'/ 13 Ağustos 1981

...... iC. iNDEKiLER ...;....,

Prof. Dr. Orhan TüRKDOGrAN Cumhuriyetten Önce Yenileşme Hareleetleri ve Atatürk'te Mllli Devlet Anlayış i ............ : .............. .

Dr. Haver ASLAN . A.zeııb.lycan Matbuatında Atatürk Sevgisi

Dr. Hasan ÖZYURT Ata:türk'tin İktisadi Görtişleı·i

5-.118

119.124

· ve Uygulamaları .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. . .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 125 • 138 Amirat Alif BÜY'OKTU<iRUL

Denizlerde Atatürk Nail TAN

Atatürk ve Ttirlr Halk Müzi~

Dr. Hıılil ERSOYLU

139-166

167.178

Atatürk'ün Verdiği - Koydu~ Bazı Soyadları .. .. .. .. .. .. 179 -186

'Golthard JAESCHKE Çev : Hüseyin . ZAI\lANTILI

Milliyetçiliğin ve Dini n İstiklill Harblndelti Rolleri .. ....... 187 -199

Goltlı:ı.rd JAESCBKE Çev : Hüseyin ZA.l\IANTILI

İslam'ın ve Komüpizm'in !stikliil Harbindeki Rolü . . . . . . 200 • 207

A tillll . ÇETİN · Mustafa Kemal Paşa'nın Kavaim-i Nakdiye (Kagı.t ·JPat•a ) Hakk:ında Bir R.a;poııu ........................ 208 -1210

Atilla ÇETİN İzmir MUdafaa-l Hukuk Cemiyeti'nin Sac.arete Sundu~ önemli M:ı.rÜZatı .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. . 211 • 217

·ATATliRI{ (Dede Korkut Ağzıyle) 218-220

:MiLLiYETCİLiGiN :VE DININ iST_iKLAL 1-:!ARBiNDE.Ki ROLLERi. '

Yazan: Golthard Jcıeschke

·- (Die Welt des lstam ~c-ergisi, Bond 20, i1936) . Tercüme: Hüseyin ZAMANTlLl

18-25 de milli bayram oıa·roık -ilôn edilen (1} Türkiye Cıım-·1ıuri.yetinin ıkuruluş tariıhi' 29/Bkıim/1923; Türkiye içln bir dö­nüm noktasıdır. Mustafa K~mal'in Türıkiye'yi, Çağdaşiaşt ;·ma hareı<e-t!eri bu-gün !başlat-ıqmıştır (~). Bu iş aslında Z·~ya Gök­alp He ba-şlamış ·ve zamanla da'ha ·da geliştirilmiştir (3)_. Batı

Meden:yeıtinin normlarının ve ürünleııinfn devamlı ·oıa.-ak' lıa­

yotı etkisi altına a·lması, yaşanan_ şekliyle lslômiyetin yavaş . yavo·ş tesirini·n aza:lmasına sebep olımuştur. ısatı rasyonalizmi

ile islôm öncesi Türıkcülüğünün bir ıkarışımı olarak kab:.ıl e-de­~ilec-eğimiz Kemal·ist Miılliıyetçiliği,n, islômiyetle olan , 'lişkisi herha-lde gelecekte ele alınacaktır. Bu yazımızda Sait Hal-im· Paşa'nın (4) ·hartbi sırosında da kabul görrrıüş (islômiyetle 11'4-liyetçiliğin bağdaşamıyacağı) fi·kri .ue 'Jean Deny'ni.n (5) aşağ: -

1 19/Nisan/1341. (1925) tarihli ve 625 numaralı kanun

2 6/Eylül parti programinın birinci maddesi Türkiye'nin çağdaş. !aşmasını hedef tutar. Bak.: · ~Gesclıichte der Turldschen Repnblik, ~-tanbul 1935, Sayf.:ı. 209;· ·

3 Soıı eseri· «Die. Grunıliagen des tili'WSchen Nationalismns, Ango­ı;ı1920» Bak. R. Hartm_ann'm. OLZ dergisinin 1925 yılı nüshasmın 578-610 sayfala~mdaki yaZlsı. Ayrıca_ Fransız sosyalojislnin etkisi hakkındiı.

Z.F. Fındıkoğlu'nun Paris'te 1938 de neşredllen «Ziya Gölmtp, sa vie et sa sociology» adlı yazısı.

4 A. Fischel' «Ans der religiöse!l Reformbewegwıgen in der Törkel, Leibzig 1922, ve «h:amicru> dergisinin m. cildinde 301. sayfadaki ds­Ja:mıaschmaq« yazısı.

5 Revue des Etudes stlamique, I. sayfa ı~ -ı ı' ; _ . . .. : i

-187 -

HÜSEYİN ZAMANTILI

daki ·k-elirrıelerle ifade ettiği, Ata·tür.k'ün şahsiyet-i meselesi ele alınacaktır: , «Paşa, · !hiç saltanatın ve hila.fetin kah:lırılıp arka­-dan Cumhuriyet rejimin-in kuruluşunu düşünmüş müdür? Diğer_

bazı Tür.k dev.let adamlar.ının olduk.ça tesiri a·ltında kald•klaq Paniıslaımizm ve Panturaniz.mi na.zan dikkate almadan· gö·~ıe.-i­ni her zaman günümüzün Garb Medeniyetiıne mi. çev:rm!şt'r? Son m ıher zaman •kendi milletini.n -gücünden mi iılham olım!şt•r?»

Yirımin9i asrın ıbdşlannda Türk pol•itikasına yön ve·en:le­cek gilbi· görünen üç idealden· {6) Osmanlılı-k Baılkan. 'lJrb;:ı­deri sonra, Panislamizm ise Arap ·isyanlanyla bütün c:::ızıb::!Sirıl . kaybetmiştir. Enver ·Pa.şa'nm tomftarı ıbulundu§u, Bakü'nün iş­galiyle biraz conla!:_lon T-uranizım t:ıorel<etinin ise; Ciha'1 i-:ar­binden sonra gerçekleşme ihtimal-inin sıfıra düştüğünü· gör.ü­şüyoruz. Bu <!urumda tek· •kurtuluş yolu olamk Tüı:ıkiye Türl<oü­lüğünün :kalması taıbiiıdir. Asır:lorco <;levom eden mağiOıb:yetıe .. -re rağmen halkın yaşama _gücünün oluşu ve tol·ihıinde tam ihti­yac duyulduğu bir anda l<ütleleri gerektiği şekil·de · yör.ılen- · direcek ıbir Lideri Türklerin başına getirmesine S·elbeb ol­muştur. Batılı Liderler ise akıl olmaz· bir şekilde, Türkle­rin kriti.k dönemlerdeki yaşama gücünü k·ücürnsemişler­dir {6. a.). Hatta en yok-ın geemişt-eki Çanakkol-e Hmıbi bi!e bu gerc.eği doğrulomıştı. Avrupalı pol iti·kacılar.ın bir başka ha­t·aS! da Y·unnnlılann 1897 de durdur-ulmuş olan genişlem.e politi·kaılonna 'Yeşi'l ışık yakımaianydı . . Büyük devletlerin rılçhir

.şek-ilıde. başaroımıyacağı Türk Miıiıetini.n bu müşterek · şuur~a 1-

ıma·sını ·Sözümona «a·kılll» Venizella·s .ıbaşa:ııdı. Hatta Damod Ferid Pa·şa ıbile 16/Mal't/1919 .tarihinde istanıbul Runılanrım.

•ki,~iseler.indek-i «Yunanistan'a ·i~haık lehindeki gqsterileri» kar­-şısında i·kazda. ıbu!undu. izmir'i.n i-şgalinden sonra Paş::ı: t<:J€- 'c ıkirse sıradan ·bir n-efer. olarok · vatanı icin» savaşı:ı·bile~eğ · ni . söyledi• {7). Tek·lifler·in1n pek ciddiye alınmadığı 23/Hazi~(lr!/1919 da yapılo-n Paris Konferansında {8) Paşa; «Şurası bir gercektir . .

6 Yusuf Akçuraoğlu, Üç- Tarzı Siyaset, !{.Jhire 1904, Gazete TUrk Nr. 24-34, Yeni <baskısı 1911 de !sta.ıı;bul'da Yapılmıştır. (&lk Türk Yı1ı

. 1928, sayfa 403) 6a «Türk İstiklaı Harbi Tarihi» !çin bak. : WI, XIV, sayfa: 6 7 Takvim-i Vakayi, Nr: 3501 · 3553 E. Pech, Les AI!ies ıa Turquie,

Paris 192q, Sayfe. 41 . 8 David H un ter Millet; 1\ly Diary af . the· Conference of Paris, XVI

Sayfa 463

-188-

k1İLLİYETÇli.J(HN1N VE DİNİN, İSTİKLAL HARBiNDEKi BOLLERi

'k'i. ·hi,çıbir ·devlet !halıkın i~adesini hiçe sayarak hareket edemez. Biıl'ineceği gbbi. gerek istanbul'dak-i mitÜıglerde ve gerekse Aııa­dolu'da kur.ulmuş muhteiH Müdefao-i Hukuk Cemiıy.e!Jerinın bır tek gaıyesi v<:ır.dır: .Sirlıiık ve Hıürriıyet (9)» diyordu. Her ı:ıa i<a kır Yuna.nı'ılami · gi,ııi.ş.Nği · vahşi katliamları yerinde tetki·k ıçin b:r kcımi·s.yon gönderi.lıll)esiınde (10) Mustafa Kemal'le ayni görJş~ teyseler ıde, .;.ç ve dış poliHkaıda :baıkış çıçı·ları farklıydı. Dcm<ıd

Feri'd mi.lletl.er:in vicdanına hirtaıbetmenin mümkün olduğuna

ve es~i düşmanlarının adalet duygusun~ inanıyordu.

Ayrıca, Osmanlılığın devam edeibileceğ·ini zanınedip bunun da Padişaha bağlılık şekiLnde :tecelli edeceğini kabul ed~yordu. (11). ·Mustafa .Kemq•l ise, çözümün Anadolu'daıki emin bir yer.' den ımilil güoü 'harekete geçinmekle elde edilebiieceğıi•ne Kani ·idi .(12). Her ·:ne .km:lar ıbunu·n ancak bir ihtllôl yoluıyla.gerçek­leşmesi müm~ün •idiyse de, halkın geleneklerine ıbağ>lılığınırı·,

çok mühiım bir ml· oy.naıyacciğını ıda bHiyordu. Bu seıbepl:e P.adi­şahtan alınac-aık en :geniş yi:ıtkilerle işe başlamanın çok fay­dalı olacağı •inancındaıydı (13). Yapılaca·k bütün işli:ırin ayrın­

tılı programını biıl'me.mekle. lbirl'i·kte neticenin nereye varacağ ı­

nı herhalıde biılmeıkteydi .. Ayrıca çevresini, ·kısmen de olsa ih­tl-löiin kaçın.ı imazlığına inandır.mıştı . Zornan zaman kamuoyu ..

. . 9 Note5 de la no·egation Ottomane, Paris 1919, sayfa- 14, lsta.n..

bul'daki mitingler h;ikkında E. Pec.h'i.n yukarıee. adı ·geçen eserinin 57. sayfasına bak. Halide Edib,. Revolutıon, sayfa 4, 118, 250: Geschichte der türkischen· Repub!ik, Sayfa 181, 188; Le Milliet 26/Kasım/1.929 ve 8/Şutat/1930; Le Ghazi et la Revolution (1923 Ocak ayın&ı.ki nutku)

10 2/Haziran/1919 tarihli nota (Extrait de Memoire ad resse par . la Soclere de de Defence des Mroits Ottomas de Smyrne a. la Delegation Ottomane, !mza: Cami (daha sonraki İçişleri Bakanı): Mehmet Arif'in Anadolu lnl{ilabı (.tstanbu! 1924> is'mli kita,bımn 23. sa~asındaki «Araş­tırma Komisyonu» meselesi, Rodos'tan Esad Efendi tarafından ortaya . .:ı.tı!rruştır.

ll ı 7 /Haziran/1919 tarihli N ota; 8/Mart/1919 tarihli bil!ifri (Tak. vimi Vakayi, Nr. 3491)

12 Bak. Europaise he Revue, Xll, saYfa 457; Ankara, die Hauptstadt der Tür)<ischen Pepubiik ·

. . . 13 Bak: Orient-Rundschau, xvm, Nr. ı; · Wie Mustafa Kema: naclı

.An:ı.tolien geıangte Y

- 189 -

önünde ,de bir dereceye kadar açıklanan bu ıhusüsu, başlan­gıçta milli bir sır olarak sa·l<ladı ·(14}.

itk bakışta ıbeldenmedik ıkararl<ır a·lıyor gibi göz·ü~mekle ıbirlikte, . nihai hedefe varan •yolda öl•çüyü hiç aşma dı . . ·ceıHk­ten i radesiıyle bürtün yapaca!klarını en hassas şe~i'lde önceden :ht?sab ederek, gerekli ad~mı a·nında attığını tarih göstermek­tedi.r. Musta·fa Kemal, komutaıniiik ve devlet adamiiğı vasıfları­nı ıideal bir şekikle brrıleştirmiş, dünya tarihinin ender rastla­nan şahsiyetlerinden · ıbiridıir.

Aslında o, Siva~'ta «Temsi·lciler Meclisi» reisli.ğine seçil­diğinde, her çeşiıt emri veren, ımemur .tayin eden veya- i·şten . el -çekti ren, hatta pa·yiıtaıhtla ıher . türlü ilişkinin :kesilmesi e.m­rini ve~eb~len bir hükümetin fbaşka_nıydı. Anca·k Mustafa · Ke­mal, Padiş-cııhın seı"best olmadığı ve «kmunmasında mi·l·li da.ya­nışmay!a ·sesbmizi daıha ıiıyi duyurmamız gerektiğ i» tez.ini savu­narak ası·! ma'ksadını ustaca kamufle etti (15). Ankara'da B.M. M.'nin ıkuruluşunda bu formül «Podişahın ve hilafetin ·kurtarıl­

ması» şekline dönüştü (16). Bu durumda .nazari olarak dahi Pa­dişa·hın hukuki durumu değiışti.rHmi•yor:du. Haılkın Padişaıha bağ- . ltlığımn her zaman dP.kkaıte alma:k efkôr-ı · umumiyeni·n büyük. çapta harekete geomesine . seıbebolıd.u. Padişa'hıri doğum gü­nünde Erzurum'da yapılan bir merasimdeki 'konuşmalarda «Pa­dişah'ın himmetıinden ve Mustafa Kema·l Paşa'nın üstün rye­teneğinden (17)» baı:1sediliyor:du. Bütün isti·klôl Hcir.bi boyunca Cuma hu11besi HaHfe adına okundu (18} . .Paşa muhteltf konuş~ mala·rında (19), heım l<el')dinin hem de ıhaıl·kın padi:şaıha olan

14 M. Kemal, der Weg zur Freiheit, s. 12, 28, 36; The Ttırlı:ish Ordeal; London 19.28, Sayfa 30; Geschiohte der Türkisehen Republik, .şekil. 13

15 Bak: Die Urkunden zur Rede Mustafa Kemal's Nr. 38, 52, 143; li!SOS XXXVI, Sayfa 101; Zur Gaschichte türkisehen Nııtionaipaımi, Geschicthe der Türkisehen Rep.ublik; Sayfa. 48

16 29/Nisan/1920 de çıkan 2 numaralı kanun ve ·16/Mat:t/1920 de hi'afetin yabancı baskİdan kurtarılma çağırısı (Der Weg zur Freiheit, . sayfa 396.}

ı 7 Oliver Baldwin, Six Prisons and Two Revolutlons, London 1925, Sayfa 215

18 Esbo de !'Islam (Paris), Nr. 31 (Bu kaynak için bak: WI. VITI, Sayfa 2Sc); Gaston Gaillard, Les Ttıres .et L'Europe, Paris 1920, sayfa 204:

19 27 /Nisan/1920 tarihli telgraf (Ka.vanlıı 1\lecmua.sı, I. sayfa 412~ Halömtyeti Milliye, Nr. 26; E. Pech'in yuka.rıde. adı geçen eserinin 132. sayfası) •

190 -

~ sa:da:katinden baıhsetti. Bu durumu biılen Sinowiew, Ba·l<ü'deki kongrede, Mustafa Kema·l'in ·kuUandığı «padişcrhın mtrkaddes ve dokunulmaz şaıhsiiyeti (20)» ·ifa<lelerini zii<red~rek «Dini se­beplerle ıbi,le olsa, padişaıha (doğrudan •tiücum etmeyin ... . Hal­kın ona inancını · yıpratın (21)» diyordu.

Halifeye sddı·k Anadolu'ya mukalbi-1 ista.nıbul halı!<ı. mHH­yetoiydi. Yuna•n.lıların iz.n1ir'e a!Sker ·cıkormalarindan hemen sonra paoyitahttaki milli güçler harekete geoti. Anca.k, istan­ıbul'ıdan düşma·na ıkarşı birşey yapılamıyacağı .. bHindiğıinden

ıbütür:ı ·ümiıtler Anadolu'd·aydı. . .

Mustafa· Kemal'·in pal)'i.tahtın her tarafında, hatta sarayda bile toraıfta·rlan ve adamları vordı özeHiıkle veliahd Aböülmecid Efendi'nin ıbi·rçok •kereler mill·iyetçileri desteklediği görüldü (22). Şe!hzôde ömer Faruk ise ta1:namen .Anadoluyo geçmek istemesi­ne rağmen Mustaıfa ıKen:ıaı toraıfından kabul edi.lmemiŞti (23). Hat t{! z-aman zaman padişaih ıbile halıkın · miiH duygularını .na.zar-ı iti­bare aiıyoi'idu. Mesel-ô 13/E;ylül/1922 de VI. Mehmed, istanbul­daıkıi· hükümet kanalıyla Mustafa Kemal'e bir . teıb:-iık telgrafı

yol·l.adı. f..yrıca. 15/l;vlül'de Fatiıh · Caımiiındeki (24)· şehitleri an­ma töreninde ıhazır 'bulundu. Nitekim «A•IIa;h'm inayetiyle ka­zanrlan, bu zaferıe milli tbirl'iık de sağlanmı.ş oldu (25)>~ diryen Tevf.i·k Paşa haıklı değil· miydi? '13/Ekim/1922 de m+l!iyetçi li­derlerden · Refet Paşa ista·nıbufa geldiğinde şehir tarihinde il'k

20 B.M.M. nin 24/Nisan/1920 tarihli raporu (Bak: Osmanı~ı Anayasa. sı, para gr af 5) . <:i · ·

21 Aımanacıı des Verıages der Kom. Intern. 1921 (Ham:burg), sayfa 55; Lothrop Stoddart, The new Wor'l.d of Islam 1932, s~yta 295- Ham dullah ·Su ph!, padişahı temsil · etmesi sebebiyle !zzet Paşa'nın elini öptü­ğü rivayet edilir. (V .A. - Gurko - Krjaz!n, Blizniy Vostok i Derzovy, Moskova 1925 Sa.yf.a 103).

22 Der n ene Orient (Berlin), vn, Hett 3; E. Pech, Sayfa 71; Echo. ıle l'Islam Nr. 13, 15

23 E. Pech'ln yukarıda adı geçen eserin!n 198. saytası 24 LeJournaı d'Orient, Nr. 1310, 1311: Maurice Pernot'ya gCire 1921

de padlşah herkesin Mustafa . Kemal için dua etmesin_[ ( ? ) emrettı. (La.. Revne des Mondes, 1922, sayfa 276): Hatta Ali Kemal gibi bir Mustafa. Kemal aley.J:ı,tarı yazar bile <<Peyam.ı Sabahı> gazetesinden İnönü zaferini' !k.utıa4ı ve !stanbul Cam:!Ierinde !st!klal Marşının güftesl ok~du . (Echa-­de l'lslıun, Nr. 26)

25 Mustafa. Kemal, Die Ur~den znr Rede, Nr. 26G

-191 -

H'OSEYİN ZAMANTILI

~efa görülen bir meraşt.mle korşılanıyordu (26) . Ha~ta padi.şa·.hı tems·i·len !l:ı:ir !!<işi de karşılamaya gitmişN . . istiklal Harbini an­.la.yaıbHmek için Yunanl·ıların izmir'e asıker çı·karmalarıı:ıın Türk­leri nas~l etk-iılediğini bi'lmek gerekir. Herşey.den önce -bir Ôlüm kalım savaşı. (27) olan bu h'ar:pte Türkler, bir hayat rn.gcadele- · . er· v.ermekteydi (28). Aryrıca· Orıt:ocfoks Ki·l·isesi ukıtif rıol oynadı­ğı ndan· sava.ş ıb)r l)açlı ·seferi_ karaıkterini a.!:mıştı (29) . . Vaziyet böyle olunca, Türk tarafında da dini faktörün ağır ·basmasııia

.şoşmamak gereki·~. Nasıl ki, dini !Lder~er· önceleri halka moral venmeklle ·işe :başladılarıSa, Mustafa Kemal'in de· ~oşa gecme­:siyle om.ı bütün güçleriyle <testeklediler. (?OJ. Mustaıfa Kell}al da·ha ·sonra büyüik nutk-unda· (Meclisin a·çı•lışında·ki dini mera-

. .siımden oohseder:ek) o günlerde <bu tipten nice zorluklara bo­yun eğmesi gerektiğini tbelirtmt.şU (31). Bu durum, acaba bir .meoburiyet ımi idi, yoksa lslômiyetin bu hususta faydalı ola­.cağı i!eri· görüştülüğü mü? Burası bizce meçhul.

\

Anca!k Mustafa Kemtıl'+n Erzurum'·dayken «oiıha•d» i'lôn ettiği yolundaki ri:voyetlere . (32) ıbiz ihtimal vermiyoruz. Çünkü .0 dev.ir<fek-i şeniat düzenine göre, Şeıyhülisla.m'ın bir fetvası _gerek!ıtydi. Nitekim Hoca Raif 10/Temmuz/1Ş19 tari·hli (33) mek­tuıbunda Mustafa Kemal'den «müca·hid» diye 9ahse·tme·kte ve

26 Hakimiyeti Mil!iye, Nr. 640: Le Journal d'Orienf, Nr. 1339, 1348 (Refet Paşanın 29/Ekim/1922 tarihindeki (dalıa sonra tekzlbedilen) P.a -dişalu ziyareti) • · · . . ·

27 Bak. Gehri raporu (A. Toynbee, The Westem Qiıestion in Greeee .and Turkey London 1923, sayfa259; Jacques Kayser, L'Eu.rope et :a Tur. qıı.io Nouve.:ıe, Paris, 1922, sayfa 120) ··

28 Mustafa Kemal'in 16/Mart/1920 tarihli protestosunda ·«yeryüzün.. ·de hiçbir kuvvet bir milletin yaşaina· hakkını elinden a}amaz.:o> diyordu.

(Der Weg zur Freiheit myfa 39E. - Bu tip milliyetçiliği Said Halim Pa şa da ölümünden hemen önce yazdığı bir makalede tasvib etm~t.eydi (La Feforme de la Societe ~ıusuımane en. Orient et Occident, .Paris 1922, say. fa 120) .

29 Bristol Komisyonun ooporu (Not 10); E.G. Mea.rs, 1\Iodem Tur­

. key, N. York 1924; A. F. Frangulis, la Grece et. ıaCrise m~ndial: Par:.; 1926. n. sayfa 64 .

30 Bti arada Doğu Anadolu Müdataa-i Hukuk Cemiyet! Reisi Ral! Hoca, Konya'dan Mevlevi Şeyh! Abdül bılim ve şair Mehmet Akif

31 M, Kemal, Der Weg Zur Freiheit, sayfa 407 ·. 32 Z. B. Leonid ve A. Friedrich, .~gora, Berlin 1923, Sayfa 37 . 33 M. Kemal, Die Urkunden zur Rede, Nr: 36 .

192-

IlılLLİYETÇ!LlG:INtN VE DtN!N, lSTİKLAL HARBiNDEKi ROLLERI

.islôm ôlemi de öyle görmekteydi·. Hatta· haH,fe~iğin kalclırılma­

.sındaık~i· fetvade «mu·kaddes müdafaa lıanbinden (34) ıt;ıaıhse­

·diliyorçlu. M. Keıinafıi·n ıi ·sılôm ôıleımine 17 /Mart/1920 tarihli meş­hur çağmsı «HZ. Peygamb~rin ruhaniyetinin yarıdımı i·çin dua edtyoruz» cümlesiy-le son bu~uyordu (35). Mustafa Kemal'in «Gazi» ünvanını ·aldığı Sa·l<orya . Harbi hakkında· 19/.Eylül1921 de veri·len raporda. «AIIaıh yardımını esirgemedi>> söz-ü geçi-

. y.ordu (36). A•yrıca, 1/Mar•t/1921 :tar:ihl·i ·konuş.maıda~i «Hepıiımiz

ioin Mlaıh'tan muva.ffakiıyet ·ni;yaz edip, . hürriyetiımiz ve ha.yat haıkıkımız ·icin acrlmış ·olan bu mukoddes ve ·ulvl mücadelede .şehLd olmuş kardeşleriımi·zin aziz ruhları ·i•çin dua edıiıyorum» (37) ıifades+ nazarı d+kıka:ti. çekımektedir. ·

. 1

Hem İngiliz Hü~ümeti~e tbas;kı yapıp hem de para yordi~-mında· bu~unan Hiıid Müslümanlarının (38) yanında Şeyh Sü­nOsl de, e~inden gelen yardimıda lbuı!~ndu. 1916 y;•lında .(38j LJi'b­·ya'·dan. ayrılan Şeyh 31/Ağustos/1918 ·de lsta·nlbul.'da Eyüp'te Pacf.i.şaih VI. Meihımet'e kılıç kuşa-ttı. .15/Kasım/1920 de An-l<a­·ra'va •gefdıiğfnde, şerefine veri·len ıbir ziıyafette Mustafa Kema·l onun <f.İslôm'o.hiz:metleri.ni» me1ıhetti (40). 'oa·ha sonro, bi·r rıi­·va·yete göre 1921 yılı ŞıJbatında, Sivas'da rbir:ook Arap temsi·l­cinin ·kaıt:ıldığı lbir fslôm l~onf~ransJ» t:oplanmı.ştır (41). Salıta·na·tın ıkaldırılmasından sonra 18/11/1922 tariıh'Lndeki haliıf~ seçimine ko dar ki_ zamana, daıha sonra yapılacak değişikliklere haikı alış­tırma;k icin bir geçiş . dönem+ oıa.ra·k :bakcrbiHr4z (42). Dışa-rdan

34 1\lti.sliminin nıüdafruı.-i mücahidaneteri (Milli Nevsal, 1339, sayfa 1.86 l : Oriente l\lodemo II. 405

35 Ha Wmiyeti 1\Iilliye, Nr. 16 ve Nr. 134 36 Ilakimiye.ti ·Milliye, Nr. 298 . 37 Echo de !'Islam, Nr. 287, 16/Mart/1920 tarihli ça~rısında «Allah

bizimtedir.» (Der Weg zur Frelııeit, sayfa 396) 38 Balt WI. X. Eo.yfa 139; A. Toynbee, Survey of lntermıtionaı Affa.

irs 1925, I sayfa, 48;· E. Pech'in yukarıoJ. adı geçen eserinin 199. sayfa.. sı, 2/Eylü!/1921 tarihli Le Journal'e göre Echo de I'İslam'dan; ljMart/ 1921 tarihli Afganist:ın1a yapı~an anlaşma.dak.i cHilafet Sanca~nın Koru yucusu 'Ilürl~iye» ifade&

39 Oricnte l'rloderno n, 414 Ş.eyhin 1912 de cihat ilan ·etmesi hakkın­da <<Der· tsl:ıı;n ni, 141, 312:. Dergisine bak, Aynca O.M. I. 24, 653, II 583

:585, Şeyh ll[Mart/1933 te Medine'de öldü. MSOS, x:xxvm, 109.) 40 Hakimiyeti 1\:Iilliye, Nr. 77, 80 41 Echo !'İslam. Nr. 22 (The Times'e dayananJ.k) 42 Gesclıichtc Der 'Iürltisclıen Republilı, sayfa 196 .

193

görünüşte bu deği·ş~kliğifl nfhai olduğu anlaşılıyor<lu. Çünkü~

tsmet Paışa Pari·s~te. Muslim . Standaırt'.ın yazarına· «Türk mil­leti a•sırlardır hi·laf.e.tin muha-fıziiığını yapmıştı·r ve gelecekte de mertce vo.z·ifez:ini yerine getLrecektir. Hilaleti•n ıkoruıyucust,ı T·ürk mHie~i<lir... Hail<ı·mız ·kanını ıbu dava •için dökmeye· hazırdır (43)

H-:1ıtli-I-erin ''hik:ifetin ıkurtarıcısll> dediği M::ı·3to·fa Kemal, 1923 Ey­lül·ünde islôım ôletninden 'Tüı~kiıye'nin ıho·rıb yaralarını sarınıasın-da yardımcı ol·masını istem~şN (44). · .

Musta.fa Kem~l ya•lnız müslümanları deği!, fa·ka•t J-!risti­ycml_9n ·da hoş tutmaya çal-ışı•yor:-du. Aıma. ge!ecekt~ . dini · azm­hkların es-kisi g~bi fozladDn haık!an olmayacağı ve rheııkese ıkar- . ~ı eşit n:ıuame!? e-dileceğini söy!üyordu. ·(44 o). P.aıpa XV. Be­ned;ıkt Anaıdolu'dal<j Hr:is•nyDn!ar mes€ılesine el atınca; MuG-ta­fa· l<em::ıı. «Di·n ve ııık f.arkı gözetı:ılme~si.zin ımemle'ke:ti·m·izin sa­kinlerine ·saa:d-et ve emniyeti temin etme .ımeoburlıyeti 'bize i~­lôm <lin i·n~n ve ·insani duyguların emrettığt. lmçını~maz pir va­zifecHr .. : Su1ıh ve .~mniyet.. Bunlar yaitxııncı . ıb~r .erdunun gelıip

tahrrbat ve ölümü Jberaıberinde getirmediği her yerde vardır.

(45) şekılinde cevap vei;di. -Bu sebepledir ,ki, Rum Kili•sesi ikiye. bölür.dü. istanbul'daki Ru•m Patriğ-inin H ristıi-yanlara Türk vata:i­daşlığmdan çıkmalmını (46) ta·vsiye etmes·ine mukaıbi:l Kesk·i-nlıi

Pa pa. Eftl:m. ·yeni . T:ürk·iye'nin r~aıll·tele.ri•ne uygun bir {~Türık - _ . Ortodoks Kili-se» sini ık-urdu. (47).

Mustafa Keıma-l'i.n istH~Iôl SaiVasında- sağl·adığı Mi.UI Biriiık . . bir defa orddi tehl·ike .geçir:di. A·nlaşma yoluyla. sulhu sağla-yacağına . ıbudala·ca inanan Darnad Ferid Pa·sa· 1919 da Milli' Hareketı daha !başlamadan · yoketme teşeiöbOsün.de b·ulundu. {48). Aneo-k halıkın 'iradesi, işga•l ıkuwetlerinin gözle~l .önünde «Misak-ı. M il·ll» şeklini alıdı. istanbul'da, ·kendıi:leri,ni rahat his--

43 Hiiafet ve Milli Hakimiyet, Anl{ara 1339, sayfa 218; bal{. RMM LIX sayfa 3. C::ı.Iif:ı.t e tSouver::ı.in~te Nationale (Hoca !smail ŞükrU'ye ve­rilen ceva}t). M. Kemal, Die nationale Revoıution, sayfa 239 ·

44 Ha.lö.miyet.i 1\lilliye, Nr, 703, 927 44a · 16/Maııt/1920 tarlhli taml:m (Der Weg zur Frelheit, sayf~ 38!l)· ~ Echo de !'Islam, Nr. 26 (12,/Mart/1921 tarihli teigraf) 4.6 Kurt Ziemke, Die neue Tllrkei, Saıyfa 4.88 (9/MaYJS/1919 tarihll

e.çıklama)

47 Hakimiyet-i 1\-Illliye, Nr. 366; Oriente Moderno I . 88 4.8 Takvim-i V2.k:ı.i, Nr. 3604 (20jTemni4Z/1919 tarihli egayr-ı kanit­

niı~ Imilll kongrenin yasak olduğu hakkındaki tamJ.ıiı.)

-194-

!llİLJ4YETÇİLl01NtN VE DİNİN, lST!KLAL HARBiNDEKi ROLLERi

setmiyen ingHizier (49} lbu sefer doğrudan hcr.aıl<ete geçtiler. Diğer müttefiikılerle. ıbember (50} ingHizler, 16/.Mart/1920 de Padi·şahın · eOsmcri!ılara kalan bö!gelerde.l~i ı; e~l<-inl:ğini an:r ma•k (51) iÇi,n Meolıisi ıbastılar. Bu moksatla SaıdrazaımlığÔ ge­:ti r<Hikleii Doma:t Fer!d de, daıho müsaü şa·ı:tlorla bfr aniDşıma zemin• bulabilm"ek icin, «l<al leş, MiHiyet-cilere hanb ilôn etti}) (52) Müttefiklerin ıb{]Sıkısı üzer:ne (53) Şeıyhü_ltsılôm 11 . Nisan'da cşa-·

ğtda·l~i- fetva.yı verdi (54}.': ·

1,) Eğe•r Alla·h:ın halHesinin (Ailah hiılafeti . kıyamete kadar ıbaıl<:i . ıka lsın) ·iıdarE•sindeki v:ıoyetıer-de -bazı isyancı)c·r b:ı1ıeş!p kendi·lerine 1bi.r Lıider seeerek hal·kı çeşitli •hilelerle ve dalave­relehe isy.ana· teşvik ederlerse padişaıhton ıiziınsiz Cıs•ke-r toplar­Iarsa «askere erza!k ve techiza·t~> a·dı· al·tında a•slında kendi iıhtlroslorını -tatmin iç.in padişcrl':rtan izinsiz ·ve şeriatın h1·1ôfına

halkt.rın V·ergi alır lar v~ yiyecek toplarlo.rsa, ümmet-i .Muıham­

medin zor ·ku~lanar-::ı.k •malını ve ı;-:ıülıl<ünü elinden alırla~sa ha·l­_ka eziyet edi;:ı ·key;iflerine .göre para cezası verirlerse, l<öyleri ve şehiırleri ·yaıkıp yı:karak ıbirıçok suçsuz a.hal•iyi . öldür-ürle•rse. bazı din görevli-sine, ' swmya ve ·memu:-a i·şten· el cektir-irler ve yer:leri.ne •kendi adamlarmı taıyin eıder.lerıse, taşra vilaıyetle:· rLnin ,paylita.htla. ilıi.şıkisi-ni ·keserler ve devi·Cıiii•n emirlerini to•tbik (55) etNıımeyerek padisahın nüfuzuna zarar ver::-i·lerse, · ha.Jit6--. ' . . . ya ·iıta-iJo~ısicliık ederek · hilafet~ -karşı vaz.if.eleri·nıi yopmazlarsa, · hal·kın mo:-alini !bozmak ve huzursuzluk .yaratmak moık·sadıyiD

. yaiı:ın haıberlt)r ortayo atarlarsa, bu eı?k·iıyalor bütün i•kaz~ma

rağmen faal-iyetlerine devam ederlerse, . memlekeni bu · eş•kiya­

lardan ve ·yaptıkları remletılerden kurtarmak ve onla-n asmaı~:

· 49 Robert W. Graves, Storm Centres of the Neiı.r ·East London, 1933, Sayfa 329.

. 50 J.Kayser, adı geçen eser sayfa 61 51 Telford Waug:h (Turkey, Yesterday, Today and Tomorrow) Lon

don, 1930, Sayfa 217; De:: Weg znr FreihCi.t ~e.yfa 391

52. Takvim.i Vakayi Nr. 3820, 3824 53 E. Bremond, La. Cilicle en 1919-1920 (Revue des Etud des men­

tennes, I, Heft 3. 54 Tah-vimi Vakayi, Nr. 3824; E. Pech, saYfa 126; Wl, II. Say. 4 ve

m. sayfa 2; Der İslam, V. sayfa 39. . 55 3iEylül/1919 tarihli Kat'ı münaseb:ıt tamimi (cumhuriyet 25/

Aralık/1924); Geschichte der Türkisehen Repub:ili sayfa 50; Der Weg znr Freiheit sayfa, 131. •

195---

· HOSEYİN ZAJ.\IANTILI

Kur'onın 49. süresin&n 6. ·ôyeti- (·isıyanl<ôrlarla Allaha itaat ede­·ne ıkodor mücadele et) gereğ ince dini bir emir midir? C3Vap: ·Evet. ı(-Her:şeyi·n en doğrusunu Allaıh !bilıir). ·

tmz-a Oürrizôde essey.yid Albduıllaıh (56). 2.)" Bu seıbeple paıd-i.şarhın meımlel<etleJ"ii·ndeki a-skere oıın·a­

bilecel< yoşt<Jıl<i erkekler ha·!Hemizi destel<f.ey-er€ıl<. eş.kiyafarfa mücoıciefe etme! i midir? Cevap: Evet.· (·imza).

3.i ıEğer ıhafife tar.afındon -bu isyan.ların. üstüne sev,f<edi­\erı a-sıl<erler •harpten ·kaçoırlarsa güna:ha rgirecekleri·, aıyrıco ıtıem dünyaıda (56. _o) hem <le aıhi-rette ağtr şel<+tde cez·alandırıfa-.

ca·kfan doğru mudur? Cevap: Evet. · (imza). · · - 4.) OO'IO:yPSıyla, isyancıları Ö'ldüren . .gazi, onlar -ta-r-afından

ôldü:~üıen şeıh:it ımi ola·caktır? Cevap: Evet. ~(ıiımza). 5.f Harpten ·l<a:çaraıl< hal-ifeni.n emirlerine iıtaot etmeyen- .

ler gürıa'hl<-ôr mıdır ve şeriaıto ıgöre cezofa.ndırılacaık mıdır?

Cevap: E11:et. (-imza).

Ku:va-l M,j:ff:i;y.e'yeı ıkarşı -ola•n ve «Kuva-i i nziıba·ti:ye» i,sm·i verilen-, tbu as•keri •bir:lıiğin ımensupıları şöyle yemiın ediıyo:-la rdı.

{57): «Ha-!ifemizin emrrlerine sadoıkat!e hiemet edeceğ·ime; her ceşi-~ go:yr-ı aıhlôki- işlerden uzak duraca.ğıma·, canım. -ımalı-m \le şerefiımle milletimi ·kcruyacağımo ve paıdi·şaıhımız için se­ver:ek canımı feda edeceğime yemıi:n ·eder~m.»

i~~i-faık devl-etlerine en s:on hir ·i·yilikte burlun.mqık i·ç1·n, padi­şatı 11/-Ma;yıs/1920 ıde «vc,ızi.fesrne son verilmiş •(58)» ve «cr­dud<ın atılmış (59)» Se!ônikl·i Musto;fc Kemal Efendi•yi·. 'MiHi bir ordu ıl<ürmo ve kanunsuz oiaraık ver-g•i toplama :v.s. gilbi su,ç­lar-daın, Mustafa Nazım Paşa'nın -Daşık<Jnılı-k ettıiği bir d~van-ı

haır.b.'de ölüme ma'hkOm ettirdi (60). Bu arada: boşkaları da

55 tımiye Salnamesi 1334, ~:tyfa 58 (Eslci Anadolu Kazaskeri). 14/ Haziran/1920 de Sadrazam vekili oldu. Bu v.azifedeyken• ertesi günü :ts.. met'ln Müftii Mehmet Rıfat'iıı öldürülmesi için fetva verdi. Temmuz ayı sonunda-Mustafa Sabri Seyhülislam 'oıcıu. (Takvi.mi Valtayi, Nr. 8881 3883, 3918); Aynca bak. RM:M, LX, S. 296

56a Aslında: H•:ıkim tarafmdan cezalandırma 57 18/Nisıı.n/1920 tarihli kurarname (Ta leviın-i Vak:ı.yi, Nr. 3335:

Dfuıtur, Testibi sam, Xll, Sayfa 42) 58 8/Teİnmuz/1919 · tarihli bi~ diri ('l;al.:vimi Vıı.ltayi, Nr. 3596) . o9 9/Ağustos/1919 taıihli bildiri (Taln•imi Vakn.yi, Nr. 8521). 60 Takvimi v8.k:a3ri, Nr. 3864 ·

-196 -

illlLLlYETÇ1Lt~İNİN VE DİNİN, tSTtıti..AL HAR-BiNDEKi ROLLERi .

ölüme -maıhıkOm ol-dular (61) . Mustafa Kema·l ise padişahın . «düşman elinde». bulunduğun_daiı soruımı-u cia.ımyacağını ;söy­leyerek ·hal<ifeye ;bağilı·lığıriı tekrar ediıyor.du {62}: S~ınunda 'ken­çlrsi de tb'ir fetva· i!le ·cevap verme·y.i uyguıl ıbuldu (63). Fçı~va

şöyleydi· ı(63 . a.):

1.) Hilafet merıkezi, istanıbu·l, halıi:femi·zin .ve •ITJÜSiümarı:!ann arz-usu .ıhila-fına din dü.şım_aınlarınca ijışgal edi·ldiğinden, aıskerıle­

rimi·ziın s·ilôihla-rı el-lerinden alındığında·n·, :payH-aihtı ıkor;uya:n as­keri tes·is•ler etıkiısiz ;hdle -geNrHıd0]ıiınden, .Bab-ı A:li (64) ve Savun­ma .Sa·kanlığı da i•şgaıl ediıl ereık halifenin milli menfaat:ere uy-9Un _!icraatı önlenıdiğin<Clen, ·Hôn ·edilen sfık! ·yönetiıfTI!de maıh•ke­

me:leri;n ·İng-i:liz :kanuniarıryl,a liıdare ediılmeSi netıicesi şeri-at çiğ­neıidiğiınden, izmif, Adana, Maraş, Antep, Urfa (65) ve oivarı düşma·n iışgal•inde olduğundan, ·_ ıgayriımüsHım taıbaamn da za­man zoman i·ş'l:iraıkiyle, sürüp ··giden müs•lümaın - ıkaıtıliaınıı dota­yısıyla Ümmet~i Mu~ammed~in canı, ma•fı ve namusu teıh!i·kedi3-olduğundan, muka-ddes maıbetlerim:ız de dini hislerimiz·i. re·noi­de edercesiıne kullanı!•dığ.ından, bü:tün müıslüma:nlaırın cnıılany­

la ve maıl!arıyla ha:ııbe ·i·Ş-tirak eçJerek ıhal·ifeyi 1ı~e dinda·şkırıımızı.­kurtarma.sı lüzumlu mudur? Cevap: ·(Evet}.

2.) Bu sebeple bir cilha-t •i·cinde b~ ~unan, ihrlofetıi· <ku-rtarma, gayretinde ve düşm::ıını !i•şga! altında-ki topra•klardon ~ovmak

i-steyen ibu cemaat (66). şeri,ata •karşı ·mı ·gelmiş sayıl ır? Ce­vap: (Hayır}.

61 Tı:.k-Yiıni Vo,laıyi, Nr. 3866, 3878, 3883; 24/8/1920 tarihli ·blr ı,ua:· name ile milliyetçi subayların rutbeleri dtişürüldü. ·

62 19 .nwnaf·aıı açıklamaya bak 63 'Üsk:üdarlı Nakşi şeyllleri . yardımıyla kaçan İsmet Paşa'da duru.

mu ciddi gö!iiyordu (H. Edi;b, Sayfa 74, 144; Yazar tarihleri karıştu·ımı.k­tadır.)

63a Ealı:imiycti 1'/lilJ.iye, Nr. 27 (5/:M:ayıs/1920).

64 Gaillar.r.1'a göre (sayfa 145) ye Pech'e ~öre (sayfa 117) Bab-ı Ali ;şgal edilmemiştir.

65 Kilil::ya fa cinları ve Urfa'nın klll'tn!uş mücadeleleri (Ali Saub), ts. tanbul 1924; Orient Rundschau (2/Aralık/1932),Der Kampf um Kilikien

6!) Cumhuru müslimin: Bu ifade cumhuriyet anlamına gelmemekle mr1ikte kullanılması d!kkat çekici~ir. Galiba Muslafa Kemal .bu kelime: yi ilk defa 16/0cak/1923 de İzmit'te kullanoLUŞtır (Le 1V1illiett, 1'5/Aralık/ :i929): Atatürk büy'i.ik nutkunda, Sadraınaz Ali ,Paşa'mn daha 1919 IDklm'indeki« l\ililliyetçi hareketin hedefi Cumhuriyettir.ı> sözünden Pa­şe'nın ileri g3rüş:ülüğünü ve zekasını hayranlıilda karşıladığını söylüyor· .

....

197-

"'

ırtJSE1.1N ZAl'.IANTILl

3.j Do!ayısıyıa düşmana ıkar.şı hanbedip te ıhayotto -!<aları

~<goZ:i» ölen «şehirt» ımi olacaıktır? Cevo·p: (Evet). 4.) O t.alde, düşmana ·kor·şı sav::ış ·hatlinde buliman mi.is­

lürymnılar, arasında, · fiıtne ·çi.karmaık ve :huzursuzluk yaratmok­lo Cısı!' isyancıl-ar (67) ve ·g.ünahkôrlar ıb~nla-r değ·ı:ı midir? Ce­vap: (Evet).

5.) işgal kuvvetlerini.n :baskısıyla 'Verilen bu fetvo!orın şe­ria-t ıbal<ıımından ıbir değeri var ımi·dır? Cevap: (Hay:r). . '

An'l<ara· Müftüsü: Mehmet Rıfat (68).

Her ne kada-r lstanibul'da-n alınan fetva «düsman uçoıkia­rıy la .bü-tün memleket üzerine dağıtıinıışsa (69):> -· da, bütün ml<eıden· yaıklaşl'k 152 ırnüftünün de 1a:sdiık ettiğL Anıkara'nı-n fet- . vasının ıtesiri, milletin dini .duygulorına ve a:kl-ı seiiıne uygun g.eldiğinden daıha büyü~tü.

Aynca Mustafa l<smal Anadolu'dak·i . din gö; ev~ilaıı:ne; <deva.rnlı vaaz:mıa •halkın mo;ai;ni va ·dir:i duygu:arını hare­·kete geiirıiıelerini (70)« söylüyordu. Milliyetçiler duruma o ·ka­dar hakim . oldular ·~i. işg,-ıı o.l:tındo~ki 1-\darıa · e:a bile eniarın fetvası (71) okunda. «Hilufet Ordusu» nun ömrü kısa oldu (72). Daha 1920 Temmuzunda Ankara'ya bağ l i 'birli·kler istanbul'un Anod.:ı!-u yol<a:sına ·kadar . gelım~·şfs·r·di.

Yaptığı .bütün ·işlerin kanurc;ı uygun olmasım arz1.1 eden Mustafa l<enıaı. 28/0cok/1921 tar:ıh:r:·::le (73) pcdişc!ha y::ızdı­

ğı bir yazıda, !ufa'k bir mektupla bUe olsa) .rr. Hliyeiç,.ıerın ana-

67 B:ılt: 29/Nisan/1920 tarihli. hedefi halifeliği kurtarmak olan B.M.M. nin meşruiyeti hakkındald kaiıun .

68 !J.ı.niye Snlnamesi, 1334, sayfa 205; Böreltçizade daha 1919 da mil liyetçilere Ka~ı1ıruş (Der Wcg ZUl' Freilıeit ·sayfa 230) daha sonra do. B.M.M. ne Menteşe milletvekili olarak seçilmlştı. 1924 ten itibaren D~ya net !şıert Reisliği yaptı. ·

69 Geschicta der Türltisc!ı.en .Republil;;, sayfa. 8?, 85 .

70 GaiUard, Adı geçen eserj.nln 208. sayfası 71 Br~~1ond'un adı geçen es'!rinin 352. sayfası; Pierre Redan, I.·a.

Cilic!e ct le ?l"oblcme Ott.oman Paris 1921 sayfa 99 'i2 Haliıle Ed1b'in adı geçen eserinin '151. s-::ıyfa~ı.

73 M. Kemal, Die n~ti.on~le Revolution, sayfa 110; Echo de l'Islaın

Nr. 24, 25jMart/12J.ı; Der Weg zur FI'eilıeit sayfa 131 ve 7 /f{aziı:an/1920 tari:bli 7 numaralı kanun

198

:M!LLİYETÇİL1G1NİN VE DlNtN, tsTııil.AL HARBiNDE~ ROLLERi

yasasını tammasını i~tedi. VI. Mehmet VaihdeUi·n'in yazıyı ce­vapsız ıbırakı·şı, ımiılliryetçıi:ler.in kinini üzerine .çekti (74). ·

Hatta. ölüme maıhıı,eım· edi·lmiş olon Mustafa Kemoi"in ölüm · fermanını hi·le, yetıkisi;ni .kullanar-aık (75) · kai-ch .. madı. .Dolayısıy 'o

bütün .bu ve ıbenzeri ga;yrı mil·li davra.nışlan v·üzünden belki kurtanf.abilece·k olon ·hFiafet ve saltanatı da kurtaro.ınadı. Aynı şekilde T•ünkiıye'·cleki tatbi·k edıHen şekBıyle islôm'a .da Dürriza­de A!bdul!lıaıh'ın Fetvaısı ~n büyük zararı verdıi. ı(76).

Başlangıçta sorulan soruyu cevap!c.nd.ılima·k iıçin i•ki Mus­tafa Kemal'den _ ıbahse~mek gereiklidi·r. Bi.rindsıi dtş dünyanın tanıdığı, ımi:lılet.inden d<:ıima . a:ltmdan ka ~lmmı:ya-coğı fedaof<.ôrlıği istemeyen, zamoninda (lbazan en .vaıkın arıkadaş;arının tavsi·· yes+ h·i"lafına) ·:doğru adımı_ atan. geçi;ci · çözümlerde daiıma da­ha yü.kse:l< •hedeNer :için ·kap~yı açık ibırokan Mustafa ·KemaVdir. ikinci·si, en son ıhede~i olan «Milli sırrm son daki:ka·ya kadar ·l<al•öiınde saklay9.n. ıba·zı ikereler düşmanımn ne yapacağını. tarn kestk·emese dahi, insiyo~ifi elden bırcıl~mayıp· has-mını kendine uygun tora.z.da ioraata· zor:layan büyüık :komutan ·Mustafa Ke­mal. Aynı şekNde O, . istiklôi Ha-rıbindekıi· . Mi•iıLi:yetç'Hi•k ve. pratikte !ci j,slôm'ın müştere·k . r-olılerinin gelecekte imkansız ol-

. duğunu -do· erken •bir za:mcrnda anlomıştı.

.,

74 B.M.lYI. nin. 25/Eylj.il/1920 tarihli gizli otuz:umu (Die nationaıe Revoıution, sayfa 118); Hilafetin saitahatren ayı·ııacağına dair 1920 Ara lık ayı ve 1921 Mayısında.Jti şayialar (Echo 'de l'Islaın, Nr. 21; E. Peclı.'in P.serinin 199. sayfası; Toynbee, Survey 1925, sayia 48); memlekete hıya. net suçundan yargılamayı planlama (Die natioruıle F.,evoJuticn, S. 226)

. 75 30/Eklm/1920 tarihli bir lta.ra.rnamede emahkumun ınüracaatı;; üzerine yeniden gözden geçirilebileceği yazılı

76 Türk Tarihinde .neticesi bu kade,r korkunç ·bir fetva v~rilmemiş ti ... Bu sallanatın sonu oldu.,. Tabii hulwkçuiarın ve hulmkun da (Leon Ostrorog, The Angora Reform London 1927, sayfa 530 - Dürrizade .A!b­dulah 1931 senesi şubatında Bağdat'ta öldü (WI, XV, Sayfıe, 3)

-199-