Eb Abdullah Muhammed bn Battta Tanc

BN BATTTA

SEYAHATNMES

I. Cilt

KZIM TAKENT KLASK YAPITLAR DZS

Eb Abdullah Muhammed

bn Battta Tanc

BN BATTTA

SEYAHATNMES

I. cilt

eviri, nceleme ve Notlar:

A. Sait Aykut

Yap Kredi Yaynlar - 2000

Kzm Takent

Klasik Yaptlar Dizisi - 53

bn Battta Seyahatnmesi - I. cilt Eb Abdullah Muhammed bn Battta Tanc

zgn ad: Rhlet bn Battta = Tuhfetn-Nuzzr fi Garibil-Emsr ve

Acibil-Esfar

eviri, inceleme ve notlar: A. Sait Aykut

Kitap editr: M. Sabri Koz

Dzelti: ncilay Ylmazyurt

Dizin: Ycel Dal

Kapak tasarm: Mehmet Ulusel

Bask: Acar Basm ve Cilt San. Tic. A..

Beysan Sanayi Sitesi, Birlik Caddesi, No: 26, Acar Binas

34524, Haramidere - Beylikdz / stanbul

Tel: (0 212) 422 18 34 Faks: (0 212) 422 18 04

www.acarbasim.com

eviriye temel alnan bask: Fas, 1997

1. bask: stanbul, Mart 2004

4. bask: stanbul, ubat 2010

ISBN 978-975-08-0768-5

Takm ISBN 978-975-08-0767-7

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.., 2004

Sertifika No: 12334

Btn yayn haklar sakldr.

Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alnt lar dnda

yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oalt lamaz.

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..

Yap Kredi Kltr Merkezi

stiklal Caddesi No. 161 Beyolu 34433 stanbul

Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23

http://www.ykykultur.com.tr

e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr

nternet sat adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr

TANCALI BN BATTTA ve SEYAHATNMES

I) Seyyaha Dair

Ortaan en byk seyyah ve Rhlet bn Battta diye bilinen seyahatnmenin sahibi. Uzun

ad; Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. brahim Levt Tanc.

17 Recep 703/25 ubat 1304te Fasn Tanca ehrinde dodu; 770/1368de Tmesna-Merrke

kads iken vefat etti. Ailesi, Berber asll Levte kabilesinden olup Berkadan Tancaya

genlerdendir. Edebiyat, fkh gibi dnemin popler ilimlerinde sivrilmedii iin sadece ada

ondan bahseder. Ancak seyahatnmesi sayesinde dnya tarihinin en ok tannan gezginlerinden

olmutur.

a) bn Batttaya Temas Eden Tarih Kaynaklar

Kendi adalar arasnda sadece Lisnddn bnl-Hatb,1bn Hacer2 ve bn Haldn3 ondan

bahseder. Abdlhayy Hasen4 ve Makkar de5 Rhleden alntlarda bulunan tarihilerdendir. Fasta,

Sadler dneminde Osmanl baehrine sefir olarak (1589-1591) gnderilen Temgrt6eserinde baz

dou ehirlerini anlatrken bn Batttaya atfta bulunmu, nl szlk Zebd, ansiklopedik

szl Tcl-Arsda7seyyahmz tantrken T harfinin Battta eklinde eddeli okunmas

gerektiini bildirmi ve Beylnnin kard muhtasara deinmitir. Muhammed b. Fethullah b.

Mahmud Beyln (: 1085/1674), gerek Avrupada gerekse slm dnyasnda Rhlenin tannmasnda

nemli bir duraktr; onun sunduu Mnteka, yani zetin Dou ktphanelerinde eitli nshalarna

ulalm,8 Avrupada ilk bn Battta evirilerine de onun zetiyle balanmtr.9 Dolaysyla

Defrmery-Sanguinetti nerinden nce Rhlenin Dou slm leminde hi bilinmediini savunmak

abartl bir iddiadr.

1 bnl-Hatb Lisnddn, el-hta f Ahbri Garnta, M. Abdullah nan neri, Kahire, 1973-1978, C. III, s.

273.

2 bn Hacer Askaln, ed-Durerl-Kmine f Aynil-Mietis-Smine, Haydarabad, 1929-1931, C. III, s. 292.

3 bn Haldn, Mukaddime, Ali Abdlvhid neri, Kahire, 1956 ve1965, C. II, s. 564-566.

4 Abdlhayy Hasen, Nzhetl-Havtr ve Behcetl-Mesmi ven-Nevzr, Ebul-Hasan Ali Nedv neri,

Haydarabad, 1931-1970, C. II, s. 127-132.

5 Ahmed b. Muhammed Makkar, Nefhut-Tb min Gusnil-Endelsir-Ratb, hsan Abbs neri, Beyrut, 1968,

C. I, s. 152 ve C. VII, s. 337.

6 Temgrt, en-Nefhatl-Miskiyye fis-Sifretit-Trkiyye, Henri de Castriesnin nsz ve evirisiyle, Paris,

1929, s. 68.

7 M. Murtaz Zebd, Tcl-Ars min Cevhiril-Kams, Kahire, 1306 h., C. XIX, s. 127.

8 bn Battta, Rhle, Abdlhd Tz neri, ed-Drul-Beyz-Fas, 1997, C. I, s. 64.

9 rnein bkz: Samuel Lee, The Travels of Ibn Batuta, Cambridge, 1829.

Fotokopisi Fasl diplomasi tarihi uzman A. Tz tarafndan neredilen bir mektubundan da

anlald zere10 mehur biyografi uzman edebiyat bnl-Hatb aslnda bn Batttay ok iyi

tanmaktadr; ancak ya onu ciddiye almadndan yahut kskan davrandndan dolay nl eseri

htada ona pek yer ayrmam, birka cmlecik malmat da hocas Ebul-Berekt Bilfkden

naklederek vermitir.11 bn Hacer Askaln de htay kaynak gstererek bir-iki cmleyle

geitirmi12 bn Haldun ise gereklemesi imknsz grlen olaylar hemen inkr etmenin yanll

konusunda Vezir bn Vudrr Haemnin uyarsn naklederken bn Batttadan bahsetmitir.13

10 bn Battta, Rhle, A. Tz neri, C. I, s. 82.

11 bnl-Hatb, el-hta, C. III, s. 273.

12 ed-Drer, C. III, s. 292.

13 Mukaddime, C. II, s. 564-566.

Bu kaynaklardaki ksa deinilerden anlalaca zere bn Battta, din ilimlerde biraz ilerlemi

lkin herhangi bir alanda derinleememi bir gen olarak balar seyahatlerine. Yllar sonra Merin

hkmdar Eb nn Fris dneminde (749-759/1348-1354) yurduna dndnde gezdii uzak

lkelerden, grd garip olaylardan bahsedince szleri alayla karlanm ve pek ok eyi

uydurduu sanlmtr. rnein Ebul-Berekt Bilfk, Grnatada grt gezginin her eyi ok

abarttn savunmutur. Kukusuz; bilge siyaseti Vezir bn Vudrr olmasayd bn Haldun da

alayclar kervanna katlacakt. Seyyahn yola karken derin bir kltre sahip olmad savunulsa

bile, gerek seyahat esnasnda ald iczetler ve her sahada rendii yeni bilgiler; gerekse nceki

yazarlarn anlattklarn gncelletirme abas bize unu gstermektedir ki; yurduna dndnde

artk deneyimli bir bilgin ve sekin bir danman olarak Merin sultannn meclisinde yerini almtr.

Elimize ulaamasa da bn Sde bize bn Batttann el-Vast f Ahbri Men Halle Timentt balyla

ikinci bir kitab olduunu bildirmektedir.14

14 bn Sde, Dell Merrihl-Marib, ed-Drl-Beyz-Fas, 1960, C. I, s. 60.

b) bn Batttay Tanmak steyenler in

Ana Kaynak: Rhle

Literatrde Rhlet bn Battta diye bilinen Tuhfetn-Nuzzr f Garibil-Emsr ve Acibil-

Esfr balkl muazzam seyahatnme, bn Batttann ne kadar zengin tecrbelerle yurduna

dndn gsterir. Trklerin, Moollarn, Maldivlilerin hkmdarlaryla karlam; Arapa bilmesi

ve dervi gibi giyinmesi sebebiyle birok lkede kadlk makamna getirilmitir. Herhalde Farsay

iyi bildii, Trkeden de epey anlad iin zaman zaman diplomatik vazifelerde bulunmas da

istenmitir. Ancak bn Batttay halk ve ulem nezdinde sempatik klan zellik; Lisnddn bnl-

Hatbin de belirttii gibi daima dervie giyinmesi; dervi gibi davranmasdr.15

15 el-hta, C. III, s. 274.

c) Tasavvuf Eilimin Seyahate Katks

Suflere ve zahitlere duyduu yaknlk, bazen onlarn szlerini ezberlemesine de yol amtr.

Rhle bu ynyle o an tasavvuf haritasdr. Bir yandan, son derece sradan betimlemeler

yaparken, br yandan olaanst snfna girecek olaylar yadrgamamakta, gvendii birinden

gelen haberi asla reddetmemekte; zaman zaman baz szlere inanmadn belirtse de aklst

nitelikteki hikyelere ok da itiraz etmemektedir. Seyahatnme boyunca grlecei gibi, bazen

savalara katlmakta, bazen de kendini dnya nimetlerinden rak tutarak uzun sren yalnzlk

tecrbeleri yaamaktadr.

Benliinde hissettii ruh tembellikten kurtulmak iin tm maln elden karp eyh Kemleddn

Abdullah Grnin tekkesine girmi; ama kendi ifadesiyle hayat onu tekrar maceralarn kucana

atmtr.

d) Balca Hevesi: nsanlar, nanlar ve Gelenekleri Tanmak

O, Ortaadaki Mslman seyyahlarn en bydr; bir ksm arkiyatnn da itiraf ettii gibi

eskiden Ortaan en byk seyyah kabul edilen Marko Polonun bir numaral rakibidir; hatta

Krakovskynin ifadesiyle Marko Polodan ok daha geni bir alan gezmesi ve ktada en nemli

kltr merkezlerine ulamas mnasebetiyle onu geride brakmtr.16 Kald ki bn Battta gezdii

birok lkede toplumsal yaama karm, evlilikler yapm ve anlarn hibir kukuya yer

brakmadan gvenilir birine yazdrmtr. Oysa Marko Polo uzmanlar iyi bilirler ki Rustichello bir

dinleyici-yazc olarak sayfalar dolusu hayal hikye katmtr Marko Polonun anlarna. 17 bn

Batttann tm gezileri hesap edildiinde karmza 73.000 (73 bin) mil gibi dudak uuklatan bir

mesafe kar.18

16 gnati Yulyanovi Krakovsky, storiya Arabskoy Geografieskoy Literatury, Moskova-Leningrad, 1957, s.

417.

17 Frances Wood, Did Marco Polo Go to China?, London, 1995, s. 2-5.

18 Ross E. Dunn, The Adventures of Ibn Battuta, London, 1986, s. 3. 2004te Klasik Yay. tarafndan

Trkeye bn Batttann Dnyas adyla evrilmitir.

Ayrntlar asla ihmal etmeyen bn Battta, eserinde en fazla insan gesine yer verir. Devlet

adamlarndan suflere, bn Kyk gibi uluslararas ticaret yapan Trk asll naml tacirlerden hukuk

bilginlerine dek binlerce farkl kiiden bahsetmesi ve bu isimlerin byk bir ksmnn, o dnemdeki

tarih ve biyografi kitaplarnda aynen yer almas insan hayrete drmektedir. eitli milletlerin

giyim kuam, detleri ve inanlar konusunda detaylara inmesi, baz aratrmaclar tarafndan ilk

antropologlardan saylmasna,19 bazlar nezdinde ise etnolog gibi grlmesine yol amtr.20 bn

Battta, gezdii lkelerin corafyas ve ekonomisi hakknda da ayrntl bilgiler verir. Fakat

dnemin klasik corafya ekollerinden herhangi birine mensup olmad iin mesafeleri ayrntl bir

ekilde belirtmemi, sadece ka gn tuttuunu anlatmtr. Onun inceledii ana unsur insan olduu

iin pek ok ehri binalar salam, mescidi kk... yahut khne bir kaps var, kalenin i ksm

bo tarznda klie cmlelerle geitirmitir.

19 Abdullah Abdlgan Gnim, er-Ruvvdul-Muslimn, skenderiye, 1990, C. I, s. 116-171.

20 Joseph Chelhod, Ibn Battuta: Ethnologue, Revue de LOCCIDENT MUSULMAN ET DE LA MEDTERRANE,

S. 25, 1978, s. 5-24.

II) Seyahatinin Anahatlar

Seyahatnmeden rendiimize gre Marip sultan Eb Sad Merin dneminde 2 Recep 725/14

Haziran 1325te Tancadan hac niyetiyle yola ktnda henz 22 yandadr. Kuzey Afrika

sahillerini takip ederek skenderiyeye varr. Burada eyh Burhneddnin telkiniyle ruhunda Hint,

Sint ve in gibi Dou memleketlerini grme hevesi uyanr. skenderiyeden Kahireye, oradan daha

da gneye ynelip Yukar Msr diye bilinen Sad blgesine giden bn Battta, eyh zilnin

Humeyserdaki kabri mnasebetiyle onun Hizbl-Bahr virdini tam metin olarak verir.

Sadden Kzldeniz kysndaki Iyzb [=Ayzb] limanna geen seyyah, deniz yoluyla Ciddeye

varmay planlam iken blgedeki siyas karklklardan tr Kahireye dner. Burada dikkat eken

birinci nokta, Ayzb limannn uluslararas stats ve o dnem iin imdiki Svey Kanal gibi ilev

grmesidir. W. Heyd da Yakndouda Ticaret adl eserinde Ayzb o an uluslararas bir ticaret

liman olarak ayrntl bir ekilde inceler. kinci nokta, seyyahn Msr memlklerinden bahsederken

dorudan Etrk (=Trkler) kelimesini kullanmas ve ileride grlecei zere Memlk egemenlik

alann da ayn Anadolu gibi Trk lkesi tabiriyle anmasdr. O dnemin nllerinden bn Haldn

da tarih kitabnda Msr Memlk Devleti iin Devlett-Trk ifadesini kullanmtr.

Kahirede fazla kalmayan seyyah, 15 aban 726/18 Temmuz 1326da Bildu-ama; bugnk

adlandrmayla Lbnan ve Suriye taraflarna doru yola koyulur. Kuds, Acln, Akk, Sr, Sayda,

Taberiye ve Antakya gibi ehirleri zigzaglar izerek dolaan seyyahn; bu civarla ilgili bilgilerinin bir

ksmn daha eski bir seyyah olan Abderden ald ileri srlmtr. Kukusuz yolun bu denli

dolambal ilenmesi ve Abdernin gzerghyla benzerlik arzetmesi Amikam Eladn bu tezinin

yabana atlr cinsten olmadn gsteriyor; ancak seyyahn kendisi zaman zaman bn Cbeyr ve

Bekr gibi kaynaklardan faydalandn belirtmi, gerektiinde bu tip eski yazarlarn verdii bilgileri

kendi dnemiyle kyaslamtr. Dolaysyla ona kopyaclk sulamas yneltmek hakszlktr.

9 Ramazan 726/10 Austos 1326da Dmaka varan seyyah, Ramazan burada geirir; bata

ihbeddn bn-hna olmak zere aralarnda iki kadn muhaddisin (=Peygamber szlerini

aratran ve derleyen bilginin) de bulunduu 14 limden iczet alr. Memlk sultan Nsrn,

siyas dman Kara Sunkur iin zel lm timleri gndermesi, seyyahn Filistin-Dmak yolculuuyla

ilgili verdii enteresan ayrntlardandr. Bugnk Banyas ile Lazkye arasndaki Cebele ehrinde

yuvalanan bu timler smail Fedileri namyla tannmakta; maalarn Nsrdan almaktadrlar.

Rhleden rendiimiz kadaryla bunlar profesyonel yokedicilerdir; seyahatin bu ksmlar sava

tarihi ve gerilla taktikleri konusunda da iyi bir kaynaktr. Geri ktphanelerimizde atclk,

cengverlik ve meydan harbi konularnda epey yazma eser vardr; ama seyyahn gerek Kara

Sunkurla ilgili, gerekse Fars atabeklerinden Eb shak ah Yincu ve Muzafferiye Dev letinin

kurucusu Mir Muzafferin verdii vur-ka taktikleri stne bilgiler gerekten dikat ekicidir.

Austos 1326da amdan hareket eden kafileyle Hicaza gelir ve ilk haccn yapar. 20 Zilhicce

736/19 Kasm 1326da Mekkeden karak Iraka ynelen seyyah Kadisiye, Necef, Badat, Basra,

blle, Abadan, Tster yoluyla sfahana varr. eyh Kutbeddnden tasavvuf tc alarak iraza

ynelir. irazda eyh Mecdddn smailin lhanl sultan Muhammed Hudbendeyi (=Olcaytu Han)

etkilemesi ve likten Snnlike gemesine vesile olmas ile ilgili anekdotlar ran tarihi

bakmndan nemlidir. Bu ehirden Kzerna, oradan Kfe ve Kerbelya ynelen seyyah, Irakayn

sultan lhanl Eb Sad Bahadur Hann scak ilgisi ve ikramyla mest olur. Bu arada lhanl

Moollarnn resm tekilatlarn renme gayesiyle Tebrize kadar varr ve geri dner. lgili blm,

Emir obann siyas ihtiraslar uruna girdii macera, daha sonra obanoluyla ilgili gelimeler;

dnemin sper gc olan Altn Ordu, lhanl ve Memlk devletleri arasnda cereyan eden

diplomatik ilikiler, kar devlete snma talebinde bulunan silerin kbeti; Eb Sadin ardndan

lhanl mparatorluunun Celyirli Byk Hasan, Tatar Noyan brahim b. Sutay, obanolu

Timurtan vrisi Aleddn Ertena, Emir Togay Timur, Emir Hseyin b. Gyaseddn Kurt, Emir

Muzaffer, Emir Kutbeddn Tehemten, Emir Eb shak ve Lristan Hkimi Afrasiyab Atabek arasnda

paylalmas ile ilgili ok kymetli bilgiler iermektedir. Badattan Kuzey Iraka varan seyyah,

Samerra ve Tikritten geerek Cezre-i bn mer (=Cizre), Nusaybin, Sincar ve Mardini gezer.

Artukoullarndan Gazi Melik Salih b. Kara Arslandan vgyle bahseden seyyah, sultann Mardinde

medrese, zaviye ve ahaneler atrarak halkn memnun ettiini bildirir. Tekrar Badata gelen bn

Battta, 727-730/1327-1330 arasnda Arap ehirlerinde kalm ve bu esnada kez hacca gitmitir.

728/1328 ylnda hacda meydana gelen kargaa ve Memlk ordusunun mdahalesi de bu blmn

nemli olaylarndandr.

730/1330 ylnda Ciddeden Kzldenize alan seyyah, frtnal bir yolculuktan sonra Yemenin

Zebd ehrine ular. Cible, Taizz, Sana ve Aden ehirlerini dolaarak Yemen hkmdar Trkmen

soylu Nreddn Ali b. Davud Resl ile grr ve Aden limanndan hareket ederek bugn Swahili

olarak bilinen Dou Afrika sahillerini kapsayan gezilerine balar. Evvel Zeyla ve Mogadiuya

(=Somali), sonra Monbassa (=Kenya) ve Kulva (=Tanzanya) limanlarna uzanan seyyah, deniz yoluyla

Yemene; Zafr limanna gelir ve bugnk Umman snrlar iinde kalan Nezvaya geerek Sultan

Eb Muhammed b. Nebhanla grr. Bu blmde verilen malmata baklrsa Kalhat gibi Hint

okyanusuna bakan Yemen ve Umman ehirleri ticarette ok ileri bir seviyededirler; halkn temel

meguliyeti, uluslararas deniz ticaretidir. Dou Afrika sahilindeki Kulva ehrinin muazzam bir ticar

canlla sahip olduunu, evlerinin ounun ahaptan yapldn belirten seyyah, Mogadiu ehrinin

hayvanclk ve okyanus tesi lkelerle ticaret asndan ok etkin olduunu belirtir. Ummandan

ayrlan seyyah, Hrmz limanna geerek Kevristan (=Guristan), Sraf gibi Fars Krfezinin ran

kysndaki blgelerini gezer ve tekrar Arabistana dner; 732/1332 ylnda drdnc haccn yapar.

Bu blmde, Hrmz sultan Kutbeddn Tehemten b. Turan ah ile ilgili haberler nemlidir. Onun

yeeni ile arasndaki ekime ayrntl bir ekilde anlatlr bu blmde.

Mekkeden karak Hindistana niyetlenip Cidde limanna yollanan seyyah, Kzldenizin

frtnalarnda lmle burun buruna gelince Ayzb yaknlarndaki Resddevir burnunda karaya

kar ve Nil boyunca ilerleyerek Kahireye varr; oradan Gazzeye giderek Beyt-i Makdis, Remle ve

Akk yoluyla Lazkyeye ular, nihayet bir Ceneviz gemisine atlayp kendi syleyiiyle Trkiyeye

alr. Alanyada karaya kan seyyah 732/1332de Anadoluyu gezmeye balar. Antalya, sparta,

Akehir, Denizli, Tavs, Mula, Mls ve Barna uzandktan sonra Konya-Erzurum seyahatini yapar.

Barndan sonra Konyaya uzanmas, oradan da Sivas, Erzurum, Erzincan gibi yerleri gezdikten

sonra Birgiye gelmesi Paul Wittek gibi baz aratrmaclarda hayret uyandrm, herhalde bu

gzerghta hi dolamad; hatta sadece iittiklerini anlatt tarznda bir yorum yaplmtr.

Ancak bu karklk yani Erzurumdan anszn tekrar en Batya; Birgiye uzanmas, anlan blgelerde

seyahat etmedii eklinde yorumlanamaz; belki de Ktip bn Czeyyin kitab dzenleyi tarzndan

ileri gelen bir hatadr bu.

Aksaray, Nide gibi Ertenaya bal alanlar gezen seyyah, Kayseride Ertenann hanmyla

karlamtr. Sivastan Kayseriye bu geni blgede Aleddn Ertena, lhanl hkmdarnn vekili

olarak hareket etmektedir. Konyadan geerken Mevln Celaleddn Rmden ir eyh sfatyla

bahseder. Birgiden karak Ayasluk, zmir, Manisa, Bursa, znik gzerghn takip eden seyyah,

Umur Beyin Hallarla yapt savatan bahsetmi; Osmanllarn komu beylikler arasndaki saygn

konumunu anlatmtr. Daha sonra Mekece, Geyve, Sakarya, Gynk, Bolu, Kastamonu yoluyla

Sinopa varan bn Battta; Anadolunun siyas vaziyeti, ticar kapasitesi, Ahlk messesesi ve

Haneflikin yaygn ve egemen mezhep oluuna dair ayrntl bilgi sunmutur. Sinoptan denize

alarak Krmn Ker limanna km, Det-i Kpak tabir edilen blgeden geerek Sultan

Uzbekle grm, bir zamanlar bugnk Kazan civarna kurulu eski Bulgar ehrine varm, Sibirya

anlamndaki Arduz-Zulmete (=Karanlklar lkesi) ulaamadn belirterek oras hakknda ksaca

bilgi vermekle yetinmitir. bn Batttann Bulgar ehri ve Arduz-Zulmet hakknda syledikleri

Janicsek gibi baz aratrmaclar tarafndan bir ksm uydurma, bir ksm alma diye

nitelendirilmi ise de sonraki aratrmalarda da grlecei zere; gerek sessiz ticaret ad verilen

sistemin dnyann baka blgelerinde farkl zamanlarda cereyan ettiinin saptanmas, gerekse

seyyahn Karanlklar lkesine gitmediini; fakat gidenlerden duyduu eyleri aktardn aka

belirtmesi, ona yneltilen sulamalarn yersiz olduunu gstermitir.

10 evvalde Bizans imparatorunun kz ve Sultan Uzbekin nc hatunu olan Beylunun

kafilesinde Ukek, Sudak, Baba Saltuk (=Dobruca) yoluyla Kostantiniye yani stanbula gelen seyyah,

imparatorun ismini herhalde unutmu olacak ki, klie bir ad vererek Tekfur b. Circisle

grtn belirtir. Gerek imparatorun ismi, gerekse gzerghtaki kapallk sebebiyle ilk

aratrmalarda Kostantiniye seyahatinin uydurma olduu ileri srldyse de sonraki aratrmalarda

stanbulla ilgili bilgilerin byk bir ksmnn doru olduu belirtilmitir. stanbuldan tekrar Det-i

Kpaka dnen seyyah, Uzbek Hann lkesini ine balayan ticaret yolu zerinden hareket ederek

Ural nehrinin Hazara kavutuu yerde Saraycuk ehrine varr ve krk gn sren bir seyahatin

ardndan Trklerin en gzel ehri diye nitelendirdii Harizme ular. Burada Emir Kutlu Demr

ile gren ve ei Turabek Hatundan hediyeler alan seyyah, Ceyhunun kuzeydousundan geerek

Kat, Vabkent, Naheb yoluyla Semerkanda ular. Bu seyahati esnasnda aatay Hanlnn

banda bulunan ve Mvernnehr hkimi olarak bilinen Tarmairinle grr. Tarmairinin dier

Mool asilzdeleri karsndaki durumu, Yasak uygulamayndan tr cezalandrlmak istenmesi

ve misafiriyle Trke konumas gibi konular ayr ntl bir ekilde ilenmektedir.

Sonra Horasann en byk ehri olan Herat ve Cama urayan seyyah, Ts, Serahs, Bistam

ehirlerini dolap Douya dnerek Hinduku dalarna uzanr; oradan Gazne-Kabil yoluyla 1

Muharrem 734/12 Kasm 1333te ndus vadisine gelir. Buradan Delhi Trk Sultanlna giren seyyah

734 Safer/1334 Temmuzuna kadar Delhide kalr. Bu blmde Delhi Sultanlnn iyi ileyen

istihbarat servisine, acele posta servisi gibi fonksiyonu olan vulak sistemine, Horasan asll

Mslman misafirlerin sultan nezdinde kavutuu itibara deinir. Hindistanda yedi yldan fazla

kadlk hizmetinde bulunan seyyah, sultanln siyas, tarih, mal vaziyeti, Hint devletikleri ve

dier Trk asll memlkler tarafndan kurulan emirliklerle girdii mcadeleleri etraflca anlatr.

Daha sonra Delhiden gneye uzanan seyyah; Dehfattan gibi gneybat sahil ehirlerinden geerek

Kalikuta varmtr. Aslnda sultan ona ine sefir olarak gitme vazifesi vermitir ama seyyahmz

hem savalardan, frtnalardan ve gezme tutkusundan ban kaldramamaktadr; hem de dengesiz

sultann yanna dnmeye pek niyeti yoktur.

Malabar sahillerindeki Mslmanlarn ticar ilikilerinin son derece canl olduunu belirten

seyyah, buradan Maldivlere alr. Maldiv halknn dindar ve halim-selim insanlar olduklarn, ancak

kadnlarn gereince rtnmediklerini, bu lkede birka zengin kadnla evlendiini belirten seyyah;

detler ve ticar temllere ilikin ilgin bilgiler verir. Maldivde birbuuk sene kalan seyyah

gemiye atlayarak Seylnn Puttalem ehrine gelmi, Serendb dana karak Hz. deme ait olduu

sylenen ayak izini grmtr ki gerek Hint dinlerinden olan gruplarn, gerekse semav dinlerden

olan ziyaretilerin kutsal sayd byle bir ziyaretghn k ve ini yollarndaki manzara, dinler

tarihi bakmndan ok nemlidir.

Buradan ayrlp Banglade kylarna geen seyyah, Bengal sultan Mbarek ah ile

gremediyse de lkenin tarihi ve komu blgelerle mnasebeti hakknda bilgi vermeyi ihmal

etmez. Daha sonra Berehnekr lkesine geldiini, bura halknn erkeklerinin kpek azl olduunu,

baka toplumlarda bulunmayan garip detlerin bu grupta bulunduunu anlatan seyyah, baz

aratrmaclar tarafndan uyduruculukla sulanm ama sonraki almalarda bu lkenin Andaman

olabilecei sylenmitir. Buradan Cavaya, oradan da Sumatraya geen seyyah, Malakka boaznda

tur atarak Kakula (=Malezya; Kuala Terenganu) limanna gelir. Tekrar alarak bir aydan fazla bir

sre boyunca denizde mahsur kalr; nihayet bazlarnca efsane saylan Tavalisi lkesine varr.

Tavalisinin neresi olduu konusunda Rhle rihleri arasnda ihtilf vardr. Yamamoto, burann

Borneodaki ampa kylar olduunu savunmu, bazlar Kamboya, bazlar da Tongking olduunu

savunmutur. Ancak ilgin olan nokta, Tavalisi lkesinin bir prenses tarafndan ynetilmesi ve bu

kadnn Trke konumasdr. Olay, gerek olmadn varsaysak bile bn Battta gibi gezgin bir

Arabn kafasndaki Trk ve Trk Hatunu imajn yanstmas bakmndan nemlidir.

Buradan ine alan seyyah, 17 gn sonra Zhangzhou limanna varr ve resm grevli olmak

mnasebetiyle el stnde tutularak Hanbalka (=Pekin) gtrlr. bn Batttann verdii bilgilere

gre inde hkim olan Mool hanedan, Mslman tacirlere iyi davranmaktadr. Kt paradan ve

in brokrasisinden bahseden seyyah, emeklilerle ilgili uygulamalar anlatrken hayretini

gizlememitir. inlilerin resim yapma ve seramik iinde usta olduunu belirten seyyah, ipein i

pazarda pek matah olmadn, sadece ihracat mal olarak deer kazandn anlatr. Ancak o

dnemdeki Mool kkenli Yuan hannn Kurtay adn tamamas gibi ayrntlar, bn Batttann in

gezisinin yaktrma olduu tarznda itiraz ve sulamalara kap aralam ise de indeki ticar

etkinlikler, kt para, Mslmanlarn bu lkeyle olan mnasebetleri gibi konularda verdii dier

bilgiler, baka kaynaklarca da dorulanmtr.

inden ayrlp Sumatraya, oradan Cavaya geen seyyah; Malabar kylarna ynelir ve bir daha

Delhiye uramaz. Herhalde Hint sultanndan ekinmitir. Sonra Fars Krfezine giren seyyah,

Badat ve Suriye yoluyla Msra varr ve beinci haccn yerine getirir. Mekkeden tekrar Msra

geen seyyah, skenderiyeden denize alm, 750 ylnn Safer ay/1349 Nisan ve Mays aylarnda

Tunusa varm, oradan bir Katalan gemisine atlayarak Sardunya adasnn byk limanna (=Cagliari)

gelmitir. Sardunyadan apar topar Cezyire alarak Teneste karaya km; nihayet hicr 750

ylnn aban sonunda, yani 1350nin Kasm aynda Fasa ulam ve Sultan Eb nn Merinnin

huzuruna girmitir. Seyahatnmenin bu ksmnda Merin Devleti ve Eb nn biraz abartl bir

ekilde vlse de lkede sunulan sosyal hizmetler ve bayndrlk durumu ok yksek bir seviyededir.

Fasta bir sre kalan seyyah, fazla beklemeden Endlse geer. Marbella, Malaga, Hamma yoluyla

Grnataya varr; ayn yoldan geri dnerek Merrkee geer. Bu blmlerde dikkat eken ey,

Merinlerin Endlse olan youn ilgileridir. Bu uurda girdikleri savalar; ina yahut tamir ettikleri

kaleler ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr.

Tekrar seyahat arzusuyla yollara den seyyah bu sefer Malliye ynelmi, Byk Sahray

kuzeybatdan gneybatya doru arnlayarak Nijere girmi, siyahlarn zengin ve mreffeh lkesini

grm, Sultan Mensa Sleyman ile grm ve daha ilere dalmadan Merin sultanndan gelen bir

emirle 754 ylnn Zilkade aynda/Aralk 1353de Sicilmasaya dnm ve nihayet Fasa gelmitir.

Yolculuunun bu ksmnda Bat Afrika hakknda ok nemli bilgiler vermektedir; Krakovskynin

de belirttii gibi 19. yzyldaki smrge amal keiflere kadar bu blge hakknda en detayl ve

doru bilgileri veren seyyah, bn Batttadr.

III) Seyahatnme Metninin zellikleri

a) Yazl Tarihesi

Seyyahmz tarafndan Tuhfetn-Nuzzr f Garibil-Emsr ve Acibil-Esfr diye adlandrlan ve

literatrde Rhle ismiyle bilinen eser, seyyahn ksa aralklarla 28 yl sren gezilerini ktip bn

Czeyy Kelbye ham metin olarak aktar neticesinde; ktibin bazen biraz ksaltma, bazen de

ekleme gibi tasarruflaryla hazr hle getirilmi kitaptr. Ancak bn Czeyyin fazla mdahale

etmedii bellidir. Sec, yani dzyaz uyaklaryla sslenmi klfetli giriin sonunda zetle yle diyor

ktip:

stat bn Batttann szlerini aktarrken onun maksadn anlatan kelimeleri kullandm; lkin

ou kez nasl sylediyse yle braktm, kkne ve dalna dokunmadm; bahsettii eylerin asl

nedir diye aratrmadm. nk stadmz aktardklarn deerlendirirken en iyi yolu tutmu, asl

astar olmayan haberleri sunarken gvenmediini bildiren szler sylemitir. Yer ve kii adlarndan

problemli olanlar hallettim; harekeleri [nl harfleri] vs. belirtmekle kitab daha verimli hle

getirdim; bu konuda epey aba gsterdim.

Bazlarnn sand; birtakm eviri ve neirlerde hatt Defrmery/Sanguinetti nshasnda ileri

srld gibi mukaddime ksm bn Battta tarafndan deil bn Czeyy Kelb tarafndan

hazrlanmtr. Dr. Abdlhd Tz, 1997de tamamlad Rhle neri iin 30 nshaya baktn ve

baz zel nshalarda mukaddimenin bn Czeyy der ki diye baladn kaydediyor. Kitap sonunda

verilen iki ayr tarihten de anlalaca zere bn Batttann hatralarn yazya geirii 3 Zilhicce

756da/9 Aralk 1355de son bulmu; bylece bn Czeyy elindeki metin zerinde alm, yer yer

zetleme yaparak kendinden baz bilgileri de adn ve kaynan belirterek kitaba eklemitir. Bu

durumda metin, kitap sonunda belirtildii gibi bn Czeyyin elinden 757 Safer aynda/1356

ubatnda ktna gre dzeltme, msveddeleri temize ekme ve redaksiyon ileri ay srm

olmaldr.

b) slbu

Eserin dili genelde sadedir; ancak farkl anlatm tarzndan bahsetmek mmkndr.

1- bn Batttann getirdii canllk

Kitabn canl havasn oluturan ana ksm; ksa cmleler ve yaln tasvirler hlinde bn

Batttann kaleminden kt gibi braklm olmaldr. bn Battta, Cafer Hall gibi baz modern

aratrmaclara gre klasik eitimden gemesine ramen halktan biridir; olaylar aktarrken ok

diri, hatta zaman zaman kaba saylabilecek betimlemelerde bulunduu gibi siyaset literatrnn en

rafine terimlerini de tam yerinde kullanabilir. Gayet merakldr ve genel halktan biri gibi, ne

gryorsa onu anlatr. Hindistan hkmdarnn nasl olup da hem ok cmert hem ok zalim

davranabildiini aklarken asla yuvarlak kelimeler kullanmay denememi; kan, kam, kl, cier,

barsak gibi sakatat ilminin fur mesailine21 deinmeden geememi; afrodizyaklar, Marhata

dilberlerinin gzellii ve en ho beraberlii hangi rktan kadnlarla yaad gibi konularda da

ayrnty ihmal etmemitir. Hediye datanlar vm, cimrileri yermitir. Ksaca, Afrika zencileriyle

ilgili deerlendirmeleri bile onun objektifliine dair iyi bir kanttr.

21 Yani ikence biliminin ayrntl konular (fade bizimdir).

2- bn Czeyy etkisi

Ktibin arada bir mdahalesi, ya bir iir ya ilgili ehrin hatrlatt bir anekdot yahut bn

Batttann verdii bilgiyi dzeltme niteliinde birka cmlecik ksa aklamalarla snrl kalmtr.

bn Czeyyin slbu gerek mukaddimeden gerekse kitap iinde yapt aklamalardan anlalaca

zere biraz klfetli, yapmack ve ssldr. Dnemin dier saray ktipleri gibi garip benzetmelere

yer verir o. Nitekim ada olan Memlk Saraynn ansiklopedist ktiplerinden bn Fadlullah mer

ve Kalkaandde de benzeri eilimler grlr.

3- Alnt yaplan kaynaklarn etkisi

Seyahatnme iinde ayrntl bina betimlemelerin yapld, genel aka uymayan birka uzun

blm vardr. Szgelimi, Emev Cmii ve Kbe betimlemelerinin bulunduu satrlar bn Batttann

kendi anlatmndan deildir. bn Battta bu blmlerde bn Cbeyr ve Bekr gibi alannn uzman

olan daha eski seyyahlardan alnt yapm ve bu alntlar kimden yaptn belirtip isim vermitir.

Seyahatnmenin dikkat ekici bir yn de eitli ehirler hakknda ok sayda manzume

iermesidir.

IV) Seyahatnmenin Tarih nemi

a) Genel Tarih Bakmndan bn Batttann Yegne Olduu Noktalar

bn Battta Seyahatnmesi, baz lkelerin, hanedanlarn ve kurumlarn gemiindeki karanlk

noktalar aydnlatma bakmndan yegne kaynak gibidir.

1) Anadolu topraklarn Ahln yayglat yllarda gezen bn Battta Ahlk konusunda ana

kaynaktr. Ancak ah kelimesinin ahi eklinde okunmas gerektiini ileri srenlerin bn

Batttay tank tutmas yersizdir. lerde bu konuya deinilecektir.

2) aatay sultan Tarmairine dair ayrntl bilgi baka kaynaklarda yoktur. Tarmairinin

lkesinden k, Yasak ihmalinden tr Mool asilzdelerinin onu sevmeyii, Hint sultannn ona

kar tutumu ve Tarmairinin nasl ldne ilikin farkl rivayetler uzun uzadya anlatlr. aatay

Hanlna dair bilgi dier kaynaklarda ok azdr.

3) Delhi Trk Sultanl ile ilgili olarak bn Battta tarafndan verilen bilgiler ok kymetlidir.

ekimeler, Ry denilen Hint asll krallarla yaplan savalar, devletin kriz zamanlar iin ald

ekonomik tedbirler ve d politika; sultann daha ok Horasan kkenli olan Mslman yabanclara

eizze (=muhteremler) deyii ve onlar araclyla kudretini artrmak isteyii dier kaynaklarda pek

rastlanmayan bilgilerdir.

4) randa lhanl Devletinin etki alan altnda olmakla birlikte nispeten zerk bir yap arzeden

Afrasiyabllar, Grler gibi eitli atabekler hakknda verilen bilgiler de gayet zengindir.

5) Pasifikte Cava ve Sumatrann siyas durumu, Maldiv adalarnn Mslman halk, kadn

hkmdar, ticar temlleri, kltrel tarihi ve Hindistandaki Trk Sultanlnn bu adalara olan

etkisi Rhlede ayrntl bir ekilde ilenmitir.

6) Afrikann dou kylar yani bugn Swahili olarak bilinen blgeyle ilgili verdii bilgiler de

kymetlidir. bn Battta ky eridinden gneye doru inmi; nce Mogadiuya sonra Mombassa ve

Kulvaya varm, bugnk Tanzanyann sahil ehirlerini dolam, yerli halkn detlerinden ve ticar

kabiliyetinden uzun uzun bahsetmitir.

7) Kukusuz Rhlenin en nemli ksmlarndan biri, Bat Afrikada Malli Sultanl ile ilgili

blmdr. bn Battta bu blgenin asl kifi olarak gsterilir.

b) Trk Tarihi Bakmndan nemi

bn Batttann yaad dneme Trk-Mool asr dense yeridir. Tabi ki Moollarn epey

zamandr Trklerle kaynatklar, birok blgede kendi dillerini unutarak Trke konumaya

baladklar unutulmamaldr; nitekim Det-i Kpakta yani Altn Ordu hkmdar Uzbek Hann

lkesinde byle olmutur. Seyyahmz, Avrupa dnda eski dnyann neredeyse tmn gezmitir ve

dolat lkelerin ounda Trkler egemendir. bn Battta dnyann yedi byk hkmdarn

sayarken ilk sray kendi hkmdar Eb nan Merinye verir ve dierlerini yle sralar:

Memlk Trklerinden Msr ve Suriye blgesinin hkmdar Nsr,

lhanl soyundan gelen Mool asll Irakayn hkmdar Eb Sad,

Det-i Kpak hkmdar Uzbek Han,

Trkistan ve Mvernnehirde halk ve kltr bakmndan Trklemi aatay Hanlnn

banda bulunan Tarmairin,

Hindistanda Horasan asll Trk memlklerden Muhammed Tuluk ah,

Mool hanedanndan olan in hkmdar.

Anadoluda ise Osmanl henz yeni domutur. Bu tablo Cengiz sonras slm dnyasnda, hatt

Avrupa dnda tm eski dnyada siyas erkin genellikle Trklerin ve Moollarn elinde olduunu

gsteriyor. Moollarn dehetengiz ykclnn izleri Buhara gibi ehirlerde hl mevcuttur ancak

hzl bir imar ve kltr hareketine girierek Trk, Fars ve Arap statlarn eliyle medeniyet tarihine

geecek olgun eserler vermeye baladklar da grlmektedir. bn Battta, Trklerin siyaset, bilim,

ticaret ve ehircilikle ilgili stnlklerini hi gocunmadan anlatr. O kendi topran, kendi sultann

ok sever ama buradan yola karak topyekn bir Arap veya Berber stnl iddiasn hi

gtmemi; hatt ehirleememi Araplar emir bile olsalar kyasya eletirmitir.

Rhlede Anadolunun o gnk durumu hakknda zengin bilgiler vardr. Beyliklerin i

anlamazlklar, Umur Beye kar dzenlenen Hal saldrlar, Alanyann uluslararas bir liman

oluu, Germiyanoullarna kar hissedilen gvensizlik, Eretna Devletinin refah, Sinopun stratejik

nemi, Erzurum ve Erzincanda birbirleriyle arpan Trkmen oymaklar, Anadoluda Hanef

mezhebinin yaygn oluu, lhanllarn Anadolu siyaseti; Emir oban ve obanolunun siyas

ihtiraslar, son olarak Ahln ykselii hakknda bn Battta birinci el kaynaklardandr. Rhlenin

kaydettikleri, baka kaynaklarla yeterli derecede karlatrlarak incelenmemitir. Geri o devirde

bn Fadlullah mer ve Kalkaand gibi Arap kaynaklarnda da Anadolu hakknda kayda deer bilgiler

vardr ama bunlar bn Battta kadar derli toplu deildirler ve dorudan kendilerine yaplan nakilleri

aktardklar iin ikinci elden kaynak saylrlar.

c) Trk Dili Tarihi Bakmndan nemi

Rhlenin ierdii Trke kelimeler henz incelenmemitir. Alfred Leon Sartonun da deindii

gibi, Rhlede Trkenin tarih geliimine az da olsa k tutacak bir hayli kelime vardr. Koc,

duk, baruc, tandari gibi isimler; klc thar, ho misen gibi cmleler ve ikide bir karmza kan

Demurta, Tugan (=Togan) gibi zel isimler bize o dnemde eitli blgelerin lehe zellikleri

hakknda bilgi verebilir. Araplara ve dier slm milletlerine nazaran bn Battta literatrn

oluturma iine M. erif Paa evirisiyle epey nde balamamza ramen daha sonra hibir cidd

alma yaplmam; yaplanlar karlatrmal aratrmalar seviyesine kmamtr.

d) Antropoloji ve ktisat Tarihi Bakmndan nemi

Rhlede sosyal hayat, detler, inanlar ve trelere dair ok zengin bir malzeme vardr. Yemek

tariflerinden bayram ve matem giysilerine, siyas terimlerden tasavvuf tabir ve tecrbelere dek o

dnemin insanyla ilgili her konuda bilgi verilmitir. Kitap bu ynyle ansiklopedik bir hviyet tar.

Gerek Alfred Leon Sarton gibi bilim tarihileri22 gerekse H. Gibb gibi mtercim-

aratrclar Rhlenin bu ynne dikkat ekmekten geri durmamlar ve Dr. A. Abdlgan Gnim gibi

kimi aratrclar da bn Batttay ilk antropologlardan saymlardr.23 Gnimin de belirttii gibi

Rhlenin detler, ekonomik ve hukuk uygulamalar gibi verileri ele alndnda karmza ayrntl ve

renkli bir dnya tablosu kmaktadr.

22 Alfred Leon Sarton, Introduction To the History of Science, New York, 1975, s. 1614 -1622.

23 A. Abdlgan Gnim, er-Ruvvd, s. 121.

Hindistanla ilgili ksmda l yakma merasimine yer verilmi, rann Firuzan ehrinde cenaze

merasiminin dn havasnda cereyan ettii belirtilmi, yzecde cenazenin tam bir matem

havasnda kaldrld; cemaatin peremlerini keserek lk attklar anlatlm, Anadolunun

Mudurnu yresinde mezarlarn stne uzaktan baknca evi andracak ekilde tahta atlar

kondurulduuna deinilmi, Sinopta cenaze kaldranlarn balarn atklar ve giysilerini ters

evirdikleri kaydedilmitir. Mool kkenli in kaanlarnn cenazesinde hizmeti ve cariye

tayfasndan bir grup insan diri diri gmlmekte; Maldiv adalarnda katil bulunup ldrlmeden

maktln cenazesi kaldrlmamaktadr.

bn Battta sosyal stat ile ilgili sembollere de deinmitir. inde tacirler kazandklar altn

zel boyutlarda eriterek evlerinin kapsna asmakta; be kalp altna erien tacir parmana tek

yzk geirmekte, on kalp altna erien ise iki yzk takmaktadr. Maldiv kadnlarnn giyim

kuam, evlilik detleri ok ayrntl anlatlr. Onu en ok artan noktalardan biri de Trk

kadnlarnn statsdr. Anadoluda kadnlar tpk bir aknc gibi at koturmakta, pazarlarda youn

ticar etkinliklerde n sralar tutmaktadrlar. Uzbek Hann lkesinde asilzde hanmlar sosyal

hayatta kocalarndan aa kalmamaktadrlar. Tavalisi lkesini anlatrken buray yneten prensesin

iyi bir sava olduunu ve Trke konutuunu belirtir.

Onun antropolojik gzlemlerinin en nemlisi, anaerkil dzene iaret ettii yerlerdir. Bat

Afrikadaki Mslman zencilerin yvallatin blgesinde kurduklar dzen, tamamen anaerkil esaslara

dayanmaktadr. Soyba ve miras ilerinde anne ve annenin ailesi belirleyici konumdadr. Orada

erkekler, soybalarn babalarna deil analarna ve daylarna dayandrmaktadrlar.

Rhlede ticaret kltryle ilgili olarak Ah birliklerine deinilmi, bunlarn Krmdan Konyaya,

Alanyadan Sivasa uzanan siyas ve ticar etkinliine dair ayrntl bilgiler verilmitir. Ona gre

Ahlk, Msrdaki Ftvvet sistemine benzemektedir. Bu dzenin bir benzeri de sfahanda

mevcuttur. inde iktisad etkinliklerin tmnn kt paralara bindirildiini; bu kt paralarnn

ypranmas veya yrtlmas durumunda gnmzn merkez bankasna benzeyen byk bir

darphaneye getirilerek deitirildiini anlatr. Maldivlilerin ve Kokodaki Afrikallarn mbadele

arac, veda denilen deniz kabuklardr. Bu adalarda byk memurlara maa olarak pirin

denmektedir. Paul Bohonann Tiv kabileleri zerine yapt aratrmalar bn Batttay dorular

mahiyettedir.24 Rhleyi ilgin klan noktalardan biri de seyyahn gezdii lkelerdeki dinar ve

dirhemleri Marip ve Msr paralaryla karlatrmasdr. Bylece eitli lkelerin para birimlerinin

gerek alm gcn mukayeseli olarak verir.

24 P. Bohonan, Some Principles of Exchange, American Anthropologist, ubat 1955, s. 75.

Bazlar bn Batttann eserini bir fkh metni gibi grmek; hatt retecekleri itihat iin

temel belge niteliinde bir kaynak gibi deerlendirmek isteyebilir; ancak u bilinmelidir ki bn

Battta klasik anlamyla yetkin bir mft veya fakih deildir. Dolaysyla kitapta seyyahn

onaylad veya onaylamad yarg ve olaylar, birebir slm hukukunun temellerini yanstan

belgeler olarak deil; i ve d eletirisi yaplp deerlendirilmesi gereken edeb, tarih, folklorik

ve sosyolojik malzemeler olarak alglanmaldr.

V) Seyahatnmeyle lgili Kukular ve Cevaplar

Rhlenin baz blmlerinde tarih kopukluklar olduu herkese kabul edilen bir gerektir.

Birtakm olaylarn betimleniindeki abart, baz ehirleri anlatrken pek ok seyyahn deindii

konulara deinmemesi gibi durumlar ou bn Battta rih ve evirmeni tarafndan doal

karlanm; hatt son aratrmalarda bn Batttann baka seyyahlara gre daha gereki olduu

ve salam bir hafzaya sahip bulunduu vurgulanmtr. Kald ki ana metin zerinde ktip bn

Czeyy Kelbnin az da olsa deiiklikler yapt gz nne alnmaldr.

Ancak eserin birka blmne cidd ve sert eletiriler yneltilmitir. Oryantalist Stephen

Janicsek, Rhledeki Arduz-Zulmet (=Karanlklar lkesi; Sibirya) ve Bulgar ehriyle ilgili anekdotlar

uydurma, hatt kt bir kopya gibi alglam,25 Yule tarafndan inle ilgili blmlerin yaktrma

olduu sylenmi, Pasifik denizindeki seyahatin bir ksm; Tavalisi lkesi ve Berehnekr cemaati

hayal saylm; efsanev ku Rohhdan bahsetmesi ise tenkitleri bsbtn artrm, seyyahn

Sindbad masallarndan fazla etkilendii ileri srlmtr.26 Fakat zamanla

Krakovsky,27 Gibb,28 Yamamoto,29 Aa Mehd Hseyin30 ve S. M. mamddn31 gibi rih ve

evirmenler Rhledeki bu ksmlarn ounu belgeleyip onaylamlar; bir blmn de uygun

ekillerde yorumlamlardr.

25 S. Janicsek, Ibn Battutas journey to Bulghar: Is it a fabrication?, Journal of the Royal Asiatic Society

(JROAS), London, 1929, s. 791-800.

26 Henry Yule, Ibn Batutas travels in Bengal and China- Cathay, London, 1916, C. II, s. 166.

27 Krakovsky, storiya, s. 421.

28 Gibb, Selections, s. 13-14.

29 Yamamoto, On Tawalisi described by Ibn Batta, Memoirs of the Research Department of the Toyo

Bunko-The Oryantal Library, S. 8, Tokyo, 1936, s. 93-133.

30 Agha Mahdi Husain, Dates and Precis of Ibn Battutas Travels with Observations, Sind University

Research Journal, S. 7, 1968, s. 95-108.

31 Imamuddn, Ibn Battutahs Visit to China, Journal of Central Asia, XII, Islamabad, 1989, s. 89-96.

bn Batttaya yneltilen yeni bir itham da Amikam Eladdan gelmitir.32 Elada gre Rhlede

Filistinle ilgili blmler daha eski bir Mslman seyyahtan; Muhammed Abderden alnmtr. Bu

tr cretkr iddialarn sahiplerinin de bilecei zere bn Battta zaman zaman seyahat rehberi tr

kitaplardan faydalandn asla saklamamtr. Seyyahmz, Bekrnin Meslikinden bahsetmi,33bn

Cbeyrden alnt yaptn belirtmitir.34 Dolaysyla Abderden de faydalanm olabilir. Ancak belli

bir kitaptan faydalanm olmas, oray gezmedii anlamna gelmez; hatt kendi sunduunu daha

derli toplu hle getirme gayretiyle byle davranm olmaldr. Zaten Dmak ile ilgili anlattklarnda

da grlecei zere alnt yapt kaynakta olmayan yeni ve taze bilgileri kitabna eklemeyi asla

ihmal etmemitir.

32 Amikam Elad, The Description of The Travels of Ibn Battuta in Palestine: Is it Original? JROAS, II,

London, 1987, s. 256-272.

33 bn Battta, Rhle, A. Tz neri, C. I, s. 28.

34 bn Battta, Rhle, A. Tz neri, C. I, s. 146, 148,188, 190.

bn Batttaya yneltilen cidd eletiriler balamnda yukarda iaret edilen ksmlarla ilgili

olarak cevaplar veren ve Rhlenin orijinalitesini savunan Yamamoto, Aa Mehd Hseyin, Gibb ve

mamddn gibi uzmanlarn cevaplar Nevvl Muhammed A. smail tarafndan madde hlinde

zetlenmitir.35 bn Batttann fkh bilgisi, verdii bilgilerin gvenilir olup olmad gibi konular

Arap leminde de tartlmtr.36 bn Batttaya henz hayattayken epey itiraz yapld

bilinmektedir. Bilfk onunla alay etmi ancak bn Haldunun da kaydettii gibi onu hayretle

karlayanlar, Merin veziri bn Vudrr tarafndan hakettikleri cevab almlardr.

35 N. M. A. smail, bn Battta madd., Mevsatl-Hadretil-slmiyye, Kuveyt, 1993, s. 181-183.

36 Cafer Hall, bn Battta f Mevzn bn Haldn, el-Bahsl-lm, S. 27, Rabat, 1977, s. 241-261.

VI) Tarih Srasna Gre bn Battta ve Rhle Hakknda Seilmi Bibliyografya

a) En Eski Kaynaklar

Lisnddn bnl-Hatb (: 776/1374), el-hta f Ahbri Garnta, Kahire, 1975, C. III, s. 273-

274. Yazar, bn Batttaya deinirken onun gezilerine eletirel bir bakla yaklayor.

bn Haldun (: 809/1406), Mukaddime, Beyrut, 1965, C. II, s. 564-566. bn Haldun burada

gereklemesi zor olaylar hemen inkr etmenin yanlln vurgulayan Vezir bn Vudrrn

uyarlarn aktarrken bn Battta ve gezilerinden bahsediyor.

bn Hacer Askaln (: 852/1449), ed-Durerul-Kmine, Haydarabad, 1972, C. III, s. 480-481.

bn Hacer, bnl-Hatbden aktarma yaparak bn Batttay ksaca anlatyor.

Temgrt (10/16. yzyln sonlar), en-Nefhatl-Miskiyye fis-Sifretit-Trkiyye, Henry de

Castries neri, Paris, 1929, s. 20-68. Temgrt douya, stanbula doru kt uzun seyahatinde

(997/1589) baz ehir ve blgeleri tantrken bn Batttadan bahsediyor. Yannda getirdii bn

Battta nshalaryla dou slm dnyasna Rhleyi ilk tantan yazar belki de Temgrt idi.

Makkar (: 1041/1631), Nefhut-Tb min Gusnil-Endelusir-Ratb, Beyrut, 1968, C. I, s. 152 ve

C. VII, s. 337. Yannda pek ok kitapla douya gen bu byk aratrmac, Endls kkenli lim ve

edebiyatlar konu ald dev eserinde bn Batttadan ve Rhlenin ieriinden bahsediyor.

Muhammed b. Fethullah b. Mahmud Beyln (: 1085/1674), Mnteka (Muhtasar) Rhleti bn

Battta, Yazma olan bu eser zmir Mill Ktp., nr. 1753tedir. Ayrca bkz: Drul-Ktbil-Msryye,

[Msr Mill Ktphanesi, Kahire] Vakf- Teymr yazmalarndan mikrofilm nr. 17732. Daha baka

nshalar da vardr. Beyln, Rhle zerinde dikkatli bir alma yaparak iyi bir bir zet karmtr.

Samuel Leenin 1829da yapt evirinin kayna da bu zettir. lerde deinilecei gibi mehul biri

tarafndan Trkeye evrilen bu zetin bir nshas da stanbul niversitesi Ktphanesinde

mevcuttur.

Zebd (: 1204/1790), Tcul-Ars, Beyrut, 1980, b-t-t madd., C. XIX, s. 159-165. Yemenli

byk dilci Zebd, b-t-t kk hakknda bilgi verirken bn Batttann Beyln tarafndan yaplan

zetine deiniyor; bu ismi Batta deil, eddeli T ile Battta eklinde okumak gerektiini

sylyor.

b) Bat Dillerinde Yaplan almalar

Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac; Review of Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig: De

Muhammed Ebn-Batuta Tingitano, Jena 1818, Journal des Savans Paris, 1820, s. 15-20.

Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac; Review of Lee, Samuel: The travels of Ibn Batuta,

translated from the abridged arabic manuscript copies, London 1829, Journal des Savans, Paris,

1829, s. 475-484, 552-559.

Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig; Review of Lee, Samuel: The travels of Ibn Batuta,

translated from the abridged arabic manuscript copies, London 1829, Jahrbcher fr

wissenschaftliche Kritik, Berlin, 1831, I. s. 1-8, II. s. 9-16 ve III. s. 17-19.

Anonim bir alma, Ueber den Lauf des Nigers und einige Puncte der Geographie des inneren

Afrikas, Neue Allgemeine Geographische Ephemeriden, S. 7, Weimar, 1820, s. 468-420.

Wappaus, Johann Eduard; Review of de: Santo Antonio Moura, Jose; Viagens extensas e

dilatados do celebre arabe Abu-Abdallah, mais conhecido pelo nome de Ben-Batuta, Lisbon 1840,

Gttingische gelehrte Anzeign, S. 201, 1842, s. 2001-2009.

de Slane, Mac Guckin; Voyage dans le Soudan par Ibn Batouta, Journal Asiatique, 4me

srie 1., Paris, 1843, s. 181-240.

de Slane, Mac Guckin; Letrre M. Reinaud, Journal Asiatique, 4me srie 9., Paris, 1843, s.

241-246.

Defrmery, Charles; Note sur deux passages dIbn Bathouthah, Journal Asiatique, 4me

srie 10., Paris, 1847, s. 168-172.

Dulaurier, douard; Description de lArchipel dAsie, par Ibn-Bathoutha, Journal Asiatique,

4me srie 9., Paris, 1847, s. 93-134 ve 218-259.

Dulaurier, douard; Letrre M. le rdacteur du Journal Asiatique, Journal Asiatique, 4me

srie 11., Paris, 1848, s. 92-95.

Cherbonneau, Auguste; Voyage du cheikh Ibn Batoutah, Nouvelles Annales des Voyages,

Paris, 1852, I. s. 129-161; II. s. 5-33 ve 177-204.

Peschel, Oscar; Ibn Batuta, der Vater der Reisen, Das Ausland, S. 26, Stuttgard, 1853, s.

1225-1227.

Meyer, Ernst H. F.; Ibn Bathuthah, Geschichte der Botanik Studien, Knigsberg, 1856, C. III,

s. 309-325.

Peschel, Oscar; Ibn Batuta am Hofe von Delhi, Das Ausland, S. 29, Stuttgard, 1856, s. 441-

446.

Peschel, Oscar; Ibn Batuta in Central Afrika, Das Ausland, S. 31, Stuttgard, 1858, s. 1109-

1113.

Defrmery-Sanguinetti, Voyages dIbn Batoutah, (Franszca eviri ve notlandrma ile Arapa

metin bir arada) I, II, III, IV, Paris, 1874.

Yule, Henry; The geography of Ibn Batutas travels in India, The Indian Antiquary, S. 3,

Bombay, 1874, s. 114-117, 209-212 ve 242-244.

Renan, Ernest; Ibn Batoutah, Mlanges dHistoire et de Voyages, Paris, 1878, s. 291-303.

Haig, R. Malcolm; Ibn Batuta in Sindh, JROAS, N. S. 19, London, 1887, s. 393-412.

Chaix, Paul; Les Voyages dIbn Batoutah en Asie, en Europe et en Afrique au XIVme sicle,

Le Globe, S. 26, Genve, 1887, s. 145-163.

Fletcher, L.; Ibn Batutah in Southern India, The Madras Journal of Literature and

Science, Madras, 1888-89, s. 37-59.

von Mzik, Hans; Ibn Batuta ein arabischer Welt-reisender des 14. Jahrhunderts,

Monatsbltter des Wissenschaftlichen Klub, S. 32, Wien, 1911, s. 29-34.

Freysinger, Hugo; Ein arabischer Weltreisender, sterreichische Monatsschrift fr den

Orient, S. 38, Wien, 1912, s. 167-169.

Yule, Henry; Ibn Batutas travels in Bengal and China, London, 1916, C. IV, s. 1-166.

Fischer, August; Battuta, nicht Batuta, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen

Gesellschaft, S. 72, Leipzig, 1918, s. 289.

Planck, H.; Ibn Batutas Reisen, Der Erdball, S. 2, Berlin, 1928, s. 94-97.

Gibb, H. A. R.; Selections from Ibn Battuta, London, 1929.

Janicsek, Stephen; Ibn Battutas journey to Bulghar: Is it a fabrication?, JROAS, London,

1929, s. 791-800.

Husain, Agha Mahdi; Le gouvernement du Saltanat de Delhi: Etude critique dIbn Battuta,

Paris, 1936.

Yamamoto, Tatsuro; On Tawalisi described by Ibn Batuta, Memoirs of the Research

Department of the Toyo Bunko (The Oryantal Library), S. 8, Tokyo, 1936, s. 93-133.

Saletore, Narayana Rajarama; Haryab of Ibn Battuta, The Quarterly Journal of the Mythic

Society, N. S. 31., Bangalore, 1940-41, s. 384-406.

Khan, Abdul Majed The Historicity of Ibn Batuta: Shamsuddn Firuz Shah, The Indian

Historical Querterly, S. 15/2, Calcutta, 1941, s. 65-70.

Izzeddn, M; Ibn Battuta et la Topographie Byzantine Actes du VI. Congres Internationale

des Etudes Byzantines, 2, Paris, 1951, s. 191-196.

Hennig, Richard; Ibn Battutas Weltreise, 1200-1415, Leiden, 1953, C. III, s. 205-216.

Bhatnagar, R.; Madhyadesh in the rehla of Ibn Battuta, Saugar University Journal, S. 4,

Saugar, 1955, s. 97-109.

Krakovsky, I. Yulvanovi; storiya Arabskoy Geografieskoy Literatury, Moskova, 1957, s. 417-

430.

Gibb, H. A. R. Beckingham; The Travels of Ibn Battuta, Hakluyt Society, London. Gibbin

katks: I. C., 1958; II. C., 1959; III. C., 1971. Beckinghamn katks: IV. C., 1994.

Gabrieli, F.; Viaggiotori arabi (Viaggi di Ibn Battuta), Universita de Cagliari, Cagliari, 1961.

Leva, A. Enrico; Ibn Battuta nell Africa nera Africa, S. 16, 1961, s. 169-177.

Hrbek, Ivan The Chronology of Ibn Battuta Travels, Archiv Orientalni, XXX, Prag, 1962.

Bousquet, G. H.; Ibn Battuta et les institutions musulmanes, Studia Islamica, S. 24, 1966, s.

81-106.

Husain, Agha Mahdi; Ibn Battuta and his Rehla in New Light Sind University Research

Journal, S. 6, 1967, s. 25-32.

Chittick, H. Neville Ibn Battuta and East Africa, Journal de la Societe des africanistes, S.

38, 1968, s. 238-241.

Husain, Agha Mahdi; Dates and Precis of Ibn Battutas Travels with Observations, Sind

University Research Journal, S. 7, 1968, s. 95-108.

Shiloah, Amnon; The Theory of Music in Arabic Writings, Munchen, 1970, s. 157-158.

Meillassoux, C.; Litineraire dIbn Battuta de Walata Malli, Journal of African History, S.

13, 1972, s. 389-395.

Miquel, Andr; LIslam dIbn Battuta, Bulletin dEtudes Oriantales, S. 1, 1972, s. 117-140.

Rahim, Abdul; Six Hundred Years After in the footsteps of Ibn Battuta in Andalusia,

Peshawar University Rewiev, S. 51, Peshawar, 1973, s. 1-21.

Hamdun, Said King, Noel; Ibn Battuta in Black Africa, London, 1975.

Sarton, Alfred Leon; Introduction To the History of Science, New York, 1975, s. 1614-1622.

Chelhod, J.; Ibn Battuta, Ethnologue, Revue de lOccident Musulman, S. 25, 1978, s. 5-24.

Mattock, J. N.; Ibn Battutas Use of Ibn Jubayrs Rihla, Leiden, 1981, s. 209-218.

Fanjul, Serafin; Elementos Folkloricos en la Rihla de Ibn Battuta Revista del Instituto

Egipico, S. 21, Madrid, 1981-82, s. 153-179.

Netton, Ian Richard; Myth, Miracle and Magic in The rihla of Ibn Battuta, Journal of Semitic

Studies, S. 29, 1984, s. 131-140.

Yajima, Hikoichi; Ibn Battuta, Tokyo, 1985.

Dunn, Ross E.; The Adventures of Ibn Battuta, London, 1986.

Elad, Amikam; The Description of The Travels of Ibn Battuta in Palestine: Is it Original?,

JROAS, II, London, 1987, 256-272.

Yerasimos, Stphane; Introduction et notes (Traduction de lArabe de Defremry-Sanguinetti,

I, II, III) Paris, 1990.

Hrbek, Ivan; Ibn Battuta and The Maldiv Islands, Prag, 1992.

Norris, H. T.; Ibn Battutas Journey in The North Eastern Balkans, Journal of Islamic

Studies, S. 5:2, 1994, s. 209-220.

Wood, Frances; Did Marco Polo go to China?, London, 1995, s. 2-5.

c) Arapa ve Farsa Neir, eviri ve Aratrmalar

Rhlet bn Battta, Kahire, 1871 ve 1904.

Hall, Cafer; bn Battta f Mevzni bn Haldun, Mecelletl-Bahsil-lm, S. 27, Rabat,

1927, s. 241-265.

Rhlet bn Battta, eyh Feyym neri, Kahire, 1928.

Mhezzeb Rhleti bn Battta, Ahmed Avmir Bek - A. Cdlmevl Bek neri, haritalandrc:

M. Fahruddn Bek, Kahire, 1933.

Cevdet, Muhammed; Zeyl al Fasli Ahyyetil-Fitynit-Trkiyye f Kitbir-Rhle li bn

Battta, stanbul, 1933.

Rhlet bn Battta, Kerm Bustn neri, Beyrut, 1960.

arkav, Mahmut; Rhlet bn Battta, Kahire, 1968.

Benbute, Mehd; Rhalt bn Battta, Rabat, 1969.

Hasbk, kir; bn Battta ve Rhleth, Necef, 1971.

Rhlet bn Battta, Kettn neri, (bn Czeyyin kitap iindeki aklamalar kitap sonuna

biriktirilmi) I-II, 1972.

Nuaym, Selm; Elfz min Rhle, Mecelletl-Mecmail-lm el-Irk, S. 24-25-26, Badat,

1974.

Smerr, brahim; el-Elfzd-Dahle f Rhleti bn Battta, Mecelletl-Bahsil-lm, S. 26,

Rabat, 1976.

Mnis, Hseyin; bn Battta ve Rhalth, Kahire, 1980

nyet, Rc; Mugmert bn Battta f Bahril-Kulzm, Beyrut, 1980.

Tz, Abdlhd; ran beynel-Emsi vel-Yevm: Kratn Cedde li Rhleti bn Battta, Beyrut,

1984.

Zeyyn, Hmid; el-Hayat fil-Halc fil-Usril-Vust f Davi Mahedtir-Rahhle bn Battta,

Dubai, 1985.

mer, Muhammed Y.; Bild-m f Rhleti bn Battta, Mekke, 1986.

Gnim, Abdullah A.; er- Ruvvdl-Mslimn, skenderiye, 1990, C. I, s. 116-181.

Rhlet bn Battta, M. A. el-Uryn neri, Beyrut, 1992.

Slih, Muhammed sa; el-Mucem-mil, Kahire, 1992, C. I, s. 186.

Mevsatl-Hadretil-slmiyye, (ansiklopedi) Umman, 1993, s. 177-187.

Hasan, Z. Muhammed; er-Rahhletl-Mslimn, Beyrut (tarihsiz) s. 136-181.

Kannn, Abdullah; Mevsat Meahri Riclil-Marib, Kahire, 1994, C. III, s. 37.

Taz, Abdlhd; Rhlet bn Battta, (metin: 4 cilt, fihristler blm ise 5. cilt) Fas, 1997.

Diretlmarif-i Buzurk-i slm (Farsa slm Ansiklopedisi), bn Battta madd., Tahran,

1369 h.

Muvahhid, Muhammed Ali; Sefernme-i bn Battta, (Rhlenin Farsaya yaplan evirisi)

Tahran, 1958.

d) Trke eviri, Alnt, Deini ve Aratrmalar

Tercme-i Seyehatnme-i bn Batta, (mtercimi belirsiz) Sleyman Efendi Mat., stanbul, h.

1290.

Ahmed Rifat, Lgat- Trihiyye ve Corafiyye, stanbul, 1299 h., C. I, s. 30.

Damad Mehmed erif Paa, Seyahatnme-i bn Batta, (3 cilt), stanbul 1315-1319/1897-1901.

Seyahatnme-i bn Batta, Heyet evirisi, stanbul, 1917, (yazma), stanbul niversitesi

Ktphanesi, nr. 4904-4908.

Kafesolu, brahim; bn Battta madd., MEB slm Ansiklopedisi, stanbul, 1950, C. V-2, s.

708-711.

Carim, Fuad; Marko Polo ve bn Batuta, stanbul, 1966.

Parmakszolu, smet; bn Batuta Seyahatnmesinden Semeler, stanbul, 1971.

Brol, Nurettin; bn Batttaya gre Det-i Kpak ve Trkistan, A Sosyal Bilimler Enstits,

Ankara, 1991.

eker, Mehmet; bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel Hayat le Ahilik, Ankara,

1993.

VII) Seyahatnmeye likin Literatrn Deerlendirilmesi

a) Arapa ve Trkede Defrmery-Sanguinetti

ncesi lk almalar

Eser zerine yaplan ilk alma, Muhammed b. Fethullah b. Mahmud Beyln (:1085/1675)

tarafndan hazrlanan Mnteka yani ayklanm zettir. Mehur dilci Murtaz Zebd (:1205/1790)

ansiklopedik szl Tcda bu zete deinmitir37. Bu zetin Brockelmann tarafndan bildirilen

nshalar dnda38 bir nshas da zmir Mill Ktphanesindedir.39 Ancak bu zet Avrupada tannp

Rhlenin ncs ve mjdecisi olarak bilindikten sonra slm dnyasnda baslmtr. stanbul

niversitesi Ktphanesinde de Beyln zetinin yazma evirisi mevcuttur; sayfa kenarlarna

dlen notlarda metindeki ehirler ve din gruplar Arapa yahut Farsa aklanm; Mersdl-

Ittl gibi kaynaklara atf yaplmtr. evirinin kim/kimler tarafndan ve ne zaman yap ld

mehuldr.40

37 Zebd, Tcul-Ars, C. XIX, s. 159-160.

38 Brockelman, GAL, C. II, s. 353.

39 zmir Milli Ktphanesi, elyazma nr.1753.

40 stanbul niversitesi Ktphanesi, elyazma nr. 5081.

b) Avrupa Dilleri

Krakovskynin de belirttii gibi Rhlenin bu muhtasarn Avrupada ilk defa bilim adamlar

deil gezginler kefetti. Seetzen ve Burckhardt bu muhtasar 1808de Gotha ve Cambridgee

getirdi. Bylece arkiyat evrelerinde esere dair ilk incelemeler belirmeye balad.41Krakovskynin

belirttiine gre Rhleyi etrafl bir ekilde ele alan ilk arkiyatlar Alman asll Kosegarten ile

rencisi Apetzdir. Kosegarten ran, Maldiv adalar ve Afrikayla ilgili ksmlar inceledi (Iter

Persicum, Iter Maldivicum, Iter Africanum, Paris, 1818), Apetz ise Malabar sahili ile ilgili ksmn

incelemesini bir sene sonra 1819da Pariste yaynlatt. Nihayet Samuel Lee, Beyln muhtasarn

olduu gibi ngilizceye evirdi (London, 1829). Daha sonra Fasta 1797de bulunan bir yazmaya

dayanan Moura, Rhleyi bu eksik nshadan Portekizceye evirdi.42

41 Krakovsky, storiya, s. 429.

42 Moura, Viagens exestans, Lisbon, 1840-1855.

Baz Avrupallarn bir seyahat kitab hakknda bu denli etrafl eviri ve incelemelere

girimelerinin bir sebebi de smrgeci ruhuyla hareket etmeleri olabilir. Hindistan, Seyln ve

Afrika, Batnn itahn kabartan blgelerdi; bu yzden Rhlede zenginlik ve altn kelimelerinin

getii ksmlar youn bir ekilde incelenmitir. Ancak, gerekten saf bilimsel merak gdsyle

hareket eden ve eritii neticeleri ayrntl bir ekilde incelemelerine yanstan bilim adamlarnn

hakkn yememek gerekir. Oryantalizm eletirisi, sama bir dmanlatrma ve acndrma

edebiyatna dntrld takdirde, ne byk oryantalistlerin muazzam birikimlerini salkl bir

kafayla inceleyebilir ne de kendimize dair bilgiyi inceleme iinin sadece kendimizin tekelinde

olduu gibi bir dogmadan yakamz syrabiliriz.

Franszlarn Cezyiri igal etmesiyle Kuzey Afrika ktphaneleri smrge ynetiminin eline

geti ve Rhlenin be zel nshas Parise, Fransz Mill Ktphanesine getirildi. Bu nshalardan

ikisi Ktip bn Czeyy Kelbnin elinden kmt. Defrmery ile Sanguinetti uzun sren bir alma

yrttler; Rhlenin tmn evirip kymetli notlarla zenginletirdiler ve 1853-1858 yllar arasnda

Arapa metni sayfa stne koyarak Pariste bastlar. Girite Ernest Renann bn Battta ve

slbu ile ilgili vg dolu bir yazs vard. te, o tarihten bugne bn Battta zerine yaplan

incelemeler, karlatrmalar ve eletirilerde Defrmery-Sanguinetti ikilisinin bastrd nsha temel

alnmtr.43

43 Krakovsky, storiya, s. 429.

Bu temel nshann nerinden sonra eitli blmler yahut kitabn tamam hakknda Bat

dillerinde epey inceleme yaymlanmtr. Bu incelemelerin ak knyelerini yukarda verdiimiz iin

sadece konularn ve srasn verelim: Ernest Meyer, Rhleyi botanik tarihi bakmndan incelemi

(Paris, 1856); Oscar Peschel, Rhleden hareketle Hindistan tarihini ele alm (Stuttgard, 1856);

Henry Yule Hindistan, Banglade ve in corafyalarna dair Rhledeki verileri incelemi ve ar

ithamlarda bulunmu ( Bombay, 1874 ve London, 1916); Sint bahsi Malcolm Haig tarafndan

(London, 1887); Gney Hindistan bahsi L. Fletcher tarafndan (Madras, 1889) incelenmitir. August

Fischer, Batta deil Battta balkl aratrmasnda T harfinin niin eddeli olmas gerektiini

izah etmi (Leipzig, 1918); Stephen Janicsek, Rhlenin Arduz-Zulmet ve Bulgar ehriyle ilgili

blmnn dzmece veya kt bir alnt olabileceine dair makalesini JROASte (London, 1929)

yaymlatmtr. nl arkiyat von Mzikin ksm evirisinin (Viyana, 1911) ardndan H. A. R.

Gibbin zengin notlarla bezeli Rhleden Semeler (=Selections) balkl kitab yaynlanmtr ki bn

Batttann verilerini genellikle dorulayan bir alma olmas nedeniyle eserin ciddiyetine ilikin

kukular epey azaltmtr.44 Bat dillerindeki ilk almalarda esere kar gven varken zamanla

Yule gibilerinin klaryla Rhlenin nemine glge dm; fakat von Mzik ve Gibbin almalar

kitabn gvenilirlii dorultusundaki kanaati yeniden glendirmitir. Nitekim Agha Mahdi Husainin

Delhi Sultanl zerine yrtt alma (Paris, 1936); Japon aratrc Yamamoto Tatsurann

Tavalisi meselesiyle ilgili yorumu (Tokyo, 1936); Hintli Narayana Seletorenin Kral Haryab zerine

yrtt alma (Bangalore, 1940-41); Abdul Majed Khann Rhlede Frz ah ile ilgili blmler

zerine yapt inceleme (Calcutta, 1941) ve Richard Hennigin, Nijerya ile ilgili ksm zerine

yapt inceleme (Leiden, 1953) ve benzerleri, bn Batttay iyice kymetlendirmitir. Zaman

zaman Amikam Elad (London, 1987) gibi sert eletirilerde bulunan aratrclara rastlansa da yeni

almalarn ounlukla bn Batttay onaylayc veya tamamlayc nitelikte olduunu

syleyebiliriz.

44 Gibb, Selections, London, 1929.

Bu yzyln ikinci yarsndan sonra Rhle zerine yaplan en zengin erh-eviri H. A. R. Gibbe

(1895-1971) aittir. Gibb 1958de I. cildini kard Rhle evirisine ineyle kuyu kazar gibi devam

etmi, 1962de II. cildi, 1971de ise III. cildi karabilmitir. Ancak Gibbe IV. cildi karmak nasip

olmam, halefi Beckingham 1994 ylnda IV. cildi bitirerek bu uzun eviri macerasna son noktay

koymutur. u anda Rhlenin en kaliteli ve detayl erh-evirisi bu kitaptr; Hakluyt Society

tarafndan baslan eser toplam 983 sayfadr. Gibb, baarsn bn Batttaya yakn zamanlarda

yaam bn Dukmak ve bn Hacer gibi biyografi ve tarih yazarlarna bavurabilmesine; Anadolu,

Orta Asya ve Hindistanla ilgili yeterli kaynak ve almaya ulaabilmesine boludur.

Yine ellili yllardan sonra ek asll aratrmac Ivan Hrbekin almas yaymlanmtr (Prag,

1962). Rhledeki olaylarn tam olarak ne zaman ve nerede gerekletiini; mesafelerin nasl

hesaplanmas gerektiini dier kaynaklarla mukayeseli olarak ele alan bu alma, hayranlk

uyandran bir sabrn ve dikkatin rndr

Ross E. Dunn tarafndan yaplan alma da nemlidir.45 Bu eser, Rhlenin hangi blmlerinin

hangi kitaplara ve aratrmalara bavurularak deerlendirilmesi gerektiini gstermesi bakmndan

kymetlidir ve ok zengin bir kaynaka sunmaktadr ve Trkeye evrilmitir.

45 Ross E. Dunn, The Adventures of Ibn Battuta, London, 1986.

Stphane Yerasimos tarafndan Defrmery-Sanguinetti evirisi gzden geirilmi, yeni bir giri

yazlm; bylece eski eviri yeni notlarla daha zengin hle getirilmitir (Paris, 1990). ciltte

tamamlanan bu Franszca yeni versiyonda Gibbin notlarndan faydalanlmakla beraber Anadolu,

Balkanlar ve Krm gibi blmlerde yeni ve orijinal aklamalarda bulunulmutur.

Son olarak Thomas J. Abercrombie, National Geographicin sponsorluunda yzbin dolarlk bir

bteyle yola koyularak bn Batttann gezdii yerleri dolam ve izlenimlerini fevkalde gzel

fotoraflar eliinde 1991de bu dergide neretmitir.46

46 National Geographic Magazine, Aralk 1991, s. 2-50.

Rhle, Mzik tarafndan Almancaya (1911), Ivan Hrbek tarafndan ekeye, Gabrielli tarafndan

talyancaya (1961) evrilmitir.

c) Arapa almalar

En son Tz neri ve birka cidd aratrma hari tutulursa Araplarn bu konuda detayl bilgi ve

karlatrmaya dayal orijinal almas yok gibidir. Eser Defrmery-Sanguinetti nerinden yirmi yl

sonra 1871-1875 arasnda ilk defa Kahirede baslm, 1904 ylnda da ikinci basks yaplmtr.

Ancak bu basklarda cidd hatalara tesadf edilmektedir; stelik Franszca eviride bulunan deerli

dipnot ve aklamalarn hibiri yoktur. Fuad E. Bustn 1927 ylnda kitabn baz blmlerini

Beyrutta okul ocuklar iin seri hlinde basmtr. Msr Marif Vekletinin, eserin notlandrlarak

baslmas iini Ahmed Avmir ve Muhammed Cdlmevlya yklemesiyle Kahirede 1934 ylnda iki

cilt olarak Mhezzeb Rhleti bn Battta baslm ise de corafyac M. Fahreddnin bir-iki kymetli

haritas dnda cidd bir ey ortaya konmam, pek ok yabanc kelime hi aklanmadan olduu

gibi braklm, herhangi bir karlatrma da yaplmamtr. 1968de Mahmut arkavnin Kahirede,

1971de kir Hasbkin Necefte, 1980de Hseyin Mnisin Kahirede yaymlanan almalaryla

Rhle, kltr ve tarih bakmndan ele alnm ise de ya seyahatlerin yeni bir tertibi ve tekrar; yahut

arkiyatlarn baz aklamalarnn evrilmesinden teye gidilememitir.

Arap dnyasnda Rhledeki yabanc kelimeler47 ve baz blgeler zerine detayl aratrmalar

yeni yeni yaplmaktadr.48

47 brahim Smerr, el-Elfzud-Dahle f Rhleti bn Battta, el-Bahsl-lm, Rabat, 1975 ve A. Halef,

Mucem Elfz bn Battta, Kahire, 1994.

48 M. Yusuf mer bid, Bild-am f Rhle, Mekke, 1986.

1997 ylnda Fasl diplomasi tarihi uzman Dr. Abdlhd Tz tarafndan tamamlanan be ciltlik

edisyon-kritikte dipnotlarn bir ksm, Gibb-Beckingham nerinden alnm ise de Tznin orijinal

katklar asla azmsanamaz. Kukusuz Fasl olmann avantajyla Tz, otuza yakn yazma nshaya

bakm, zaman zaman Defrmery-Sanguinetti nshasnda bulunmayan farkl ifadelere ulam,

girite ok zengin bir malzeme sunmu, IV. cildin sonundaki yz ksur sayfalk ekte ise esere ilikin

baz belgelerden ve diplomatik kaynaklardan bahsetmitir. Tz nerini ok nemli klan bir nokta

da beinci cildin; kii adlar, yer adlar, siyas-kltrel kavramlar, giyim-kuam detleri, yemek ve

hayvan adlar gibi alanlarda otuzdrt ayr fihrist iermesidir ki tamamen Arapa oluu bu

fihristlerin deerini daha da artrmaktadr.

Nihayet Fas Devleti 1996-1997 yln bn Battta yl olarak ilan etmi, bu mnasebetle

gerekletirilen etkinlikler erevesinde, slm Eitim Bilim ve Kltr Tekilt (ISESCO) Tancada

bn Battta adna bir mze kurmutur.

d) Farsa ve Urduca

Eser M. Hseyin tarafndan 1898de Urducaya evrilip Lahorda; M. Ali Muvahhid tarafndan da

1958de Farsaya evrilip Tahranda baslmtr. Daha sonraki yllarda Diretlmarif-i Buzurk-i

slm gibi Farsa ve Urduca ansiklopedilerde seyahatnme ve seyyaha ksaca deinilmitir.

e) Trke

Rus arkiyat Krakovskynin de belirttii gibi daha 19. yzyln altml yllarnda esere kar

cidd bir ilgi uyanm, kt ve eksik bir nshadan da olsa ilk eviriler Kemal Efendinin sermuharrir

olduu Takvm-i Vekayi gazetesinde (Mays 1862) neredilmi, ilk eviri 28 evval 1290da Sleyman

Efendi Matbaasnda kitap olarak baslmtr. Rhlenin ierdii ksmlar arasnda Anadolunun hatr

saylr bir yekn tutmas; stelik Trk tarihi bakmndan nemli bir dnemi iliyor olmas herhalde

bu ilginin asl sebebidir. Arap yazar Dr. Muhammed M. Sayyd da takdirkr bir ifadeyle, Rhle

aratrmalarnda Trklerin Araplardan erken davrandn belirtir.49

49 Sayyd, Mevsatt-Trsil-nsniyye, C. III, s. 116.

Nihyet Defrmery-Sanguinetti nshasnn tam evirisini yapan Damad Mehmed erif Paa, eseri

cilt olarak 1917-1919 arasnda stanbulda bastrmtr. Seyahatnme-i bn Battta balkl bu

evirinin nc cildi genel fihristtir. Bu arada gzden kaan bir almay da hatrlatmadan

gemek olmaz; Osmanlnn son demlerinde 1917 ylnda Marif Nezreti tarafndan oluturulan bir

heyete Rhle tercmesi yaptrlmtr. Bu alma 26 sayfalk bir mukaddime ve detayl bir fihrist (5.

cilt) iermekte olup be cilttir. Yazmas, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesinde bulunan bu

eserin cidd bir zaaf, fihrist ksmndaki baz isimlerin yanl iml ile verilmi olmasdr. Bu kitap

Defrmery-Sanguinetti nshasnn aynen evirisidir. Metin iinde zaman zaman baz ehir isimleri,

Fransz kltrnde bilinen tarzyla yazlm, baz kelimelerin Franszca karl (mesel

sutun=pilastre, bkz: s. 200) Latin hurufatyla yazlmtr.50 1935de M. Cevdet, Rhlenin Ahlkla

ilgili ksmna Arapa bir Zeyl hazrlam ve bu kurumu Araplardaki Ftvvet ile karlatrmtr.

Mehmed zzeddnin Rhlede nitelendirildildii ekliyle Bizans topografyasn ele alan almas

(Paris, 1951) Franszcadr. . Kafesolunun, eviri-ikml yoluyla hazrlanan eski slm

Ansiklopedisine verdii bn Battta maddesi kendi zaman iin doyurucu saylabilse de yeni

bulgularn ile baklnca son derece eksik grlmektedir.

50 stanbul niversitesi Ktphanesi, nr. 4904-498.

Trkede bu almalardan sonra cidd bir incelemeye tesadf edilmez. Dr. Mehmed eker

tarafndan Rhlenin Anadolu ksm; zellikle Denizli ve Ahlar konusunda yaplan almalar

(Ankara, 1993) Osmanlca evirinin baz blmlerinin yeniden tertip ve tekrarndan ibaret kalmtr.

Nurettin Brol, bn Batttaya Gre Det-i Kpak balkl bir tez hazrlamtr.51

51 A Sosyal Bilimler Enstits, bn Batutaya Gre Det-i Kpak, Ankara, 1991.

dal Neriyat tarafndan Mehmed erif evirisinin sadeletirilip gya tam metin (!) baslmas

ise folklorik bir hazine deerindeki bn Batttann harcandr; tam bir fciadr. 52 Yzlerce kelime

yanl okunmu, sayfalar dolusu iir ve aklama atlanm, zaman zaman paragraflar birbiriyle yer

deitirmitir. smet Parmakszolunun 1000 Temel Eser serisi iin hazrlad bir kitapkta

Rhlenin Trklerle ilgili birka blm yaynlanm ise de orada da Mehmed erif evirisinin

sadeletirmesiyle kalnm; stelik duk gibi Anadoluda imdi dahi bilinen bir kelime davk

eklinde okunmutur!53

52 bn Battuta Seyahatnmesi, Haz: Mmin evik, stanbul, 1983.

53 smet Parmakszolu, bn Batuta Seyahatnmesinden Semeler, stanbul, 1971, s. 68.

Yabanc dillerde 1970li 80li yllara gelinceye kadar Rhleyle, zellikle de Anadolu ve Asya

blmleriyle ilgili cidd notlandrmalar ve bal bana incelemeler yaymland; yaplan

aratrmalar binlerce sayfaya ulat hlde bizde ahit olunan bu kolayclk ve gaflet, tarih

corafya alannda bilimsel tecesss ve merakn hl ilkel seviyelerde seyrettiini gstermektedir.

Bu alanda Mehmed erif Paann brakt yerde kaldk dense yeridir.

VIII) Bizim almamz ve zellikleri

Dr. Abdlhd Tznin be ciltlik Arapa neri (Fas, 1997) bata olmak zere klasik

Defrmery-Sanguinetti (D/S) nshasn ve M. Uryan nerini temel alarak metni eksiksiz evirdik.

Notlandrmalar ksmnda; sadece Tz ve Gibb-Beckinghamn almalarndan faydalanmadk;

Rhledeki tarih adlar ve olaylar, Kaymazolu (=bn Kaymz) Zeheb Trkmn, Dukmakolu (=bn

Dukmak) brahim Aydemr, Aybekolu (=bn Aybek) Salhaddn Safed, bn ys, Ebul-Fid, bn

Hacer Askaln, bn Fadlullah mer gibi bn Batttann ada veya ana yakn yaayan Trk,

erkes, Krt ve Arap asll tarih, corafya ve biyografi uzmanlarnn eserlerinden yararlanarak

aydnlatmaya altk. Bu tarih ve corafya eserlerinin bir ksm veya baz ciltleri, evvelce

ktphanelerde yazma hlindeyken 1999 ve 2000 gibi ok yakn zamanlarda bilimsel edisyon-kritik

yoluyla basld iin bizim almamz nceki tm almalardan farkldr ve yeni bilgiler

iermektedir. te eviri ve incelememizin asl deeri bizce buradadr. Kald ki Trke kelimeler vs.

ile ilgili sunduumuz bilgiler ve yorumlar, uluslararas bn Battta literatrne katk salayacak

mahiyettedir. Ebul-Al Maarr, Memlk sultan Nsr, Eb Hanfe gibi o devirdeki yeri ve geride

brakt etki bakmndan nemli saylabilecek kiileri, Kalavunoullar gibi hanedanlar ve

skenderiye Feneri gibi ilgin meknlar uzun anlattk; siyaset, tre, ekonomi, gda rejimi gibi

temelde antropoloji ve tarihle ilgili kltrel terimleri olabildiince birincil kaynaklara bavurarak

akladk; dier maddeleri ksa tutmaya altk. Kitabn son ksmlarn ise dn yolculuunu

anlatt iin fazla notlandrmadk.

Kitab, Gibb ve Tz gibi blmlere ayrrken genellikle coraf snrlar esas aldk ve

ncekilerden daha ayrntl bir taksim yaptk; asl metinde olmayan ifade ve kk balklar keli

parantez [...] iinde verdik.

Tarihleri verirken Hicr ve Mild tarih arasna saa eilmi taksim izgisi koyduk, mesel (:

809/1426) ifadesi, metinde geen kiinin hicr 809 ylna denk den milad 1426 ylnda vefat

ettiini belirtmektedir.

zel isimlerin imlsnda DAnn (Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin) konu

balklarnda uygulad tarza yakn durduk. Ancak soyad ve aidiyet bildiren kelimelerdeki harf-i

tarifi (=artikel; elif-lm) attk. rnein, el-Mansr kelimesini Mansr eklinde verdik; nk

gerektirici zel bir durum olmadka yabanc dildeki tarif edatn aynen vermenin bir anlam yoktu;

stelik tarif edatnn atlmas fihrist dzenleme esnasnda daha avantajl bir durum salamaktayd.

Arapada olu anlamna gelen ibn veya bin kelimelerini, iki isim arasnda kald durumlarda

uluslarars literatre uygun olarak b. eklinde verdik. rnein Muhammed b. Hseyin, Hseyin

olu Muhammed demektir. bn kelimesini, bni eklinde okumalyz. Bazen unvann kazand

hreti gz nne alarak iki isim arasnda kalsa da bn eklinde verdiimiz oldu. Apostroflu ve

tireli kii adlar da bizi korkutmamal; kelimenin aslnn ne olduu bilinsin diye yaygnlaan bu iml

aslnda ok da zorluk karmaz telffuzda. Mesel bnl-Emn kelimesi bnl Emn eklinde

okunur. Eskiden bu kelime yabanc aratrmaclarn nerdii ekilde Ibn al-Amin diye yazlrd ve

ilgili konuda akademik bilgisi olmayan bir Trk iin bu imlnn pek bir anlam yoktu; stelik min

kelimesiyle de kartrlabilirdi.

Bu almada takip ettiimiz yollardan biri de isimlerin okunuunu harfi harfine aktarmaya

almamak oldu. Bunu byle yapsaydk metin ok ar ilerlerdi. Bu kitap, bir ynyle genel

okuyucu kitlesine seslendii iin metinde detaya girmek, birden fazla okunma ihtimali bulunan

szcklerle uramak, ok zel ve derin bir inceleme yapmadan belirli bir tarz semek doru

olmazd. Ah kelimesi ise zerinde ayrntl inceleme yaptmz iin aynen metindeki gibi deil

bizim belirlediimiz gibi okundu.

Metnin dz yaz ksmlarnn evirisi kolay oldu. Gayet eski; neredeyse 750 yllk bir metin de

olsa klasik Arapaya riayet edildii srece bu tr metinleri evirmek bizim iin zor deildir. Bir eski

metin doktoru olarak Rhlenin tmne bakldkta son derece rahat bir slp ve zengin bir kelime

daarcyla kaleme alndn syleyebiliriz. Endlsllere, Fasllara zg canl ve eskimez hikye

tarzn seen bn Batttay evirmek; hem uzak lkeleri ve tarihteki uzak beni tanmak, hem de

yllar sren edeb ziyafet sofralarnn bamdavimi olmak anlamna geliyordu bizim iin.

Ne kafamzn bir kesinde yer etmi abartl Oryantalizm eletirileri ne de kuru bilginin souk

duvarlar bize geri adm attrd; bn Battta dnyasnn srlarn aratrmaktan bkp usanmadk.

nk seyyah sihirliyordu kendini okuyan. Bu yzden baz notlar uzun tuttuk.

iir evirilerinde harf aktarma (=literal eviri) usln takip etmedik ama metinden de

kopmadk. Asl dilde bulunup kendisine eviri yaplan dilde bulunmayan veya az rastlanan edeb

ifade tarzlarn, garip benzetmeleri fazla ehlletirmeye kalkmadk; zira asl dilin aktarlma yaplan

dile kazandraca yeni slp ve syleyi biimlerini tamamen reddetmek manasna gelirdi bu; ve o

zaman, eviri felsefemizin dna km olurduk. Bize gre eviri; farkl baklar, benzetileri,

balangta i gibi grnen ama zamanla sevilen srpriz ifadeleri srtnda tayan gmen ku

gibidir ve vard dilde/lkede yeni kazanmlara, gzel manzaralara kap aralamaldr. Ancak

evirmek; girdii yeri talan eden, bozan ve hibir yerli/yeterli kaynak brakmadan ekip giden

amansz ekirge srlerini andrrcasna serzat hareket etmek de deildir.

Bu eviri, kitabn metni ve ierdii terimler zerine younlam bir eviridir. Dolaysyla,

Seyahatnmeyi belli bir yntemle zetleme; antropolojik veya sosyo -kltrel vs. alanlarda

analizlere girme yoluyla retilen dier bn Battta almalaryla kartrlmamaldr. ngilizcede

yntem ve ierik olarak Dunn tarafndan yaplan alma ve benzerlerinin Trkede retilebilmesi

iin; evvel salam, iyi notlandrlm bir metne ihtiya vardr ve bizim almamz bir ynyle bu

tr aratrmalara zemin hazrlayabilir.

IX) Ah Kelimesi:

teden beri Ah kelimesinin kkeni hakknda tartmalar yaplr. Bir ksm aratrmac

kelimenin Arapa olduunu savunup bn Batttaya atf yaparken dier bir ksm aratrmac o ada

yaygn olan Arapalatrma gayretiyle kelimenin deitirildiini, asl ak iken ahye

dntn savunur. Oysa Anadolu ivelerine baklrsa Ak lafznn yazmn en iyi karlayacak

formln A (=A, yani elif), H (=hrltl boazs H, bat dilerindeki KHya yakn bir harf) ve

Ydan (= Y harfi; harekesi yoksa iye veya ya tekabl eder) ibaret olduu anlalr; yani

Arapalatrma gayreti sz konusu deildir.

Burada Ahln meneinden ve geliiminden bahsedilmeyecektir. Gerek M. Cevdetin

kitab54 gerekse J. Deny gibi Oryantalistlerin aratrmalar ve son olarak Neet aatayn almas

konu hakknda doyurucu malmat vermektedir. Biz sadece kelimenin kayna ve sylenii zerinde

duracaz.

54 M. Cevdet, ez-Zeyl al Ahyyetil-Fityn, stanbul, 1933.

Yaptmz inceleme, kelimenin Arapa AH(V) (=karde) kknden gelmediini, dolaysyla

H harfini med ile (=ekerek) ah eklinde okumamza gerek kalmadn gstermektedir. Ayn

ekilde, A harfini de ekerek hi diye okumamza da gerek yoktur. Kukusuz evvelce baz

aratrmaclar tarafndan bu kelimenin aslnn cmert, bahadr anlamndaki ak olduu zayf bir

ekilde savunulmutur. Ancak kelimenin Arapa AH(V) den geldiini ve ah tarznda okunmas

gerektiini savunanlar bn Batttay tank gstermiler ve Rhledeki ifadeleri yeterince tetkik

etmemilerdir. Oysa Rhlede bu tezi destekleyecek hibir iaret yoktur. Kendi tezimizi birka

ynden kantlayabiliriz.

Metni incelediimizde seyyahn ah kelimesiyle ilgili tahlilini, zetle, Anadolu blmnde

Gen Ahlara Dair balyla verilen anekdotun ilk paragrafnda grrrz:

Ahyye; bu kelimenin tekili ahdr. Arapa ah(v) kelimesi, birinci ahs zamirine izafe

edilirse [=kardeim anlamnda akhy denirse] ortaya kan kalp bu kelimenin tekilidir55

55 Rhlet bn Battta, Tz neri, C. II, s. 260-263.

1) Burada bn Battta, kelimenin kalbn, yani eklini, benzerini vermektedir. Nitekim bu

kelimenin AH(V) (=karde) manasna geldiini asla sylememi, hatta, ahlar tarif ederken bir

zanaatn erbabn toplayan adam; ii olmayan gen bekrlar toplayan adam demitir. Ksaca;

ileri yrten, grup iinde sz emir telkki edilen bir byk; bir ak, bir aga, yani aa sz

konusudur.

2) Daha da nemlisi, bn Battta bu kelimeyi (=Ahy) oul yapaca zaman Ahyye demi;

Araplarn karde anlamndaki AH(V) kelimesinin oulu olarak kullandklar hvn kalbn hi

kullanmamtr. Ancak asl metindeki el-Ahyyetl-Fityn bal, Mehmed erif evirisinde Gen

Kardeler diye evrilince sonraki aratrmaclar iin yanl bir anlaya kap almtr.56

56 Seyehatnme-i bn Battta, ev. M. erif , C. I, s. 312.

3) Burada Ahyyenin, Arapa AH(V) kelimesinin bir dier oul kalb olabilecei; dolaysyla bn

Batttann zellikle karde anlamn vurgulamak iin Ahyye kalbn setii iddia edilirse bu

iddiann hibir bilimsel destei olmadn, hatt kart kantlarn mevcut bulunduunu syleriz. bn

Battta, Seyahatnme iinde

abdr,57 argc,58 perdedar,59 tenbldar,60 candr,61keyvn,62nzedar,63 silhdar,6

4 gibi Arapa olmayan onlarca sfat oul yaparkan son taraflarna iyye eki getirerek

abdriyye, argciyye, perdedariyye, tenbldriyye, candriyye, keyvniyye,

nzedariyye, silhdariyye demitir; ayn Ahyye gibi! Aslnda yani medli y, Arapada

aidiyet bildirir. Bu harfin ardna yuvarlak bir t (=heye dnebilen t, yani diil eki) getirilmekle

o szck artk oul bir sfat veya grup ismi olarak kullanlabilmektedir ve yazarn tercihine gre bu

ek, Arapa olsun veya olmasn her ismin arkasna taklabilir.

57 Rhle, Tz neri, C. III, s. 433.

58 Age, C. III, s. 11.

59 Age, C. IV, s. 104.

60 Age, C. III, s. 433.

61 Age, C. IV, s. 299.

62 Age, C. III, s. 427.

63 Age, C. III, s. 433.

64 Age, C. III, s. 222.

4) Niin bu kelimeyi, Arapa karde anlamndaki AH(V)den yola karak rneklendirdi; baka

bir benzer bulamad m? tarznda bir itiraz gelirse yle cevap verilebilir: bn Batttann

Seyahatnme boyunca srdrd bir kuraldr bu; yabanc bir kelime grnce onu derhal Araplarn

ok iyi bildii bir kelimeye benzeterek aklar. Bylece okuyucular iin telffuzda kolaylk

salayacaktr. Nitekim Antalya kelimesini izah ederken Antakya kelimesinin kalbnda; yalnz k

yerine l olacak der.65 Sakarya kelimesini izah ederken de Buras byk bir akarsu; Sakary

diyorlar ona, sanki cehennem vadilerinden Sakara nispetle byle denmi!66 der. indeki bir

ehir ismini de Araplarn mehur kadn airlerinden Hansya benzetir. Bunun gibi daha pek ok

benzetmesi vardr. bn Batttann byle yapmas doaldr; hem kendi okuyucusuna kolaylk

salamak; hem de slbunu benzetme ve armlarla zenginletirmek istemi olabilir. Ayn

eilimler, bizim seyyh- lemimiz Evliy elebide de vardr.67

65 Age, C. II, s. 258.

66 Age, C. II, s. 328.

67 Robert Dankoff, Evliy elebide Gramer ve slp Hususiyetleri, 1988 Uluslararas Trk Dili Kongresi, (Bildiriler), Ankara, 1996, s. 147-152.

5) Seyyahn Ah kelimesini izah ederken Arapann kaln ve hrltl H (=kh) harfini semesi de

kelimenin aslnn Trke ak olduunu gsteren iyi bir delildir. Zira Anadolu azlarnn ounda

akarsu, souk, aruk, dalak gibi kelimelerdeki kaln K (=Kaf), kelime ortasnda ve sonunda hya

dnr. Bu konuda ahya tpatp benzeyen pek ok rnek vardr: stanbul aznda cepte

tanabilen klfl kk bak anlamndaki ak kelimesi, Anadolunun eitli yrelerinde ah,

ahu eklinde telffuz edilir ve bunu Arap harfleriyle yazmak istediinizde ortadaki boazs hy

ve sondaki sesini karlamak iin kh sesinin Arapa mukabili olan Hy, ardndan daY

harfini yazmak zorunda kalrz.

6) Bu meseleyle ilgili olarak, 32. blmn 15. notunda belirttiimiz bir baka gerek vardr:

Evliy elebinin ok daha sonra Ak Sinan diye kaydedecei tarih bir ahsiyeti ayn corafyada

bn Battta, Ah Sinan diye kaydetmitir! Demek ki stanbul azndaki kaln K Anadoluda o

dnemde de Kh gibi boazs H ile telffuz ediliyordu ve seyyahmz da gerektii gibi kaydetti Ah

kelimesini.

Sonu olarak diyoruz ki; bu kelimenin ah veya hi eklinde deil ah olarak okunmas

gerekmektedir. Ah tarznda okunmas gerektii ve Arapa AH(V) kknden geldii iddias asla

Rhleye dayandrlamaz. Ayrca, o dnemin Anadolu insannn bu kelimeyi Arapalatrma derdi

tadna ilikin hibir bilimsel kant da yoktur.

TEEKKR

Yllar sren mklpesent mtercim tarz bekletiime sabreden, zaman zaman da beni kibarca

uyaran yayn koordinatr Aslhan Din hanmefendiye; eitli kelimeler ve folklorik konularda bir

aabey titizliiyle uyarlarn eksik etmeyen editrm M. Sabri Koz beye; kitap temini ve iyi bir

alma atmosferi sunma konusunda mspet tavrlarna tank olduum Trkiye Diyanet Vakf SAM

Ktphanesi dokmantasyon mdrlne, zellikle Mustafa Birol lker beye; bn Battta

maddesini ansiklopedi iin hazrlaym esnasnda gerekli ynlendirme ve ilm tenkitlerini

esirgemeyen kymetli hocam Do. Dr. Ahmet zel beye; en taze kaynaklarn temini konusunda

deerli vaktini esirgemeyen sevgili hocam Ekmeleddin hsanolu ve IRCICA Ktphanesi

alanlarna, YKYden Selahattin zpalabyklar, Arzu akan, Akgl Yldz, ncilay Ylmazyurt,

Mahmure leri ve Banu Kakya, Dizini hazrlayan Dr. Ycel Dalya teekkr bor bilirim.

Muhterem eimin verdii destei ise asla unutacak deilim; kukusuz onun fedakrl olmasayd

bu alma ok daha uzun srerdi.

A. Sait Aykut

BN BATTTA SEYAHATNMES - I. CLT

BRNC BLM - GR

ok efkatli ve Merhametli Allahn Adyla

Nesir ve nazmda usta, bilimin birok dalnda uzman, Grnatal Fakih Eb Abdullah Muhammed

bn-eyh Ebul-Kasm bn Czeyy Kelb Allah onu balasn der ki:68

68 Giri ksmnn yazar: Balangtan birinci blmn sonuna kadar tm ifadelerin bn Battta tarafndan

sylenip bn Czeyy eliyle yazya geirildii tezi Defrmery-Sanguinetti edisyonundan bu yana oklarnca

savunulmu, (mesel; M. Abdlmnim el-Urynn nerettii Rhlet bn Battta, Beyrut, 1992, s. 29) sadece

Gibb bu ksmn bn Czeyyin girii olduunu belirtmi ama bir aklama yapmamtr (Bkz : H. A. R. Gibb, The

Travels of Ibn Battuta, Cambridge 1958, C. 1, s. 1). Zira Tz nerine kadar hibir baskda giriin balangcnda

Kle-eyh bn Czeyy el-Kelb (=bn Czeyy der ki) ifadesi yer almamaktadr. Dolaysyla yer yer bn

Batttadan nc ahs olarak bahseden bu giriin kime ait olduu Rhle(=bn Battta Seyahatnmesi)

rihlerince epey mkil bir mesele olarak grlmekteydi. Nihayet Abdlazz Tz nin Kle-eyh bn Czeyy

diye balayan h. 757/m. 1356 tarihli belki de en eski nshay bulmasyla durum akla kavumutur. Bkz:

Abdlhd Tznin Fas Krallk Akademisinin desteiyle yapt ner: Rhlet bn Battta, Akdmiyyetl -

Memleketil-Maribiyye, Marib-Ribt 1417./1997. C. 1, s. 149 *bn Czeyy el-Kelbye gelince, Lisneddn

bnl-Hatb, hta adl eserinde; el-Makkar, Nefhut-Tbda ve bn Hacer, ed-Durerull-Kminede bn Czeyy

adl birinden bahseder. Bu eserlerde anlatldna gre o, Araplarn Kelb kabilesindendir ve soy zinciri yledir:

Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdullah b. Yahy b. Abdurrahman b. Yusuf b. Czeyy el -Kelb. Onun

adn baz yazarlar bn Ceziyy eklinde, bir ksm ise bn Czey eklinde okumulardr. Hepsinin mterek

noktas; bu adamn Grnatal olduu, fkh, hukuk felsefesi ve dilde derinletii, nl suf yazar Endlsl

Lisneddne hocalk ettiidir. Anlatlanlara gre bn Czeyyin muhtelif konularda eserleri ve tasavvuf iirleri

vardr. Oysa pek ok bn Battta yorumcusu ve eviricisi, bu yazarlarn anlatt bn Czeyy ile bn Battta

Seyahatnmesini dzenleyen bn Czeyyi biribirine kartrmtr. bn Battta uzmanlarnn en kdemlilerinden

olan H. A. R. Gibb de bu hataya dmtr. Dikkatli bir inceleme yapldnda u ortaya kar: Tercim-i ahvl

(= biyografi) uzmanlarnn anlatt bn Czeyy 693/1298de domu, Tarf yarmadasn savunurken

741/1340ta vefat etmitir. Oysa Seyahatnmenin dzeltme ve hazrlama iini stlenen bn Czeyy

757/1356da bu ii bitirdiini sylyor; kitabn sonunda belirtii gibi. Adam bu ii mezardayken yapm olamaz.

in asl nedir? Akla gelen en iyi ihtimal Seyahatnme ile uraan bn Czeyyin, biyografi kataplarnda geen bn

Czeyye akraba olmasdr. Belki de onun oluydu. Bu aklamann ana hatlarn Muhammed Abdlmnim el-

Urynn giriinden aldm. Bkz: M. A. Uryn, Age., s. 23-24.

Tm vgler, yeryzn kullarnn hizmetine veren Allahadr. Onun izniyle derin vadilerde,

geni yollarda yrr bu insanlar. Yce Allah kullarn yerden bitirdi, yere gnderecek ve yine oradan

karacaktr. Topra kudretiyle kullarna yatak eden, ivi gibi yksek dalarla yeryzn

pekitirerek stne direksiz g diken, yldzlar karann ve denizin karanlklarnda insanlara

rehber eden Odur. Ay k, gnei ra eden; gkten suyu indirip l topra dirilten Odur.

Toprakta her trl meyveyi bitiren, eit eit bitkileri yaratan Odur. Biri tatl ve leziz, dieri

tuzlu ve ac olan iki deryay birbirinden ayran Odur. Denizin srtnda ve talarn stnde

yrsnler diye da gibi gemileri, sr sr binek hayvanlarn kullarnn hizmetine sunarak

iyiliklerini dorua ulatran Odur.

Yce Allah, efendimiz ve kayrcmz Muhammedi esen klsn. Kullara yol gsteren,

klavuzluuyla mealeyi andran odur. Yce Yaradan onu lemlere rahmet olsun diye gnderdi,

elilerin sonuncusu kld. Allaha ortak koanlar pes ettiler nnde. nsanlar Allahn dinine blk

blk girdiler. Yce Yaradan, elisini hayret uyandran mucizelerle destekledi. Cansz varlklar dile

geldi, onu dorulad; onun duasyla Allah kupkuru kemikleri diriltti. Onun parmaklarndan gr sular

aktt.

Yce Allah ona yetime ve dinine girme stnlne kavuan Ehl-i Beytinden, elerinden ve

dostlarndan honut olsun. Onlar bu dinin ilk savunuculardr. Dmana kar savap aydnlk dini

yayan, bu dinin temellerinden olan hicret, nusret ve himaye ilkelerini69 ayakta tutarak

Peygamberimizi yalnz brakmayanlar onlardr. Onun nnde ateten kalkan oldular. Onun yolund a

lm denizine daldlar. Artk onlarn peinden gidersen saptmak kaygsna kaplma!

69 Hicret, Nusret ve v (=Himaye): Hicret; Mekkeli Mslmanlarn Hz. Muhammed ile Mekkeden Medineye

gmeleridir. Nusret; Medineli Mslmanlarn bu gmenlere yardm etmeleridir. v ise Medine