II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE GENEL HAKLAR ......yazmaktadır. Sina Akşin, “Fedakaran-ı Millet Cemiyeti”, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XXIX/1-2 (1974), s.135, dn:

ÇTTAD, VIII/18-19, (2009/Bahar-Güz), s.s.21-38

21

* Dr.,DEÜAtatürkİlkeleriveİnkılapTarihiEnstitüsü,([email protected].).

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDEGENEL HAKLAR SAVUNUSU YAPAN BİR GAZETE:

HUKUK-I UMUMİYE

Hasan Taner KERİMOĞLU*

ÖzetBumakalede II.Meşrutiyet döneminde yayımlananHukuk-ı Umumiye gazetesi,

tanıtılmaktadır. II. Abdülhamit yönetimin yıkılmasından ve “hürriyet”in ilanından sonrabasın,iktidarınfaaliyetlerinidenetleyenbirgüçolarakortayaçıkmıştır.Hukuk-ıUmumiyebusüreçte,“genelhaklar”ınsavunuculuğunuüstlenmişvehalkınhaklarınısavunanbiryayınpolitikasıizlemiştir.II.Meşrutiyet’inilkaylarındagörevyapanhükümetlerinuygulamalarınakarşıgazetenin“demokratik”tepkilervermesi,Türkbasıntarihiaçısındanönemtaşır.

Anahtar Kelimeler: II. Meşrutiyet Dönemi, Hukuk-ı Umumiye, Osmanlı Basını.

ANEWSPAPERDEFENDINGGENERALRIGHTSDURINGTHESECONDCONSTITUTIONALERA:HUKUK-IUMUMIYE

AbstractInthisarticle, thenewspaperHukuk-ıUmumiye(General Rights)publishedinthe

secondconstitutionaleraisintroduced.Thepress,followingthefallofAbdulhamidadmin-istrationanddeclarationoffreedomemergedasapowertocontroltheactivitiesofgovern-ment.Inthisprocess,Hukuk-ıUmumiye(General Rights)advocatedthedefendingofgeneralrightsandconductedapublicationpolicythatchampionedpeople’srights.The“democratic”reactionsofthenewspaperagainstthepracticesofthegovernmentsofficiatedintheearliermonthsofthesecondconstitutionaleraareimportantforthehistoryoftheTurkishpress.

Key Words: The Second Constitutional Era, Hukuk-ı Umumiye (General Rights), Ottoman Press.

ÇTTAD, VIII/18-19, (2009/Bahar-Güz)Hasan Taner KERİMOĞLU

22

Giriş

Meşrutiyetin24Temmuz1908tarihindeikincidefailanedilmesininardındanOsmanlıülkesindedeğişikalanlardafaaliyetgösterenbirçokcemiyetkurulmuşveyüzlerceyenigazetevedergiyayınlanmayabaşlamıştır.Doğalkarşılanmasıgere-kenbudurum,uzunyıllarınbirbirikimidir.Meşrutiyetinilanısonrasındakurulanyüzlerce cemiyet, gazete veyadergi, istibdat yönetimi boyuncaülkemeseleleriniilgilendirenkonulardadüşünceleriniözgürcedilegetirmeolanağındanyoksunka-lan,sansürnedeniyledünyadakiveülkedekisiyasalgelişmeleritakipedemeyenverejiminhafiyeleritarafındanbirjurnallesürgünedilmekorkusunudaimazihnindetaşıyanbirhalkınsiyasalyaşamakatılmakonusundakiaçlığınınkanıtıdır.

“Hürriyet”inilanınınenönemlisonuçlarındanbirisiOsmanlıülkesindesi-yasetyapanfertlerinsayısındakiartıştır.İktidarınkullanılışınıkendigidişiileilgilibulanOsmanlıvatandaşları,siyasetyoluyla“iktidaraiştirak”etmeolanağınıeldeetmişlerdir1.AyrıcaII.Meşrutiyetdönemi,sınıfmücadelesininhızlandığı,çelişkilerinkeskinleştiğivebusınıfsal,ideolojik,politikmücadeledesüreliyayınlarınrolününveönemininarttığıbirdönemdi2.Devriminertesindekamusalalanıngenişlemesivekitlesiyasetindekidönüşüm,kitlesiyasetininyenibiçimlerininortayaçıkmasınaortamhazırlamıştır3.Bireylerinveyenirejimdedahafazlasözsahibiolmakisteyentoplumsal aktörlerin siyaset yapma ve iktidara katılma kanallarından birisini debasın oluşturuyordu. Özgür seçimlerin yapıldığı çok partili bir rejimde, iktidarıelindebulundurangücünde“efkâr-ıumumiye”ninoluşumundaönemlirolüolanbasınıgözardıetmesibeklenemezdi.

İştebusüreçteyayımlanmayabaşlayangazetelerdenbiriside“Fedakâran-ı Millet Cemiyeti’nin ceridesi” olan Hukuk-ı Umumiye’dir4. Hukuk-ı Umumiye,“Meşrutiyete ve ittihad-ı millete hıdmet eder ve yevmi neşrolunur”du.Fedakâran-ıMilletCemiyeti,Hukuk-ıUmumiye’yiyayınmüsaadesini,DâhiliyeNezareti,İdare-iMat-buatŞubesi’nin28Ağustos1324tarihliresmiruhsatıylaalmıştı5.

İlk sayısı 16 Eylül 1908 tarihinde yayımlanan Hukuk-ı Umumiye’ninilk sorumlu müdürü ve başyazarı Necip Nadir Bey idi. Arşiv belgelerindenöğrendiğimiz kadarıyla Necip Nadir Bey, Karapınar’ın eski kaymakamıydı6. MünirSüleymanÇapanoğlu’nagöreiseNecipNadirBey,istibdadakarşıyaptığı

1 TarıkZaferTunaya,Hürriyet’in İlânı,ArbaYay.,İstanbul,1996,s.s.27-28.2 UygurKocabaşoğlu,Hürriyet’i Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını,İstanbulBilgiÜniversitesiYay.,

İstanbul,2010,s.3.3 Y.DoğanÇetinkaya,“1908Devrimi’ndeKamusalAlanveKitleSiyasetindeDönüşüm”,İstanbul

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,S.38,(Mart,2008),s.9.4 M.SüleymanÇapanoğlu,Hukuk-ıUmumiye’ninbircemiyetinyayınorganıolarakdeğil,“müstakil

birfikirvemurakebe”gazetesiolarakyayımlanmayabaşladığını,gazeteninFedakâran-ıMilletCemiyeti ileilgisininolmadığınıilerisürmektedir.M.SüleymanÇapan,“Esrarengizİstanbul”,Son Telgraf, 11Temmuz1937.OysaHukuk-ıUmumiye,yayımlanmayabaşladığıilkgündeniti-baren“Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninceridesi”olarakfaaliyetgöstermiştir.

5 TarıkZaferTunaya,Türkiye’de Siyasi Partiler İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908-1918,I,İletişimYay.,İstanbul,1998,s.167.

6 “BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,ZabtiyeNezareti(BOA-ZB.)”,25/28.

ÇTTAD, VIII/18-19, (2009/Bahar-Güz)II. Meşrutiyet Döneminde Genel Haklar Savunusu...

23

mücadele ile tanınmış bir vatanseverdi ve onun İstanbul’da kalmasını uygunbulmayan Sultan Abdülhamit, memuriyetlerle onu Anadolu’dan Arabistan’a,Arabistan’danAnadolu’yadolaştırmıştı7.NecipNadirBey,bugörevigazeteninilksayısından8Teşrin-ievvel1908tarihli23.sayısınakadaryaptı.NecipNadirBey’inbirmemuriyeteatanmasıüzerineHukuk-ıUmumiye’ninsorumlumüdürlüğünecemiyetinüyelerindenolanMevlanzadeRıfatBeygetirildi8.BilindiğigibiMevlan-zadeRıfatBey,AbdülhamitdönemindesürgünegönderilmişveII.Meşrutiyet’inilanındansonraİttihatveTerakkiCemiyeti’ninenkararlımuhaliflerindenbirisiolmuştur.Mevlanzade Rıfat Bey, bu göreviHukuk-ıUmumiye’nin 14 Teşrin-isani1908tarihli60.sayısınakadaryaptı.

MevlanzadeRıfatBey’inHukuk-ıUmumiye’denayrılmasıüzerineyerineHüsnüpaşazadeDoktorAliSaipBeygetirildi9.AliSaipBeyiseHukuk-ıUmumiye’ninsorumlumüdürlüğünü14Şubat1909 tarihli 139. sayısınakadaryaptı.GazetenindördüncüsorumlumüdürüAhmetEsatBey,bugöreviHukuk-ıUmumiye’ninsonsayısıolan27Mart1909tarihli172.sayısınakadaryaptı.AhmetEsatBey’inyerineFedakâran-ıMilletCemiyeti’ninüyelerindenAliŞevketEfendi’ningetirilmesiko-nusundagirişimlerdebulunulsada10Hukuk-ıUmumiye’nin27Mart1909tarihin-denitibarenyayınınasonvermesinedeniylebudeğişiklikgerçekleşmedi11.Hukuk-ıUmumiye,görebildiğimizkadarıyla,toplamolarak172sayıyayımlanmıştır12.

Hukuk-ıUmumiye’nin yazar kadrosunun sık sık değiştiği görülür. Bunakarşın gazetenin en önemli yazarları arasında; ŞirvanizadeMahmut Tahir, İbnülMahmud Asım, Mevlanzade Rıfat ve Abdülkadir Kadri bulunuyordu. Ayrıca,kısasüreliğinedeolsaHasanFehmiveDervişVahdeti13degazeteninyazarkadro-sundayeralmıştır.BuaradaünlüJönTürklerdenDoktorŞerefettinMağmumi’nin“Düşündüm ki”başlıklımakaleleride1908yılınınkasımvearalıkaylarındagazetedeyayımlanmış ve yine Doktor İbrahim Temo’nun bir makalesine de Hukuk-ıUmumiye’ninsütunlarındayerverilmiştir14.

7 Münir Süleyman Çapanoğlu, Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, Pınar Yay.,İstanbul,1964,s.31.

8 BOA-ZB.,326/146.9 BOA-ZB.,327/142.10 BOA-ZB.,332/2.11 BuaradaHukuk-ıUmumiye,21Şubat1909tarihli144.sayısındanitibarenyayınlamışolduğuilan-

larla“dolgunmaaşla”çalışacakbirbaşyazariletercümanlaraihtiyaçduyulduğunuaçıklamıştır.12 Sina Akşin, Hukuk-ı Umumiye’nin son sayısının 25 Mart 1909 tarihli 180. sayısı olduğunu

yazmaktadır. Sina Akşin, “Fedakaran-ı Millet Cemiyeti”,AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XXIX/1-2 (1974), s.135, dn: 29. Oysa bu numaralandırmada bir hata bulunmaktadır. Çünkü25Mart1909tarihlisayıdayanlışlıkla170yerine180yazılmıştır.Oysa27Mart1909/14Mart1325 tarihlive172 sayılıgazetenin,Hukuk-ıUmumiye’nin son sayısıolmasıgerekir.Hukuk-ıUmumiye’nindiğersayılarındada tarihlendirmevenumaralandırmakonusundabunabenzerhatalaryapılmıştır.Hukuk-ıUmumiye’ningöremediğimizsayıları şunlardır:94,132,135,147-149,152,154,161,163,166,168,171.

13 Derviş Vahdeti’nin “Tesettür-i Nisvan” başlığıyla yayınladığı ve Kıbrıs’ı küçük mikyastaİsviçre’yebenzettiğiHukuk-ıUmumiye’degörebildiğimiztekmakalesi içinbkz.HafızDerviş,“Tesettür-iNisvan”,Hukuk-ı Umumiye,12Teşrin-ievvel1908,no27,s.2.

14 İbrahim Temo’nun genel olarak ülkedeki haksızlıklarla ilgili olanmakalesi için bkz. DoktorTemo,“Sorarız!”,Hukuk-ı Umumiye,22Eylül1908,no7,s.s.2-3.


24

1. Hukuk-ı Umumiye’nin Yayın Politikası

Hukuk-ıUmumiye’ninyayınpolitikası, yayınorganıolduğuFedakâran-ıMillet Cemiyeti’nin temel politikası ile paralellik gösterir. İttihat ve TerakkiCemiyeti’ndendışlanmış olan sürgünvefirariler tarafındankurulanFedakâran-ıMillet Cemiyeti, çeşitli nitelikleri bir arada bulunduran bir kuruluştu15. Cemi-yetin siyasal bir yönü olduğu gibi aynı zamanda, sürgün ve firariler arasındayardımlaşmavedayanışmaniteliğidebulunuyordu.1908yılındayapılanseçimlerekatılmayan cemiyetin siyasal yaşamdaki en önemli özelliği, İttihat ve Terakki’yemuhalifolmasıydı.BununlabirlikteFedakâran-ıMilletCemiyeti’ninII.Meşrutiyetdönemisiyasalyaşamındakienönemlihedeflerindenbiriside,uzunsürenistibdatdönemiboyuncayoksunkalınangenelhakların,meşrutiyetdevrindesavunuculuğuve koruyuculuğunu üstlenmekti. Cemiyetin kendine biçtiği bu rol, nizamname-sindeve“asli”ve“tali”amaçlarınınilanedildiğibelgededeyeralmaktadır.BunagöreFedakâran-ıMilletCemiyeti,ülkeyönetimindeyapılanyanlışlıklarıeleştirerekbu yanlışlıkların düzeltilmesine ve meşrutiyet yönetiminin tam anlamıylauygulanmasını sağlamaya çalışacaktır. Bubakımdan cemiyetin,meşrutiyetdöne-mindevarolanhükümetlerkarşısındabir“baskıunsuru”olmakistediğisöylene-bilir. Cemiyet, bu hedefini yayın organı olanHukuk-ı Umumiye aracılığıyla ye-rinegetirmeyeçalışmıştır.Bubakımdan,Fedakâran-ıMilletCemiyeti’nin,“Fransız

15 Fedakâran-ıMilletCemiyetihakkındaayrıntılıbilgiiçinbkz.HasanTanerKerimoğlu,Fedakaran-ı Millet Cemiyeti,DEÜAtatürkİlkeleriveİnkılâpTarihiEnstitüsü,(YayımlanmamışYüksekLisansTezi),İzmir,2003.


25

Devrimi’nde ilan edilen ‘İnsan Hakları’ beyannamesine karşılık olmak üzere ‘Hukuk-u Umumiye’ tabirini bir bayrak olarak kullanmak”istediğibiçimindekiyorumdadoğrulukpayıbulunmaktadır16.

Hukuk-ı Umumiye’nin yayın politikasının ilk önemli özelliği, II.Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte yurtlarına dönen sürgün ve firarilerin sorunlarınasütunlarındagenişyerayırmasıdır.Buözellik,gazeteninilksayısındansonsayısınakadardevametmiştir.KurucularıarasındaAvnullahKazimi,EsatBey,NecipNadirBey,AbdülkadirKadrigibisürgünvefirarilerinbulunduğuHukuk-ıUmumiye’ninyazar kadrosunun da neredeyse tamamı “siyasî mağdur”lardan oluşuyordu. BunedenleHukuk-ıUmumiye’ninsütunlarınınbüyükbirkısmı,sürgünvefirarilerileilgilihaberlerledoluydu.

Hukuk-ı Umumiye’nin ilk sayılarında bulundukları yerlerden yurtlarınadönen sürgün ve firarilerin isimlerine yer verilir17. Ayrıca gazete, uzun yıllardırdurumları hakkında bilgi sahibi olunamayan sürgün ve firarilerin ailelerindenveyaokul arkadaşlarındangelenmektuplarada sütunlarını açar,böyleceonlarınbirbirlerineulaşmalarınayardımcıolur18.“Mağdurin-isiyasîye”ileaileleriarasındabiriletişimköprüsükurmakisteyenFedakâran-ıMilletCemiyeti’ninyayınorganı,çeşitlinedenlerleİstanbul’agelememişsürgünvefirarilerinisimleriylebulunduklarıyerleri ve varsa İstanbul’da bulunan aile ve akrabalarının isimleriyle yaşadıklarıyerlericemiyetmerkezinebildirmeleriniister19.

Bunun yanında Hukuk-ı Umumiye, sürgün ve firarilerin istibdat döne-mindeuğramışolduklarıhakkayıplarının tazminedilmesivekendilerineuygunbirerişbulunmasınısağlamakiçindekamuoyuoluşturmayaçalışır.Çünküistibdatdönemindebellibirbölgeyesürgünolarakgönderilenveyafiraredenkişiler,çeşitlihakkayıplarınauğradılar.Siyasimağdurlar,sürgünveyafirarolaylarınedeniyle;işlerinikaybettiler,öğrenimçağındaolanlaröğrenimleriniyarıdabırakmakzorun-dakaldıyadasahipolduklarıtaşınırveyataşınmazmallaraelkonuldu.Ayrıcais-tibdat yönetiminin sona ermesi, sürgünveyafirarilerindevletten almış olduklarımaaşlarınkesilmesineveonlarıngeçimsıkıntısınadüşmelerinenedenoldu.TaninmatbaasınagiderekHüseyinCahitilegörüşenbirsürgününsöyledikleri,ogünlerde“mağdurin-isiyasîye”ninyaşadığıbuhayalkırıklığınıözetlemektedir:“Menfi idik, istibdat altında yaşıyorduk. Fakat, karnımız doyuyordu. Nail-i hürriyet olduk, meşrutiyet-i idare altında bulunuyoruz. Fakat, açız”20.

Bu nedenle sürgün ve firarileri temsil etme iddiasında olan Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninyayınorganıilksayısında;siyasalnedenlerdendolayısürgün

16 AhmetBedeviKuran,İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler,KaynakYay.,İstanbul,2000,s.323.17 Örneğin“Devr-i istibdat zalimlerinden Memduh Paşa’nın kurban-ı tezviratı olarak Diyarbekir’e teb’id

edilmiş olan ahrardan Hafız Derviş Beğ”in(DervişVahdeti)İstanbul’agelişiileilgilihaberiçinbkz.Hukuk-ıUmumiye,5Teşrin-ievvel1908,no20,s.4.

18 ÖrneğinFizan’dabulunanFilibeliŞehbenderzadeAhmetHilmi’nindurumuhakkındabilgisa-ÖrneğinFizan’dabulunanFilibeliŞehbenderzadeAhmetHilmi’nindurumuhakkındabilgisa-hibiolamayankardeşininbukonudabilgisiolanların“mazlumin ve fedakâran-ı ümmetin tercüman-ı efkârı”olanHukuk-ıUmumiye’yebildirmelerihakkındaki ilanı içinbkz.Hukuk-ıUmumiye,7Teşrin-ievvel1908,no,22,s.3.AhmetHilmi’nindurumuhakkındabilgiverenbirmektupiçinbkz.Hukuk-ıUmumiye,11Teşrin-ievvel1908,no26,s.4.

19 “İlan”,Hukuk-ı Umumiye,28Eylül1908,no13,s.1.20 HüseyinCahit,“Menfiler”, Tanin,12Mart1909,no220,s.1.


26

edilenveyafiraretmekzorundakalanlarla“hürriyetşehitlerinin”ailelerinincemi-yetindoğalüyelerindenolduğunuaçıklıyorve“bunların cümlesinin terfih-i ahval ve temin-i istikbali için acilen ve serian icrası lazım gelen teşebbüsat-ı ciddiye hakkında cemiy-etin heyet-i idaresi icab eden tedabiri taht-ı karara almıştır”deniyordu21.BundandolayıHukuk-ı Umumiye, yayın organı olduğu cemiyetin politikaları doğrultusunda,siyasimağdurlarınhakkayıplarının telafiedilmesi içinmeşrutiyethükümetlerinigörevedaveteder.

Bukonudagazetede yer alanyazılarda genel olarak, istibdatdönemindesürgünvefirarilerinyaşadığısıkıntılarduygusalbirdille,uzunuzunanlatılıyorvebununkarşılığındahükümettenyardımtalebindebulunuluyordu.Örneğinsürgünve firarilerin işe alınmasındaki Kâmil Paşa hükümetinin kayıtsızlığını eleştirenİbnülMahmudAsımBey,bukonudaşunlarıyazıyordu:“Bunlar vatan için, devlet için saadetlerini ayaklarının altına almışlar, zindanlarda zincirlerle bağlı oldukları halde bile hürriyetin, Kanun-ı Esasi’nin istihsali için sarf-ı gayret etmişler. Bazı kardaşlarımız da bu yolda canlarını feda eylemişler… Menfalarda, zindanlarda, diyar-ı ecnebiyyede çekmiş oldukları felaket kifayet etmedi de vatanlarında da mı sefalet çekecekler?... Kardaşlarım haklarından hiçbir vakit vazgeçmezler, hak sahibine verilmelidir. Hukuk-i meşrua ketm ve ihfa edilemez”22.

Gazete bu konuda okuyuculardan gelen mektuplara da yer verir vemeşrutiyethükümetlerininbukonuyuacilenelealmalarınıister.Sürgünvefirarile-rin istibdat döneminde uğramış oldukları kayıpların ne şekilde tazmin edilmesigerektiğikonusundaHukuk-ıUmumiye’deyayınlananokuyucumektuplarındailg-inçönerilerdebulunulur.Örneğinbirokuyucubukonudaşunuönerir:“Öyle beşyüz, bin liralarla değil belki yüz binlerce liralarla bile bu fedailerin ihtiyacatı tehvin ve zarar ve ziyanları tazmin edilemez… Şu zarar ve ziyanı kimin tazmini lazım gelir? … Hazinenin hali malum, miktar ziyade malum… Şu ziyanları esasen tazmin etmesi lazım gelir… Taraf-ı şahaneden hazineye terk olunan çiftlikat senede dört yüz bin lirayı mütecaviz olan hâsılatı karşılık gösterilerek alınacak birkaç milyon lira muamelesi ne esbaba mebni ise henüz icra olunmadı! Şimdilik hazine bu istikraza mahsuben bankadan bir milyon lira avans etmelidir. Dört milyondan bir milyon lirası bu uğurda feda edilmelidir”.Hukuk-ıUmumiye’ninisminivermeyenbuokuyucusunagöre,mebuslardanoluşturulacakbirkomisyonlabuparaihtiyaçduyankişileredağıtılabilecektirveböylecede“… şu tazminat merci-i hakikisinden alınmış olur. Ne hazine ve ne saire mutazarrır olmaz” 23.

Fedakâran-ıMilletCemiyeti,sürgünvefirarilerinhakkayıplarınıntazmi-ni konusunda Kâmil Paşa hükümetine ve Sultan Abdülhamit’e başvurmuştur.Abdülhamit’ten 1000 lira alınmış ise de, sürgün ve firarilerin isteklerine önemvermeyen Kâmil Paşa hükümeti, Hukuk-ı Umumiye aracılığıyla sert bir şekildeeleştirilmiştir.Cemiyet,padişahvehükümettenyardımisteğindebulunduğugibiçeşitli devlet yöneticilerinden ve hayırsever vatandaşlardan da yardım talebindebulunmuş ve cemiyet toplamış olduğu yardım miktarını yayın organında ilanetmiştir24.

21 “MaksadveMesleğimiz”,Hukuk-ı Umumiye,16Eylül1908,no1,s.1.22 İbnülMahmudAsım,“NısfetBöylemidir?”,Hukuk-ı Umumiye,6Teşrin-ievvel1908,no21,s.2.23 “Hatıra”,Hukuk-ı Umumiye,2Teşrin-ievvel1908,no17,s.2.24 Fedakâran-ı Millet Cemiyeti’nin yardım toplama çalışmaları konusunda bkz. Hasan Taner

Kerimoğlu,a.g.t.,s.s.52-58.


27

2. II. Meşrutiyet Dönemi Siyasal Yaşamında Hukuk-ı Umumiye

Hukuk-ı Umumiye’nin yayın politikasında; istibdat yöneticilerini, açıkçasöylenmese de Sultan Abdülhamit’i ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni eleştirmekönemlibiryertutar25.Yayımlandığıilkgünden19Aralık1908tarihinedeğinİttihatveTerakkiCemiyeti’neciddibireleştiriyöneltmeyenHukuk-ıUmumiye,budönemde,sürgünvefirarilerinisteklerineolumluyaklaşmayanKâmilPaşahükümetinihedefalır.HattaHukuk-ıUmumiyeçoğuzaman,KâmilPaşahükümetinineleştirilmesikonusundaİttihatveTerakkiyanlısıgazetelerdenTaninileortakhareketeder.

Hukuk-ıUmumiye’ninKâmil Paşa hükümetini en fazla eleştirdiği konu-lar; mağdurin-i siyasîyenin isteklerinin tam olarak yerine getirilmemesi, istibdatdöneminin bazı yöneticilerinin çeşitli görevlere atanmaları26 ve basınmensuplarıhakkındaki hükümetin uygulamaları olmuştur. Hukuk-ı Umumiye’nin hükümetaleyhindekiyayınlarındanrahatsızolanSadrazamKamilPaşa,gazeteninsorumlumüdürünügörüşmeyedavetetmiştir.KâmilPaşabugörüşmedeMevlanzadeRıfatBey’e, “Siz ne yapıyorsunuz? Vükela aleyhinde idare-i lisan ediyorsunuz. Böyle devam edecek olursanız (Eliyle Bab-ı Seraskeriyi göstererek!) siz de Murat’ın gittiği yere gider-siniz”demiştir.KâmilPaşa’nınkastettiğikişibuolaydankısabirsüreöncegözaltına

25 MünirSüleymanÇapanoğlu, a.g.e.,s.33.26 “HafiyelerinTaltifi”,Hukuk-ı Umumiye,11Teşrin-ievvel1909,no,25,s.3.Başkaörnekleriçinbkz.

“HafiyeNazifSururi”,Hukuk-ı Umumiye,27Teşrin-ievvel1908,no42,s.4;“YineAzizPaşa”,28Teşrin-ievvel1908,no43,s.2-3;“HafiyeAliGalip”,4Teşrin-isani1908,no50,s.3.


28

alınanMizancıMuratBey’dir.MevlanzadeRıfatBey,KâmilPaşa’nınbusözlerineverdiğiyanıtta,yasayauygundavrandıklarınısöylemiş,eğerkanunaaykırıbirdu-rumolursamahkemelerinmevcutolduğunubelirtmiştir.BuyanıtüzerineKâmilPaşa,“Cahilsiniz! Çocuksunuz! Devletin bugün ne gibi bir buhran-ı azim içinde olduğunu bilmezsiniz. Bizi rahat bırakınız. Meşrutiyet vücut bulsun. Meşguliyetimizi bilmezsiniz”demiştir.Hukuk-ıUmumiye, Sadrazam ile yapılan görüşmeyi aktardıktan sonrahakkındadavaaçılmasınanedenolanşuyorumuyapmıştır:“Ey vatandaşlar! Mem-leketimizin istibdat yüzünden duçar olduğu felaketleri kim yaptı? Vazifesini bilmeyen vüke-la değil mi? Bugün milleti silahsız, beytülmali parasız, hududumuzu muhafazasız, nüfuz-i siyasimizi ehemmiyetsiz bırakan vükela acaba kimler idi? Kâmil Paşa dâhil olduğu halde bu enkaz-ı sabıka değil midir? Dimağları sulanmış, uyku ile vakit geçirip uyandıkları zaman da adi umurla iştigal böyle nazik bir zamanda yakışır mı? Vatanın saadeti yolunda çalışan cemiyet-i muhterememiz makasıd-ı asliyesinden asla rücu’ etmeyecektir”27.

KâmilPaşahükümetini bu şekildehakaretevaran ifadelerle eleştirenveistifayadavetedenHukuk-ıUmumiye,kısabirsüresonraKâmilPaşa’yısavunma-yabaşlamışveeleştirioklarınıyenibirhükümetkurmaçabalarıiçindeolanİttihatve Terakki Cemiyeti’ne yöneltmiştir. Hukuk-ı Umumiye’nin İttihat ve TerakkiCemiyeti’neyönelikeleştirileri,19Aralık1908tarihindenitibarenşiddetlenerekde-vametmiştir.Butarihtenöncekienönemligelişme,İttihatveTerakkiCemiyeti’ninyayınorganıolanŞura-yı Ümmetgazetesininokuyucularına,İttihatveTerakkiCemi-yetiileFedakâran-ıMilletCemiyeti,Şura-yıÜmmetileHukuk-ıUmumiyearasındahiçbir ilişkinin olmadığını duyurmasıydı28. Hukuk-ı Umumiye ise bu duyuruya,“Hiçbir taraftan böyle bir iddiada bulunulmadığından Şura-yı Ümmetin bu teklifi na-be-mahaldir. Böyle bir münasebetin mevcut olmadığını biz de ilan eyleriz”diyerekkarşılıkvermişti29.İttihatveTerakkiCemiyeti’ninbutüruyarılaragereksinimduymasınıntemelnedeni, sürgünvefirarileri temsil etme iddiasındaolanFedakâran-ıMilletCemiyetiilehiçbirilişkisininolmadığınıduyurmaktır.Çünküyapısıhakkındaka-muoyunda henüz yeteri kadar bilgi sahibi olunamayan İttihat ve Terakki Cemi-yeti ile benzer politik argümanları kullanan Fedakâran-ıMillet Cemiyeti’nin or-tak hareket ettikleri, dahası aynı kuruluşundevamı olduğudüşüncesi toplumdayaygınlaşabilirdi.Birdiğeretkende, İttihatveTerakkiCemiyeti’nin,Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninyardımtoplamaçalışmalarıylailgisiolmadığınıortayakoymakistemesiydi.

Hukuk-ı Umumiye’nin İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni en fazla eleştirdiğinoktalar;hükümetişlerinemüdahaleetmesi,kendisinimeşrutiyetrejimiileözdeşgöstermeyeçalışması,meşrutiyetinilanıkonusundakibaşarıyısahiplenerekbuko-nudakisürgünvefirarilerinrollerinigözardıetmesiolmuştur30.Hukuk-ıUmumiye,İttihatveTerakkiCemiyeti’neyönelikeleştirileriniFedakâran-ıMilletCemiyeti’ninçeşitliiddialarlabaskınauğramasındansonradahadaartırmışveTaninveŞura-yı27 “Şayan-ıTeessüfBirMülakat”,Hukuk-ı Umumiye,15Teşrin-ievvel1908,no30,s.1.28 “İhtar”, Şura-yı Ümmet, 16 Teşrin-i evvel 1908, no 11, s.8. Aynı uyarı daha sonra tekrar

yayınlanmıştır.“İhtar”, Şura-yı Ümmet,3Teşrin-isani1908,no29,s.6.29 “İhtar”,Hukuk-ı Umumiye,17Teşrin-ievvel1908,no32,s.4.30 Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninİttihatveTerakkiCemiyetikarşısındakimuhalefetargümanları

hakkında bilgi için bkz. Hasan Taner Kerimoğlu, “Meşrutiyet Üzerinde İttihat ve TerakkiCemiyeti’neKarşıHakAramaMücadelesi Fedakaran-ıMilletCemiyeti”,Toplumsal Tarih, 137,(Mayıs2005),s.s.40-45.


29

Ümmetgazeteleriilesertbirpolemikiçinegirmiştir.Fedakâran-ıMilletCemiyeti’nin12Ocak1909tarihindeuğradığıbubaskınnedeniyleHukuk-ıUmumiye,21Ocak1909 tarihine kadar yayınına ara vermek zorunda kalmıştır. Baskından sonrayenidenyayımlanmayabaşlayanHukuk-ıUmumiye,İttihatveTerakkiCemiyeti’ninİstanbulmerkeziileTaninveŞura-yıÜmmetgazetelerinihakaretiçerenifadelerleeleştirmiştir.Şura-yıÜmmetveTanin’in“namus ve vicdandan nasibini alamamış iğrenç kalemleriyle”Osmanlıbasınını lekelediğini iddiaedenHukuk-ıUmumiye’yegöre,“Şura-yı Ümmet, matbuat-ı Osmaniye arasında sabıkalı bir serseri mahiyetinde”ydi31.

İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne yönelik muhalif bir dil kullanan Hukuk-ıUmumiye, İttihatçıların ünlü rakibi Prens Sabahattin grubuna ise daha olum-lu yaklaşır. Gazetede zaman zaman kendisiyle ilgili haberlere yer verildiği gibiPrensSabahattinBey’inçeşitliyerlerdeyaptığıkonuşmalardanalıntılaryapılırvedüşüncelerininkamuoyunayansıtılmasınayardımcıolunur32.

3. Hukuk-ı Umumiye ve Genel Haklar Savunusu

Meşrutiyetinikincidefailanedilmesindensonrasiyasalyaşamakatılımko-nusundakiengellerinortadankalkması,Osmanlıvatandaşlarınınülkesorunlarıylailgili konularda görüşlerini dile getirmelerine olanak sağlamıştır. Bu süreçtebasın,kamuoyunuoluşturanunsurlardanbirisiolarakidareninhertürlüicraatını“dördüncü kuvvet” olarak denetlemeye başlar. Hukuk-ı Umumiye de “hürriye-tin”ilanındansonrageniştoplumkesimlerininduyarlıhalegeldiğigenelhaklarınsavunuculuğunuüstlenir.

Bu konuda gazetenin en önem verdiği haklardan birisi basın özgürlüğüolmuştur. Basın özgürlüğünün korunması bir bakıma Fedakâran-ı MilletCemiyeti’nin temel politikasının gereklerindendir. Çünkü yayımlamış olduğunizamnamesinde, “umuru hükümete müdahale edilmemek şartıyla vatan ve milletin menafiine muvafık veya mugayir gördüğü muamelat ve icraat-ı hükümeti takdir ve tenkid”etmeyi33siyasiamaçlarıarasındasayancemiyetinbuhedeflerinigerçekleştirebilmesiiçinbasınözgürlüğügerekmektedir34.

Hukuk-ıUmumiye,ilkolarakMizancıMuratBey’intutuklanmasıolayındaMurat Bey’e destek olmuş ve Kâmil Paşa hükümetinin bu uygulamasına karşıçıkmıştır. Bilindiği gibi Murat Bey, Sadrazam Kâmil Paşa’nın emriyle 10 Ekim1908tarihindetutuklanmışvegazetesiMizanbellibirsürekapatılmıştı35.Buolayı,“Makam-ı Sadaretin Kanun-ı Esasimize Tecavüzü”başlığıylaokuyucularınaduyuran36 Hukuk-ıUmumiye,dahasonraşuyorumuyapar:“Kavanin-i esasiye riayet etmeyen

31 “Şura-yıÜmmetveTanin”,Hukuk-ı Umumiye,23Kanun-ısani1909,no118,s.1.32 Hukuk-ı Umumiye,17Eylül1908,no2,s.1;18Eylül1908,no3,s.1;AliMuhtar,“Teşebbüs-iŞahsi

veOsmanlılar”,Hukuk-ı Umumiye,1Teşrin-ievvel1908,no16,s.s.1-2.33 TarıkZaferTunaya, a.g.e.,s.170.34 NitekimHukuk-ıUmumiyeilksayısında,ciddiyettenaslaayrılmayacağını,büyükküçükhiçbir

kimseninkişiselözgürlüğüneaykırıyayınyapılmayacağınıveancakyasalarınizinverdiğiorandauyarılarınyapılacağınıaçıklıyordu.“Karin-iKirama”,Hukuk-ı Umumiye,16Eylül1908,no1,s.1.

35 İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi II. Abdülhamid’in Son Mabeyn Başkatibi Ali Cevat Bey’in Fezlekesi,(haz.:FaikReşitUnat),TTKYay.,Ankara,1985,s.171.

36 “Makam-ıSadaretinKanun-ıEsasimizeTecavüzü”,Hukuk-ı Umumiye,11Teşrin-ievvel1908,no26,s.1.


30

Sadrazamın şu hareketine diktatörlük derler. Portekiz’de meşrutiyet-i idareyi ayaklar altına alan ve bunca karışıklıklara sebebiyet veren Başvekil (Franko) da bir sene evvel bu vadide devleti yed-i istibdadına almak istemişti. İşte Sadrazam Paşa’nın bu günlerde görünen harekâtı ona pek karibtir… Bugün diktatörlük, yarın idare-i örfiye, sonra da istibdat mı?”37.

Murat Bey’in tutuklanmasının ardından Zabtiye Nazırı’nın da Kalemgazetesinin yazarını tutuklattırması38, Hukuk-ı Umumiye’nin hükümete yönelikeleştirileriniartırmasınanedenolur.BasınözgürlüğükonusundaOsmanlıbasınındayeterincedestekalamamalarındanyakınanHukuk-ıUmumiye,ZabtiyeNazırı’nınKalemgazetesi yazarını tutuklattırması ile kendi yayınlarının haklı çıktığını ilerisürerekKâmilPaşa’yı istibdat taraftarıolmaklasuçlar39.Hukuk-ıUmumiyebasınözgürlüğüneaykırıbu ikiolaysonrasında“Mademki biz de bir heyet-i medeniye ad-dolunuyoruz, o halde Fransız, İngiliz ve bütün milel-i meşruta matbuatının müstefit ol-makta bulunduğu tekmil kavanin ve usulata malik olmak bizim de hakkımızdır”yorumunuyapar40.

Kâmil Paşa hükümetinin basın özgürlüğüne aykırı davranışlarına karşıçıkan Hukuk-ı Umumiye, bu konuda kendi dışındaki gazetelerle de dayanışmaiçindeolmuştur.ÖrneğinHukuk-ıUmumiye,MevlanzadeRıfatBey’ingirişimiyleSerbesti gazetesinin, hazırlanmakta olan basın kanunu aleyhinde düzenlemişolduğuveİttihatveTerakkikarşıtıbirhavadageçenmitingedestekolmuşveyenibir“istibdada”yolaçacağınainanılanyasatasarısınakarşıçıkmıştır41.

Hukuk-ı Umumiye ayrıca, hükümetlerin her alandaki uygulamalarını,bakanlıklardakiyolsuzlukları,devletmemurlarınınhalkayaptığıbaskılarıeleştirmişvehalkınhaklarınısavunanbirçizgideyayınyapmayaçalışmıştır.Halktangelenher türlü yakınmayaHukuk-ı Umumiye’nin sayfalarında yer verilmiş ve gazeteokuyucuların şikâyetlerini, ilgilimercilerindikkatine sunarakproblemlerin çözü-müneyardımcıolmayaçalışmıştır42.BubakımdanFedakâran-ıMilletCemiyeti,“der-di olanların davalarını benimseyen, basın organı Hukuk-ı Umumiye aracılığıyla kamuoyuna yansıtan bir çeşit ‘Marko Paşa’ olmuştur”43.Bukonudaörneğin,esnafkethüdalarınınesnafayaptığıbaskılar44,eğitimsizpolislerinyasalolmayandavranışları45,ülkedeki

37 “Diktatörlükmü?”,Hukuk-ı Umumiye,12Teşrin-ievvel1908,no27,s.4.İmzasızolanbuikiyazıyıMevlanzadeRıfatBey’inyazdığıanlaşılmaktadır.Mevlanzade Rıfat’ın Anıları,(haz.:MetinMartı),ArmaYay.,İstanbul,1992,s.s.14-15.

38 “KalemeTecavüz”,Hukuk-ıUmumiye,21Teşrin-ievvel1908,no36,s.2.39 “Bugün hilaf-ı kanun olarak hapsetmeye cüret eden bir sadrazam, bir nazır hakkında hükm-i kanun icra

edilmez ise devr-i sabıkda görüldüğü gibi hanımanlar yıkan, evlad ü ıyali perişan ve yetim bırakan istibdat daha şiddetle baş göstereceğine şüphe edilemez... Millete karşı kendini kabahatsiz göstermek isteyen Kamil Paşa meşrutiyetin muhafazasına çalışan efrad-ı milleti, evrak-ı havadisi Adliyeyi alet ederek imha etmek istiyor... istibdat taraftarı olduğuna artık şüphemiz kalmayan Kamil Paşa kabinesinin -bazıları müstesna olmak üzere- istifa etmelerini hukuk-i millet namına teklife kendimizi haklı görürüz”.“AmrOlanYarınZeydedeOlabilir”,Hukuk-ı Umumiye,21Teşrin-ievvel1908,no36,s.1.

40 “Kabine,Efkâr-ıUmumiye,Matbuat”,Hukuk-ı Umumiye,22Teşrin-ievvel1908,no37,s.s.1-2.41 “DünküSultanahmetMitingi”,Hukuk-ı Umumiye,8Şubat1909,no134,s.2;Serbesti,26Kanun-ı

sani1324,no83,s.2.42 Okuyuculardangelenmektuplarodenliçoğalmıştırkizamanzamangazete,yayınlanamayan

mektuplardandolayıokuyuculardanözürdilemiştir.43 SinaAkşin,a.g.m.,s.129.44 “EsnafKethüdalarıveGaddarlıkları”,Hukuk-ı Umumiye,19Teşrin-ievvel1908,no34,s.4.45 “Polislerimiz”,Hukuk-ı Umumiye,10Teşrin-ievvel1908,no25,s.3.


31

tarihieserlerinyağmaedilmesinegözyumulması46,hakettiklerihaldeterfialamamışaskerlerinyakınmaları47Hukuk-ıUmumiye’deişlenenkonulararasındayeralır.

Bunun yanında Hukuk-ı Umumiye, özellikle yolsuzluklar ve devlethizmetlerinin kötüye kullanılması konusunda duyarlı davranmış ve yayınlamışolduğu haberlerle kamuoyunun bu konulara dikkatini çekmeye çalışmıştır.Gazetenin yazarlarından İbnül Mahmud Asım Bey, yazdığı makalelerle bu ko-nulara kamuoyunun dikkatinin çekilmesinde başarılı olmuştur48. İbnülMahmudAsımBey,yazdığımakalelerde;aşarvergisinintoplanmasısırasındaAnadolu’nundeğişikyörelerindeyaşananyolsuzluklarıvemütegalibeninhalkayaptığıbaskıyı49, ağnamvergisinin toplanması sırasındayaşananhaksızlıkları vevergi toplanmasısırasında devletin uğradığı kayıpları50, ülkedeki yolların yapımı sırasında devletgörevlilerininhalktanhaksızcaaldıklarıvergileri51konuedinmişvekamuoyununbukonularailgisiniçekmeyeçalışmıştır.

Bunun yanındaHukuk-ıUmumiye’nin yayınlarında II.Meşrutiyet döne-mindegiderekgeniş toplumkesimlerince benimsenmeyebaşlanan “milli iktisat”düşüncesinin izleri görülmektedir52. Gazete, Osmanlı Devleti’ni ekonomik yön-den zayıflatan yabancı şirketlere veDüyun-ıUmumiye idaresine karşı çıkmıştır.Reji idaresininülkeninzenginliğini çektiğinibelirtenHukuk-ıUmumiye, istibdatyönetimininyıkılmasınedeniyle“Bu gibi şirketlerin, alelhusus Reji gibi memleketi soya soya soğana çeviren bir şirketin imtiyazı”nın feshedilmesigerektiğiniilerisürmüştür53. BunaekolarakHukuk-ıUmumiye,odönemkidiğergazetelerlebirlikteDüyun-ıUmumiye’ningereksizharcamalarınaveTürkmemurlarınayabancılaraverilendendahaazparaverilmesinedekarşıçıkmıştır54.AyrıcaHukuk-ıUmumiye,havagazı,rıhtımşirketlerigibiülkededeğişikalanlardafaaliyettebulunanimtiyazlışirketlerinartık ülkeye bir faydası dokunmadığını, tam tersine ülkeye zararı olduğunu önesürerekbuşirketlerindesözleşmelerininfeshedilmesiniönermiştir55.

46 “Asar-ıAtikaYağması”,Hukuk-ı Umumiye,13Teşrin-ievvel1908,no28,s.3.47 “Üsküb’den”,Hukuk-ı Umumiye,5Teşrin-ievvel1908,no20,s.2.48 İbnülMahmudAsımBey,dahasonracemiyettenveHukuk-ıUmumiye’denayrılmışve20Ocak

1909 tarihinden itibarenPertev-iAdaletgazetesiniyayınlamayabaşlamıştır. İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi II. Abdülhamid’in Son Mabeyn Başkatibi Ali Cevat Bey’in Fezlekesi,s.176.

49 İbnülMahmudAsım,“Hukuk-ıDevletNasılİzaaOlunuyor?”,Hukuk-ı Umumiye,2Teşrin-ievvel1908,no17,s.1.

50 İbnülMahmudAsım,“Hukuk-ıDevletNasılGaspOlunuyor?”,Hukuk-ı Umumiye,3Teşrin-iev-vel1908,no18,s.1.

51 İbnülMahmudAsım,“YollarımızNasılİnşaOlunuyorveSu-iİstimalat”,Hukuk-ı Umumiye,4Teşrin-ievvel1908,no19,s.2;“Tarik-iBedelatNakdiyesiveSu-iİstimalat”,Hukuk-ı Umumiye, 5 Teşrin-ievvel1908,no20,s.1.

52 “MaliyeNezaretininEcnebiMüşaviri”,Hukuk-ı Umumiye,10Teşrin-ievvel1908,no25,s.2.53 “Rejiİdaresi”,Hukuk-ı Umumiye,28Teşrin-ievvel1908,no43,s.3.54 “ArtıkDüyun-ıUmumiyeİsrafataNihayetVermelidir”,Hukuk-ı Umumiye,1Kanun-uevvel1908,

no77,s.1.Hukuk-ıUmumiye’nin,Düyun-ıUmumiye’ninAvrupa’dangetirdiğiuzmanlaraTürkmemurlardanfazlaparavermesihakkındakiyorumuşudur:“Düyun-ı Umumiye’nin... Avrupa’dan celbeylediği mösyölerin vazifesini ifa edebilecek birçok Osmanlı vardır ki bunlar o mösyölere verilmekte olan mebaliğin nısfıyla kanaat edebilirler ve gördükleri işte de devlet namına bir... hıyanet bulunmaz”.“Düyun-ıUmumiyeİdaresi”,Hukuk-ı Umumiye,4Kanun-ıevvel1908,no80,s.3.

55 “İmtiyazlı Şirketler ve Hukuk-ıMillet”,Hukuk-ı Umumiye, 8 Teşrin-i sani 1908, no 54, s.1-2;“İmtiyazlıŞirketlerveHukuk-ıOsmaniye”,Hukuk-ı Umumiye,11Teşrin-isani1908,no57,s.2.


32

Hukuk-ı Umumiye’de sıkça işlenen bir diğer konu da “tensikat”tır. II.Meşrutiyetin ilkyıllarındameşrutiyethükümetleri,otuzyıllık istibdatyönetimin-denartakalansorunlarlabaşetmekzorundakaldılar.Busorunlarınenönemlile-rindenvemeşrutiyethükümetlerini en fazlameşgul edenkonulardanbirisi olantensikat,devletdairelerindefazlamemurlarıniştençıkarılarakmaaşlardabellibirdüzenlemeyegidilmesianlamınageliyordu.Otuzyılsürenistibdatyönetimiboyun-ca, yeteneğebakılmadanyalnızca sarayaolanbağlılıkları ölçüt alınarak atamalaryapılmıştı. İlerlemenin sırf keyif ve iltimasa bağlı olduğu bu dönemde, iş sahibiolanbazıkişilerdeişlerinegitmedenmaaşalırlardı56.Bunedenleanayasaldüzenegeçilmesi ile birlikte, devlet yönetimin keyfîlikten kurtarılarak yasal temelleredayandırılmasıveatamalarındabelliölçütleregöreyapılmasıgerekiyordu.

Bu konuyla ilgili olarak Hukuk-ı Umumiye’de birçok makale ve habereyer verilmiştir. Hatta Hukuk-ı Umumiye, Mevlanzade Rıfat Bey’in hazırladığıkenditensikatveıslahatprojesiniyayımlamayabaşlamış,ancakMevlanzadeRıfatBey’in Fedakâran-ı Millet Cemiyeti’nden ve gazeteden ayrılması ile bu girişimyarıdakalmıştır57. Projede, istibdatdönemindeülkenin içindebulunduğudurumanlatıldıktansonraülkeyiyönetebilecekdevletricalininsürüldüğübelirtiliyorve“...yaygaralara ehemmiyet vermeksizin idare-i devletçe lüzumu kat’i görülen tensikat ve ıslahata kemal-i metanetle başlamalıyız. Ancak hayat-ı devlet demek olacak bu tensikat ve ıslahat ihtiyaca ve nezaket-i mahsusa ve siyasiyesine göre etrafıyla tertip ve ihzar edilip ana göre ci-ddi icra edilmelidir ki içinde boğulmakta olduğumuz bu buhran-ı muzırr ve muhribe nihayet verilebilsin” deniliyordu58.Hukuk-ıUmumiye’nin yazarlarındanDoktor ŞerafettinMağmumi de devlet dairelerindeki yavaşlığı ve eski alışkanlıklarını devam et-tirenmemurlarıeleştirerekbudurumasonverilmesiniistiyordu59.BununyanındaHukuk-ıUmumiye, tensikattan etkilenenmemurların da görüşlerini kamuoyunaduyurabilmelerine olanak sağlamıştır.Okuyuculardan gelenmektuplar arasında;tensikattakendidurumlarınıngözönündebulundurulmasınıisteyerekmerhametdileyen ve “çünkü elimizden hiçbir sanat veya hıdmet gelmez” diyen haremağaları60, Bab-ımeşihatteniçin tensikatolmadığını soran61veya“tensikat değil evvel be evvel tahsisat isteriz”diyenmemurlardabulunuyordu62.

Hukuk-ı Umumiye’nin yayın politikasında okuyuculardan gelenyazılar daima önemli bir yer teşkil etmiştir. Gazetenin okuyuculardan gelenyazılara sütunlarını açması, gazetedeki yazı çeşitliliğinin ve işlenen konularınzenginleşmesinisağlamışveaynızamandahalklayakınilişkidebulunmasınaim-kân tanımıştır. Öyle ki, okuyuculardan gelen bu yazılar, Türkiye’deki sosyaliz-

56 YusufHikmetBayur,Türk İnkılabı Tarihi,I,Kısım2,TTKYay.,Ankara,1983,s.90.57 MevlanzadeRıfatBey,KamilPaşa’nınFedakârangrubunaeluzattığınıvesonunda“dışarıdan kişi-

lerin girdiğini görünce ‘Fedakaran’ cemiyetinden”ayrıldığınıilerisürer.Mevlanzade Rıfat’ın Anıları,s.19.58 “TensikatveIslahat-ıUmumiye’yeDairProje”,Hukuk-ı Umumiye,24Teşrin-ievvel1908,no39,s.1.59 DoktorŞerafettinMağmumi,“Düşündümki”,Hukuk-ı Umumiye,11Teşrin-ievvel1908,,s.1.60 “Ayna”,Hukuk-ı Umumiye,30Eylül1908,no15,s.2.61 “AcabaNeden?”,Hukuk-ı Umumiye,10Teşrin-isani1908,no56,s.s.2-3.62 Hukuk-ı Umumiye,10Teşrin-isani1908,no56,s.3.


33

min durumundan63 fotoğrafçılık sanatına64, haremağalarına yapılan ameliyatınçağdışılığından65ülkedekikütüphanelerin66durumunakadardeğişikkonularıelealmaktaydı. Buna karşın, ilk aylarında iyi bir satış grafiğine sahip olanHukuk-ıUmumiye’ninyayınpolitikası67,Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninbasılmasındanvecemiyetüyelerinintutuklanmasındansonrakigünlerdedeğişmişvegazetedekiyazıçeşitliliğiazalmıştır.

Hukuk-ıUmumiye,yayınhayatıboyuncaikiönemliyazıdizisiyayımlamıştır.YazıdizilerindenilkiDüyun-ıUmumiyehakkındadır.“Maliye ve hayat-ı iktisadiye-i memleketi nazar-ı nafiz ihtisasıyla birçok seneler tedkik ederek bi misl bir vukuf-ı külliye malik olduğu Avrupa’da bile teslim ve tasdik edilen” ancak,adıaçıklanmayan birkişiileDüyun-ıUmumiyehakkındayapılansöyleşiler,“Mebuslarımıza Muhtıra Düyun-ı Umumiye İdaresi”başlığıadıaltındayayımlanmıştır68.31Aralık1908’denbaşlayarakuzun bir süre yayınlanan bu söyleşilerde “...bu idarenin devam-ı mevcudiyeti meşrutiyet-i idaremizi daimi bir tehdit altında bulunduracak ve onu istediği veya istemediği zaman ihlal” edebileceğibelirtilmişvemebuslarınbukonudadikkatiçekilmiştir69.

Hukuk-ı Umumiye’de yayımlanan ikinci yazı dizisi İttihat ve TerakkiCemiyeti ile ilgilidir. Bu yazı dizisi Fedakâran-ı Millet Cemiyeti’nin, baskınauğramasından sonra yayımlanmaya başlamıştır. Cemiyetin basılma olayınıİstanbul’daki İttihatçılarındüzenlediğinidüşünenHukuk-ıUmumiye,bunakarşıbir yazı dizisi ile İttihat ve TerakkiCemiyeti’ni sorgulamaya çalışmıştır. Bu yazıdizisi 23 Ocak 1909 tarihinden başlamak üzere “Azıcık Tarih Yahut İttihat ve Te-rakki Cemiyeti”ismiyleyayımlanmayabaşlamıştır70.İttihatveTerakkiCemiyeti’ninkuruluş öyküsünün anlatıldığı bu yazı dizisinde genel olarak, İttihat ve TerakkiCemiyeti’nin Rumeli’deki “gerçek” merkezlerinin önemi vurgulanarak “Şeref Sokağı Cemiyeti”ninrolüküçümsenmeyeçalışılmıştır.Hukuk-ıUmumiye’ninİttihatve Terakki Cemiyeti’nin tarihini yazma girişimi, İzmir’de yayımlanan İttihat veTerakki Cemiyeti yanlısı İttihat gazetesinin tepkisini çekmiştir. İttihat gazetesi,İttihatveTerakkiCemiyeti’ninkongresigereğincecemiyetin tarihininyazılmaktaolduğunu,bundanönceyazılacaktarihlerin“… şaibe-i hatadan ve Hukuk-ı Umumiye gazetesine derc olmasına göre garezden salim olamayacağından doğru telakki”edilmeme-si gerektiğini, ayrıca, cemiyetin meşrutiyetten önceki döneminin, asli üyelerinin63 AliNamık’ınHukuk-ıUmumiye’de21ve26Eylül1908tarihlerinde“Türkiye’de Sosyalizm”baş-

lığıylayayınlananmakaleleri,ŞükrüHanioğlu’nunbukonudaMeteTunçay’ıhaberdaretmesiüzerineMeteTunçaytarafındanyayınlanmıştır.MeteTunçay,“AliNamık’ın80KüsurYılÖncekiBirYazısı:‘Türkiye’deSosyalizm’”,Tarih ve Toplum,XVII/98(Şubat,1992),s.s.6-7.

64 Fotoğrafçılıksanatıileilgilimakaleiçinbkz.“FotoğrafSanatı”,Hukuk-ı Umumiye,8Teşrin-isani1908,no54,s.2.

65 Haremağaları ile ilgilimakaleler içinbkz.“PekMeşruBirHak”,Hukuk-ıUmumiye,27Eylül1908,no10,s.1-2;“Ayna”,Hukuk-ı Umumiye, 30Eylül1908,no15,s.2.

66 Kütüphanelerileilgilimakaleiçinbkz.“Kütüphanelerimiz”,Hukuk-ı Umumiye,27Teşrin-ievvel1908,no42,s.4.

67 M.SüleymanÇapanoğlu,Hukuk-ıUmumiye’ninyalnızİstanbul’da15000sattığını,taşrasatışlarıilebirliktebusayının30000biniaştığınıilerisürmektedir.M.SüleymanÇapan,“Esrarengizİstan-bul”,Son Telgraf,12Temmuz1937.

68 “MebuslarımızaMuhtıraDüyun-ıUmumiyeİdaresi”,Hukuk-ı Umumiye,31Kanun-ıevvel1908,no108,s.1-2.

69 “MebuslarımızaMuhtıraDüyun-ıUmumiyeİdaresi”,Hukuk-ı Umumiye,1Kanun-ısani1908,no109,s.1.

70 “AzıcıkTarihYahutİttihatveTerakkiCemiyeti”,Hukuk-ı Umumiye,23Kanun-ısani1909,no118,s.2.


34

dışındakikişiler tarafındanbilinemeyeceğini ileri sürerekokuyucularınınbuyazıdizisinealdanmamalarınıistemiştir71.

Hukuk-ı Umumiye, genel olarak “Osmanlıcı” bir söylem kullanmış veçeşitliOsmanlıunsurlarıhakkındahaberleredeyervermeyeçalışmıştır.GazetedeOsmanlıunsurlarıarasındaençokErmenilerileilgilihaberlereyerverilmiştir.Bu-nunenönemlinedeni,Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninkurucularıarasındaErme-nilerindebulunmuşolmasıdır.Hukuk-ıUmumiye,“İlkErmeniMebusu”başlığıile duyurduğu haberinde, “(Hınçakyan) Ermeni cemiyet-i ahraranesi rüesasından (Fedakâran-ı Millet) cemiyetine mensup Hemparsum Efendi Boyacıyan nam-ı diğer Murat”ın bu defa Kozan sancağındanmebus seçilmesini tebrik etmiş ve kend-isinineskibirsürgünolduğunuvurgulamıştır72.

Hukuk-ıUmumiye’ninsütunlarındaErmenilerle ilgiliolumluifadeleryeralsadagazetenin,Türklerinülkedeki“millet-ihâkime”konumunudevamettirme-sindenyanaolduğuanlaşılıyor.ErmenicegazetelerindenbirindeKanun-ıEsasi’ningenelolduğundanbahisle“millet-ihâkime”lafınınkaldırılmasıgerektiğişeklindekiöneriyeHukuk-ıUmumiyeşöylekarşıçıkıyordu:“Ermeniler de, Kürtler de, Türkler de, Bulgarlar da, memleketimizde hürdür. Hak-ı reye maliktir. Ancak Millet Meclisi’nde ih-timal ki az, Müslümanlardan daha az aza-yı mebuseleri bulunması bizim yalnız muhabbeti-mizi sırf Türklere hasr ettiğimizden değil anasır-ı sairenin dağınık bulunmalarından neşet eder... Ekseriyet-i nüfusa bile bakarsak Devlet-i Osmaniye’nin taht-ı idaresinde yaşayıp geçinen ahalinin en çoğu Türk’tür, Müslüman’dır. Devletimiz Devlet-i Osmaniye’dir. Bir Türkün sülalesidir. Lakin biz isteriz ki, hepimiz, bu vatanı iskân eden bütün kardaşlarımız müsavi, kanun önünde, cihan önünde müsavi olsunlar... Öyle birden bire ne ‘de sentrali-zasyon’ ve adem-i merkeziyet olur. Ne de unsur hesabıyla rey vermek. Öyle olsa bile bizim kazanacağımız bedihidir... bizim en çok vatanperverliğine, meziyyatına itimat ettiğimiz Er-meni vatandaşlarımızdır”73.

Ermenilerleyakınbir ilişkikuranHukuk-ıUmumiye,Rumlaradahame-safeli yaklaşmıştır. Hatta Rumca yayımlanan gazetelerden Proodos, Hukuk-ıUmumiye’ninsütunlarındaErmenilerleilgilihaberleresıkçayerverilmesinerağmenRumlarayeterikadarönemverilmemesindenyakınmıştır74.BuaradaHukuk-ıUmu-miye,seçimdönemindeProodosilesertbirpolemikiçinegirmiş,İstanbulRumlarınseçimler dolayısıyla yaptığı gösterileri “unsurî” nitelik taşıdığı için eleştirmiştir.Proodos’un bu eleştirilere karşılık vermesi sonucu,Hukuk-ı Umumiye, hakarete71 “Hukuk-ıUmumiye”,İttihat,29Kanun-ısani1909,no88,s.1-2.Hukuk-ıUmumiyeisebunaalaycı

birdillekarşılıkvermiştir.Hukuk-ı Umumiye,2Şubat1909,no127,s.3.İttihatgazetesidahasonraHukuk-ıUmumiye’ninsorumlumüdürüAhmetEsatBeyiçin,“Serbesti yaltağı sahte fedakaran-ı mil-letten (Ahmet Esat) Bey Efendi”demişvekendisininKamilPaşazamanındaİzmir’esürgünedildiği-niilerisürmüştür.AhmetEsatBeyise,Hukuk-ıUmumiye’ninkimseninyaltağıolmadığını,ŞerefEfendiSokağı’nınşubelerininderecelendirmesindebirinciliğinMizanileHukuk-ıUmumiye’yeaitolduğunuilerisürmüşvekendisininİzmir’deyapmışolduğuhizmetlerinbaştaTevfikNevzat’ınkalemindençıkanveHizmet’teyayınlananmakalelerolmaküzereçeşitlişahitleriolduğunuiddiaetmiştir.Serbesti,13Mart1325,no129,s.4;Hukuk-ı Umumiye,25Mart1909,no170,s.2.

72 “İlkErmeniMebusu”,Hukuk-ıUmumiye,4Teşrin-isani1908,no50,s.3-4.Ermenilerileilgilidiğerhaberleriçinbkz.“TaşnaksutyunProgramı”,Hukuk-ıUmumiye,29Eylül1908,no14,s.3;“Meclis-iMebusan’daErmeniVatandaşlarımızınTakipEdeceğiMeslek”,23Teşrin-ievvel1908,no38,s.1-2;21Teşrin-isani1908,no67;10Kanun-ıevvel1908,no86,s.1.

73 “Kanun-ıEsasimizveAnasır-ıSaire-iOsmaniye”,Hukuk-ı Umumiye,22Teşrin-isani1908,no68,s.1.74 Hukuk-ı Umumiye,22Eylül1908,no7,s.4.


35

varanşuifadelerleRumunsurunueleştirmiştir:“Yunanistan’a bile gitseniz buradaki refahı, bu vatan gibi ulvi, alicenab bir yurdu bulamazsınız dedik. Hayır! Anlamadılar. Fakat biz şimdi anladık ki bu unsura artık şahsiyetini, mahiyet-i tealisini gayb etmiş olan bu zelil unsurun tepesinde bir tokmak olmadıkça bu herifler rahat edemeyecek! Anladık zaten anladık ki bu şarlatan, hülyaperver şarlatanlara başka türlü bir idare lazım”75.

4. Hukuk-ı Umumiye’ye Karşı Açılan Davalar

Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninyayınorganıHukuk-ıUmumiye,eleştirmişolduğuuygulamalarkarşısındakullanmışolduğuifadelernedeniyleçeşitlizaman-lardamahkemeyeverilmiştir.İlkolarak,Hukuk-ıUmumiye’dekendisinden“hain”diyesözedilenadliyeeskibakanlarındanAbdurrahmanPaşa,gazeteninsorumlumüdürüNecipNadirBeyhakkında“zemm ü kadh”davasıaçmıştır.Gazete,“...serbes-ti-i matbuata karşı tevcih edilen ilk hamle-i cüretkarane bulunduğundan”okuyucularınıvefedakâran-ımilletidurumdanhaberdaretmiştir76.

Kısabirsüresonraise,Hukuk-ıUmumiye’ninyenisorumlumüdürüMev-lanzadeRıfatBeyhakkında“vükela-yı devlete dokunacak söz”dendolayıdavaaçılmıştır.Bu haberi okuyucularına duyuran Hukuk-ı Umumiye, davaya okuyucularını vecemiyet üyelerini davet ettikten sonra, yasal görevinin dışında ve meşrutiyeteaykırı davranışlarda bulunan ve “cemaziyülevvelleri” bilinen memurları, sırlarınıaçıklamakla tehdit etmiştir77. Hukuk-ı Umumiye, bu açıklamadan bir gün önceFedakâran-ıMilletCemiyeti’nin“Maksad-ı Asli”ve“Maksad-ı Tali”siniyayımlamıştı.Cemiyetböylece,ülkeyönetimindegörülenyanlışlıklarıeleştirerekmeşrutiyetre-jiminintamanlamıyla işlemesineçalışmakgibikendisinebiçtiğirolükamuoyunaduyurmakvebugörevigerçekleştirmenintemelamaçlarıarasındaolduğunugös-termekistemiştir.

İlkdavanınbitimindenkısabirsüresonra,“neşriyat-ı muzırra”dabulunmak-tandolayıHukuk-ıUmumiye’ninsorumlumüdürüMevlanzadeRıfatBey’in,sorguhâkimi tarafından sorguya çekilmesine karar verildiği haberi okuyucularaduyu-rulur.Hukuk-ıUmumiyebuhaberi“Yine Bize Hücum”başlığıaltındaduyurdu78. Buhaberüzerine“Bundan sonra her ne yazmış olsak bir celp müzekkeresi alacağımıza artık emin olmaya başladık” diyenHukuk-ıUmumiye,istibdadakarşıçekinmeyerekhak ve adaleti savunmakta devam edeceğini açıklamıştır.MevlanzadeRıfat Bey,15 Ekim 1908 tarihinde Hukuk-ı Umumiye’de yayınlamış oldukları Fedakâran-ıMillet Cemiyeti’nin “Maksad-ı Asli” ve “Maksad-ı Tali”si nedeniyle sorgu hâkimitarafındansorguyaçekilmiştir79.“Vükela-yı devlete dokunacak söz”dendolayıaçılandavanın ikinci celsesi 9 Kasım 1908 tarihinde gerçekleşmiştir. SavcımahkemedeyaptığıkonuşmadaKâmilPaşa’yıkastederek,hernekadarzayıfveyaşlıisedeül-keyefaydalıbirkişiolan“böyle takdir, tahsin ve alkışa layık bir sadrazama uyku ile vakit geçiriyor yahut beyni sulanmıştır gibi” sözler söylemenin,Reşit veCemalPaşaların

75 “Rumlar,Nümayişleri”,Hukuk-ı Umumiye,25Teşrin-isani1908,no71,s.1.76 “Serbesti-iMatbuat”,Hukuk-ı Umumiye,28Eylül1908,no13,s.1.77 “Vaad-iMahsus”,Hukuk-ı Umumiye,16Teşrin-ievvel1908,no31,s.1.78 “YineBizeHücum”,Hukuk-ı Umumiye,20Teşrin-ievvel1908,no35,s.1.79 “Müdür-iMesulümüzMevlanzadeRıfatBey’in İstintakı”,Hukuk-ı Umumiye, 22Teşrin-i evvel

1908,no37,s.1.


36

“teb’id”ini“taltif”olarakyorumlamanınuygunolmadığınısöyleyerekMevlanzadeRıfatBeyhakkındacezaisteğindebulunmuşvedahasonramahkemeileribirtariheertelenmiştir80.

Sonuç

Fedakâran-ı Millet Cemiyeti’nin başkanı Avnullah Kazimi’nin KerkükMutasarrıflığına atanması sonucu cemiyet ve yayın organlarıHukuk-ıUmumiyefaaliyetlerine son vermiştir.Hukuk-ıUmumiye’nin, son sayısı 27Mart 1909 tari-hindeyayımlanmıştır.

Sonuçta,Fedakâran-ıMilletCemiyeti’ninyayınorganıolarakyayınlanmayabaşlayan Hukuk-ı Umumiye, II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında genel haklar savu-nusu yapmaya çalışmıştır.Ancak, gazetenin bu konuda çokda tutarlı olamadığısöylenebilir.Bunarağmengazetenin,II.Meşrutiyet’inilkaylarındagenelhaklarınsavunuculuğunuüstlenmesi,iktidarınuygulamalarınakarşı“demokratik”tepkilervererekiktidarınfaaliyetlerinisorgulamayaçalışmasıvehalkınsorunlarınınçözü-münekatkıdabulunmayaçalışması,Türkbasıntarihiaçısındanönemtaşır.

80 “Muhakeme”,Hukuk-ı Umumiye, 10Teşrin-isani1908,no56,s.1.


37

KAYNAKÇA

I. Arşiv Belgeleri

BaşbakanlıkOsmanlıArşiviZabtiye Nezareti(ZB.)

II. Kitap ve Makaleler

AKŞİN,Sina,“Fedakaran-ıMilletCemiyeti”,XXIX/1-2,1974,Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,s.s.125-136.

ÇAPANOĞLU,MünirSüleyman,Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, İstanbul,PınarYay.,1964.

ÇETİNKAYA, Y. Doğan, “1908 Devrimi’nde Kamusal Alan ve Kitle SiyasetindeDönüşüm”,İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,S.38,(Mart,2008),s.s.125-140.

İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi II. Abdülhamid’in Son Mabeyn Başkatibi Ali Cevat Bey’in Fezlekesi,(haz.:FaikReşitUnat),TTKYay.,Ankara,1985.

KERİMOĞLU,Hasan Taner, Fedakaran-ı Millet Cemiyeti, DEÜAtatürk İlkeleri veİnkılâpTarihiEnstitüsü,(YayımlanmamışYüksekLisansTezi),İzmir,2003.

__________,”MeşrutiyetÜzerindeİttihatveTerakkiCemiyeti’neKarşıHakAramaMücadelesiFedakaran-ıMilletCemiyeti”,Toplumsal Tarih,137(Mayıs,2005),s.s.40-45.

KOCABAŞOĞLU,Uygur,Hürriyet’i Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını,İstanbulBilgiÜniversitesiYay.,İstanbul,2010.

KURAN,AhmetBedevi,İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler,KaynakYay.,İstanbul,2000.

MevlanzadeRıfat’ınAnıları,(haz.:MetinMartı),ArmaYay.,İstanbul,1992.

TUNAYA,TarıkZafer,Türkiye’de Siyasal Partiler,I,İletişimYay.,İstanbul,1998.

__________,Hürriyet’in İlânı,ArbaYay.,İstanbul,1996.

TUNÇAY,Mete,“AliNamık’ın80KüsurYılÖncekiBirYazısı:‘Türkiye’deSosyalizm”,Tarih ve Toplum,XVII/98,1992,s.s.6-7.


38

III. Gazeteler

Hukuk-ı Umumiye

İttihat

Serbesti

Son Telgraf

Şura-yı Ümmet

Tanin

Documents

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE GENEL HAKLAR ......yazmaktadır. Sina Akşin, “Fedakaran-ı Millet Cemiyeti”, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XXIX/1-2 (1974), s.135, dn: