Ievads

Ozona slânis ir Zemes, t. sk., augu, dzîvnieku un cilvçku, galvenais aizsargspret Saules ultravioleto (UV) starojumu, kas nu jau vairâk kâ 20 gadus daudzos pasaules reìionos, t. sk., rudens un ziemas periodâ virs Latvijas,diemþçl ir pârâk "plâns". Pasaulç ir palielinâjusies UV starojuma intensitâte unlîdz ar to varbûtîba saslimt ar âdas vçzi un acs kataraktu. Samazinâs lauk-saimniecîbas raþas, kâ arî zivju nozveja u. c. Daþi zinâtnieki uzskata, ka ozonaslâòa noârdîðanâs ir gandrîz apstâjusies un kuru katru mirkli ozona slânis sâksatgût savu kâdreizçjo biezumu, taèu fakti liecina, ka 2006. gadâ "ozona cau-rums" ir bijis rekordliels. Ozona slânis ir jâaizsargâ! Tas jâdara sistemâtiski, ilgstoði un nepârtraukti!Cilvçkiem jâbût informçtiem par tâ nozîmi un tâ pastiprinâtas noârdîðanâssekâm. Cilvçkiem jâapzinâs viòu spçja izlemt un ietekmçt ozona slâòa turp-mâko likteni! Ozona slânim draudzîgas skolas rokasgrâmatas mçríis ir veicinât ozona slân-im draudzîgu rîcîbu. Tâ vçlas sekmçt ozona slâòa aizsardzîbas principuievçroðanu skolas darbîbâ un temata "Ozona slânis" integrçðanu mâcîbupriekðmetos, daþâdâs ar mâcîbu procesu saistîtâs aktivitâtçs. Ozona slânimdraudzîgas skolas rokasgrâmatâ apkopoti 2006. gadâ îstenotâs kampaòas"Ozona slânim draudzîga skola" materiâli, kâ arî, òemot vçrâ kampaòâiesaistîto vairâk kâ 400 skolotâju un vairâku desmitu tûkstoðu skolçnu izteik-tos viedokïus un priekðlikumus, sagatavotie ieteikumi, kâ kïût par ozona slâ-nim draudzîgu skolu. Rokasgrâmata paredzçta galvenokârt skolu admini-stratîvajam personâlam un skolotâjiem, taèu tâs lasîtâjs var bût arî ikviens cits,kurð ieinteresçts jautâjumos par ozona slâni. Ozona slânim draudzîgas skolasrokasgrâmata tapusi Latvijas Vides, ìeoloìijas un meteoroloìijas aìentûrasun Vides ministrijas îstenotâ Apvienoto Nâciju Organizâcijas Vides program-mas (UNEP) un Globâlâ Vides Fonda (GEF) projekta "Institucionâlâstiprinâðana Monreâlas protokola îstenoðanai Latvijâ" ietvaros.

10n Daudzkârtnis Simbols Decimâlais ekvivalents

1024 jota Y 1 000 000 000 000 000 000 000 000

1021 zeta Z 1 000 000 000 000 000 000 000

1018 eksa E 1 000 000 000 000 000 000

1015 peta P 1 000 000 000 000 000

1012 tera T 1 000 000 000 000

109 giga G 1 000 000 000

106 mega M 1 000 000

103 kilo k 1 000

102 hekto h 100

101 deka da 10

100 nav nav 1

10n Daudzkârtnis Simbols Decimâlais ekvivalents

10-1 deci d 0,1

10-2 centi c 0,01

10-3 mili m 0,001

10-6 mikro µ 0,000 001

10-9 nano n 0,000 000 001

10-12 piko p 0,000 000 000 001

10-15 femto f 0,000 000 000 000 001

10-18 ato a 0,000 000 000 000 000 001

10-21 zepto z 0,000 000 000 000 000 000 001

10-24 jokto y 0,000 000 000 000 000 000 000 001

Saîsinâjumi

BHM – bromhlormetâns (bromochloromethane jeb BCM)

BIO – bioloìija

BIZ – biznesa ekonomiskie pamati

DAB – dabaszinîbas

DU – Dobsona vienîba (Dobson Unit)

ES – Eiropas Savienîba

ÇTI – çtika

FIZ – fizika

GEF – Globâlais Vides Fonds (Global Environment Fund jeb GEF)

ÌEO – ìeogrâfija

HBFO – daïçji halogençti jeb hidrogençti bromfluorogïûdeòraþi

(hydrobromofluorocarbons jeb HBFC)

HFO – hlorfluorogïûdeòraþi (chlorofluorocarbons jeb CFC)

HHFO – daïçji halogençti hlorfluorogïûdeòraþi

(hydrochlorofluorocarbons jeb HCFC)

INF – informâtika

ÍÎM – íîmija

LAT – latvieðu valoda

LIE – lietiðíâ informâtika

MÂJS – mâjsaimniecîba

MÂJT – mâjturîba

MAT – matemâtika

MB – metilbromîds

NASA – Nacionâlâs Aeronautikas un kosmosa administrâcija

ONP – ozona noârdîðanas potenciâls

(Ozone Depleting Potential jeb ODP)

OSNV – ozona slâni noârdoða viela

(Ozone Depleting Substance jeb ODS)

POL – politika un tiesîbas

ROK – rokdarbi

SOC – sociâlâs zinîbas

SPF – Saules aizsargfaktors (Sun Protection Factor)

SPO – sports

SVE – sveðvaloda

UNEP – Apvienoto Nâciju Organizâcijas Vides programma

(United Nations Environment Programme jeb UNEP)

UV – ultravioletais (starojums)

UVI – ultravioletâ starojuma indekss

VES – veselîbas mâcîba

VIZ – vizuâlâ mâksla

Mçrvienîbas

‘ – leòía minûte, 1’ = (1/60)° = ( /10800) rad

“ – leòía sekunde, 1” = (1/60)’ = (1/3600)° = ( /64 8000) rad

A – ampçrs (strâva)

atm – atmosfçra, 1 atm = 101,325 kPa

d – diena, 1 d = 24 h = 1440 min = 86 400 s

h – stunda, 1 h = 60 min = 3600 s

Hz – hercs, ekvivalents s-1 (frekvence)

J – dþouls, ekvivalents N*m = m2*kg*s-2 (enerìija)

K – kelvins (temperatûra)

kg – kilograms (masa)

L jeb l – litrs, 1 L = 0,001 m3

m – metrs (garums)

min – minûte, 1 min = 60 s

mol – mols (vielas daudzums)

N – òûtons, ekvivalents m*kg*s-2 (spçks)o – leòía grâds, 1° = ( /180) radoC – Celsija grâds, 0 °C = 273,15 K

(termodinamiskâ temperatûra)

Pa – paskâls, ekvivalents N/m2 = m-1*kg*s-2 (spiediens)

ppb – daïas uz mijardu (parts per billion)

ppm – daïas uz miljonu (parts per million)

rad – radiâns (leòíis)

s – sekunde (laiks)

t – tonna, 1 t = 103 kg

V – volts, ekvivalents W/A = m2*kg*s-3*A-1 (spriegums)

W – vats, ekvivalents J/s = m2*kg*s-3 (jauda)

Wh – vatstunda, ekvivalents W*h (elektriskâ enerìija)

Mçrvienîbu daudzkârtòi

6

1.1. Ozons

ÎpaðîbasOzons ir bezkrâsaina (augstâs koncentrâcijâs – vâji zilgana), ûdenî ðíîstoða gâze ar asu, specifisku smarþu. Ozo-na smarþa ir lîdzîga tai, kâdu var sajust kopçðanas telpâs, intensîvas satiksmes metro stacijâs, kâ arî ârâ tûlît pçcnegaisa. Vârds “ozons” ir radies no grieíu cilmes vârda “ozein”, kas tulkojumâ nozîmç “sajust smarþu, saost”.Katra ozona molekula sastâv no trîs skâbekïa atomiem, un tâs íîmiskais apzîmçjums ir O3. Ozona molekulasíîmiski ir ïoti aktîvas, un to dzîves laiks nepârsniedz 20 minûtes. Ozons ir toksisks. Ozons sasalst pie -112 oC,bet sâk vârîties pie -93 oC. Ozons absorbç ultravioleto (UV) starojumu, kâ rezultâtâ ozona molekulas sadalâs.

SastopamîbaOzons ir sastopams divos atmosfçras slâòos (attçls 1.1.):

troposfçrâ 0–10 km (îpaði 0–1 km) augstumâ –t. s. piezemes ozons jeb troposfçras ozons (~10 % ozona), kas, òemot vçrâ ozona toksisku-mu un atraðanos lîdzâs cilvçkiem, augiem un dzîv-niekiem, ir bîstams gaisa piesâròotâjs;stratosfçrâ 10–50 km (îpaði 30–50 km) augstumâ –t. s. ozona slânis jeb stratosfçras ozons (~90 % ozona), kas, òemot vçrâ ozona spçju absorbçt UV starojumu, nevienam nekaitçjot, irgalvenais Zemes aizsargs pret Saules UV starojumu.

Stratosfçrâ, kur ozona koncentrâcija ir vislielâkâ, ozonadaudzums vidçji ir 12 000 ozona molekulu uz katrâm 1 000 000 000 gaisa molekulâm. Savukârt troposfçrâ ozo-na daudzums vidçji ir tikai 20–100 ozona molekulu uz kat-râm 1 000 000 000 gaisa molekulâm.

Izmantoðana tautsaimniecîbâOzonam raksturîga stipri izteikta antibaktericîda iedarbîba, tâpçc nelielâs koncentrâcijâs to izmanto ârstnie-cîbâ, bet lielâkâs koncentrâcijâs – atsvaidzinâðanas un dezinfekcijas iekârtâs, t. sk.:

gaisa atsvaidzinâtâju raþoðanâ, jo, pateicoties ozona íîmiskajai aktivitâtei, tas sadala un pârveido smaku izraisoðâs molekulas;pârtikas apstrâdç (t. sk. augïu un gaïas), jo, ozonam aizkavçjot pârtiku bojâjoðo baktçriju vairoðanos,produkti ilgâk ir svaigi un saglabâ savas dabiskâs garðas îpaðîbas, tik âtri nebojâjas u. tml.;lopkopîbâ, jo ozons oksidç taukus, tâpçc lopus iespçjams padarît liesâkus;ûdens bagâtinâðanâ un attîrîðanâ (piem., peldbaseinu ûdens bagâtinâðana ar ozonu un dzeramâ ûdensattîrîðana ar ozonu, lai novçrstu ûdenî sastopamâs smakas un saglabâtu pçc iespçjas ilgâku laiku to svaigu), jo ozons iznîcina daudzas ûdenî sastopamâs baktçrijas;gaisa bagâtinâðanâ, lai uzlabotu gaisa kvalitâti un nodroðinâtu, piem., produktu ilgâku uzglabâðanu.

Tautsaimniecîbas nolûkiem ozonu iegûst (raþo) ar speciâlu iekârtu – ozona ìeneratoru – palîdzîbu.

1.2. Ozona slânis

VeidoðanâsOzona slânis veidojas Saules gaismas ietekmç (attçls 1.2.). Saules UV starojums stratosfçrâ saðíeï skâbekïa (O2) molekulu, atbrîvojot divus skâbekïa atomus (O + O), kas vçlâk, savienojoties ar citâm skâbekïa moleku-lâm, izveido ozona molekulu (O + O2 = O3).

5

10

15

20

25

30

35

aug

stum

s, k

m

piezemesozons

ozonaslânis

Attçls 1.1. Ozona koncentrâcija atmosfçrâ

7

Attçls 1.2. Ozona molekulu veidoðanâs

Stratosfçrâ esoðâ ozona daudzumu lîdzsvaro galvenokârt ozona sadalîðanâs reakcijas. Ðo reakciju pamatâ irdaþâdu íîmisku vielu spçja piesaistît kâdu no ozona molekulas trim skâbekïa atomiem. Taèu daïa stratosfç-ras ozona molekulu var arî pârvietoties uz atmosfçras zemâkajiem slâòiem un tâdçjâdi palielinât piezemesozona koncentrâciju (it îpaði Zemes nepiesâròotajos reìionos).

NozîmeOzona slânis absorbç Saules UV starojumu (vidçji ~90 %), tâdçjâdi pasargâjot cilvçkus, dzîvniekus, augus unmateriâlus no tâ kaitîgâs ietekmes. Ja nebûtu ozona slâòa, dzîvîba uz Zemes bûtu pavisam citâdâka vai tâsvispâr nebûtu.Ozona slâni uzskata arî par nozîmîgu atmosfçras piesâròojuma likvidçtâju, t. i., tâ atomi piesaista atmosfçrâ esoðâskaitîgâs íîmiskâs vielas (piem., metânu, slâpekïa oksîdus, oglekïa monoksîdu u. c.) un, iesaistoties ar tâm íîmiska-jâs reakcijâs, nodroðina jaunu, videi nekaitîgu savienojumu raðanos.

Mçrîðana Ozona slâòa biezumu mçra tieðajos mçrîjumos un attâlajos mçrîjumos. Tieðajos mçrîjumos gaiss tiek iepum-pçts mçrinstrumentâ, savukârt ar attâlo mçrîjumu palîdzîbu ozonu nosaka, pamatojoties uz ozona spçju ab-sorbçt UV starojumu.Mçrvienîba, kâdâ izsaka ozona slâòa biezumu, ir Dobsona vienîba jeb DU (attçls 1.3.). 1 DU ir definçta kâ0,01 mm biezs tîra ozona slânis standarta apstâkïos (pie spiediena 1 atmosfçra un temperatûras +25 oC).Tâdçjâdi 100 DU norâda uz to, ka ozona molekulu slânis ir 1 mm biezs.

Attçls 1.3. Dobsona vienîbu skala

Biezums pasaulç Ozona slâòa vidçjais normâlais biezums pasaulç ir ~3 mm (300 DU), taèu ozona veidoðanâs un sadalîðanâsprocesu, kâ arî vçju ietekmç, atkarîbâ no gadalaika un ìeogrâfiskajâm koordinâtâm tâ daudzums pasaulçbûtiski variç. Dabiski plâns ozona slânis ir tropu joslâ. Savukârt dabiski biezam ozona slânim vajadzçtu bûtDienvidpola un Ziemeïpola tuvumâ. Taèu diemþçl nu jau vairâkus desmitus gadus dçï ozona slâòa intensîvasnoârdîðanâs tas vairs tâ nav – mûsdienâs Zemes arktiskajos apgabalos vçrojams krass ozona molekulu dau-dzuma samazinâjums, kâ rezultâtâ ozona slânis ðajâs teritorijâs ir seviðíi plâns.

0202

0+00

0

0

0 0

0

0

0

0

0 00

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0 0

00

0+

0+

0+

0+

0202

02

02

02=03

=03

=03

=03

03

03

03

03

03

0303

03

03

03

03

03

0302

02

02

02

0202

02

02

02

02

02

0 02 =03

0 02 =03

0 02 =03

100

125

150

175

200

225

250

272

300

325

350

375

400

425

450

475

500

8

Biezums virs LatvijasOzona slâòa vidçjais biezums virs Latvijas vidçji ir normâls (virs 300 DU), taèu gada garumâ tas svârstâs noaptuveni 200 lîdz 500 DU. Òemot vçrâ Latvijas ìeogrâfiskâs koordinâtas un klimatiskos apstâkïus, visplânâ-kais ozona slânis virs Latvijas ir rudenî un ziemâ (200 lîdz 270 DU), bet visbiezâkais – pavasarî un vasarâ (300 lîdz 500 DU).Savukârt ozona slâòa biezuma dinamika virs Rîgas laika posmâ no 1996. lîdz 2005. gadam norâda uz pakâ-penisku ozona slâòa biezuma samazinâðanos – 1996. gadâ vidçjais ozona slâòa biezums virs Rîgas bija aptuveni 340 DU, 2004. gadâ 330 DU, 2005. gadâ 316 DU (attçls 1.4.).

Attçls 1.4. Ozona slâòa biezums virs Rîgas 1996. – 2005. gadâ, DU

1.3. Ozona slâòa noârdîðanâs

ProcessOzona slâòa noârdîðanâs ir saistîta ar ozona molekulu sadalîðanos. To izraisa atmosfçrâ sastopamâs dabiskoprocesu (piem., vulkânu izvirdumi) rezultâtâ raduðâs vai cilvçka rîcîbas rezultâtâ emitçtâs (atbrîvotâs) hloru (Cl)vai bromu (Br) saturoðâs ozona slâni noârdoðâs vielas (OSNV), kâ arî metâns un slâpekïa(I) oksîds (N2O).Ozona molekulu sadalîðanâs lîdzsvaro ozona molekulu veidoðanos, taèu ozona molekulu ïoti intensîvasadalîðanâs izjauc dabâ esoðo lîdzsvaru starp ozona veidoðanos un sadalîðanos, tâpçc ozona slânisnoârdâs un kïûst pârâk plâns.Bûtiskâkie ozona slâòa noârdîðanâs posmi (attçls 1.5.):

1. Emisija (cilvçku rîcîbas un dabisko procesu rezultâtâ uz Zemes tiekemitçtas OSNV, t. i., bromu un hloru saturoðas gâzes).

2. Akumulçðanâs (emitçtâs OSVN uzkrâjas (akumulçjas) zemâkajos atmosfçras slâòos un gaisa plûsmu ietekmç tiek pârvietotas uz reìioniem, kas neatrodas to emisijas avotu tieðâ tuvumâ).

3. Pârvietoðana (akumulçtâs OSNV ar vertikâlajâm gaisa plûsmâm tiek pârvietotas uz stratosfçru).

4. Pârvçrðana (stratosfçrâ lielâkâ daïa OSNV Saules UV starojuma ietekmç tiek pârvçrstas viegli reaìçjoðâs halogçnu gâzçs).

5. Íîmiskâs reakcijas (viegli reaìçjoðâs halogçnu gâzes izraisa ozona slâòa noârdîðanos un jo seviðíi strauji ðîs íîmiskâs reakcijas noris reìionos, kur veidojas polârie stratosfçras mâkoòi, piem., virs Antarktîdas).

6. Aizvâkðana (vertikâlo gaisa plûsmu ietekmç viegli reaìçjoðâs halo-gçnu gâzes tiek atgrieztas troposfçrâ, kur mâkoòu mitruma un lietus dçï sadalâs un tiek pilnîbâ aizvâktas no atmosfçras).

OSNV ietekmes uz ozona slâni stiprumu raksturo ozona noârdîðanas potenciâls (ONP). Jo augstâka ONP vçrtîba, jo lielâka attiecîgâs vielas ietekme uz ozona slâni.

1. emisija

2. akumulçðanâs

3. pârvietoðana

4. pârvçrðana

5. íîmiskâsreakcijas

6. aizvâkðana

Attçls 1.5. Ozona slâòa noârdîðanâs posmi

9

Ozona slâni noârdoðâs vielasÐobrîd zinâmas 96 OSNV. Visas OSNV ir stabilas íîmiskâs vielas. Tâs ir viegli gaistoðas un viegli saðíidrinâ-mas. Tâm raksturîgs liels iztvaikoðanas siltums. Tâs labi ðíîdina taukus un jaucas ar eïïâm. Vairumam OSNVir zems akûtais toksiskums (izòçmums - metilbromîds, kas ir ïoti toksisks). Pçc OSNV sastâva iespçjams izdalîtastoòas OSNV pamatgrupas. (tabula 1.1.).

Atmosfçrâ esoðais OSNV daudzums ir atkarîgs galvenokârt no atmosfçrâ emitçtâ ðo vielu daudzuma un todzîves ilguma. Par íîmisko vielu dzîves ilgumu atmosfçrâ parasti dçvç laika periodu, kurâ emitçtâs vielasdaudzums atmosfçrâ samazinâs par 60 %. Visbieþâk izmantotajâm OSNV dzîves ilgums ir aptuveni 1 lîdz100 gadi, taèu daþâm OSNV tas ir vairâk kâ 1000 gadi.OSNV izmanto gan sadzîvç, gan komercdarbîbâ. Ikdienâ vairumu OSNV (hlorfluorogïûdeòraþus, daïçji halo-gençtos hlorfluorogïûdeòraþus, daïçji halogençtos bromfluorogïûdeòraþus) sauc par freoniem (freon) vaihladoniem, un iekârtu maríçjumos tie parasti ir apzîmçti ar speciâliem saîsinâjumiem, piem., R (refrigerant).Visbieþâk izmantotie freoni ir HFO-11 (R11), HFO (R12) un HHFO-22 (R22).OSNV var bût sastopamas gan tîrâ veidâ, gan maisîjumos. OSNV maisîjumu ietekme uz ozona slâni parastiir mazâka kâ tîrâm vielâm. OSNV daudzumi pçdçjo daþu gadu desmitu laikâ ozona slâòa aizsardzîbas pasâkumu ietekmç ir ievçrojamimainîjuðies. Piem., 1986. gadâ kopçjais HFO patçriòð pasaulç bija aptuveni 1 100 000 tonnas, bet 2002. gadâto kopçjais patçriòð bija vairs tikai 100 000 tonnas. Taèu bûtiski ievçrot, ka, òemot vçrâ ozona slâòa noâr-dîðanâs procesu sareþìîtîbu, neskatoties uz OSNV emisiju daudzuma samazinâðanos, ozona slâòa noârdîðanâs vçl aizvien turpina pieaugt. Pieòemot, ka OSNV emisijas nepalielinâsies un turpinâs samazinâties, ozona slânis varçtu atjaunoties ne âtrâk kâ pçc aptuveni 60 gadiem.

Nr.p.k.

ONP

0,1

1,12

0,005 –

0,110

3,0 – 10,0

0,6 – 1,0

0,6

1,1

Dzîvesilgums,

gadi

5

0,37

55 – 424

16 – 65

45 – 1700

0,7

26

Izmantoðana

kâ ðíîdinâtâju, kâ izejvielu citu íîmisko vielu raþoðanâ u. c.1.

2.

4.

5.

6.

7.

8.

3. 0,3 – 7,5 ugunsdzçðanas sistçmâs u. c.

aukstuma iekârtâs (gaisa kondicionçðanas sistçmas, ledusskapji, ûdens dzesçtâji u. c.), ugunsdzçðanas sistçmâs u. c.

ugunsdzçðanas sistçmâs, portatîvajos ugunsdzçðanas aparâtos, reaktîvajos dzinçjos, aukstuma iekârtâs (gaisa kondicionçðanas sistçmas, ledusskapji, ûdens dzesçtâji u. c.)u. c.

aukstuma iekârtâs (gaisa kondicionçðanas sistçmas, ledusskapji, ûdens dzesçtâji u.c.), aerosolos, putu materiâlos u.c.

kaitçkïu un slimîbu apkaroðanâ (augsnes fumigâcija (apstrâde), produktu fumigâcija, konstrukciju fumigâcija), kâ izejvielu citu íîmisku vielu raþoðanâ u. c.

kâ ðíîdinâtâju, kâ izejvielu citu íîmisko vielu raþoðanâ u. c.

ugunsdzçðanas sistçmâs, aukstuma iekârtâs (gaisa kondicionçðanas sistçmas, ledusskapji, ûdens dzesçtâji u. c.) u. c.

Nosaukums

Haloni

Bromhlormetâns(BCM)

1,1,1 – trihloretâns (metilhloroforms)

Daïçji halogençti bromfluorogïûdeòraþi

Daïçji halogençti hlorfluorogïûdeòraþi (HHFC jeb HHFO)

Hlorfluorogïûdeòraþi(CFC jeb HFO)

Metilbromîds (MB)

Oglekïa tetrahlorîds(tetrahlorogleklis)

Tabula 1.1. OSNV pamatgrupu raksturojums

“Ozona caurums”“Ozona caurums” ir ozona molekulu îpaði zema koncentrâcija atmosfçrâ virs Dienvidpola arktiskâs ziemas un pavasara laikâ, un tas veidojas dçï polâro stratosfçras mâkoòu veicinâtas ïoti intensîvas ozo-na slâòa noârdîðanâs. Ozona slâòa biezums “ozona cauruma” reìionâ ir 100–150 DU (attçls 1.6.). “Ozonacauruma” platîba pçdçjos gados ir bijusi vidçji 24 000 000 km2, un satelîta attçlos tas izskatâs kâ liels caurums.

Noârdîðanâs sekasOzona slâòa noârdîðanâs rezultâtâ Zemi sasniedz pârâk intensîvs Saules UV starojums, un tas atstâj negatîvuietekmi gan uz dzîvâm bûtnçm (cilvçkiem, dzîvniekiem, augiem), gan uz priekðmetiem:

samazinâs daþâdu materiâlu (piem., gumijas, koksnes u. c.) izturîba un lîdz ar to – ðo materiâlu lietoðanas ilgums;iet bojâ ûdens virsçjos slâòos mîtoðie ûdens dzîvnieki un mikroorganismi;samazinâs lauksaimniecîbas raþas un zivju nozveja;palçninâs koku augðana, samazinot meþsaimniecîbas produktivitâti;samazinâs imunitâte pret daþâdâm slimîbâm;palielinâs iespçja saslimt ar âdas vçzi un acs kataraktu (gan cilvçkiem, gan dzîvniekiem), plauðu unaugðçjo elpoðanas ceïu slimîbâm.

1.4. Ozona slâòa aizsardzîba

Vçsturiskâ attîstîba1839. gadâ Ðveices dabaszinâtnieks K. F. Ðonbeins (Schonbein) atklâj íîmisko vielu ozons.1913. gadâ atklâj, ka vairums ozona atrodas stratosfçrâ.1920. gadâ G. M. B. Dobsons izgudro instrumentu ozona slâòa mçrîðanai.1928. gadâ izgudro HFO.1950. gadâ sâkas HFO masveidîga izmantoðana.1971. gadâ uzsâk HFO koncentrâciju mçrîðanu atmosfçrâ.1974. gadâ atklâj ozona slâòa biezuma samazinâðanos.1985. gadâ publicç pçtîjumu par “ozona caurumu”.1987. gadâ pierâda sakarîbu starp ozona slâòa noârdîðanos un hloru saturoðo OSNV daudzumu atmosfçrâ.

10

ozona caurums

Attçls 1.6. Ozona slâòa biezums virs Antarktîdas 24.09.2006., NASA

Pamatelementiievçrojot spçkâ esoðo likumdoðanu, jomâs, kur pieejamas alternatîvâs vielas, pârtraukt OSNV izmantoðanu;ievçrojot spçkâ esoðo likumdoðanu, jomâs, kur nav pieejamas alternatîvâs vielas, izmantot OSNV, taèu tai paðâ laikâ:

- samazinât un novçrst OSNV noplûdes;- veicinât OSNV atkârtotu izmantoðanu;- veikt pçtîjumus alternatîvo vielu izstrâdç.

ievçrojot spçkâ esoðo likumdoðanu, cînîties pret OSNV nelegâlu importu, eksportu un izmantoðanu;ievçrojot spçkâ esoðo likumdoðanu, no saimnieciskâs aprites izòemtos OSNV savâkt un iznîcinât videidraudzîgâ veidâ.

Sistçma pasaulçOzona slâòa aizsardzîba pasaulç ir balstîta uz 1985. gada 22. martâ pieòemto Vînes konvenciju “Par ozonaslâòa aizsardzîbu”. Parakstot konvenciju, valstis vienojâs par nepiecieðamîbu pçtît ozona slâni, iekïaut likum-doðanâ prasîbas OSNV emisiju samazinâðanai un novçrðanai, kâ arî izveidot speciâlu starptautisku institûcijuozona slâòa aizsardzîbas veicinâðanai un koordinçðanai – Ozona sekretariâtu. Savukârt 1987. gada 16. septembrî pieòemtais Vînes konvencijas “Par ozona slâòa aizsardzîbu” Monreâlasprotokols “Par ozona slâni noârdoðajâm vielâm” nosaka konkrçtus termiòus, kuros attîstîtajâm un attîstîbas(jaunattîstîbas) valstîm jâsamazina un jâpârtrauc tâ pielikumos nosaukto OSNV raþoðana, patçriòð, imports uneksports, kâ arî termiòus, kâdos jâveic ðo vielu izòemðana no saimnieciskâs aprites. Lîdz 2006. gadam Monreâlas protokola prasîbu izpildç bija iesaistîjuðâs 189 pasaules valstis, un, òemot vçrâ OSNV izmantoða-nas kraso samazinâðanos, Monreâlas protokols tiek uzskatîts par vienu no pasaulç veiksmîgâkajâm valstustarptautiskajâm vienoðanâm. 16. septembri, kas ir Monreâlas protokola parakstîðanas diena, kopð 1995. ga-da visâ pasaulç atzîmç kâ Starptautisko ozona slâòa aizsardzîbas dienu.

Sistçma Eiropas SavienîbâEiropas Savienîba (ES) ir viens no pasaules lîderiem ozona slâòa aizsardzîbâ. ES valstis OSNV emisijas samazina straujâk nekâ pârçjâs pasaules valstis, un tâs mçríis ir paâtrinât ozona slâòa aizsardzîbas pasâku-mu îstenoðanu gan ES, gan arî citos pasaules reìionos. Lai sasniegtu izvirzîto mçríi, 2000. gada 29. jûnijâES pieòçma Regulu Nr. 2037/2000 “Par vielâm, kas noârda ozona slâni”. Tajâ iekïautas ne vien visas Mon-reâlas protokola prasîbas, bet pat noteikti stingrâki ierobeþojumi OSNV izmantoðanai un straujâki termiòi toizmantoðanas pârtraukðanai.

Sistçma LatvijâLatvija ozona slâòa aizsardzîbâ iesaistîjâs 1995. gada maijâ, kad ratificçja Vînes konvenciju “Par ozona slâòaaizsardzîbu” un Monreâlas protokolu “Par ozona slâni noârdoðajâm vielâm”. Pçc pievienoðanâs ES (t. i., kopð 2004. gada 1. maija) Latvijai kïuva saistoðas arî ES prasîbas ozona slâòa aizsardzîbai. Tâdçjâdi gal-venais tiesîbu akts ozona slâòa aizsardzîbas jomâ Latvijâ ðobrîd ir ES 2000. gada 29. jûnija Regula Nr. 2037/2000 "Par vielâm kas noârda ozona slâni". Savukârt kârtîba, kâdâ Latvija pilda atseviðías ðîs Regulasprasîbas ir noteikta Latvijas Republikas Ministru kabineta 2005. gada 6. septembra noteikumos Nr. 688"Noteikumi par ozona slâni noârdoðâm vielâm un fluorçtâm siltumnîcefekta gâzçm, kas ir aukstuma aìenti".

11

HFO, haloni,tetrahlorogleklis,

1,1,1-trihloretâns

HBFO BHM MB HHFO

Attçls 1.7. Termiòi OSNV izòemðanai no saimnieciskâs aprites Latvijâ

Saskaòâ ar Latvijâ spçkâ esoðo likumdoðanu, gandrîz visu OSNV izmantoðana sâkot ar 2006. gada 1. janvâri Latvijâ ir aizliegta (attçls 1.7.), taèu pastâv vairâki izòçmumi. Tâ piemçram, veco freonu (HFO) izman-toðana sadzîves ledusskapjos ir atïauta lîdz nepiecieðamîbai ðajos ledusskapjos uzpildît papildus freonu vai arî lîdzðo ledusskapju ekspluatâcijas beigâm. Freonus (HFO) saturoðu astmas inhalatoru izmantoðana ir atïauta neie-robeþoti ilgi. Utt. Galvenâ institûcija ozona slâòa aizsardzîbas jomâ Latvijâ ir Vides ministrija. Taèu atseviðíus pasâkumus ozona slâòa aizsardzîbâ îsteno arî Valsts augu aizsardzîbas dienests, Valsts ieòçmumu dienesta Galvenâ mui-tas pârvalde, Valsts vides dienests, kâ arî Latvijas Vides, ìeoloìijas un meteoroloìijas aìentûra u. c. Iesaistîtasir arî nevalstiskâs organizâcijas. Apvienojot aukstuma iekârtu apkopes lielâkâs firmas un sertificçjot speciâlis-tus darbîbâm ar aukstuma aìentiem (t. sk., HFO un HHFO transportçðana, uzpildîðana un atsûknçðana noaukstuma iekârtâm u. c.), bûtisku darbu freonu noplûþu novçrðanâ veic Latvijas Saldçtâjiekârtu inþenieruasociâcija.Lai sekmçtu ozona slâòa aizsardzîbu, piesaistot starptautisko organizâciju un institûciju atbalstu, Latvija irîstenojusi 7 nozîmîgus projektus. Investîciju piesaistîðanas ziòâ ïoti daudz paveica UNEP/GEF projekts "Pârejauz hlorfluorogïûdeòraþus neizmantojoðâm tehnoloìijâm putu materiâlu raþoðanâ – RITOLS", kura ietvarostika rekonstruçtas firmas "RITOLS" raþotnes, kâ arî projekts "Hlorfluorogïûdeòraþu izòemðana nosaimnieciskâs aprites Latvijas aerosolu rûpniecîbâ", kura ietvaros vecâs raþoðanas lînijas pret jaunâm –tâdâm, ar kuru palîdzîbu raþotie aerosoli nesatur OSNV (HFO) – tika nomainîtas firmâ "KVADRO". Savukârtinstitucionâlâs kapacitâtes stiprinâðanai bûtisks bija Vides ministrijas un Latvijas Vides, ìeoloìijas un meteo-roloìijas aìentûras îstenotais UNEP/GEF projekts "Institucionâlâ stiprinâðana Monreâlas protokolaîstenoðanai Latvijâ". Tâ ietvaros tika attîstîti mehânismi speciâlistu, kas veic darbîbas ar OSNV, sertificçðanai,

kâ arî firmu, kas kâ pakalpojumu piedâvâ OSNV saturoðu iekâr-tu apkopi, licencçðanai. Speciâli organizçtajos mâcîbu semi-nâros tika apmâcîtas vairâk kâ 40 muitas amatpersonas. Un pargrandiozu notikumu kïuva projekta organizçtâ sabiedrîbasinformçðanas kampaòa "Ozona slânim draudzîga skola" (attçls 1.8.),kurâ kopumâ piedalîjâs ap 300 Latvijas skolu, t. sk., vairâki simtiskolotâji un vairâki desmiti tûkstoði skolçnu.

Individuâlie pasâkumi ozona slâòa aizsargâðanairûpçties, lai, iegâdâjoties jaunas preces, tâs nesaturçtu OSNV (par OSNV klât-bûtni var uzzinât pçc preèu maríçjuma (attçls 1.9.) vai aprakstiem. Preces, kasnesatur OSNV, nereti ir maríçtas kâ “Ozone friendly” vai “CFC free” u. tml.);rûpçties, lai OSNV saturoðas preces tiktu pareizi lietotas, t. i., netiktu pakïau-tas bojâjumiem, kas varçtu izraisît OSNV noplûdes. Patlaban ðâdas preces irgandrîz visi vecie (raþoti pirms 2000. gada) ledusskapji, saldçtavas un gaisakondicionçðanas sistçmas;rûpçties, lai no OSNV saturoðâm precçm, kas beiguðas savu kalpoðanas lai-ku, OSNV ar speciâlu iekârtu palîdzîbu tiktu atsûknçtas un nodotas iznîcinâ-ðanai. OSNV saturoðâs preces jânodod elektrisko un elektronisko atkritumusavâkðanas vietâs vai arî elektrisko un elektronisko iekârtu tirgotâjiem.

NozîmeSaskaòâ ar zinâtnieku aplçsçm, ja nebûtu Monreâlas protokola un netiktu veikti pasâkumi ozona slâòa aiz-sardzîbai, ozona slâòa noârdîðanâs 2050. gadâ zemeslodes ziemeïu daïâ bûtu sasniegusi vismaz 50 %, betdienvidu daïâ – 70 %. Zemi sasniedzoðais Saules UV starojums zemeslodes ziemeïu daïâ bûtu dubultojies,bet dienvidos – èetrkârðojies. Atmosfçrâ emitçto OSNV apjoms bûtu palielinâjies 5 reizes. Pârmçrîgais Sau-les UV starojums bûtu izraisîjis vairâk nekâ 20 milj. saslimðanas gadîjumus ar âdas vçzi, 130 milj. saslimða-nas gadîjumus ar acs kataraktu utt.

12

Attçls 1.9. Simbols, kasnorâda uz preèu bîstamîbu

videi, t. sk. ozona slânim

Attçls 1.8. "Ozona slânim draudzîga skola" logo

1.5. Saules ultravioletais starojums

Ultravioletâ starojuma raksturojumsUV starojums ir elektromagnçtisko viïòu spektra diapazons no 100 lîdz 400 nm. Galvenais UV starojumaavots ir Saule, taèu to iespçjams radît arî ar speciâlu ierîèu palîdzîbu (piem., “kalnu saulîte”, solârija lampas).UV starojuma veidi:

UV-A starojums (315–400 nm. Rada iedegumu. Ozona slânis UV-A gandrîz neabsorbç.); UV-B starojums (280–315 nm. Rada âdas apdegumus un palielina risku saslimt ar âdas vçzi, veicinakataraktas attîstîbu, samazina imunitâti, negatîvi ietekmç augu augðanu, kâ arî samazina fotosintç-zes intensitâti un produktivitâti, taèu tai paðâ laikâ rosina D vitamîna veidoðanos. Ozona slânis UV-B gandrîz pilnîbâ absorbç.);UV-C starojums (100–280 nm. Ozona slânis UV-C pilnîbâ absorbç.).

Ultravioletâ starojuma intensitâteZemi sasniedzoðâ Saules UV starojuma intensitâti ietekmç galvenokârt atmosfçrâ esoðais ozona daudzums.Ozona slânis pilnîbâ absorbç UV-C starojumu un aptuveni 90 % UV-B starojuma. Noârdoties ozona slânim,Zemi sasniedzoðâ UV starojuma daudzums palielinâs. Taèu ozons nav vienîgais UV starojuma intensitâtiietekmçjoðais faktors. To ietekmç arî tâdi faktori kâ:

Saules augstums (mainâs atkarîbâ no atraðanâs vietas ìeogrâfiskâm koordinâtâm, augstuma virs jûras lîmeòa, kâ arî gadalaika un diennakts laika);mâkoòu un putekïu daudzums, migla;virsmas veids (tabula 1.2.) u. c.

Tabula 1.2. Saules UV starojuma atstaroðanas efektivitâte atkarîbâ no virsmas veida

Zemi sasniedzoðâ Saules UV starojuma intensitâti raksturo UV starojuma indekss (UVI). Jo augstâka UVI vçr-tîba, jo intensîvâks un bîstamâks Saules UV starojums (attçls 1.10).

Attçls 1.10. UVI vçrtîbu skala atbilstoði ekspozîcijas pakâpei

13

nopïauts zâlâjs vasarâ

pïava

augsne gaiða/tumða

asfalts melns/pelçks

çkas baltâ krâsâ

koka dçïu bûves (nekrâsotas)

ezera, dîía, upes virsma

atklâts okeâns

baltas buras uz ûdens

mitras pludmales smiltis

gaiðas, sausas pludmales smiltis

sniegs kalnos – vecs/jauns

betona kâjceliòð

Virsmasveids

Atstaroðanasefektivitâte (%)

UVI vçrtîba 0 3 6 8 11+

Ekspozîcijas pakâpe

zema vidçja augsta ïoti augsta ekstrçma

1.6. Personîgâ aizsardzîba pret Saules ultravioleto starojumu

Lai sevi aizsargâtu pret Saules UV starojumu, vispirms jânovçrtç savas âdas tips (tabula 1.3.). Âdas tipu novçrtç atkarîbâ no sauïoðanâs iespçjâm un ârçjâ izskata. Piem., cilvçkiem, kam ir gaiða âda, gaiði mati ungaiðas acis, risks iegût âdas apdegumus ir salîdzinoði lielâks nekâ cilvçkiem ar tumðu âdu, tumðiem matiemun tumðâm acîm. Cilvçkiem, kuri brûnu âdas krâsu iegûst sauïojoties salîdzinoði neilgu laiku, risks ciest noUV starojuma kaitîgâs iedarbîbas ir mazâks nekâ tiem, kuriem sauïoðanâs prasa salîdzinoði ilgu laiku.Savukârt cilvçkiem ar dabiski tumðu âdas krâsu aizsardzîba pret UV starojumu ir iedzimta.

Tabula 1.3. Âdas tipu klasifikâcija atkarîbâ no jutîguma pret Saules gaismu

Zinot âdas tipu, jânoskaidro gaidâmie laikapstâkïi un, ja iespçjams, UVI. Jo augstâks ir UVI un âda pret Saules UV starojumu ir jûtîgâka, jo risks ciest no pârmçrîga Saules UV starojuma ir lielâks. Nozîmîgs ir arî cilvçka vecums. Lai gan tieða sakarîba nav konstatçta, pçtîjumu rezultâti liecina, ka bçrnu un jaunieðuekspozîcija UV starojumam ir nozîmîgs faktors viòu riskam turpmâkajos dzîves gados saslimt ar âdas vçzi.Bûtiskâkie pasâkumi sevis aizsargâðanai pret Saules UV starojumu:

jâizvairâs no ilgstoðas atraðanâs Saulç pusdienlaikâ (îpaði no plkst. 10 lîdz 15);jâizmanto Saules aizsargkrçmi (vçlams, lai Saules aizsargfaktors jeb SPF 15, taèu bçrniem paredzç-tie aizsargkrçmi apzîmçti citâdâk);jâvalkâ cepure, kas pasargâ acis, ausis un kakla aizmugurçjo daïu no Saules stariem;jâvalkâ nesintçtisks apìçrbs, kas nosedz iespçjami lielâku daïu íermeòa;jâvalkâ saulesbrilles, kas aiztur vismaz 70–80 % no Saules UV-A un UV-B starojuma (saulesbrillçmjâbût ar t. s. UV filtru).

14

ïoti augsts

augsts

Nav iedeguma

Viegls iedegums

zems Tumðs iedegums

vidçjs

"Melanoaizsargâta"

"Melanokompromiss"I

II"Melanokompetents"Vidçjs iedegums III

IV

V

VI

ïoti zems

îpaði zems

Dabiski brûna âda

Dabiski melna âda

Âdasfototips

Jutîgums pret SaulesUV starojumu

Sauïoðanâsiespçjas

Âdas tips

16

2.1. Ozona slânim draudzîga skolas politika

Ozona slânim draudzîga skola ir tâda skola, kas ar ozona slâòa aizsardzîbu saistîtos jautâjumus ir integrçjusigan mâcîbu procesâ, gan skolas ikdienâ un tâdçjâdi veicina ozona slâòa pakâpenisku atjaunoðanos un cil-vçku aizsardzîbu pret Saules UV starojuma negatîvo ietekmi.

Ozona slânim draudzîgas skolas pamats ir ozona slânim draudzîga skolas politika – politika, kas atbalsta unveicina ozona slânim draudzîgu rîcîbu. Taèu jâatceras, ka ozona slânim draudzîga politika nav nedz koncep-cija, nedz rîcîbas plâns. Ozona slânim draudzîga skolas politika ir ozona slânim draudzîga skolas nostâja,ozona slâòa aizsardzîbas pasâkumu veicinâðana un koordinçðana.Lai izveidotu ozona slânim draudzîgu skolas politiku, jâveic èetri savstarpçji saistîti uzdevumi (attçls 2.1.), nokuriem nozîmîgâkais ir lçmuma pieòemðana par iesaistîðanos ozona slâòa aizsardzîbâ, tâdçjâdi kïûstot parozona slânim draudzîgu skolu.

Attçls 2.1. Ozona slânim draudzîgas skolas politikas veidoðanas process

Ozona slânim draudzîgas skolas politikas veidoðanâ un îstenoðanâ bûtiski iesaistît visu skolas personâlu un,ja iespçjams, arî skolçnus, jo ðî politika skar ikvienu. Ozona slânim draudzîga skola ir tâs personâla un sko-lçnu dzîvesveids! Veidojot un îstenojot ozona slânim draudzîgu skolas politiku, bûtiski uzklausît visu iesais-tîto puðu viedokïus un censties atrast lîdzsvaru starp daþâdu puðu vajadzîbâm, vçlmçm un iespçjâm. Jo vai-râk skolçnu, skolotâju un skolas administrâcijas izpratîs un piekritîs ozona slânim draudzîgas skolas idejai untâs îstenoðanai, jo veiksmîgâka tâ bûs! Turklât bûtiski atcerçties, ka skolas dzîvi ietekmç arî bçrnu vecâki,skolas sadarbîbas partneri u. c. Tâpçc jâcenðas, lai arî viòi tiktu iesaistîti ozona slânim draudzîgas skolas politikas veidoðanâ un îstenoðanâ vai vismaz bûtu informçti par to.

Ozona slânim draudzîga skola ir process, nevis rezultâts!

Lçmuma pieòemðanaIkviena mçría sasniegðana sâkas ar tâ formulçðanu un apstiprinâðanu. Konkrçtajâ situâcijâ skolas mçríis irkïût par ozona slânim draudzîgu skolu, savukârt lçmuma pieòemðana nozîmç ðî mçría apstiprinâðanu, dodot solîjumu, ka tas tiks îstenots. Tâdçjâdi bûtiski, lai skolas lçmums bûtu nevis formâls, bet paustu skolas gribu. Svarîgi, lai skola apzinâtos, kâpçc tâ vçlas kïût par ozona slânim draudzîgu skolu un ko tâ ceriegût, par tâdu kïûstot. Apòemðanos kïût par ozona slânim draudzîgu skolu ieteicams formulçt rakstveidâ,piem., kâ deklarâciju, kuru paraksta skolas direktors (vadîtâjs). Pretçjâ gadîjumâ laika gaitâ ðî apòemðanâs vartikt aizmirsta vai sagrozîta.

Prioritâðu formulçðanaLai kïûtu par ozona slânim draudzîgu skolu, ir jâdefinç, kâ tas tiks izdarîts. Taèu nepiecieðamo pasâkumu parasti ir tik daudz, ka finanðu, materiâlu un cilvçkresursu ierobeþotîbas dçï, visu izdarît uzreiz nav iespçjams.Prioritâðu formulçðana noderçs gan veicamo uzdevumu noteikðanâ, gan to sistematizçðanâ pçc nozîmîgu-ma (jo nozîmîgâka prioritâte, jo vairâk uzmanîbas skola tai veltî).

Kontrolesmehânismaievieðana

Pasâkumunoteikðana

Lçmumapieòemðana

Prioritâðuformulçðana

17

Nosakot prioritâtes, bûtiski atcerçties ozona slânimdraudzîgas skolas definîciju, proti, “Ozona slânimdraudzîga skola ir tâda skola, kas ar ozona slâòa aizsar-dzîbu saistîtos jautâjumus ir integrçjusi gan mâcîbu pro-cesâ, gan skolas ikdienâ un tâdçjâdi veicina ozona slâòapakâpenisku atjaunoðanos un cilvçku aizsardzîbu pretSaules UV starojuma negatîvo ietekmi”. Vçlams, lai pri-oritâtçs tieðâ vai netieðâ veidâ tiktu iekïauti visi definîci-jas atslçgas vârdi (tekstâ tie ir pasvîtroti).Skolas noteiktâs prioritâtes ozona slâòa aizsardzîbas no-droðinâðanai un tâ atjaunoðanâs veicinâðanai var iekïaut deklarâcijâ kâ tâs neatòemamu sastâvdaïu.

Pasâkumu noteikðanaPamatojoties uz formulçtajâm prioritâtçm, jânosaka pasâ-kumi mçría (kïût par ozona slânim draudzîgu skolu) sa-sniegðanai. Turklât katrai prioritâtei var formulçt vairâkustâs îstenoðanas pasâkumus. Pasâkumu skaits ir atkarîgs nokonkrçtâs situâcijas specifikas. Visâm prioritâtçm noteiktopasâkumu kopums parâda, kâ skola plâno îstenot ozonaslânim draudzîgas skolas politiku. Izvçlçtajiem pasâkumiem jâbût îstenojamiem, jo pretçjâgadîjumâ to formulçðanai nav nozîmes. Pasâkumu for-mulçjumiem jâbût iespçjami vienkârðiem un saprota-miem, tâdçjâdi veicinot to izpratni un novçrðot iespçja-mos pârpratumus. Pasâkumi periodiski jâpârskata – aktualitâti zaudçjuðie jâaizstâj ar jauniem. Pasâkumus, kuru îstenoðana apgrû-tinâta, jâcenðas mainît un uzlabot tâ, lai to îstenoðana bûtu iespçjama.

Kontroles mehânisma ievieðanaViens no veidiem, kâ nodroðinât pasâkumu îstenoðanu, irto kontrole. Ir jâpârbauda, lai termiòi tiktu noteikti un ie-vçroti. Ir jâuzmana, lai darbs tiktu paveikts. Taèu tajâ paðâlaikâ ir arî jâatceras, ka ozona slâòa aizsardzîba ir brîvprâ-tîga, un cilvçkiem tajâ ir jâiesaistâs pçc paðu gribas, nevispiespiedu kârtâ. Kontrolei ðajâ situâcijâ ir jâbût koleìiâlai,nevis uzspiestai. Konstatçjot problçmas pasâkumu îsteno-ðanâ, kontrolei ir jâpalîdz tâs atrisinât. Viens no veidiem,kâ îstenot kontroli, ir apstiprinât ozona slâòa aizsardzî-bas jautâjumu koordinatoru un regulâri analizçt padarîto.

Skolas prioritâðu piemçrs Nr. 1.1. Ozona slânim draudzîga skolas saimnieciskâ darbîba.2. Skolotâji, kas pârzina un izprot ozona slâòa nozîmî-

gumu, noârdîðanos un aizsardzîbu.3. Skolçni, kas zina un prot rîkoties ozona slânim

draudzîgi.!!! Ðajâ piemçrâ redzams, ka vislielâko uzmanîbu skola plâ-no veltît tâs saimnieciskâs darbîbas sakârtoðanai un kontrolei, ievçrojot ozona slâòa aizsardzîbas principus. Kâ otra nozîmîgâkâ prioritâte izvçlçta skolotâju izglîtoðana,bet treðâ – skolçnu informçðana un izglîtoðana.

Skolas prioritâðu piemçrs Nr. 2.1. Skolçni saòem vispusîgu informâciju par ozona slâòa

nozîmi, noârdîðanos un aizsardzîbu.2. Skolas saimnieciskâ darbîbâ tiek ievçroti ozona slâòa

aizsardzîbas noteikumi.3. Skolçni ir aizsargâti pret pârmçrîgu Saules UV starojumu.!!! Ðajâ piemçrâ redzams, ka skolâ visvairâk resursu tiks iz-lietoti skolçnu izglîtoðanai, bet skolas saimnieciskâs darbîbassakârtoðana ierindota otrajâ vietâ. Treðajâ vietâ – îpaði pasâ-kumi skolçnu aizsardzîbai pret Saules UV starojumu.

Pasâkumu piemçri, kas izvçlçti, lai îstenotu prioritâti “Sko-lçni saòem vispusîgu informâciju par ozona slâòa nozîmi,noârdîðanos un aizsardzîbu”:1. integrçt tematu “Ozona slânis” vismaz 5 mâcîbu

priekðmetos;2. integrçt tematu “Ozona slânis” klases stundâs;3. atbalstît skolçnu iniciatîvas îstenot ozona slâòa

aizsardzîbas pasâkumus, piem., veco ledusskapju savâkðanas un nodoðanas talkas organizçðana, Ozona dienas rîkoðana u. tml.

Piemçri, kâ ozona slânim draudzîgas skolas politikas vei-doðanâ iesaistît daþâdu mçríauditoriju:1. aicinât puðu pârstâvjus formulçt un ieviest ozona slânim

draudzîgas skolas politiku;2. organizçt balsoðanu par skolas prioritâtçm ozona slâ-

òa aizsardzîbas nodroðinâðanai un tâ atjaunoðanâs vei-cinâðanai;

3. organizçt ozona slâòa aizsardzîbas ideju konkursu;4. organizçt diskusijas par skolâ plânotajiem ozona slâòa

aizsardzîbas pasâkumiem;5. izveidot uz skolas ziòojuma dçïa informatîvu sadaïu par

daþâdâm ar ozona slâni saistîtâm aktualitâtçm un skolasîstenotajiem pasâkumiem ozona slâòa aizsardzîbai.

18

2.2. Ozona slâòa aizsardzîbas principu ievçroðana skolas darbîbâ

Ir absurdi citiem mâcît aizsargât, ja pats neko nedari vai pat kaitç. Tâpçc viens no ozona slânim draudzîgasskolas pamatelementiem ir ozona slâòa aizsardzîbas principu ievçroðana skolas darbîbâ.Skolas darbîbâ ozona slâòa aizsardzîba skar:

skolas aukstuma iekârtas, t. sk. ledusskapjus, gaisa kondicionçðanas iekârtas, saldçtavas, ûdens dzesçtâjus utt.; skolas ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbas sistçmas, t. sk. portatîvos ugunsdzçðanas aparâtus;skolas laboratorijâ izmantotâs íîmiskâs vielas.

Skolas aukstuma iekârtas Daudzas Latvijâ izmantotâs aukstuma iekârtas – praktiski jebkura, kas raþota pirms 2000. gada, – satur kâduOSNV. Visbieþâk ðîs iekârtas satur hlorfluorogïûdeòraþus (HFO) vai daïçji halogençtos hlorfluorogïûdeòraþus(HHFO), ko vçsturiski sauc par freoniem (freon). Ðîs vielas aukstuma iekârtâs izmanto kâ aukstumnesçjus jebaukstuma aìentus, un galvenâ to funkcija ir siltuma pârnese. Saskaòâ ar Latvijâ spçkâ esoðo likumdoðanu, HFOlietoðana ir aizliegta, un iekârtâs tâs drîkst atrasties tikai lîdz iekârtas sabojâðanâs brîdim vai, ja iekârta darbo-jas, – lîdz attiecîgâs iekârtas lietoðanas termiòa beigâm.Lai noteiktu, vai skolâ esoðâs iekârtas satur OSNV, jâaplûko ðo iekârtu maríçjumu un tehniskâs pases. Savukârt, janevar atrast nedz iekârtas maríçjums, nedz tehnisko pasi – jânoskaidro iekârtas raþoðanas gads. Ja atrodatiet norâ-di par kâdu 2.1. tabulâ minçto vielu, iekârta satur OSNV.

Tâlâkâ rîcîba ir atkarîga no nepiecieðamîbas ðo iekârtu turpmâk izmantot (attçls 2.2.).1) Ja attiecîgâ OSNV saturoðâ iekârta ir nepiecieðama:

jâuzmana, lai iekârta netiktu pakïauta rûsu veicinoðiem apstâkïiem;jârûpçjas par iekârtas regulâru tehnisko apkopi (ja iekârtâ ir vairâk nekâ 3 kg freona, tehniskâapkope jâveic vismaz reizi gadâ), izsaucot sertificçtus aukstuma iekârtu speciâlistus;situâcijâs, kad iekârta nedarbojas vai darbojas savâdi, jâizsauc sertificçti aukstuma iekârtu speciâlisti.

2) Ja attiecîgâ OSNV saturoðâ iekârta nav nepiecieðama, t. i., ja vçlaties no tâs atbrîvoties, jânoskaidro,kur atrodas tuvâkais elektrisko un elektronisko iekârtu tirgotâjs vai elektrisko un elektronisko atkri-tumu pieòemðanas punkts. Jânogadâ tur attiecîgâ iekârta. Saskaòâ ar Latvijâ spçkâ esoðo likumdoðanu,

CFCl3CF2Cl2CF3ClC2FCl5C2F2Cl4C2F3Cl3C2F4Cl2C2F5ClCHF2ClC2HF3Cl2C2HF4ClCH3CFCl2CH3CF2Clvairâku vielu maisîjumsvairâku vielu maisîjumsvairâku vielu maisîjumsvairâku vielu maisîjumsvairâku vielu maisîjums

CFC-11CFC-12CFC-13CFC-111CFC-112CFC-113CFC-114CFC-115HCFC-22HCFC-123HCFC-124HCFC-141bHCFC-142bR-408AR-409AR-401AR-500R-502

ApzîmçjumsBieþâk izmantotie

tirdzniecîbas nosaukumi Íîmiskâ formula

R11, freon-11R12, freon-12R13, freon-13R111, freon-111R112, freon-112R113, freon-113R114, freon-114R115, freon-115R22, freon-22R123, freon-123R124, freon-124R141b, freon-141R142b, freon-142freon-408Afreon-409Afreon-401Afreon-500freon-502

Uzmanîbu! Iekârtas var saturçt arî citas OSNV, tâpçc gadîjumâ, ja rodas ðaubas, vai iekârta satur OSNV, jâsazinâs ar Latvijas Vides,ìeoloìijas un meteoroloìijas aìentûru, Valsts Vides dienestu vai Vides ministriju.

Tabula 2.1. Aukstuma iekârtâs visbieþâk izmantotâs OSNV

19

elektrisko un elektronisko iekârtu raþotâjam (t.sk. tâ pilnvarotam dîlerim) jânodroðina, ka mâjsaimniecîbaselektrisko un elektronisko iekârtu atkritumu pieòemðana izveidotajâ savâkðanas sistçmâ notiek bez maksas.

Skolas ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbas sistçmas Ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbas sistçmâs, t. sk. portatîvajos ugunsdzçðanas aparâtos ïoti ilgu laiku tikaizmantota tâda OSNV kâ haloni (halon). Lai gan vairums lietotâju ðîs vecâs ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbassistçmas ir aizstâjuði ar jaunâm – halonus nesaturoðâm, daþâs vietâs haloni vçl aizvien tiek izmantoti. Lai noteiktu, vai jûsu skolâ esoðâs ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbas sistçmas satur OSNV, jâaplûko tomaríçjums. Ja uz maríçjuma var izlasît kâdu no 2.2. tabulâ minçto vielu nosaukumiem, sistçma satur OSNV.Saskaòâ ar Latvijâ spçkâ esoðo likumdoðanu halonu izmantoðana ir aizliegta. Ja skolâ atrasti haloni, jâsazinâsar bîstamo atkritumu apsaimniekoðanas uzòçmumu A/S ”BAO” un jânoskaidro, kâ konkrçtajâ gadîjumâiespçjams tâs iznîcinât. Vecâ ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbas sistçma jânomaina pret jaunu – tâdu, kasnesatur OSNV.

Skolas laboratorijâ izmantotâs íîmiskâs vielasDaþas no OSNV iespçjams izmantot laboratorijâs naftas produktu noteikðanai, vielu ðíîdinâðanai u. c. Pieðâdâm vielâm pieder:

tetrahlorogleklis (oglekïa tetrahlorîds) – CCl4;1,1,1-trihloretâns – C2H3Cl3.

Saskaòâ ar Latvijâ spçkâ esoðo likumdoðanu tetrahloroglekïa un 1,1,1-trihloretâna izmantoðana ir aizliegta. Jaskolâ atrasta kâda no ðîm vielâm, jâsazinâs ar bîstamo atkritumu apsaimniekoðanas uzòçmumu A/S ”BAO” unjânoskaidro, kâ konkrçtajâ gadîjumâ tâs iespçjams iznîcinât.

Attçls 2.2. Rîcîbas modelis OSNV saturoðo iekârtu pareizai apsaimniekoðanai

Tabula 2.2. Ugunsdroðîbas un ugunsdzçsîbas sistçmâs,t. sk. portatîvajos ugunsdzçðanas aparâtos visbieþâk sastopamâs OSNV

Jâ Nç

Rûpçjieties, lai iekârtanetiktu bojâta un lai to

apkalpotu tikai sertificçti aukstuma

iekârtu speciâlisti

Nogâdâjiet iekârtu uz elektrisko un elektronisko atkritumupieòemðanas punktu vai

elektrisko un elektronisko preèu tirdzniecîbas vietu

Jâ Nç

Noskaidrojiet, vai skolâ irOSNV saturoðas

aukstuma iekârtas

Noskaidrojiet, vai skola tâs plâno turpmâk izmantot

Rûpçjieties, lai skola neiegâdâtos OSNV saturoðâs iekârtas

CF2BrCl

CF3Br

C2F4Br2

CH2BrCl

halon-1211, hladon-12B1, freon-12B1

halon-1301, hladon-13B1, freon-13B1

halon-2402, hladon-114B2, freon-114B2

halon-1011, hlorbrommetan

Halons 1211

Halons 1301

Halons 2402

Halons 1011

ApzîmçjumsBieþâk izmantotie

tirdzniecîbas nosaukumi Íîmiskâ formula

20

2.3. Temata “Ozona slânis“ integrâcija mâcîbu priekðmetos

Tematu ”Ozona slânis” bûtiski integrçt visâs izglîtîbas programmâs obligâti iekïaujamajâs ar vides izglîtîbusaistîtajâs tçmâs. Temata ”Ozona slânis” integrçðana mâcîbu priekðmetos palîdzçs ne vien nostiprinât ozonaslânim draudzîgas skolas apziòu, bet arî nodroðinâs skolas pieredzes un zinâðanu tâlâko nodoðanu, tâdçjâdiveicinot aizvien vairâk cilvçku iesaistîðanos ozona slâòa aizsardzîbâ.Mâcoties par ozona slâni, skolçni var padziïinât zinâðanas un uzlabot izpratni par vidç notiekoðo procesu uncilvçku saimnieciskâs darbîbas savstarpçjo ietekmi un atkarîbu. Temata ”Ozona slânis” apguve palîdzçs apzinâties cilvçku izraisîtâs ilglaicîgâs vides problçmas gan vietçjâ, gan reìionâlâ, gan globâlâ mçrogâ, kâ arîveicinâs motivâciju tâs risinât un novçrst. Apgûstot tematu ”Ozona slânis”, skolçniem bûs iespçja attîstît unpilnveidot prasmi strâdât ar informâciju, pçtnieciskâ darba prasmes, argumentçðanas, sadarbîbas un komu-nikâcijas prasmes, projektçðanas prasmes, kâ arî uzòçmîbu un uzdrîkstçðanos, intelektuâlâs prasmes u. c.Tematâ ”Ozona slânis” aplûkojami seði pamatjautâjumi:

ozons (t. sk. îpaðîbas, sastopamîba, izmantoðana tautsaimniecîbâ);ozona slânis (t. sk. veidoðanâs, nozîme, mçrîðana, biezums);ozona slâòa noârdîðanâs (t. sk. process, sekas, OSNV veidi un daudzumi);ozona slâòa aizsardzîba (t. sk. vçsturiskâ attîstîba, pamatelementi, sistçma pasaulç, sistçma EiropasSavienîbâ, Sistçma Latvijâ, individuâlie pasâkumi ozona slâòa aizsargâðanai);Saules UV starojums (t. sk. UV starojuma raksturojums un intensitâte);personîgâ aizsardzîba pret Saules UV starojumu.Tematu ”Ozona slânis” iespçjams integrçt vienâ vai vairâkos mâcîbu priekðmetos gan tehnoloìiju

un zinâtòu pamatu jomâ, gan valodu jomâ, gan cilvçka un sabiedrîbas jomâ, gan mâkslas jomâ.

2.3.1. Temats “Ozona slânis“ pamatizglîtîbâ

Temata ”Ozona slânis” integrçðana pamatizglîtîbas mâcîbu saturâ uzlabos skolçnu priekðstatu un sapratnipar galvenajiem dabas un sociâlajiem procesiem, morâlajâm un çtiskajâm vçrtîbâm. Ðî temata apgûðanaskolçniem palîdzçs izprast ozona slâòa nozîmi, kâ arî ozona slâòa noârdîðanâs saistîbu ar cilvçku rîcîbu,tâdçjâdi mudinot viòus izvçrtçt savu rîcîbu un tâs sekas. Tiks attîstîta videi draudzîga attieksme un pilnvei-dota skolçnu prasme pieòemt lçmumus, kas nenodara kaitçjumu nedz cilvçku veselîbai, nedz videi. Skolçniiemâcîsies sevi pasargât no pârmçrîga Saules UV starojuma.Pamatizglîtîbas mâcîbu saturâ tematu ”Ozona slânis” var integrçt galvenokârt tâdos mâcîbu priekðmetos kâbioloìija (BIO), dabaszinîbas (DAB), fizika (FIZ), ìeogrâfija (ÌEO) un íîmija (ÍÎM), taèu ne tikai – ozona slâòanoârdîðanâs un aizsardzîbas problemâtiku var pârrunât arî çtikâ (ÇTI) un sociâlâs zinîbas (SOC), bet tematu”Ozona slânis” var izmantot vizuâlâ mâkslâ (VIZ), mâjturîbâ un rokdarbos (MÂJT/ROK), informâtikâ (INF),latvieðu valodâ (LAT), sveðvalodâ (SVE), matemâtikâ (MAT) un sportâ (SPO).

BioloìijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona slâòa nozîmi un tâ noârdîðanâsseku bîstamîbu videi un dzîvajâm bûtnçm, t. sk. cilvçku un dzîvnieku veselîbai, augu augðanai u. c.Zinâðanas par personîgâs aizsardzîbas lîdzekïiem pret Saules UV starojumu un prasme tos lietot. Metodes: Darbs ar tekstu, debates, demonstrçðana, diskusija, eseja, intervija, izpçte, jautâjumi, mâcîbueksperiments, pçtîjums, prâta vçtra, problçmu risinâðana, situâciju analîze, situâciju izspçle, spçles,stâstîjums, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”UV starojums un acs”, darba lapa ”Ozona izvçle”, darba lapa ”Krustvârdu mîklaI”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, eksperiments “Saules UV starojuma iedarbîba uz dzîvâm bûtnçm unpriekðmetiem”, multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, spçle ”Mîti un patiesîba par Saules starojuma ietek-mi”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona zîmçjums”,spçle ”Ozontests”, solâriju UV un Saules UV izpçte, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

21

DabaszinîbasSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona slâòa nozîmi, noârdîðanâscçloòiem, sekâm un ozona slâòa aizsardzîbas pasâkumiem. Zinâðanas par personîgâs aizsardzîbaslîdzekïiem pret Saules UV starojumu un prasme tos izmantot. Prasme pazît rîcîbas, kas kaitç ozona slâ-nim, un rîcîbas, kas veicina tâ atjaunoðanos, kâ arî mâka izvçrtçt savu rîcîbu un rîkoties ozona slânimdraudzîgi.Metodes: Darbs ar tekstu, demonstrçðana, diskusija, eseja, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana,jautâjumi, pçtîjums, prâta vçtra, problçmu risinâðana, saruna, situâciju analîze, spçle, stâstîjums, vizu-alizçðana.Piemçri: Darba lapa ”Dodoties ceïojumâ uz ozona slâni”, darba lapa ”Dzîvojot uz plançtas ar ozonaslâni”, darba lapa “Izglâb ozonu!” darba lapa ”Ozona izvçle”, darba lapa ”Krustvârdu mîkla I”, darbalapa ”Saules droðs”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, mâcîbu eksperiments “Saules UV starojuma iedar-bîba uz dzîvâm bûtnçm un priekðmetiem”, multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, spçle ”Mîti un patiesî-ba par Saules starojuma ietekmi”, spçle, ”Ozona dârgumi”, spçle ”Ozona dzenâðana”, spçle ”Ozonadzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona slânis, UV starojums un OSNV”, spçle ”Ozona ðovs”,spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozona zîmçjums”, spçle ”Ozontests” u. tml.

ÇtikaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Apziòa par savu saistîbu ar vidi, t. sk. ozona slâni, un atbildîbu parto. Izpratne par ozona slâòa nozîmîgumu, ozona slâòa noârdîðanâs cçloòiem un cilvçka lomu tajos, kâarî noârdîðanâs sekâm, to mijiedarbîbu ar cçloòiem. Prasme pazît rîcîbas, kas kaitç ozona slânim unrîcîbas, kas veicina tâ atjaunoðanos, kâ arî mâka izvçrtçt savu rîcîbu un rîkoties ozona slânim draudzîgi.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, demonstrçðana, ieklausîðanâs, intervija, izpçte, jautâjumi, prâtavçtra, problçmu risinâðana, saruna, spçle, stâstîjums, uzdevumu risinâðana, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”Dzîvojot uz plançtas ar ozona slâni”, darba lapa “Izglâb ozonu!”, darba lapa”Ozona nepabeigtie teikumi”, darba lapa ”Sarunas par ozona slâni”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”,multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, spçle ”Ozona dârgumi”, spçle ”Ozona dzenâðana”, spçle ”Ozonaklipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozontests” u. tml.

FizikaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona slâòa nozîmi Saules UV starojumaabsorbçðanâ, Saules UV starojuma ietekmi uz dzîvajâm bûtnçm un materiâliem, kâ arî ozona slâòanoârdîðanâs procesu un cilvçku lomu tajâ. Izpratne par atklâjumu nozîmi ozona slâòa izpçtç, noârdîðanâun aizsardzîbâ.Metodes: Darbs ar tekstu, debates, diskusija, eseja, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana, jautâjumi,kooperatîvâs mâcîðanâs metode, laboratorijas darbs, mâcîbu eksperiments, pçtîjums, prâta vçtra, prob-lçmu risinâðana, saruna, situâcijas analîze, spçle, stâstîjums, uzdevumu risinâðana, vizualizçðana.Piemçri: Animâcija ”Ozona caurums virs Antarktîdas”, laboratorijas darbi par gaismu (t. sk., UV), multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozonatîkls”, spçle ”Ozontests”, uzdevums ”Ozona slâòa biezuma atðíirîbas”, ozona smarþas demonstrçðana(kopçtâjs), video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

ÌeogrâfijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas par ozona slâòa atraðanâs vietu, biezumu un dinamiku,zinâðanas un izpratne par ozona slâòa noârdîðanâs sekâm, cçloòiem un cilvçku lomu tajos, kâ arî ozonaslâòa aizsardzîbas pamatprincipiem, galvenajâm pasaulç un Latvijâ paveiktajâm aktivitâtçm. Prasmepazît rîcîbas, kas kaitç ozona slânim un rîcîbas, kas veicina tâ atjaunoðanos, kâ arî mâka izvçrtçt savurîcîbu un rîkoties ozona slânim draudzîgi.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, demonstrçðana, diskusija, intervija, izpçte, jautâjumi, pçtîjums,praktiskais darbs, prâta vçtra, problçmu risinâðana, saruna, situâciju analîze, situâciju izspçle, spçle,stâstîjums, vizualizçðana.

22

Piemçri: Animâcija ”Ozona caurums virs Antarktîdas”, darba lapa ”Atrodi vârdus!”, darba lapa”Krustvârdu mîkla I”, diskusija ”Cçloòi, sekas un risinâjumi ozona slâòa aizsardzîbâ”, diskusija ”Fantastiskârealitâte”, debates ”Intereses un ozona slâòa aizsardzîba”, multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, ozona slâòanoârdîðanâs visvairâk skarto valstu noteikðana un atzîmçðana kartçs, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle”Ozona klipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozona zîmçjums”, spçle ”Ozontests”,uzdevums ”Ozona slâòa biezuma atðíirîbas”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

InformâtikaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme, izmantojot informâcijas un komunikâcijas tehnoloìijas,iegût un apstrâdât informâciju par ozona slâni, t. sk. datus un attçlus par ozona slâòa biezumu un tâdinamiku, kâ arî prasme sagatavot un demonstrçt prezentâciju materiâlus.Metodes: Attçlu apstrâde, teksta apstrâde, izklâjlapu veidoðana, prezentâciju materiâlu veidoðana.Piemçri: Informâcijas meklçðana un apstrâde daþâdu uzdevumu veikðanai (piem., debatçm ”Interesesun ozona slâòa aizsardzîba”, uzdevumam “Ozona slâòa biezuma atðíirîbas”) u. tml.

ÍîmijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas par ozona kâ íîmiskas vielas îpaðîbâm, tâ veidoðanâs unnoârdîðanâs íîmiskajâm reakcijâm. Izpratne par ozona nozîmi dzîvo organismu aizsardzîbâ pret Saules UVstarojumu un pasâkumiem, kas veicami ozona slâòa aizsardzîbai.Metodes: Darbs ar tekstu, demonstrçðana, diskusija, eseja, jautâjumi, laboratorijas darbs, pçtîjums, prâtavçtra, problçmu risinâðana, saruna, situâcijas analîze, spçle, stâstîjums, uzdevumu risinâðana, vizualizçðana.Piemçri: Laboratorijas darbi par ozona veidoðanos, noârdîðanos un îpaðîbâm, multiplikâcijas filma ”OzijsOzons”, spçle ”Ozona deja”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona zîmçjums”,spçle ”Ozona tîkls”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Latvieðu valodaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme uztvert un saprast tekstus par tematu “Ozona slânis”. Prasmeveidot stâstîjumu par ozona slâni, t. sk. ozona slâòa nozîmi un noârdîðanâs cçloòiem, ozona slâòa aizsardzîbu.Metodes: Atstâstîjums, darbs ar tekstu, diktâti, diskusija, domraksti, spçle.Piemçri: Darba lapa ”Krustvârdu mîkla I”, darba lapa ”Ozona nepabeigtie teikumi”, darba lapa ”Ozonaprâta meþìis”, ”Ozona ðifrs”, darba lapa ”Sarunas par ozona slâni”, diktâti, (piem., diktâti ar uzdevumiemNr. 1., 2. un 3.), diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona viedokïi” u. tml.

Matemâtika (algebra un ìeometrija)Sasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme sastâdît un risinât teksta uzdevumus par tematu “Ozonaslânis”, izpildît darbîbas ar skaitïiem, kas skar ozona slâni, kâ arî prasme iegût un analizçt datus parozona slâòa biezuma dinamiku.Metodes: Darbs ar tekstu, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana, situâcijas analîze, uzdevumu risinâðana, vizualizçðana.Piemçri: Daþâda veida uzdevumu risinâðana un sastâdîðana (piem., teksta uzdevumi Nr. 1., 2., 3., 4. un 5.) u. tml.

Mâjturîba (rokdarbi)Sasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne par ozona slâòa nozîmîgumu un tâ noârdîðanâs cçloòiem.Zinâðanas par mâjsaimniecîbâ izmantojamâm iekârtâm, kas var potenciâli saturçt OSNV, prasme ðâdasiekârtas pazît dzîvç. Prasme izveidot vissvarîgâko aizsardzîbas lîdzekli pret Saules UV starojumu – cepuri. Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, debates, demonstrçðana, diskusija, ekspozîcijas iekârtoðana, intervija,izpçte, jautâjumi, kooperatîvâs mâcîðanâs metode, mâcîbu ekskursija, pçtîjums, prâta vçtra, problçmurisinâðana, projektu metode, saruna, spçle, stâstîjums.Piemçri: Cepures izgatavoðana aizsardzîbai pret UV starojumu, cepuru ekspozîcijas un demonstrçðanas organi-zçðana, darba lapa “Izglâb ozonu!“, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, mâjâs esoðo OSNV saturoðo iekârtu iden-tificçðana, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozontests” u. tml.

23

Sociâlâs zinîbas (civilzinîbas, çtika, ievads ekonomikâ, veselîbas mâcîba)Sasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne par ozona slâòa nozîmîgumu, tâ noârdîðanâs cçloòiem, sekâmun cilvçku lomu tajos. Zinâðanas par Saules UV starojuma noderîgumu un bîstamîbu, kâ arî lîdzekïiemaizsardzîbai pret to un mâka ðos lîdzekïus lietot. Prasme pazît rîcîbas, kas kaitç ozona slânim, un rîcîbas, kasveicina tâ atjaunoðanos, kâ arî mâka izvçrtçt savu rîcîbu un rîkoties ozona slânim draudzîgi.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, diskusija, eseja, intervija, grafiskais organizators, jautâjumi,pçtîjums, prâta vçtra, problçmu risinâðana, projektu metode, saruna, situâciju izspçle, situâcijas analîze,spçle, stâstîjums, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”Atrodi vârdus!”, darba lapa ”Dzîvojot uz plançtas ar ozona slâni”, darba lapa“Izglâb ozonu!”, darba lapa ”Ozona izvçle”, darba lapa ”Ozona nepabeigtie teikumi”, darba lapa”Sarunas par ozona slâni”, darba lapa ”Saules droðs”, debates ”Intereses un ozona slâòa aizsardzîba”,diskusija ”Cçloòi, sekas un risinâjumi ozona slâòa aizsardzîbâ”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, multi-plikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, spçle ”Ozona dârgumi”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona slânis, UVstarojums un OSNV”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona zîmçjums”, spçle ”Ozontests”, solâriju UV unSaules UV izpçte, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Sports Sasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme spçlçt rotaïas (kustîbu spçles) par tematu “Ozona slânis”un tâdçjâdi nostiprinât zinâðanas par ozona slâòa atraðanâs vietu, nozîmi un noârdîðanâs cçloòiem. Metodes: Grupu darbs, frontâlais darbs.Piemçri: Spçle ”Ozona slânis, UV starojums un OSNV”, spçle ”Ozona zîmçjums” u. tml.

SveðvalodaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme uztvert un saprast informâciju par tematu “Ozona slânis”sveðvalodâ, kâ arî prasme sveðvalodâ veidot stâstîjumu par ozona slâni, t. sk. tâ nozîmi, noârdîðanâscçloòiem un ozona slâòa aizsardzîbas pamatprincipiem.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, debates, diskusija, eseja, intervija, izpçte, kooperatîvâs mâcîðanâsmetode, prâta vçtra, problçmu risinâðana, projektu metode, saruna, situâciju izspçle, stâstîjums.Piemçri: Informâcijas par ozona slâni meklçðana un tulkoðana no sveðvalodas uz latvieðu valodu, sveð-valodâ sagatavoto uzdevumu veikðana un darba lapu pildîðana (piem., Pasaules Veselîbas organizâcijasizstrâdâtie materiâli, ASV Vides aìentûras izstrâdâtie materiâli u. c.), diktâtu, domrakstu un eseju rak-stîðana sveðvalodâ, multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”, spçïu spçlçðana, sarunâjoties sveðvalodâ (piem.,spçle ”Ozona dârgumi”, spçle ”Ozona dzenâðana”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozona zîmçjums”) u. tml.

Vizuâlâ mâkslaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne un spçja attçlot ozona slâòa nozîmîgumu, ozona slâòanoârdîðanâs cçloòus un sekas, ozona slâòa aizsardzîbas pasâkumus. Metodes: Darbs ar tekstu, diskusija, jautâjumi, saruna, spçle, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”Dodoties ceïojumâ uz ozona slâni”, darba lapa ”Dzîvojot uz plançtas ar ozonaslâni”, darba lapa ”Ozona lietussargs”, darba lapa ”Ozona paslçpes”, darba lapa ”Sarunas par ozonaslâni”, darba lapa ”Saules droðs”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, multiplikâcijas filma ”Ozijs Ozons”,spçle ”Ozona dzenâðana”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona zîmçjums” u. tml.

24

2.3.2. Temats ”Ozona slânis” vidçjâ izglîtîbâ

Temata ”Ozona slânis” integrçðana vidçjâs izglîtîbas mâcîbu saturâ padziïinâs skolçna zinâðanas parnozîmîgâkajiem dabas un sociâlajiem procesiem, to savstarpçjo saistîbu un atkarîbu, uzlabos izpratni parmorâlajâm un çtiskajâm vçrtîbâm, kâ arî to nozîmîgumu ilgtspçjîgas attîstîbas un labklâjîbas sasniegðanâ. Ðîtemata apgûðana skolçniem palîdzçs izprast ozona slâòa nozîmi plançtas Zeme dzîvç, kâ arî ozona slâòanoârdîðanâs saistîbu ar cilvçku rîcîbu. Tiks attîstîta un nostiprinâta videi draudzîga attieksme un pilnveidotaskolçnu prasme pieòemt lçmumus, kas ir izdevîgi cilvçkiem un tai paðâ laikâ nenodara kaitçjumu videi vaipat palîdz novçrst tai jau nodarîtu kaitçjumu. Skolçni iegûs izpratni par iemesliem sevis aizsargâðanai no pâr-mçrîga Saules UV starojuma un iemâcîsies izgatavot un lietot nozîmîgâkos aizsardzîbas lîdzekïus.Vidçjâs izglîtîbas mâcîbu saturâ tematu ”Ozona slânis”, lîdzîgi kâ pamatskolâ, var integrçt galvenokârt tâdos mâcîbu priekðmetos kâ bioloìija (BIO), dabaszinîbas (DAB), ìeogrâfija (ÌEO), fizika (FIZ)un íîmija (ÍÎM), taèu ne tikai – ozona slâòa noârdîðanâs un aizsardzîbas problemâtiku var pârrunât arî çtikâ(ÇTI), biznesa ekonomiskajos pamatos (BIZ), veselîbas mâcîbâ (VES), politikâ un tiesîbâs (POL), bet tematu”Ozona slânis” var izmantot vizuâlâ mâkslâ (VIZ), mâjsaimniecîbâ (MÂJS), lietiðíâ informâtikâ (LIE), latvieðuvalodâ (LAT), sveðvalodâ (SVE), matemâtikâ (MAT).

AstronomijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas par mâkslîgo pavadoòu izmantoðanu ozona slâòa biezuma mçrîðanâ un izpçtç. Izpratne par ozona slâòa nozîmîgumu, kâ arî tâ biezuma dinamiku unnoârdîðanâs procesu.Metodes: Darbs ar tekstu, diskusija, eseja, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana, jautâjumi, kooperatîvâs mâcîðanâs metodes, prâta vçtra, saruna, stâstîjums, vizualizçðana.Piemçri: Diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, ozona slâòa mçrîðanai piemçroto mâkslîgo pavadoòu darbîbas izzinâðana ar informatîvo tehnoloìiju palîdzîbu, spçle ”Ozontests”, uzdevums ”Ozona slâòabiezuma atðíirîbas” u. tml.

BioloìijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona kâ íîmiskas vielas divçjâdo dabu,ozona izmantoðanas iespçjâm tautsaimniecîbâ, piezemes ozona bîstamîbu, ozona slâòa nozîmi un tânoârdîðanâs seku bîstamîbu videi un dzîvajâm bûtnçm, t. sk. cilvçku un dzîvnieku veselîbai, augu augðanaiu.c. Zinâðanas par personîgâs aizsardzîbas lîdzekïiem pret Saules UV starojumu, to îpatnîbâm un pareizulietojumu. Metodes: Darbs ar tekstu, debates, demonstrçðana, diskusija, eseja, intervija, izpçte, jautâjumi, lomuspçle, mâcîbu eksperiments, pçtîjums, prâta vçtra, problçmu risinâðana, situâciju analîze, situâcijuizspçle, spçles, stâstîjums, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”Acs un ultravioletais starojums”, darba lapa ”Atrodi vârdus!”, darba lapa”Krustvârdu mîkla I”, darba lapa ”Krustvârdu mîkla II”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, mâcîbu ekspe-riments par saules ietekmi uz daþâdiem augiem, spçle ”Mîti un patiesîba par Saules starojuma iedar-bîbu”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona viedokïi”,spçle ”Ozontests”, solâriju UV un Saules UV izpçte, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Biznesa ekonomiskie pamatiSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne par ekonomisko likumsakarîbu ietekmi uz dabas procesulîdzsvaru, piem., ozona slâòa biezumu. Priekðstats par ozona slâòa noârdîðanâs cçloòu, seku un ozonaslâòa aizsardzîbas pasâkumu izmaksâm un izdevîgumu komercdarbîbai. Metodes: Diskusija, darbs ar tekstu, pçtnieciskie darbi, prezentâcijas, projektu darbi, spçle.Piemçri: Debates ”Intereses un ozona slâòa aizsardzîba”, diskusija ”Cçloòi, sekas un risinâjumi ozona slâòaaizsardzîbâ”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

25

DabaszinîbasSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona kâ íîmiskas vielas divçjâdo dabu unbûtiskâkajâm îpaðîbâm, ozona slâòa nozîmi un tâ noârdîðanâs seku bîstamîbu videi un dzîvajâm bûtnçm, t. sk.cilvçku un dzîvnieku veselîbai, augu augðanai u. c. Zinâðanas par personîgâs aizsardzîbas lîdzekïiem pret SaulesUV starojumu, to îpatnîbâm un pareizu lietojumu. Prasme pazît rîcîbas, kas kaitç ozona slânim, un rîcîbas, kasveicina tâ atjaunoðanos, kâ arî mâka izvçrtçt savu rîcîbu un rîkoties ozona slânim draudzîgi.Metodes: Darbs ar tekstu, demonstrçðana, diskusija, eseja, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana, jautâjumi,pçtîjums, prâta vçtra, problçmu risinâðana, saruna, situâcijas analîze, spçle, stâstîjums, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”UV starojums un acs”, darba lapa ”Atrodi vârdus!”, darba lapa ”Krustvârdu mîkla I”,darba lapa ”Krustvârdu mîkla II”, debates ”Intereses un ozona slâòa aizsardzîba”, diskusija ”Cçloòi, sekas unrisinâjumi ozona slâòa aizsardzîbâ”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, spçle ”Mîti un patiesîba par Saules staroju-ma ietekmi”, spçle ”Ozona dârgumi”, spçle ”Ozona deja”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”,spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

FizikaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona ìeneratoriem un to izmantoðanu taut-saimniecîbâ, Saules UV starojuma absorbçðanas procesu, UV starojuma ietekmi uz dzîvajâm bûtnçm un mate-riâliem, ozona slâòa noârdîðanâs procesu un cilvçku lomu tajos. Izpratne un apziòa par atklâjumu nozîmi ozonaslâòa izpçtç, noârdîðanâ un aizsardzîbâ. Prasme izmantot mâkslîgo pavadoòu datus ozona slâòa noârdîðanâsdinamikas izpçtç.Metodes: Darbs ar tekstu, debates, diskusija, eseja, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana, jautâjumi, kooperatîvâs mâcîðanâs metode, laboratorijas darbs, mâcîbu eksperiments, pçtîjums, prâta vçtra, problçmurisinâðana, saruna, situâcijas analîze, spçle, stâstîjums, uzdevumu risinâðana, vizualizçðana.Piemçri: Animâcija ”Ozona caurums virs Antarktîdas”, laboratorijas darbi par gaismu (t. sk. UV), spçle ”Ozonadeja”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona tîkls”, spçle ”Ozontests”, diskusija”Fantastiskâ realitâte”, uzdevums ”Gaismas absorbcija atmosfçrâ”, uzdevums ”Ozona ìeneratori”, uzdevums”Ozona molekula”, uzdevums ”Ozona slâòa biezuma atðíirîbas”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

ÍîmijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas par ozona kâ íîmiskas vielas îpaðîbâm, tâ veidoðanâs unnoârdîðanâs íîmiskajâm reakcijâm, kâ arî zinâðanas par OSNV uzbûvi, îpaðîbâm, izmantoðanu un ozonanoârdîðanâs mehânismu ðo vielu iedarbîbâ. Izpratne par ozona nozîmi dzîvo organismu aizsardzîbai pretSaules UV starojumu un pasâkumiem, kas veicami ozona slâòa aizsardzîbai.Metodes: Darbs ar tekstu, demonstrçðana, diskusija, eseja, jautâjumi, laboratorijas darbs, pçtîjums,prâta vçtra, problçmu risinâðana, saruna, situâcijas analîze, spçle, stâstîjums, uzdevumu risinâðana, vizualizçðana.Piemçri: Laboratorijas darbi par ozona veidoðanos, noârdîðanos un îpaðîbâm, lomu spçle ”Ozona deja”,spçle ”Ozona dzîvesstâsts”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona tîkls”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons unozona slânis” u. tml.

Latvieðu valodaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme uztvert un saprast tekstus par tematu “Ozona slânis”,veidot stâstîjumu par ozona slâni, t. sk. ozona slâòa nozîmi, noârdîðanâs cçloòiem un sekâm, ozonaslâòa aizsardzîbas pamatprincipiem.Metodes: Atstâstîjums, darbs ar tekstu, diktâti, diskusija, domraksti, spçle.Piemçri: Diktâti un domraksti par ozona slâni, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, darba lapa “Krustvârdumîkla I”, darba lapa “Krustvârdu mîkla II”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona viedokïi” u. tml.

26

Lietiðíâ informâtikaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme, izmantojot informâcijas un komunikâcijas tehnoloìijas, iegût unapstrâdât informâciju par ozona slâni, t. sk. datus un attçlus par ozona slâòa biezumu un tâ dinamiku, kâ arîprasme sagatavot un demonstrçt prezentâciju materiâlus.Metodes: Attçlu apstrâde, teksta apstrâde, izklâjlapu veidoðana, prezentâciju materiâlu veidoðana.Piemçri: Informâcijas meklçðana un apstrâde daþâdu uzdevumu veikðanai (piem., debatçm ”Intereses unozona slâòa aizsardzîba”, uzdevumam ”Ozona slâòa biezuma atðíirîbas” u. c.) u. tml.

ÌeogrâfijaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona slâòa atraðanâs vietu un nozîmi,ozona slâòa noârdîðanâs dinamiku, cçloòiem un cilvçku lomu tajos, ozona slâòa noârdîðanâs sekâm (t. sk.to ekonomiskajâm un sociâlajâm izmaksâm), ozona slâòa aizsardzîbas vçsturisko attîstîbu, bûtiskâkajiemsasniegumiem un îstenojamiem pasâkumiem gan pasaules, gan Latvijas mçrogâ. Prasme pazît rîcîbas, kaskaitç ozona slânim, un rîcîbas, kas veicina tâ atjaunoðanos, kâ arî mâka izvçrtçt savu rîcîbu un rîkotiesozona slânim draudzîgi.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, demonstrçðana, diskusija, intervija, izpçte, jautâjumi, pçtîjums, prak-tiskais darbs, prâta vçtra, problçmu risinâðana, saruna, situâciju analîze, situâciju izspçle, spçles, stâstîjums,vizualizçðana.Piemçri: Animâcija ”Ozona caurums virs Antarktîdas”, darba lapa ”Atrodi vârdus!”, darba lapa ”Krustvârdumîkla I”, darba lapa ”Krustvârdu mîkla II”, debates ”Intereses un ozona slâòa aizsardzîba”, diskusija ”Cçloòi,sekas un risinâjumi ozona slâòa aizsardzîbâ”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, ozona slâòa noârdîðanâs vis-vairâk skarto valstu noteikðana un atzîmçðana kartç, spçle ”Ozona dârgumi”, spçle ”Ozona dzîvesstâsts”,spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozontests”, uzdevums ”Ozonaslâòa biezuma atðíirîbas”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Matemâtika (algebra un ìeometrija)Sasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme sastâdît un risinât teksta uzdevumus par tematu “Ozonaslânis”, izpildît darbîbas ar skaitïiem, kas skar ozona slâni, kâ arî prasme iegût un analizçt datus parozona slâòa biezuma dinamiku.Metodes: Darbs ar tekstu, informatîvo tehnoloìiju izmantoðana, situâcijas analîze, uzdevumu ris-inâðana, vizualizçðana.Piemçri: Daþâda veida uzdevumu risinâðana un sastâdîðana (piem., teksta uzdevumi Nr. 6., 7., 8.) u. tml.

MâjsaimniecîbaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne par ozona slâòa nozîmîgumu un tâ noârdîðanâs cçloòiem.Zinâðanas par mâjsaimniecîbâ izmantojamâm iekârtâm, kas var potenciâli saturçt OSNV. Prasme ðâdasiekârtas pazît dzîvç. Zinâðanas par prasîbâm, kas jâievçro, ja mâjsaimniecîbâ ir OSNV saturoða iekârta.Prasme izveidot svarîgâkos aizsardzîbas lîdzekïus pret Saules UV starojumu – cepuri un kreklu.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, debates, demonstrçðana, diskusija, ekspozîcijas iekârtoðana, intervija, izpçte, jautâjumi, kooperatîvâs mâcîðanâs metode, mâcîbu ekskursija, pçtîjums, prâta vçtra,problçmu risinâðana, projektu metode, saruna, spçle, stâstîjums.Piemçri: Cepures izgatavoðana aizsardzîbai pret UV starojumu, cepuru ekspozîcijas un demonstrçðanas orga-nizçðana, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, OSNV saturoðo iekârtu identificçðana mâjâs, spçle ”Ozona klipi”,spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Politika un tiesîbasSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne par ozona slâòa noârdîðanâs globâlo nozîmi. Zinâðanas parpolitiskajiem lîdzekïiem ozona slâòa aizsardzîbai, t. sk. institucionâlo sistçmu un likumdoðanu, zinâðanas parvaldîbas, firmu un privâtpersonu atbildîbu, tiesîbâm un pienâkumiem saistîbâ ar OSNV saturoðo iekârtu(piem., ledusskapjiem) lietoðanu, laboðanu, izmeðanu, iznîcinâðanu.

27

Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, debates, diskusija, eseja, prâta vçtra, problçmu risinâðana, saruna,situâcijas analîze, stâstîjums.Piemçri: Debates ”Intereses un ozona slâòa aizsardzîba”, diskusija ”Cçloòi, sekas un risinâjumi ozonaslâòa aizsardzîbâ”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Sveðvaloda Sasniedzamais mâcîbu rezultâts: Prasme uztvert un saprast informâciju par tematu “Ozona slânis”sveðvalodâ, kâ arî prasme sveðvalodâ veidot stâstîjumu par ozona slâni, t. sk. tâ nozîmi, noârdîðanâscçloòiem un ozona slâòa aizsardzîbas pamatprincipiem.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, debates, diskusija, eseja, intervija, izpçte, kooperatîvâs mâcîðanâsmetode, prâta vçtra, problçmu risinâðana, projektu metode, saruna, situâciju izspçle, stâstîjums.Piemçri: Informâcijas par ozona slâni meklçðana un tulkoðana no sveðvalodas uz latvieðu valodu, sveð-valodâ sagatavoto uzdevumu veikðana un darba lapu pildîðana (piem., Pasaules Veselîbas organizâcijasizstrâdâtie materiâli, ASV Vides aìentûras izstrâdâtie materiâli u. c.), diktâtu, domrakstu un eseju parozona slâni rakstîðana sveðvalodâ, spçïu spçlçðana, sarunâjoties sveðvalodâ (piem., spçle ”Ozona dârgu-mi”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozona viedokïi”, spçle ”Ozona zîmçjums”) u. tml.

Veselîbas mâcîbaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Zinâðanas un izpratne par ozona kâ íîmiskas vielas nozîmi veselîgâdzîvesveidâ un uzturâ, t. sk. ozona spçju izraisît bîstamas saslimðanas, un ozona spçju dezinficçt pârtikâizmantojamos produktus, attîrît gaisu, ûdeni u. c. Zinâðanas par ozona nozîmi Saules UV starojumaabsorbçðanâ, UVI un tâ lietojumu, kâ arî zinâðanas par pasâkumiem, kas veicami, lai sevi aizsargâtu noSaules UV starojuma.Metodes: Apskats, darbs ar tekstu, demonstrçðana, debates, diskusija, eseja, intervija, prâta vçtra,problçmu risinâðana, saruna, spçle, stâstîjums, vizualizçðana.Piemçri: Darba lapa ”UV starojums un acs”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, spçle ”Mîti un patiesîba parSaules starojuma ietekmi”, spçle ”Ozona ðovs”, spçle ”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. tml.

Vizuâlâ mâkslaSasniedzamais mâcîbu rezultâts: Izpratne un spçja attçlot ozona slâòa nozîmîgumu, ozona slâòanoârdîðanâs cçloòus un sekas, ozona slâòa aizsardzîbas pasâkumus. Metodes: Darbs ar tekstu, diskusija, jautâjumi, saruna, spçle, vizualizçðana.Piemçri: Diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, spçle ”Ozona dzenâðana”, spçle ”Ozona klipi”, spçle ”Ozonazîmçjums” u. tml.

2.4. Temata ”Ozona slânis” integrâcija daþâdâs ar mâcîbu procesu saistîtâs aktivitâtçs

2.4.1. Projektu nedçïa

Temats ”Ozona slânis” ir saistîts ar daudzâm jomâm un tâpçc ir piemçrots projektu nedçïâm jebkura vecumaskolçniem. Daþi projektu nedçïu piemçri:

Radi çnu sev un citiem!Projektu nedçïas pamatideja ir padziïinât skolçnu zinâðanas par cilvçka veselîbu ietekmçjoðajiem ar Saulisaistîtajiem faktoriem un personîgo aizsardzîbu pret Saules UV starojumu, t. sk. çnu. Ja pietiek laika unlîdzekïu, var arî praktiski risinât problçmu par çnas izmantoðanu aizsardzîbas pret Saules UV starojumunodroðinâðanâ.

28

Slepenâ misija – ozona izpçteProjektu nedçïas pamatideja ir palîdzçt skolçniem izzinât ozona slâòa ”noslçpumus”, t. sk. noskaidrottâ nozîmi, uzzinât tâ noârdîðanâs cçloòus, saprast un iemâcîties, kâ ozona slâni aizsargât. Projektu nedçïâ jâveic vairâki uzdevumi, kuru izpildes laikâ skolçniem ir gan jâzîmç, gan jâdomâ, ganjâraksta, gan jâkrâso. Uzdevumu piemçri: darba lapa ”Ozona lietussargs”, darba lapa ”Ozonanepabeigtie teikumi”, darba lapa ”Ozona prâta meþìis”, darba lapa ”Sarunas par ozona slâni” u. c.Projektu nedçïas sâkumâ katram skolçnam izdala ”ozona pasi” (piem., darba lapa Nr. 1), kurâ norâdîtivisi nedçïas laikâ veicamie uzdevumi. Izpildot kâdu noteiktu uzdevumu, skolçns ”ozona pasç” varattçlot savas domas par ðo uzdevumu – uzdevumam atvçlçtajâ lauciòâ kaut ko ierakstît, uzzîmçt u.tml.

Savâksim freonus!Projektu nedçïas pamatideja ir padziïinât skolçnu zinâðanas par OSNV (seviðíi freoniem), to derîgumu unradîtajiem draudiem ozona slânim, cilvçkiem utt. Ja pietiek laika un lîdzekïu, var veikt arî pçtîjumu par fre-onu izmantoðanu un mudinât cilvçkus freonu saturoðâs iekârtas nodot tam paredzçtajâs vietâs, vai arî – pâr-baudît tuvâkâs apkârtnes meþus un noskaidrot, vai tuvumâ nav izgâztuve, kurâ bûtu atstâti ledusskapji utt.

2.4.2. Klases stundas

Lai nostiprinâtu zinâðanas par tematu ”Ozona slânis” un demonstrçtu ðo zinâðanu nozîmîgumu ikdienasdzîvç, ieteicams to integrçt klases stundâs. Jautâjumus par ozona slâni klases stundâs iespçjams integrçt gal-venokârt ðâdâs divâs tçmâs:

mana droðîba (piem., runâjot par Saules izraisîtiem âdas apdegumiem un paðaizsardzîbu, var sniegtinformâciju, ka âdas apdegumi rodas UV starojuma dçï un galvenais Zemes aizsargs pret Saules UVstarojumu ir ozona slânis utt.);veselîga dzîvesveida pamati (piem., runâjot par personisko veselîbu, var pastâstît par UV starojumaveicinâtu D vitamîna veidoðanos, kâ arî par risku gût âdas apdegumus pârmçrîga UV starojuma dçï.Stâstot par veselîgu vidi, skolçnus var informçt, kurâs sadzîves iekârtâs var bût OSNV, kâ ar tâmpareizi rîkoties utt.).

Klases stundâs var izmantot tâdas metodes kâ diskusija, saruna, spçle, vizualizçðana u. c. Daþi piemçri: darbalapa ”Ceïojumâ uz ozona slâni”, darba lapa ”Ozona izvçle”, diskusija ”Fantastiskâ realitâte”, spçle”Ozontests”, video ”Ozons un ozona slânis” u. c.

2.4.3. Ârpusstundu darbs

Tematu ”Ozona slânis” ir iespçjams integrçt un izmantot ârpusstundu darbâ, piem., intereðu izglîtîbas pul-ciòos, kuru darbîba ir saistîta ar vides izglîtîbu, taèu ne tikai. To var izmantot arî, lai, piem., piesaistîtusabiedrîbas, seviðíi vecâku, uzmanîbu ozona slâòa aizsardzîbas aktualitâtei. Daþi piemçri:

uzrakstît vçstuli vecâkiem, kurâ viòus informç par ozona slâòa nozîmi, tâ noârdîðanâs cçloòiem unsekâm, kâ arî aizsardzîbas iespçjâm;iet teatralizçtos gâjienos pa pilsçtas ielâm, pievçrðot cilvçku uzmanîbu un aicinot viòus izturçtiespret ozona slâni saudzçjoði;organizçt t. s. Ozona dienas, kurâs interesentus interaktîvâ veidâ informç par bûtiskâko, kas saistîtsar ozona slâni;organizçt ozona slânim draudzîgo un no Saules UV starojuma pasargâjoðo cepuru modes skati;organizçt ozona slânim veltîtu zîmçjumu izstâdi u. c.

3.1. Diskusiju un debaðu piemçri3.2. Spçïu piemçri3.3. Uzdevumu piemçri3.4. Laboratorijas darbu piemçri

3.1. Diskusiju un debaðu piemçri

3.1.1. Cçloòi, sekas un risinâjumi ozona slâòa aizsardzîbâ

Mçríis: palîdzçt apzinâties un izprast ozona slâòa noârdîðanâs cçloòus, sekas un iespçjamos risinâjumusindivîdu un firmu, valsts, reìionâlâ un globâlâ lîmenî, kâ arî rosinât pârdomas par cçloòu, seku un risinâju-mu savstarpçjo saistîbu.Nepiecieðamie materiâli: iepriekð speciâli sagatavotas A1 formâta lapas (attçls 3.1.), daþâdu krâsumaríieri vai pildspalvas, lîmlapiòas, lîmlente vai jebkurð cits materiâls papîra piestiprinâðanai pie sienas.

Darba gaita1) Klâtesoðos sadala trîs darba grupâs un nosaka darba uzdevumus.

1. grupas uzdevums. Izpçtît ozona slâòa pârmçrîgas noârdîðanâs cçloòus a) indivîdu un firmulîmenî, b) valsts lîmenî, c) reìionâlâ lîmenî, d) globâlâ lîmenî, t. i., pasaules mçrogâ. Darba laikâskolçniem ir jânosaka, kas izraisa ozona slâòa pârmçrîgu noârdîðanos, raugoties no ðo daþâdolîmeòu viedokïa, konstatçtos cçloòus uzrakstot uz lîmlapiòâm un pielîmçjot uz iepriekðsagatavotâs A1 formâta lapas. 2. grupas uzdevums. Izpçtît ozona slâòa pârmçrîgas noârdîðanâs sekas a) indivîdu un firmulîmenî, b) valsts lîmenî, c) reìionâlâ lîmenî, d) globâlâ lîmenî, t. i., pasaules mçrogâ. Darba laikâskolçniem ir jânosaka, kas notiek, ja ozona slânis pârmçrîgi noârdâs, raugoties no ðo daþâdolîmeòu viedokïa, konstatçtâs sekas uzrakstot uz lîmlapiòâm un pielîmçjot uz iepriekð sagatavotâsA1 formâta lapas. 3. grupas uzdevums. Izpçtît pasâkumus ozona slâòa pârmçrîgas noârdîðanâs novçrðanai a) indi-vîdu un firmu lîmenî, b) valsts lîmenî, c) reìionâlâ lîmenî, d) globâlâ lîmenî, t. i., pasaules mçrogâ.Darba laikâ skolçniem ir jânosaka, kâ novçrst ozona slâòa pârmçrîgo noârdîðanos (ozona slâòaaizsardzîba), raugoties no ðo daþâdo lîmeòu viedokïa, izstrâdâtos risinâjumus uzrakstot uz lîm-lapiòâm un pielîmçjot uz iepriekð sagatavotâs A1 formâta lapas.

2) Grupu pârstâvji klâtesoðos iepazîstina ar savu atklâjumu rezultâtiem. To grupu A1 lapas, kas savudarbu jau prezentçjuðas, vienu lîdzâs otrai piestiprina pie sienas.

30

Ozona slâòa pârmçrîgasnoârdîðanâs cçloòi

Ozona slâòa pârmçrîgasnoârdîðanâs sekas

Pasâkumi ozona slâòa pârmçrîgas noârdîðanâs novçrðanai (risinâjumi)

glo

bâl

âlîm

enî

reìio

nâl

âlîm

enî

vals

tslîm

enî

indiv

îda,

firm

u lî

men

î

glo

bâl

âlîm

enî

reìio

nâl

âlîm

enî

vals

tslîm

enî

indiv

îda,

firm

u lî

men

î

glo

bâl

âlîm

enî

reìio

nâl

âlîm

enî

vals

tslîm

enî

indiv

îda,

firm

u lî

men

î

Attçls 3.1. Paraugi A1 formâta lapu sâkotnçjam noformçjumam

3) Klâtesoðos aicina atrast cçloòu un seku, kâ arî seku un risinâjumu savstarpçjo saistîbu un atzîmçt to uz attiecîgajâm A1 formâta lapâm (savienojoðas lînijas).

4) Klâtesoðos aicina daþâdajos lîmeòos atrast lîdzîgus cçloòus, sekas un risinâjumus, pârrunât daþâdulîmeòu savstarpçjo saistîbu un vienoties, kurð lîmenis (t. i., indivîda, reìionâlais, valsts, globâlais) katrâ konkrçtajâ aspektâ (t. i., cçloòi, sekas, risinâjumi) ir nozîmîgâkais.

5) Klâtesoðajiem sniedz bûtiskâko papildinformâciju, t. sk. informâciju par ozona slâòa noârdîðanos kâvienu no daudzajâm patlaban aktuâlajâm vides problçmâm.

Metodiskie ieteikumiJa diskusiju laikâ viedoklis tiek mainîts (piem., nolemj, ka apspriestais cçlonis ir nevis reìionâla, betgan globâla mçroga), lîmlapiòas var attiecîgi pârvietot.

3.1.2. Fantastiskâ realitâte

Mçríis: pievçrst uzmanîbu ozona slâòa noârdîðanâs problçmu nozîmîgumam un sekâm, t. sk. pârmçrîgaSaules UV starojuma negatîvajai ietekmei uz cilvçkiem, augiem, dzîvniekiem.Nepiecieðamie materiâli: A1 formâta lapas, daþâdu krâsu maríieri, darba laba Nr. 4.Darba gaita

1) Klâtesoðie sasçþas aplî (pçc iespçjas cieðâk kopâ) un aizver acis, lai iztçlotostûlît dzirdamo stâstu.

2) Skolotâjs izteiksmîgi lasa tekstu (darba lapa Nr. 4).3) Klâtesoðos sadala vairâkâs grupâs un lûdz apspriesties par tikko dzirdçto, t. sk. savâm emocijâm.

Grupu dalîbnieki uz A1 formâta lapas uzraksta:- viòuprât ticamo stâstâ dzirdçto informâciju (FAKTI);- viòuprât neticamo stâstâ dzirdçto informâciju (MÎTI).

4) Grupu pârstâvji visus iepazîstina ar savu diskusiju rezultâtiem, sniedzot îsu paskaidrojumu, kâpçcattiecîgo informâciju uzskata par faktiem vai mîtiem.

5) Skolotâjs argumentçti izklâsta savu viedokli par stâstâ dzirdçtâ patiesumu. Metodiskie ieteikumi

Teksta lasîðanas laikâ telpâ ieteicams izslçgt gaismu.Pçc teksta nolasîðanas to var izdalît skolçniem labâkai tçmas uztverei.Teksta noklausîðanâs var bût arî par pamatu domrakstam vai diktâtam.

3.1.3. Intereses un ozona slâòa aizsardzîba

Mçríis: palîdzçt izzinât un izprast daþâdu ar ozona slâni saistîto puðu intereses, kâ arî ozona slâòaaizsardzîbas sareþìîtîbu.Nepiecieðamie materiâli: A4 formâta papîrs, maríieri, pildspalvas, zîmuïi, kalkulatori.Darba gaita

1) Skolotâjs klâtesoðos iepazîstina ar grupu darba mçríi – imitçt sanâksmi, kuras uzdevums ir lçmumapieòemðana par lîdzekïu pieðíirðanu (piem., Ls 100 000) nâkamajâ gadâ îstenojamiem projektiemozona slâòa aizsardzîbai.

2) Klâtesoðos iedala vismaz 4 grupâs un katrai grupai piedâvâ vienu no ðâdâm lomâm:- Vides aizsardzîbas klubs (1. projekta pieteicçjs);- A/S "BAO" (2. projekta pieteicçjs); - ozona slâòa noârdîðanâs pçtnieks (eksperts);- Latvijas Vides aizsardzîbas padome (spçles vadîtâji – projektu izvçrtçtâji).

Citas iespçjamâs lomas: divu bçrnu mâte, "Greenpeace" aktîvists, inspektors no Valsts vides dienesta, pârstâvis no Vides ministrijas, pensionâre, tûrists no Kenijas, zemnieks u. c.

31

3) Visiem tiek dots laiks (vçlams – vairâkas dienas) savâkt nepiecieðamo informâciju par viòu lomâm un veikt grupu individuâlos uzdevumus:

- projektu pieteicçji izdomâ projektu pamatidejas (nosaukums, mçríis, galvenie pasâkumi, rezultâti, aptuvenâs izmaksas) un sagatavo 3–5 min ilgas savu projektu prezentâcijas;

- eksperti sagatavo argumentçtu viedokli par to, kâdus projektus, viòuprât, vajadzçtu atbalstît,bet kâdus - nevajadzçtu, kâ arî sagatavo sava viedokïa prezentâcijas;

- projektu izvçrtçtâji nosaka projektu vçrtçðanas kritçrijus un sagatavo 2–3 min ilgu Latvijas Videsaizsardzîbas padomes prezentâciju (gan par iestâdi, gan par tâs vçlmi sadalît Ls 100 000).

4) Grupas prezentç savu veikumu. Pirmâ uzstâjas Latvijas Vides aizsardzîbas padome, bet pçc tam pro-jektu pieteicçji un eksperti. Pçc katra projekta pieteicçja prezentâcijas klâtesoðiem ir iespçja uzdotjautâjumus, kas palîdzçtu atklât attiecîgo projektu priekðrocîbas vai trûkumus.Sanâksmes (diskusijas) gaitu un jautâjumu uzdoðanu vada Latvijas Vides aizsardzîbas padome.

5) Kad diskusijas beiguðâs, Latvijas Vides aizsardzîbas padome pieòem un izziòo lçmumu par lîdzekïusadalîjumu pieteiktajiem projektiem.

Metodiskie norâdîjumiDarba grupu (lomu) skaitu var variçt atkarîbâ no spçles dalîbnieku skaita.Interesantus rezultâtus var iegût, ja iesaista daþâdu klaðu skolçnus – konkurence starp projektapieteicçjiem tad kïûst ïoti spraiga un aizraujoða. Skolotâjs sanâksmes (diskusiju) laikâ var bût Latvijas Vides aizsardzîbas padomes konsultants, kaspalîdz vadît sanâksmes gaitu un konsultç par projekta pieteicçju un ekspertu teiktâ patiesumu.Projektu izmaksas var noteikt aptuveni. Taèu, ja ir vçlme bût precîziem, ieteicams arskolçniem vienoties par galvenajâm izdevumu pozîcijâm, piem., speciâlistu darba alga 400– 500 Ls/mçnesî (t. sk. darba òçmçja nodokïi, bet neskaitot darba devçja sociâlâs apdroðinâðanas iemaksas), telpu îre pasâkumu norisei 50–100 Ls/h (paredzçta 50 personâm), pusdienas (4–6 Ls/pers.),materiâlu publicçðana 10 000 eks. 800–1500 Ls (neliela broðûra), benzîna cena 0,60 Ls/l utt.Ja skolçni ir atsaucîgi, lomu spçli var veidot arî nedaudz teatralizçtu, piem., aicinot skolçnusparûpçties par lomâm atbilstoðu izskatu, runas stilu u. tml.Projekta pieteicçju un ekspertu, kas visveiksmîgâk aizstâvçjis savas intereses, var simboliski apbalvot.

3.2. Spçïu piemçri

3.2.1. Mîti un patiesîba par Saules starojuma iedarbîbu (spçle zinâðanu pârbaudei un nostiprinâðanai)

Mçríis: kliedçt mîtus par Saules starojuma iedarbîbu un uzlabot izpratni par Saules UV starojuma noderîgumu un bîstamîbu.Nepiecieðamie materiâli: darba lapas Nr. 28 Spçles gaita

1) Spçles dalîbniekus sadala nelielâs grupâs. Katrai grupai izdala darba lapu ar tukðu spçles laukumuun sagrieztas spçles kartîtes.

2) Spçles dalîbniekiem dod laiku (~10 min) kartîðu izlasîðanai un sakârtoðanai “mîts” vai “patiesîba” pusç.Spçles kartîtes jâsaliek pa pâriem: mîtam pretî patiesais apgalvojums.

3) Grupas salîdzina un pârrunâ darba rezultâtus.

3.2.2. Ozona dârgumi (spçle zinâðanu pârbaudei)

Mçríis: nostiprinât zinâðanas par ozona slâni, tâ atraðanâs vietu un nozîmi.Nepiecieðamie materiâli: krîts un tâfele vai A1 papîra lapa un maríieri.

32

Spçles gaita1) Spçles dalîbniekus sadala 2 komandâs – viltîgajos freonos un ultravioletajos kareivjos.2) Uz tâfeles uzzîmç ozona dârgumus – ozona molekulas (1 ozona molekulu veido 3 skâbekïa

atomi, tâpçc vienu ozona molekulu var attçlot kâ 3 kopâ savienotus apïus). Lai nokïûtu lîdz ozona dâr-gumiem, katrai komandai ir jâuzkâpj pa kâpnçm. Pakâpienu skaits vienâds ar dalîbnieku skaitu komandâs. Piem., sprieþot pçc attçla 3.2., spçlç piedalâs 2 komandas un katrâ komandâ ir 5 dalîbnieki.

3) Spçles vadîtâjs abu komandu pirmajiem dalîbniekiem uzdod jautâjumus saistîbâ ar tematu "Ozonaslânis" (jautâjumu piemçri darba lapâ Nr. 1). Pçc tam jautâjumus secîgi uzdod komandu nâka-majiem dalîbniekiem.

4) Ikreiz, kad komandas pârstâvis atbild pareizi, tiek nodzçsts viens pakâpiens, un komanda irpievirzîjusies tuvâk ozona dârgumiem. Taèu, ja komandas dalîbnieks atbild nepareizi, tiek nodzçstadaïiòa no ozona molekulas (skâbekïa atoms), un ozona dârgumu kïûst mazâk. Skaidrojot, kâpçc tânotiek, var pastâstît, ka ozona molekulu dzîves laiks ir ïoti îss – aptuveni 20 min.

5) Uzvar tâ komanda, kas pirmâ tikusi lîdz ozona dârgumiem. Un, ja uzvar ultravioletie kareivji, spçlesvadîtâjs pastâsta, kâ UV starojums ietekmç ozonu, bet, ja uzvar viltîgie freoni, – pastâsta, kâ ozonuietekmç freoni.

3.2.3. Ozona deja (kustîbu spçle)

Mçríis: uzlabot un nostiprinât izpratni par ozona veidoðanâs un noârdîðanâs procesiem, kâ arî íîmiskajâmvielâm, kas tajos piedalâs, un fizikâlajiem faktoriem, kas tos ietekmç.Nepiecieðamie materiâli: kabatas lukturîtis, uz lapâm uzrakstîti lomu nosaukumi un lîdzekïi ðo lapupiestiprinâðanai pie dalîbnieku apìçrba.Spçles gaita

33

Attçls 3.2. Spçles “Ozona dârgumi” laukums

Spçles vadîtâjs visiem spçles dalîbniekiem nosaka kâdu no 4 lomâm:vismaz 1 dalîbnieks – ogleklis (C);vismaz 2 dalîbnieki – fluors (F);vismaz 2 dalîbnieki – hlors (Cl); vismaz 6 dalîbnieki – skâbeklis (O).

Katrs dalîbnieks tçlo kâdas vielas atomu. Bet spçles vadîtâjs uzòemas Saules (UV starojuma avots)lomu un spçles laikâ komentç apkârt notiekoðo.Spçles vadîtâjs dod komandu "Skâbekïa molekulu uznâciens!", un spçle sâkas... Skâbekïi sadodaspa pâriem un lçkâjot riòío, pârvietojas pa spçles laukumu. Saduroties ar citu skâbekïa pâri, abi pâriviens no otra ðíietami atgrûþas, bet tomçr turpina, pa pâriem lçkâjot riòíot.Spçles vadîtâjs dod komandu "Spîd Saule!", un spçlç iesaistâs Saule (spçles vadîtâjs), kas ar kabataslukturîti staro "UV". Ja starojums trâpa skâbekïa pârim, tas sadalâs, un skâbekïi kâdu laiku turpinariòíot pa vienam. Lîdz... lîdz skâbeklim un tuvumâ esoðam skâbekïa pârim uzspîd UV – ðajâ gadîjumâskâbekïi sadodas kopâ pa trim (izveidojas ozons) un turpina riòíot, pârvietoties pa spçles laukumutrijatâ. Ja UV uzspîd uz ozona, tas sâk riòíot âtrâk, viens no skâbekïiem atdalâs un kâdu laiku turpinariòíot viens. Ðîs darbîbas var atkârtot vairâkkârt.

1)

2)

3)

Metodiski ieteikumiSpçlç jâpiedalâs vismaz 11 dalîbniekiem un spçles vadîtâjam.Pirms spçles tâs dalîbniekiem ir jâizstâsta par ozona un citu spçlç iesaistîto vielu uzbûvi, kâ arî ozona veidoðanos un noârdîðanos. Spçles sâkumâ ieteicams visas "pamatreakcijas" izmçìinât atseviðíi,pârrunâjot to nozîmi.Ieteicams sagatavot spçles kartîtes, kurâs aprakstîta katras íîmiskâs vielas nozîme ozona veidoðanâs un noârdîðanâs reakcijâs.

3.2.4. Ozona dzenâðana (uzmanîbas spçle)

Mçríis: nostiprinât atmiòâ vârdu "ozons".Nepiecieðamie materiâli: krîts un tâfele vai A1 papîra lapa un maríieris.Spçles gaita

1) Spçles vadîtâjs uzzîmç reþìi, kura apakðçjâ kreisajâ stûrî atrodas ozons – burts "O" (attçls 3.3.).

2) Katrs spçles dalîbnieks pçc kârtas izdara vienu gâjienu jeb dzenâ ozonu. Pirmais, piem., saka"Ozons uz augðu!", nâkamais saka "Ozons pa labi!" utt.

3) Spçles vadîtâjs visam seko lîdzi un brîvi izvçlçtâ brîdî spçli apstâdina, lai salîdzinâtu, vai spçles dalîbnieki precîzi noteikuði ”ozona atraðanâs vietu”.

Metodiski ieteikumiSpçlei var veidot modifikâcijas, piem., pie kvadrâtiem pieraksta burtus un ciparus, ko lieto,dzenâjot ozonu (attçls 3.4.).

Spçli var organizçt pa solu rindâm, nosakot uzmanîgâko un "ozonîgâko" rindu.

3.2.5. Ozona dzîvesstâsts (kustîbu spçle zinâðanu nostiprinâðanai)

Mçríis: nostiprinât zinâðanas par tematu "Ozona slânis".Nepiecieðamie materiâli: mîksta bumbiòa.

34

Spçles vadîtâjs dod komandu "Freonu uzbrukums!", un spçlç iesaistâs freoni (iepriekðçjâ komanda"Spîd saule!" paliek spçkâ)... Freona molekula veidota ðâdi: pa vidu ogleklis, kam pieíçruðies divihlori un divi fluori. Freona molekula riòío, pârvietojas pa spçles laukumu. Ja tai uzspîd UV, tâ sâkriòíot âtrâk, un no tâs atdalâs divi hlori. Tikko atdalîjuðies, katrs no tiem mçrítiecîgi sameklç ozonamolekulu un atrauj vienu skâbekli. Kâdu laiku hlori turpina riòíot ar skâbekïa molekulâm, bet pçctam kopâ ar skâbekli raujas pie ozona, atrauj no tâ skâbekli un pamet arî savu skâbekli (rezultâtâtas atkal ir viens un meklç nâkamo ozona molekulu...). Ja pçc hlora atdalîðanâs pâri palikusî freonamolekula “uzduras” brîvam skâbekïa atomam, tâ to saíer un turpina ðâdi riòíot lîdz spçles beigâm.Spçli var turpinât, cik vien ilgi nepiecieðams, un beigt jebkurâ brîdî.

4)

5)

OAttçls 3.3. Reþìa piemçrs

Attçls 3.4. Reþìa modifikâcijas piemçrs

1234

A B C

O

Spçles gaita1) Spçles vadîtâjs pasaka stâstîjuma tematu un izstâsta tâ siþetu. Tematu piemçri darba labâ Nr. 6.2) Spçles vadîtâjs uzsâk stâstîjumu un pamet bumbiòu kâdam no spçles dalîbniekiem. Bumbiòu

noíçruðais spçles dalîbnieks turpina stâstîjumu un pamet bumbiòu kâdam citam spçles dalîb-niekam. Bumbiòu nedrîkst mest tiem, kas jau piedalîjuðies spçlç.

3) Stâstîjumu turpina tik ilgi, kamçr bumbiòa apceïojusi visus spçles dalîbniekus vai stâstîjums ir pabeigts.Metodiski ieteikumi

Ja kâds no dalîbniekiem pasaka aplamîbu, spçles vadîtâjs stâstîjumu aptur. Bumbiòa tiek mestaatpakaï, un dalîbnieks pats vai ar spçles vadîtâja palîdzîbu izlabo pieïauto kïûdu.Stâstu var veidot divçjâdi:

- kâ rotaïîgu pasaku;- kâ mâcîbu vielas precîzu pârstâstu.

Ja izvçlas mâcîbu vielas precîzu pârstâstu, stâstîjums varçtu sâkties, piem., ðâdi: "Augstu atmosfçrâozons absorbç Saules UV starojumu, kas lielâs devâs ir kaitîgs visam dzîvajam uz Zemes." Savukârt,ja izvçlas stâstu veidot kâ pasaku (interesantâkais, bet grûtâkais stâstîjuma veids), to var sâkt, piem.,ðâdi: "Reiz augstu gaisâ dzîvoja draudzîga Ozona ìimenîte, kuru veidoja trîs mîïi brâlîði skâbeklîði.Tie katru dienu èakli darbojâs, lai nelaistu Zemes tuvumâ Saules kaitîgo starojumu."

3.2.6. Ozona klipi (lomu spçle)

Mçríis: uzlabot zinâðanas un izpratni par ozona slâni, tâ nozîmi un noârdîðanâs cçloòiem.Nepiecieðamie materiâli: papîrs, rakstâmpiederumi.Spçles gaita

1) Spçles vadîtâjs izstâsta klipu tematiku (tematu piemçri darba lapâ Nr. 6), norâdot, ka klipiem jâbûtar skaòu un ka to demonstrçðanâ jâiesaistâs visai komandai. Vienojas par klipa sagatavoðanas laiku,piem., 15 min.

2) Spçles dalîbniekus sadala komandâs. Komandu pârstâvji izlozç klipu tematus.3) Komandas sagatavo un pçc tam prezentç klipus.4) Spçles dalîbnieki ar ovâcijâm pauþ savu sajûsmu par katru konkrçto klipu. Uzvar tâ komanda, kurai

veltîtas skaïâkâs ovâcijas.Metodiski ieteikumi

Komandas var veidot reklâmas klipus. Reklâmas klipâ noteikti jâiekïauj reklâmâm raksturîgâs îpat-nîbas – îsa, asprâtîga frâze, moto, "lipîga" melodija, sabiedrîbâ populâri cilvçki vai, gluþi otrâdi, – ikdieniðíi, vienkârði cilvçki utt.Klipus var veidot gan kâ teâtri, gan kâ prezentâciju, izmantojot informatîvâ tehnoloìijas.Interesantus rezultâtus var iegût, ja vairâkas komandas veido klipu par vienu un to paðu tematu.

3.2.7. Ozona slânis, UV starojums un OSNV (kustîbu spçle)

Mçríis: uzlabot izpratni par ozona slâòa nozîmi Saules UV starojuma absorbçðanâ un ozona slâòanoârdîðanâs cçloòiem.Spçles gaita

1) Spçles dalîbniekus sadala trîs komandâs. Pirmâ komanda – ozona slânis (OS), otrâ – Saules ultravioletais starojums (UV), treðâ – ozona slâni noârdoðâs vielas (OSNV).

2) Komandas nostâjâs 3 kolonnâs. Pirmâ – UV, pa vidu – OS, treðie – OSNV.3) Spçli pçc signâla uzsâk pirmâs divas komandas – kâds no UV skrien virsû ozona slâòa komandai, bet

viòi skrçjçju noíer. UV netiek cauri, jo ozona slânî nav "caurumu". Darbîbu var atkârtot vairâkas reizes.4) Spçlç iesaistâs treðâ komanda OSNV – viens no viòiem tuvojas OS, paòem kâdu no ozona slâòa un

dodas atpakaï. Nu ozona slânî ir "caurums". Dalîbnieki no UV komandas tiek cauri ozona slânim.Arî ðo darbîbu var atkârtot vairâkas reizes.

35

Metodiski ieteikumiKomandâm var izgatavot atðíirîbas zîmes. Piem., tiem, kas tçlo OSNV, var izgatavot kartîtes aruzrakstiem – freons, halons utt.Lai spçli padarîtu interesantâku, komandu dalîbnieki var darboties ar aizvçrtâm acîm.Komandu darbîbu var koordinçt 2 spçles vadîtâji. Viens izvçlas vai un kurus no UV kolonnas sûtîtuzbrukumâ, bet otrs – sûta uzbrukumâ OSNV kolonnas dalîbniekus.

3.2.8. Ozona ðovs (lomu spçle)

Mçríis: uzlabot izpratni par dzîvo bûtòu un cilvçka mijiedarbîbu un atkarîbu no ozona slâòa spçjas aizsargâtZemi no Saules UV starojuma.Nepiecieðamie materiâli: spçles kartîtes, uz kurâm uzrakstîti daþâdu profesiju pârstâvju, dzîvnieku un augunosaukumi, piem.,

- âbele, kvieði, kukurûza, biete, kartupelis, egle, pienene, nâtre, aïìe, kreimene u. c.- zivs, oda kâpurs, dafnija, degunradzis, varde, stirna, govs, zirgs, ronis, delfîns u. c.- dârznieks, zvejnieks, skolotâjs, ledusskapju raþotâjs, aerosolu pârdevçjs, ugunsdzçsçjs, ârsts u. c.

Spçles gaita1) Spçles dalîbnieki saòem spçles kartîtes ar daþâdu profesiju pârstâvju, dzîvnieku un augu nosaukumiem.2) Katrs dalîbnieks raksturo savu tçlu, nenosaucot to vârdâ. Pârçjiem ir jâatmin, kas viòð ir.3) Kad visi tçli ir atminçti, dalîbnieki raksturo savu tçlu izjûtas un darbîbas vismaz 3 aspektos:

- kâ viòu ietekmç ozona slâòa biezums?- ko viòð var darît, lai negatîvi neietekmçtu ozona slâni?- kâ viòð var sevi pasargât no pârmçrîgi intensîva Saules UV starojuma?

Metodiski ieteikumiLai varçtu vieglâk raksturot profesiju pârstâvjus, dzîvniekus un augus, to var veikt saskaòâ ariepriekðsagatavotu plânu. Piem.,

dzîves vide (sauszeme, ûdens u. c.);dzîvesvieta (savvaïâ, dârzâ, çnâ, saulç u. c.);pârtika;pârvietojas/nepârvietojas;gaismas mîlis/nemîlis utt.

Spçles kartîtes var veidot atbilstoði spçles dalîbnieku, vârdu krâjumam. Kartîtes ar profesijunosaukumiem var papildinât ar îsu informâciju par attiecîgo profesiju pârstâvju darba pienâkumiem.

3.2.9. Ozona viedokïi (kustîbu spçle zinâðanu nostiprinâðanai)

Mçríis: pârbaudît izpratni par ozona slâni, tâ nozîmi un noârdîðanos.Nepiecieðamie materiâli: lapas (vçlams A4 formâta) ar uzrakstiem "JÂ", "DAÏÇJI", "NÇ".Spçles gaita

1) Uz grîdas vai pie sienas izliek uzrakstus – vienâ klases stûrî "JÂ", pa vidu "DAÏÇJI", otrâ klases stûrî "NÇ".2) Spçles vadîtâjs lasa viedokïus par ozona slâni (viedokïu piemçri darba lapâ Nr. 3). Ja spçles

dalîbnieks nolasîtajam viedoklim piekrît – viòð nostâjas pie uzraksta "JÂ", ja nepiekrît – pie "NÇ", jadaïçji piekrît vai nav pârliecinâts par savu atbildi – pie "DAÏÇJI". Ja domas dalâs, tiek veidotadiskusija, aicinot spçles dalîbniekus izteikties, kâpçc viòi domâ tieði tâ.

36

3.2.10. Ozona zîmçjums (kustîbu spçle zinâðanu nostiprinâðanai)

Mçríis: veicinât zinâðanu nostiprinâðanos par tematu "Ozona slânis".Spçles gaita

1) Spçles dalîbniekus sadala grupâs. Katra grupa izvçlas stâstîjuma tematu (tematu piemçri darba lapâNr. 6). Stâstîjumam ir jâbût saistîtam ar ozonu.

2) Kâds no spçles dalîbniekiem pasaka vienu teikumu, bet katrs nâkamais ar vienu teikumu turpinasecîgu stâstîjumu.

3) Kad stâstîjums ir sacerçts, spçles vadîtâjs aicina sadalît lomas un izveidot stâstîjuma teatralizçtu variantu. 4) Spçles dalîbnieki attçlo tikko izstâstîto. Kad stâstîjuma uzvedums parâdîts, visi sastingst – lûk, arî

stâstîjuma ilustrâcija.

3.2.11. Ozona tîkls (kustîbu spçle zinâðanu nostiprinâðanai)

Mçríis: nostiprinât zinâðanas par ozona veidoðanos un noârdîðanos.Nepiecieðamie materiâli: kartîtes ar jçdzieniem (piemçri darba lapâs Nr. 5), dzijas kamols.Spçles gaita

1) Spçles dalîbnieki sastâjas aplî. Spçles vadîtâjs ar kartîðu komplektu apstaigâ apli, un katrs dalîbnieksizvelk kâdu kartîti. Spçles vadîtâjs visus iepazîstina ar spçles gaitu.

2) Spçles vadîtâjs sâk lasît tekstu (piemçrs darba lapâs Nr. 5). Dzijas kamols atrodas pie viòa.3) Ja spçles dalîbnieks tekstâ saklausa jçdzienu, kas uzrakstîts uz viòa kartîtes, viòð paceï roku. Spçles

vadîtâjs viòam pamet kamolu, dzijas pavedienu paturot pie sevis.4) Kamola nodoðanu atkârto brîdî, kad tekstâ tiek minçts nâkamais jçdziens. Veidojas dzijas pavediena tîkls.5) Kad teksts izlasîts, sâkas "kustîba atpakaïgaitâ". Kamola îpaðnieks pârstâsta viòa jçdzienam

atbilstoðo teksta daïu, bet pçc tam, viegli paraustot diegu, noskaidro nâkamo kamola îpaðnieku unpamet tam kamolu. Stâstîjumu un kamola nodoðanu turpina, kamçr kamols nokïûst atpakaï piespçles vadîtâja.

6) Pârrunâ spçles gaitu un nosaka bûtiskâkâs atziòas. Piem., ja stâstu veido íîmijas stundâ, spçlesdalîbniekus mudina atcerçties sazaroto tîkla struktûru un akcentç íîmisko procesu sareþìîtîbu undinamiskumu, ozona noârdîðanâs un veidoðanâs procesu saistîbu.

Metodiski ieteikumiDzijai jâbût izturîgai – tâdai, lai, to pavelkot, tâ nepârtrûktu.Kartîtes vçlams veidot no izturîga materiâla vai laminçt. Tad tâs noderçs ilgstoðai lietoðanai. Kartîtçs var neiekïaut jçdzienus, kas identiski tekstâ minçtajiem, tâdçjâdi palielinot uzdevumagrûtîbas pakâpi.Pirms spçles tâs dalîbnieki noteikti jâbrîdina, ka teksts bûs jâatstâsta atpakaïvirzienâ, kâ arî par to,ka daþâs kartîtçs ir lîdzîga, bet ne vienâda informâcija. Uz tâfeles vçlams uzrakstît kartîðu informâciju. Tas atvieglos atstâstîjumu.Brîdî, kad spçles dalîbniekiem atstâstot rodas grûtîbas, spçles vadîtâjs var palîdzçt.

3.2.12. Ozontests (kustîbu spçle zinâðanu pârbaudei)

Mçríis: nostiprinât un pârbaudît zinâðanas par ozona slâni, tâ nozîmi, noârdîðanos un aizsardzîbu izpratni.Spçles gaita

1) Spçles vadîtâjs dalîbniekus iepazîstina ar spçles noteikumiem, proti, izstâsta, ka lasîs daþâdusapgalvojumus, bet viòiem, izdzirdot kâdu konkrçtu apgalvojumu, bûs kaut kas îpaðs jâizdara.

2) Spçles vadîtâjs lasa daþâdus apgalvojumus par ozona slâni, bet dalîbnieki uz tiem atbilstoði reaìç.Daþi no apgalvojumu un iespçjamo darbîbu veidiem (apgalvojumu piemçri darba lapâ Nr. 2):

a) apgalvojumi, kuri ir vai nu patiesi (mâj abas rokas virs galvas), vai nepatiesi (mâj abas rokasceïu augstumâ);

37

b) apgalvojumi, kuros minçtâ viela vai nu noârda ozona slâni (noliecas uz priekðu), vai nenoârda (ðûpojas gurnos);

c) apgalvojumi, kuros nosauktie priekðmeti vai nu satur OSNV (noliecas uz priekðu), vainesatur (ðûpojas gurnos);

d) apgalvojumi, kuros minçtajiem mçríiem izmanto OSNV (palecas), vai neizmanto (apgrieþas);e) apgalvojumi, kuros pieminçts kaut kas, kas noârda ozona slâni (noliecas uz priekðu), aizsargâ

ozona slâni (þiperîgi dimdina kâjas), aizsargâ no UV starojuma (pietupstas un saliek rokas uzgalvas) vai arî neietekmç ozona slâni un neaizsargâ no UV (stâvot uz vietas, atmet ar roku);

f) apgalvojumi, kuri ir patiesi (aplaudç).3) Spçles vadîtâjs uzmana, cik pareizi dalîbnieki atbild uz jautâjumiem.4) Pçc visu plânoto apgalvojumu nolasîðanas, ja nepiecieðams, spçles vadîtâjs izskaidro bieþâkâs kïûdas utt.

Metodiski ieteikumiSpçles laikâ apgalvojumu lasîðanas tempu var pakâpeniski palielinât.

PapildinformâcijaOzonam pie =250 nm gaismas absorbcijas ðíçrsgriezums =0,372* 10-16 cm2.Gaismas vâjinâjums daþâda biezuma ozona slâòiem 10 km augstumâ (dots tabulâ 3.1.)

Pareizâ atbilde: a) 98,4 % UV gaismas; b) 85 % UV gaismas; c) 21 % UV gaismas.

38

3.3. Uzdevumu piemçri

3.3.1. Gaismas absorbcija atmosfçrâ

UzdevumsCik gaismas ar viïòa garumu 250 nm laiþ cauri ozona slânis 10 km augstumâ, ja tâ biezums ir: a) 1 m; b) 10 m; c) 100 m? Formulas darbam

Bçra-Lamberta (Beer-Lambert) likums: kur I – caurizgâjuðâs gaismas intensitâte, I0 – krîtoðâs gaismas intensitâte, n – molekulu skaits absorbçjoðâ slâòa tilpuma vienîbâ (cm-3), – absorbcijas ðíçrsgriezums pie dotâ gaismas viïòu garuma (cm2), Z – absorbçjoðâ slâòa biezums (cm).

I = I0 exp(-n Z),

kB T

n= , kur p – gâzes spiediens (ja ir gâzu maisîjums, tad dotâs gâzes parciâlais spiediens);

kB – Bolcmaòa konstante (kB=1,38 10-23J/K); T – temperatûra (Kelvina grâdos).

p

PZ=P0 e , kur PZ – ozona parciâlais spiediens, P0 – spiediens uz Zemes, g – brîvâs kriðanas paâtrinâjums, m – ozona molekulsvars m=0,048 kg; Z – augstums virs Zemes, metros (pieòemot, ka koncentrâcijas visos augstumos vienâdas).

mgZ-

kB T

Tabula 3.1. Gaismas vâjinâjums daþâda biezuma ozona slâòiem

3.3.2. Ozona ìeneratori

Uzdevums Izrçíinât, cik daudz ozona vajadzçtu sintezçt, lai "aizlâpîtu" 10 000 km2 lielo caurumu virs Dienvidpola? Cikìeneratoru nepiecieðams, lai to paveiktu reâlâ laikâ (>1 gads)? Cik daudz elektriskâs enerìijas tam jâpatçrç?Pieòemt, ka ozona nogâdâðanai stratosfçrâ ne enerìija, ne laiks nav jâtçrç, temperatûra visur vienâda ar 0 oC, bet gâzes blîvums ozona slânî vienâds ar gaisa blîvumu.Formulas darbam

V=L*h, kur V – cilindra tilpums, L – cilindra pamata laukums, h – augstums M=blîvums*V, kur M – svars

PapildinformâcijaAtmosfçras masu vçrtç ar skaitli 5,151015 t. 80% no ðî daudzuma ir koncentrçta slânî lîdz 16 km, bet augstâk par 100 km atrodas tikai viena simtmiljonâ daïa atmosfçras vielas. Gaisa blîvums pie Zemes virsmas ir 1,2928 kg/m3, bet 10 km augstumâ 0,4127 kg/m3. Ozona slâòabiezums ir 25 km, un var pieòemt, ka atmosfçras blîvums ðajâ slânî ir konstants, vienâds ar blîvumu25 km augstumâ. Tipiska, patlaban pieejama ozona ìeneratora izejas jauda – 200 g/h, patçrçtâ jauda – 1 kWh, ozonaìeneratora cena – 3000 Ls.

Pareizâ atbilde: Ozona cauruma aizlâpîðanai nepiecieðams 10,32*1013 kg ozona. Tâda daudzuma ozonaìenerçðanai nepiecieðami 6*1010 ìeneratori, kuri patçrçs 524,16*109 GWh elektroenerìijas.Salîdzinâjumam: Latvijas kopçjâ elektroenerìijas patçriòa bilance 2005. gadâ bija 6797 GWh; tâtad “ozonacauruma aizlâpîðanai" nepiecieðams tik daudz elektroenerìijas, cik patçrçtu 77 miljoni Latviju.

3.3.3. Ozona molekula

UzdevumsSkâbekïa molekulâ O2 saites enerìija ir 498 kJ/mol. Kâds ir maksimâlais viïòa garums fotonam, lai sarautuO=O saiti skâbeklim? Formulas darbam

Pareizâ atbilde: 240 nm.Jautâjumi diskusijai

Kâda viïòa garuma fotons spçj saraut saiti starp skâbekïa atomiem?Raksturot UV gaismas enerìijas darbîbu ar O2 molekulas saitçm!Raksturot un pamatot redzamâs gaismas enerìijas darbîbu O2 un O3 molekulâs!Kâdos gaismas viïòos sabrûk ozona molekulas?

3.3.4. Ozona slâòa biezuma atðíirîbas

Uzdevums Sagatavot argumentçtas atbildes uz jautâjumiem!

- Kâ mainâs ozona slâòa biezums atkarîbâ no ìeogrâfiskâ platuma? Kurâ puslodç (ziemeïu vai dienvidu) tas ir plânâks? Kâpçc?

39

H1saites = , kur H1saites – vienas molekulas saites enerìija, H02 – vielas saites enerìija,

A – Avogadro skaitlis.

A

HO2

Planka formula , kur – gaismas kvanta enerìija, – gaismas kvanta

frekvence, – Planka konstante, – gaismas âtrums, – fotona viïòa garums. c

= =

- Kâ ir mainîjies ozona slâòa biezums daþâdâs zemeslodes vietâs pçdçjo 9 gadu laikâ? Noteikt pârmaiòu virzienu, proti, vai ozona slâòa biezums palielinâs vai samazinâs? Kurâ zemeslodes pus-lodç ozona slânis samazinâs visstraujâk? Kâpçc?

Metodiski ieteikumiDarba veikðanai var izmantot darba lapu Nr. 10 vai arî aicinât skolçnus vajadzîgo informâciju atrast paðiem.Darba veikðanai ieteicams izmantot informatîvâs tehnoloìijas.Izmantojot NASA mâkslîgo zemes pavadoòu datus, var uzzinât ozona slâòa biezumu jebkurâpasaules vietâ. Lielâko pasaules pilsçtu ìeogrâfiskâs koordinâtes: http://toms.gsfc.nasa.gov/eptoms/ep_ovplist_a.html.

3.3.5. Saules UV starojuma iedarbîba uz dzîvâm bûtnçm unpriekðmetiem

Mçríis: nodemonstrçt Saules UV starojuma iedarbîbu uz dzîvâm bûtnçm un priekðmetiem, kâ arî nostiprinât pârliecîbu par aizsardzîbas no Saules UV starojuma nozîmîgumu.Nepiecieðamie materiâli: 2 avîzes gabaliòi, 2 svaigi plûktas lapiòas vai dârzeòi (piem., tomâti), lîme, krâsainais papîrs.Darba gaita

1) Vienu gabaliòu avîzes nolieciet Saules gaismâ, bet otru – tumðâ skapî. Pierakstiet savus novçroju-mus par to, kâdas izmaiòas notiek ar avîzes gabaliòu 1 min, 30 min, 1 h, 2 h un 1 dienas laikâ vaiarî vçl ilgâkâ laika periodâ.

2) Vienu svaigi plûkto lapiòu vai dârzeni nolieciet Saules gaismâ, bet otru – çnâ (çnai jâbût ârpustelpâm). Pierakstiet savus novçrojumus par to, kâdas izmaiòas notiek ar lapiòu 1 min, 30 min, 1 h,2 h un 1 dienas laikâ vai arî vçl ilgâkâ laika periodâ.

3) Izspiediet nelielu daudzumu lîmes uz virsmas, kas novietota Saules gaismâ, un vçl mazliet lîmes – uzvirsmas, kas novietota çnâ. Pierakstiet savus novçrojumus par to, kâdas izmaiòas notiek ar lîmi 1 min, 30 min, 1 h, 2 h un 1 dienas laikâ vai arî vçl ilgâkâ laika periodâ.

4) Novietojiet neregulâras formas krâsaino papîru Saules gaismâ, bet lîdzîgu papîru – tumðâ skapî.Pierakstiet savus novçrojumus par to, kâdas izmaiòas notiek ar krâsaino papîru 1 min, 30 min, 1 h,2 h un 1 dienas laikâ vai arî vçl ilgâkâ laika periodâ.

5) Salîdziniet izmaiòas, kas notika ar avîzes gabaliòu, svaigi plûkto lapiòu (dârzeni), lîmi un krâsainopapîru Saules gaismâ un çnâ. Pârrunâjiet tâs.

Metodiski ieteikumiÏaujiet bçrniem pirms eksperimenta izteikt savus minçjumus par to, kas viòuprât notiks, laieksperimenta beigâs varçtu salîdzinât minçjumus ar faktiskajiem rezultâtiem.

3.4. Laboratorijas darbu piemçri

3.4.1. Ozona veidoðanâs no gaisa UV starojuma iedarbîbâ

Ilgums: 30 min.Materiâli un reaìenti: piltuve (15 cm diametrs), gâzu skalotne ar sûkli (var izmantot arî stikla cauruli, kurâbrîvi ievietota stikla vate: garums – 20 cm, diametrs – 1 cm), silikona caurules (ne gumijas), ûdens strûklas sûk-nis, 100 ml vârglâzes, UV lampa (viïòa garums 254 nm vai mazâks), kâlija jodîda, kâlija karbonâta un cietes ðíî-dums, nâtrija tiosulfâta ðíîdums (w=5 %).

40

Darba gaita1) Pagatavo reaìentu ðíîdumus:

- bâzisku kâlija jodîda ðíîdumu: 50 ml destilçta ûdens izðíîdina 0,5 g kâlija karbonâta un 5 g kâlija jodîda (âtri pievieno un uzglabâ tumsâ);

- cietes ðíîdumu: 2,5 g ðíîstoðo cieti izðíîdina 50 ml karstâ ûdenî.

2) Savieno ozona iegûðanas iekârtu (attçls 3.5.). Gâzu skalotni lîdz pusei piepilda ar bâzisku jodîda ðíîdumu.

3) Ieslçdz UV lampu un lçnâm sûc apstaroto gaisu cauri skalotnes ðíîdumam, uzmanot, lai skalotnenetiktu apstarota. Vçlâkais pçc pusstundas novçro, ka sûklis skalotnç joda veidoðanâs dçï kïûsttumði brûns.

4) Joda esamîbu var pierâdît, sûkli ievietojot cietes ðíîdumâ – tas krâsojas zils. Sûkli attîra ar nâtrija tiosulfâta ðíîdumu. Jods pârvçrðas par ûdenî ðíîstoðu jodîdu.

5) Lai efekts bûtu skaidri saredzams, paralçli veic eksperimentu bez UV lampas starojuma iedarbîbas.Piezîmes

Uzmanîbu! Eksperimenta gaitâ tuvumâ nenovietot vielas, kas reaìç ar ozonu.Skalotni vçlams noçnot.Ja atmosfçras ozona koncentrâcija gaisâ nav liela, krâsojumu nenovçro.Skalotnes vietâ, izmantojot stikla cauruli, kurâ ievietota bâziskâ jodîda ðíîduma un cietes ðíîdumamaisîjumâ samitrinâta stikla vate, pçc îsa laika novçro krâsu maiòu no rozâ uz violetu.

Rezultâts: eksperiments parâda, ka ozons veidojas UV starojuma iedarbîbâ.

3.4.2. Ozona veidoðanâs sçrskâbes elektrolîzç

Ilgums: 10 min.Materiâli un reaìenti: Hofmaòa ûdens sadalîðanas iekârta ar platîna elektrodiem (kuriem ir pçc iespçjaslielâka virsma), strâvas avots, silikona caurules, krâns, ðïirce, stikla pipete vai stikla caurulîte ar saðaurinâtugalu, sçrskâbe (c=5 mol/l).

41

UV lampasûklis

bâzisks KI ðíîdums

ûdensstrûklas sûknis

Attçls 3.5. Ozona iegûðanas iekârta

Attçls 3.6. Hofmaòa ûdens sadalîðanas iekârta

Darba gaita1) Savieno Hofmaòa ûdens sadalîðanas iekârtu (attçls 3.6.).2) Hofmaòa ûdens sadalîðanas iekârtâ sçrskâbi elektrolizç ar aptuveni 10–15 V lîdzstrâvu.3) Elektrolîzes gaitâ no iekârtas novada raduðos ûdeòradi.4) Ozonu saturoðo gâzu maisîjumu savâc ar ðïirci un caur krânu ievada tieði reakcijas traukâ. Uzmanîgi

veic ozona noteikðanu pçc oþas.Piezîmes

Lai atðíirtu ozona iedarbîbu no skâbekïa iedarbîbas, ieteicams paralçli veikt eksperimentu ar gaisu.Elektrolîzes veikðanai nav nepiecieðams liels spriegums. Ja strâvas spriegums ir lielâks par 10–15 V,sçrskâbe sakarst un ozona iznâkums samazinâs.Nodarbîbâ ieteicams izmantot vairâkas iekârtas, kurâs ozonu saturoðo gâzi iegûst vienlaicîgi.Ozonu nevar saglabât lîdz nâkamajai dienai, jo tas sadalâs.

Rezultâts: eksperimentâ iegûst ozonu.

3.4.3. Ozona kvantitatîvâ noteikðana ar Ðonbeina filtru

Ilgums: 2 dienas, ikreiz 45 min.Materiâli un reaìenti: stikla ðíiedras filtrs, termometrs, þâvskapis, koniskâs kolbas (100 ml) ar stiklaaizbâþòiem, Petri trauciòi, kâlija karbonâta ðíîdums (w=1 %), kâlija jodîda ðíîdums (w=10 %), svaigipagatavots ðíîstoðâs cietes ðíîdums (w=5 %), ozonu saturoða gâze.Darba gaita

- Sagatavoðanâs eksperiments.1) Stikla ðíiedras filtru samitrina ar maisîjumu, kas sastâv no 10 ml kâlija karbonâta, kâlija jodîda

un cietes ðíîduma.2) Papîru 1 h þâvç þâvskapî maksimâli +60 0C. Iegûst t. s. Ðonbeina filtru.3) Ðonbeina filtru ievieto koniskâ kolbâ, kurâ ievada nedaudz ozonu saturoðâs gâzes. Papîrs

acumirklî kïûst tumði brûns.4) Ja òem reaìentâ samitrinâtu un neizþâvçtu papîru, tas tûlît krâsojas melni zilâ krâsâ.

- Atmosfçras ozona satura noteikðana.1) Ðonbeina filtru izþâvç vaïçjâ Petri trauciòâ, kur tas paliek, pie tâ pielipis.2) Petri trauciòu novieto ârâ çnainâ vietâ, bet pçc divâm stundâm ienes atpakaï telpâs. Filtrs

atkarîbâ no ozona koncentrâcijas bûs nokrâsojies daþâdâs brûnâs nokrâsâs.Piezîmes

Filtrus var izmantot patstâvîgu eksperimentu veikðanai, jo, uzglabâjot ietîtus alumînija folijâ, tos var lietot 1–2 dienas.Skolas apstâkïos kvantitatîva ozona noteikðana ir gandrîz neiespçjama. Taèu pçc filtrâ esoðâ jodaekstrahçðanas ar 25 ml kâlija jodîda ðíîdumu (w=5%) iegûst daþâdas intensitâtes zilus ðíîdumusun aptuvenu priekðstatu par ozona koncentrâciju.Stipra piesâròojuma gadîjumâ par ozona koncentrâciju secina nevis pçc krâsas, bet gan pçc krâsoðanâs laika. Konkrçtajâ gadîjumâ krâsoðanâs notiek 15 min laikâ pçc filtra izneðanas ârâ.Galvenais ðîs metodes trûkums ir tas, ka arî citas ozonu saturoðâs gâzes vielas, piem., hidroksil-radikâïi HO., ûdeòraþa peroksîds, hidroperoksîdradikâïi HO2 un slâpekïa oksîdi jodîdu oksidç parjodu. Un tâ kâ minçtâs vielas reaìç tikai neitrâlâ vai skâbâ vidç, bet ozons – arî bâziskâ vidç, ðâdiozona koncentrâciju iespçjams noteikt tikai citu atmosfçrâ esoðo oksidçjoðo vielu klâtbûtnç.

Rezultâts: eksperimentâ iegûst aptuvenu priekðstatu par attiecîgajâ gaisâ esoðo ozona koncentrâciju.Ozona koncentrâciju apkârt esoðajâ gaisâ svarîgi zinât, jo lielâs koncentrâcijâs tas ir bîstams veselîbai(piezemes ozons).

42

3.4.4. Ozona pierâdîðana ar kâlija jodîdu

Ilgums: 5 min.Materiâli un reaìenti: mçìene, pipetes, ozonu saturoða gâze, svaigi pagatavots kâlija jodîda ðíîdums (w=1 %), cietes ðíîdums (w=5 %), kartupelis vai baltmaizes gabaliòð.Darba gaita

1) Novârîtu kartupeli vai baltmaizes gabaliòu samitrina ar kâlija jodîda ðíîdumu un uzpûð tam ozonusaturoðo gâzi.

2) Mçìenç ar pipeti iepilda 5 ml kâlija jodîda ðíîduma un 1 ml cietes ðíîduma. Mçìenes saturu samaisaun ievada tajâ ozonu saturoðu gâzi. Ozona saskarsmes vietâ kartupelim (baltmaizes gabaliòam) tûlîtjâkrâsojas melni zilâ krâsâ (jo lielâka ozona koncentrâcija, jo krâsojums ir intensîvâks).

Rezultâts: eksperiments apliecina ðîs ozona pierâdîðanas reakcijas efektivitâti.

3.4.5. Ozona pierâdîðana ar pH indikatoriem

Ilgums: 5 min.Materiâli un reaìenti: koniskâ kolba (100 ml) ar aizbâzni, pH metrs, ozonu saturoða gâze, kâlija jodîda ðíî-dums (w=1 %), bromtimolzilâs ðíîdums (w=0,1 %).Darba gaita

1) 10 ml kâlija jodîda ðíîdumam pievieno 1 ml bromtimolzilâs ðíîduma. Ðíîdums kïûst dzeltenzaïð, bettâ pH vçrtîba ir 6,7.

2) Ðíîdumu ielej koniskajâ kolbâ. Ievada kolbâ ozonu saturoðu gâzi. Kolbu noslçdz ar aizbâzni un rûpîgi sakrata. Maisîjumu atstâj uz ilgâku laiku. Ðíîdumam vajadzçtu mainît krâsu no dzeltenzaïasuz zilu, bet pH vçrtîbai vajadzçtu palielinâties lîdz 9–10.

Rezultâts: eksperiments apliecina, ka ozonu iespçjams pierâdît ar pH indikatoriem.

3.4.6. Indigo atkrâsoðana ar ozonu

Ilgums: 5 min.Materiâli un reaìenti: 2 mçìenes ar aizbâþòiem, ozonu saturoða gâze, sçrskâbe (c=0,1 mol/l), piesâtinâtsindigo ðíîdums.Darba gaita

1) Dzidru indigo ðíîdumu paskâbina ar nelielu sçrskâbes daudzumu un sadala divâs mçìençs.2) Vienâ mçìenç ievada ozonu saturoðu gâzi.3) Abas mçìenes ar ðíidrumiem rûpîgi saskalina. Ðíîdumam mçìenç ar ozonu saturoðo gâzi

vajadzçtu atkrâsoties.Piezîmes

Ja 5 min laikâ nenovçro krâsas izzuðanu, ozonu saturoðu gâzi ievada mçìenç vçlreiz.Eksperimentâ sekmîgi var izmantot arî ar indigo iekrâsotu kokvilnu.

Rezultâts: eksperiments apliecina, ka ozons noârda krâsvielas. Lîdzîgus procesus var novçrot arî sadzîvç,piem., ozona iedarbîbâ izbalç dþinsi, kas krâsoti ar indigo krâsvielu (ozons ðíeï indigo par dzeltenu, bet lielâatðíaidîjumâ par bezkrâsainu izatînu). Krâsvielu atkrâsoðana ar ozonu ir arî gâzu noteikðanas kolonnu (cau-rulîðu) darbîbas pamatâ.

3.4.7. Fotometriska ozona koncentrâcijas noteikðanaelektrolîzes gâzç

Ilgums: 30 min.Materiâli un reaìenti: spektrofotometrs (254 nm), divas kvarca kivetes (1 cm), ozonu saturoða gâze.

43

Darba gaita1) Ozonu saturoðu gâzi iepilda kvarca kivetç. Kiveti noslçdz un mçra ekstinkciju pie 254 nm.2) Salîdzinoðajâ kivetç atrodas atmosfçras gaiss. 3) Saskaòâ ar Lamberta-Bçra likumu E= *c*d koncentrâciju iegûst mol/cm3. To var pârrçíinât mol/l.

Aprçíinu piemçrs

Piezîmes Ozona koncentrâcija stratosfçrâ vidçji ir 10 ppm, bet piezemes slânî viedçji 40 g/m3, jeb 20 ppb(norma ir 200 g jeb 100 ppb).

Rezultâts: eksperiments modelç atmosfçras ozona noteikðanas iekârtu darbîbu. Meteoroloìiskajâs stacijâsozonu kvantitatîvi nosaka, mçrot absorbciju tâ absorbcijas maksimâlâs vçrtîbas 254 nm apgabalâ (attçls 3.7.).Salîdzinâðanai izmanto gaisu, kas ar mangâna dioksîda filtru attîrîts no ozona. Niecîgo ozona koncentrâcijuatmosfçras gaisâ dçï izmanto 70 cm kivetes. Taèu vienas stacijas vai blakusesoðo staciju dati var atðíirtiesmetodes kïûdas dçï.

3.4.8. Ozona iedarbîba uz augiem

Ilgums: 30 min.Materiâli un reaìenti: 2 koniskâs kolbas (250 ml) ar stikla aizbâþòiem, vate, plastmasas plçve vai alumînijafolija, ozonu saturoða gâze, âboliòa lapa.Darba gaita

1) Svaigi noplûktu âboliòa lapu iesprauþ mitrâ vatç, bet vati ietin folijâ, lai novçrstu âboliòa lapassavîðanu. Ðâdi sagatavo 2 âboliòa lapas un katru no tâm ievieto atseviðíâ kolbâ (attçls 3.8.).

2) Vienâ no kolbâm ievada 100 ml ozonu saturoðu gâzi un novieto gaiðâ vietâ. Pçc neilga laika,vçlâkais pçc 20 min, bûtu jânovçro, ka âboliòa lapas apakðpusç epidermas slânis izbalç un noârdâs,lapa kïûst arvien tumðâka un sarullçjas, kamçr kolbâ bez ozona âboliòa lapa joprojâm paliek svaiga.

44

Izmçrîts, ka E254=0,500. Pçc formulas E254= 254*c*d, kur 254=6,9*106 cm2/mol

0,5000 c= 6,95*106 cm2/mol*1 cm

c=7,19*10-8 mol/cm3 =71,9 mol/l

1 mol ozona atbilst 48 g. c=3,453 g/cm3

1 ppm atbilst 2 mg ozona/m3 gaisa. c=1727 ppm=1,727 promiles

Viïòa garums [nm]2802602402200

0,5Absorbcija

Attçls 3.7. Ozona UV gaismas absorbcijas spektrs

Rezultâts: eksperiments parâda ozona postoðo iedarbîbu uz augu audiem.

3.4.9. Ozona UV starojuma absorbcijas pçtîjums

Ilgums: 10 min.Materiâli un reaìenti: UV rokas lampa (viïòa garums 254 nm), UV spektrofotometrs, 2 kvarca kivetes, 2 kvarca caurules, balts rakstâmpapîrs ar optisko balinâtâju (vai tikko izmazgâts balts audums), ozonu saturoða gâze.Darba gaita

1) Tumðâ telpâ UV lampu (viïòa garums 254 nm) pavçrð pret rakstâmpapîru, kas satur optisko balinâtâju. Papîrs kalpo kâ floriscçjoðs ekrâns.

2) Tieði pirms papîra lapas novieto tîras kvarca kivetes – vienu ar ozona saturoðu gâzi, bet otru bez tâs.3) Ozona saturoðo gâzi lçnâm no ðïirces laiþ uzreiz pirms fluoriscçjuðâ ekrâna. Novçro gâzes strûklas

radîtu çnu. Kivetç ar ozonu UV starojumu absorbç vairâk, un aiz tâs novçro tumðâku çnu nekâ aizkivetes bez ozona.

Ozona UV absorbcijas spektra reìistrçðana1) Tîrâ kvarca 1 cm kivetç ar vâciòu ievada ozonu saturoðu gâzi. Salîdzinâmâ kivete satur gaisu.2) Uzòem UV absorbcijas spektru 220–300 nm diapazonâ.

PiezîmesUzmanîbu! Jâlieto aizsargbrilles, lai novçrstu UV starojuma kaitîgo iedarbîbu uz redzi.Kivetçm jâbût pilnîgi tîrâm, jo UV starojumu absorbç netîrumi, piem., pirkstu nospiedumi. Pat bûdami neredzami, tie bûtiski ietekmç mçrîjuma rezultâtus. Izmçìiniet daþâdus fluorescçjoðos ekrânus! Visi papîri nav piemçroti. Kiveðu vietâ var izmantot kvarca caurules.

Rezultâts: eksperiments parâda, ka ozons ïoti spçcîgi absorbç UV starojumu (220–300 nm apgabalâ; maksimums 254 nm), un, tâdçjâdi, neskatoties uz niecîgo daudzumu atmosfçrâ, spçj aizsargât dzîvîbu uzZemes. Pateicoties îpaði spçcîgai UV absorbcijai, iespçjams noteikt pat niecîgas ozona koncentrâcijasizmaiòas. Tâpat eksperimentâ var konstatçt, ka ozonam ir sîki strukturçts, daudzatomu gâzes molekulai raksturîgs rotâciju svârstîbu spektrs. Tas ïauj domât, ka ozons absorbç starojumu arî IS spektra daïâ un irefektîva "siltumnîcas efekta" gâze. Ozona siltumnîcas efekta iedarbîba ir 2000 reizes lielâka salîdzinâjumâar oglekïa dioksîdu. Tâdçjâdi piezemes ozons ir gâze, kas veicina globâlo sasilðanu.

3.4.10. Gumijas noârdîðana ar ozonu

Ilgums: 5 min.Materiâli un reaìenti: gaisa baloni, stikla caurulîte ar saðaurinâtu galu, ozonu saturoða gâze.Darba gaita

1) Piepûð gaisa balonu.2) Uz balona virsmas pûð ozonu saturoðu gâzi. Vietâ, kurâ nokïûst ozons, balona krâsai vajadzçtu

izbâlçt (balona attiecîgâ vieta varçtu kïût pat bezkrâsaina). Pçc tam balonam vajadzçtu pârsprâgt.

45

Attçls 3.8. Ozona iedarbîbas novçrtçðana uz augiem

svaiga âboliòa lapa

alumînija folijaar samitrinâtu vati

PiezîmesEfektu novçro jau ar daþiem ml ozonu saturoðas gâzes. Balonam nav jâsaskaras ar stikla caurulîti. Pilnîgi pietiekams ir pat 10 cm attâlums.Eksperimenta iznâkums ir ïoti atkarîgs no balona veida. Ieteicams izmantot pçc iespçjas plânâkusbalonus un pirms piepûðanas tos notîrît ar mitru drânu.

Rezultâts: eksperiments parâda ozona iedarbîbu uz kauèuku (ozons ðíeï kauèuka dubultsaites, veidojotaldehîdus, ketonus vai karbonskâbes). Reakcija parâda, kâpçc gumijas riepas un blîves arvien âtrâk noveco –tâs noârda piezemes ozons.

3.4.11. Ozona un DNS UV starojuma absorbcijassalîdzinâðana

Ilgums: 20 min.Materiâli un reaìenti: UV spektrofotometrs, divas kvarca kivetes, fosfâta buferðíîdums (c=0,015 mol/l,pH=7), DNS saturoðs preparâts.Darba gaita

1) Fosfâta buferðíîdumâ ðíîdina tik daudz DNS, lai tâ koncentrâcija bûtu 20 g/ml un ekstinkcija pie254 nm bûtu 0,5.

2) Salîdzinâmajâ kivetç atrodas buferðíîdums. Izmçrîtajâ UV absorbcijas spektrâ iezîmç ozona spektru.Rezultâts: eksperiments apliecina, ka ozonam un DNS ir lîdzîgi absorbcijas spektri (attçls 3.9.). Tas saistîtsar ozona nozîmi dzîvîbas procesos. DNS molekulas UV absorbcija saistîta ar ðî starojuma mutagçno iedar-bîbu. DNS UV starojumu absorbç arî apgabalâ zem 200 nm, taèu dzîvie organismi uz Zemes nav pakïauti tâiedarbîbai, jo UV starojumu absorbç atmosfçras skâbeklis un slâpeklis.

3.4.12. Saules aizsarglîdzekïa un ozona UV spektrasalîdzinâðana

Ilgums: 20 min.Materiâli un reaìenti: UV spektrofotometrs, kvarca kivetes, saules aizsarglîdzeklis (krçms).Darba gaita

1) Tukðai kvarca kivetei no ârpuses uzklâj saules aizsarglîdzekli.2) Saules aizsarglîdzekli nomazgâ (tâ atlikums ir pietiekams, lai reìistrçtu UV gaismas absorbciju).3) Uzòem UV gaismas spektru un iegûtajâ spektrâ iezîmç ozona spektru (izmanto ozona spektra attçlu).

Rezultâts: eksperiments parâda, ka saules aizsargpreparâti, tâpat kâ ozons, novçrð nevçlamo UV starojumaiedarbîbu (attçls 3.10.).

46

Viïòa garums [nm]2802602402200

0,5Ozons

DNS

Attçls 3.9. Ozona un DNS UV gaismas absorbcijas spektri

3.4.13. Ozona ðíelðana ar benzînâ esoðajâm vielâm

Ilgums: 45 min un 2 dienas.Materiâli un reaìenti: 2 koniskâs kolbas (100 ml) ar stikla aizbâþòiem, pH-metrs, ozonu saturoða gâze, bromtimolzilâs ûdens ðíîdums (w=0,1 %), kâlija jodîda ðíîdums (w=1 %), toluols.Darba gaita

1) Pirmajâ koniskajâ kolbâ iepilina 10 pilienus toluola un ievada 100 ml ozonu saturoðas gâzes. Kolbunoslçdz un atstâj uz vismaz 4 h. Otru kolbu atstâj tukðu.

2) Pçc 4 h ozonu saturoðu gâzi ievada arî otrajâ koniskajâ kolbâ un turpina eksperimentu.3) Abâs kolbâs pievieno 5 ml kâlija jodîda ðíîduma un 1 ml bromtimolzilâs ðíîduma. Abas kolbas

kârtîgi saskalina. Izmçra pH vçrtîbu ar pH-metru.4) Salîdzina kolbu ðíîduma krâsu un pH-vçrtîbu. Reaìentu maisîjuma pH vçrtîbai jâbût 6,7. Ðíidrumam

pirmajâ kolbâ ir jâkïûst dzeltenam, otrajâ – zilam. Pirmajâ kolbâ pH vçrtîbai ir jâsamazinâs no6,7 lîdz 3,8, bet otrajâ – jâpalielinâs lîdz 10,5.

PiezîmesSkâbas vides veidoðanâs vispirms saistîta ar benzoskâbes veidoðanos. Ar heptânu vai citu lineâruogïûdeòradi eksperiments notiek lîdzîgi.

Rezultâts: eksperiments parâda, ka piezemes ozons var reaìçt ar nesadeguðajiem automaðînu atgâzuogïûdeòraþiem.

3.4.14. Ozona ðíelðana ar halogençtajiem ogïûdeòraþiem

Ilgums: 15 min.Materiâli un reaìenti: 2 koniskâs kolbas (100 ml) ar stikla aizbâþòiem, pH-metrs, ozonu saturoða gâze,bromtimolzilâs ðíîdums (w=0,1 %), kâlija jodîda ðíîdums (w=1 %), hloroforms, sudraba nitrâta ðíîdums (w=1 %), slâpekïskâbe (w=30 %).Darba gaita

1) Divâs koniskajâs kolbâs katrâ iepilina 10 pilienus hloroforma un ievada 100 ml ozonu saturoðu gâzi.Ozonu saturoðajai gâzei ïauj iedarboties vismaz 4 h, bet, ja iespçjams, kolbu atstâj uz nakti.

2) Nâkamajâ dienâ pirmajâ kolbâ pievieno 5 ml kâlija jodîda ðíîduma un 1 ml bromtimolzilâs ðíîduma.Kolbas saturu labi sakrata, novçro krâsas maiòu un mçra pH vçrtîbu.

3) Otrajâ kolbâ savukârt pievieno nevis kâlija jodîda ðíîdumu, bet gan 5 ml destilçta ûdens, labi saskalina un paskâbina ar slâpekïskâbi. Tad piepilina sudraba nitrâta ðíîdumu un saskalina. Ðíîdumampirmajâ kolbâ pçc saskalinâðanas jâkïûst dzeltenam, pH vçrtîbai jâsamazinâs no 6,7 lîdz 3–4, bethlorîdjonu pierâdîðanas reakcijai otrajâ kolbâ jâbût pozitîvai.

PiezîmesLatvijas likumdoðana ozona slâòa aizsardzîbas dçï aizliedz eksperimentos izmantot tetrahloroglekli,tâpçc jâizmanto hloroforms.

47

Viïòa garums [nm]

Absorbcija

ozons

saules aizsargkrçms

280 300 3202602402200

0,5

Attçls 3.10. Ozona un saules aizsarglîdzekïa UV gaismas spektru salîdzinâjums

Ozona noârdîðanâs netieða pierâdîðana ar bromtimolzilâs/kâlija jodîda ðíîdumu nav iespçjama. Ganhlora radikâïi, gan radies hlors jodîdu oksidç par jodu, turklât neveidojas OH- joni un indikatora krâsai nav jâmainâs.

Taèu nâkamajâ eksperimentâ pierâda, ka indikatora krâsa mainâs no zaïas uz dzeltenu. Tas nozîmç, kakâlija jodîda ðíîduma pH vçrtîba nevis paliek konstanta, bet samazinâs. Iemesls: ozons noârda hlorofor-mu un veidojas hlora Cl. un hloroksoradikâïi ClO.. Domâjams, nâkamâs reakcijas norisinâs arî atmosfçrâ.

Turklât veidojas skâbes un skâbes veidojoðâs vielas.

Hlora disproporcionçðanâs reakcijâ veidojas skâbes.

Reakcijâs veidojas arî fosgçns COCl2, kas hidrolizçjoties veido sâlsskâbi. Raduðos hlorîdjodus varpierâdît ar sudraba nitrâta ðíîdumu slâpekïskâbes klâtbûtnç.

Rezultâts: eksperiments parâda, ka halogençtie ogïûdeòraþi izraisa ozona noârdîðanos. Lîdzîgi procesi notiekarî stratosfçrâ, kur nu jau vairâkus desmitus gadus vçrojama Zemei nozîmîgâ ozona slâòa noârdîðanâs.

3.4.15. Ozona veidoðanâs un noârdîðanâs reakciju modelçðana ar plastilînu

Ilgums: 40 min.Nepiecieðamie materiâli: plastilîns (viens komplekts 2 skolçniem), darba lapa Nr.27.Darba gaita

1) Izgatavo darbam nepiecieðamos modeïus:

2) Modelç ozona veidoðanâs un ðíelðanâs reakcijas. - Ozona veidoðanâs reakcijas

Darbam nepiecieðami 3 skâbekïa molekulu modeïi. Skolotâjs uz tâfeles uzraksta unpaskaidro ozona veidoðanâs reakcijas. Skolçni veido modeïus.

1 skâbekïa molekula UV starojuma iedarbîbâ sadalâs par 2 skâbekïa atomiem.Skâbekïa atomi savienojas katrs ar 1 skâbekïa molekulu un veidojas 2 ozonamolekulas.

48

Cl2+2J- 2Cl-+J2

O3+H2O O2+2HO

HO.+CHCl3 CHCl2OH+ClCl.+O3 ClO.+O2

ClO.+O3 Cl.+2O2

ûdens tvaiks hidroksilradikâïi

Cl.+H2O HCl+HOCl.+Cl. Cl2 utt.

Cl2+H2O HCl+HClO

Sarkana

Zaïa

Melna

Dzeltena

O2 2O. <242 nmO.+O2 O3

- Ozona ðíelðanâs reakcijasDarbam nepiecieðami 2 ozona molekulu modeïi. Skolotâjs uz tâfeles uzraksta un paskaidroozona ðíelðanâs reakcijas.

Ozona molekula UV starojuma iedarbîbâ ðíeïas par skâbekïa molekulu un skâbekïa atomu. Skâbekïa atoms reaìç ar atlikuðo ozona molekulu un veidojas 2 skâbekïa molekulas.

- Ozona ðíelðanâs freona iedarbîbâDarbam nepiecieðams 1 freona (CFCl3) molekulas modelis un 4 ozona molekulu modeïi.Skolotâjs skaidro freonu nokïûðanas veidus atmosfçrâ un to pârvietoðanos uz stratosfçru.Skolotâjs uz tâfeles secîgi raksta un paskaidro reakciju vienâdojumus. Skolçni veido modeïus.

UV starojuma iedarbîbâ no freona molekulas atðíeïas 3 hlora atomi. 1 hlora atomsðíeï 1 ozona molekulu. Reakcijâ rodas 3 hlora atomi, tâpçc tiek ðíeltas 3 ozona moleku-las. Veidojas 3 hloroksîdradikâïi, no kuriem 2 var reaìçt savâ starpâ, bet 1 – ar vçlvienu ozona molekulu.

Reakcijâs ðíeïas 4 ozona molekulas, taèu reakciju produkti – hlora atomi – var turpinâtozona noârdîðanu. Turklât arî dihlordioksîds var ðíelties un veidot ozonam "bîstamos"hlora radikâïus.

Secinâjumi1) Kuras reakcijas liecina, ka ozona veidoðanâs un noârdîðanâs procesi ir saistîti?

Atb. Ozona veidoðanâs un noârdîðanâs reakcijas (sajûgtas reakcijas).2) Kâpçc 1 freona molekula var noârdît pat daudzus tûkstoðus ozona molekulu?

Atb. Freons UV starojuma iedarbîbâ noârdâs, un veidojas hlora atomi. Tie noârda ozona molekulasun neizmainîtâ veidâ atkal no jauna iesaistâs ozona ðíelðanâ.

PiezîmesIeteicams izmantot plastilînu, nevis rûpnieciski raþotos modeïus, jo nepiecieðami daudzi skâbekïaatomu modeïi.Viena veida atomi jâveido vienâdâ lielumâ un no vienâdas krâsas plastilîna. Ieteicams izvçlçties starp-tautiski pieòemtâs atomu modeïu krâsas, t. i., skâbekïa atomiem izmantot sarkanu, hlora atomiem –zaïu, oglekïa atomiem – melnu plastilînu, bet fluora atomu modeïu krâsu nosaka skolotâjs (piem., dzelteno).Skolçni reakcijas vienâdojumus pieraksta darba lapâs no tâfeles tikai tad, kad darbs ar modeïiempabeigts.

3.4.16. Alkçnu ozonolîze un reakcijas produktu pierâdîðana

Ilgums: 10 min.Materiâli un reaìenti: koniskâ kolba (100 ml) ar ðlifu un stikla aizbâzni, stikla spieíîtis, indikatora papîrs,ozonu saturoða gâze, cikloheksçns, bromtimolzilâs ðíîdums (w=0,1%).Darba gaita

1) Koniskâ kolbâ iepilina 10 pilienus cikloheksçna un labi sakrata, lai viela pçc iespçjas labâk iztvaiko. Pçctam kolbâ ievada ozonu saturoðo gâzi. Gâzes fâze tûlît kïûst nedzidra. Kolbu atstâj stâvçt uz nakti.

49

CFCl3 CF+3Cl. <260 nm

O3 O2+O. <310 nmO.+O3 2O2

Cl.+O3 ClO.+O2

ClO.+O3 Cl.+2O2 ClO.+ClO. Cl2O2

Cl2O2 2Cl.+O2 <400 nm

2) Nâkamâ dienâ kolbai pievieno 5 ml destilçta ûdens, rûpîgi sakrata un nosaka pH vçrtîbu. pH vçrtîbai vajadzçtu bût 3,5.

3) Salîdzinâjumam nosaka destilçta ûdens pH vçrtîbu. pH vçrtîbai vajadzçtu bût 6,5.Piezîmes

Lai palielinâtu ozonolîzes produktu iznâkumu, ozonu saturoðâ gâze jâievada kolbâ vairâkkârtîgi. pH pârmaiòas var noteikt arî ar bromtimolzilo, kas pievienota destilçtajam ûdenim. Kolbas satururûpîgi sakrata.Jâveidojas skâbei (galvenokârt adipînskâbei). Indikatoram jâmaina krâsa no dzeltenzaïas uz oranþu.

Rezultâts: eksperiments parâda ozona oksidçjoðâs îpaðîbas un alkçnu dubultsaiti veidojoðo oglekïa atomuoksidçðanos par karboksilgrupâm.

3.4.17. Ozona oksidçjoðâ iedarbîba ar neorganiskajâm vielâm

Ilgums: 10 min.Materiâli un reaìenti: mçìenes, ozonu saturoða gâze, 2 svina acetâta papîra strçmelîtes, sçrûdeòradis,mangâna(II) sulfâta ðíîdums (w=5 %), vârglâze.Darba gaita

- Svina sulfîda balinâðana. 1) 2 svina acetâta strçmelîtes samitrina ar destilçtu ûdeni un uz îsu brîdi ievieto vârglâzç ar

sçrûdeòradi (velkmç). Papîra strçmelîtes krâsojas brûnas. 2) Katru strçmelîti ievieto savâ mçìenç. Vienâ mçìenç ievada ozonu (vismaz 10–20 ml) un to

noslçdz.- Mangâna(II) sâïu oksidçðana.

1) Mangâna(II) sulfâta ðíîdumu sadala 2 mçìençs. Vienâ ievada ozonu saturoðu gâzi (vismaz 10–20 ml) un to noslçdz. Papîra strçmelîte pçc apstrâdes ar ozonu saturoðu gâzi kïût gaiðâ-ka (atseviðíâs vietâs – bezkrâsaina) un izkrît mangâna(IV) oksîda nogulsnes.

PiezîmesPârvçrtîba par svina sulfâtu nedrîkst bût ïoti spçcîga, jo tâdâ gadîjumâ rezultâta sasniegðanaimçìençjâievada vairâk ozona un reakcija notiek ilgâk.

Rezultâts: eksperiment pierâda, ka ozons ir ïoti reaìçtspçjîgs savienojums, kas nodroðina skâbekïa atomapievienoðanu citiem savienojumiem. Piem., ozons oksidç brûni melno svina sulfîdu par bezkrâsainu svina(II)sulfâtu.

Tâpçc ozons reaìç ar sulfîdiem, kas izmantoti kâ pigmenti glezniecîbâ, un bojâ mâkslas darbus. Mangâna(II)savienojumi neitrâlâ vidç oksidçjas par brûnu mangâna(IV) oksîdu, kas ðíîdumâ izkrît pârslveida nogulðòuveidâ.

Ðâdi minerâlûdeòus iespçjams attîrît no nevçlamiem mangâna(II) un citu smago metâlu joniem.

3.4.18. Minerâlûdens atdzelþoðana ar ozonu

Ilgums: 10 min.Materiâli un reaìenti: 2 stâvkolbas (100 ml) ar stikla aizbâþòiem, ozonu saturoða gâze, tikko pagatavotsdzelzs(III) hlorîda ðíîdums (w=0,1 %), negâzçts minerâlûdens.Darba gaita

1) 100 ml negâzçtam minerâlûdenim pievieno 1 ml dzelzs(III) ðíîduma.2) Iegûto ðíîdumu sadala 2 stâvkolbâs.3) Vienâ kolbâ ievada 100 ml ozonu saturoðas gâzes, noslçdz un labi sakrata. Tûlît pat novçro brûnu

dzelzs(III) hidroksîda nogulðòu veidoðanos, kas viegli izgulsnçjas un ir nofiltrçjamas.

50

PbS+4O3 PbSO4+4O2

Mn2++O3+H2O MnO2+2H++O2

4) Kolbas uz laiku atstâj.5) Pçc ilgâka laika nogulsnes veidojas arî otrâ kolbâ, kurâ nav ievadîts ozons. Ðîs nogulsnes ir gaiðâkas

nekâ tâs, kas iegûtas, izmantojot ozonu.Rezultâts: eksperimenta rezultâtâ var novçrot ozona spçju pârveidot ûdenî izðíîduðos dzelzs(III) akvakom-pleksus par neðíîstoðu dzelzs(III) oksîdu/hidroksîdu, piem., par FeOOH, kas âtri veido pârslveida, vieglinodalâmas nogulsnes. Minçtajam procesam ir svarîga nozîme minerâlûdeòu atdzelþoðanâ, jo dzelzs savieno-jumi, ko satur visi dabiskie minerâlûdeòi, pasliktina ûdens garðu un veido nogulsnes. Atdzelþoðanas procesâûdenî samazinâs arî mangâna u. c. smago metâlu savienojumu saturs.

3.4.19. Ozona inaktivçðana

Ilgums: 10 min.Materiâli un reaìenti: stikla caurule (aptuveni 20 cm gara, 1 cm diametrâ), silikona caurules, koniskâs kolbas (100 ml, noslçdzama), ozonu saturoða gâze, aktîvâ ogle (granulâs), kâlija jodîda ðíîdums (w=1%), silikagels, mangâna dioksîds.Darba gaita

1) Aktîvo ogli iepilda stikla caurulç. 2) Ozonu saturoðu gâzi vispirms pûð caur stikla cauruli ar aktîvo ogli un tad caur kâlija jodîda ðíîdumu.3) Caur kâlija jodîdu pûð ozonu saturoðu gâzi, kas nav inaktivçta ar ogli.4) Salîdzina abus rezultâtus.5) Samaisa 1,5 g silikagela un mangâna dioksîda. To iepilda stikla caurulç un eksperimentu atkârto.6) Silikagels novçrð mangâna dioksîda sablîvçðanos un caurules nosprostoðanos.

Rezultâts: eksperimenta rezultâtâ var konstatçt, ka ozonu var noârdît. Ðo parâdîbu izmanto, lai samazinâ-tu piezemes ozona daudzumu pilsçtâs (automobiïos iebûvç ozona filtrus, kuros ozonu inaktivç ar aktîvo oglivai mangâna dioksîdu).

3.4.20. UV iedarbîba uz Escherichia coli kultûru

Ilgums: ik pa 15 min, vairâkas dienas.I Agara plaðu izgatavoðana

Materiâli un reaìenti: magnçtiskais maisîtâjs, vârglâze (1 l), alumînija folija, mçrpipetes (1 ml), augst-spiediena katls, 2 Petri trauciòi, agars (Fluka), nâtrija hidrogçnfosfâts (dodekahidrâts), kâlija dihidrogçn-fosfâts, nâtrija hluorîds, amonija hlorîds, kalcija hlorîda ðíîdums (c=0,05 mol/l), magnija sulfâta ðíîdums(c=1 mol/l), glikozes ðíîdums (w=20 %).Darba gaita

1) Vârglâzç pie 500 ml destilçta ûdens, maisot uz magnçtiskâ maisîtâja, pievieno 75 g agara, 3 g nâtrija hidrogçnfosfâta, 1,5 g kâlija dihidrogçnfosfâta, 0,25 g nâtrija hluorîda un 0,5 g amonijahlorîda.

2) Vârglâzi pârklâj ar alumînija foliju un 20 min sterilizç augstspiediena katlâ. Agars izðíîst, un vei-dojas dzidrs ðíîdums gaiði dzeltenâ krâsâ.

3) Ðíîdumam ïauj atdzist lîdz +60 0C temperatûrai un ar mçrpipeti pievieno 1 ml magnija sulfâta ðíîduma, 1 ml kalcija hlorîda ðíîduma un 5 ml glikozes ðíîduma. Arî ðie ðíîdumi pirmspievienoðanas ir jâsterilizç.

4) Petri trauciòus lîdz pusei piepilda ar agara ðíîdumu un tûlît pârklâj ar vâciòu.5) Trauciòus atstâj pa nakti. Agars veido þelejveida masu.6) Ja agara plates neizmanto uzreiz, Petri trauciòus ar agaru un vâciòu novieto ledusskapî.

II Agara plaðu apstaroðanaMateriâli un reaìenti: 1 Petri trauciòð ar agara plati, UV lampa ( =254 nm), stikla spieíîtis vaiuztriepju kociòð, kartons, alumînija folija, þâvskapis, baktçrijas Escherichia coli K12 kultûra.

51

Darba gaita1) Uz agara plates uzliek Escherichia coli K12 kultûru. To veic ar sterilu uztriepju kociòu vai stikla

spieíîti, vispirms to iemçrcot baktçrijas kultûrâ un pçc tam pârvelkot pâr agara plati.2) Pusi Petri trauciòa pârklâj ar kartonu.3) Ðâdi sagatavotu Petri trauciòu tumðâ telpâ no 10 cm attâluma apstaro ar UV gaismu.

Starojuma laiku aprçíina pçc UV lampas intensitâtes (ar parastu laboratorijas lampu (vai 4 Wpastmarku lampu) apstaroðanu veic pus stundu).

4) Petri trauciòam noòem kartonu, uzliek vâciòu un ietin alumînija folijâ.5) Ietîto Petri trauciòu ievieto un tur þâvskapî +35 lîdz 37 0C temperatûrâ. Pçc 1–2 dienâm

neapstarotajâ agara plates daïâ novçro baktçriju augðanu, bet apstarotajâ daïâ tâs nav saskatâ-mas. Daþas baktçriju kolonijas apstarotajâ Petri trauka daïâ varçtu bût redzamas tâpçc, ka tâs vei-dojuðâs no dabâ esoðo baktçriju Escherichia coli UV noturîgajiem mutantiem.

Rezultâts: eksperiments parâda, ka UV starojums ietekmç mikroorganismus, bet ozons spçj absorbçt UV untâdçjâdi ðo ietekmi novçrð.

52