Prostor i ekonomija

Teoretske osnove urbane ekonomike

Prostor i ekonomija

Prostor jedna od najstvarnijih prirodnih kategorija Prisustvo prostora u svim naukama (vrijeme i prostor)Vrijeme i prostor u ekonomiji

ekonomska nauka je od poetka vezana uz kategoriju vremena

prostor je tek u posljednje vrijeme prihvaen kao ekonomska kategorija (svijest o prostoru se sporo raala)

ekonomski resurs koji je ogranien i kojeg je relativno sve manje

zemljite (i zemljina renta) i prostor nisu isto. U ekonomiji se govorilo samo o proizvodnom zemljitu a ne o ukupnom zemljitu

Prostor je ubrzo shvaen kao vana ekonomska kategorija i na toj osnovi se razvila prostorna ekonomika

Moderna prostorna ekonomika (prostor je faktor ekonomske uspjenosti)

Nastaje u 20 vijeku - shvaanje o prostoru kao ogranienom resursu i vanoj ekonomskoj kategoriji

Njezina se primjena danas ogleda u ekonomiji, urbanizmu i prostornom i regionalnom planiranju

Svako ivo bie ima potrebu za odreenim minimumom prostora u kome se moe kretati, hraniti i meusobno komuniciratiTaj ivotni prostor podrazumijeva prostor kao fiziku kategoriju, kao materijalizirani oblik ivota i u njemu koncentraciju ivotnih uslova bez kojih bi ivot ovjeka bio nemoguU ekologiji se prostor posmatra kao ivotna sredina

Polazei od toga prostor ine etiri komponente:Fizika (zemlja, voda i zrak)Socijalna (kulturne, organizacione i institucionalne strukture koje je ovjek organizirao kao bazu svog ivota)Izgraena (stvorena od ovjeka)Prostorna (skup meusobno povezanih lokacija u okviru kojih ovjek ivi)

Prostor sa ekonomskog aspekta i to u njegovom znaenju kao faktora razvoja i kao njegovog objekta

Prostor kao faktor razvoja (kao agregatni faktor i resurs drutveno-ekonomskog razvoja)

ine ga:

Fiziko-geografska i druga svojstva (poloaj, reljef, geofizike specifinosti-seizminost, trusnost, nagibi)

Prirodni resursi bogatstva i njihova ekoloka svojstva (raznovrsnost resursa zemljinih, energetskih, umskih, vodnih, mineralnih, ini najvei potencijal za drutveno-ekonomski razvoj)

Ekonomska obiljeja prostora (stanje i kvalitet radom stvorenih ekonomskih vrijednosti izgraena sredina; kvalitet i efektivnost ekonomskih procesa)

Drutveno-historijska obiljeja prostora (razliito mjesto i uloga prostora u drutveno-historijskim formacijama)

Prostor kao posljedica ekonomskog razvoja (njegov objekat), jer povratno prihvata efekte tog razvoja, koji ga oblikuju i mijenjaju

Razvoj prostorne ekonomike20. stoljee - najvea ekspanzija stanovnitva, proizvodnje, prometa, otkria, ratova i unitenja okolia

Prostor postaje ogranienje i briga cijelog svijeta

Poetak prostorne ekonomije nalazimo u Njemakoj sredinom 19. vijeka Industrijalizacija u evropskom zemljama i potiskivanje poljoprivredeZnaaj poljoprivrede za nacionalnu ekonomiju u NjemakojRazvijala se oko veih gradova i imala trino obiljejeSa porastom potronje javljaju se problemi (tehniki, ekonomski, prostorni i saobraajni)

Pojava prvih teoretskih razmiljanja o vanosti i svrsishodnosti razmjetaja poljoprivrede u prostoruHenrich von Thnen (Tinen) (Izolirana drava 1826.) On je zaetnik prostorno-ekonomske teorije smjetajaH. von Thnen upozorava na vanost udaljenosti od trita s obzirom na trokove transporta

Njegova teorija je apstraktna u centru zamiljenog kruga je grad i trite poljoprivrednih proizvodaTeritorij je ispresjecan putevima Trokovi prevoza su proporcionalni udaljenosti

Prema udaljenosti se odreuje i vrsta poljoprivrednih proizvoda (koncentrini krugovi)

U neposrednoj blizini grada e se proizvoditi oni poljoprivredni proizvodi koji imaju veliki volumen i lako kvarljivi proizvodi

Znaaj i doprinos daljim istraivanjima

Thnenov model izolirane drave

Krajem 19. stoljea posljedice industrijske krize i uvianje znaaja razmjetaja industrije

Launhardt (Lonhart) iznosi teoriju o lokaciji industrije- koju temelji na trokovima transporta sirovine i gotovih proizvoda

Weber (30 godina kasnije) - teoriju lokacije temelji na tri bitna elementa: transportni trokovi, trokovi radne snage, aglomerativni i deglomerativni faktori

Najbolja je ona lokacija industrijskog preduzea koja obezbjeuje najnie transpotrne trokove sirovine, radne snage, gotovih proizvoda i drugih komponenti proizvodnog procesa

Faktor radne snage se odnosi na prostorne distance u kretanju radne snage kao i trokova koji iz toga proizlaze

Weber uoava veliku razliku u cijeni radne snage koja je rezultat lokalnih razlika

Aglomerativno-deglomerativni faktori su najkompleksniji

Aglomerativni faktori djeluju na vei stepen koncentracije industrije putem kojih se obezbjeuje vea racionalnost u poslovanju preduzea (eksterne ekonomije)

Deglomerativni faktori djeluju disperzno u lociranju industrijskih objekata i time nepovoljno utiu na efikasnost industrije u cjelini

Za odreivanje mjesta minimalnih trokova, kao rezultante djelovanja svih faktora, Weber je koristio razliite matematske metode, stavljajui u centar posmatranja transportne trokove, a ostala dva uzeo kao korektivne faktore

Weberova teorija predstavlja zaetak ideje kompleksnijeg ekonomskog tretiranja prostora

Sutina Weberove teorije ukazao je na meuzavisnost ekonomskih, prostornih i socijalnih struktura u odreivanju lokacije

Razvoj makroteorije prostornog razmjetaja

Lsch (Le)- prvi cjelovit teoretski prelaz sa mikrookvira na makro nivo

Razvio je teoriju prostorne cjelovitosti uz respekt individualnih lokacija

Lschov trini model pelinjeg saa apstraktan model

Proizvodne jedinice se razmjetaju oko sredita regije, a to se sredite grupie oko veeg sredita

Sistem grupisanja se bazira na saobraajnicama, koje ine kostur grupisanja

Lschova pojednostavljena mrea

Velike zasluge i vei nivo analize ekonomskog prostora dao je Isard (Ajzard) i Hoover (Huver)

Njihove teorije se odnose na lociranje proizvodnih i drugih djelatnosti u prostoru gdje se prostor uzima kao ekonomsko-prostorna cjelina-region koji ini podsistem nacionalne i svjetske privrede

Ove teorije su imale uticaja na savremene teorije regionalnog razvoja

Prostorni modeli razvoja

Nakon Drugog svjetskog rata nastaje niz teorija (Teorija pola rasta (Growth pole theory), Teorija eksportne baze (Export base theory), Teorija sredinjeg mjesta (Central place theory), ...)

Namjera je bila da se u regionalnim prostorima uspostavi uravnoteen razvoj

Iako su te teorije bile izloene kritikama, one su pruile brojne dobre rezultate u razmjetaju privrednih i drugih aktivnosti u prostoru

u uslovima poremeenih ekonomskih prilika i nejednakog razvoja zemalja ponukali su naunike da prouavaju nove prostorne modele razmjetaja ekonomskih jedinica i prostorne ekonomije uope.14

Prostorni modeli razvojaVeliki je preokret bila Teorija sredinjeg naselja

Ta se teorija vezuje uz ime Waltera Christallera

Walter Christaller (njemaki teoretiar)

Znaaj ove teorije prvi put se u prostornu ekonomiku uvodi grad - sredinje naselje kao faktor organizacije prostora

Njegova postavka: osnovna funkcija grada je snabdijevanje okolnog podruja robama i uslugama

Grad se nalazi u sreditu regije a ostala su naselja oko njega

Bitno obiljeje Christalerove teorije sredinjih naselja:

Sredinje naselje treba biti snabdjeveno sa dobrima i uslugama u smislu odnosa sa okolinom tako da transportni trokovi budu manji,

Ukupno znaenje sredinjeg naselja e biti vee to je vei nivo njegovih usluga a to povlai za sobom vei broj stanovnika i bri ekonomski rast

Sredinja naselja su meusobno u hijerarhijskom odnosu, ovisno o broju i vrsti funkcija

Model je apstraktan i zasnovan na idealiziranim pretpostavkama, statian i zanemaruje objasniti nain razvoja postojee strukture u budunosti

Ipak je njegov model bio poticajan, na osnovu ega su nastala praktina rjeenja i primjenljive metode modela sredinjih naselja

Christalerova teorija

Prostorni modeli razvojaNakon II svj. rata prouavaju se novi prostorni modeli razmjetaja ekonomskih jedinica Nastaju mnoge teorije a cilj je bio uspostavljanje uravnotenog razvoja u prostoruXX stoljee problem urbane nagomilanosti, pretjerana urbanizacija, potreba racionalnog iskoritavanja prostora

Do tada je potican monocentrizam neravnomjeran rast glavnog grada u odnosu na druge gradove i regije

Policentrini razvojni model nasuprot monocentrinom (iz jednog sredita ka novim sreditima)

U prostornoj ekonomije policentrizam se pojavljuje kao model ravnomjernijeg razvoja i nove funkcije gradova u razvoju drave

Policentrizam je savremeni sistem koji je i teorijski utemeljen

S gledita prostornog planiranja ima aplikativno znaenje u prouavanju razmjetaja razliitih aktivnosti, urbanih sredita posebno na regionalnom nivou

Postoje i drugi prostorni modeli, npr. kada jedna ili vie regija postaju nosioci razvitka, to se u prostornoj ekonomici zove osovinom razvitka (npr. dolina Rajne, Dunava, Save, obalno podruje Hrvatske i sl.)

To nije tehnoloka ili proizvodna povezanost nego organsko prostorno jedinstvo sa visokim stepenom infrastrukturne povezanosti (moe nastati kao posljedica prirodnih pogodnosti ili ih stvara ovjek)

Kao posljedica svjetskog procesa litoralizacije (proces stvaranja gradova u obalnom prostoru) nastaje model litoralizacije litoralizacija (lat. litoralis-primorski; litus-morska obala)

To je modele obalne ekonomije (primorske), koja poinje s razvojem transporta, gradnjom luka i lukih gradova, a nastavlja se s razvojem industrije i turizma

Litoralizacija donosi ogromne prihode iz snage prostora, ali i definira obalnu ekonomiju i utie na njezinu strukturu i ekonomsku uspjenost

Neke zakonitosti u prostornoj ekonomijiPrevoz kao lokacijski faktor

Ekonomija razmjera (obima)

Lokacijska ustrajnost (upornost)

Eksterne ekonomije

Teorija praga i teorija zapreka (smetnji)

Zakon materijalne i trine vezanosti

Zakon lokacijske podudarnosti (kompatibilnosti)

Prevoz kao lokacijski faktorVaan lokacijski faktor u prostornoj ekonomiji

Ima presudnu ulogu u razmjetaju odreenih aktivnosti i ljudi u prostoru

Trokovi prevoza utiu na lokacijsku optimalnost

Nije jednako vaan za sve djelatnosti

U urbanoj ekonomiji je vaan problem udaljenosti radne snage (utroak vremena za dolazak na posao i uticaj na cijenu proizvoda i usluga)

Ekonomija razmjera (obima)

Ekonomija obima je smanjenje prosjenih trokova (trokova po jedinici proizvoda) usljed poveanja obima proizvodnje Sa poveanjem obima proizvodnje smanjuju se prosjeni trokovi jer se ukupni trokovi rasporeuje na vei broj jedinica proizvoda

Ekonomije obima ima ope ekonomsko znaenjePo istoj zakonitosti se ponaaju trokovi investiranja i proizvodnjeTrokovi investiranja i trokovi proizvodnje po jedinici su manji to je vei kapacitet proizvodnje

Sa prostornog aspekta zakon ekonomije obima znai: Vee ekonomske efekte prua ona lokacija koja ima vei prostorni kapacitetKapacitet koji ne odgovara smjetajnim uslovima nee dati optimalan efekat

Lokacijska ustrajnost (upornost) Tenja neke djelatnosti koja je smjetena u prostoru da ostane na tom mjestu i bez obzira na promjenu uslova smjetaja

Moe se uporediti sa zakonom inercije (Galileo Galilei)

Lokacijska ustrajnost ili inertnost- vezana je najveim dijelom uz odreene koliine fiksnih fondova koji utjeu na njihovu nepokretljivost.

Isto tako na nepokretljivost djeluje i prostorna vezanost uz infrastrukturne pogodnosti ili vezanost uz neku susjednu djelatnost

U praksi se javljaju neekonomski faktori koji utiu na premjetanje aktivnosti (ekoloki razlozi, urbanistike potrebe)

Zakon inercije: svako tijelo tei da ostane u stanju mirovanja ili jednolinog kretanja, sve dok na njega ne djeluje neka sila koja ga prisiljava da promjeni stanje24

Eksterne ekonomije

Prednosti koje jedna proizvodna jedinica pribavlja drugoj jedinici a da pri tome druga jedinica nije podnijela nikakve trokove

InterneEksterne

Interne ekonomije ovise o vlastitoj sposobnosti a eksterne od napretka cijele pripadajue graneEksterne ekonomije - pozitivne efekte Eksterne disekonomije -negativne efekte

Postoje dvije vrste eksternih ekonomija u urbanoj ekonomici (prema Isardu)

Lokalizacijske ekonomije- efekti u proizvodnoj jedinici koji su posljedica uspjeha jedne proizvodne grane na nekoj lokaciji ili zbog koncentracije drugih uspjenih ekonomskih jedinica na tom mjestu (klasteri, koritenje zajednikog trita rada, razmjena informacija, znanja, difuzija tehnologija i sl. )

Urbanizacijske ekonomije se odnose na efekte koji se javljaju zbog urbanih koncentracija ekonomskih i neekonomskih djelatnosti koje utiu na trajni rast ekonomije grada (firme koriste iste proizvoae inputa, npr.banke, ugostitelje, osiguranje)

Eksterne ekonomije imaju mikro i makro obiljeje

S mikroekonomskog stajalita se mogu obraunati efekti interne ekonomije

S makro stajalita postoje odreene tekoe zbog kojih se efekti eksterne ekonomije teko utvruju

S teoretskog stajalita vrednovanje koristi i teta od eksterne ekonomije provodi se internalizacijom eksternih efekata

Teorija praga i teorija prepreka (smetnji)Razvoj se odvija u fazama, nelinearno, neravnomjerno i sa mnogo zapreka

U odreenim fazama nastaju mnoge prepreke pragovi koje je potrebno preskoiti s poveanim naporima (faze razvoja grada)To je momenat stagnacije, kada je potrebno omoguiti nastavak razvoja i rasta uz poveanje investicija Npr. Poveane investicije u dodatnu infrastrukturu, nove tehnologije, inovacije i sl.

Na ovaj nain se preskae prag razvoja i nastavlja razvojni proces

Ova teorija ima svoje praktino znaenje

Zakon materijalne i trine vezanostiPojedine djelatnosti (proizvodne ili uslune) su prostorno vezane za trite sa mjestom potronje zbog uspjenijeg poslovanja Podruja potronje su preteno urbane sredine sa velikom koncentracijom stanovnika

Za neke vrste proizvodnje i usluga materijalna vezanost uz odreene lokacije na kojima se nalazi sirovina i energija pojavljuju se zbog ekonomskih razloga (jer se na taj nain smanjuju trokovi transporta i proizvodnja je ekonomski uspjena)

Tehnoloka vezanost- na odabir lokacije djeluju tehnologija i transportni trokovi

Zakon lokacijske podudarnosti (kompatibilnosti)U razmjetaju proizvodnih i uslunih djelatnosti prisutne su male ili velike koncentracije

Vana je koncentracija djelatnosti koje se tehnoloki meusobno podudaraju

Krenje zakona podudarnosti uvijek rezultira manjom ekonomskom uspjenou neke djelatnosti

Primjer nepodudarnosti (inkopatibilnosti) nalazi se u zonama turizma. Turizam je osjetljiv na buku, oneienje zraka, mora i okolia u cijelini, sve ostale aktivnosti treba podrediti turistikim zahtijevima