkat birtek ve deimezdir. Dinlerin okluuSemv irdeye uygun olmakla birlikte, onlar arasnda btn ve akn bir birliin varl

da szkonusudur. Dinlerin akn birliinin sebebi, onlarn ayn kaynaktan yni Tanr'dan

gelmi olmalardr. Dolaysyla her din ed-Dn'dir. Yni bir dni yaayan kimse tm

dinleri yaam gibidir. Dinler arasndaki farkllk onlarn formuna, d ekillerine it

olduu iin, onlarn zsel birliini etkilemez. Bu farkllklarn, hatt ztlklarn sebebi

deiik insan topluluklarnn ship olduklar farkl ve ayrc zihniyet ve kltrdr. Bu

farkllklar ve ztlklar normal, hatt zorunludur. Dinde form ve z ayrm yapmak

gereklidir. Hakkat formda deil, zde aranmaldr.44

Tm 'sahih' yni kopmaz bir gelenek zinciriyle otantik vahye bal olan dinlerayn zirveye gtren yollardr. Eer byle olmasayd, Allah yeryznde gemite

yaam ve imdi de yaamakta olan geni bir insan kesimini kurtulu imknndan

mahrum brakm olurdu. Ayn zirveye gtren yollar, dan eteinde birbirinden uzakta

iken, zirveye yaklatka birbirlerine yaknlarlar. Daa trmanan akll insan kendi

yolunu takip eder ve dier yollarda bulunanlarla pek ilgilenmez. Dier yollar

aratrmak veya kendi yolunun en iyisi olduunu zannederek, bakalarnn kendi yoluna

gelmesiyle uramak zaman kaybndan baka bir ey deildir.45 Baka bir deyile, ekol

mensuplar dinler arasndaki farkllklar, deiik bak alarndan yaklaarak trih ve

sosyal artlara gre deerlendirmek sretiyle zah etmeye alrlar.Ekoln mmarlarndan F. Schuon'a gre, her din bir ve ayn semv czibe ve

denge irdesinden gelen vahiy zerine kuruludur.46 Ancak bu, her dnin eklen ayn

olmasn gerektirmez. Zr her din bir biim ve ze shiptir. z deimez ve snrsz

haklara shipken, biim izafdir ve haklar da bu yzden snrldr.47 Yni herkesin

zden anlad ancak kendisini balar. Ayrca, farkl vahiylerin birbiriyle elimediini

rahatlkla syleyebiliriz. nk onlar farkl beer topluluklara gnderilmitir ve Allah

hibir zaman birbirinden farkl iki toplulua ayn mesaj gndermemitir. Kald ki,

43 Bk.: Kk, Hlya, "svete Tasavvuf: Ivan/John Gustav Aguli ve Gunnar Ekelof rnei" Tasavvuf

Dergisi, Ankara, 2003, yl 4, say 10, s. 127-128.44 Yaln, a.g.e., s. 12.45 Nortbourne, a.g.e., s. 12.46 Schuon, Frithjof,slm ve Ezel Hikmet, terc.: ehbeddn Yaln, stanbul, 1998, s. 38.47 A.g.e., s. 26.


12/52

12

farkl gibi grnen bz hususlarda beer dillerin farkll da nemli rol oynar.48

Ksaca, dinler arasnda grlen farkllk izafi olmaktan teye gitmez.49

Bugn "Yahdlik" "Hristiyanlk" gibi kavramlar ou zaman bu inanlara zg

"biimsel snrlandrlmlklar"n zel tezahrlerinden baka bir eyi ifde etmezler.Dolaysyla bir dnin, geleneksel dier formlar belli derecede yanl yorumlamas

kanlmazdr. Ancak, Allah, eskidenberi vahyedilmi formlarn hibir srette birbirine

kartrlp harmanlanmasn da kabul etmemitir.50 Bu yzden dinlerin birlii konusu

dinlerin d plannda yni formlar (ecumenism) plannda gerekletirilemez ve byle bir

faaliyet kabul de edilemez.51

Ekol mensuplar "Tek Gerek" "Deimez Hikmet" "Deimez Din" "Tek Din"

"Zt- Mutlak" "Nih Varlk" "Hakk" "lah" "Nih Kutsal Hakkat" gibi kavramlar sk

sk kullanarak, bu kavramlarn hakkatini mevcut dinlerin znden hareketle kefetmeye

zel bir nem vermektedirler. Buna gre "Mutlak" her zaman ve mutlak mutlaktr.Hak, mutlak olarak hakkattir. Bunun dndaki her ey, Mutlak'n dn dnydaki

tezahrleridir. Biz Nih Varlk hakknda konuurken, onun ancak belli bir formda bize

gelen tezahrlerinden bahsedebiliriz, bizzat kendisi hakknda deil.52

Mutlak Hakkat her eyi kapsaycdr. O deimez olduundan, onun yansm

imaj, aslnda onun kendisinden baka bir ey deildir. Ancak, azok bulank veya

arpktr. Bununla birlikte o ayn zamanda dnyev bir yansma ile tersyz de edilebilir.

Varolan her ey bu Hakkat'in bir yansmasdr. Mevcudattan bzlar onu daha ak bir

ekilde, dorudan veya anlaymza daha uygun bir tarzda yanstrken, dier bzlar ise

arptlm olarak yanstr.53Her din, Mutlak'n kendisini o dinde zhar ettii tarza bal olarak bir hakkat

iddisnda bulunur. Oysa Mutlak Hakkat btn kategorilerin tesindedir. Bu anlamda

48 Schuon, Frithjof, Varlk, Bilgi ve Din, terc.: ehbeddin Yaln, stanbul, 1997, s. 124; Bu anlamda S.

H. Nasr farkl dilden bahseder: 1-Kutsal (sembolik ?) dil 2-bdet dili, 3-Gnlk dil. Dolaysyla

"dn"yi ifdede dier faktrlerin yansra bunlar da nemli bir rol oynar. (Aslan, Adnan, "Dinlerde

Mutlak Hakkat Kavram: John Hick ve Seyyid Hseyin Nasrla Bir Mlakat" slm Aratrmalar,

say l, stanbul, 1997, s. 181.)49 Bu ekoln dinlerin akn birlii ile ilgili grleri iin amca bk.: Kk, Hlya, "Mutasavvflarn Dier

Dinlere Bakna Farkl Yaklamlar," (Tasavvuf Trihine Giri ierisinde), stanbul, 1997, s. 244-

259; Ylmaz, a.g.t., s. 151-265.50 Schuon,Dinlerin Akn Birlii, s. 36-37.51 A.g.e., s. 14.52 Aslan, a.g.m., s. 178.53 Nortbourne, a.g.e., s. 10.


13/52

13

Mutlak ile kasdedilen Tanr da deildir. nk Tanr'nn ahsiyeti vardr; oysa Mutlak,

ahsiyet ile snrlandrlamaz. Hak gerek anlamda bilinemez. Fakat O'nun tezahrleri

farkl ekillerde yorumlanabilir. Bu sebeple insanlar Mutlak Hakkat iddilarndan deil,

onu yalnzca kendilerinin temsil ettii iddilarndan vazgemelidirler.54Trke'ye tercme edilen eserleriyle memleketimizde yakndan tannan S.

Hseyin Nasr da bu ekoln nemli temsilcileri arasndadr. Zt- Mutlak, lemde, bir

ok din gndermitir ve belirli bir dnin taraftar iin o Zt- Mutlak o dindedir. Bu

sebepten dinlerin akn birlii statlar btn otantik geleneklerin tand bir i zn.

bir i yapnn var olduunu dnmektedirler ve hric formlar ile deil, yalnzca dnin

bu btn boyutlar yolu ile onlarn akn birlii ortaya kmaktadr" diyen Nasr'a gre

bu hkm dorudan Kur'n'dan kmaktadr. Zr Kur'n'da her millete peygamber

gnderildii ve peygamberler arasnda fark olmad aka bildirilmektedir. Kur'n'n

bu mesaj, slm trihi boyunca zellikle slm dninin baka dinlerle temaslarnnolduu blgelerde daha iyi anlalm ve bn Arab ve Mevln gibi ahsiyetlerin ortaya

kmasna vesle olmutur.55

Her millete peygamber gnderildiine gre, kesinlikle herkese hakkat

ulatrlm demektir. Bunun dndaki bir durum adalete aykr olurdu. Allhn, -

hidyeti kabul etmeyenler dnda- bir milleti sapk bir halde brakp, baka bir kavmi

ise hidyete eritirmesi dnlemez.56 O halde her din temelde ilh vahye dayanr.

Fakat bu yeryzndeki byk dinlerin her ynyle ayn olmasn gerektirmez. Dinlerin

akn birlii dinlerin i (ezoterik) boyutu ile ilgilidir. D formlar bozmadan, dinlerde

var olan akn birlii ortaya karan boyut bu boyuttur.57Bu bir perspektif, bir bak as farkll meselesidir. Yni, bir Mslman, bir

Yahd ve bir Mecs arasnda fark vardr; ama bu dinlerin semv ilkeleri birdir. lh

kurtulua ererek cennete girme umudu tayan byk dinler Allah'tandr. Madem bu

dinler ondan gelmitir, o halde onlar, ekil ve uygulamalar plannda farkl olsa da, en

yksek seviyede tevhid'in ifadesidir ve Allah her dnin znde olmaldr. Dolaysyla

burada dinlerin akn birliinden de te aslnda bizzat "Allhn akn birlii"

szkonusudur.58

Nasr'n konu ile ilgili olarak zerinde durduu hususlar u ana balk altnda

toplamak mmkndr: l-Dinler zde/akn bir birlie shiptirler. 2-"Dn"den bahseden

54 Aslan, a.g.m., s. 182-183.55Nasr, S. Hseyin, Syleiler, stanbul, 1996, s. 51.56 A.g.e., s. 92.57 A.g.e., s. 52.58 A.g.e., s. 105.


14/52

14

kimselerin dncelerinin ve dillerinin farkll dni anlamaya ve ifde etmeye de

yansr. 3-Dinlerin toplumlara gre ibdet, inan, ahlk ve muameltta farkl olmas,

hatt bzan zt unsurlar tamas normaldir ve gereklidir.

Nasr, dinlerin (slm'n) akn birlii tezinin gnmzde zellikle Mslmanlartarafndan vurgulanmas gerektiini ise ihtiyca balamaktadr. Geri, daha nce bn

Arab ve Mevln gibi bu gr dile getiren kimseler olmutur; ancak onlarn

eserlerinde bu grler bugnk kadar net cmlelerle ifde edilmemitir. nk buna o

gn iin ihtiya yoktu. Gnmzde ise insanlk eitli dinlere it sembolizmin

bilgisinden mahrumdur ve insanlar btn dinleri inkr eden bir dnyevleme ierisinde

birbirlerine karmtr. te bu konjktr bu doktrinin aikr bir ekilde gzler nne

serilmesini gerekli klmtr.59 Bu dnce slm'a zarar vermeyecei gibi, slm'n bu

ynnn vurgulanmas gnmzde daha da zarur bir hle gelmitir. "lk ve son din

olan slm, evrensel olarak insan ftratnda yer alan dnin addr. Onun bir boyutu daAllhn irdesine teslim olmaktr. O halde, ilk anlam iinde Mslman akln ve

hr irdesini kullanarak Allah tarafndan vahyedilen bir knunu kabul eden varla

tekabl eder. Dolaysyla, ister Mslman, ister Yahd, ister Hristiyan veya Zerdt

olsun, ilh bir vahyi kabul eden her insan, kelimenin evrensel anlamnda bir

mslmandr.60 te bugn "slm'n bu karakterinin vurgulanmas ve aklanmas

iin byk bir gereklilik bulunmaktadr. nk slm kendi evrensellii ile din

fenomenini btn olarak temsil ve tezhr ettiren bir dindir. Gnmzde slm'n

dinlerin akn birlii savunucularna czip gelmesinin nedeni buradadr. Allah kelm

olan Kur'n- Kerm, dnin akn birliini aka tasdik etmektedir. Bu bak asndanKur'n mevcut kutsal kitaplarn en evrenselidir."61

Nasr, bu dncenin gerek Formasonlukla, gerekse Hmanizm ile bir ilgisinin

olmadn belirterek, onun slm dnini batllatrmak, "laikletirmek" ve ona bidatler

sokmak eklinde anlalmamas gerektiinin zerinde de titizlikle durur.

Yine bu Ekol, "brhim dvet" ismiyle; bilhassa XX. asrn sonlarndan tibren

kendini gstermeye balayan ve "brhim dinler" ad altnda, Yahdlik, Hristiyanlk

ve Mslmanlk arasndaki ihtilaf ve ayrlk noktalarn ortadan kaldrmak iin

akdelerin, eratlerin ve ibdetlerin mezcedilmesi sretiyle, hibirini dierinden ayrt

etmeksizin ve bamsz olmakszn, ortak bir man tecrbesinin de yardmyla bu semv din arasnda birlii salamay baka bir ifadeyle bu dni birletirmeyi

hedefleyen, dolaysyla slm'n "brhim Din" ad altnda eritilmesine ve bu yolla

59 A.g.e., s. 153.60 Nasr, S. Hseyin,slmdealler ve Gerekler, terc.: Ahmet zel, stanbul 1985. s. 29.61 Nasr, Syleiler, s. 51-52.


15/52

15

bamsz ve son din olma zelliinin ortadan kaldrlmasna yol aabilecek hareketten

de62 farkl grnmektedir.

62 Bu hareket hakknda fazla bilgi iin bk.: Azz, a.g.m., s, 67-74.


16/52

16

BN ARAB'DE "DNLERN AKIN BRL" VE "BDET"

A) BN ARAB VE VAHDET- EDYN (DNLERN BRL)

Burada, ncelikle "vahdet-i edyn/dinlerin birlii" ile "dinlerin akn birlii"

kavramlar arasnda nemli bir "ideolojik" fark bulunduunu belirtmek zorundayz. Bu

fark, dinler arasnda herhangi bir birliin olup olmad meselesinde kiilerin

yaklamna iret etmektedir. Buna gre vahdet-i edyn tbirini kullananlar dinler

arasnda herhangi bir birliin olmadn, dier kavram kullananlar ise bunun tersini

kabul ettiklerini m etmektedirler. Biz de aratrmamz boyunca bu iki kavram bu

anlamlarda kullanmaya zen gstereceiz.

bn Arab zerinde aratrma yapan bz kimseler onun bir ka beyitinden ve

eserlerindeki bz ifdelerinden hareketle, bn Arab'nin btn dinlerin ayn olduuinancna ship bulunduunu iddi ederler. Bu iddilara gre, onun bu inanc vahdet-i

vcd dncesinin tab bir neticesidir.63 bn Arab'nin tanrs, vahdet-i vcd

felsefesinin tanmdr ki, hibir sret onu kuatamaz, akl onu snrlandramaz veya trif

edemez.64 Bylesi bir din anlay ise teistik olmayp, "tasavvuf, evrensel bir din"

anlaydr. ok saydaki dier inanlarla birlikte, tektanrclk ve oktanrclk, vahdet-i

vcd nazariyesi nda yorumlandklar takdirde, ortaya "evrensel din"den baka bir

ey kmayacaktr. bn Arab'ye gre tektanrclk ile oktanrclk arasndaki fark, bir

ile ok arasndaki mantk farka karlktr.65 oktanrclk, ok tanrya inananlarn

'btn'n mutlak birliini idrk edememelerinden domutur ki, bu idrk edemeyidolaysyla bunlar nihyette blnemez olan 'Varlk' blnebilir sayarlar.66

Btn dinler ve inanlar eittir, man ile tevhd, kfr ile irk, hidyet kayna ve

mukaddes slm ile sapklk ve pislik iindeki Mecsnin dni ayndr. Semv dinler ile

dierleri arasnda, putperestler ile tevhd ehli arasnda hibir fark yoktur.67

Btn yaratklar, Allhn bir grnts olduuna gre btn taplanlarda tecell

63 Mahmd, Abdlkdir, el-Felsefets-sfyye fl-slm, Khire, 1967, s. 516.64 Bk.: A.g.e., s. 518-519.65 bn Arab, bir saysnn btn saylarn ess olduunu, dier saylarn "bir"in katlanmas sretiyle

ortaya ktn, dolaysyla her saynn "bir"lerden olutuunu syler. (bn Arab, Kitbl-Elif-

Kitbl-Ehadiyye, ner.: Muhammed ehbddn el-Izz,Resilbn Arabierisinde, Beyrut, 1997,

s. 49). Sanrz aratrmac buna iret etmektedir.66 Aff, Ebu'l-Al, Muhyiddn bnu'l-Arab'nin Tasavvuf Felsefesi, terc.: Mehmet Da, Ankara, 1975, s.

132.67 El-Vekl, Abdurrahmn,Hzih hiyes-Sfiyye, Beyrut, 1984, s. 93.


17/52

17

eden Allhtr. nsanlar eitli sretlerde grnen birtek Tanr'ya ibdet etmektedirler.

Rabbe ibdetten gye, kulun onunla birlemesidir. bdette btl olan taraf, Tanr'y

yalnz bir srete hasretmek ve dier sretlerde onu grmemek/grememektir. Yalnz bir

srete "Tanr" demek yanltr. Ksaca, "bn Arab her eyde bir para "tanrlk" grdiin, ona gre btn dinler birdir."68 Bu ilh olsun, olmasn, btn dinler iin

geerlidir.69 Buna gre, hkm bakmndan dinlerin ve ibdetlerin hepsi ayndr, birdir,

eittir.

Sras gelmiken unu da belirtmeden geemeyeceiz: Kanatimizce bn Arab

ile ilgili yaplan en nemli hatlardan birisi onun kavramlara ykledii anlamlara dikkat

etmemekten kaynaklanmaktadr. Bunun ilgin bir rneini bu paragrafta gryoruz.

Grld zere burada Allah, Tanr/lah ve Rab kavramlar ayn dzlemde

kullanlmaktadr. Oysa bn Arab'nin terminolojisinde bu kavramlarn her birinin

kendine mahsus bir anlam ve yeri vardr.70Acaba, bn Arab hakknda yukarda ne srlen iddilarn doruluk derecesi

nedir? Ya da onun bu fikirde olduunun delli olarak kullanlan metinlerden byle

olduka kat', sert ve kesin hkmler karlabilir mi? imdi, almamzn k

noktasn tekil eden bu husus zerinde duralm.

Sud el-Hakm'in de belirttii gibi,71bn Arab'nin eserlerinde "vahdet-i edyn"

tbirine rastlanmaz. Esasen, ileride grlecei zere, bn Arab'nin "dinlerin birlii" gibi

bir probleminin olduunu sylemek de mmkn grnmemektedir. Fakat, ilk etapta,

onun dier inan mensuplarna kar olduka hogrl bir yaklam ierisinde

bulunduunu ve kmil bir rifin btn inanlarn zn anlamasnn, tanmasnn onunirfannn kemli ile ayn paralellikte olacan, dolaysyla her rifin Hakk' her trl

tecellighta tanmas gerektii inancnda olduunu syleyebiliriz.

bn Arab'yi "vahdet-i edync" olmakla sulayanlar bu iddilarn ona it bir ka

beyite ve eserlerindeki bir takm ifadelere dayandrmaktadrlar. Biz bu iddilarn

dayanaklarn iirler ve nesirler olmak zere iki gruba ayrarak, onlar hakkndaki iddi

shiplerinin ve bn Arab tkipilerinin dncelerini, kendi yorumlarmzla da

harmanlayarak incelemek istiyoruz. Fakat iirleri vahdet-i edyn vey dinlerin akn

birlii nesirleri ise ibdet konusu altnda ileyeceiz.

68 Ate, Sleyman,r Tefsr Okulu, Ankara, 1974, s. 265-266.69 Akdemir, Salih, "A.E. Aff'nin "The Mystical Philosophy of Muhyid Din Ibnul Arabi" Adl Eseri ve

Tercmesi zerine"slmi Aratrmalar, cilt 2, say 7, Ankara, Mays-1988, s. 30.70 Bk.: zutsu, Toshihiko, bn Arab'nin Fussunda Anahtar-Kavramlar, terc.: Ahmed Yksel zemre,

stanbul, 1998, s. 79.71 El-Hakm, Sud, el-Mu'cems-sf, el-Hikme f huddil-kelime,Beyrut, 1981, s. 478.


18/52

18

B) RLER: DNLERN AKIN BRL

Bir iirinde bn Arabyle der:

"Zaman zaman Msnneratine inanrm da, Yahdnin yolunu kabul ederim.

Gh, kendimi s'nneratine inanm ve kilisede ibdet eder bulurum,

Gh, Muhammed'e inanm, bulurum da, bu Nebiye sapasalam sarlrm.

Bzan da kendimi yle birerat iinde grrm ki, Ashba benzerim.

ann grn benimserim kimi zaman. Eariye mezhebini de kabul ettiim

zamanlar olur...72

"bn Arab'de ilh muhabbet" konusunu doktora tezi olarak alm olan

Ahmed Mahmd el-Cezzr'a gre bu beyitlerden, vahdet-i vcd ile vahdet-i edyn

arasndaki uyum aka ortaya kmaktadr. Zr, bn Arab'nin savunduu "dinler

arasndaki eitlik" fikri sdece semv dinlerle ilgili deildir. Ulhiyetin kendisinde

zuhur ettii btn tecellighlar ile ilgilidir. nk, herhangi bir bid, tapt herhangi

bir srette Allha tapt srece, kfr ile man, irk ile tevhd eittir.73

El-Cezzr, yukardaki beyitlerden bu sonular tereddtsz, kesin bir biimde

karabilmektedir. Bu hkmleri balklar hlinde u ekilde sralayabilriz: 1-Vahdet-i

vcd, 2-Vahdet-i edyn, 3- Bu ikisi arasndaki uyum, 4-Btn dinler arasndaki eitlik,

5-Her bidin her mbudda Allha ibdet etmesi gerektii, 6-Bu ekilde bir ibdet

asndan bakldnda kfr ile man ve irk ile tevhdin ayn olduu.

Burada her eyden nce unu sylemek gerekir: Sanrz, aratrmac kafasnda

daha konuya balamadan nce bir sonu ya da hkm tayor. Bu hususta, kendi

zihninde balantsn kurabilecei bir eyler aryor. Bulduunu zannettiinde de

grn delillendirmi oluyor. Kanatimizce yukarda takip edilen metot byledir.

Zr, bize gre, bu beyitlerden el-Cezzr'n kard sonular karmak mmkn

grnmemektedir. Ayrca, aratrmacnn artlanml, bu beyitlerde bn Arab'nin

tammiyle semv dinlerden bahsettiini grmesine dahi engel oluyor. Gerekten de,

bn Arab hakknda varlan yanl kanatlerde artlanmln nemli bir tesirinin

olduunu sylemek mmkndr. artlanmlk bir kenara itilerek meseleye

yaklaldnda, insanlarn bn Arab hakkndaki kanatlerinin deitiine dir rnekler

az deildir.

Bize gre, bu beyitlerle ilgili olarak zerinde durulmas gereken iki husus var.

72 El-Cezzr, Ahmed Mahmd, el-Fen vel-hubbl-ilh inde bn Arab, Khire, 1990, s. 272 (bn

Arab, et-Tiyye, Dr'l-Ktbi'l-Msriyye, nr.: 4291, varak 156'dan naklen).73 El-Cezzr, a.g.e., s. 272-273.


19/52

19

Bunlardan biri, Hz. Peygamber'in tebli ettii dnin mhiyeti ve dier peygamberlerin

tebli ettii din/dinler ile balants ki, biz buna "dn (zhir) husus" diyelim; dieri de

tasavvuf terakkde peygamberlerin ve dolaysyla eratlerinin yeri ki, bunu da biz

"tasavvuf (btn) husus" diye isimlendirelim. Kanatimizce bn Arab'nin yukardakibeyitlerini bu iki zaviyeden deerlendirmek daha isbetli bir sonuca varmamz

salayacak ve irin gerek niyetini anlamamza da yardmc olacaktr.

Yukardaki beyitlerde bn Arab'nin Msev, sev ve Muhammederatlerden74

bahsetmesi, yeryznde bu ilh kaynakl eratin bulunmas sebebiyledir. O, her ne

kadar bu erat arasndaki farkll kabul etse de, Hz. Muhammed'in dndaki dier

iki peygamberin getirdii inan esaslarnn birliine inanmann, ayn zamanda Hz.

Muhammed'in tebli ettii dnin bir gerei olduu fikrindedir. Zr, bn Arab'ye gre,

Hz. Muhammed'in tebli ettii din Hz. s'nn etrafndakilere mjdeledii dindir.75 Hz.

lys da, Hz. s da,(a.s.) Hz. Muhammed'e(a.s.) vahyedilmi olan dni ikme eden,Allhn iki elisidir.76 bn Arab, peygamberlerin getirdiklerine inanmann, Hz.

Muhammed'in getirdii dnin gerei olduunu u cmleleriyle aklar: "Ben Yahdnin

ve Hristiyann, dninde hak olup da inandna inanyorum. nk buna mn etmek

benim kitabmn gereidir. Allh Tel buyurur ki: "M'minlerin hepsi Allha,

74zutsu, dni ferd ve toplumsal diye ikiye ayrdktan sonra, "Bugn size dninizi ikml ettim" (Mide,

5/3) yetindeki dnin daha ziyde objektif, toplumsal din mnsna geldiini syler. Yni dnin bir ilk

vahyedilmi hli vardr, bir de onun toplum tarafndan alglanmas ve uygulanmas vardr. Eer, dnin

orijinal hli gzard edilerek, "toplumsal ameller"de ileri gidilecek olursa, din kavram millet

kavramna dnr. Bu durumda "millet" znde ferd inan anlamn muhafaza etse de, daha kat,

daha ekl bir eyi gsterir. (zutsu, Toshihiko, Kurnda Allah ve nsan, terc.: Sleyman Ate,

Ankara, ts., s. 216.) Kur'n'da Yahdlerden ve Hristiyanlardan bahsederken, din yerine millet

kavramnn kullanlmasnn sebebi (Bakara, 2/120) ve ilh dnin tahrifinin zh da bu olsa gerektir.

Bu cmleden olarak, bugnk Yahdliin, Hz. Musa vastasyla tebli edilmi olan "slmn

Yahdler tarafndan ve Hristiyanln da Hz. s tarafndan tebli edilmi olan "slm"n

Hristiyanlar tarafndan kendi toplumlarna gre deitirilmi/ayarlanm ekli olduunu

syleyebiliriz. ("brhm'in dni"nin (slm) Yahdlik, Hristiyanlk ve slm ekline dnmesi

hakknda ayrca bk.: Schuon, Frithjof, Dinlerin Akn Birlii, terc.: Yavuz Keskin, stanbul, 1992, s.

103-106.)

Dni ferd adan anlama hususuna bn Arab yle iret eder: "Allah'tan geleni alglamada insanlarn

ftratlar muhteliftir. Herkesin Allhn dnini kavramas kendi kabiliyetine gre deiir' (bn Arab,

el-Fthtl-Mekkiyye, tah.: Osman Yahy-brhm Medkr, Khire, 1985-1992, V/494.)75bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye (tahkik), III/364.76 A.g.e., XI/269.


20/52

20

meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine inanmlardr. (Onlar): "Onun

peygamberleri arasnda bir ayrm yapmayz (derler)."77 Benim kitabm onun kitabn,

dnim de onun dnini tazammun eder. Onun dni ve kitab benim dnimde ve kitabmda

mnderetir."78 Kald ki, daha nceden de sylendii zere, Ehl-i Kitb'a kar Kur'n'nzel bir tutumu hemen dikkati eker. Onlarn yannda Hak dnin unsurlarndan mutlaka

bir eyler bulunmaktadr. Ne var ki, onlarn din adna ortaya koyduu bz hususlar

hakk dinden (slm) deildir. Dolaysyla, ilk inen yetlerde dahi Hz. s ve Hz.

Ms'nn o gnk Yahd ve Hristiyanlardan ve onlarn din adna ortaya koyduu

uygulamalardan ayr tutulmas gerektii vurgulanmtr.79 Esasen, bn Arab de Ehl-i

Kitb'n din adna ortaya koyduu her eyi kabul edici deildir. Onun sriliyt

hakkndaki u szleri bunu gstermektedir: "Bz mfessirler Kur'n'n tefsiri

konusunda Yahd hikyelerini alyorlar. Oysa Hz. Peygamber, Ehl-i Kitb' ne tasdik

etmemizi, ne de yalanlamamz bize emretmitir. u halde, Kur'n' .Yahd hikyeleriile tefsr eden kimse, Hz. Muhammed'in emrini reddetmi olur. Hz. Muhammed'in

emrini reddeden ise Allhn emrini reddetmi demektir."80

O halde bn Arab'nin zaman zaman kendisini Msev ve sev hissetmesi, hem

Muhammed eratte, hem de dierlerinde ortak olan hususlarla ilgilidir. Yoksa,

Yahdlerin ya da Hristiyanlarn uygulad, fakat Hz. Peygamber'in yasaklam olduu

bir eyi bn Arab'nin kabul etmesi fikri doru deildir. Zr onun bylesi fiiller

ilediine, yni Yahdlerin veya Hristiyanlarn ibdetlerini uyguladna dir herhangi

bir rivyet gelmemitir.

Bu noktada dikkat eken bir baka husus da bu erat arasndaki ilikidir. A.Tabatab'ye gre Msev eratte dnyev yaant ok daha ar basar. Buna karlk

severatte ise insann ruh cephesine ok daha fazla arlk verilmitir. Daha doru bir

ifdeyle, Yahdler ve Hristiyanlar kendilerine tebli edilen dni bylesi bir grntye

brndrmlerdir. Hz. s'nn manev hayta ok daha fazla ilgi duymasnn ve

retilerinin ounu bu sahaya hasretmek zorunda kalnn sebebi, sriloullarnn

(tammiyle dnyev arlkl) din anlaylarna kar gsterdii bir reaksiyondur. Hz.

Muhammed'in tebli ettii slm ise, dny ve hiret dengesini gzetir, insann madd

ve manev tarafna ayn lde deer verir.81 Bir baka deyile, Hz. Peygamber'in tebli

77 Bakara, 2/286.78bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye (tahkik), VI/351-352.79 Gner, Osman,Reslullh'n Ehl-i Kitap'la Mnsebetleri, stanbul, 1997, s. 170-171.80bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, Beyrut, ts., (Dru Sdr), II/207.81 Tabatab, Allme, "slmiyet ve Dier Dinler" terc.: Sdk Kl, slm Aratrmalar, Ankara, Nisan-

1987, say: 4, s. 56-57.


21/52

21

ettii slm dierlerinin msbet ynlerini de ihtiva eder. Bu sebeple, bn Arab'nin

kendisini bzan Msev, bzan sev, bzan da Muhammed grmesi alacak bir

durum ve ilh vahiy asndan sakncal bir kanat olmad gibi, tersine vahyin bir

gereidir.Benzer bir tahlili S. H. Nasr da yapar. Ona gre slm Hz. dem ile balayan ve

dier peygamberlerle birlikte, Hz. brhm ile de tebli edilen Allah katndaki dindir.

Tbiri cizse, bu dnin "Msev versiyonu"nda hukuk ve zhir ynn arlkta olduu

grlr. Nasr buna "erat" diyor. Yni Msevlik -Yahdlik deil- erat arlkl bir

dindir. sevlikte ise hukuk ve btn yn daha fazladr. Nasr bunu da "tarkat" diye

isimlendirir. Muhammedlik ise hem erat hem de tarkate eit bir ekilde arlk

vermitir.82 Buna gre bn Arab'nin, zerinde bzan dnin tarkat (btn) yn ar

basarak kendisini sev merepte grdn, bzan da erat (zhir) yn ar bast

iin kendisini Msev merepte hissettiini sylemek mmkndr. Her iki halde deMuhammedlikten ayrlma sz konusu deildir. Zr Muhammedlik dier iki merebin

biraraya gelmesinden olumakta ve onlar kapsamaktadr.

bn Arab'nin bu iirine dn adan bakmaya devam edecek olursak, unu da

ilve etmek zorundayz: Hz. Muhammed'in getirdii dne gre Yahdlerin ve

Hristiyanlarn dnen mutlak mnda yanl olduklarn, ne yaparlarsa yapsnlar, nasl

inanrlarsa inansnlar, onlarn mutlak cehennemlik olduunu sylemek mmkn mdr?

Bilindii gibi bu sorunun cevb Mslman limler arasnda ihtilafldr. Kimileri onlarn

inanlarn terkedip, Hz. Peygamber'in getirdii esaslara uymadka kurtulua

eremeyeceklerini iddi ederken; kimileri de Kur'n'daki pek ok yete dayanarak"slm" llerdeki bir Allah inancna ship olmak ve slih amel ilemek artyla,

Muhammederate tbi olmadan da cennete girebileceklerini sylerler.83

te bu noktada bn Arab'nin yine dikkat ekici bir gr ile karlayoruz.

Ona gre Ehl-i Kitap'tan herhangi biri Mslmanl (Muhammed erat) setii

zaman dnini deitirmi olmaz. Aksine Hz. Muhammed'e man ve eratini kabul etmek

aslnda onlarn dinlerinin de bir gereidir. Onlarn dni ile Hz. Muhammed'in getirdii

din ayndr. Dolaysyla din ehlinden birisi Mslman olduunda dnini deitirmi

olmaz.84 Sdece yeni bir erati, son ilherati benimsemi olur.

Yukardaki iiri tasavvuf (btn) adan deerlendirdiimizde ise, meseleyibiraz daha aydnlatan, fakat ilgin bir manzara karmza kar. Bu beyitlerin tasavvuf

82 Nasr,slmdealler ve Gerekler, s. 36-38.83 Mesel bk.: Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, stanbul, 1992, s. 75-78. Bu konuda ayrca bk.:

Sarkolu, Ekrem,Balangtan Gnmze Dinler Trihi, Isparta, 2002, 4. bask, s. 455-456.84bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, IV/131.


22/52

22

ynn, bn Arab'nin vahdet-i edyn fikrine ship olduu iddisnda bulunanlarn en

fazla kullandklar85 hemen aadaki ve daha sonra nakledeceimiz iirleri ile birlikte

ele almak istiyoruz.

Tercmnl-evk'nbir yerinde bn Arab der ki:"Her sreti kabul edici oldu kalbim;

Ceylanlarn otlak yeridir; rhipler iin bir deyr (kilise)dir.

Putlar iin bir evdir; tavaf edenin Kbesidir.

Tevratn levhalardr; Kurnn mushafdr.

Muhabbet dnini din ediniyorum, nereye ynelirse ynelsin

Kervan. Muhabbet dnim ve immmdr...

Bizim iin, Hindin Birinde ve onun kz kardeinde,

Leyl ve Kaysta, Meyy ve Gaylnda gzel bir rnek vardr. "86

ncelikle, bn Arab'nin bizzat kendisinin bu beyitler iin yapt erhi scascana sunmak istiyoruz. Bu beyitler de anlam bakmndan hemen hemen daha nceki

beyitlere benzemektedir. Yukarda, o beyitler hakknda satrlar dolusu fikirler yrtld.

Oysa ayn anlamdaki beyitleri bn Arabyle erhetmektedir:

"Kalp, deikenlii dolaysyla bu ismi almtr.87 Kalp, kendisine gelen

vridtn eitliliine gre farkllk gsterir. Vridt ise kiinin ahvline gre deiir.

Ahvlin eitlilii de, srra gelen ilh tecelllerin eitliliine gre deiik olur. erat

onu (kalbi), sretlerde tebeddl ve tahavvl olarak aklamtr.

Eer kalbi bir otlak yeri, mer' olarak vasflandracak olursak, orada sdece

ceylanlarla kuluk vakti dolaan kimselerden kinaye etmi oluruz. nk szmz hev(ak) lisnyla azmzdan kmaktadr. Ceylanlar ise bu lisanda klarn sevgilileri iin

uygun bir tebih olur. Ceylanlar rhiplere benzetecek olursak, bu durumda kalp bir

deyre/kiliseye benzemi olur. Zr oras rhiplerin evi ve ikmet mahallidir. Kalbin

putlarn evi, mahalli olmas durumuna gelince; bu, kalbin, beerin talep ettii

hakkatlerin -ki, insan hakkat diye dnd bu gibi eylerden dolay Allha ibdet

eder- taycs ve shibi olmas sebebiyledir. Yce ruhlar (ulv duygular) kalbin etrfin

kuatnca kalp, Kbe olarak isimlenir. Bu duygular sebebiyle brhm-Msev ilimler

hsl olursa, onlar kalbi Tevrat levhalarna evirir. Fakat kalbe, kmil Muhammed

85 El-Hakm, el-Mucems-sf, s. 480.86bn Arab, Tercmnl-evk, Beyrut, 1996, s. 44-45.Bizim buraya aldmz beyitler

: Ruhlar Karlat" balkl iirin son ksmdr.87 Bilindii gibi kalp, Arapa'da deimek anlamna gelen ka-le-be (: kalbetti, deiti) fiilinden

tremitir.


23/52

23

mrifetler eriirse, bu defa da Mushaf olur; orada "Kur'n makm"na88 ulalr. Bu

makam ise "Bana 'cevmiu'l-kelim' verildi"89 makmdr.90

Muhabbeti din edinmek bu makmn bir gereidir. Kur'n'da: "De ki: Eer

Allh seviyorsanz bana uyun ki, Allah da sizi sevsin"91 buyurulur. Muhabbeti dinedinmek, Hz. Muhammed'e ittib etmektir. Dni muhabbet zerine kuran kiinin

anlayndan daha yce bir din olamaz. Bu ise Muhammedlere mahsustur. Zr, Hz.

Muhammed ir peygamberler iinde, dier gzel sfatlarn yan sra, muhabbet

makmna da kemal noktasnda shiptir. Allh Tel onu kendisine "habb" edinmitir.

Yni o hem seven, hem de sevilendir. Onun vrisleri de elbetteki, onun yolunda

gidecektir."92

Grld gibi, burada bizzat mellifin kendisi ne vahdet-i edyndan, ne de

dinlerden bahsetmektedir. O bz dn duygularn "ak lisn"yla terennm etmektedir.

Bu duygularn konusu ise tbii olduu peygamberinin ship olduu makam ve getirdiierat ile ilgilidir.

S. el-Hakm, burada "kalbim her sreti kabul edici oldu" msrsndaki "kabul

88 bn Arab, insanlar tenzih veya tebihten birisine davet etmeyi "Furkn" diye isimlendirir. Hz. Nh

kavmini yalnzca tenzhe davet ettii iin, onun dveti Furkn'dr. Bu ikisini birletirerek yaplan

davet ise "Kur'n"dr. Kur'n Makm, Furkn Makmn da kapsayan, cem' makmdr. Hz.

Peygamber dvetini "Onun benzeri gibisi yoktur" (r, 42/11) yeti ile yapt iin Kur'n

Makmna shipti. (bn Arab, Fussu'l-hikem, tah.: Ebul-Al Afifi, Badat, 1989, ikinci bask, s.

70; bn Arab'de tenzh-tebh ve furkn-kur'n kavramlar iin ayrca bk.: el-Cl, Abdlkerm, erhu

mkilti'l-Fthti'l-Mekkiyye, tah.: Ysuf Zeydn, Khire, 1992, s. 101-108; zutsu, Anahtar-

Kavramlar, s. 79-106; Grer, Dilver, Fususul-hikem ve Mesnev Peygamberlerin ykleri, stanbul,

2002, s. 145.)89 Buhri, Ta'br/11; Mslim, Mescid/5.90 A. el-Cl, "Cevmiu'l-kelim" kavramn yle aklar: "Her peygamber ilh kelmn zel bir ynn

ortaya koyar ve bu zel "yn"n diliyle konuur. Bu mkemmel ilgiyi (buradaki "ilgi" kavramn biz

"haslet zellik" gibi anlyoruz) btn hallerinde gerekletiren veller bylece o peygamberin vrisi

olurlar. nk o ilgiyi ilk nce o peygamber gerekletirmitir. Hz. Muhammed ise htem'l-enbiy

olduu iin btn peygamberlerin dili onda toplanmtr." (el-Cl, Abdlkerm, Kitb'l-sfr an

Risleti'l-Envr, terc.: Mahmut Kank, (bn Arab'ninNurlar Rislesi tercmesi ile birlikte), stanbul,

1991, s. 63.) sminden de anlalaca zere, el-Clnin bu eseriNurlar Rislesi'ne (Rislet'l-Envr

f m ymnehu shibl-halvet minel-esrr) yaplan bir erhtir.)91 l-i mrn, 3/31.92bn Arab, Kitb Zahiri'l-a'lkerhu Tercmni'l-evk, s. 39-41 (Tercman'l-evkn hiyesinde,

Beyrut, 1966, s. 43-44).


24/52

24

edici oldu" ifadesine dikkat eker. Bu onun kalbinin vs'atini, baka bir ifadeyle, bn

Arab'nin ulat makm gstermektedir. Ayrca, kalbin her sreti "kabul edici bir hle

gelmesi" ile "kabul etmi olmas" ayn ey deildir. Birincide, baka bir ey deil,

sdece kalbin eritii kemle iret vardr. Onu bu keml noktasna ulatran, ya da hersreti kabul edici bir hle gelmesini salayan vsta ise, ikinci msrda belirtildii zere

'muhabbet'ten baka bir ey deildir. bn Arab bu dncesinde de, Hz. Peygamber'e

ittibnn Allhn muhabbetine mazhar olmay te'min edeceini beyan eden yeti esas

alr. Ancak burada da hassas bir durum vardr. Bu yet bir yandan Hz. Peygamber'in

Kur'n, snnet ve erat olarak getirdii her eyi kabul edecek srette geni bir kalbe

ship olmay cap ettirdii gibi, dier yandan da Allhn muhabbetine mazhar olmann

yegne vstas olarak, Hz. Peygamber'e ittiby tek yol gsterdii iin kap araln

olduka daraltmaktadr. Dolaysyla bn Arab, dinde muhabbet merebini

benimsemitir. Onun kalbi, oraya tecell edecek her sreti kabul edebilecek bir kemleulamtr. Ancak, orada tecell eden sretler bu izilen erevenin (Muhammed keml)

dnda olmayacaktr.93

Gerekten de, bn Arab, Msevliin ve sevliin btn ynden sahih grd

hibir mertebesini reddetmez. Aksine onlar kendi dnce yelpzesinin nemli

motifleri ve dn/tasavvuf fikriyatnn temel aralar olarak kullanr ve kemle ulamada

onlardan zam lde istifde eder. Bilhassa el-Ftht'l-Mekkiyye'de pek ok

konuyu "Msev hazretlerden/makamlardan .... (konusu)" "Muhammed

hazretlerden/makamlardan ... (konusu)" bal altnda ilemesi, hatt bzan da "bu

msev-muhammed bir hazrettir"94 gibi ifdelerle bu eratleri birbiri iinde kullanmasolduka dikkat ekicidir.

Aslnda bu, tasavvufta hi de yabanc olunmayan bir durumdur. Tasavvuf

terakkde her velnin ulat keml noktas bir nebnin makm olarak

isimlendirilmitir. Ancak, hemen hatrlatalm ki, bu snflandrma ne peygamberlerin

ship olduklar makamlarn -belki burada tasavvuf bir terim olarak "hal" kavramn

kullanmak daha uygun olur- birbirinden stn olduu eklinde, ne de bir peygamberin

makmna ulaan bir velnin dier bz peygamberlerden stn olduu eklinde

anlalm ya da kullanlmtr.

Klasik tasavvuf kitaplarnda tasavvufun sekiz hasletinin sekiz peygamberdenalnd rivyet edilir. Buna gre tasavvuf u 8 esas zerine kurulmutur: Seh

(cmertlik, yumuaklk) Hz. brhm'in(a.s.), rz Hz. shk'n(a.s.), sabr Hz. Eyyb'un(a.s.),

93 El-Hakm, a.g.e., s. 481-482.94 Bk.: bn Arab, Mrifet ve Hikmet, terc.: Mahmut Kank, stanbul, 1995, s. 240; el-Ftht'l-

Mekkiyye, VI. Fasl, 326. Bbn bal.


25/52

25

iret (maksad konumadan anlama ve anlatma) Hz. Zekeriy'nn(a.s.), gurbet Hz.

Yahy'nn(a.s.), sf (yn elbise giymek) Hz. Ms'nn(a.s.), seyahat Hz. s'nn(a.s.) ve fakr

Hz. Muhammed'in(a.s.) hasletidir."95 Her insann olduu gibi, her slikin de mizc vey

benimsedii hayat tarz farkl olabilir. Dolaysyla peygamberlerde grlen hasletleribenimseyip ona gre dn bir hayat srmeye alan slikler kendilerini slm diresinin

dna km saymazlar.

Bunun yannda, peygamberlerin ship olduklar hallerin sfnin gnl ve mrifet

dnysnda daha derin anlamlar da vardr. Mesel bn Arab bu konuda yle der:

"Muhammed(s.a.s.) mmetinin velleri arasndan -ki, bunlar tm peygamberlerin(a.s.)

makamlarnn cmiidirler- bzan Hz. Ms'nn makmna ve hline vris olan bir vel

kabilir. Fakat o vel bu mrsa Hz. Ms'nn nurundan deil de, Hz. Muhammed'in

nurundan konar. Dolaysyla onun hli Hz. Muhammed'den gelmi olur. Tpk, Hz.

Ms'nn hlinin de Hz. Muhammed'den96 geldii gibi."97Ayrca, bn Arab, bir velnin lm esnasnda Hz. Ms'nn, ya da Hz. s'nn

mlhazasnn onda zuhur ederek, onun bu peygamberleri zikredebileceini, o ahs

yakndan tanmayanlarn ise onun Yahd veya Hristiyan olduunu zannedeceklerini

syler. Oysa bu durum o velnin kendi makmn tanmasndan ve kutba ballndan

kaynaklanr. Kutup ise dorudan doruya Hz. Muhammed'in kalbi zerinedir. bn

Arab, Hz. Ms'nn, Hz. s'nn ve Hz. brhm'in kalbi zere olan kiilerle

karlatn, bu hususlar ancak "dostlar"n anlayabileceini, dierleri iin ise bir sr

olarak kalmaya devam edeceini syler.98

Abdlkdir el-Geyln'nin: "Her vel bir nebinin kademi zerinedir; ben deceddim Hz. Muhammed'in kademi zerineyim. O ayan nereye basmsa ben de oraya

bastm, nereden kaldrmsa ben de oradan ayam kaldrdm"99 sz ve el-

Hamriyye'sinde geen u beyit ayn hususa dikkat ekmektedir:

"Herkes bir kadem/iz zerine gider. Ben ise,

Ayn ndrd Nebinin kademi zereyim. "100

95 El-Geyln, Abdlkdir, db's-slk (Fthu'l-gayb), tah.: Muhammed Gassn Azkl, Dimak,

1995, s. 187-188.96 Burada Hz. Muhammed'in "htem'l-enbiy"lna, "htem'l-evliy"lna ve "dem su ile toprak

arasnda iken ben neb idim" (Tirmiz, Menkb/1; ayrca bk.: el-Acln, sml b. Muhammed,

Kef/-haf ve mzlil-ilbs, Beyrut, 1997, II/118) hadsine atf vardr.97bn Arab,Nurlar Rislesi, terc.: Mahmut Kank, stanbul, 1991, s. 30.98 A.e., s. 30-31.99E-attanf, Al b. Ysuf (bn Cehzam),Behcetl-esrr ve madinl-envr, Msr, 1304, s. 22.100 El-Geyln, Abdlkdir,Dvn, tah.: Ysuf Zeydn, Khire, 1990, s. 155.


26/52

26

bn Arab'nin vahdet-i edyn inancna ship olduunu syleyenlerin dayandklar

bir dier iir de el-Ftht el-Mekkiyye'de gemektedir:

"Halk, ilah hakknda birtakm inanlar edindi,

Ben ise onlarn tikatlarnn hepsinehit oldum (bz nshalarda: inandm).(Hak) onlara eitli sretlerde grnnce,

Grdklerine inandlar ve inkr etmediler.

Kukusuz, muvahhiderat en ma'zrdr;

Mrikler ise, ibdet etseler deakdirler. "101

Bu beyitlerle ilgili yoruma gemeden, ncelikle, "bn Arab'yi anlama" hakknda

bir eyler sylemek istiyoruz. yleki: bn Arab'nin kuvvetli bir ir, yksek

makamlara ulat kabul edilen bir sf ve derin fikirleri olan bir mtefekkir olduu

herkese kabul edilen bir husustur.102 Dolaysyla, onun hakknda hkm verirken,

ondan yaplan alntlarn, yni ondan sdr olan duygu ve dncelerin beyan edildiiortam ve onlarn hedefini ncelikle tesbit etmek, ya da gz nne almak, verilen

hkmde isbet payn artracaktr. (Aslnda bu, sdece bn Arab ile ilgili olmayp,

genel bir kuraldr.) Mesel, E. Aff, Tercmn'l-evk ile ilgili u tesbti yapar:

"Tercmnl-evk'ndili, zhir mndan sarf- nazar ederek te'vil edilmesi gereken

sembolik ve stlah bir dildir. Halep fakhlerinin gazelleri hakknda ileri-geri

konumalar zerine bn Arab'nin Zahir ismiyle yazd tasavvuf erhte de yapt

budur."103 Ancak, hemen syleyelim ki, yllar sonra yazd bir kitabnda bunlar

syleyen stat Aff'nin, yllar nce yapm olduu doktora almasnda bu metodu

takip ettiini syleyebilmek zordur.bn Arab'yi doru olarak anlayp deerlendirebilmek iin nem verilmesi

gereken noktalardan birisini de N. Keklik u ifadeleriyle aklar: "Onu belli bir ynden

deil, fakat, sisteminin btnl ierisinde dikkate almak ve herhangi bir szn bu

erevede deerlendirmek gerektir. Aksi takdirde, bizzat kendisinin de "benim szm

ancak iki gzl olanlar anlayabilir, tek gzl olanlar anlayamaz"104 dedii gibi, onun

hakknda ileri srlecek kanatler dima yanl olacak ve onun fikirleri esas gyesinden

baka mecrlara kaydrlacaktr."105 O halde, bn Arab zerinde alrken vey onun

101bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, III/132.102 Atay, Hseyin, "lm Bir Tenkit rnei Olarakbn Keml Paann Muhyiddn b. Arab Hakkndaki

Fetvas" (eyhlislambn Keml Sempozyumu ierisinde), Ankara, 1986, s. 263, 268.103 Aff, Ebul-Al, Tasavvufslm'da Manev Hayat, terc.: Ekrem Demirli-Abdullah Kartal, stanbul,

1996, s. 203.104bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, III/418.105 Bk.: Keklik, Nihat, bn'l-Arab'nin Eserleri ve Kaynaklar in Msdak Olarak el-Ftht el-


27/52

27

hakknda bir hkm verirken olduka dikkatli olmak gerekmektedir.

Yukardaki beyitlere gelince: Tasavvuftaki en byk makamlardan birisi, daha

nceki beyitlerde de getii zere, "muhabbet"tir. Bu makmn st seviyeleri,

muhabbetin sfnin btn benliini kaplamasn gerektirir. Sf bu haliyle btnmahlktn Yaratcnn bir eseri olduu uurunu derinden idrak eder ve mahlkt

Hakk'n "adet bir paras" olarak deerlendirir. Bylesi duygular ise sfyi, mahlkta

tam bir rahmet ve efkat nazaryla bakmaya sevkeder. Zr, Hakk'n rahmeti her eyi

kuatm106 ve gazabn gemitir.107 Onlarn izinde gittikleri Peygamber -tpk dier

peygamberler gibi-, deil sdece bir toplulua, btn "lemler"e rahmet olarak

gnderilmi108 bir "rahmet peygamberidir.109 Bize gre, yeri gelince dier milletlere,

dier din mensuplarna kar sert tedbirler alnmasn hkmdarlardan talep eden, -ki,

bunlardan birisi de bn Arab'dir-110 hatta onlara kar savaa girmekten ekinmeyen

sflerin, gerek nazariyede ve gerekse pratikte btn insanl, hatt btn mahlktkucaklayc olmalarnn temel sebebi olarak, onlar zerinde tecell eden, Hakk'n

muhabbet ve rahmet sfatlarn grmek gerekir.

Btn bunlarn yannda, yukardaki iirin son msrasnda bn Arab, "mrikler

ise, ibdet etseler de akdirler" diyerek, dinler ya da inanlar arasnda aka ayrm

yapmaktadr. O halde nceki ifadelerinin doru ve btncl bir adan yorumlanmas

gerekir.

Buraya kadar, bn Arab'nin vahdet-i edyn fikrine ship olduunu iddi

edenlerin, bu iddilarnda kullandklar iirlerden bahsettik. Aslnda btn bunlarn, bn

Arab'yi itham edenler asndan, "bir bardak suda frtna koparmak" olduunu dasyleyebiliriz. Zr, iir insann duygusal ynyle ilgilidir. Duygusallk ile ifde edilen

dnceler, -bunu bn Arab'nin dnceleri yanltr anlamnda sylemiyoruz- iddeti

ve mhiyeti her ne olursa olsun, -iirin dnceyi ifde etmedeki vecizliini inkr

etmemekle birlikte- bize gre mazur grlebilir. Baka bir deyile, bir kiinin lehinde

veya bilhassa aleyhinde iirden delil getirmek olduka zordur. nk iirde kullanlan

dil semboliktir, her trl yoruma aktr. ir iirlerine eitli anlamlar ykleyebilecei

geni bir hareket alanna shiptir. Dolaysyla iirden herkese anlalan mnda

insicam, birlik olmaz. Yni iirden herkes kendine gre farkl bir anlam karabilir ve

Mekkiyye, Ankara, 1990, s. VI.106 'raf, 7/151.107 Buhr, Tevhd/5; 15; 22; 28; Bed'u'l-halk/1; Mslim, Tevbe/14-16; bn Mce, Zhd/35.108 Enbiy, 21/107. Bu yetin Enbiy (peygamberler) Srerinde gemesi de ayrca dikkat ekicidir.109 Mslim, Birr/87; Tirmiz, Daavt/118; bn Mce, kme/25; 189; Eb Dvd, Snne/10.110 Bk.: Uluda, Sleyman,bn Arab, Ankara, 1995, s. 47-52.


28/52

28

iirden karlacak anlamlarn iri balaycl da kesin deildir. Nitekim bn Arab,

Tercmn'l-evk'ndaki iirine ok basit bir erh yaparak, o iirden bakalarnn

karaca anlamlarn nne set ekmek istemitir. Halbuki yukarda da grlecei gibi,

o iir, bn Arab'nin erhettiinin dnda, nemli problemler douracak anlamalar iinok msittir.

Tasavvuf dnysnda mahlkt ve inanlar bu adan kucaklayc bir tavr

sergilemek noktasnda bn Arab ne ilk, ne de son sfdir. Sfler arasnda bu hususta

tam bir fikir birliinden szetmek mmkndr. Dolaysyla almamzn bu ksmnda

sflerin dier din ve inan mensuplar hakkndaki dncelerinden bz rnekler

vermenin faydal ve gerekli olacan dnyoruz.

Sflerin Farkl nanlara Bak

Tasavvufun ana kaynaklarndan Kueyr Rislesi'nde Hz. brhm hakknda

zikredilen u anekdot, aslnda, sflerin dier din mensuplarna bak ve ayn zamanda

onlarn bu davranlarnn maksadn sanrz net bir ekilde yanstmakta ve

zetlemektedir:

"Hz. brhm'e (a.s.) bir yolcu gelir. Kendisini misafir etmesini ister. Hz. brhm

ona "dnini deitirip, tevhdi kabul edersen seni misfir ederim" der. Yolcu teklifi

kabul etmez, gider. Bunun zerine Hz. brhm'e yle bir hitap gelir: "Biz onu, kfir

olduu halde, yetmi yldr beslemekteyiz; sen, bir gececik, onu inancna bakmadan

besleseydin ne olurdu?!"111

Dier taraftan, bilhassa brhm b. Edhem'in (v. 161/779) bir Hristiyan rahibi

kendisine arkada edinmesi ve ondan zhdn inceliklerini renmesi sflerin dier din

mensuplarna ve zellikle de Ehl-i Kitb'a baklar konusunda kayda deer bir

rnektir.112

Yukarda bn Arabnin en son zikrettiimiz iirinin ilk beyitleri Hallc-

Mansr'a da (dm 309/921) nisbet edilir.113 Hallc'n buna benzer baka ifdeleri de

vardr.114 Hallac, bir Yahdye "kpek" diye hitap etmesinden dolay kzd kiinin

kendisinden zr dilemesi ve gnln almaya almas zerine o ahsa yle nasihat

eder: "Yavrucuum! Dinlerin tm Allhndr. Her din ile bir kitleyi megul ediyor.

111 El-Kueyr, Abdlkerm, er-Rislet'l-Kueyriyye, tah.: Abdlhalm Mahmd-Mahmd b. e-erf,

Khire, 1966, s. 134, 227.112 Bk.: Ate,slm Tasavvufu, s. 78-81.113 Bk.: el-Hallc, el-Hseyin b. Mansr,Dvn, Kln, 1997, s. 92.114 Bk.: el-Cezzr, a.g.e., s. 265-266.


29/52

29

Her kitle kendisi iin seilmi olan dni izliyor; kendi iradeleriyle setikleri dni deil.

Bir insann bir bakasn, izledii din yznden itham edebilmesi iin, o dnin o kii

tarafndan zgr irdeyle seilmi olmas gerekir. unu bil ki, Yahdlik, Hristiyanlk,

Mslmanlk ve teki dinler deiik nvanlar, deiik adlardr; ama hepsinin ortakamac birdir, deimez."115 "Kfr ve man isim ynnden farkldrlar, ama hakkat

ynnden aralarnda fark yoktur."116

Ona gre, dinler, bir olan hakkate eitli ynlerden yaplan bak alardr. Her

din shibi, Allha dierininkinden farkl bir ekilde bakar. Aslnda herkes ayn eyi

aramaktadr. Kullandklar isim ve sfatlarda farkllklar olmasna ramen, hepsi de ayn

gyeyi gtmektedir.117

Horasan'n cokun sflerinden ve tekke dabn ilk tesbit edenlerden Eb Sad-i

Ebu'l-Hayr'n (v. 440/1049) u beyitleri de ayn duygularn ifadesidir:

"Yahd ocuklarn da kendi halleriyle sevdim,Senden dolay... Hatt neredeyse ben de Yahd oldum!

Namaz klyorum; kblemi bilerek eviriyorum,

Sizin kblenize. hit ol ki, namazm senin hitliin iindir.

Namazmda sizin muhabbetinizle hidyete eriyorum;

Msnn Tevrtyla, sonra da Ahmed'in Furknyla...118

lh ak zirvelerde yaayan sflerden Mevln (v. 672/1273) da dier

insanlara sonsuz bir rahmet gzyle bakmtr, insanlar arasnda muhabbete dayal bir

birlikteliin olabileceini deflarca vurgulamtr. O btn dinleri ve mezhepleri insn

olgunlua erimede bir vsta olarak grr.119 Ona gre yaratcy arayan her dnce,ayn yere kan, ayn hakkate ulatran gizli birer merdivendir:

"Cihanda gizli merdivenler var; basamak basamak, t gklere dek.

Her bln bir baka merdiveni var; her yryn baka bir g...

Her biri brnn hlinden habersiz. Bir mlk ki, geni mi geni; ne ba var, ne

115 ztrk, Y. Nuri,Hallc- Mansr ve Eseri, stanbul, 1996, ikinci bask, s. 401 (Massignon-Paul Kraus,

Ahbrul-Hallc, (?), 1936, s. 69'dan naklen).116 A.g.e., s. 399 (Ahbrul-Hallc, s. 53'ten naklen). Hallc'n grleri iin ayrca bk.: Uluda,

Sleyman, "Hallc- Mansr" D..A., stanbul, 1997, XV/379.117 Srr, Th Abdlbk, el-Hallc, ehdt-tasavvufil-slm, Khire, 1996, s. 165.118 El-Cezzr, a.g.e., s. 269 (Eb Sad'in torunu Muhammed b. el-Mnevver el-Meyhen'nin Esrrt-

tevhd f makmti'-eyh Eb Sad, Khire, ts., s. 279'dan naklen.) Eb Sad'in benzer grleri iin

bk.: Yazc, Tahsin, "Eb Sad-i Ebl-Hayr" D..A., stanbul, 1994, X/221.119 Atasagun, Galip,Mevln Celleddn Rm ve Mesnev'de Bahsedilen Dinler, Konya, 2001, s. 134.


30/52

30

sonu"120

"Her peygamberin bir yolu, her velnin bir merebi vardr. Deil mi ki, hepsi de

halk Hakk'a ulatryor; yleyse hepsi de birdir.

Dinler arasndaki ihtilaf, gidi tarznda ve grntedir; yolun hakkatinde iseayrlk yoktur."121

Ne var ki, dinlerin hakkatlerinin birliini, insanlarn inanlarnn hakkatini

anlayabilmek iin belli bir fikir ve gnl tekmlne ulam olmak gerekir:Sr gz ile, gnl gz ile mmine de, kfire de bir bak;

Hibirinde, Y Rab! sesinden, Y Hay! sedsndan baka birey yok."122

Bu bak tarz ak yoludur. "Birdir nazar- Hak'ta Mecs ile Mselmn" diyen

Ziy Paa'nn tbiriyle Hakk'n nazaryla bakabilmektir. Bu bak asndan bakldnda

ise kfr, man gibi eyler grnmez. Zr ak mezhebinde kfr ve man yoktur; tpk

kta tenin, akln, cann ve gnln olmad gibi. Mevln'ya gre, bu hakkatikavrayamayanlar, herkesin eitli dillerde Hakk'a yalvardn gremeyenler gerek

Mslmanla ulaamamlar demektir.123

Mevln bu fikrini bir baka iirinde de u ekilde ifde eder:

"Bzan gizlenen, bzan aikr olan biziz,

Bzan Mmin, bzan Msev, bzan da Hristiyanz.

Bu gnlmz, rnei olmak iin her gnln

Grnr bir baka srette her gn..."124

Ak kavramnn Mevln dncesinde mstesn bir yeri vardr. "Dn anlamda

ak mevcut yetmi iki frkadan daha gldr. Dahas, putperestlikten de, dinden destndr; phenin de, gerein de tesindedir. O ayrl azaltan bir dindir. nsanlar

arasnda birlik oluturur. nk btn dinlerin kayna ilh sevgidir, ilh aktr,125 ya

da sevgiden kaynaklanan korkudur. Eflk, bu konuyla ilgili yle bir rivyet nakleder:

"Bir gn bir Rum usta Hdvendigr'n evinde ocak yapyordu. Dostlar aka

120 Mevln, Celleddn-i Rm,Mesnev, Ankara, 1993, tpk basm,V/244, beyit no: 2557-2559.121 A.g.e., 1/14 (504. beyitin konu bal; yorumu iin bk.: Can, efik, "Mevln'ya Gre; Din, mn ve

Kfr" 5. Mill Mevln Kongresi Teblileri, Konya, 1992, s. 19-27.)122 Can, efik,Mevln, Hayt, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul, 1995, s. 147 (Mevln,Dvn- Kebr, c. V,

nr. 2578'den naklen).123 A.g.e., s. 149.124 Mevln, Celleddn-i Rm, Hz. Mevln'nn Rubleri, terc.: efik Can. Ankara, 2001, rub nr.:

1527.125 Aresteh, Reza, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, terc.: B. Demirkol-.Ozdemir, Ankara, 2001, s.

65.


31/52


32/52

32

tanmlar.130 nk Ynus'un din anlayna gre, Allh gerekten sevenler onun en

mkemmel eseri ve halfesi olan "insan" da sevmek zorundadr. Bu konudaki rnek

szlerinden birka unlardr:

"Hakk gerek sevenlere cmle lem karde gelir.***

Muk neyi severse lzmdr sevmek onu; Dostumuzun dostuna yd ende ne

lyk?! Sen gerek k isen Dostun dostuna dost ol; Ger byle olmaz isen, dostum

demegil bayk.

***

Cmle bir an birler, cmle ona giderler, Cmle dilan syler, her bir tebdil

iinde.

***

Yetmi iki millete kurban ol k isen, T klar safnda imam olasn sdk.***

Yetmi iki millete suum budur "Hak" dedim, Korku hyanetedir, ya ben niin

kzaram!?

***

Hss u m, mut, s dost kuludur cmlesi."

Bunlarda ve buraya almadmz pekok dizesinde, bugn Ynus Emre ile

zdelemi olan "yaratlan yaratandan tr ho grme" dncesinin tezahrlerini

kolayca ve aka grebiliyoruz. Ynus'a gre Allhn bir kulu ve insan olarak her fert

deerlidir. yi veya kt olmas, itaatkr veya isyankr olmas Allah ile kendi arasndakibir meseledir. nsana duyulan sayg veya sevginin asl sebebi ondaki insan olma

meziyeti ve tad ilh cevherdir.131

Cokun deyileriyle tannan Niyz Msr'nin (v. 1105/1694) u drtl de

olduka ak ve arpcdr:

"Bu cihnn halkna bir yolum urar benim,

Cem edip bunca kuma bir bezistn olurum.

Geh Nasr, geh Yahd, geh Ters, geh Mecs,

Geha, gh olur Snn-Mselmn olurum. "132

Sflerin bu trl duygu ve dncelerini, kaynan Hak'tan grerek, halka

130 Ynus Emre, Ynus Emre Dvn, haz.: Faruk Kadri Timurta, stanbul, ts., s. 55.131 Bk.: Demirci, Mehmet, Ynus Emrede lh Ak ve nsan Sevgisi, stanbul, 1997, ikinci bask, s. 92

vd. Ynus Emre'nin dier din ve inan mensuplarna bak hakknda ayrca bk.: Yaran, a.g.m., s.

335-340.132 Niyz Msr,Dvn, stanbul, 1963, s. 109.


33/52

33

gsterdikleri muhabbet dncesinden baka bir eyle zah etmenin doru olmad

kanaatindeyiz. Zr, sflerin Hz. Peygamber'in getirdii eratin dnda baka bir

erate ya da dne hayatlarnda yer vermeme hususunda zam zeni gsterdikleri,

dahas, Hz. Peygamber'in dnini tebli etmede trih boyunca can gnlden hizmetettikleri bilinen bir gerektir. O halde onlarn dier din mensuplarna kar gsterdikleri

hogrnn sebebi, ship olduklar "muhabbet" mertebesinden baka bir ey deildir.

bn Arab'yi "vahdet-i edync" olmakla itham eden ve bu iddisnda onun "Halk, ilah

hakknda birtakm inanlar edindi..." iirini de delil gsteren133 S. Ate'in, bir eserinde

ilh dinlerden bahsederken duygularn:

"Gah kilisede mtekif, gah mescitte sakinim;

Her kapda Allhm, seni bulmaktr dnim... "134

dizeleriyle dile getirmesi u adan bir hayli ilgintir: Hoca, yllar nce, bn Arab'yi

dncesinde yanl olmakla itham ederken, yllar sonra yazm olduu bir kitabndaonunla ayn duygular paylatn gsteren ifdelere yer vermektedir.

Aslnda rahmetin varln ess olduu, rahmetin her eyden geni olduu

hususu Kur'n'da da, hadslerde de ok ak olarak beyn edilmitir. "Rahmetim her eyi

kuatmtr"135 yeti bata olmak zere Kur'n'da, Allhn rahmetinin sonsuzluundan

ve geniliinden bahseden yetlerin says insan hayrete drecek derecede ok ve

arpcdr. Ayn yansmay hadslerde de bulmak mmkndr. "Rahmetim gazabm

gemitir"136, "... te, Allhn kuluna olan merhameti (ocuunu ateten koruyan) bu

annenin ocuuna olan merhametinden, sevgisinden ok daha fazladr", "Allhn yz

rahmeti vardr; insanlar, cinler, hayvanlar ve bcekler ksaca, mahlktn birbirine olanmerhameti Allhn rahmetinin ancak yzde biridir"137 hadsleri Allhn rahmetinin

geniliiyle ilgili hadslerden birka rnektir.

Hakk'a giderken ondan baka hibir eyi istemeyen ve sevmeyen sfler, Hak'tan

gelirken, yni halka Hakkn gzyle baktklarnda ise, mahlkt, Hakk'n

muhabbetinden ne'et etmi birer varlk olarak grdkleri iin, zorunlu olarak, her eye

ancak rahmet nazaryla bakmay ihmal etmezler. Zr tasavvuf dnceye gre Hakk'n

halk yaratmasnda iki etken vardr: Muhabbet ve mrifet. Bunun iin hemen btn

sfler tarafndan "Ben gizli bir hazne idim; bilinmeye (mrifet) muhabbet ettim

(muhabbet) ve halk yarattm"138 sz sahih bir hads olarak kabul edilmi ve bu rivyeti133 Ate, r Tefsr Okulu, s. 266.134 Ate,slm Tasavvufu, s. 78.135 A'rf, 7/156. Ayrca bk.: Gfr, 40/7.136 Buhr, Bed'u'l-halk/1, Tevhd/18, 22, 55; Mslim, Tevbe/15.137 Mslim, Tevbe/19-22.138 Bk.: el-Acln, a.g.e., II/121.


34/52

34

zah ve erh sadedinde pek ok risle kaleme alnmtr.139

yle grnyor ki, btn sfler insanlarla iliki kurarken ncelikle muhatabn

Yce Yaratc'nn yaratt ve deer verdii bir eseri olduu dncesinden hareket

etmektedirler. Sflerin dier insanlarla kolay ilikiler kurmasndaki ve tasavvufunfarkl kltrlerden pek ok kimsenin slm' kabulnde etkin rol oynamasndaki srrn

sebebi bu olsa gerektir. Sfler slm hogrnn temsilcisi olma vasfn trih boyu hep

korumulardr.

Meselenin bir de tasavvuf dncede tekml ile ilgili boyutu vardr ki, onu da

bilhassa tasavvuf aratrmalaryla nl msterik Nicholson u cmleleriyle

deerlendiriyor: "Allhn yarattklarna muhabbetle bakmak, btn varl bir grmek,

insn- kmil'in seyirlerinden birisidir ve bu fen-bak ve vahdet mertebeleri ile

alkaldr."140 Buradan anlalan odur ki, varla tammiyle merhamet gzyle

bakamayan ve onlar muhabbetle kucaklayamayan sfler seyru slklerinde kemleulaamam olanlardr.

bn Arab'de dinlerin akn birlii meselesinin bir de ilm boyutu, nazariye ve

dnce taraf vardr ki, o boyut daha cidd grnyor. imdi de bu konuda bn

Arab'nin dier eserlerinden yaplan iktibaslar ve onlarn aratrmaclar tarafndan nasl

deerlendirildiini grelim.

C) NESRLER: 'BDET'N HAKKAT

bn Arab'ye gre Zt- ilhiyye insann kalbine eitli sretlerde tecell eder.

nsan da kalbine doan bu tecelllerden, tahayyl kuvveti ile bir "ilah" fikri oluturur. O

halde, her ne kadar Hak her trl tikadn versnda ise de, Allah hakknda bu

durumdaki, yni samimiyetten kaynaklanan ve ilh tecellyi anlamaya dayanan her

inan dorudur. Her inan shibi de kendi inancnda hakldr. nk o sdece kalbinde

Rabbi hakknda bulduu/dnd/zannettii srete tikat etmektedir.141 Fakat,

gerekte "Allh hakkyla takdr edemediler"142 yetinde belirtildii gibi, hi kimse

Allha hakk ekliyle ibdet edemez; ona yaplan her ibdet sdece ibdet eden

kimsenin kendi dncesinde tasavvur ettii (ilah) iindir. Halbuki, Allh Tel latftir;

buna karlk, tasavvurda mnezzeh ile mnezzeh olmayan her trl sfatlar ortaktr. O

139 Ylmaz, H. Kmil, Tasavvuf Hads erhleri ve Konev'nin Krk Hads erhi, stanbul, 1990, s. 105.140 Nicholson, Reynold,slm Sfleri, terc.:(heyet), stanbul, 1978, s. 141.141bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, IV/265.142 En'm, 6/91.


35/52

35

halde herkesin Allah hakkndaki inanc birer ahs, ind tasavvurdan teye gidemez.143

u kadar var ki, insanlarn mabutlarnda, tahayyl ettikleri ulhiyetin srr tecell eder.

Belki de onlarn, bu srr bilmeden ve mabutlarnn put olduunu bile bile hl onlara

tapmalarnn czibesi budur.144bn Arab'nin fikirlerinin intirnda ve anlalmasnda nemli rol oynayan

Sadreddn-i Konev'nin (v. 673/1274), fertlerin Allah inanc konusundaki u zh

yukardaki ifadelerin anlalmasna yardmc olmaktadr: Ona gre "Allah" hakknda

herkesin kendi tasavvuruna uyan bir "Tanr (lah) fikri" baka bir deyimle, "sbjektif bir

Tanr telakksi vardr. Oysa "Allah" "kendisine izafe edilen vasflardan tecerrd

bakmndan: Varlk nesnelerinde idrk ve ihta edilemeyen ve tavsif olunamayan;

kendisinden hibir ey hri kalmayan; zt ve ilmi ile her eyi ihata eden; irdesi kendi

kudretine tbi olan; bilgisiyle zt ayn olan; zt tibriyle de, sfatlar tibriyle de tek

olan, ancak, kendisine yalnzca tahsis yoluyla sfatlar izafe edilebilen; ilim ve mahedebakmndan kuatlamayan; hakknda bir hkm vermek v.s. doru olmayan; btn

sretlerden mnezzeh ve ayrca, btn ynlerden (vecihlerden) tek olduu iin ynler

(vecihler) bakmndan kavranamayan; cisim veya cismn olmayan; her zaman ve

meknda mevcut olan; knhyla bilinemeyen, anlalamayan ve ihata olunamayan; sfat

ve isimleri konusunda yarattklarndan baka olan; akl ve nazar yollaryla kavranmas

mmkn olmayandr." "Tanr" hakknda sz shibi olan herkesin, kendi zihninde

(nefsinde) tasavvur ettii bir keyfiyete gre bir "Tanr fikri" vardr ve o ahs buna

ibdet eder. Halbuki o Allah'tr; ondan baka bir lah/Tanr yoktur. u halde her "nazar"

shibi iin, ancak kendi kabiliyetine gre cat ettii bir ey/ilah kavram ortaya kar.Byle bir insan ise, ancak kendi nazariyatnn mahsl (mec'l) olan eyi bulur. u da

var ki, bu tasavvur kuvvetini o insanda meydna getiren de yine Tanr'dr.145

"Hakk'a inandn syleyen kimse ancak kendi inand ilh ver. nk o

inan shibi, nefsini kendi haylinde inand ilh'a balamtr. Dolaysyla bu kimse

ancak kendi nefsini sen etmi olur. Nasl ki, bir sanat ven kimse gerekte onun

sanatkrn vm olur. Oysa, inanlan (tasavvur edilen) ilah ona inanan kiinin ilhdr,

zr o onun kendi eseridir. O halde onun tikat ettii bir eyi vmesi kendi nefsini

vmesinden baka bir ey deildir. Dolaysyla o kii baka tikatlar ktler, inkr eder.

Halbuki insaf shibi olsayd byle yapmazd. Ancak, bu kendisine has mabuda inanankimse, bakalarnn Allah hakkndaki tikatlarna tiraz ettii cihetle phesiz ki,

childir. O kimse Cneyd el-Badd'nin "Suyun rengi kabnn rengidir" szn

143bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, IV/229.144bn Arab, Kitbul-Elif, (el-Ehadiyye), s. 47.145 Keklik, Nihat, Sadreddn Konev'nin Felsefesinde Allah-Kint ve insan, stanbul, 1967, s. 20.


36/52

36

anlayabilseydi, her tikadn (hakkn) teslim eder ve her tikat ve her srette Allh

bilebilirdi. O kimse ancak zan shibidir, hi de lim deildir. te bu sebeple Allah (Hz.

Peygamber'in lisanyla): "Ben kulumun benim hakkmdaki zannna greyim"146

buyurmutur. Bir kimse isterse Hakk' btn sretlerden mnezzeh klsn, Hak onaancak inand srette zuhur edecektir. O kii o sreti ister mutlak bilsin, isterse

mukayyed bilsin. nanlar dairesindeki ilah snrlanmak zorundadr ki, bu ilah kulun

kalbinin geniliincedir. Mutlak lah ise, onu hibir ey sdramaz."147 Her ne kadar,

her yaratlm, Hakkn bir tecellsi olsa da, asl karlatrlamaz, dile gelmez, her hangi

bir kayt ile kaytlanamaz olan Hakk'n kendisi deildir.148

bn Arab zerindeki almalaryla nl W. Chittick bu hususu u ekilde zah

etmektedir: "nsan alanda eyaya ynelik bu bak tarz, tek tek her bir bireyin Snrsz

Varln biricik ontolojik imknn temsil etmesi anlamna gelir; yni her biri asl

buharn ship olduu sonsuz kristalleme imknlarndan kopmu bir kar tanesi gibidir;dolaysyla ayn ekilde her bir bireyin bilgisi de bu ayn Gereklie ilikin biricik olan

bir anlay sergiler." Cneyd'in "suyun rengi kabnn rengidir" sznde, insan

inanlarn bireyi meydna getiren ontolojik imknlar ile snrl olduuna iret vardr.

Mutlak Bilince atlm dmler veya Sonsuz Varln snrlanmalar olmalar

bakmndan halkn deiiklik arzeden inanlarnn hepsi de dorudur ve bu yzden de

eittirler. Ama inancn alan ve gerei nereye kadar yeterli bir biimde temsil ettii

konusunda sorular sormaya baladmzda, inanlarn hepsi de doru (hak) olmu olsa

bile, artk onlarn eitliinden szetmemiz mmkn olmaz. Her ne kadar "suyun rengi

kabnn rengini alr" ise de sdece her akla gelebilecek rengin kab olmayacak, aynzamanda az ok geirgen (effaf) olan bz kaplar da bulunacaktr.149 Bu sebeple,

inanlar, "Snrsz Varln geerli snrlanmalar olmalar bakmndan hepsi de

dorudur; fakat insann mutluluu iin gerekli olan eylere, yni insan mkemmellliin

ieklenmesine izin verme dereceleri bakmndan eit deildir."150

nsan bu dny haytnda, Hakk' kendi kendine anlamaya, bulmaya alacaktr.

Dolaysyla onun bu araynda Hak ile arasnda hicaplar, perdeler szkonusudur. Oysa,

Hak, kulu ile kendi arasndaki perdeyi kaldrnca, her bid Hakk' tikat ettii srette

grecektir. "O halde Hak, kulun tikadnn ayndr; yni kalp ve gz Hak'ta kendi

146 Buhr, Tevhd/15, 35; Mslim, Tevbe/1, Zikr/2; Tirmiz, Zhd/51, Daavt/131.147bn Arab, Fussul-hikem, s. 226.148 Chittick, William,Hayl lemleri, terc.: Mehmet Demirkaya, stanbul, 1999, s. 205.149 Chittick, William, Varolmann Boyutlar, terc.: Turan Ko, stanbul, 1997, s. 125.150 Chittick, burada kaynak aynlna ramen dinler arasndaki farkllklar gndeme de getirerek bu

farkllklarn sebeplerini de aklamaktadr. (Bk.: A.g.e., s. 126-128.)


37/52

37

tikadnn sretinden baka bir ey gremez, tikat edinilen bir sretteki Hak, sdece

kalbin Hakkn sretinden kapsayabildii kadaryla Hak'tr. Hak o srette o kiiye yle

tecell eder ve o da Hakk' yle tanr. Gz de tikat ettii Hak'tan baka bir ey gremez,

tikatlarn eit eit olduu ise gizli deildir. Hakk' herhangi bir kaytla kaytlayan kii,onu dierlerinde inkr eder ve ancak kaytlad eyde tecell ettii kadaryla Hakk'

tasdik eder. Hakk' takydden bamsz dnen kiiye gelince, o, ortaya

Documents

İbn Arabi Dinlerin Birliği Ve İbadet Mes Hk.52 sh