mgr inż. Marek Poterek Politechnika Częstochowska/Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej w Częstochowie

Identyfikacja aspektów środowiskowych jako wstęp do oceny cyklu życia wyrobów. Streszczenie: W niniejszym opracowaniu dokonano przeglądu literatury oraz norm w zakresie ceny cyklu życia produktu (wyrobu). Zgodnie z podstawowymi założeniami zarządzania środowiskowego, identyfikacja aspektów środowiskowych ma na celu poprawę relacji między środowiskiem naturalnym a skutkami działalności człowieka. Prawidłowa identyfikacja aspektów środowiskowych pozwala na kompleksową ocenę wpływu na środowisko. W miarę rozwoju technik wykonywania ocen oddziaływania procesów i produktów na środowisko zostały opracowane różne narzędzia. Jednym z takich metod analizy aspektów środowiskowych jest „ocena cyklu życia. Ocena cyklu życia LCA jest techniką zarządzania środowiskowego, w której ocenia się zagrożenia środowiskowe związane z wyrobem w całym okresie jego życia – „od kołyski po grób”. Dzięki temu nie zostaje pominięty żaden aspekt wytwarzania, funkcjonowania i likwidacji wyrobu. W LCA bierze się pod uwagę wszystkie ekosystemy i ich elementy, identyfikuje się transfer oddziaływania na środowisko z jednego komponentu środowiska na inny, dlatego możliwa jest pełna ocena wpływu wyrobu na środowisko. Prawidłowo przeprowadzone badanie LCA ułatwia podjęcie decyzji i wskazanie produktu lub procesu, który w najmniej szkodliwy sposób wpływa na środowisko. Słowa kluczowe: aspekty środowiskowe, ocena cyklu życia.

1. Wprowadzenie. Na przestrzeni kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu lat obserwowany jest wzrost

znaczenia ochrony środowiska w gospodarce, który jest wynikiem coraz wyższej świadomości ekologicznej społeczeństwa. Świadomość ta przekłada się na presję wywieraną na podmioty gospodarcze i organy administracji. Społeczeństwo wymaga od przedsiębiorców stosowania praktyk bezpiecznych dla środowiska, a od administracji skutecznego nadzoru nad przedsiębiorstwami. Klienci coraz częściej interesują się wyrobami i usługami spełniającymi coraz wyższe standardy środowiskowe, a administracja stale zaostrza wymagania prawne. Sytuacja ta zmusza przedsiębiorców do systemowego poszukiwania sposobów osiągania coraz wyższych standardów, a administrację do poszukiwania efektywnych metod ich egzekwowania.

W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia pojawiła się koncepcja kompleksowego podejścia do problemu zarządzania wpływem na środowisko, które nie ograniczało się już do stosowania rozwiązań typu „końca rury”1, ale zostało rozszerzone o wdrażanie nowych technologii, stosowanie odpowiednio dobranych materiałów i surowców i inne działania tego typu. Zaczęto też posługiwać się pojęciem „zarządzanie środowiskowe”.[7]

Podstawowym założeniem zarządzania środowiskowego jest poprawa relacji między skutkami działalności człowieka a środowiskiem. Zachowanie w nim równowagi wymaga jednolitego zarządzania dostępem do zasobów środowiskowych, eliminacji negatywnych efektów działalności gospodarczej i racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych.

1 metody „końca rury” oznaczają rozwiązywanie skutków, a nie przyczyn problemów środowiskowych – na przykład zakładanie filtrów na końcach kominów, zamiast zamiany technologii na czystszą – nisko- albo bezodpadową w cyklu zamkniętym.

Strategia zarządzania środowiskowego opiera się na takich najważniejszych elementach jak:[7]

zapobieganie powstawaniu odpadów, redukcja ilości odpadów u źródła, ograniczenie zanieczyszczeń, zagospodarowanie odpadów.

W chwili obecnej najpopularniejszym systemem, a niekiedy już wręcz powszechnie stosowanym standardem, jest system zarządzania środowiskowego, oparty głównie o zapisy norm serii ISO 14000 lub/i unijnego rozporządzenia EMAS [5]. Zarówno rozwój tych systemów, jak i ewolucja prawa dotyczącego gospodarki materiałowej sprawiają, iż wypracowywane są coraz to nowsze filozofie i narzędzia służące środowiskowym aspektom oddziaływania organizacji, wyrobów lub usług na środowisko. 2. Identyfikacja aspektów środowiskowych i wpływów na środowisko.

Norma ISO 14001:2005 [1] jest przydatna dla organizacji o dowolnym charakterze, wielkości i działających w rozmaitych warunkach geograficznych, kulturowych i socjalnych. Norma ta określa wymagania, które umożliwiają sformułowanie polityki i celów, przy wzięciu pod uwagę wymogów prawnych i informacji o aspektach środowiskowych, czyli tych elementach działalności organizacji, jej wyrobów i usług, które mogą oddziaływać na środowisko i które organizacja może kontrolować oraz wpływać na ich wielkości.

Aspekt środowiskowy definiuje się jako „element działań organizacji, jej wyrobów lub usług, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem”[5]. Oznacza te elementy działalności organizacji, jej wyrobów lub usług, z którymi związane są oddziaływania na środowisko. Znaczący aspekt środowiskowy oznacza aspekt, który ma lub może mieć znaczący wpływ na środowisko. Z aspektem środowiskowym ściśle powiązane jest pojęcie wpływu na środowisko. Jest ono rozumiane jako „każda zmiana w środowisku, zarówno niekorzystna, jak i korzystna, która w całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi organizacji". Oznacza to, że organizacja (zakład, urząd, szkoła) powinna określić procedurę identyfikowania aspektów środowiskowych, które mają lub mogą mieć wpływ na środowisko i na które może ona oddziaływać. Te informacje powinny być stale aktualizowane. Organizacja, która nie ma SZŚ, powinna wykonać przegląd, np.: wymagań prawnych, znaczących aspektów środowiskowych, wszystkich istniejących praktyk i procedur zarządzania środowiskowego, wniosków z wcześniejszych przypadków, w warunkach typowej działalności, nietypowej działalności, np. przy uruchamianiu produkcji, warunkach potencjalnie niebezpiecznych (awarii), aby ocenić swój wpływ na środowisko (emisje do wody, powietrza, gleby, zużycie surowców i zasobów naturalnych) czyli zmiany w środowisku (niekorzystne lub korzystne) wynikające z aspektów środowiskowych organizacji. Określenia oceny i znaczenia skutków środowiskowych dokonuje się na podstawie wielkości produkcji, wniosków pokontrolnych sporządzanych przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska, reakcji okolicy (sąsiadów) na działalność firmy itp.

Załóżmy, że mamy do czynienia z przedsiębiorstwem zajmującym się transportem żywności [7]. Aspektem środowiskowym będzie tu zużycie energii - paliwa dla używanych pojazdów oraz innych substancji ropopochodnych. Wpływem środowiskowym będzie emisja dwutlenku węgla do powietrza (efekt cieplarniany), emisja tlenków azotu (zakwaszenie

powietrza), zakwaszenie gleby (kwaśne deszcze), hałas, procesy związane z pozbywaniem się zużytego oleju i smarów, itp. Jak widać, określenie aspektu i wpływu może obejmować rozmaite działania, wyroby i usługi. Jednakże norma środowiskowa wymaga uwzględnienia tylko tych elementów, które mają znaczący wpływ na środowisko, poddających się nadzorowi organizacji oraz takich, na które może mieć ona wpływ. Zgodnie z zaleceniem normy należy brać pod uwagę także nowe lub modyfikowane działania, usługi i wyroby. W związku z tym, że norma nie wprowadza jednolitej wykładni pojęcia „znaczący”, organizacje mają dużą swobodę w ustalaniu aspektów. Ich właściwe ustalenie ma jednak duże znaczenie dla wiarygodności systemu, gdyż w praktyce prawie wszystkie elementy systemu zależą od katalogu zidentyfikowanych aspektów i wpływów „znaczących” dla firmy. Czym jest aspekt i jaki jest jego związek z wpływem na środowisko najłatwiej przedstawić na przykładzie: Tabela 1. Identyfikacja aspektów środowiskowych – przykład.[11]

Czynność/proces Aspekt środowiskowy (podstawowa przyczyna

wpływu)

Wpływ

Wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej (spalanie paliw kopalnych tj. węgla, gazu, oleju)

Emisje gazów cieplarnianych

Zanieczyszczenie atmosfery, globalne ocieplenie

Mycie i konserwacja instalacji Wytwarzanie ścieków Skażenie wód powierzchniowych i gruntowych

Transport Emisja gazów spalinowych Pogorszenie jakości powietrza

Budowa nowych dróg i obiektów

Błędy w planowaniu przestrzennym

Wyniszczanie gatunków zwierząt i ich siedlisk

Magazynowanie paliw i niebezpiecznych substancji chemicznych

Wycieki paliw (awaryjne) Skażenie gleby

Rozporządzenie EMAS (załącznik VI) określa dwa rodzaje aspektów środowiskowych: bezpośrednie i pośrednie. Tabela 2. Rodzaje aspektów środowiskowych. [11]

Aspekty bezpośrednie Aspekty pośrednie Emisje do powietrza i wody

Generowanie, recykling i usuwanie odpadów

Korzystanie z gruntów i ich zanieczyszczanie

Korzystanie z zasobów naturalnych, surowców i energii

Wpływ na bioróżnorodność

Oddziaływanie wywołane przez środki transportu

Zagrożenie środowiskowe powodowane awariami

Problemy lokalne (hałas, wibracje, nieprzyjemne zapachy, wibracje, pyły, itp.)

Zagadnienia dotyczące wyrobów (projekt, opakowanie, transport, wykorzystanie oraz odzysk i usuwanie odpadów)

Inwestycje kapitałowe, udzielanie pożyczek oraz świadczenie usług ubezpieczeniowych

Wybór i struktura usług

Decyzje administracyjne i planistyczne

Struktura oferty wyrobów

Praktyki środowiskowe dostawców i kontrahentów

Bezpośrednie aspekty środowiskowe - Obejmują one działania organizacji, nad którymi sprawuje ona kontrolę zarządczą i mogą obejmować, ale nie tylko:

emisje do powietrza; uwalnianie do wód; zapobieganie powstawaniu, recykling, ponowne użycie, transport i usuwanie odpadów stałych i innych, w szczególności odpadów niebezpiecznych;

korzystanie z gruntów i ich zanieczyszczanie; korzystanie z zasobów naturalnych i surowców (w tym energii); problemy lokalne (hałas, wibracje, odory, pył, efekt wizualny, itp.); zagadnienia związane z transportem (towarów, usług i pracowników); ryzyko wypadków środowiskowych i wpływów wynikających lub mogących wynikać ze skutków wydarzeń, wypadków i potencjalnych sytuacji awaryjnych ;

wpływ na bioróżnorodność. Pośrednie aspekty środowiskowe to takie, które mogą powstać w związku z działaniami, wyrobami i usługami organizacji, którymi nie może w pełni zarządzać. Pośrednie aspekty środowiskowe – są to działania organizacji, jej wyroby i usługi mogące skutkować znaczącymi aspektami środowiskowymi, pozostającymi poza pełną kontrolą zarządczą organizacji. Mogą one obejmować (ale nie tylko):

zagadnienia dotyczące wyrobów (projekt, rozwój, opakowanie, transport, wykorzystanie oraz odzysk/usuwanie odpadów);

inwestycje kapitałowe, udzielanie pożyczek, świadczenie usług ubezpieczeniowych; nowe rynki zbytu; wybór i strukturę usług (np. transport lub usługi w zakresie zaopatrywania w żywność);

decyzje administracyjne i planistyczne; strukturę oferty wyrobów; efekty działalności środowiskowej oraz praktyki środowiskowe wykonawców, podwykonawców i dostawców.

W przypadku wymienionych pośrednich aspektów środowiskowych, organizacja rozważa, jak duży wpływ może mieć na te aspekty oraz jakie środki może podjąć w celu zredukowania wpływu na środowisko. Podczas identyfikacji aspektów pośrednich zaleca się:

przeprowadzenie wywiadów z wykonawcami i podwykonawcami (np. firmy usługowe, dostawcy, właściciele nieruchomości),

przeprowadzenie wywiadów z klientami, przeanalizowanie zużycia materiałów, przeanalizowanie działalności podwykonawców na terenie organizacji, przeanalizowanie kryteriów eko-znakowania.

Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS, podczas opracowywania systemu zarządzania środowiskowego należy uwzględnić zarówno aspekty bezpośrednie, jak i pośrednie. Należy zwrócić uwagę, że zakwalifikowanie danego aspektu do jednej z tych kategorii ma drugorzędne znaczenie. Ważne jest natomiast zapewnienie, że wszystkie aspekty zostały zidentyfikowane i są odpowiednio nadzorowane. Prawidłowa identyfikacja i ocena aspektów środowiskowych ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego. Najbardziej typową metodą identyfikacji aspektów jest wstępny przegląd środowiskowy.[11]

Przegląd środowiskowy - wstępna kompleksowa analiza zagadnień związanych ze środowiskiem, wpływu na środowisko oraz efektów działalności środowiskowej związanych z funkcjonowaniem organizacji Rozporządzenie EMAS wymaga, aby organizacja opracowała procedurę oceny aspektów środowiskowych. Przykładowa procedura oceny aspektów środowiskowych przedstawiona została na rysunku 1.

Rys. 1. Procedura oceny aspektów środowiskowych. [11]

3. Analiza procesów, wyrobów i usług pod kątem oddziaływania na środowisko.

Praktycznym rozwiązaniem dla przeprowadzenia analizy działań i usług organizacji jest podzielenie ich na mniejsze operacje i przypisanie im odpowiednich aspektów środowiskowych metodą analizy „wejścia-wyjścia” (input-output). Oznacza to wypisanie wszystkich materiałów, surowców, strumieni energii itp. wchodzących do procesu i wychodzących z procesu. Aspekty związane z wyrobami mogą odnosić się do wpływów na środowisko związanych z wytworzeniem kupowanych surowców i półproduktów lub wpływów związanych z użytkowaniem i utylizacją po zakończeniu użytkowania wyrobów oferowanych przez organizację.

GRUPA, ZAKŁAD, PROCES,

OPERACJA; INNY OBSZAR PODDAWANY

ANALIZIE

ENERGIA ENERGIA

EMISJE GAZOWE

HAŁAS

ŚCIEKI

ODPADY CIEKŁE

ODPADY STAŁE

PRODUKT

PÓŁPRODUKTW TYM ODPADY DO ODZYSKU

RECYRKULACJ

KATALIZATOR

WODA/POWIETRZ

SUROWCE

ODPADY, NADAJĄCE

DO UŻYCIA W INNYCH

Rys. 2. Granice analizy wejścia-wyjścia. [12] Po zidentyfikowaniu aspektów środowiskowych i związanych z nimi wpływów na środowisko, spośród wyznaczonych aspektów środowiskowych należy określić najważniejsze, tak zwane znaczące aspekty środowiskowe. Zgodnie z Rozporządzeniem EMAS Organizacja jest odpowiedzialna za zdefiniowanie kryteriów oceny znaczenia aspektów środowiskowych swoich działań, wyrobów i usług w celu ustalenia, które z nich wywierają znaczący wpływ na środowisko. Kryteria przyjęte przez organizację powinny być wyczerpujące, możliwe do niezależnego sprawdzenia, powielenia i publicznie dostępne.

Ustanawiając kryteria oceny znaczenia swoich aspektów środowiskowych, organizacja może wziąć pod uwagę, ale nie tylko:

informacje o stanie środowiska w celu zidentyfikowania czynności, wyrobów i usług organizacji, które mogą mieć wpływ na środowisko;

posiadane przez organizację dane, dotyczące nakładów materiałów i energii, zrzutów, odpadów i emisji w kategoriach ryzyka;

opinie zainteresowanych stron; działania organizacji w dziedzinie środowiska, które podlegają regulacji; działalność związaną z zamówieniami; projektowanie, rozwój, wytwarzanie, dystrybucję, obsługę, użycie, ponowne użycie, recykling i usuwanie wyrobów organizacji;

działania organizacji, które są źródłem najbardziej znaczących kosztów środowiskowych i korzyści dla środowiska.

Oceniając znaczenie wpływów na środowisko powstałych z działalności organizacji bierze ona pod uwagę nie tylko normalne warunki działalności, ale także warunki istniejące podczas rozruchu i zakończenia eksploatacji oraz warunki nadzwyczajne, które można w rozsądny sposób przewidzieć. Uwzględnia się działalność prowadzoną w przeszłości, aktualną i planowaną. Istnieją różne sposoby i metody przeprowadzania oceny znaczenia zidentyfikowanych aspektów środowiskowych. Każda organizacja powinna wypracować własny sposób oceny. Jedyną zasadą, którą należy się kierować, jest jednakowe przeprowadzenie oceny znaczenia dla każdego aspektu zidentyfikowanego w organizacji. Do kryteriów oceny znaczenia aspektów środowiskowych mogą należeć, między innymi:

skala oddziaływania, waga oddziaływania, prawdopodobieństwo wystąpienia, czas trwania oddziaływania, aspekty związane z prowadzeniem działalności, np. koszty lub wpływ na wizerunek organizacji,

wymagania prawne (w tym planowane zmiany), obawy zainteresowanych stron.

Metody oceny aspektów polegają na doborze odpowiednich kryteriów, według których ocenia się znaczenie wpływu na środowisko. Rozporządzenie EMAS nie określa kryteriów, które należy stosować podczas oceny. O znaczeniu aspektu mogą decydować nie tylko kryteria środowiskowe, ale również inne, np. wpływ na wizerunek organizacji. W poniższej tabeli przedstawiono przykładową metodę oceny znaczenia aspektów środowiskowych. [11] W przykładzie zastosowano następującą metodę oceny wpływu aspektu:

skala dla każdej kategorii: od 1 (najmniejsze znaczenie) do 3 (największe znaczenie),

aspekt uznany jest za znaczący jeżeli suma punktów ze wszystkich kategorii dla danego aspektu jest większa lub równa 6 lub wymagania prawne i inne oceniono na 2 lub 3,

W ocenie wymagań prawnych przyjęto następujące kryteria:

1) 3 punkty w przypadku, gdy dla danego aspektu wymagana jest decyzja administracyjna (np. pozwolenie na emisję gazów lub pyłów do powietrza, pozwolenie na wytwarzanie odpadów) zawierająca limity emisyjne.

2) 2 punkty w przypadku, gdy wymagane są zgłoszenia, rejestracje, wnoszenie opłat lub zawarte zostały umowy cywilno-prawne (np. z odbiorcą ścieków).

3) 1 punkt, gdy nie ma żadnych wymagań prawnych.

Tabela 3. Metoda oceny znaczenia aspektów środowiskowych.[11]

Wpływ Proces Aspekt Wymaganie prawne

Wymagania prawne i

inne

Sąsiedzi Koszt

Aspekt znaczący

T/N

Proces produkcyjny

Odpady niebezpieczne

Pozwolenie/ decyzja zatwierdzająca program

3 1 3 T

Socjalno-bytowe Odpady komunalne Umowa z PRSP 2 1 1 T

Socjalno-bytowe Pobór wody Umowa z PWiK 2 1 2 T

Socjalno-bytowe, proces produkcyjny

Zrzut ścieków do kanalizacji

Umowa z PWiK 3 1 2 T

Proces produkcyjny

Emisje rozpuszczalników (zorganizowane)

pozwolenie 3 2 2 T

Proces produkcyjny

Emisje rozpuszczalników (niezorganizowane)

opłaty 2 2 1 T

Proces produkcyjny

Zużycie surowców - 1 1 3 N

Ustalenie, jakie wymagania prawne i inne są związane ze zidentyfikowanymi

aspektami środowiskowymi, ma bardzo istotne znaczenie dla oceny znaczenia aspektów środowiskowych, a co za tym idzie, całości SZŚ. Wymagania prawne są bowiem jednym z najczęściej stosowanych kryteriów oceny aspektów środowiskowych, a zapewnienie zgodności z prawem jest podstawowym celem wdrożenia SZŚ. Identyfikacja wymagań zmusza do zdobycia dostępu do przepisów prawa. Dużą pomocą są zbiory (również te dostępne na stronach internetowych) zawierające przepisy z danego obszaru prawa, np. przepisy dotyczące ochrony środowiska. Należy wziąć pod uwagę wszystkie wymagania prawne, które dotyczą, aspektów środowiskowych (tj. bezpieczeństwo pożarowe, bezpieczeństwo substancji chemicznych, kontrolę głównych zagrożeń i wypadków, bezpieczeństwo wyrobów, normy techniczne maszyn i urządzeń, itp.). „Inne wymagania” oznaczają, że uwzględnione zostały wymagania ze strony klientów, korporacyjne, dobrowolne porozumienia branżowe, decyzje, normy, itp. Oznacza to również, że uwzględnia się wymagania wynikające z kontraktów, na przykład z firmą zajmującą się gospodarką odpadami, oczyszczaniem ścieków. Wymagania w zakresie ochrony środowiska wynikają:

wprost z przepisów prawa krajowego i wspólnotowego, z decyzji administracyjnych, z umów cywilnoprawnych.

Zakres prawa środowiskowego zależy od zidentyfikowanych aspektów środowiskowych. Przepisy prawne mające znaczenie czy wpływ na ochronę środowiska są ujęte w wielu innych dziedzinach prawa, jak np.: prawo finansowe, prawo administracyjne, prawo cywilne, prawo karne, itp. Należy także pamiętać, iż do zakresu prawa środowiskowego odnoszącego się do danej organizacji należy stosowne prawo miejscowe. Przykładem takich regulacji są m.in.: miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, akty o utworzeniu obszarów ograniczonego użytkowania, stref przemysłowych, stref ochronnych, przestrzennych form ochrony przyrody czy też programy ochrony powietrza lub ochrony przed hałasem. 4. Analiza cyklu życia produktu.

Podczas identyfikacji aspektów w organizacji można skorzystać z wielu metod – od wizji lokalnych, wywiadów z pracownikami na różnych szczeblach (po wcześniejszym zapoznaniu ich z celem prowadzonego przeglądu), rozprowadzaniem ankiet lub różnego rodzaju list lub bardziej zaawansowanych metod, jak na przykład analiza cyklu życia produktów (Life Cycle Assessment - LCA). [9] Ocena cyklu życia LCA jest techniką zarządzania środowiskowego, w której ocenia się zagrożenia środowiskowe związane z wyrobem w całym okresie jego życia – „od kołyski po grób”. Dzięki temu nie zostaje pominięty żaden aspekt wytwarzania, funkcjonowania i likwidacji wyrobu. W LCA bierze się pod uwagę wszystkie ekosystemy i ich elementy, identyfikuje się transfer oddziaływania na środowisko z jednego komponentu środowiska na inny, dlatego możliwa jest pełna ocena wpływu wyrobu na środowisko. Prawidłowo przeprowadzone badanie LCA ułatwia podjęcie decyzji i wskazanie produktu lub procesu, który w najmniej szkodliwy sposób wpływa na środowisko. Wyrobem w technice LCA może być zarówno konkretny przedmiot, jak i cały proces produkcji lub usługa. LCA umożliwia ocenę aspektów i wpływów środowiskowych wynikających ze wszystkich etapów życia wyrobu, obejmujących:[6]

wydobycie i przetwarzanie surowców mineralnych, wytwarzanie (proces produkcji), dystrybucję, transport, użytkowanie, powtórne użycie, recykling, ostateczne unieszkodliwianie odpadów.

LCA dotyczy złożonych interakcji pomiędzy wyrobem (usługą) a środowiskiem, przy czym główne kategorie wpływu na środowisko wymagają rozważenia zdrowia ludzkiego, wykorzystania zasobów naturalnych oraz jakości ekosystemu. Do podstawowych zadań LCA należy [6]:

dokumentowanie potencjalnych wpływów wyrobu na środowisko podczas wszystkich etapów jego życia;

analiza możliwości wystąpienia wzajemnie powiązanych wpływów środowiskowych, tak aby zastosowane środki zaradcze nie powodowały powstawania nowych problemów – unikanie transferu zanieczyszczeń;

ustalenie priorytetów w doskonaleniu wyrobów;

umożliwienie porównywania różnych rozwiązań takiego samego problemu lub różnych sposobów realizowania takiego samego procesu.

Wyszczególnione fazy techniki LCA przedstawiono na rysunku 3.

Rys. 3. Fazy oceny cyklu życia.[8] 4.1. Określenie celu i zakresu badań LCA.

Cel prowadzenia badań LCA powinien jednoznacznie ustalać zamierzone zastosowanie wyników badań, powody prowadzenia badań oraz odbiorcę wyników badań. Cel badań determinuje szczegółowość, wnikliwość i zakres badań oraz rodzaje danych potrzebnych do oceny cyklu życia. W ramach zakresu badań LCA definiuje się granice badań, założenia i ograniczenia. Na tym etapie LCA bardzo ważne jest określenie systemu wyrobu, który będzie przedmiotem badań, i funkcji wyrobu oraz jednostki funkcjonalnej. Określenie systemu wyrobu jest to ustalenie wszystkich operacji związanych z wyrobem – zbiór materiałowo i energetycznie połączonych ze sobą procesów jednostkowych. Proces jednostkowy jest to najmniejsza część systemu wyrobu, dla której gromadzone są dane. Podział systemu wyrobu na składowe procesy jednostkowe ułatwia identyfikację wejść i wyjść systemu wyrobu. Granice procesu jednostkowego są określone przez poziom szczegółowości modelowania systemu wyrobu, wymagany do osiągnięcia celu badania. System wyrobu jest systemem fizycznym, dlatego każdy proces jednostkowy podlega prawu zachowania masy. Z tego powodu bilans masy jest użytecznym sprawdzianem poprawności opisu procesu jednostkowego. Przykład opisu procesu jednostkowego podano na rysunku 4.

Rys. 4. Przykład opisu procesu jednostkowego [8].

Jednostka funkcjonalna określa ilościowo zidentyfikowane funkcje. Jej zadaniem jest zapewnienie odniesienia dla normowania danych wejściowych i wyjściowych systemu. W przypadku przeprowadzania LCA dla porównania dwóch wyrobów lub procesów konieczne jest przyjęcie takich samych jednostek funkcjonalnych dla obu produktów lub procesów. Po zdefiniowaniu jednostki funkcjonalnej należy określić ilość wyrobu niezbędną do wykonania funkcji, czyli strumień odniesienia [10]. Kolejnym krokiem w określeniu zakresu badań LCA jest ustalenie granic systemu, które determinują, które procesy jednostkowe powinny być włączone do badań LCA. Zależeć to będzie od dostępu danych, szczególnie tych, na które producent wyrobu nie ma bezpośredniego wpływu. System wyrobu mógłby być bardzo obszerny, dlatego należy przyjąć zasady o sposobie decydowania, od jakiego punktu będą pomijane strumienie.

4.2. Analiza zbioru w cyklu życia LCI

Analiza zbioru w badaniu cyklu życia LCI (ang. Life Cycle Inventory) obejmuje zbieranie danych i procedury obliczeniowe, ilościowo określa wejścia i wyjścia dla danego systemu wyrobu w okresie jego cyklu życia. Zebranie danych odbywa się w celu sporządzenia obszernego bilansu wszystkich elementów energetycznych i chemicznych pobieranych ze środowiska, tych które wchodzą do systemu i które opuszczają system jako emisje do środowiska. Procedury obliczeniowe przygotowuje się do oceny ilościowej wszystkich wchodzących i wychodzących strumieni na granicach systemu – wejść i wyjść. Wejścia i wyjścia mogą obejmować wykorzystanie zasobów naturalnych oraz emisje do powietrza wody i ziemi, które występują podczas całego cyklu życia wyrobu [11]. Przykładowe granice systemu oraz wejścia i wyjścia przedstawiono na rysunku 5.

Rys. 5. Model analizy zbioru [8].

Zbieranie danych wymaga dobrej znajomości każdego procesu jednostkowego. Aby uniknąć wielokrotnego uwzględniania lub pomijania danych, należy sporządzić opis procesu jednostkowego. Opis ten powinien obejmować ilościową i jakościową charakterystykę wejść i wyjść, które są konieczne do ustalenia początku i końca procesu jednostkowego oraz funkcji tego procesu. Analiza zbioru jest zbilansowaniem tego, co do systemu wchodzi, i tego, co opuszcza system. Dane z analizy zbioru stanowią podstawę do następnego etapu oceny cyklu życia – oceny wpływu.

4.3. Ocena wpływu cyklu życia.

Ocena wpływu cyklu życia LCIA (ang. Life Cycle Impact Assessment) jest

ukierunkowana na zrozumienie i ocenę wielkości oraz znaczenia potencjalnego wpływu systemu wyrobu na środowisko. Należy przy tym wziąć pod uwagę skutki ekologiczne, wpływ na zdrowie człowieka oraz zubożenie zasobów naturalnych. W ocenie wpływu wykorzystuje się modelowanie kwestii środowiskowych, nazywanych kategoriami wpływu, oraz stosowanie wskaźników kategorii środowiskowych. Proces LCIA polega na przyporządkowaniu danych zbioru do specyficznych wpływów na środowisko [8]. LCIA składa się z kilku etapów, zarówno obowiązkowych, jak i opcjonalnych. Do elementów obowiązkowych zalicza się [3]:

wybór kategorii wpływu, wskaźników kategorii i modeli charakteryzowania; przypisanie wyników LCI – klasyfikacja; obliczenie wskaźnika kategorii – charakteryzowanie.

Na rysunku 6 przedstawiono etapy oceny wpływu cyklu życia [8].

Rys. 6. Etapy oceny cyklu życia [8].

Pierwszym etapem LCIA jest wybór kategorii wpływu; w LCIA wpływy są definiowane jako konsekwencje powodowane przez strumienie wejść i wyjść systemu. Typowe potencjalne wpływy w LCIA obejmują trzy kategorie: zdrowie ludzkie, ekosystem i zubożenie zasobów naturalnych.

4.4. Interpretacja cyklu życia.

Interpretacja jest fazą oceny cyklu życia LCA, w której we wzajemnym powiązaniu rozpatrywane są wyniki analizy zbioru (LCI) oraz wyniki oceny wpływu (LCIA), aby ustalić zalecenia i sformułować wnioski zgodnie ze zdefiniowanym celem badań. Na tym etapie dokonywana jest analiza rezultatów i interpretacja ich możliwości praktycznego wykorzystania. Celem interpretacji cyklu życia jest analiza wyników, formułowanie wniosków, wyjaśnianie ograniczeń i dostarczanie zaleceń opartych na ustaleniach z poprzednich faz LCA. Interpretacja ma również na celu dostarczenie prezentacji wyników badań LCA w sposób łatwy do rozumienia, spójny i przejrzysty [8].

Rys. 7. Powiązanie elementów fazy interpretacji z innymi fazami LCA [8]. Do zidentyfikowania kwestii środowiskowych oraz określenia ich znaczenia stosuje się różnorodne metody i narzędzia np. ranking poprzez czynniki dominujące. Ocena ma na celu uzyskanie i ugruntowanie zaufania do badań oraz wiarygodności wyników z uwzględnieniem znaczących kwestii oraz przedstawienie wyraźnego i zrozumiałego poglądu na rezultaty badań. Celem ostatniego elementu interpretacji cyklu życia jest formułowanie wniosków i opracowanie zaleceń dla odbiorcy wyników badań LCA. Raport powinien zawierać kompletne i bezstronne sprawozdanie z badań.

5. Podsumowanie.

LCA jest narzędziem wspomagania decyzji w przemyśle, organizacjach rządowych

i pozarządowych. Jednym z najważniejszych zastosowań analizy LCA jest możliwość identyfikacji oraz oceny oddziaływania na środowisko konkretnego wyrobu lub procesu technologicznego w całym cyklu życia, bądź też w poszczególnych jego etapach: wydobycia surowców, produkcji wyrobu, użytkowania oraz końcowego zagospodarowania. LCA identyfikuje transfer oddziaływania na środowisko z jednego komponentu środowiska na inny (np. eliminując emisję do powietrza, powoduje się wzrost ilości ścieków) lub z jednej fazy cyklu życia produktu na inną (np. z użycia i powtórnego użycia produktu na fazę pozyskania surowców do produkcji). W przypadku nieprzeprowadzenia analizy cyklu życia transfer oddziaływania na środowisko mógłby być niezauważony i niepodany analizie w odpowiedni sposób w procesie wyboru produktu.[8]

Dzięki kompleksowej analizie aspektów środowiskowych i wskazaniu miejsc generujących największe zagrożenie można ustalać sposoby minimalizowania wpływu produktu lub procesu na środowisko, na przykład poprzez doskonalenie technologii w tej fazie życia produktu czy procesu, który jest najbardziej uciążliwy dla środowiska.

Bibliografia [1] Norma ISO 14001 - Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne w zakresie stosowania. [2] Norma ISO 14040;2009 (U) - Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – zasady i struktura. [3] Norma ISO 14044;2009 (U) - Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – wymagania i wytyczne. [4] „Polityka ekologiczna Państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016”, Ministerstwo

Środowiska, 2008. [5] „Eco-Management and Audit Scheme” - rozporządzenie 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia

19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji we wspólnotowym systemie ekozarządzania i audytu.

[6] Wacław Adamczyk: „Ekologia wyrobów”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, - Warszawa 2004. [7] Marta Pudliszewska, Agnieszka Sułek, Agata Bieńkowska: „Środowiskowa ocena cyklu życia – blef czy

szansa?” - Katedra Ekologii Produktów, Studenckie Koło Naukowe Ekobiznesu, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu.

[8] Katarzyna Grzesik: „Wprowadzenie do oceny cyklu życia (LCA) – nowej techniki w ochronie środowiska” – Inżynieria Środowiska, tom 11, zeszyt 1, 2006.

[9] M.A. Curran: “Life-Cycle Assessment”, Encyclopedia of Ecology, 2008. [10] Jolanta Baran: Szkolenie w ramach projektu „Propagowanie wzorców produkcji i konsumpcji sprzyjających

promocji zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju”. [11] www.emas.mos.gov.pl [12] eko-net.pl