١

٢

دانشگاه تهران دانشكده ادبيات و علوم انساني

عنوان:

هاي ساساني القاب و نمادهاي ديني در سكه

استاد راهنما: كوب دكتر روزبه زرين

استاد مشاور:

دكتر كلثوم غضنفري

نگارش: غلاميمريم

ارشد كارشناسي درجه دريافت براي نامه پايان باستان گرايش ايران تاريخ، رشته در

1393دي ماه

أ

ب

� �قد�م

�مام ز�ما�شان پاس � ��م ما� و در

ج

سپاسگزاريمرا از استاد گرانقدرم جناب آقاي دكتر روزبه زرين كوب كه در كمال بزرگواري همواره

مورد لطف و مهرباني خويش قرار داده اند و همچنين از استاد مشاوره گرامي خانم دكتر كلثوم غضنفري به خاطر زحمت ها و كمك هاي فراوانشان صميمانه سپاسگزاري مي نمايم.

خانم دكتر وستا سرخوش كرتيس كه با گشاده دستي متن انگليسي شماري از به علاوه از مقاله هاي انگليسي را براي من فرستادند؛ صميمانه سپاسگزارم.

د

چكيده

ها را از براي شناخت دوره ساساني هستند. اگرچه معمولا سكه يكي از منابع مهم ها سكه

توان ي ساساني نشان مي دهد كه ميها بررسي سكهوجه قرار مي دهند، اما لحاظ اقتصادي مورد ت

ها نشان مي دهد كه نيز بهره فراوان برد. بررسي سكه از آنها براي شناخت مسائل ديني اين دوره

شاهان ساساني با درج القاب و نمادهاي كه مشخصة دين زردشتي آن زمان بود، درصدد

القاب و نمادهاي ديني در پشت و مشروعيت بخشيدن به سلطنت خود در بين مردم بوده اند.

به تدريج، در دوران سلسله ساساني تغيير و تحولات بسياري پذيرفته است. اين ها سكه روي

هاي ساساني است. از اين رو ابتدا القاب و نمادهاي ديني در سكه پژوهش، درصدد بررسي

كه تغييرات ديني و ادها نشان د است و بررسي ها مورد بررسي قرار گرفته القاب ديني در سكه

ز نمادهاي ديني در ها نمود بارزي يافته است. در ادامه ني سياسي اين دوره در القاب روي سكه

هاي شاهان، نقش آتشدان و تصاوير ها از جمله، نمادهاي ديني در تاج روي و پشت سكه

ر طي حكومت پيرامون آن مورد بررسي قرار گرفته اند. بررسي القاب و نمادها نشان داد كه د

دي ساساني هرگاه دين مردان و نهاد ديني قدرت يافتند، تلاش كردند كه نمادهاي ديني و ايز

دهند و مي بينيم به تدريج شاهان ساساني كه در ابتدا نقش ها كاهش شاهان را در روي سكه

ايزدي و قدسي براي خود در نظر مي گرفتند، تبديل به حاكمان دنيوي كه نقش ايزدي كمتري

دارند، مي شوند.

ها. ني، نمادهاي ديني، روي و پشت سكههاي ساساني، القاب دي سكه واژگان كليدي:

ه

فهرست مطالب

شماره عنوان صفحه

1 ......................................................................................................... پژوهش اتيكل

1 ....................................................................................................... مسئله انيب - 1

2 ...................................................................................... يفرع و ياصل يها پرسش -2

2 ..................................................................................................... ياصل يةفرض -3

2 .............................................................................................. پژوهش مفروضات -4

3 ....................................................................................... و متغييرها ميمفاه فيتعر -5

3 .................................................................................................... پژوهش نةيشيپ-6

3 ........................................................................................................... كتاب -الف

6 ............................................................................................................. مقاله -ب

7 ......................................................................................................... پايان نامه -ج

8 ........................................................................... روش گردآوري داده ها و اطلاعات -7

8 ........................................ حدود و نقطه تمركز (محدود مكاني، زماني و موضوعي پژوهش) -8

9 ............................................................................................. سازماندهي پژوهش -9

و

10 ............................................................................. ويژگي سكه هاي ساساني :اول فصل

11 ...................................................................................... جنس و وزن سكه ها .1. 1

14 ....................................................................................... روش ضرب سكه ها. 2. 1

15 ................................................................................................ خط سكه ها. 3. 1

17 ....................................................................... آرايش و پوشاك شاهان در سكه ها .4. 1

18 ............................................................................................... روي سكه ها . 5. 1

20 ............................................................................................... پشت سكه ها. 6. 1

21 ................................................................................................. ضرابخانه ها .7 .1

26 ........................................................................................ . ويژگي هنري سكه ها8,1

28 .................................................................... القاب ديني در سكه هاي ساساني :دوم فصل

29 ............................................................................ از اردشير بابكان تا شاپور دوم . 1. 2

29 ............................................................................. م) 240-224اردشير بابكان (

34 ................................................................................ م) 270-240شاپور يكم (

35 ................................................................................ م) 271-270يكم ( هرمزد

36 ................................................................................. م) 274-271يكم ( بهرام

37 ................................................................................. م) 293-274(بهرام دوم

38 ....................................................................................... م) 293(بهرام سوم

38 ....................................................................................... م) 302-293(نرسه

38 ............................................................................... م) 309 -302(هرمزد دوم

ز

41 ........................................................................ از شاپور دوم تا خسرو انوشيروان .2. 2

41 ............................................................................... م) 379- 309(شاپور دوم

42 ................................................................................ م) 383-379اردشير دوم (

42 ................................................................................ م) 388-383(شاپور سوم

42 ............................................................................... م) 399-388بهرام چهارم (

43 ................................................................................ م) 420-399يزگرد يكم (

45 ................................................................................. م) 438-420بهرام پنجم (

45 ................................................................................ م) 457-438يزگرد دوم (

46 ....................................................................................... م) 484-459پيروز (

47 ...................................................................................... م) 488-484بلاش (

47 .................................................................................. م) 498-496جاماسپ (

48 ........................................... م) 531-498) و دوره دوم (496-488قباد يكم دوره اول (

49 .........................................................................از خسرو انوشيروان تا پايان ساساني. 3. 2

49 ......................................................................... م) 579-531خسرو انوشيروان (

51 ............................................................................. م) 590-579هرمزد چهارم (

51 ....................................................................................... بهرام چوبين و بستام

51 ............................................................................... م) 628-590خسروپرويز (

55 ......................................................................................... م) 628قباد دوم (

55 ................................................................................ م) 629-628اردشير سوم(

ح

55 ...................................................................................... م) 631-630بوران (

56 ................................................................................................. آزرميدخت

57 ................................................................................ هرمزد پنجم و خسرو سوم

57 ............................................................................... م) 651-632يزدگرد سوم (

58 ........................................................................ نوشته هاي ديني در پشت سكه ها .4. 2

59 .............................................................. نمادهاي ديني بر روي سكه ها ساساني:سوم فصل

60 ............................................................................... نمادهاي ديني بر تاج شاهان .1. 3

63 .......................................................................................... . تاج كنگره اي 1. 1. 3

71 ............................................................................................ . تاج مشعشع 2. 1. 3

76 ....................................................... . تاج با بالهاي برافراشته و نقش هاي حيوانات3. 1. 3

76 ................................................................................ برافراشتهتاج هاي با بالهاي

81 .............................................................................. نقشهاي حيواناتتاج هاي با

91 ........................................................................................ . تاج عقاب مانند 4. 1. 3

94 .................................................. . تاج با شيارهاي نخل مانند و تاج هاي تركه مانند 5. 1. 3

96 ......................................................................................... تاج با نماد دو ايزد. 2. 3

98 .................................................................................. تاج ها با نماد ماه و ستاره. 3. 3

108 .......................................................................... . تاج هاي شاهان پاياني ساساني4,3

113 ............................................................................ ديگر نمادها در روي سكه ها. 5. 3

113 ..................................................................... نشانه سه نقطه در روي سكه ها .1. 4. 3

ط

114 ....................................................................................... نوارها روي تاج .2. 4. 3

114 ....................................................................... نشانه شاهي بر شانه هاي شاه .3. 4. 3

114 ................................................................................ ه هاي آتشنشان شعل .4. 4. 3

114 ........................................................................................... حاشيه سكه .5. 4. 3

117 ........................................................................ . نمادهاي ايزدان در روي سكه ها5. 3

119 ....................................................... نمادهاي ديني در پشت سكه ها ساساني :چهارم فصل

120 ................................................................ نقش آتشدان/ آتشگاه در پشت سكه ها .1. 4

120 ....................................................................................... آتشدان به تنهايي1. 1. 4

122 ................................................................. . آتشدان با تصاويري در پيرامون آن2. 1. 4

122 ................................................................................................ شاپور يكم

124 ................................................................................................ هرمزد يكم

126 ................................................................................................. بهرام يكم

126 .................................................................................................. بهرام دوم

129 ....................................................................................................... نرسه

131 ............................................................................................... يزدگرد يكم

131 ............................................................................................... يزدگرد دوم

133 ...................................................................................................... پيروز

133 ...................................................................................................... بلاش

133 ................................................................................................... قباد يكم

ي

136 ......................................................................................... خسرو انوشيروان

136 ............................................................................................... خسروپرويز

139 ....................................................... . آتشدان با پيكره ي نيم تنه در ميان شعله ها3. 1. 4

139 ................................................................................................ هرمزد دوم

140 ................................................................................................ شاپور دوم

141 ............................................................................................... اردشير دوم

144 ................................................................................................ شاپور سوم

144 ............................................................................................... بهرام چهارم

144 ................................................................................................ بهرام پنجم

146 ............................................................................................... خسروپرويز

148 .................................................................. . ديگر نمادهاي ديني در پشت سكه ها2. 4

148 ................................................................ . نشان ماه و ستاره در پشت سكه ها1. 2. 4

148 ....................................................................... . نماد فروهر در ستون آتشدان2. 2. 4

148 ................................................................. . نشان نقطه مانند در پشت سكه ها3. 2. 4

149 ................................................................................................................. جهينت

152 ............................................................................................................ نامه كتاب

152 ........................................................................................................ منابع فارسي

157 ......................................................................................................... منابع لاتين

164 .................................................................................................. چكيده انگليسي

١

كليات پژوهش

بيان مسئله -1

منابع گرانبها براي جمله ها از . سكهاستهاي اين دوره مهم براي شناخت دوره ساساني سكه از منابعبراي شناخت مسائل مذهبي و تغييرات و شناخت سياست، فرهنگ، اقتصاد و مذهب ساسانيان هستندها براي تبليغ يكي از مهمترين وسيله ، گاهديني مهم بوده و جدا از نقش اقتصادي خود مي توان گفت

ليل . شايد به داند هاند كه در سراسر كشور به آساني تغييرات ديني را توزيع مي كرد نيز بوده مرام سياسياين دوره چند صد ساله تغييرات كلي و اساسي را شاهد نيستيم و هاي همين نقش آنها بود كه در سكه

از سقوط ساسانيان و ظهور دين جديد در ايران بود كه تغييراتي در آنها روي مي دهد، البته ، پس بعدها در نواحي مانند طبرستان كه مدتي در برابر دين جديد مقاومت كرد تغييرات ديرتر رخ داد.

كه بررسي و پژوهش طوريبه ،ديشه مذهبي به نحو بارزي مجسم شده استهاي ساساني ان در سكههاي ساساني نشان دهنده بررسي سكه .هم كمك نمايدبه تصوير شناسي مذهبي مي تواند ها در سكه

ها در روي و پشت سكهالقاب و نمادهاي مي باشد كه مشخصة بارز دين زردشتي آن زمان بوده است. تجلي ،تدريج دين رسمي كشور مي شوده شتي كه بدمادها و مظاهر ايزدان دين زرشاهد خواهيم بود كه ن

ها هم مي توان گفت . در پشت سكهپيوند دارد يشتدزر دينبا گاه پيدا مي كند. تاج شهرياران ساسانيهاي ديني به خوبي نشان انديشهها را در تبليغ ير پيرامون آن، ارتباط و نقش سكهنقش آتشدان و تصاو

هاي ساساني است كه تا كنون بررسي ديني در سكههدف اين پژوهش بررسي القاب و نمادهاي دهد. ميدرباره آنها صورت نگرفته است، بنابراين در اين پژوهش اين القاب و نمادهاي ديني و سير تطور آنها

مورد بررسي قرار گرفته است.

٢

هاي اصلي و فرعي پرسش -2 پرسش اصلي: -2-1

چگونه است؟هاي ساساني سكهدر القاب و نمادهاي ديني سير تطور

هاي فرعي: پرسش -2-2

؟يستهاي ساساني چ سكهويژگي -1 هاي ساساني مورد استفاده قرار گرفته است؟ چه القاب و نمادهاي ديني در سكه -2 ي ساساني چه تغييراتي يافته است؟ها سكهنمادهاي ديني در القاب و -3 فرضيه اصلي -3

كه تغييرات ديني و سياسي در هاي ساساني نشان مي دهد، القاب و نمادها ديني در سكه ررسيباز شاپور دوم القاب و نمادهايي كه مشخصة پيشداشته است. در دورة نمود ها لف در سكههاي مخت دوره

ي القاب و نمادها دين از دوره شاپور دوم مشخصة پسگرفتند، اما ر ميبارز ديني داشتند، مورد استفاده قرا روند. يابد و به سمت ساده تر شدن مي كاهش مي

مفروضات پژوهش -4

دوره ساساني هستند. دين درهاي ساساني از منابع مهم براي شناخت سكه. 1,4

ديده مي شود.ها در سكه ،تاج مخصوص به خودبا هركدام از شاهان ساساني . تصوير 2,4

شاه آمده است. القاب مخصوص هر ها در سكه. 3,4

شده است. نوشتهها در سكهاز دوره بهرام پنجم به بعد ها نام اختصاصي ضرابخانه. 4,4

. هاي شاهان نقش بسته است تاج . مظاهر ايزدان بيشتر بر5,4

٣

هاي تمام شاهان ساساني نقش بسته است. . نقش آتشدان بر پشت سكه6,4

تعريف مفاهيم و متغييرها-5

اسم يا تصويري آشنا در زندگي روزمره ماست كه افزون بر مفهوم آشكار و قراردادي : اصطلاح،نماد

ريف و درك آنها ه براي بيان مفاهيمي كه در تعارهمو ،. نمادهااستاي نيز اراي دلالت معنايي ويژهد گيرند. بان و تصوير نمادين را به كار ميروند و شايد به همين دليل است كه مذاهب، ز عاجزيم به كار مي

رود و هدف يا منظور خاص ديني به كار مينشان يا علامتي با معناي خاص كه براي بيان نماد ديني:

شود. منظور و هدف ديني نشان داده ميمعمولا از طريق نماد

كنند يا به جاي اي بزرگداشت به نام كسي اضافه ميلقب اسم يا صفتي است كه معمولا بر لقب ديني:

برند. لقب ديني عنواني است كه مشخصه ديني دارد و با توجه به لقب مي توان به دين كار مينام او به افراد پي برد.

پيشينه پژوهش-6

كتاب-الف

هاي شاهان اوليه ساساني اختصاص فصلي را به بررسي سكه 1تمدن ايران ساسانيلوكونين در كتاب هاي موجود در ي سكه سده سوم ميلادي را بر پايهاساني هاي س سكهبندي متفاوتي از طبقهداده است و

تاريخ در مسكو ارائه داده است. طبقه بندي دولتي ي ي ارميتاژ و موزه هاي شوروي مخصوصا موزه موزه او برخي نواقص كار گوبل را اشكار كرده است.

ن گفتترين محققان در حوزه سكه شناسي ساساني و بدون شك مي توا از مهم روبرت گوبلكارهاي او در . گوبل مقالات و كتابي در اين زمينه نوشته است. يكي ازاستمهمترين فرد در اين حوزه

علمي و فرهنگي. تهران: ،مترجم عنايت االله رضا ، تمدن ايران ساساني ، 1384 ، لوكونين، ولاديمير گريگوريويچ - 1

٤

. 1است تاريخ اقتصاد دولت ساسانيدر كتاب "سكه زني"زمينه سكه شناسي ساساني فصلي با عنوان هاي ساساني مي پردازد و روي و پشت سكه، افسرهاي شاهان، آرايش گوبل در اين فصل به بررسي سكه

مورد رانشان آنها ها و ضرابخانه، ها، علايم مختلف در روي و پشت سكه سكه هاي نوشتهو جامه، كند. ساساني اشاره ميهاي مهم فهرستي از ضرابخانهبه و در ادامه دهد بررسي قرار مي

. 2اشاره كرد مبريجتاريخ ايران كدر كتاب "هاي ساساني سكه"فصل مي توان به گوبلاز ديگر آثار و پشت سكه، تاجهاي هاي ساساني مي پردازد. روي هاي كلي سكه در اين فصل نيز به بررسي ويژگي

دهد.ها را مورد بررسي قرار مي ژگي هنري سكهوي و هاي روي سكه شاهان، نوشته

اين بخش به . 3هاي ساساني پرداخته است هاي هنري در سكه فصلي به بررسي ويژگي ترور دركامليا هاي اوليه سكه ،كه معتقد هستند را نظرات كساني د وزدارهاي ساساني مي پ بررسي ويژگي هنري سكه

رد مي ،نقش هنري بسيار زيادي دارند ،كه محصول كار هنرمندان غيرايراني بودند ساساني به دليل اين .دنك

. اين كتاب توالي 4در لندن چاپ شد 1921در سال هاي ساساني سكهتحت عنوان كتاب ولنتاين. كتاب بدون حرف چيني و به صورت خطي داده است قرار خود هاي ساساني را اساس كار تاريخي سكه

مندي ارائه شده است و هاي سود ها و طرح سنتي دارد در كتاب جدولمنتشر شده است و ظاهري كاملا

فرانتس آلتهايم و روت استيل با همكاري روبرت گوبل، مترجم هوشنگ ، دولت ساسانيتاريخ اقتصاد ، "سكه زني"، 1391 ،گوبل، روبرت - 1

.علمي و فرهنگي هران:، ت152-57ص صادقي.مترجم حسن ، گردآورنده: احسان يارشاطر، نتاريخ ايران از سلوكيان تا فروپاشي دولت ساسانيا ، "سكه هاي ساساني". 1387 ، گوبل، روبرت - 2

تهران: اميركبير. ، 446-429ص ، قسمت اول ، جلد سوم ،انوشهويرايش ، زير نظر آرتر پوپ و فيليس اكرمن ،سيري در هنر ايران از دوران پيش از تاريخ تا امروز ،"ويژگي هاي هنري"، 1387 ،ترور، كامليا - 3

.فرهنگيو تهران: علمي ،جلد دوم دوره ساساني، زير نظر سيروس پرهام4 - Valentine, W.G, 1921, Sasanian Coins, London.

٥

. اما اين اندشدهاستنساخ و ترجمه ها كه تا آن زمان شناخته شده بودهاي پهلوي روي سكهتمام نوشته قابل استفاده نيست. چندان كتاب به سبب اشكالات و نواقصش امروزه

در بمبئي منتشر شد كه در زمان خود يك اثر 1924در 1هاي ساساني سكهكتاب پاروك با عنوان هاي ساساني را با جامع است كه توالي تاريخي سكهممتاز به حساب مي آمد. كتاب پاروك اثري نست

اساس كار خود قرار داده است. اما مطالب اين كتاب امروزه به دليل قديمي بودن آن ديگر چندان معتبر .استهاي ساساني درباره سكه ندينيست، با اين حال كتاب ارزشم

اصل كتاب . 2گوبل استي هاي ساسان سكه هاي ساساني كتاب ي از مهم ترين كتابها درمورد سكهيكسال بعد ترجمه انگليسي آن نيز چاپ شد. در اين پژوهش از ابتدا به زبان آلماني چاپ شد، اما چند در

هاي صورت گرفته ي تاريخچه پژوهش كوتاه درباره ي . كتاب با مقدمهشده استترجمه انگليسي استفاده ها، جنس و ه و پشت سكهشود. سپس به جزئيات تصاوير روي ي سكه شناسي ساساني آغاز مي در حوزه

گوبل دازد.رها و هنر سكه زني مي پ ستگاه اداري آنها، تكنيك ضرب سكهها و د ها، ضرابخانه اوزان سكهها را به هشت گونه تقسيم كرده است. اهميت كتاب گوبل، بيش از جهاي شاهان، تا در بخش بررسي تاج

هاي شاهان ساساني ارائه كرده است. بندي دقيقي است كه او از سكه ستههرچيز به سبب د

و گيزلنآلرام، كه زير نظرهاي ساساني مجموعه سكههاي ساساني جديدترين كتاب در مورد سكههرمزد يكم تا هرمزد دوم .2اردشير يكم و شاپور يكم، .1 تاكنون سه جلد آن منتشر شده است: شنيدل

هاي ساساني موجود در پاريس، برلين و وين و هدف اين طرح، انتشار سكه .3شاپور دوم تا قباد يكم .3و هاي ساساني است. تري از سكه ارائه طبقه بندي دقيق

1 - Paruck, F.D.J, 1924, Sasanian Coins, Bombay.

2 - Gӧbl, Robert, 1971, Sasanian Numiamatics, tr.Paul Severin, Braunschweig. 3 - Alram, M. and R.Gyselen, Sylloge Nummorum Sasanidarum, Paris-Berlin-Wien. Bd. 1. Ardashir I – Shapur I (Wien 2003).,

Bd. 2. Ohrmazd I – Ohrmazd II (Wien 2011)., Bd.3/1. Shapur II – Kawad I / 2. Regierung; Bd. 3/2. Katalogband (Wien2004).

٦

مقاله -ب

1استرا مورد بررسي قرار داده هاي شاهان ساساني تاج "هاي ساساني تحولات تاج"ة مقالدر ردمانا. هاي ساساني را برطرف كرده است. ر مقالاتش بسياري از ابهامات تاجاردمان د

هاي ساساني ي اخير مقالات زيادي در مورد سكهنيكلاس شيندل از محققاني است كه در سالهاه به طور كلي به ك ،2است ايرانيكا در دانشنامه "هاي ساساني سكه"مقاله ست. يكي از مقالات او نوشته ا

هاي ساساني پرداخته است. شيندل مقالات كوتاهي ديگري درمورد شاهان ساساني بررسي ويژگي سكه شده است. دارد كه در اين پژوهش از آنها استفاده

كه در ادامه پژوهش از كند ساساني توجه ميهاي در مقالات و كتابهاي خود به سكه تورج دريايي نيزهايش مي ه بررسي القاب ملكه بوران در سكهب در يكي از مقالات خود درياييآنها استفاده شده است.

و معتقد است كه در پايان دوره ساساني شاهد گرايش شاهان براي بازگشت و استفاده از القاب 3پردازدي نيز به بررسي لقب يزدگرد يكم مي پردازد كه در فصل در مقالهدريايي شاهان اوليه ساساني هستيم.

. 4پردازيم رسي آن ميدوم به بر

1 - Erdmann, Kurt, 1951, Die Entwicklung der sāsānidischen Krone, Ars Islamica, Vol. 15/16 , pp. 87-123.

2 - Schindel, N, 2005, “Sasanian coinage”, Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, Version online.

3 - Daryaee,Turaj, 2002 , “The Coinage of Queen Bōrān and Its Significance for Late Sāsānian Imperial Ideology,” Bulletin of the Asia Institute, Volume 13, pp. 1-6.

4 - Daryaee, Turaj, 2002, “History, Epic, and Numismatics: on the Title of Yazdgerd I (Rāmšahr)”, American Journal of Nu-mismatics, 14, pp.89-95.

٧

به بررسي القاب شاهان اوليه ساساني "يادداشتي درباره نخستين القاب ساسانيان"دريايي در مقاله همچنين ، است پرداخته است و معتقد است كه اصلاحات مذهبي در تغيير يافتن القاب شاهان نقش داشته

. 1نيز پرداخته است پرويزهاي خسرو سياسي در سكه -به بررسي استفاده از تبليغات ديني

بررسي اين در بخشي به 2"هاي ايراني در سكه نجومينمادهاي "تحت عنوان ةدر مقال گاريبولدي توجه كرده است. هاي ساساني نمادها در سكه

3هاي ساساني پرداخته است. بررسي نمادهاي ديني در سكهلة به وستا سرخوش كرتيس نيز در مقااوليه ساساني هاي ي نمادهاي سلطنتي و مذهبي در سكهكرتيس در اين مقاله به بررسسرخوش خانم

پرداخته است.

پايان نامه-ج

نوشته نشده است. اما در ي ا امهن پايانتا كنون هاي ساساني ورد القاب و نمادهاي ديني در سكهدر م زير اشاره كرد: مواردامه وجود دارد ازجمله آنها مي توان به ن هاي ساساني چندين پايان مورد سكه

ارشد، ي كارشناسي پايان نامه هاي ساساني، بررسي و شناخت سكه، 1376 آورزماني، فريدون، دانشگاه تهران، گروه باستان شناسي، استاد راهنما: دكتر سوسن بياني.

ها، نگي ضرب سكهها، چگو ها، نقش، جنس و وزن سكه بررسي خط سكه اين پايان نامه بههاي ساساني مي پردازد و براي شناخت اين هاي سكه ها و ضرابخانه ها، بررسي تاج گذاري سكه تاريخ

مسائل مي تواند مرجعي خوب باشد.

تهران: ققنوس.، مترجم مهرداد قدرت ديزجي، تاريخ و فرهنگ ساسانيالف، 1392 ،دريايي، تورج - 1

2 - Gariboldi , Andrea, 2004,” Astral Symbology on Iranian Coinage”, East and West, Vol. 54, No. 1/4 (December 2004), pp. 31-53 .

3 - Curtis , Vesta Sarkhosh, 2008, “Royal and Religious Symbols on Early Sasanian Coins”, in current Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Oroceedings of a conference held at Durham university Nouember 3rd and 4th 2001, eds. D.Kennet, P.Luft. Oxford.

٨

، دانشگاه تهران، كارشناسي ارشد ي امهن پايان، سكه ها و درالضربهاي ساساني، 1385، فاتح، احمديساساني و فصلي نيز هاي ضرابخانهامه به بررسي ن اين پايان .دكتر شيرين بياني :راهنما گروه تاريخ، استاد

هاي ضرابخانهو براي شناخت هاي شاهان مي پردازد ريخچه سكه در ايران و مشخصات سكهدرمورد تا ساساني موثر است.

، دانشگاه تهران، گروه فرهنگ و زبانهاي باستاني، استاد هاي ساساني سكه، 1380ازدجيني، آذين، هاي ساساني مي پردازد. امه به طور كلي به بررسي سكهن پايانراهنما: فرح زاهدي. اين

، دانشگاه تهران، گروه پژوهشي در نمادهاي كيهاني دوره ساساني، 1387، سپيده، فرهومند تهرانينمادهاي كيهاني امه فصلي به بررسين در اين پايان ملاصالحي. باستان شناسي، استاد راهنما: حكمت االله

. شده استهاي ساساني پرداخته در سكه

جغرافياي اداري ايران در دوره ساساني براساس متون فارسي ميانه،مهرها و سكه ، 1381جم، پدرام، امه به بررسي ن در اين پايان.دانشگاه تهران، گروه فرهنگ و زبانهاي باستاني، استاد راهنما فرح زاهديها،

توجه شده است. ساس نام ضرابخانه ها روي سكه ها جغرافيايي اداري دوره ساساني، برا

روش گردآوري داده ها و اطلاعات -7

ها استفاده شده است. اي براي گرد آوري داده در اين پژوهش از شيوه كتابخانه

موضوعي پژوهش)حدود و نقطه تمركز (محدوده مكاني، زماني و -8

م تا پايان سلطنت يزگرد سوم در 224(از آغاز سلطنت اردشير بابكان در سال ايران دوره ساساني گيرد. مي بر تا يزدگرد سوم را در بابكانم). بررسي سكه هاي ساساني از اردشير 651سال

٩

سازماندهي پژوهش -9

پردازد.پژوهش حاضر در چهار بخش به بررسي موضوع مورد نظر مي

. مقدمه: كليات پژوهش و بررسي منابع

هاي ساساني . ل اول: ويژگي سكهفص

هاي ساساني. فصل دوم: القاب مذهبي در سكه

ها. سكه روي برفصل سوم: نمادهاي ديني

ها. چهارم: نمادهاي ديني در پشت سكه فصل

١٠

فصل يكم

هاي ساساني ويژگي سكه

١١

ها جنس و وزن سكه. 1. 1

هاي ساساني از جنس طلا، نقره (به ميزان قابل توجه)، مفرغ (برنز)، مس، آلياژ قلع و سرب( به سكهميزان بسيار كم) بودند. در مورد معيار وزن و انتخاب اجناس، ساسانيان سنتهاي موجود گذشته را نگه

سال در 500مي كه نزديك به بابكان در ابتدا نظام پولي دوره اشكانيان را به كار برد، نظا داشتند. اردشير . 1پارس تداوم داشت به همين خاطر نمي توانست كاملا آن را كنار بگذارد

ساسانيان اولين كساني بودند كه قطعات نازك را براي ساخت سكه به كار بردند. با ورود قطعات طرفي ساسانيان نازك فلزي به صحنة ضرب سكه، ارتباط با فرم كهنه سكه به طور قطعي از بين رفت. از

. 2وزن سكه دوران يوناني مآبي را نيزحفظ كردند

بردند، سنت دورة هخامنشي را كه اشكانيان آنها را به كار نمي هاي زرين ساسانيان با ضرب سكه طلا:

گرفت ا، پيروزي و يا تاجگذاري صورت ميه . ضرب سكة طلا ظاهرا در مواقع جشن3دوباره زنده كردنديقين حاصل كرد كه هدف از ضرب توان اروك، ميشريفاتي داشته است. بر طبق نظر پو بيشتر جنبه ت

هاي طلاي وسل به سنتهاي كهن بوده است. سكههاي طلا، يك نوع كسب وجهه و اعتبار و نيز ت سكهوبل، دليل ديگري را براي ضرب . روبرت گ4شدند ا تنها توسط شخص پادشاه توزيع ميساساني عموم

روي كارآمدن نخستين شاهنشاه ساساني بلافاصله سياست كند و آن اين است كه با وان ميي طلا عن سكههايي بر ضد كوشان و شمال هندوستان يعني مناطقي كه ضرب اوري جان گرفت، در نتيجه لشكركشيخ

ت توانس ر اين مناطق عمدتا فقط با طلا ميطلا از پيش در آنجا معمول بود، انجام شد و تحركات نظامي د .5به راه انداخته شود

1- Alram ,1999, p.67. 2 - Gӧbl, 1971, p. 25. 3- Gignoux and Bates, 1995, p. 412. 4- Paruck, 1924, p. 31.

. 109ص ،1391 ل،گوب - 5

١٢

ي ساساني به دليل برخورداري از كيفيت بالا و وزن و ارزش مشخص هرچند به ميزان هاي طلا سكه هاي طلا وزني در . سكه1اند شده مي وستد كمتر، به عنوان ابزار اقتصادي در معاملات داخلي و خارجي داد

هاي طلاي رومي بودند اما از قطعات طلاي كوشاني تر از سكه گرم داشتند، آنها سنگين 4/7تا 2/7حدود . دينارها داراي واحدهاي كوچكتر نيم دينار، يك سوم دينار، يك ششم دينار و واحدهاي 2سبك تر بودند

هاي يك سوم دينار و تقسيمات خرد ديگر از زمان . ناگفته نماند كه سكه3بزرگتر يك و نيم دينار بودندگرمي از زمان پادشاهي قباد يكم به دست آمده 5/1م ديناري به وزن پادشاهي يزگرد يكم و يك شش

ل يافت اين اقدام باعث شد كه گرم تقلي 4هاي طلا از زمان پادشاهي بهرام چهارم به . وزن سكه4استهايي . پيروز سكه6شوندرومي 5هاي سوليدوس از نظر وزني تقريبا مطابق با سكههاي طلاي ساساني سكه

2/4ره به وزن تقريبي گرم در نوسان بود اما بعد از وي دوبا 5/4و 5/3كه وزن آنها بين كند ضرب مي . 7گردد گرم باز مي

گرفته شده 8ناميدند. درهم از كلمه يوناني دراخم يا دراخمه هاي از جنس نقره را درهم مي سكه نقره:

. اين سكه در اوزان و 9كوكي استاست. درهم در ايران همانند يونان، هم واحدي براي وزن و هم نام مساد آن گرم) همانند دوره اشكاني به عنوان رايج ترين سكه با كيفيت بالا، اساس اقتص 4(حدود آتنيمقادير

ي وسيعي از سواحل مديترانه تا هند و از خليج هاي نقره ساساني در محدوده داد. سكه زمان را تشكيل ميهاي اقتصاد پولي سالم نقره فراوان و منظم يكي از نشانههاي . سكه10فارس تا قفقاز در گردش بودند

كرده است. ساسانيان سيستم سكه شرايطي را براي برابري با روم فراهم ميو اين مسئله بوده،ساسانيان

1- Gӧbl, 1971, p. 27-29. 2- Schindel, 2005.

. 105ص، 1385، سرفراز و آورزماني - 3 . 436ص ،1387، گوبل - 4

5- Solidus 6- Gӧbl, 1971, p. 28.

. 113ص ، 1391 ل،گوب - 78- Drachm

. 199ص ،1367 ،ديانت -910- Garson, 1970, p. 474.

١٣

زني خود را از اشكانيان به ارث برده بودند كه در آن سكة نقره، اساس بود كه خود منشا سلوكي داشت، .1نقره در ابتدا بر سيستم پولي تفوق داشت به همين دليل

گرم بود و زيبايي فلز آن به 4سالة فرمانرواي ساسانيان، وزن درهم حدودا 400در سراسر دورة سبك به خوبي حفظ گرديد. اردشيربابكان پس از آنكه بر سراسر ايران دست يافت، سكه سيمين ضخيم

هاي بديل كرد كه سرمشقي براي همة سكهازكتري ترا به درهم نمحلي پارس هاي حكومتاشكاني و هاي ساساني از . اين تغييرات موجب گرديد كه سكهها را نيز كاهش داد و وزن سكهبعدي ساساني شد. ا

هاي ساساني همچنان بالا گرم مرغوبيت عيار سكه 4در حدود ديدگاه ضخامت ممتاز شوند و با وزني ،هايي با اين وزن شوند و ضرب سكه ت ساساني يافت ميآغاز حكومهاي نيم گرمي تنها در . سكه2بماند

يمات خردتر و بزرگتري نيز نوآوري در سكه زني بود، اما بعدها زدن آنها متوقف گرديد. از سكة نقره تقس شده كه عبارتند از: ضرب مي

هاي چهار درهمي از جنس نقرة آميخته با فلزي پست كه ميراث دوره اشكانيان بود. سكه -1گرم در ارتباط با 7/0تا 6/0درهمي(دانگ) كه به وزن تقريبي 6/1هاي نيم درهمي و سكه -2

.3شد طايا و پراكندن ميان مردم ضرب مياعطاي منصب شاهي و جهت دادن ع

90ها خلوص نقره بيشتر از ي برخوردار بودند. در بيشتر دورههاي نقره ساساني از خلوص بالا سكهها مواقع جنگ يافت كه اين كاهش طبيعي بود، بويژه در ها نيز كاهش مي خي از دوره. اما در بر4درصد بود

كه نياز به ضرب سكه بيشتر مي شد. ساسانيان به دليل اينكه واسطه تجارت شرق و غرب بودند، همواره پول كنند و با اين عملِ آنها، درهم نقره ساساني به استاندارد سكه نقره خود را حفظ كردند تلاش مي

.5تجاري و بين المللي تبديل شده بود

1- Porteous, 1969, p. 19.

. 484ص ، 1388 ،فراي - 2 . 435ص ، 1387،گوبل - 3

4- Linke and other, 2012, p. 88-93. 5- Bacharach and Gordus, 1972, p. 283.

١٤

ها به علت كمي ارزش، استاندارد وزني . اين سكه1شناختند هاي مسي را با عنوان پشيز مي سكه مس:

ها از اين جنس توسط اردشير بابكان بنيانگذار سلسله ساساني ضرب شده . اولين سكهدقيقي نداشتنداصد هاي مسين براي مق اي از سكه . پاره2شود مي ه مسي پس از خسرو پرويز متوقفاست. ضرب سك

هاي مسين دورة اشكاني كه ريان به پول خرد را تماما با سكهشد و نياز شه تشريفاتي نيز به كار برده مي. يكي از 3كردند وناني مآبي بود، برآورده ميهاي اشكاني و ي هنوز در گردش بود و مركب از سكه

نيز 6/1و 2/1هاي اي چهاردرهمي مسين بود كه به سكهه ساساني سكههاي بسيار رايج روزگار سكهگرم كه مخلوطي از برنز و سرب 16هاي سنگيني حدود بود. تنها در سدة سوم ميلادي سكهتقسيم شده

شد كمتر توجه سكه هاي فراوان مي ه فلز مس با گذشت زمان دچار آسيب. از آنجا ك4بودند، رواج يافتز از آن زمان بر جاي مانده هاي مسي كمي ني ده، متعاقب اين خاصيت سكهود جلب نموشناسان را به خ

است.

. روش ضرب سكه2 .1

هاي ساساني در طول حكومت اساني بود و نوع شناسي يكسان سكهضرب سكه حق ويژه پادشاه سكلي از طور . به5كند كه ضرب سكه هميشه تحت كنترل مقامات مركزي بوده است مسئله را اثبات مياين هاي صنعت ضرب سكه در اين دوره اطلاع چندان دقيقي در دست نيست. يكي از منابع به كاري ريزه

است "ماني"اثر كفالاياهاي اين دوره مي باشد، حاوي مطالبي دربارة صنعت ضرب سكهدست آمده كه كه به زبان قبطي مانوي نوشته شده است. در اين كتاب روش ضرب سكه با آفرينش جهان مقايسه شده و

ريزد، نفر دوم با چكش بر آن مواد ذوب شده را بر قالب سكه مي چنين آمده است كه اولين پيشه ورحصول به دست آمده را نقش دار برد، نفر چهارم م نفر آن را در قطعات مورد نظر مي كوبد، سومين مي

1- Gӧbl, 1971, p. 30.

. 117ص، 1391 ، گوبل - 2 . 435ص ،1387 ،گوبل - 3 .250ص، 1384، لوكونين. - 4

5- Schindelm , 2005.

١٥

نمايد. اين فرايندهاي موفقيت آميز ه ور، سكة به دست آمده را پاك ميكند و آخرين نفر و پنجمين پيش مي . 1شد ي صفويان به آن صورت اجرا مي اي است كه در دوره لا شبيه به فرايندهاي شناخته شدهكام

شده و يا نترل مستقيم دولت اداره ميهنوز مشخص نيست كه آيا همه مراحل ضرب سكه تحت ك .2شد آن تحت نظارت دولت اجاره داده مياين كه مراحل مشخص از

ها . خط سكه3 .2

اي ساساني است كه از انواع خطوط اند، خط پهلوي كتبيه ن نوشته شدهها ساساني با آ خطي كه سكهخود از قول ابن مقفع از الفهرستشد. ابن نديم در كتاب ل بوده و از راست به چپ نوشته ميمنفص

حرف دارد و با آن عهود و 24هفت نوع خط نام برده كه در ميان آنها كشتج (گشته دبيره) گفته شده كه كه درهم فارسيان را با اين خط موريه و اقطاعات را نويسند و نقش انگشتر و نگارهايي جامه و فرش و س

.3نويسند مي

ي كه به مرور زمان گونهكور در طول زمان دچار تغيير و تحولاتي شد به البته ناگفته نماند كه خط مذي منفصل رفته رفته به گونة ديگري از خط پهلوي تغيير يافت و در پايان سلسله مذكور به خط خط كتبيه

رو رفت، تبديل گرديد. بعد از زمان خس ي به كار مي كه براي نگارش متون غير كتبيه متصل پهلوي كتابي .4شود ها به خط پهلوي متصل شبيه مي يروان خط پهلوي منفصل سكهانوش

ها را به سه دسته تقسيم كرده است: موردمان خط سكه

ها از زمان اردشير بابكان يي استفاده شده كه در صخره نبشتههاي كه روي آنها از همان الفبا سكه -1 م) استفاده شده بود. 303-224تا نرسه (

1- Bates and other, 1992, p. 14-30.

. 144ص ،1385 ،گيزلن - 2 .24-22. ص 1381ابن نديم، - 3 . 109ص ، 1386، تفضلي - 4

١٦

م) 600-303ي و كتابي ( يعني الفباي حدفاصل الفباي كتبيهآنها از الفباي ميانه هاي كه روي سكه -2 استفاده شده بود.

.1م) 800-600هاي كه روي آنها از همان الفباي كتابي استفاده شده بود ( سكه -3

ند و در تصور بر اين است كه در نتيجه جنگهاي طولاني بين بيزانس و تيسفون، يونانيان اخراج شدها كه قبلا در دست يونانيان بود، به صنعتگران بومي سپرده شده بود. در غايت، تهية قالب ضرب سكه

، گاه داراي خطاهاي استهاي اوايل ساساني الفباي پهلوي به كار رفته در سكهتاييد اين مطلب گفته شده ها صحيح ترند؛ به علاوه گفته تگران بومي است، متندر حالي كه در توليدات متاخرتر كه منتسب به صنع

تواند به تسلط هنر اي برخوردارند كه تنها مي سكة اوايل دورة ساساني از زيباييشده كه خطوط طرحهاي چكي از جامعة يوناني مرتبط باشد. اما بايد به اين مسئله توجه كرد كه در دوره ساساني تنها بخش كو

تواند كار ايرانيان نيز آشنايي به نوشتار بوده باشد، مي يجة عدماند و اگر خطاها صرفا نت ايراني باسواد بودهكاكي جملات به خط پهلوي باشد، باشد. به علاوه اگر طراح يا كارگر يوناني يا ايراني بي سواد مسئول ح

بايستي حتما زيرنظر يك سرپرست ايراني كار كرده باشد؛ در نتيجه مسئول خطاي رخ داده سرپرست مي. علاوه بر اين معمول بود 2و اينكه بايد به تحولات خط پهلوي در گذر زمان نيز توجه كردايراني است

اي لغات آرامي، لغات پهلوي را كند، ليكن در موقع خواندن به جهنگام نوشتن لغات آرامي استعمال در پهلويخواندند اين لغات كه تحت عنوان هزوارش معروف هستند، يكي از مشكلات خواندن خط مي .3باشند مي

. 715ص ،1381 ،پاروك - 1 .1021ص ، 1387 ،ترور - 2 . 250ص، 1357 ،بيات - 3

١٧

ها آرايش و پوشاك شاهان در سكه. 4 .1

هاي ساساني مي توان از وضع لباس، طرز آرايش مو، ريش و وسايل زينتي كه با مطالعه دقيق سكهبردند، اطلاع حاصل نمود. در زمان اردشير بابكان، بخش اصلي موي پشت سر، به صورت به كار مي

از مو به شكل گويي متشكل از شد. پس از دوره او، اين بخش ده ميخطوطي آويخته و موازي نمايان .1شد كوچك در پشت گردن نشان داده مي هاي مدور حلقه

شد. نرمندانه آرايش شده بود، ظاهر ميهايي مجعد كه ه اسن در بيشتر موارد به صورت حلقهمحوباني كوچك به اخته و با رهاي فرداري س از حلقه بالاي لب با سبيل و پايين چانه با گويِ كوچكي كه

هاي رسمي فاخري بر تن دارند كه در همة پادشاهان جامه شود. شده، نشان داده ميها متصل ريش گونه، اصل يكسانند. جامة رسمي شاه متشكل از جبه يا رداي پرزرق و برق است كه در محدودة تصوير سكه

دنبندي در روي دوره پيروز، به جاي يقه، گرخورد. بعدها، شايد از يقه مرواريد دوزي آن به چشم مي .2شود گردن شاه ظاهر مي

لهايي هايي از ملكه بوران موجود است كه تصوير او را با گيسواني بلند و حلقه وار، مزين به گ سكهدهد. در گردن تمام شاهان گردنبندهايي با مرواريدهاي درشت و ساير از گوهرهاي باشكوه نشان مي

.3شود وش آنها گوشواره ديده ميا و بر گگوهره

. 70 ص، 1391 ،گوبل - 1 همان. - 2 .89ص ،1385 ،سرفراز و آورزماني - 3

١٨

ها سكه . روي5 .1

هاي ساساني دربردارندة تصوير نيم رخ طرف راست شاه است كه تاجي به طور كلي نقش روي سكهباشد و در ك متعلق به شاه خاصي ميهاي اين پادشاهان است كه هري سر دارد. نكته مهم گوناگوني تاج بر

شاهنشاه است.اي از مشروعيت شخصي حقيقت نشانه

هاي ه از ظريف كاري يوناني را از سكهچهره نگاري كاملا ايراني است و تمامي آثار باقي ماندبرجسته ترين دستاوردهاي ها بدون ترديد يكي از زدايد. تصاوير سكه ش از ميلاد مياشكاني قرن دوم پي

با دقت در متنوع بوده و هاي ساساني از لحاظ كثرت نقوش بسيار سكهزني ساساني است. هنر سكهوشاك و طرز آرايش مو و ... توان به راستي از چهره واقعي پادشاهان و نيز وضعيت پ ها مي تصاوير سكه

هاي دقيقي كسب نمود. آگاهي

هاي حاكمان مستقل پارس و طبيعتا گذشته سكههاي ساساني ريشه در تصاوير بي گمان نقوش سكههاي صوص در اوايل دوره ساساني با سكهاشكاني و گهگاهي هم به خاز آن همزمان با سكه زني دوران

. 1حكومت هاي خارجي پيوندي نزديك داشته است

طبق روش متداول و مانند سكه زني اشكانيان از همان ابتدا در روي سكه تصوير شاه را كه احتمالا است كه برخلاف سنت سكه مربوط به زمان بعد از غلبه اردشير بر اردوان بوده، با چرخش به طرف ر

زني سلسله اشكاني بود، نشان دادند. اين امر به صورت يك طرح ثابت ولو با اندك استثناهايي به مانند .2يك قاعده تا فروپاشي سلسله در امر سكه زني اساس كار آنها قرار گرفت

، اما شده استتصوير همان گونه كه اشاره كرديم در دوره اشكاني تصوير روي سكه به سمت راست ي معتقد هستند اين مسئله نشان تنه شاه نشان داده شده بود. عده در دوره ساساني به سمت چپ، نيم

.63 ص، 1391 ،گوبل - 1

2 - Gӧbl, 1971, p. 12.

١٩

ن مسئله تغيير حكومت و يا شورش بر ضد شاهنشاه بوده است. يعني اردشير بابكان با نشان دادن ايدهندة م اين تغيير سبك تصوير در روي د ه. شاي1ها به شورش خود بر اردوان اشكاني اشاره دارد در روي سكه

بايد خاطر نشان كرد در دوره ها براي متمايز ساختن حكومت ساساني از سلسله اشكاني بوده باشد. سكهد، كه اشكانيان برخلاف سلوكيان تصوير شاه ش در روي سكه به سمت راست ديده مي سلوكيان نقش شاه

اند. اشكانيان در اين زمينه عمل كرده خلافاند و ساسانيان نيز بر ت چپ نشان دادهرا به سم

ي در سمت راست سكه ي مشابه كان، بهرام دوم و جاماسب نيم تنههاي اردشير باب در روي سكهشود. تصوير روي سكه اش نيز ديده مي ي ملكه هاي بهرام دوم نيم تنه ر روي سكهشده است. د نشان دادهر هاي مسي هرمزد دوم و شاپور دوم از سيستان تصوي سكه زسمت راست است اما در برخي ا غالبا رو به

هاي طلاي بهرام چهارم، د. تصوير تمام رخ نيز در روي سكهشو روي سكه به سمت چپ نيز ديده مي .2شود پيروز، بلاش، قباد يكم در دوره دوم سلطنت، خسرو انوشيروان، خسرو پرويز و بوران ديده مي

ن شاه به صورت تمام رخ در برخي از سكه هاي ساساني براي آن گوبل معتقد است دليل نشان دادبيندگاني كه فرّ وي را مشاهده بوده است كه تاثير شكوه و جلال شاه را به هنگام جلوس بر تخت براي ب

. 3كردند به نمايش گذارده شود مي

ها داراي اجزاي مختلفي مانند گرد سكه همراه با اضافات، تصوير نيم تنه شاه و تصاوير روي سكه گروهي، تاجهاي شاهان، سجعها و علائم كناري و غيره است.

. 64، ص 1391گوبل، - 1

2- Schindel, 2005. . 65، ص 1391گوبل، - 3

٢٠

ها پشت سكه . 6 .1

آتشدان زردشتي بوده سال همواره دربردارندة نقش 400هاي ساساني در طول تصاوير پشت سكههاي پارس جاي مركزي شعاير آيين زردشتي در سكه به عنوان موضوعآتشدان هاي دور، است. از گذشته

. نقش 1متشكل از ستونهاي چندي است كه غالبا بر چند پايه عمودي استوار است گرفته بود. آتشدانها به همراه آتش كه به عنوان ارمغاني آسماني و فروغ به عنوان تصوير اصلي در پشت سكه آتشدان

ني به عنوان طرح رام در كل دوران تاريخي بوده؛ از همان آغاز ضرب مسكوكات ساساايزدي مورد احت توان به سه دسته تقسيم كرد: در سكه ها را مي آتشدان. تصوير 2ها طراحي شده بود اصلي در پشت سكه

.آتشداننقش خود -1

به همراه دو تصوير تمام قد در پيرامون آن. آتشداننقش -2

هاي آن. اي در ميان شعله تصاوير پيرامون و تصوير نيم تنه به همراه آتشداننقش -3

زرتشتي است كه به هنگام تاجگذاري هر آتشدانمي توان گفت تصاوير پشت سكه دربردارندة رد يكم شد. آن چنان كه عبارت پشت سكه نيز تا زمان يزدگ ، آتش مختص وي در آنجا نشانده ميپادشاه

بسته شده كه بر آتشداندر اكثر مواقع پرچم يا نواري به دور ستون كند. صحت اين گفته را اثبات ميوران ماد و . آتشدان ساساني ميراث به جاي مانده از د3تعلق آتش به شاه مربوطه دلالت داشته است

هاي مذكور به ترتيب در نوشِ جان تپه واقع در همدان و بناهاي يادبود عمد هخامنشي است كه نمونه .4اند ارگاد يافت شدههخامنشي در پاس

ني حاوي مطالب گرانبهايي است، از جمله علايم هاي ساسا علاوه بر تصاوير مذكور، پشت سكهحك آتشداننام محل ضرب سكه از قرن چهارم ميلادي در سمت چپ يا راست ستون اختصاري

. 78ص همان، - 1

2- Gӧbl, 1971, p. 7. 3- Boyce, 1987 a, p. 3. 4- Boyce, 1987 b, p. 7.

٢١

ستون همچنين تاريخ ضرب و سال سلطنت نيز از پايان قرن پنجم ميلادي در سمت چپ شود؛ ميمعمول گرديد. لازم به ذكر است كه مطالب مذكور در فصل مربوط به نمادهاي مذهبي درپشت آتشدان

گيرند. به طور مفصل مورد بررسي قرار مي سكه

ها ضرابخانه. 7 .1

است. ها يا شهرهاي محل ضرب سكه به صورت اختصاري در سكه ها نوشته شده نام ضرابخانهها ساني به سبب اين كه اين ضرابخانههاي موجود در هر سال در دوره سا تعيين تعداد دقيق ضرابخانه

اند و علائم خط پهلوي نيز غالبا دوپهلو هستند كار ها آورده را نام خود را به اختصار روي سكهاكثها تحت شرايط خاص و با توجه به نيازهاي جامعه به بسياري از ضرابخانه ،علاوه بر اين. 1دشواري است

ي اند و پس از مدت آنها براي مدت كوتاهي برپا بوده پرداختند، به همين سبب برخي از مي هضرب سكهاي فعال ساساني در شهرهاي قرار داشتند كه بدون شك از لحاظ شدند. اكثر ضرابخانه برچيده مي

تجاري و نظامي حائز اهميت بوده و به دست شاهان ساساني تاسيس و يا بازسازي شده بودند.غاز شايد بيش از سه ضرابخانه وجود نداشته است، در دوره اردشير بابكان مي توان از دو در آ

ضرابخانه همدان كه بعد از غلبه بر اردوان تحت كنترل اردشير در آمد و ضرابخانه استخر در پارس نام ستخر قديمي تر از ضرب سكه در ضرابخانة ا همدان. قابل توجه است كه ضرب سكه در ضرابخانة 2برد

هاي بعدي به مركز وقايع سياسي بوده و پيشروي است. شايد به اين دليل كه همدان در اين زمان در .3شده است دان نيز جزيي از آن بود، شروع ميالنهرين و شرق ايران از ناحيه ماد كه هم بين

.168 ص ، 1383، شيپمان - 1

2- Alram, 1999, p. 69. 3- Alram and Gyselen, 2003, p. 25.

٢٢

يز پديد هاي زمان جنگ ن نگي شاپور دوم به مشرق، ضرابخانهدر سدة چهارم ميلادي، با سفرهاي ج .1آمدند كه يكي از آنها در افغانستان كنوني قرار داشته است

گردد. تا زمان پيروز ها روي سكه درج مي ي ضرابخانهاز زمان بهرام پنجم به بعد نشان اختصاص ما از زمان اين هاي ساساني نقش نبسته است. ا به شواهد سكه شناسي بر روي درهم هيچ تاريخي با توجه. بايد 2ها به عنوان قانوني استوار وضع گرديد ه درج تاريخ ضرب از سوي ضرابخانهكپادشاه به بعد است،

ست و بعد از آن ضرب تاريخ سلطنتش داراي تاريخ ا 7تا 2هاي پيروز از سال خاطر نشان كرد كه سكهي تاريخ بسيار كمياب هستند و راهاي دا شود. جالب است در همين دوره سكه ها متوقف مي بر سكه

هاي با تاريخ سلطنت، مربوط به ين دوره وجود دارد. شايد ضرب سكههاي بدون تاريخ نيز از ا سكهدون تاريخ هاي ب ند. قباد در دوره اول سلطنتش سكهرويدادهاي خاصي چون شروع سال جديد بوده باش

هاي ساساني و بعد از او ضرب تاريخ بر سكه ندهاي جاماسب داراي تاريخ هست ضرب كرد. اما تمام سكه .3تبديل به يك قاعده شد و تا پايان سلسله ساساني ادامه داشت

هاي شاهنشاهي ساساني، بيشترين فعاليت را در قرن هفتم ميلادي در طول حكومت خسرو ضرابخانههاي ما نشانة ضرابخانهپرداختند. مي اند. در آن زمان حدود بيست ضرابخانة اصلي به كار پرويز داشته

.4حدود يكصد شهر را در دست داريم كه بيشتر ضرابخانه هاي موقت بودند

هاي متعدد ساساني مي توان به موارد زير اشاره كرد: از ضرابخانه

-AP, ARR, AB ابرشهر، كه به نام نيشابور هم معروف است و يكي از چهار پايتخت مهم :هاي خاور ي است و به طور طبيعي در لشكركشياز مراكز مهم سكه زن خراسان بوده است. ابرشهر يكي

شود. نمايان مي

.438ص ،1387 ، گوبل - 1

2- Gӧbl, 1971, p. 23. 3- Gurnet, 2011, p. 1.

.62 ص ،1383 ،دريايي - 4

٢٣

- AI, AIR, AIRA, AIRAN شوش(ايران خوره شاپور). از زمان يزدگرد يكم تا خسرو پنجم فعال : بوده است.

AR, ART- : گردد. ميبابكان باز اردشير خوره. مركز پنج كورة استان فارس بود و ايجاد آن به اردشير هاي فعال تا پايان ساساني بود. از ضرابخانه

AS,ASP- كرد. ور سوم تا خسرو پرويز سكه ضرب مي: اسپهان. اصفهان امروزي كه از زمان شاپ

B, BH?, BHR- : بلخ. اين ضرابخانه در زمان عمليات جنگي شاپور دوم بر ضد كوشانها فعال بوده است.

BBA, KVN BBA- :ضرابخانه سيار دربار است. نشانه اين ضرابخانه اولين بار تيسفون كه بعدها دوره بهرام چهارم ظاهر شد و تا پايان دوره ساساني ادامه يافت.

BIS, BSHP- :.بيشاپور. از زمان بهرام چهارم تا دوره اردشير سوم فعال بوده است

GU, GUR- :از د و بعد از خسرو پرويز،شو ه با وقفه از زمان پيروز آغاز ميگرگان. فعاليت ضرابخان رسد. يزدگرد يكم تا اردشير سوم مي

H,HR-: .هرات. از زمان بهرام چهارم تا هرمزد پنجم فعال بوده است

KR-كرده است. ن شاپور سوم تا بوران سكه ضرب مي: كرمان. از زما

NHR-شود. انوشيروان و خسروپرويز ظاهر مي تيره. در زمان خسرو -: نهر

PR- :كرده اد يكم تا خسرو پرويز سكه ضرب ميميسان، مسنه، بصره امروزي. از زمان قب -فرات است.

RAM-هرمزد. از زمان قباد يكم تا اردشير سوم در خوزستان فعال بوده است. -: رام

٢٤

KVN RIV-سال حكومت يزدگرد سوم سكه ضرب اردشير. از عهد يزدگرد يكم تا اولين -: ريو كرده است. مي

ST- .ضرابخانه آن فعال بوده باشد و در بيشتر دوره ها يكي از مهمترين شهرهاي ساساني مي: استخر است.

VH- ويه انديو شاپور. بيشتر به نام گندي شاپور معروف است. از زمان شاپور سوم تا اردشير سوم : فعال بوده است.

ZR, ZRN-: شده وم در آنجا سكه ضرب ميا يزدگرد سزرنگ، پايتخت سيستان كه از زمان پيروز ت .1است

AR, ARM- پاروك اولين كسي بود كه اعلام كرد مقصود از :ARM هاي كه . سكه2ارمنستان است .3اند ر در دوره بهرام پنجم نمايان شدهنشان اختصاري اين ضرابخانه را دارند اولين با

WH,WYH, WYHC- :اند. هيچكدام اثبات نشدهسايي شده اما مكانهاي مختلفي براي آن شناWYH پاروك، وه انيتوخ شاپور را پيشنهاد كرده كه البته تاييد 4احتمالا علامت شهر وه اردشير است .

. شيندل نيز معتقد است كه اين علامت شهري است كه در محدوده تيسفون قرار داشته 5نشده است .6است

NH, NIH- 7يابد شير سوم ادامه ميقباد يكم تا ارد: نهاوند. سكه زني از زمان.

;Miles, 1973, p. 28 .108-97 ص، 1391، گوبل - 1

2- Paruck, 1924, p. 138. 3- Khurshudian, 2002, p. 14. 4- Malek, 1995, p. 70. 5- Paruck, 1924, p. 128. 6- Schindel,2005. 7- Miles, 1973, p. 28.

٢٥

AT- : هاي هاي يزدگرد يكم تا سكه يجان (آدوربادگان ) است و در سكهاحتمالا نشانه شهر آذربا شود. عرب ساساني مشاهده مي

: AW ضرابخانه اصلي ساساني از دوره بهرام چهارم تا بوران است. اين نشانه علامت شهري دراردشير (شهر امروزي اهواز) در خوزستان بوده باشد. اين شهر . شايد علامت شهر هرمزد 1خوزستان است

يكي از مراكز مهم در دوره ساساني بوده و طبق منابع در در دوره اردشير بابكان تاسيس شده است.

- AH, AHM همدان. اين ضرابخانه با شاپور سوم آغاز شد و تقريبا در تمامي دوران بعدي فعال : .2شود جايگزين مي AHM با نشانه AHنوشيروان بوده است. در دوره خسرو ا

RD-ن بهرام دوم و هرمزد هاي آن در زما هاي ساساني است. نشانه : ري. يكي از بزرگترين ضرابخانه . 3ي ديگري سكه ضرب نكرده است تام به جز اينجا در هيچ ضرابخانهشود. بس دوم يافت مي

MR, MRW- خراسان بوده و به دليل مركز داد و ستد از چهار بخش مهم : مرو. پايتخت يكيتجاري در خاور اهميت زيادي داشته است. اين ضرابخانه از زمان شاپور دوم با نام ويژه شاهيگان وجود

هاي طلا از شاهاني دهد. در اين ضرابخانه سكه امه ميداشته و تا زمان يزدگرد سوم به ضرب سكه ادهاي طلا نقش هرمزد دوم ضرب شده است. اين سكه و چون شاپور يكم، بهرام يكم و دوم، نرسه

.4تبليغاتي دارند و نشان دهنده كنترل ساسانيان بر اين ناحيه بوده است

AM-كرده است. اين نشانه در ب مي: آمل. از دوره قباد يكم تا خسروپرويز براي ساسانيان سكه ضرين منطقه در دوره امويان خودمختار بوده شود؛ شايد به اين دليل كه ا ساساني ديده نمي -هاي عرب سكه .5است

1- idem, p. 292. 2- Malek, 1995, p.70-71. 3- Alram and Gyselen, 2012, p. 26. 4- idem, p. 21. 5- Malek, 1993, p. 86.

٢٦

GD-.از دوره پيروز ظاهر شده : اين نشانه به احتمال زياد نشانه ي براي شهر جي در اصفهان باشد ساساني ادامه يافته است. -عرب هاي سكه و تا پايان دوره

DA-فارس است. بر پشت ارابگرد در طوركلي پذيرفته شده است كه اين نشانه علامت شهر ده : ب .1ي از يزدگرد يكم اين نام تقريبا به صورت كامل آمده است سكه

ها ويژگي هنري سكه. 8 .1

ها به اين مسئله باشند. با بررسي سكه ه ساساني ميها يكي از منابع مهم براي شناخت هنر دور سكهوده است و شكل شاهان برخوردار ببريم كه نقشِ هنري آنها تا دوره شاپور دوم از زيبايي خاصي پي مي

ها آمد به خوبي در نقش ذشت سالها در چهره شاهان پديد مياند. تغييراتي كه با گ كشيده شدهبسيار زيبا هاي اوايل دوره ساساني به اين خاطر بوده كه . گفته شده كه مهارت هنري در سكهنشان داده شده است

هاي اوايل دوره ساساني را به تسلط هنر و زيبايي هنري سكه اند وليد كردهيونانيان آنها را طراحي و تدهند. سبت ميها بعد از شاپور دوم را به دليل عدم حضور كارگران يوناني ن و افول سبك سكهاني يون

ه ساساني در جريان بوده است و هاي مستمري ميان ايران و بيزانس تا پايان دور ترديدي نيست كه جنگكردند. حال اگر شاهان كه داراي مهارت بودند استفاده ميساساني همواره از اسيراني دانيم كه شاهان مي

ها ها جهت حكاكي قالب سكه صا يونانيساساني عادت به در اختيار داشتن كارگران خارجي، مخصو داشتند، هيچ دليلي وجود ندارد كه آخرين شاهان ساساني نيز همان راهي را نرفته باشند كه اولين آنان

يوناني شبيه ها اصلا به سبك ها نشان خواهد داد كه سكه ودند. علاوه براين بررسي سبك سكهرفته بشاپور دوم شاهد افزايش . بعد از2اند فناوري و كيفيت هنري كاملا شرقي ،نيستند، بلكه در ضرب

قش داشته هاي اين دوره به بعد ن م كه همين افزايش هم در افول سكههاي ضرب سكه هستي ضرابخانه

1- idem, p. 88.

.1023-1022 ص، 1387، ترور - 2

٢٧

شود و ارزش ها به خوبي كشيده نمي بينيم كه تصوير سكه اين دوره مي است. در سكه زني ساساني از آيد. زيباشناختي آنها بسيار پايين مي

بايستي رسميت اقتدار و ارزش پول مت براي تثبيت فرمانرواني خود ميساسانيان در ابتداي حكوكنند. مي ا ضرب ها را زيب كردند كه سكه د. بنابراين سعي ميكنن خود را به رعاياي داخلي و خارجي اعلام

هاي زيبا با ضرب سكه اند و ساسانيان اين دوره نقش تبليغاتي نيز داشتههاي توان گفت كه سكهها پيام آور اين موارد تبليغي بود، پس كومت خود را نشان دهند و اگر سكهاند مشروعيت ح خواسته مي

ميلادي به 330نجا كه ممكن است آنها را زيبا و چشمگير بسازند. اما بعد از سال ارزش داشت كه تا آازي به ارائه بعد شرايط تغيير كرد. در اين زمان سلسله ساساني به خوبي استحكام يافته بود و ديگر ني

ز دين هاي زيبا نداشتند. به علاوه از دوره شاپور دوم به بعد است كه مي توان ا نمادين قدرت در سكهتوانسته در افول نقش ميدولت در دوره ساساني نام برد. اين مسئله هم رسمي زردشتي و اتحاد دين و

زيبا با نمادهاي دين هاي كه ديگر شاهان نيازي به ضرب سكه چرا ها نقش داشته باشند؛ هنري سكه ديدند چون در اين زمان دين زردشتي در مملكت تثبيت شده بود. زردشتي نمي

دلايلي بوده كه ديگر حكاكان ها و افزايش رشد بازرگاني نيز احتمالا از برابر شدن تعداد ضرابخانه دوها كاملا تصنعي ييني پشت سكه، نقش چهره و صحنه آها توجه نكرده باشند ها به زيبايي هنري سكه سكهها به هيچ وجه وجود در آن اند كه امكان برجستگي هاي نازكي مبدل شده ها به ورق اند و سكه شده

ون زده نيست. رشد تعداد صورت شاهان، چيزي جز يك ماسك پهن با چشم هاي بيرنداشت. رسد و اين وضعيت بعد از سركوبي جنبش ششم و هفتم ميلادي به اوج خود ميهاي ها در سده ضرابخانه

. اين 1دهد ها روي مي در كنار اخذ ماليات و وضع تعرفه مزدكيان است زماني كه گسترش وسيع بازرگانيها توجه ديگر به ارزش زيبايي شناختي سكه باعث مي شد ها نيز از عواملي بود كه رشد تعداد ضرابخانه

ند. ننك

.1027-1023 همان. ص - 1

٢٨

فصل دوم

هاي القاب ديني در سكه ساساني

٢٩

. از اردشير بابكان تا شاپور دوم1 .1

م) 240-224اردشير بابكان (

هاي هاي مختلفي ضرب كرد. سكه در دوره سلطنتش سكه سلسلة ساسانياردشير بابكان موسس ي خاص از زمامداري او مو، چهره و نوشتة سكه معرف دوره اردشير از لحاظ نوع تاج، تزئينات، آرايش

شود. ا و القاب و عناوين آن افزوده ميه آيند، بر تزئينات سكه ي جلوتر ميباشند و هرچه از لحاظ زمان مي

. 1كند ي عمده تقسيم مي ر را به سه مرحلههاي اردشي آلرام سكه

يكم: مرحلة

اش بر شاهنشاه شود و با پيروزي ردشير به عنوان شاه پارس آغاز ميگذاري ا نخستين مرحله با تاج ي در مقام شاه پارس فقط عنوان سادهرسد. در اين مرحله اردشير كاني، اردوان چهارم، به پايان مياش عبارت روي سكه در اين مرحله عبارت از : . 2استرا به كار برده ”bay“و "هشا"

bay Ardaxšir šah: خدايگان اردشير شاه

3 نوشته پشت سكه نيز چنين است:

pus bay Pābag šah: پسر خدايگان پاپك شاه

ت، اس اي بر جاي نمانده برادرش، شاپور است. از بابك سكه هاي هاي اوليه اردشير همانند سكه سكه هاي شاپور، برادر اردشير نيز ي شاپور حك شده است. بر روي سكهها اما تصوير بابك در پشت سكه

. 21، ص 1392آلرام، - 1

2- Alram, 2003, p. 22. .p. 49.; Skjaervø Paruck, 1924, p. 76 ,2003 , ؛ 269- 268، ص 1384لوكونين، - 3

٣٠

pus bayو در پشت سكه هم عبارات " خدايگان شاپور شاه"يعني bay šābuhr šahعنوان

Pābag šah هاي شاپور، اولين بار در سكه "بغ". عنوان 1آمده است "پسر خدايگان بابك شاه"يعنيهايش برادرش اين عنوان را بر روي سكه هاي شد و اردشير نيز به تقليد از سكهبرادر اردشير بابكان ظاهر

.2ضرب كرد

. بغ يا بي در اشاره به شاه ساساني، 3استبغ يا بي در زبان فارسي ميانه به معناي خدايگان و سرور رسد كه شاهان ساساني با استفاده از اين عنوان نظر مي تر است. به معني بود كه او به ايزدان نزديك بدين

ده ايزدان به دنبال اين بودند كه مقام خود را از ديگر انسانها بالاتر ببرند و بر مشروعيت خود و اينكه نماينهاي اين مرحله مربوط به آغاز فرمانروايي اردشير بر پارس بنابراين سكه .4كنندبر زمين هستند؛ تاكيد

اند. پيش از تاجگذاري رسمي وي ضرب شدهم، يعني 227 تا 220بوده و تقريبا بين سالهاي

مرحلة دوم:

ر در مقام دومين مرحله سكه زني اردشير پس از غلبه بر اردوان چهارم است. در اين زمان اردشي 5پردازد. عبارت روي سكه در اين مرحله عبارت از : ميشاهنشاه به ضرب سكه

Mazdēsn bay Ardaxšir šah ērān : خدايگان مزادپرست اردشير شاه ايران

اردشير بابكان را دارد. قابل توجه است كه šah ērān،"شاه ايران "در اين دوره هنوز اردشير عنوانهاي ي سكه را دارد، در حالي كه در همه "شاه ايران "ي طلاي ساساني فقط عنوانِ در نخستين سكه

.13، ص 1383دريايي، - 1

2- Alram, 1999, p. 68. . 51، ص1390مكنزي، - 3 .80-79ج، ص 1392دريايي، - 4

.Paruck, 1924, p. 76؛ 23 ، ص1392آلرام، - 5

٣١

دهد، شود. كه نشان مي پديدار مي šāhān šah ērān ،"شاهنشاه ايران "بعدي عنوان پرطمطراق اردشير بر سراسر ايران سلطه پيدا كرده است.

ني از سااي دارد كه آيين زردشتي در دولت سا ان حكايت از نقش ويژهسكه جديد اردشير در اين زمرساند و هم اردشير به تاج و تخت ايران را مياين سكه در واقع هم ادعاي كند. اين زمان به بعد ايفا مي

اما اين بدان معني نيست كه اردشير دين زردشتي را به نوعي .1نمايانگر پشتيباني او از دين مزديسني استكسب مشروعيت براي اقدامات بالدين رسمي ارتقا داده است، بلكه او در اين زمان بيشتر به دن

بينيم كه هاي ساساني نيز مي ها و نقش برجسته ه است. در كتبيهاش از طريق دين زردشتي بود سياسيدهد رعاياي شاهان نبايد آنها را شاه معمولي بداند، اند. كه نشان مي بي يا بغ ناميده ،bayشاهان خود را

دهد كه ميان دي نشان مياي به تبار ايز با وجود اين، چنين اشارهشناسند. بلكه او را بايد با صفات الهي باند، تفاوت وجود دارد. به سلطنت را به ساسانيان اعطا كرده شاهان و ايزداني مانند اورمزد يا اناهيد كه

است، yazdānكه جمع آن ايزدان "ايزد"داده شده در حالي كه به اورمزد صفت bayشاهان صفت .2رود، تفاوت دارد براي خدايان به كار ميداده شده است. بنابراين لفظ بغ با لفظ ايزد كه تنها

نامند، كه افزودن نام ايران نيز تازگي دارد و بيان كننده مفهوم سرزمين مي "شاه ايران"اردشير خود را ي اشكانيان باشد. پيشينيانش، يعن كرده و مي تواند وجه تمايز وي با ايرانيان است كه اردشير تبليغ مي

. ايراني كسي بود كه 3كند ر عرصه مذهبي نيز كاربرد پيدا ميهاي كردير مفهوم واژه ايران د بعدها در كتبيهبنابراين به نظر .4مذهب زردشتي داشت و شخص انيراني كسي بود كه مذهب غير زردشتي داشت

استفاده از دين زردشتي براي مشروعيت دادن به قدرت رسد اردشير در همان ابتداي سلطنتش به دنبال مي خود و متمايز ساختن سلطنتش از سلسله قبلي، يعني اشكانيان بوده است.

.259، ص 1389شهبازي، - 1 .209 ، ص1388؛ بروسيوس، 208- 207، ص1380ويسهوفر، - 2 .15 ، ص1383دريايي، - 3

4- Gignoux, 1985, p. 30.

٣٢

مرحلة سوم:

به لقب ثابت ساسانيان در ها كامل مي شود و براي مدت طولاني در مرحله بعد، لقب اردشير در سكهميلادي مطابق است، اوج اقتدار 240تا 230يا229تقريبا با شود. در اين مرحله كه ها تبديل مي روي سكه

اي ملا مستحكم شده بود و ديگر، مدعياردشير است. در اين زمان جايگاه او به عنوان شاهنشاه جديد كاهاي شاهنشاهي اشكاني به جز ارمنستان به تصرف ساسانيان درآمده بود. ي سرزمين وجود نداشت و همه

1شود: اضافه مي "نچهر از ايزدا"و عنوان ديد اردشير با لقب جديد ضرب ج در اين مرحله سكه

Mazdēsn bay Ardaxšir šāhān šah ērān kē čihr az yazdān :

."]دارد[خدايگان مزداپرست، اردشير، شاهنشاه ايران كه چهره از ايزدان "

240-224عبارتند از: اردشير بابكان (اند كه اني به طور پي در پي به كار بردهاين لقب را نُه شاه ساس-274م)، بهرام دوم ( 274-271م)، بهرام يكم ( 271-270م)، هرمزد يكم ( 270-240م)، شاپور يكم (

379-309م (م) و شاپور دو 309-302م)، هرمزد دوم ( 302-293م)، نرسه ( 293م)، بهرام سوم ( 293اين عنوان سال به كار رفته است. 150ساساني بيش از هاي اوايل دوره ها و سكه م). اين لقب در كتبيه

جديد است و از القاب شاهان دودمان پيشين به عاريت گرفته نشده است. شايد اصلاحات مذهبي مهمي صورت گرفته كه ماية دگرگوني عنوان شاهي شده است.

را به ميراث ايران شكادر دوره هخامنشيان به خوبي شناخته شده و رايج بود و آ "شاه شاهان"لقب در فرهنگ پهلوي دو معنا دارد : يكي به معناي چهره، سيما، شكل و ظاهر و معني "چهر" تعلق دارد.

ها واژة چهر به معني نژاد و تخمه به كار رفته . در روي سكه2دوم بنيان، تخمه، طبيعت و ماهيت استاست. منظور از ايزدان نيز ايزدان دين زردشتي است، از اين رو، اين لقب اشاره به اين مسئله دارد كه

1- Alram, 2003, p. 93.

. 58، ص 1390مكنزي، - 2

٣٣

و پادشاهيشان را قدسي و الهي دانستند سلطنت، خود را از تبار ايزدي مي شاهان ساساني از همان ابتداي شمردند. مي

در استخر داشته و سرپرست آن بوده، طبري كه ساسان ارتباط نزديكي با آتشكده اناهيد تة اگر اين گفاني بودند كه به پرستش اناهيد پادشاه -، پس شاهان ساساني در ابتداي كار خود روحاني1بپذيريم

تبليغات آنها درآمد و پرداختند و چون اين پرستش در پارس متمركز بود، به صورت بخش مهمي از مي. اما 2توانست با استفاده از اين قدرت ديني به كسب مشروعيت خود در نزد مردم بپردازد اردشير مي

توان گفت لقب يادشده لقبي نسبتا مرسوم و قراردادي بود كه از سلوكيان به ارث رسيده بود و هدف مياساني شان و مقامي دهد كه پادشاهان س خواست پرستش نبوده، بلكه نشان ميواقعي از بكار بردن آن در

.3يافتند كه بسيار فراتر از مرتبة مردم عادي است

ه يا گوهر رود كه شاهنشاهان ساساني قرن سوم و چهارم ميلادي خود را از تخم چنين گمان مياند. هخامنشيان ادعاي مآبي از يونانيان به عاريت گرفتهيوناني د و اين معني را در دورة دانستن خدايان ميقدسي نداشتند و تنها دعوي داشتند كه شاه شاهان و از دودمان آريايي ايراني هستند. اسكندر در پادشاهي

زمان حمله به ايران خود را فرزند خدا مي دانست. پس از اسكندر، پادشاهان سلوكي نيز اين سنت را ز يان نيدانستند. پادشاهان پارس پس از حكومت سلوك مي "خدا" Theosحفظ كردند و خود را نطفة

4هاي بغَ داتهَ چنين عنواني داشت: ادعاي پادشاهي الهي كردند. سكه

Bgdt ptrk’ zy ‘lhy’ : غَ داتَه فرترك كه (چهره) از خدايان داردب

. 580، ص 1375طبري، - 1 .11 الف، ص 1392دريايي، - 2 . 34، ص 1387يارشاطر، - 3

.404-403، ص 1387؛ سلوود، 31-30، ص 1379دريايي، - 4

٣٤

يم از يونانيان توانستد اين عنوان را به ارث ببرند: راه نخست تاثير پذيري مستق ساسانيان از دو راه ميكردند زيادي در سرزمين ايران زندگي مي هاي ست باشد. در دوره اشكاني، يونانيتوان ساكن قلمروشان مي

ر هاي اردشير بابكان و شاپور يكم، نشان دهنده زنده بودن فرهنگ يوناني د و تحريرهاي يوناني كتبيهود باشد و چه بسا شاهان ساساني اين لقب را از جوامع يوناني قلمرو خ هاي اوليه سلسله ساساني مي سده

برخي آموخته باشند. راه دوم، انتقال اين عنوان به شاهان ساساني از طريق سنت شاهان بومي پارس است. يه هاي اول باشد كه در سكه "دانچهر از ايز"همان ’zy ‘lhyدهد كه عنوان از محققان اين احتمال را مي

ه و ميراث ريشه يوناني مآبي داشتتوان گفت كه مفهوم الوهيت ساسانيان ساساني آمده است. بنابراين ميدنبالة عبارتهاي "چهر از ايزدان"هاي پارس در دوره سلوكي بود و اين عنوان اشكانيان و نيز فرتركه

. 1معمول دوران سلوكي بوده است

ي واقعي (ايزد) مانند ي كه بايد به آن توجه كرد اين است كه شاهان ساساني خود را خدا تهاما نك دانستند، بلكه تنها براي خود نسب و نژاد الهي در نظر گرفته بودند. اين صفت(چهر از ايزدان) اورمزد نمي

نشان دهنده اين بود كه شاه ساساني از ديگر افراد جامعه مقامي بالاتر دارد و نشان دهنده مشروعيت وان حاكم منتخب شد كه ايزدان او را به عن باعش همانند يك خدا (بغ) تلقي ميحكومتش بود و براي ات

خود در روي زمين انتخاب كرده بودند.

آلرام معتقد است: اگرچه مفهوم الوهيت شاهان ريشه يوناني مآبي دارد، اما اردشير به دليل اهداف .2سياسي آن را اتخاذ كرده بود

م) 270-240شاپور يكم (

گر نيز به كار توسط شاهان ديهاي بعدي نوان شاهي اردشير بابكان در دورههمان گونه كه ذكر شده عها در دوره شاپور يكم هيچ گونه تغييري نداشت. جالب است كه رويدادهاي مهم گرفته شد. سبك سكه

. 35-34ب، ص 1392دريايي، ؛336، ص 1388؛ فراي، 31، ص 1379دريايي، - 1

2- Alram, 2003, p. 28.

٣٥

در كمترها بسيار مورد توجه بوده است، برجستهسياسي مثل اسارت والريانوس با وجود اين كه در نقش است. داشته انعكاس ها سكه

ها همان لقب پدرش اردشير بابكان است. هلقب شاپور يكم در روي سك

Mazdēsn bay šābuhr šāhān šah ērān kē čihr az yazdān :

. 1"]دارد[خدايگان مزداپرست، شاپور شاهنشاه ايران كه چهر از ايزدان "

شاپور، شاه ايران كه "آنها نقر شده است، عنوان هايي كه تصوير اردشير نيز در شاپور يكم در سكهها همان . در اين سكه2را داشت šābuhr šah ērān kē čihr az yazdān،"]دارد[چهر از ايزدان

است و "بغ مزداپرست "بينيم عنوان شاپور، شاه است نه شاهنشاه و اينكه نوشته فاقد عنوان گونه كه مياهي عهدي بدون تاج شاهي و بودن تصوير اردشير با نشانه هاي كامل شاهنشهاي شاپور، كلاه ولي نيز نشانه

اند، يعني در زماني كه تاجگذاري رسمي شاپور يكم ضرب شدهها پيش از دليلي است بر اين كه اين سكه اند. ده است و حكومت مشترك داشتههنوز اردشير بابكان به عنوان شاهنشاه ايران زنده بو

خواندند در حالي كه مي "شاهنشاه ايران "قط با عنوان هايش خود را ف ر در سكهجالب است كه شاپورمزد يكم از دوره ه "شاهنشاه انيران"دارد. لقب "شاهنشاه ايران و انيران"هايش لقب در سنگ نبشته

ا در شود. گوبل معتقد است كه هرمزد يكم نمي توانسته اين افزوده ر ها ديده مي فرزند شاپور يكم بر سكهالقاب وارد كرده باشد و دليل اين افزودن را بايد در پيروزي شاپور يكم بر والريانوس امپراتور روم و

شود شت، انيران شامل نواحي مي. در كتبيه شاپور در كعبه زرد3ميلادي دانست 260دستگيري او در سال .4يهاند، نواحي چون: سوريه، كاپادوكيه و كليك كه در مقابل روم فتح كرده

1- Paruck, 1924, p. 81. Skjaervø, 2003, p.57.

. 86. ص 1384لوكونين، - 2 .73، ص 1391گوبل، - 3

4- Gignoux,1985, p. 30.

٣٦

م) 271-270هرمزد يكم (

است. "شاه انيران "بينيم اضافه شدن عنوان يكم، تغييري كه در عنوان شاهي ميدر دوره هرمزد هاي خود به كار برده بود. را در كتبيه "شاه ايران و انيرانشاهن"همان طور كه گفته شد، شاپور يكم عنوان

. شاپور يكم اين 1شود ها نوشته مي عنوان در روي سكه پور است كه ايناما از دوره هرمزد يكم، پسر شا(شاه انيران) را بر روي دينار طلاي كه بعد از پيروزي بر فيليپ عرب زده بود به كار برده است، اما عنوان

.2هاي درهم خود به كار نبرده، مبهم است ه چرا شاپور اين عنوان را بر سكهاين مسئله ك

خدايگان "هايش لقب كتيبهسلطنت، شاه ارمنستان بود و در روي هرمزد يكم پيش از رسيدن به را به كار mazdēsn bay ‘whrmzdy RB’ šah rmn’n،"مزداپرست، هرمزد، بزرگ ارمنستان شاه

خدايگان مزداپرست، هرمزد شاهنشاه "ها رسيدن به قدرت عنوانش در روي سكه. اما بعد از 3برده است .4است "]دارد[يزدان ايران و انيران كه چهر از ا

م) 274-271بهرام يكم (

هاي او عنوان شاهي به اين صورت يابد، اما در برخي از سكه ير نميدوره بهرام يكم، عنوان شاهي تغي آمده است:

Mazdēsn bay wrhr’n šāhān šah ērān ut anērān kē čihr az yazdān y ar-

daxšir :

. 5"]دارد [ايران و انيران كه چهر از ايزدان اردشيرخدايگان مزداپرست، بهرام شاهنشاه "

1- Paruck, 1924, p. 83. 2- Alram and Gyselen, 2012, p. 44.

. 277، ص 1384لوكونين، - 3 .73، ص1391؛ گوبل، 278همان، ص - 4 .309، ص 1387؛ دوشن گيمن، 282، ص 1384كونين، لو - 5

٣٧

رسد كه بهرام براي به دست آوردن شهرياري از بنيانگذار سلسله، يعني اردشير چنين به نظر ميتاج و تخت امري طبيعي بوده بابكان به نوعي استمداد جسته است كه اين امر در دوران مبارزه بر سر

است.

م) 293-274بهرام دوم (

هاي متنوع و زيادي بر جاي مانده است، اما با اين حال، عنوان شاهي تغيير از دوره بهرام دوم، سكه هايش به صورت زير است: كند. عنوان شاه در سكه نداني نميچ

Mazdēsn bay wrhr’n šāhān šah ērān ut anērān kē čihr az yazdān :

."]دارد[نيران كه چهر از ايزدان خدايگان مزداپرست، بهرام، شاهنشاه ايران و ا"

"شاپور دختك، بانوي بانوان"هايي كه تصوير ملكه نيز نشان داده شده، عنوان ملكه در سكه šhypwhrdwhtky MLkI’n MLKT 1است.

ها به اين صورت آمده است: بهرام دوم عنوان شاهي در روي سكههاي در نخستين سكه

arya Mazdyēsn bay wrhr’n šāhān šah ērān ut anērān kē čihr az yazdan:

.2"]دارد[آريايي، خدايگان مزداپرست، بهرام شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان "

اژه مبهم است. بينيم. دليل استفاده از اين و هاي بهرام دوم مي را فقط در سكه arya "آريايي "عنوان بر مشروعيت شاهي خود تاكيد "رستآريايي بغ مزداپ"ده از اين عنوان خواسته با استفا اما شايد بهرام مي

نه كه ذكر كرديم، كردير در كند. شايد اصلاحات كردير نيز در اين مسئله نقش داشته است، همان گوشود و مرزهاي يانيران تفاوت قائل م اند بين ايران و الا در دوره بهرام دوم نوشته شدههايش كه احتم كتبيه

.174-173، ص 1384ن، لوكوني - 1 . 292همان، ص - 2

٣٨

آريايي "شايد استفاده از عنوان شود. فاوت ديني نيز براي آنها قائل ميكند و ت دو را مشخص ميآن از دوره بهرام يكم شروع به قدرت گيري در دربار تحت تاثير اين اصلاحات كردير باشد كه "مزداپرست

ساساني كرد و اوج قدرتش هم در دوره بهرام دوم بوده است.

،"بغ مزداپرست، بهرام شاهنشاه"هايش تنها عنوان ام دوم در بعضي از سكهاست كه بهرزم به ذكر لا Mazdēsn bay wrhr’n šāhān šah 1را به كار برده است .

م) 293بهرام سوم (

ي بر جاي نمانده است، اما با توجه شاهي كرد به همين خاطر از او سكهبهرام سوم، مدت كوتاهي پاد ،"خدايگان مزداپرست، بهرام شاهنشاه ايران و انيران "دارد كه ملقب به ي كه از او وجود نقرهل ابه مد

Mazdēsn bay wrhr’n šāhān šah ērān ut anērān لقب شاه توان گفت شايد يباشد، م مي .2باشدبهرام شاهنشاه ايران و انيران) توانست اين لقب (خدايگان مزداپرست، هايش هم مي در سكه

م) 302-293نرسه (

مزداپرست، شاه نرسه كه چهر از ايزدان "در دوره نرسه، عنوان شاهي قبل از رسيدن به سلطنت Mazdēsn nrshy ،"مزداپرست شاه نرسه"و Mazdēsn nrshy šah kē čihr az yazdān،"]دارد[

šah تاج رسد مربوط به دوران مبارزة نرسه براي رسيدن به ها به نظر ميباشد. تاريخ ضرب اين سكه ميلطنت ساسانيان همان عنوان هميشگي است: و تخت ساسانيان است. اما عنوان نرسه بعد از رسيدن س

Mazdēsn bay،"]دارد[خدايگان مزداپرست، نرسه شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان "يعني

nrshy šāhān šah ērān ut anērān kē čihr az yazdān3.

.294همان، ص - 1

2- Eilenberg, 1957, p. 487. . 298-297، ص 1384لوكونين، - 3

٣٩

م) 309-302هرمزد دوم (

بغ مزداپرست، هرمزد شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان "ره هرمزد دوم عنوان شاهي دو باشد و هيچ تغييري ندارد. مي "]دارد[

هاي قرن سوم و چهارم ميلادي ساسانيان لقبي حك شده گونه كه مشاهده كرديم بر روي سكههمان مذهبي آن دوران نكات مهمي را روشن است كه دربارة خصوصيات فرمانروايي و عقايد سياسي و

شود. اما همان هاي ساساني نوشته مي ها و كتبيه سال در سكه 150بيش از "چهر از ايزدان"كند. لقب يم

شود. دورة شاپور ها حذف مي شاپور دوم اين عنوان از روي سكه بينيم بعد از دوره گونه كه در ادامه ميوانيم از دين زردشتي ت د، زماني است كه به طور رسمي ميباش ن ميي مهمي در تاريخ ساسانيا دوم، دوره

دولتي و اتحاد دين و دولت سخن بگويم.

در نزد اتباع رسد در آغاز دوره ساساني، شاهان براي اينكه مشروعيت حكومت خود را نظر ميه بتباع نيز بود را نشان ا كه دين اكردند از القابي استفاده كند كه نگرش مذهبي آنه نشان دهند، سعي مي

توان گفت دين مردان زردشتي نيز در ابتدا با اين مسئله مخالفتي نشان نداده بودند، چون با دهند. ميزردشتي در نزد مردم كسب حكومتي روبه رو شده بودند كه سعي مي كرد از همان ابتدا با استفاده از دين

كند. مشروعيت

مان ابتدا در پي ايجاد دين رسمي بوده است اما با اين حال، اگرچه نمي توان گفت كه اردشير از هاده از اين دهند كه او در پي استف اند، نشان مي از القابي كه خصايص زردشتي داشتهاقدامات او و استفاده

ي اوستابابكان پس از جلوس دستور داد كه اش بوده است. گفته شده كه اردشير دين براي اهداف سياسي. اگرچه شايد نتوان به اين گفته چندان اعتنا كرد، اما با اين 1كننده ساساني را جمع و تاليف ده دورپراكن

از جهت جلب توجه و حمايت دين مردان زردشتي براي شاه لازم بوده است. اوستاحال سعي در تدوين

.100. ص 1385كريستن سن، - 1

٤٠

درباريان شويم و حتي در فهرست به رو نميي ساساني با روحاني قدرتمندي رو در ابتداي دورهاردشير بابكان كه در كتبيه كعبه زردشت شاپور يكم آمده است با هيچ مقام مذهبي سروكار نداريم و در

.1فهرست درباريان خود شاپور تنها از يك عنوان روحاني ياد شده است

ره كند و از دو تدريج قدرت پيدا مياما از دوره شاپور يكم به بعد با دين مردي سروكار داريم كه به پردازد. قدرت فزايندة كردير از دوره بهرام يكم آغاز ه نرسه به فعاليتهاي ديني خود ميشاپور يكم تا دور

. كردير در دوره شاهان اوليه ساساني قدرت زيادي پيدا كرد 2شد و در دوره بهرام دوم به اوج خود رسيدراي رسيدن ات نرسه و بهرام سوم بتوان به منازع كرد كه مي الت ميتا حدي كه در مسائل سياسي نيز دخ

توان گفت كردير با استفاده از قدرتي كه شاهان ساساني به او داده بودند سعي به قدرت اشاره كرد، ميكند و به تدريج اين باور را كه شاهان فقط نقش سياسي دارند و نه كرد نهاد ديني زردشتي را تقويت

چهارم ميلادي يك دين مرد ديگر تحولي در دين زردشتي ند. در سده ك نقش ديني، در بين مردم تقويتدوره ساساني پديد آورد و آن آذرباد مهرسپندان موبدان موبد دوره شاپور دوم است، كه اقدامات و اصلاحات او در دين زردشتي در اين زمان قابل توجه است. از اين زمان به بعد است كه مي توان از دين

دولت سخن گفت. اصلاحات آذرباد مهرسپندان، دين زردشتي و رسمي زردشتي و اتحاد دين وبينيم كه بعد از شاپور دوم، از زمان وحاني زردشتي را تقويت نمود و ميتشكيلات و سلسله مراتب ر

شود. ظاهرا از اين زمان به بعد است كه ديگر ها حذف مي ار روي سكه "چهر از ايزدان"لقب اردشير دوم . 3كنند ميشود و شاهان تنها وظيفه دنيوي پيدا خاستگاه ايزدي در نظر گرفته نمي براي شاهان ساساني

بنابراين شاهان ساساني در ابتداي حكومت براي خود تبار ايزدي در نظر گرفتند و از اين مسئله براي كسب مشروعيت خود استفاده كردند. در ابتدا چون تشكيلات ديني زردشتي هنوز قدرت پيدا نكرده

.110، ص 1384لوكونين، - 1 . 33، ص 1386زرين كوب - 2 . 12، ص 1392دريايي، - 3

٤١

دند در برابر اين مسئله چندان واكنشي نشان ندادند. اما به تدريج با قدرت گرفتن نهاد دين و اقدامات بور اين زمان قدرت گرفتند و دين مرداني چون كردير و بعدها آذرباد مهرسپندان، تشكيلات نهاد ديني د

مردان ارشد زردشتي قرار به تاييد دين اوستابينيم كه در دوره آذرباد مهرسپندان نسخة نهايي حتي ميگرفت و به تدريج اين باور كه شاه فقط نقش سياسي دارد و ديگر از نژاد ايزدان نيست، گسترش يافت.

توانستند براي خود تبار ايزدي در نظر بگيرند؛ در اين زمان دستگاه همين دليل ديگرشاهان ساساني نمي بهه براين در پايان سده چهارم ميلادي شاهان ساساني بحكومت نيز به ثبات خود دست پيدا كرده بود. بنا

توانستند ادعاي شاهان نخستين ساساني را داشته باشند. حاكمان دنيوي تبديل شدند و نمي

نوشيرواناز شاپور دوم تا خسرو ا. 2 .2

م) 379-309شاپور دوم (هايش به كار برد. شاپور را روي سكه "چهر از ايزدان"لقب شاپور دوم آخرين شاه ساساني بود كه

، " ]دارد[خدايگان مزداپرست شاپور شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان "هايش خود را در سكهMazdēsn bay šābuhr šāhān šah ērān ut anērān kē čihr az yazdān ،" خدايگان

Mazdēsn bay šābuhr šāhān šah ērān ut، "يرانمزداپرست شاپور شاهنشاه ايران و ان

anērān ،"شاپور شاه" ، šābuhr šah ،"شاه شاهان"، šāhān šah شاپور"و" ،šābuhr خوانده . 1است

خواندند. شاهان خود را از تبار ايزدي نمي بدين ترتيب، القاب شاهان ساساني ساده تر شده و ديگراين مسئله همان گونه كه ذكر شده احتمالا تحت تاثير قدرت گرفتن تشكيلات زردشتي در اين زمان بوده

است كه با اقدامات موبداني چون آذرباد مهرسپندان در زمان شاپور دوم قدرت يافته بودند.

1- Curtis and other, 2010. 81. Iii 7.29, 84.iii 3.14. 118. Iii 4.08, 126 iii 4.16, Paruck, 1924, p. 91.

٤٢

م) 383-379اردشير دوم (

، "خدايگان مزداپرست، شاهنشاه ايران و انيران"ها عنوان شاه در روي سكه در دوره اردشير دومMazdēsn bay šāhān šah ērān ut anērān 1باشد مي.

م) 388-383شاپور سوم (

،"خدايگان مزداپرست شاپور شاهنشاه ايران و انيران "ها ر دوره شاپور سوم لقب شاه در سكهدMazdēsn bay šābuhr šāhān šah ērān ut anērān شاپور سوم آخرين شاه .2باشد مي

شاه "هايش به كار برد. همان گونه كه مشاهد نموديم عنوان را در سكه "شاه انيران"د كه لقب ساساني بو. دليل حذف اين 3شد هاي ساساني نوشته مي تا پايان دوره شاپور سوم در سكه از دوره هرمزد يكم "انيران

ي القاب هاي ساسان بينم كه به تدريج در روي سكه مي ت، اماها در اين زمان مبهم اس عنوان از روي سكهيعني شاهان ديگر .شوند شايد دليل حذف اين عنوان هم همين مسئله باشد ساده تري به كار برده مي

كند. شايد قدرت گرفتن نهاد كند و به القاب ساده اكتفا مي ي استفاده از القاب پرطمطراق نميتلاشي برا šābuhr šāhān šah، "شاپور شاه شاهان"هايش ل باشد. ديگر القاب شاپور در سكهديني يكي از دلاي

.4باشد مي šābuhr zī šah، "َشاپور كسي كه شاه است "و

م) 399-388بهرام چهارم (

Mazdēsn bay wrhr’n، "خدايگان مزداپرست بهرام شاه شاهان"ها لقببهرام چهارم در سكه

šāhān šah 5برد را به كار مي .

1- Curtis and other, 2010, 163 iii 2.98. 2- idem, 168 iii 3.08.

.436. ص 1387گوبل، - 34- Paruck, 1924, p. 93. 5- Curtis and other, 2010, 192 iii 13.3 Paruck, 1924, p. 94.

٤٣

م) 420-399يزدگرد يكم (

هاي باشيم. در نوشته هاي ساساني مي ك لقب جديد در سكهكم شاهد ظهور يدر دوره يزدگرد يمورخان عيسوي و منابع اسلامي در مورد احوال يزدگرد اختلاف بسيار وجود دارد. منابع مسيحي او را

هايشان د، اما در منابع اسلامي كه نوشتهكن يد ميكردند و از او تمج شاه نيكوكار و با تساهل مذهبي معرفي .1خواندند كار (بزه گر) و فريبنده (دبر) ميگناهساساني است او را به صفاتي چون مبتني بر تواريخ عهد

رام "، L’ mštlyبرد، او لقب هايش لقبي جديد به كار مي بينيم كه يزدگرد در سكه با وجود اين، ميخوشي و "شيندل نيز آن را . 2ترجمه كرده است "شاهنشاهي آرامش"گوبل آن را را به كار برد كه "شهر

رامشهر خدايگان مزداپرست، "هايش . لقب يزدگرد در سكه3ترجمه كرده است "شادي شاهنشاهي .4باشد مي Mazdēsn bay l’mštly yzdklty، "يزدگرد

او معتقد است با توجه به شرايط دوره پردازد. به بررسي اين لقب يزدگرد يكم مي ي دريايي در مقاله، "شادي"، "صلح"توان به (رام) را مي ramيزدگرد يكم بايد ترجمه متفاوتي از اين لقب ارائه داد. كلمه

(شهر) نيز به معني قلمرو و پادشاهي است. بنابراين sharكلمه ترجمه كرد. "رضايت"و "لذت بردن"در قلمروش را يزدگرد كسي است كه صلح "يزدگرد رامشهر يعني كند، دريايي لقب را اينگونه ترجمه مي

.5"كند حفظ مي

اند. طبري يزدگرد را يزدگرد صفات ناپسندي به كار بردههمان گونه كه اشاره شد منابع اسلامي براي در مورد سلطنت التورايخ مجملدر . 6بدكار خوانده است و صفات ناپسند زيادي براي او بر شمرده است

.196-195، ص 1385كريستن سن، - 1 . 437، ص 1387گوبل، - 2

3- Schindel, 2005. 4- Curtis and other, 2010, 203 iii 3.76. 5- Daryaee, 2002, p. 90.

. 608-607، ص 1375طبري، - 6

٤٤

كاري نكرد جز ستمكاري و علامتهاي زشت بر اندام مهتران كردن، تا همه ستوه « يزدگرد آمده است كه .1»شدند از وي و ازاين سبب او را بزه گار خوانند...

ندي دارد به اين خاطر بوده كه گفت دليلي كه يزدگرد در منابع اسلامي شخصيت ناپس توان ميدرت دين مردان زردشتي و اشراف بوده است و منابع عربي و اسلامي دانيم يزدگرد به دنبال كاهش ق مي

اند. به همين ظر روحانيان و اشراف بوده؛ گرفتههاي دوره ساساني كه بازتاب ن خود را از تاريخاطلاعات خاطر است كه در اين منابع براي يزدگرد يكم اين صفات به كار برده شده است.

دهد كه چرا او، رامشهر(آرامش شاهنشاهي) نيز به خوبي نشان ميزمان يزدگرد سياست خارجي در ها خوانده شده است. او مسئول پايان دادن به رابطه خصمانه با روم بود. امپراتور روم آركاديوس، در سكه

409اسقف ماروثا را براي توافق صلح با ساسانيان به ايران فرستاد كه منجر به توافق صلح در سال ميلادي با موافقت يزگرد، شواري ديني مسيحيان ايران در سلوكيه 410به علاوه در سال ميلادي شد.

تشكيل شد كه در نتيجه آن قواعد و قوانيني براي مسيحيان ايران و كليساي واقع در قلمرو ساسانيان وضع ايان داد و پبنابراين رفتار صلح جويانه يزدگرد با روم كه به دوره جنگهاي طولاني ايران و روم .2شد

.هايش دانست دليلي براي اتخاذ اين لقب در سكهتوان تساهل مذهبي وي را مي

گشتاسپ پادشاه يادگار زريران،ي ديگري كه بايد ذكر شود اين است كه در متون پهلوي چون نكته . 3دارد "رامشهر كي گشتاسپ"كياني داراي لقب رامشهر است. در اين متن گشتاسپ لقب

توان گفت ايده اتخاذ ايدئولوژي كياني توسط شاهان ساساني در اواخر قرن چهارم و ميبنابراين اوايل قرن پنجم ميلادي با عنوان رامشهر كه توسط يزدگرد يكم بر روي سكه ها به كار برده شد، آغاز

.68ص بي تا، مجمل التواريخ و القصص، - 1 Daryaee, 2002, p. 92؛ 46، ص 1386زرين كوب، - 2 . 61، ص 1374وابي، ماهيار ن - 3

٤٥

پور دوم هاي شا كه در برخي از سكه "كي"ر عنوان . البته بايد پيشينة ايدئولوژي كياني را د1شده استهاي زردشتي دارد و احتمالا كوششي در جهت زيدن عنوان رامشهر ريشه در آموزهآمده، دانست. برگ

هاي خاص در ادوار بعدي نيز در اسامي مكانجلب رضايت دين مردان زردشتي بوده است. اين لقب اي جنگي قوم چول تن از اسر 80رفت، چنان كه كريستنسن از انتقال مرتبط با شاهان ساساني به كار مي

رسد عنوان رامشهر نظر ميه . بنابراين ب2گويد سخن مي "رام پيروزشاه "انوشيروان به شهر توسط خسرو يا شاه رام در دوره پيروز يكم ساساني نيز همچنان معمول بوده است.

م) 438-420بهرام پنجم (

Mazdēsn wrhr’n šāhān šāh، "مزديسن، بهرام شاه شاهان"بهرام پنجم در سكه هايش لقب .3را دارد

م) 457-438يزدگرد دوم (

هاي ساساني شاهد ظهور لقب جديدي بر روي سكه در دوره يزدگرد دوم همانند دوره يزدگرد يكم،تي به عنوان دين دولتي توجه هستيم. يزدگرد دوم با بازگشت به سياست مذهبي شاپور دوم، به دين زردش

سيحيان و يهوديان سعي كرد تا هويت يكپارچة ديني در بين اتباع خود ايجاد اي كرد و با سركوب م ويژهخدايگان "ها ذهبي نيز پيش آمد. لقب او در سكهكند. حتي در اين دوره در ارمنستان مشاجرات م

عنوان . به روايت ريچارد فراي، 4باشد مي mzdysn bgy kdy yazklty ،"يزدگرد كي مزداپرست،هاي شاپور دوم نيز ديده شده است. اما اين عنوان تا زمان سلطنت يزدگرد دوم سكه در بعضي از "كي"

.5كاربرد زيادي نيافت

1- Daryaee, 2002, p 94.

. 266، ص 1385كريستنسن، - 23- Curtis and other, 2010, 208 iii 4.06. 4-idem, 216 iii 3.25.

. 511، ص 1388فراي، - 5

٤٦

"كيانيان"شدند، بلكه با دودمان اوستايي، ني ديگر از تبار ايزدان تلقي نميدر اين زمان شاهان ساسابياباني مورد توجه دليل هجوم اقوام بينيم كه مناطق شرقي به ته بودند. در دوره يزدگرد دوم ميپيوند ياف

هاي شرق باعث آشنايي آنها با داستان گيرد. شايد توجه شاهان ساساني در اين زمان به حكومت قرار مياوستايي و كيانيان شده باشد. به هرحال از زمان يزدگرد دوم است كه بيشتر شاهان ساساني شروع به

اسانيان و توجه آنها به نند، كه نشان دهندة تغيير در ايدئولوژي سك هايشان مي استفاده از اين عنوان در سكهباشد. اقتباس نام ها، عناوين و مفاهيم اوستايي بر گسترش و نهادينه شدن داستان هاي كياني و گذشته مي

.1اوستايي در اين زمان دلالت دارد

جاد پيوند داده و در پي اي به تدريج در سده پنجم ميلادي تغيير ايدئولوژيساساني، در واقع شاهان وره به بعد اين تغيير را نشان هاي اين د در سكه "كي"شند. استفاده از لقب با خود با شاهان كياني مي

رسد در اين دوه شاهان ساساني براي نشان دادن مشروعيت خود از عنوان شاهان . به نظر مي2دهد مي اند. بسيار محبوب بودند استفاده كرده و اساطيري ايران كه در تاريخ روايي "كيانيان"اساطيري ايراني يعني

ي در دست نداريم. م) سكه 459-457دوره هرمزد سوم ( از

م) 484-459پيروز (

pylwcy mzdysn bgy، "كي پيروز ،خدايگان مزداپرست"پيروز نيز همانند يزدگرد دوم، لقب

kdy 3بينم تغييري در القاب شاهي نميوره او برد و در د هايش به كار مي را در سكه.

.4به اسثتناي بلاش و جاماسپ بعد از نام شاهان ساساني در اين دوره آمده است "كي"لقب

.69، ص 1392دريايي، - 1 . 91. ص 1387لوكونين، - 2 .Curtis and other, 2010, 222 iii 3.71. Paruck, 1924, p. 101؛ 437، ص1387گوبل، -3

4- Shayegan, 2003, p. 370-371.

٤٧

م) 488-484بلاش (

شد و صفات و دوره نام شاه در ابتدا نوشته مي در دوره بلاش شاهد تغييري در القاب هستيم. در اين ست؛ا، "بلاش hūkadيعني hwkd wld’ (š)ها بلاش در سكهشد. لقب ز آن درج ميالقاب بعد ا

ترجمه كرده "شاه خوب بلاش"و يا "پادشاه شايسته بلاش"معني اين لقب مبهم است، گوبل آن را .1است

ضاع داخلي در اين . شايد او2از بلاش در روايات مسيحي سرياني و ارمني، به نيكي ياد شده استهاي دوره پيروز و نبرد با هياطله داشت در انتخاب اين ايران به خاطر خشكساليهاي كه زمان و گرفتاري

لقب توسط بلاش بي تاثير نبوده باشد.

م) 498-496جاماسپ (

ي كوتاهي بعد از قباد يكم حاكم ايران شد. باتوجه به اينكه قباد در دو دوره شاه دوره جاماسپ در پردازيم. دهيم و بعد به دوره قباد يكم مي پ را مورد بررسي قرار مياب جاماسايران بود، در اينجا ابتدا الق

در دوره جاماسپ در روي سكه تنها نام شاه بدون هيچ لقب يا صفتي نوشته شده است و اغلب به .3شد نوشته مي Gamصورت اختصار به صورت

ن . اما با توجه به ايهايش هيچ لقبي به كار نبرده است، مبهم است اينكه چرا جاماسپ در روي سكهنيم تنة شخص ديگري را به كار هايش علاوه بر نيم تنه خود، تصوير كه در ادامه جاماسپ در روي سكه

داند كه در حال اعطاي حلقه شاهي به جاماسپ ن اين تصوير را، تصوير اورمزد ميبرد كه سكه شناسا مياست، شايد بتوان گفت جاماسپ با اين تصوير، مشروعيت حكومت خودش و اينكه شاهي را اورمزد به

Gӧbl, 1971, p. 49؛ 74، ص 1391. گوبل، 437، ص 1387گوبل، - 1 .57، ص1386زرين كوب، - 2 ,Schindel, 2008, p. 454. Schindel, 2005؛ 74، ص 1391گوبل، - 3

٤٨

و ديگر صفتي و لقبي بر نام خود اضافه نكرده است. البته اين فقط يك فرض كرده، نشان دادهاو اعطا هايش تنها نام خود را ضرب كرده است. روي سكهدانيم چرا جاماسپ بر نمياست و همچنان

م) 531-498م) و دوره دوم (496-488قباد يكم دوره اول (

اش در شاهي 16دوره اول سلطنت و تا سال شود. در نت قباد يكم به دو دوره تقسيم ميدوره سلط. نام شاه 1ه استها بدون هيج لقب و عنواني ضرب كرد لطنت، قباد تنها نامش را روي سكهمرحله دوم س

.2كواد يا قباد در سكه ها آمده است " kw’t"در اين مرحله به صورت

سلطنت در دوره دوم شاهد ظهور يك لقب جديد هستيم. 16ها از سال هاي سكه اما بر طبق نوشته ميلادي است. اگر به اوضاع سياسي در اين 515سلطنت قباد در دوره دوم سلطنتش برابر با سال 16سال

ميلادي، هياطله دچار افول و تفرقه شدند و شاه ايران از فشار مطالبات و 515زمان توجه كنيم. در سال اصل آن اين بود كه گرجستان و دادن خراج به آنها رهايي يافت، شاهنشاهي جان دوباره گرفت و ح

.3هاي از داخل عربستان و عمان به زير سلطه ايرانيان درآمدند بخش

. اين لقب 4را بر روي سكه ها ضرب كرده است " pzwn (abzon)’"طنت قباد لقب سل 16در سال شود. هاي ديگر شاهان نيز ديده مي تا پايان دوره ساساني بر روي سكه

افزايش ". شيندل اين لقب را 5باشد مي "افزايش، رشد و فراواني"ناي، به مع "ابزون"در فارسي ميانه د بتوان گفت كه دليل استفاده از اين لقب اين بوده كه در اين زمان قبا. شايد 6است ترجمه كرده "دهنده

كند، هياطله ضعيف شده بودند و ديگر نيازي به دادن مطالبات به آنها توانست اوضاع را در كشور آرام

1- Schindel, 2005 and Schindel, 2005, p. 141. Paruck, 1924, p. 103. 2- Curtis and other, 2010, 295 iii 4.02.

.61، ص 1386. زرين كوب، 44، ص 1383دريايي، - 34- Curtis and other, 2010, 317 iii 3.97. Schindel, 2005, p. 142.

. 32، ص 1390مكنزي، - 56- Schindel, 2005.

٤٩

نبود و همانطور كه ذكر شد بخش هاي نيز به قلمرو ايران اضافه شده بود و احتمالا همين مسائل باعث به معني افزايش و زياد شدن شاهنشاهي ساساني بداند. "ابزون"ه قباد خود را در سكه شده ك

را اضافه "kay/kdy"به جز لقب ابزون در ويژه ديناري قبل از اسمش لقب به علاوه، قباد يكم .1كرده بود

. ازخسرو انوشيروان تا پايان دورة ساساني3 .3

م) 531-579خسرو انوشيروان (در اين دوره ساسانيان به انوشيروان، دوره اوج و شكوه شاهنشاهي ساساني بود.دوره خسرو

هاي چشمگيري دست يافتند، در غرب توانستند از روم مقادير هنگفتي طلا بگيرند، ارمنستان زير پيروزيدهد و از تهاجم آنها ت سلطه ايران درآمد. در شرق شاهنشاهي، خسرو توانست هياطله و تركها رو شكس

دست به اصلاحات كنند. خسرو انوشيروان در داخل كشور نيز بعد از سركوب مزدكيانلوگيري ج .2هاي مختلف زد گسترده در زمينه

است و داستانهاي زيادي در منابع فارسي و عربي "عادل"و "دادگر"خسرو در آثار اسلامي ملقب به در دست است كه گواه بر محبوبيت و يا تاثيري است كه وي بر ايران گذاشته بود. سنت مزدايي به خسرو

به پيروزي رساندن گمان به خاطر سركوب مزدكيان و داده، كه بي "داراي روان ناميرا"لقب انوشيروان .3دين بهي بوده است

.74، ص 1391گوبل، - 1 . 257-251، ص 1387 فراي، - 2 . 323، ص 1387دوشن گيمن، - 3

٥٠

شايع ترين آنها به صورت ؛ها وجود دارد وت از نام خسرو انوشيروان در سكهدو نگارش متفاhwslwb باشد و ديگري كه نادر است به صورت ميhwslwdy 1آمده است.

ين سال پادشاهي اين لقب در شمش بوده است "ابزون"ها در ابتدا لقب خسرو انوشيروان در سكهاحتمالا .2ها نيز تنها نام شاه بدون هيج لقب و عنواني آمده است در برخي از سكه شود و ضافه ميا خسرو

دام به درج اين عنوان در روي خسرو تنها پس از سركوب كامل جنبش مزدكي و برقراي نظم مورد نياز اق ها كرده است. سكه

خود عناويني هاي ستاوردهاي چشمگير در برخي از سكهدها و خسرو انوشيروان به مناسبت پيروزيرا )ērān abzōnhēnēd( "ايران نيرومند شد"و ) ērān abē-bēm kard( "ايران بي بيم شد"چون

”gyh’np’knyt“هاي طلاي خسرو انوشيروان نيز القابي چون در روي سكه ،علاوه بر اين .3نوشته استني كسي كه جهان را يع ”gyh’ n’pybym krt’l” كند و عطا ميي كه به جهان شكوه و جلال يعني كس

.4سازد، آمده است از ترس رها مي

ها سياسي و مذهبي او بوده هاي خسرو پيروزي رج اين القاب بر روي سكهتوان گفت دليل د مياست. خسرو در مقابل روم به پيروزهاي چشمگيري دست يافت و از لحاظ مذهبي هم در سركوب

آمدند، نقش بارزي را برعهده داشت و چه بسا مهمي به حساب مي كه براي دين زردشتي خطرمزدكيان كه دليل دادن لقب انوشيروان به او از سوي سنت مزدايي همين نجات دين زردشتي از سوي جنبش

"مزدكيان بود كه در يك دوره ايران و جامعه روحانيان را با مشكل مواجهه كرده بود. نوشتن لقبي چون توان به خاطر سركوب مزدكيان دانست؛ كه با اقدامات را مي "سازد س رها ميكسي كه جهان را از تر

1- Shindel, 2006. Alram, 1986, p. 208.

Curtis and other, 2010, 577 iii 4.01. Gӧbl, 1971, p. 52. Shayegan, 2003, p. 371. 74 ص ،1391 گوبل، -2 .47، ص 1383دريايي، - 3 Shindel, 2006; . Alram, 1986, p. 208. 437، ص 1387گوبل، -4

٥١

در دوره خسرو انوشيروان شاهنشاهي ساساني در اوج افتخار و اقتدار خود و بنابر خسرو سركوب شدند. راند. فيلسوف و خردمند بر آن فرمان مي متون ادبي و تاريخي، شاهي

م) 590-579( هرمزد چهارم

به ”whlmzd pzwn’“شدند و لقب شاه ها با لقب ابزون ضرب مي در دوره هرمزد چهارم سكه .1ودابزون ب معني هرمزد

بهرام چوبين و بستام

هاي به نام خود صبان سلطنت ساساني بودند نيز سكهبهرام چوبين (بهرام ششم) و بستام كه از غابستام "هايش خود را باشد. اما بستام در سكه مي "بزونا"ها سكه اند. لقب بهرام چوبين در ردهضرب ك

. بايد خاطر نشان كرد كه در طي دوره سلسلة ساسانيان بر ايران 2خواند مي (wsthm pylwcy) "پيروزبينيم كه در واپسين دهه زه ضرب سكه را نداشته است؛ اما ميهيچ كس به جز خود شاهنشاه جرئت و اجا

اند. اند به نام خود سكه ضرب كرده ودهدو نفر كه به عنوان شاه مورد قبول ساسانيان نب قرن ششم ميلادي

م) 628-590خسرو پرويز (

توان آخرين پادشاه ها صورت گرفت. خسرو پرويز را مي دوره خسرو پرويز اصلاحاتي در سكهدر ا كمك بيزانس شد كه ببزرگ ساساني دانست. خسرو در آغاز سلطنت با شورش بهرام چوبين روبه رو

انجام دهد. جالب است كه خسرو بعد از سركوب بهرام چوبين، تاجگذاري دوبارهتوانست آن را شكست شود. خسرو در مقابل ي بعدي به بررسي آنها پرداخته ميهايش پرداخت كه در فصلها داد و به تغيير سكه

1- Alram. 1986, p. 209. ; Bivar, 1970, p. 156.

Alram, 1986, p. 210؛ 437، ص1387گوبل، - 2

٥٢

. خسرو در ابتدا كوتاه مدت بودندبيزانس به پيروزيهاي چشمگيري دست يافت، هرچند كه موقتي و .1خسرو ابزون بود hwslwb ‘pzwn / hwslwdy ‘pzwnها لقبش در روي سكه

) GDH =xwarrah( "خوره"هاي خسرو پرويز اضافه شدن لقب هاي سكه از نوآورييكي ها هو در روي سك هاي اوليه سلطنت از سال دوم اين واژه اضافه مي شود هاي سال . در سكه2باشد مي

. hwslwb GDH ‘pzwty” 3“اينگونه آمده است:

ها ظاهر شده بود، ولي روي ريتون هاي در روزگار اشكاني در نوشته GDH =xwarrahاگرچه واژه . خوره4ميلادي دوره خسرو پرويز ظاهر شده است 591هاي سال ر دوره ساساني نخستين بار در سكهد

با اينكه فر مفهوم اصلي .5شد ته مينوش GDHهاي پهلوي ميانه با هزوارش آرامي يا فر در نوشتهشده هاي اين دوره ديده نمي ه در روي سكهحكومت مشروع در ايران باستان است، اما عجيب است ك

است.

يا فر همان گونه كه گفته شد مفهوم بنيادي براي شاهان در دوره باستان بود و داشتن آن پيش خورهشد آن شاه ديگر حق تا جاي كه اگر فر از شاه دور مي رط لازم براي فرمانروايي در جهان ايراني بود.ش

.6سلطنت نداشت

شود. در اين هاي ساساني در فصل بعدي بحث مي ا خوره و بازنمودهاي آن در سكهدر مورد فر يلادي براي اولين بار واژه مي 591هاي خسرو پرويز در سال كنيم كه در روي سكه نها اشاره ميفصل ت

توان گفت خسرو براي نشان دادن مشروعيت بيشتر خود در مقابل بسته است. مينقش "فر-خوره"پادشاه برحق و صاحب فر هايش ضرب كرده است و خود را چوبين اين واژه را روي سكهشورش بهرام

1- Alram, 1986, p. 210.

. 33، ص 1392. دريايي، 437، ص 1387گوبل، - 23- Curtis and other, 2010, 1488 iii 4.18.

. 34، ص 1392دريايي، - 45- Gnoli, 1999.

. 24، ص 1393دريايي، - 6

٥٣

را نيز آورده است: "ه شاهانشا"واژه هايش و علاوه بر واژه خوره در روي سكهكند. خسر معرفي مي"hwslwb MLK’n MLK’ GDH ‘pzwty"1.

ر اينكه خود را از تبار همان گونه كه در ابتداي فصل بررسي كرديم شاهان اوليه ساساني علاوه بهايشان به كار ه هخامنشي بود را نيز در روي سكهكه از القاب دور "َشاه شاهان"دانستد، لقب ايزدي مي

شاهان بعدي ساساني در قرن چهارم تا ششم ميلادي با پذيرش ايدئولوژي كياني و استفاده بردند. اما ميدو ميراث اين ميراث و القاب را كنار گذاشتند. اما خسروپرويز هر "رامشهر"و "كي"از القابي چون

را به "فره افزود"و هم لقب "شاه شاهان"هايش هم لقب و كياني را پذيرفت و در روي سكه هخامنشيهايش، ادعاي ساسانيان مبني بر اين كه دارندگان بر سكه "فر"ژه خسرو پرويز با نوشتن وا .2كار برد

راستين فر و فرمانروايان برحق ايران هستند را تقويت نمود.

و كردند افتاد دوباره تاجگذاري مي ي زماني كه قدرتشان به مخاطره ميبه نوشته گوبل، شاهان ساسانكردند ني تاج جديدي براي خود انتخاب ميكردند. شاهان ساساني زما براي خود انتخاب مي تاج جديدي

به صورت توانست از سوي غاصبان سلطنت باشد كه شاه را و اين خطر مي افتاد كه فر آنها به خطر ميجالب .3دادند در برخي از نقاط سرزمينش كاهش ميكردند و يا قدرت شاه را موقتي از قدرت محروم مي

هاي خسرو كه لقب فر دارد، تاج شاه نيز تغيير يافته است. بنابراين خسرو پرويز با تغيير است كه در سكهغاصبي چون بهرام تاج خود و اضافه كردن لقب فر بيش از بيش به مشروعيت قدرت خود در مقابل

سازد. شروع ميهايش سلطنت خود را م و با نشاندن اين لقب بر روي سكه كند چوبين تاكيد مي

yl’n’“عنوان 37و 36 ،27، 26هاي سالهاي سلطنت و بر روي درهم 21ينار سال بر روي سكه د

‘pzwt ‘nyt “ 24و 33ضرب شده بود. همچنين بر دينار سال "ايران نيرومند شده است"به معني

1 - Alram. 1986, p. 210. Curtis and other, 2010, 1477 iii 4.35.

.51،ص 1382دريايي، - 23- Gӧbl, 1971, p. 10-11.

٥٤

آمده "رهاند رس ميآنكه ايران را از ت"ه معني ب ”yl’n ‘pybym klt’l’“سلطنت خسرو پرويز عنوان .1است

ميلادي 627و 626، 623، 617، 616، 611،614اگر به تاريخ اين سالها توجه كنيم تاريخ هاي ميلادي به بعد ارتش ايران پيشرفتهاي زيادي در مقابل سپاه بيزانس داشت و 610هستند. از سالهاي

مدت كوتاهي مرزهاي ايران به مرزهاي بسياري از نواحي در مرز ايران و بيزانس را تصرف كرد و براي اي خسرو در اين زمانها با ه دليل درج اين القاب بر روي سكه. پس احتمالا2زمان هخامنشي نزديك شد

ها و فتح سرزمين هاي غربي ارتباط داشته است. پيروزي

به معناي شگفت انگيز (فوق العاده) در حاشيه abdهاي خسرو پرويز كلمه بر روي يكي از درهم .3بيروني سكه اضافه شده است. اما معني دقيق آن هنوز مورد شك و ترديد است

هاي فراواني ساخته است، بينم خسرو پرويز آتشكده اع ديني در اين دوره طبق متون مياز لحاظ اوضها بودند. احتمالا در اين ت اين آتشكدهروحاني در خدم 12000آتشكده ايجاد شده و 353گفته شده كه

بنابراين از لحاظ دين مردان زردشتي و .4را به پايان برساند اوستادوره خسرو توانسته كار تدوين مجدد توانست باشد. د خسرو پرويز سزاوار لقب جديد ميخدمتي كه شاه به دين بهي كرده بو

.438-437، ص 1387گوبل، - 1 .98 -97، ص 1386زرين كوب، - 2

3- Schindel, 2005. . 326، ص 1387. دوشن گيمن، 268، ص 1387فراي، - 4

٥٥

م) 628قباد دوم (

ي كوتاهي پادشاه ايران بودند. اني سروكار داريم كه هركدام دورهپادشاهپس از دوره خسروپرويز با را به كار نبرد و در "خوره" در ابتدا پسرش قباد دوم به تخت نشست. او برخلاف پدرش لقب

.1بود kwty pylwcyهايش خود را قباد پيروز و فاتح خواند. لقبش در سكه ها سكه

م) 629-628اردشير سوم (

.2را در سكه هايش به كار برد "ابزون"در دوره كوتاه مدتش دوباره لقب اردشير سوم

بعد از اردشير سوم با يك غاصب ديگر سلطنت ساساني روبه رو هستيم، شهروراز (شهر براز) از سرداران خسرو پرويز، اردشير سوم را به قتل رساند و خود مدعي پادشاهي شد. ادعاي او ضربه ديگري

بود، با اين حال او نتوانست تاج و تخت خود را حفظ كند و پس از چند ماه كشته بر سلطنت ساساني .3شد. از شهروراز سكه برجاي نمانده است

م) 631-630بوران (

هاي شاهنشاهي را به سلطنت رسيد. بوران كوشيد پايهبوران اولين زني بود، كه در تاريخ ايران باستان لحاظ قطع و هاي بوران از سكهدر سراسر مملكت دوباره برقرار كند. دوباره استوار گرداند و آرامش را

هاي پدرش خسروپرويز است كه از آن پس نيز مورد تقليد پادشاهان بعدي نيز طرز نقش شبيه به سكه .4قرار گرفت

1- Alram, 1986, p. 212. 2- idem; Paruck, 1924, p. 116. 3- Paruck, 1924, p. 117.

.27. ص 1348بياني، - 4

٥٦

آماده "بوران خوره افزود"يعني ”bwl’ny GDH(pzwty)“هاي نقره بوران لقب در روي سكه شد. ها ضرب مي دوره خسرو پرويز نيز بر روي سكه كه در. همان لقبي 1است

اند. با اين حال دانيم بيشتر جنبه تشريفاتي داشته طلا هم ضرب شده است كه ميدر دوره بوران سكه وش كرتيس، ها لقبي كه براي بوران نوشته شده است قابل توجه است. ملك و سرخ سكه در روي اين

دنياي او آورنده ي "به معني ”gyh’nt GDH new bwlt’l“اند: كرده ي ترجمه لقب بوران را اين گونه bōrān ī yazdān tōhm“هايش را دريايي لقب بوران در سكه . اما2"شكوه و افتخار عالي است

winārdār” 3داند مي "ران بازگرداننده تخمه ايزدانبو"به معني .

كند. چون او اولين زني بود كه به مي اقع اهميت نسل بوران را اعلاماستفاده از اين لقب، در وپادشاهي رسيده بود، به همين دليل نياز داشت با استفاده از اين القاب بر مشروعيت حكومت خود و اينكه از نسلي است كه تبار ايزدي دارند، تاكيد داشته باشند. شايد لزوم حفظ نظم سياسي موجب شده

هايش اعلام بوران در سكه فتي با عنوان بوران نداشته باشند.باشد كه روحانيون زردشتي در اين زمان مخالدهد كه پادشاهان اوليه ساساني از طريق عنوان دان است و همان كاري را انجام ميكند كه از نسل ايز مي .4انجام داده بودند و بوران در واقع اين عنوان ساساني را دوباره احيا كرده بود "چهر از ايزدان"

آزرميدخت

ي يك مرد روبه رو هستيم هاي بوران، با تصوير نيم تنه هاي آزرميدخت برخلاف سكه روي سكهبر āzarmigduxt “هاي قديمي است. لقب ملكه در سكه هايش يد به معناي استفاده مجدد از سكهكه شا

‘pzwty” برد. ا لقب ابزون را دوباره به كار ميهآزرميدخت در سكه. 5مي باشد

1- Alram, 1986, p. 213. Curtis and other, 2010, 4328 xii 4.13. 2- Malek and Curtis, 1998, p. 119. 3- Daryee, 1999, p. 79. 4- idem, p. 81. 5- Alram, 1986, p. 213. Emrani, 2009, p.1.

٥٧

خسرو سومهرمزد پنجم و

اند كه دوره د ضرب كردهبعد از اين دوره شاهان مختلفي به تخت نشستند و سكه به نام خوديگر شاهان ساساني كه در يك دورة كوتاه به قدرت رسيدند سلطنتشان بسيار اندك بوده است. از

به معناي ابزون را به pzwty‘هايشان لقب و خسرو سوم اشاره كرد كه در سكه توان به هرمزد پنجم مي .1اندكار برده

م) 651-632( يزدگرد سوم

صد يزدگرد سوم آخرين شاه رسمي ساساني بود. در دوره او با حمله اعراب به ايران حكومت چندبه معني يزدگرد ”yzdklty ‘pzwty“هايش قب يزدگرد در سكهي ساساني به پايان خود رسيد. ل ساله

.2ابزون بود

1- idem, p. 213-214. 2- idem.

٥٨

ها نوشته هاي ديني پشت سكه. 4 .2

آمد. به و بعد نام شاه مي "آتشِ "يعني NWR’ZY:صلي در پشت سكه در آغاز چنين بودنوشته ا "آتش"يعني aturمترادف آن ’NWR. از دوره شاپور سوم به بعد به جاي "آتشِ اردشير"طور مثال

.1گيرد قرار مي

ريشه در كاربرد مذهبي داشته باشد. همان طور كه ديدم بعد از دانيم و چه بسا دليل اين تغيير را نميشود. ظاهرا در همين زمانها هم است كه ها محو مي بر روي سكه "چهر از ايزدان"نوان دوره شاپور دوم ع

ام چهارم شود. از زمان بهر ها نوشته مي در پشت سكه "آتش"يعني aturمترادف آن ’NWRبه جاي شود. از دوره پيروز نيز براي ها براي اولين بار ديده مي ها نيز در پشت سكه انهنشانه اختصاري ضرابخ

.2شود ها ديده مي ه به سالشمار پادشاهي در پشت سكهاولين بار اشار

.Loginov & Nikitin, 1993, p. 228؛ 268، ص 1384؛ لوكونين، 82، ص 1391؛ گوبل، 437، ص 1387گوبل، - 1 ..85، ص 1391گوبل، - 2

٥٩

فصل سوم

نمادهاي ديني بر روي هاي ساساني سكه

٦٠

. نمادهاي ديني بر تاج شاهان1 .1

از جنس طلا و فلزات ارزشمند با جواهرات گرانبها بوده كه تاج، سربند و يا كلاهي بود كه معمولا . در 1گرفت اد پادشاهي مورد استفاده قرار ميتوسط شاهان در آيينهاي رسمي دربار، به عنوان نشان و نم

توانيم ها مي به خود داشتند كه در روي اين تاجهركدام از شاهان تاج مخصوص هاي ساساني روي سكهما از اين رو به اند و ها ثبت شده ها همراه با نام شاهان روي سكه شاهده كنيم. تاجمادهاي ديني را من

دهند كه همان شاهان را در ديگر آثار هنري بشناسيم. امكان مي

تاج شاهان ساساني شامل تركيبهاي مختلفي بود كه هركدام نمادي از سلطنت ايزدي و نشان دهنده شد و درآخر آن روبان يا سربند كه در اطراف سر گره زده مي؛ مانند رابطه نزديك ميان خدا و شاه بودند

د شد و اغلب سربن انند توپي بالاي سر نشان داده مييا گوي كه هم 2گرهي وجود داشت. كوريمبوسشد، به علاوه نمادهاي مختلفي مانند بالها، پرندگان و نمادهاي نجومي كوتاهي در اطراف آن گره زده مي

ها به آنها اشاره مان وجود دارد ايزداني كه در تاج. درواقع اين گ3بودند ها را زينت داده تاج يز بودند كهنرا به دهند، خداياني هستند كه سلطنت و پادشاهي مادهاي از اين ايزدان را نشان ميها ن شده است و تاج . 4كردند شاهان اعطا مي

ي بر سر دارد (نك: تصوير ج مهرداد دوم اشكانهايش تاجي همانند تا اردشير بابكان در نخستين سكهاند، بنا به نوشته مسعودي، اردشير پس از يز به اين مسئله اشاره كردهچنان كه برخي از مورخان ن .).1. 3

يا كلاهي بلندي به سبك . اين تاج در واقع تيارا 5پيروزي بر اردوان در صحنه جنگ، تاج او را بر سر نهاداذ تاج مهرداد دوم توسط اردشير در اين زمان به اين دليل است كه او خود را باشد. اتخ اشكاني مي

داند. البته بايد به اين مسئله نيز توجه داشت كه شاهان پارسي ين قانوني و مشروع مهرداد دوم ميجانش

. 206 ، ص1385زرين كوب، - 12- Korymbos.

Curtis, 2008, p.139.؛ 290، ص 2537پردادا، -34- Schindel, 2005.

. 229. ص 1374مسعودي، - 5

٦١

ن پارسي بردند و اين احتمال كه اردشير بابكان تياراي اشكاني را از شاها هم تياراي اشكاني را به كار مي . 1گرفته باشد را نيز بايد در نظر داشت

ارس دوام داشته بود و اردشير به هر حال نظام پولي و سكه زني اشكانيان سالهاي زيادي در پها اردشير ونه كه مشاهده نموديم در اين سكهو همان گ 2توانست به يكباره كاملا آن را ناديده بگيرد نمي

برد. را به كار مي "شاه"ساده ي عنوانبه عنوان شاه پارس، فقط

بي قابل رويت آن عقابي به چشم هايش تياراي اشكاني كه در سطح جان اردشير در برخي از سكهتاج را افسر تاجگذاري اردشير خورد كه نوار پادشاهي را به منقار دارد، به كار برده است. گوبل اين مي پردازيم را مي توان نماد ايزد بهرام دانست. آن مي اهين كه در ادامه به بررسي. عقاب يا ش3داند مي

پردازيم. هاي ساسانيان و نمادهاي آنها مي در ادامه به بررسي اشكال مهم تاج

.Alram, 2003b, p. 94؛ 1016، ص 1387. الن، 22، ص 1392آلرام، -1

2- Alram, 1999, p. 67. . 67، ص 1391گوبل، - 3

٦٢

.1. اردشير بابكان با تاج مهرداد دوم اشكاني 3. 1تصوير

تمامی تصاوير از سايت موزه بريتانيا گرفته شده است. - ١

http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/sasaniancoins.

٦٣

اي تاج كنگره. 1. 1 .3

اي را به كار تاج كنگرهبينيم كه اردشير بابكان تياراي اشكاني را كنار گذشته و هاي بعدي مي در سكههمان طور كه اشاره شد هر شاه ساساني تاج مخصوص به خود داشت و از آنجاي كه تاج نماد فر برد. مي

مهمي ط در مواقعي كه حادثه كرد، فق بود كه سلطنت را به شاه اعطا مي ايزدي بود و نشان دهنده ايزدياين تغيير تاج از سوي . بنابراين1يافت گرفت، تغيير مي يا سلطنت شاه مورد تهديد قرار ميداد رخ مي

توانست سلطه جام داده است و اين اقدام مهم ميتواند نشان دهنده اقدام مهمي باشد كه شاه ان اردشير ميبا اتخاذ تاجي كه نماد اورمزد شاه اردشير بر سراسر ايران بعد از شكست اشكانيان بوده باشد. درواقع

باشد بر مشروعيت خود و اينكه سلطنت را اورمزد خداي مهم زردشتيان به او اعطا كرده است، تاكيد مي دارد.

قش رستم، هاي اعطاي مقام شاهي اردشير در ن به تاج نقش اورمزد در نقش برجستهاي مشا تاج كنگرهاي در روزگار هخامنشي پديد آمد و خاطر نشان كرد كه تاج كنگرهبايد باشد. نقش رجب و فيروزآباد مي

ي هاي هخامنشي در تصوير ايزد با بالها زرگ زردشتيان شد و در نقش برجستهنخستين بار نقش ايزد بهاي اي بر سكه نشيان تصوير تاج كنگرهاي بر سر دارد. پس از سقوط هخام برافراشته ميبينم كه تاج كنگره

. 2موبد بودند -شد كه درواقع تاج شاه نروايان پارس نيز ضرب مياز فرما برخي

ر دوره شرقي و يوناني مآبي است كه داي بازتاب سنت هبرخي از محققان معتقد هستند كه تاج كنگراي در شرق نزديك و ميانه حق يابد. تاج كنگره هاي ساساني نيز انعكاس مي اشكاني رايج بود و در سكه

در بالا شد و همان گونه كه هاي اشكاني نيز ديده مي داي حامي شهر بود كه در سكهخ 3"تيخه"ويژه

. 432، ص 1387گوبل، - 1

.71، ص 1384لوكونين، 2-3- Tyche.

٦٤

گيرد. احتمالا انتخاب تاج دي در پارس مورد استفاده قرار مياشاره شد اين تاج در قرن سوم ميلا عني خداي حامي مرتبط باشد، پساي براي اورمزد به عنوان خداي اصلي زردشتيان با اين مسئله ي كنگره

توان گفت اين انتخاب به دليل تاكيد بر نقش اورمزد به عنوان خداي حامي شاهنشاهي و سلسله مي . 1ساساني است

اي سه زبانه پهلوي، پارتي و حك شده است بر بدنه اسبها كتبيه در نقش رستم كه تصوير دو سوارهو برسم در اي بر سر ند كه شكل طرف راست كه تاج كنگرهك ارش شده است كه اشاره مييوناني نگ

باشد. در اين نقش كه درواقع، آن را مي توان صحنه ي اعطاي سلطنت به اردشير مي "اورمزد"دست دارد الب است كه تاج هايشان متفاوت اند اما ج ست، شاه و خدا لباس مشابه پوشيدهبابكان از سوي اورمزد دان

اي خاص خدا اورمزد توان گفت كه تاج كنگره مي پس با توجه به اين كتبيه ..)2. 3(نك: تصوير 2باشد مي بوده است.

ها و ها داراي نشانه هاي شاهان ساساني در روي سكه جه به اينكه روشن شده است كه تاجبا توباشند كه با آيين زردشت پيوند دارد. مي توان به اين مسئله پي برد كه استفاده از تاج نمادهاي ديني مي

از جمله ها براي نشان دادن اين مسئله بوده كه شاهي او را ايزدان و ر در روي سكهاي توسط اردشي كنگرهها سعي در نشان دادن اين مسئله دارند (نك: تصوير ها نيز همانند نقش برجسته اورمزد اعطا كردند و سكه

3 .3.(.

طه بين شاه و اورمزد اي از اورمزد و تاكيدي بر راب توان نشانه ها را مي در سكهي شاه ا پس تاج كنگرههايش كرده است، دانست. اردشير در سكه و اين حقيقت كه اورمزد شاه مشروع و مالك فر را انتخاب

هاي زردشتي شاه بر طبق آموزه كند. كه داراي منشا الهي است توصيف ميخود را به عنوان شاه شاهان

1- Alram and Gyselen, 2012, p. 41.

.Curtis, 2008, p 139؛ 74-71، ص 1384لوكونين، - 2

٦٥

د منصوب شده بود و صاحب عطيه توانست خدا باشد. اما او حاكم مشروعي بود كه توسط اورمز ينم دهد. اند خودش را با تاج خدايان نشان شد كه شاه نتو ا اين حال هيچ چيزي مانع اين نميالهي بود. اما ب

برده شده است. اي توسط شاپور جانشين اردشير بابكان و ديگر شاهان ساساني نيز به كار تاج كنگرههاي شاپور يكم و توسط شاپور دوم نيز مورد سكهاشخاص پيرامون آتشدان در پشت توسط اين تاج

.1گرفته است استفاده قرار

1- Curtis, 2008, p.139.

٦٦

. نقش برجسته اردشير بابكان در نقش رستم2. 3تصوير

٦٧

. سكه اردشير بابكان با تاج كنگره اي3. 3تصوير

گوي دهد و كوريمبوس يا سبك آرايش موي سر را تغيير مياردشير در مرحله سوم سكه زني ). .4. 3باشد (تصوير يا با محافظ گوش و يا بدون آن ميكند كه معمولا مانندي در بالاي سر اضافه مي

. اين گوي كه ويژگي مشترك 1اضافه شده است "چهر از ايزدان"ها نوشته جديد همچنين در همين سكهاي موي وششي برباشد را برخي نماد شاهي و بعضي نيز آن را پ سياري از تاجهاي شاهان ساساني ميب

اند. كريستنسن معتقد است شايد اين گوي نماينده كرة ارضي يا كرة فلكي جمع شده سر پادشاه دانستهممكن است اصلا اين تاج نبوده بلكه نوعي كلاه بزرگ بوده كه با اين زينت مخصوص آراسته باشد و يا .2شده بود

ي به او از سوي اورمزد دانست، تاج گوي توان آن را صحنه اعطاي شاه اردشير در نقش رستم كه ميسلطنت ايزدي و از ابيم كه سلطنت اردشير يكي مي ا توجه به اين نقش برجسته درمانندي بر سر دارد. ب

توانست براي تاكيد دوباره بر سلطنت ها مي س استفاده از اين تاج در روي سكهباشد. پ سوي خدايان مي

1- Alram, 2003a, p. 28.

.209، ص 1385؛ زرين كوب، 135، ص 1386كريستنسن، - 2

٦٨

جديد نيز نشان دهنده نقشي است كه اردشير در اين زمان براي ايزدي اردشير باشد و اضافه شدن لقبباشند و سلطنت را اورمزد لهي دارند و از نژاد خدايان ميخود قايل شده و آن اظهار علني اين كه نسب ا

شدند ه راحتي در سراسر قلمرو توزيع ميها با توجه به اين كه ب اند. سكه و ديگر ايزدان به آنها اعطا كرده كنند. لطنت خدادادي ساسانيان را تبليغ اين انديشه س توانستند به آساني مي

). در .5. 3(نك: تصوير شود اي با گوي ديده مي هاي شاپور يكم تركيب تاج كنگره در سكهتواند اي مي ه كه در بالا اشاره شد تاج كنگرههمان گونشود. هاي شاپور نيز اين تاج ديده مي برجسته نقش

د است شود. اردمان معتق نند دوره اردشير بابكان معمول ميو استفاده از گوي نيز هما رمزد باشدنماد او .1اي كه نماد اورمزد بوده است، خود را تحت حمايت اين خدا قرار داده است شاپور با انتخاب تاج كنگره

نار آتشدان ر كهاي شاپور شاهد يك تغيير مهم هستيم و آن اضافه شدن تصوير دو شخص د در سكهكه در فصل اند. اين مسئله تاجي همانند خود تاج شاه پوشيده ها اين دو شخص كه در برخي از سكه

شود، شايد با تحولات مذهبي زمان شاپور يكم وآغاز فعاليت روحاني مهم بعدي به آن پرداخته ميكه اردشيربابكان در نقش ياي و گو اشد. شاپور با حك كردن تاج كنگرهساساني يعني كردير بي ارتباط نب

هاي اعطاي شاهي از سوي اورمزد در نقش رستم بر سرگذاشته است؛ بر مشروعيت حكومت و برجسته اينكه سلطنتش از سوي ايزدان به او اعطا شده است بيش از بيش تاكيد دارد.

(نك: 2گيرد دوم دوباره مورد استفاده قرار مياي با گوي در دوره شاپور جالب است كه تاج كنگرهي به دين رسمي دانيم كه دوره شاپور دوم با اقدامات آذرباد مهرسپندان دين زردشت ). مي.6. 3تصوير

نهادند در دوره كه شاهان اوليه ساساني بر سر مي ي دوباره از تاجي شود. استفاده ساسانيان تبديل ميسلطنت آنها الهي است. اساني و اينكهاي باشد بر مشروعيت خاندان س تواند تاكيد دوباره پوردوم، ميشا

گيرد. شاپور دوم از مورد استفاده ديگر شاهان قرار مياي از اين زمان تا پايان دوره ساساني تاج كنگره

1- Erdmann, 1951, p. 94-96. 2- Curtis, 2008, p. 139.

٦٩

بعد از او اين لقب منسوخ برد را به كار مي "چهر از ايزدان"قب جمله آخرين شاهان ساساني بود كه لاي كه نمادي از اورمزد است همچنان توسط ديگر شاهان ساساني مانند شود، اما استفاده از تاج كنگره مي

ني بر روي تاج هاي و تا پايان دوره ساسا گيرد اردشير سوم مورد استفاده قرار مييزدگرد دوم، بلاش و شود. شاهان ديده مي

. سكه اردشير بابكان با تاج گوي مانند4. 3تصوير

٧٠

با تاج كنگره اي و گوي يكم. سكه شاپور 5. 3تصوير

اي . سكه شاپور دوم با تاج كنگره6 .3تصوير

٧١

تاج مشعشع .2,1,3

.). بهرام 7. 3هاي بهرام يكم مشاهده كرد (نك: تصوير توان در روي سكه اين تاج را براي اولين بار ميايزد مهر خداي عهد و اد گزيند كه آن را نم با شعاع هاي نور و نوك تيز بر ميپسر شاپور يكم تاجي

.1دانند پيمان مي

اش در بيشاپور كه در آن شاه سواره است تاجي مشعشع بر سر دارد و حلقه بهرام در نقش برجستهوي و پشت .). همين تاج مشعشع را در ر8. 3كنند (نك: تصوير شاهي را از اهوره مزدا دريافت مي

اين فرض را داد كه خداي حامي بهرام كه او را در توان كنيم. مي هاي بهرام يكم نيز مشاهده مي سكههر دانيم كه يكي از وظايف مهم ايزد م كرده است ايزد مهر بوده است، مي رسيدن به تخت شاهي كمك

اي كه در آن با ايزد بهرام خداي پيروزي و آذر يا آتش پسر اهوره مزدا حفاظت از فر ايزدي بود، وظيفهنيز از مهر به عنوان پيروزمندي كه فره ايزدي از آن او هست، ياد شده در مهر يشت . 2شريك بوده است

.3است

;Curtis, 2008, p. 140; Gӧbl, 1971, p. 7; Erdmann, 1951, p. 96؛ 336، ص 1375دوشن گيمن، -1

2- Curtis, 2008, p. 140 .370، ص 33، مهر يشت، كرده 1371دوستخواه، - 3

٧٢

هاي ساساني به نام اين ايزدان اشاره نشده است. اما شواهدي وجود دارد كه به ما در در سكههاي كند، يكي از اين شواهد سكه اني كمك ميهاي ساس يي اين ايزدان و نمادهايش در سكهشناسا

ها اسامي ايزدان به زبان پرستيدند و در سكه ها ايزدان زردشتي و هندو را مي كوشاني كوشاني هستند. يا MIOPOهاي كوشاني تصوير مهر يا ميترا با نوشته كنار نقش آنها آمده است. در سكه يوناني در

Miipo ها در ده است. ميترا يا مهر در اين سكه(مي رو) همواره بر پشت مسكوكات كوشاني حك شنابراين . ب1ت چپ با هالة گردي به دور سر كه پرتوهايي مانند خورشيد از آن تابان است ايستاده استسم

. دانستنمادي از ايزد مهر راتاج با شعاع هاي مانند خورشيد توان با توجه به اين شواهد مي

كرد كه در پشت بينيم. اما بايد اشاره هايش مي در روي تاج بهرام يكم در سكهتاج مشعشع را تنها ها مهر كند، در اين سكه به شاه تقديم ميميترا يا مهر با تاج مشعشع حلقه شاهي را ،هاي هرمزد يكم سكه

هالة نوراني نشانه مهر با پوشش شاهنشاه تصوير شده و گرد سر او هالة از نور مشعشع است كه اين باشد ده از ايزد مهر در هنر ساساني ميباشد. بايد خاطر نشان كرد كه اين نخستين تصوير شناخته ش مي

زد هاي تاج گذاري شاهاني چون هرمزد يكم، هرم علاوه بر اين تصوير مهر در صحنه.) 9. 3(نك: تصوير .2شود دوم و اردشير دوم نيز ديده مي

شود. در هاي هرمزد يكم ظاهر مي ين تصوير از ايزد مهر در پشت سكهگونه كه اشاره شد، نخست هماناناهيد و از اناهيد به اورمزد هاي هرمزد يكم شاهد تغيير صحنه هاي تاجگذاري از مهر به سكهپشت

ها با اصلاحات كردير در اين دوره ارتباط داشته است. در دوره هرمزد باشيم. احتمالا اين دگرگوني مي .3يكم، كردير به دريافت كلاه و كمر نايل آمد و قدرتش افزون گشت

. 347، ص 1385مك داول، - 1 . 166، ص 1384؛ لوكونين، 361، ص 1375دوشن گيمن، - 2 . 140ص ،1384لوكونين، - 3

٧٣

مي توان نظر قطعي را داد. را در اين دوره ايزد مهر در روي سكه ها بازنمود دارد ندر مورد اينكه چتوان گفت كه مهر به عنوان يكي از ايزدان مهم دين زردشتي كه حافظ فر ايزدي است، اهميت اما مي

زد مهر را ، اردشيربابكان ايرويدادنامة اربلاداشته است. مهر يكي از ايزدان مهم ايراني بوده است به گفته از همه ايزدان بزرگتر مي دانسته... و بسياري از پيروان ديگر اديان را به ستايش مهر و پرستش آتش وا

.1داشته است

كنيم. اما در دوره هاي بعد مشاهده مي هاي شاهان اوليه ساساني راين نمادهاي ايزد مهر را در سكهبناباصلاحات دين مردان زردشتي باعث شده بود ديگر به نمادهاي ديگر اين نمادها كمتر ديده مي شود شايد

ايزداني چون مهر در روي سكه ها توجه نشود.

. 221، ص 1387پيگولوسكايا، - 1

٧٤

. تاج مشعشع بهرام يكم7. 3تصوير

. نقش برجسته بهرام يكم در بيشاپور8. 3تصوير

٧٥

. هرمزد يكم درحال دريافت حلقه شاهي از مهر (پشت سكه)9. 3تصوير

٧٦

هاي حيوانات . تاج با بالهاي برافراشته و نقش3,1,3

كه با يك يا دو شود يكي تاجي است ها ديده مي ني مشابه تاج پرنده مانند در نقشچند نوع تاج ساساهارم، پيروز و خسروپرويز هاي شاهاني چون بهرام دوم، بهرام چ هاي و نقش بال برافراشته كه در سكه

شود كه توسط شاهاني ي ختم مي هستند كه انتهايشان به سر پرنده هايي ديگري تاجشود و نوع ديده مير حيوانات مختلف هستند كه در هاي با س اند. نوع ديگر تاج چون شاپور يكم و دوم پوشيده شده

شود. ادامه به بررسي آنها پرداخته مي شود كه در هاي بهرام دوم يافت مي سكه

شتهتاج هاي با بالهاي برافرا

هاي بهرام دوم از تنوع بسيار بالاي برخوردار هستند و آنها را مي توان به چند دسته تقسيم كرد: سكه

ها هاي هستند كه تنها تصوير خود بهرام بر آنها نقش بسته شده است. در اين سكه دسته اول: سكهاولين كسي بود كه تاجي با بالهاي بينيم. در واقع بهرام دوم، با تاجي با بالهاي برافراشته مي تصوير شاه را

برافراشته بر سرنهاده است كه احتمالا نشان پرندة ورثرغنه است كه اشاره به خداي پيروزي ايرانيان يعني تاج شاهي . شايد اين مسئله مرتبط با نام بهرام دوم كه هم نام ايزد بهرام است، نيز باشد.1ايزد بهرام دارد

او شامل كوريمبوس بلند بر روي تاج بوده و با پرهاي پرنده شاهين تزيين شده است و سربند نيز به طور .). 10. 3معمول در اطراف تاج گره زده شده است (نك: تصوير

ي از آنها پرنده تندرو و بر طبق بهرام يشت يا يشت چهاردهم، ورثرغنه ده شكل مختلف دارد كه يك . 2اشد. ورثرغنه و چيستا از همراهان اصلي مهر هستندب چابك مي

.Erdmann, 1951, p. 97; Curtis, 2008, p. 140; Alram and Gyselen, 2012, p. 49; Gӧbl, 971, p. 7؛ 26، ص1351بياني، -1

2 - Gnoli, 1988, p. 510 and 512.

٧٧

هاي كوشاني ي بر پشت سكه . كه با تاجي پرندهباشد مي orlaynoمعادل كوشاني خداي ورثرغنه، ا استفاده از اين .). ب11. 3(نك: تصوير 1ها آمده است در پشت اين سكه orlaynoشود. نام ديده مي

باشند. كه تاج پرنده ي نماد ورثرغنه مي ايمتوانيم در بي هاي كوشاني مي سكه

بينيم. هارم، پيروز و خسرو پرويز نيز ميهاي شاهاني چون بهرام چ ج با بالهاي برافراشته را در سكهتا.). همان گونه كه اشاره 12. 3(نك: تصوير 2كند ش دو بال به دو طرف تاج اضافه ميهاي پيروز در سكه

گرفت يا ه سلطنت شاه مورد مخاطره قرار مياي از فر ايزدي بودند زماني كچون تاج ها داراي نماده شديروز نيز شاهد تغيير تاج شاهي زد. در دوره پ تاد، شاه دست به تغير تاج خود مياف حادثه مهمي اتفاق مي

ه نماد باشيم. پيروز ظاهرا بعد از نبرد با هياطله دست به تغير تاج خود زده و با اضافه كردن بالهاي ك مي ايزد پيروزي بهرام هستند، خود را مورد حمايت اين ايزد براي نبرد با هياطله در آورده است.

1- Curtis, 2008, p. 140.

Gariboldi, 2004, p. 43؛ . 456، ص 1389؛ شهبازي، 135-134، ص 1391گوبل، -2

٧٨

. بهرام دوم با تاج بالهاي برافراشته10. 3تصوير

در سكه هاي كوشاني Orlaƴno. 11. 3تصوير

. سكه پيروز12. 3تصوير

٧٩

مورد استفاده قرار گرفت. در سكه هاي خسروپرويز نيزدر سكهاي برافراشته پيروز بعدها تاج با بالهد چهارم را بر سر دار پدرش، هرمزهستيم. خسرو در ابتدا تاج كنگره هاي خسروپرويز نيز شاهد تغييرتاج

باشند. ظاهرا گذاشتن تاج پدر براي كه اشاره شد نمادي از اورمزد مي ها همان گونهگذاشت كه كنگرههاي قبل توسط شاهان ديگر كومتش بوده است. كاري كه در دورهعيت و قانوني كردن حنشان دادن مشرو

مانند شاپور يكم هم صورت گرفته بود. اما خسروپرويز در سال دوم سلطنتش تغييري در تاج انجام داد و يد شاه .). در همين سكه لقب جد13. 3تاج بالدار جديدي كه نماد ايزد بهرام بود بر سرنهاد (نك: تصوير

.1شود نيز اضافه مي "خوره"يعني

باشد و اضافه كردن لقب خوره كه نماد ايزد بهرام ايزد جنگ مي نشان دادن خسروپرويز با تاجيدانيم كه سلطنت خسرو به علت مشروعيت حكومت خسرو بوده است. ميبدون شك براي نشان دادن

خسرو نياز داشت با نشان دادن تاج جديد بر چوبين مدتي مورد تهديد قرار گرفته بود و شورش بهرامند. ظاهرا خسرو پرويز اين تاج جديد را صاحب قانوني فر ايزدي است تاكيد كمشروعيتش و اينكه تنها

بعد از غلبه بر بهرام چوبين برگزيد، پس مي توان تاج خسرو پرويز را نشانة پيروزي او بر بهرام چوبين و ايزدان، فر كند كه ها تاكيد ميايران دانست. در واقع خسرو در اين سكهنيت سلطه او و خاندانش بر حقا

ز هم توسط جانشينانش و هم در سكهكنند. اين مدل تاج خسرو پروي را تنها به شاهان قانوني اعطا مي هاي عرب ساساني مورد استفاده قرار گرفت.

33-32، ص 1392دريايي، - 1

٨٠

. خسروپرويز13. 3تصوير

٨١

حيواناتهاي تاج ها با نقش

يك دسته، شود. ي ديگر ديده مي كه در آنها تصوير خود بهرام با نيم تنه هاي هستنددسته دوم: سكه.). 14. 3ي است كه كلاهي با سر حيوانات مختلف بر سر دارد (نك: تصويرتصوير خود بهرام با شاهزاده

. 1شته باشدسكه شناسان معتقد هستند شايد اين مسئله اشاره به شاهزادگان مختلف دا

بينم كه در كنار آن ت ميتصوير بهرام را با تاجي كه بالهاي برافراشته بر آن اس ها در اين سكهي با تاج اسب مانندي قرار دارد. در بهرام يشت ذكر شده است كه ايزد بهرام در سومين تجلي شاهزاده

. پس احتمالا تاج اسب مانند نمادي از ايزد بهرام بوده باشد. 2آيد و زيبايي در مي خود به كالبد اسب سپيدو در طرف ديگر در پشت سكه در يك طرف چپ آتشدان، خود شاه با توجه به تاجش ايستاده است

ر نشان كرد كه تصاوير پشت اي كه نمادي از اورمزد بود، قرار دارد. بايد خاط شخصي با تاج كنگره گيرد. ي قرار ميا در فصل بعد مورد بررسه سكه

ي است كه احتمالا ملكه شود تصوير زن هاي بهرام دوم ديده مي ي ديگري كه در سكه تصوير نيم تنه. در اين 3نيز اشاره شده است "شاپور دختك، بانوي بانوان"ها به نام ملكه شاه بوده، در برخي از سكه

بهرام دوم، هاي در روي سكه .).15. 3ها ملكه كلاهي با سر حيوانات پوشيده است (نك: تصوير سكهارند، كه در ميان هاي با سر حيواناتي چون عقاب، قوچ، اسب، گراز و شير بر سر د ملكه و شاهزاده كلاه

.4باشد ا سر اسب بيشتر از ديگر اشكال ميهاي ب اين اشكال كلاه

1- Alram and Gyselen, 2012, p. 51.

. 433، بهرام يشت، كرده سوم، ص 1371دوستخواه، - 2 .285، ص 1384لوكونين، - 3

4- Alram and Gyselen, 2012, p. 52.

٨٢

شاه، آنها را خودشود. كه سه نيم تنه در روي آنها ديده مي هاي هستند كه تصوير دسته سوم سكهر دوره اردشير بابكان نيز در .). تصاوير گروهي د16. 3كنند(نك: تصوير ملكه و شاهزاده شناسايي مي

شود. ها مي بهرام دوم تبديل به سبك غالب سكهشود اما در دوره ها ديده مي سكه

هاي حيوانات ي با شكلشاهد استفاده از افسرها هاي متنوع بهرام دوم بينيم در سكه گونه كه مي همانهاي از اند و احتمالا نشان هاي بهرام دوم ظاهر شده ين تصاوير نخستين بار بر روي سكهمختلف هستيم. ا

آيند. لوكونين معتقد است دليل پيدايش اين تصاوير با اقدامات اصلاح طلبانه ايزدان زردشتي به شمار مي .1شدند هنر ساساني اين تصاوير ديده نمي ز اين دوره دركردير روحاني زردشتي ارتباط داشته، زيرا قبل ا

باشند. در بهرام يشت ر واقع نمادهاي از ايزد بهرام ميبايد خاطر نشان كرد كه بسياري از اشكال داشاره شده است كه ايزد بهرام ده تجلي مختلف دارد از جمله در سومين تجلي به شكل اسب، پنجمين

در هشتمين تجلي به شكل قوچ در مين تجلي به شكل پرنده ورارغنَ، تجلي به شكل گرازي، در هفتهاي بهرام دوم مشاهده هاي مختلف ملكه و شاهزاده در سكه . شكل اين حيوانات را در تاج2آيد ميتوان دشاه كه نماد ايزد بهرام بود، ميكنيم. با توجه به اين اشكال و نيز تاج با بالهاي برافراشته خود پا ميها، ايزدي كه بهرام را در راه رسيدن به سلطنت كمك هاي روي سكه ين نتيجه رسيد كه با توجه به تاجبه ا

كرده است و فر ايزدي را به او اعطا كرده، ايزد بهرام، ايزد جنگ و پيروزي بوده است.

. 155، ص 1384لوكونين، - 1 . 436، 433، 434، بهرام يشت، كرده هاي سوم، پنجم، هشتم، هفتم، ص 1371دوستخواه، - 2

٨٣

. سكه بهرام دسته دوم14. 3تصوير

. سكه بهرام نوع دوم15. 3تصوير

٨٤

. سكه بهرام نوع سوم16. 3تصوير

٨٥

شود كه وبه روي شاه ديده ميهاي بهرام دوم تصوير شخصي روي سكه در ر در برخي از سكهد. اما نكته ان و ملكه را شاهزاده در نظر گرفته ي در دست دارد. معمولا تصويري رو به روي شاه حلقه

كرد اين است كه تصويري كه حلقه در دست دارد شاره اها وجود دارد و بايد به آن جالبي كه در اين سكهدر حال دادن ها صوير زني است كه در پشت همين سكهدر روي سكه كلاهي كه بر سر دارد مشابه ت

.). 17. 3باشد (نك: تصوير حلقه به سمت شاه مي

اعطاي را صحنه آن اي كه عدهاند از جمله اين ير سكه شناسان نظرات مختلفي دادهدر مورد اين تصاومشروعيت خود فرا خوانده داند كه شاه خداي حامي سلطنتش را به منظور تاكيد بر شاهي به وليعهد مي

داند. خداي حامي اعطاي سلطنت به شاه يعني الهه اناهيد يا ايزد بهرام مي نشانة آن را نيز اي است. عده. شايد تصوير بدون ريشي 1آيد يساله ي در م 15شكل مرد دانيم ايزد بهرام در ششمين تجلي اش به مي

كه در حال دادن حلقه به شاه مي باشد نمادي از ايزد بهرام باشد.

پوشيده است كه جلوي شود كه كلاهي ت راست آتشدان تصوير زني ديده ميدر پشت سكه در سمه ي ساد باشد و حلقه كه ميشود كه مشابه تصوير شخص بدون ريش در روي س ي ديده مي آن سر پرنده

تصوير اين زن مورد تحقيق و بررسي محققان قرار گرفت و در هاي آتش در دست دارد. به سمت شعلهدانستند. اما امروزه نظر ر گذشته آن را تصوير ملكه شاه ميمورد آن نظرات مختلفي ارائه شده است. د

باشد. استدلال وم ميايزدبانو اناهيد به بهرام دغالب بر اين است كه اين تصوير اعطاي سلطنت از سوي اصلي كه در تاييد اين مسئله ارائه شده اين است كه تصوير زن دستش را به نشانه احترام به سوي شاه

داند اين است كه تصوير زن لكه روي سكه نميبلند نكرده است. دليلي ديگري كه اين تصوير را تصوير مد او ده اشد. دليل ديگري كه نشان ميب تصوير ملكه در روي سكه متفاوت ميپشت سكه تاجش با در

شاه دست راستش را بالا برده است. اين حركت ،باشد كه در پشت سكه ايزدبانو اناهيد است اين مي. پس اين و مقام بالاتري نسبت به شاه دارددهد كه شخص مقابل ا نشانه احترام از سوي شاه نشان مي

. 434بهرام يشت، كرده ششم، ص - 1

٨٦

ام به شخص عالي مقامي بوده باشد. شايد هم نشانه احترتوانست تنها يك ايزد و ايزدبانو ميتصوير زن .1كندخواسته به او سلطنت را اعطا كه مي

برخي از محققان معتقد است كه با توجه به اين كه تصوير روي سكه تاجي همانند تاج تصوير زن در ورت صاف و پشت سكه بر سر دارد كه به عنوان ايزدبانو اناهيد شناسايي شده است و نيز به خاطر ص

يد بدون ريشش او را ايزد اناهيد مي داند و برآنند كه اين سكه نشان دهنده اعطاي سلطنت از سوي اناه .2باشد هم در روي و هم در پشت سكه مي

هرام دوم تحت تاثير سكه هاي ب شت كه تصاوير سه گانه در روي سكهدر گذشته اين نظر وجود داشد. اما دي توسط اشكال مونث نشان داده ميرومي مفاهيم متعد بوده است. در تصوير نگاري زني رومي

هاي بهرام دوم حلقه گل در دست داشت. شكل مونث در سكهتنها ايزد پيروزي بود كه هميشه حلقه برجسته شاپور وده است. اما با اين وجود در نقشي در دست دارد كه ويژگي رايج هنر ساساني نب ساده

.3تعدد حلقه ساده در دست دارنديكم در بيشاپور افراد م

شد. امپراتور فاتح نيز نشان داده مي هاي رومي ايزد پيروزي با تصوير امپراتور به عنوان در سكه نشان دهد، بايد هايش كه اين مفهوم شاه فاتح را در سكهبنابراين اگر بهرام دوم چنين قصدي داشت

اهرا ترجمه مفهوم شاه فاتح در عناصر تصويرنگاري با كرد كه اين مفهوم را برساند. ظ تصويري ايجاد ميرسد كه راين كلاهي با سر عقاب به نظر ميشود. بناب نث كه هيبتي شاهانه دارد ظاهر ميشخصي مو

ي بود كه براي اين مفهوم اتخاذ شده بوده و مفهوم پيروزي سمبل ميانه منحصرا براي حفظ خاندان شاهي . 4گرفت ه آتش داشته، مورد تاكيد قرار ميوسط حلقه ي كه فرد مونث روباست. بنابراين ايزد پيروزي ت

1- Alram and Gyselen, 2012, p. 55-57; Curtis, 2008, p. 140-141. 2- Curtis, 2008, p. 141; Schindel, 2008, p. 454. 3- Alram and Gyselen, 2012, p. 57. 4- idem.

٨٧

هاي بهرام نشان دهنده يك زلن معتقد هستند كه صحنه پشت سكهسكه شناساني چون آلرام و گيي كه در پيروزي شاهانه اشاره دارد و حلقهباشد و شكل مونث در واقع به زي سلطنتي ميمراسمي از پيروها كه باشد. اين سكه شود نماد پيروزي مي ي شاه و ملكه در روي سكه ديده ميروبه رودست تصويري

شده باشند. در دوره بهرام باشند ممكن است بعد از يك پيروزي واقعي ضرب داراي ابداعات نويني ميگ ميلادي بعد از مر 283توان از دو پيروزي مهم ياد كرد، يكي عقب نشيني ارتش روم در سال دوم مي

كند و دومي غلبه بر شورش پايتخت ساسانيان تيسفون را تصرف امپراتور كاروس كه موفق شده بود توانست ش زده بود و غلبه بر اين شورش ميهرمزد در شرق ايران بود كه عليه بهرام دوم دست به شور

.1گيردك موفقيت سلطنتي مورد توجه قرار به عنوان ي

ن دادن نماد هاي از ايزداني چون بهرام كه ايزد پيروزي بوده خواسته رسد بهرام دوم با نشا ميبه نظر بينيم كه شورشي نيز عليه ود تاكيد كند. چون در دوره او مياست بيش از بيش بر مشروعيت سلطنت خ

هستيم و چه نيز در دوره او شاهد اوج قدرت كرديرشود. ت گرفته بود كه سركوب ميسلطنت او صورين هاي بهرام دوم تحت تاثير اصلاحاتي باشد كه كردير در اين زمان در د نمادها در سكه بسا كه ايجاد اين

كه بهرام دوم را در راه رسيدن به سلطنت حمايت ايزدانيتوان گفت زردشتي ايجاد كرده بود. پس مي اند. زد بهرام و ايزدبانو اناهيد بودهكردند اي

1- idem.

٨٨

. سكه بهرام دوم17. 3تصوير

٨٩

هاي بهرام دوم شود كه مشابه سكه بل شاه ديده ميهاي جاماسپ نيز تصويري در مقا در روي سكهر سمت راست شاه در حال دادن شود كه د هاي جاماسپ اين تصوير ديده مي ي سكه باشد. در همه مي

وليعهد بوده اما .). در گذشته اعتقاد بر اين بود كه اين تصوير18,3باشد(نك: تصوير ي گل به شاه مي حلقهكه در حال دادن سلطنت به باشد اين تصوير نشان دهنده اورمزد مي امروزه سكه شناسان معتقد هستند كه

.1باشد شاه مي

ون شك جاماسپ با باشد. بد دهنده صحنه اعطاي سطلنت به او ميهاي جاماسپ نشان درواقع سكه ي خلع قباد يكم از ها خود بعد از كشمكش شروعيت پادشاهيها خواسته است بر م ضرب اين نوع سكه

د. قباد يكم به دليل حمايت از مزدك، توسط خاندان سلطنتي، اشراف و روحانيون عزل سلطنت تاكيد كنگرديده بود. بنابراين ادعاي انتصاب الهي جاماسپ از سوي اشراف و روحانيون ظاهرا مورد حمايت قرار

. استدلالي 2دهد ور مستقيم از سوي اورمزد نشان ميد را بطگرفته بود كه شاه صحنه اعطاي سلطنت خوشد اين است كه جاماسپ كه تصوير روي سكه شايد اشاره به اورمزد با كندتواند اين نظر را تاييد مي كه

جاماسپ در ،علاوه بر اينباشد. دانيم نماد اورمزد مي ي بر سر دارد كه ميا ها تاج كنگره در روي سكهد به اين دليل باشد كه او در برد. شاي بدون هيچ عنوان و لقبي به كار ميتنها اسمش را هايش روي سكه

به اضافه هايش با نشان دادن تصويري كه نماد اورمزد باشد بر مشروعيت خود تاييد دارد و نيازي سكهت كمك توان گفت ايزدي كه جاماسپ را در راه رسيدن به سلطن بيند. پس مي كردن لقب براي خود نمي

باشد اين ري كه در حال دادن حلقه به او ميي شاه در كنار تصويا اورمزد بوده است. تاج كنگرهكرده دهد. مسئله را نشان مي

1- Gӧbl, 1971, p. 51. Schindel. 2008, p. 454. 2- Choksy, 1988, p. 8.

٩٠

. جاماسپ18. 3تصوير

٩١

تاج عقاب مانند .4,1,3

اريدي در اي تاجي با شكل عقابي يا شاهيني كه مرو اي شاپور يكم علاوه بر تاج كنگرهه در سكهاي ويژه شاپور در آغاز ه ها را سكه .). آلرام اين سكه19. 3شود (نك: تصوير منقار دارد نيز ديده مي

داند. گوبل معتقد است كه شاپور در فاصلة زماني بين جلوس بر تخت و تاجگذاري اين نوع سلطنتش ميها مربوط به زماني باشد كه شاپور وليعهد ايران شده بود. نكته د اين سكه. شاي1تاج را استفاده كرده است

فيروزآباد و نقش قابل توجه اين كه شاپور با همين تاج در دو نقش برجسته دوره اردشير بابكان در شود. رجب نيز ديده مي

هاي اوليه پارسي نيز نشان داده شده است و مي تواند نمادي از شكل عقاب يا شاهين در سكه دانيم كه ورثرغنه يكي از ايزدان ي و نماد پرندة ورثرغنه باشد. ميشكوه و جلال خدادادي يا فر ايزد

اصلي زردشتي و از وظايف اصلي او حفاظت از فر ايزدي بود. بنابراين احتمالا شاهين نماد ايزد بهرام .2بوده است

د، د، اشاره به ايزدبانو اناهيد دارگوبل معتقد هست كه تاجي با سر عقاب كه مرواريدي در منقار دارتوان گفت كه شاپور در ابتدا با اگر اين تفسير گوبل درست باشد مي .3كندبدون اينكه دليل خود را بيان

نشان دادن نمادي از اناهيد خود را تحت حمايت او قرار داده است. اما بعد از تاجگذاري رسمي به عنوان رگزيد كه نماد اورمزد بوده است. اي را ب گرهشاهنشاه ايران تاج كن

ر دارد. كه نمادي از فر ايزدي دهد كه مرواريدي در منقا ي را نشان مي تاج هرمزد دوم، دو بال پرندهاهين يا عقاب نماد ايزد بهرام ). همان گونه كه در بالا اشاره كرديم بالهاي ش. 2. 3باشد (نك: تصوير ميباشد، خواسته است كه به دربار ن تاج كه مشابه تاج شاپور يكم ميايباشد. شايد هرمزد دوم با انتخاب مي

. 121، ص 1391.؛ گوبل، 27، ص 1392آلرام، - 1

2- Curtis, 2007, p. 427-428. 3- Gӧbl, 1971, p. 7.

٩٢

صاحب قانوني كند كه او به عنوان پسر نرسه، يد هم به روحانيون زردشتي تاكيد بستگانش و شاسلطنتي، ي هاي اعطا ست به پرنده ي اشكاني كه در صحنهباشد. اين پرنده بسيار شبيه ا و مشروع فر ايزدي مي

. 1ها و نقوش قرن اول قبل از ميلاد و قرن اول ميلادي آمده بود سكه شاهي بر روي

هاي بينيم. در سكه هاي اشكاني هم مي در سكهقابل توجه است كه نقش عقاب با چيزي در منقار را و در ي را در منقار دارد يك عقابي است كه نيم تاج يا حلقهفرهاد ششم اشكاني مدل رايج نشان دادن

.2شود د نشان داده ميپشت سر فرها

1- Curtis, 2008, p. 140 ; Curtis, 2007, p. 431. 2- Gariboldi, 2004, p. 38.

٩٣

اي يكم با تاج پرندهسكه شاپور . 19. 3تصوير

هرمزد دوم . 20. 3تصوير

٩٤

هاي تركه مانند شيارهاي نخل مانند و تاج تاج با. 5,1,3

اند كه معمولا هر دو را نماد پور سوم مورد استفاده قرار گرفتهها به ترتيب توسط نرسه و شا اين تاجدر طي سلطنتش تغيير داد. در ايزدبانو اناهيد تلقي مي كند. نرسه نيز از شاهان ساساني بود كه تاجش را

گوبل .). 21. 3(نك: تصويرليه او تاجي نخل مانند و بعدها تاجي بدون نخل به كار رفته استهاي او سكه .1شود به شاهي منصوب مياز جانب اناهيد بينيم پادشاهي تنها ي كند، اولين بار است كه ميبيان م

ت عالي در دوره نرسه برخوردار ايزدبانو اناهيد اغلب با روييدن گياهان همراه است و از موقعيو به نامش در كتبيه پايكولي نرسه نيز اشاره شده است. در نقش برجستة نقش رستم، نرسه در باشد مي

در دوره بهرام دوم به عنوان سرپرست باشد. كردير كه يزد اناهيد ميحال دريافت نماد سلطنت از اكه آتشكده اناهيد منصوب شده بود منصبي كه خاص خود شاهان بود، در دوره نرسه شاهد اين هستيم

رسد نشان دهنده اقدامات براي ن نرسه در كنار اناهيد به نظر مينشان داددهد. قدرت خود را از دست ميو شايد نرسه با اين كار بر سنت دوره ي اردشير بابكان و بازگشت به دوره قبل از اصلاحات كردير باشد

.2ندك به او اعطا كرده است، تاكيد ميشاپور يكم و بر اين مسئله كه سلطنت را اين ايزدبانو

هاي هايي از برگ درختان و يا شاخه باشد و نقش هاي تركه مانند مي تاج شاپور سوم داراي شكلدانيم مي .).22. 3(نك: تصوير 3داند آنها را نماد ايزدبانو اناهيد ميوبل شود كه گ گياهي روي تاج ديده مي

كه شاپور سوم مدت اندكي پادشاهي كرد. بدون شك استفاده از نمادهاي ايزدبانو اناهيد براي تاكيد بر مشروعيت پادشاهي شاپور بوده است. به علاوه، شاپور سوم در نقش طاق بستان با آوردن تصوير پدرش

ور دوم بيش از بيش بر مشروعيت سلطنت خود تاكيد دارد. شاپ

1- Gӧbl, 1971, p. 7; Alram and Gyselen, 2012, p. 18; Erdmann, 1951, p. 98.

Curtis, 2008, p. 141. 30، ص 1392؛ دريايي، 195-194، ص 1384لوكونين، -23- Gӧbl, 1971, p. 7.

٩٥

نرسه . 21. 3تصوير

. شاپور سوم22. 3تصوير

٩٦

تاج با نماد دو ايزد .2,3

تا اينجا همانگونه كه ديديم شاهان ساساني از يك نماد مانند تاج كنگره اي نماد اهوره مزدا، تاج هايشان اي گياهي نماد اناهيد در روي سكهبهرام و تاج با نقشهمشعشع نماد مهر، تاج بالدار نماد ايزد

بك شود كه س ج ها، از نماد دو خدا استفاده مياستفاده كردند. اما از زمان بهرام چهارم است كه در تاتاجهاي شاهان ديگر ساساني نيز . تاج با نمادهاي دو ايزد را در 1باشد جديدي در سكه زني ساسانيان مي

شود. ادامه به بررسي آنها پرداخته مي در بينم كه مي

فراشته در دار در قسمت جلوي و كوريمبوس در بالاي آن و بالهاي برا با تاج كنگرهبهرام چهارم شدهمان گونه كه قبلا اشاره .).23. 3(نك: تصوير 2ها نشان داده شده است قسمت مياني در روي سكه

بينيم كه بهرام چهارم خود باشد. مي مياي برافراشته نماد ايزد بهرام ي نماد اورمزد و تاج با بالها ج كنگرهتاكنيم اورمزد و بهرام معرفي كرده است. اگر به شرايط زمان بهرام توجه را تحت حمايت دو خدا يعني

شايد دليلي كه او از دو نماد ايزدي استفاده كرده است را دريابيم. دوره بهرام چهارم از لحاظ سياسي ايران ي برخي از دوره دست به شورش زد و به عقيده تا حدودي در اوضاع مساعدي نبود، ارمنستان در اين

. علاوه بر اين، در اين 3باشد وم مربوط به دوره بهرام چهارم ميمحققان تقسيم ارمنستان بين ايران و رمهرسپندان در د ت آذربادوره اشراف و روحانيان نيز قدرت يافته بودند. درواقع روحانيان بعد از اصلاحا

دوره شاپور دوم قدرت زيادي يافته بودند. قابل ذكر است كه سه شاه بعد از شاپور دوم پايان اندوهباري باشد. پس شايد بتوان راف از زمان شاپور دوم به بعد ميداشتند كه نشانة قدرت روبه رشد روحانيان و اشر روي تاج استفاده كرده است اين باشد كه به اقتدار و گفت دليلي كه بهرام چهارم از دو نماد ايزدان ب

دهد كه ايزداني و نشان مشروعيت خود در برابر قدرت روحانيان و اشراف در اين دوره تاكيد داشته باشد چون اورمزد به عنوان خداي اصلي زردشتيان و ايزد بهرام ايزد جنگ و پيروزي حامي سلطنت او هستند.

1- Erdmann, 1951, p.100-101; Gӧbl, 1951, p. 9 and 48.

.190، ص 1390طحان، - 2 .36، ص 1383؛ دريايي، 43، ص 1386زرين كوب، - 3

٩٧

بهرام چهارم .23. 3تصوير

٩٨

. تاج ها با نماد ماه و ستاره3. 3

اني نيز بوده كه به كرات روي نقش هلال ماه و ستاره يكي از اشكال مورد توجه و علاقه شاهان اشكها مشاهده ي سكهشود. در دوره ساساني استفاده از اين نقوش به وفور رو هاي ايشان ديده مي سكه شود. مي

همان گونه كه در شود. ون هلال ماه و ستاره نيز ديده ميشاهان ساساني نمادهاي چدر روي تاجهاي آمده است. در منابع پهلوي اين لغت به "بغ"هاي ساساني لقب اشاره شد، در روي سكهفصل قبل

دانيم و آينده خوب هستند. ميستارگان نيز ارجاع داده شده است كه پديدآورندگان خوب و سرنوشت ساساني در كنار بالاترين مقامي كه داشت، بر طبق مفهوم فر پديدآورنده آينده خوب نيز بود. شاهنشاه

هلال ه مي شد و چه بسا آمدن نقش ستاره و همان گونه كه ذكر شد فر ايزدي اغلب در تاج شاه نشان داد .1در روي تاج نيز اشاره به فر ايزدي شاه ساساني باشد

هاي ايراني تنها در اين د، ستاره يا هلال ماه در روي سكهخورسياين عقيده وجود دارد كه نقش كه توسط خدا خلق شده است، نشان دهند. در منابع مفهوم توجيه پذير است كه پادشاه را در مركز عالمي

ها همراهي يد و ماه و ستارهبيينم كه اورمزد اغلب براي اداره جهان توسط خداياني ديگري چون خورش ميرين ستارگان و شاه شاهان، ق "ر نامه شاپور دوم به كنستانس دوم، شاه ساساني با القابي چون شود. د مي

. استفاده از اين لقب توسط شاپور دوم شايد نشان دهنده نقشي باشد 2توصيف شده است "برادر مهر و ماهظر گرفته هم طراز خدايان در نكه شاه ساساني از لحاظ مذهبي دارد. يعني شاه ساساني هيچ وقت

باشد و با ديگر ايزدان قرين و جودات (اين جهان) در روي زمين ميشود، اما واسطه اورمزد با مو نميهاي شاهان ساساني تفسيري ستاره در تاجمادهاي نجومي ماه و همراه بوده است. درواقع استفاده از ن

باشد. حكومت آنها مورد تاييد ايزدان ميديگري است از اين كه

1- Gariboldi, 2004, p. 32.

.173، ص 1385كريستن سن، - 2

٩٩

عد هم هلال ماه و هاي ساساني نمادهاي هلال ماه و ستاره به تنهايي و از دوره قباد يكم به ب هدر سك پردازيم. هاي شاهان ساساني مي به بررسي اين نمادها در روي سكه بينيم. در ادامه هم ستاره را مي

كه استفاده از نمادهاي نجومي قبل از ساسانيان هم سابقه داشته است. در دوره اشكاني كردبايد اشاره هاي نقش هلال ماه نيز در سكه در روي تاج مهرداد دوم، نقش ستاره براي اولين بار ظاهر شده است.

شود. ي، نقش ماه و خورشيد ديده مهاي شاهاني چون فرهاد سوم و ارد دوم شود. در تاج اشكاني ديده ميهاي شاهان محلي پارس نيز نقش هلال ماه و ستاره ديده شده است. اردشيربابكان زماني كه هنوز در سكه

داشت در روي تاجش يك هلال ماه به كار برده بود. در حالي كه "بغ"شاه محلي در پارس بود و لقب ر روي تاجش نقش ستاره ياكند و ب استفاده مي "شاهنشاه ايران"نوان بعد از پيروزي بر اردوان از ع

برد. اضافه كردن نقش ستاره مي تواند نشان دهنده پيروزي اردشير بر اردوان خورشيد به كار ميشود و گاهي ها كم مي استفاده از نمادهاي نجومي در تاج.). بعد از اردشير بابكان 24. 3(نك: تصوير1باشد

شود. هاي شاپور يكم و سوم ديده مي بر روي تاج

دهد اضافه شدن يك هلال ماه بوده است (نك: ي كه در روي تاج رخ ميدوره يزدگرد يكم تغييردر ه كه در فصل قبل اشاره شد در . همانگون2.). دليل ظهور اين هلال ماه مشخص نيست25. 3تصوير

هاي يزدگرد يكم شاهد ظهور يك لقب جديد نيز بوديم و چه بسا كه ظهور اين نماد با لقب جديد سكه شاه مرتبط بوده باشد.

باشد. از زمان بهرام پنجم است كه هلال ماه به گوي در روي هرام پنجم نيز داراي تغييراتي ميتاج بميان دو داري است كه ماه و گوي در مركز تاج و در شود. تاج او تاج كوريمبوس كنگره تاج اضافه مي

.).26. 3(نك: تصوير 3اند كنگره جانبي قرار گرفته

1- Gariboldi, 2004, p.34, 46, 37, 42; Alram, 2003b. p. 95. 2- Erdmann, 1951, p. 102-103; Gӧbl, 1971, p. 8; Gariboldi, 2004, p. 37 and 43.

.198، ص 1390طحان، - 3

١٠٠

اردشير بابكان .24. 3تصوير

يزدگرد يكم .25. 3تصوير

١٠١

بهرام پنجم . 26. 3تصوير

١٠٢

. تاج او نيز تاج كوريمبوس شود نيز هلال ماه در روي تاج ديده ميدوم هاي يزدگرد ر سكهددوم اولين شود. احتمالا يزدگرد نقش هلال ماه در زير گوي ديده ميشود كه داري را شامل مي كنگره

و كسي بوده كه از دو نقش ماه بر روي تاج خود استفاده كرده است. يكي نقش جلوي طوقه تاج اوزد سوم كه مدت اندكي شاه از هرم .).27. 3(نك: تصوير 1گوي تاج شهريار استديگري نقش ماه در زير

ي همانند تاج يزدگرد اجهايش او ت نده است با اين حال در معدود سكههاي چنداني برجاي نما بود سكه گذاشته است.دوم بر سر

ده اي با گوي و نقش هلال ماه بو ، تاج كنگرهپيروز سه بار تاجش را تغير داده است. اولين تاج او شوند. احتمالا نزاع بين پيروز و هرمزد بعد از هاي به پشت تاج اضافه مي است. در تاج دوم پيروز، كنگره. در مورد تاج سوم پيروز 2باشدروز بر برادر باعث تغير تاج اولي شاه شده مرگ يزدگرد دوم و پيروزي پي

در بالا بحث شده است.

شود دار با هلال ماه ديده مي شاه بود نيز تاج كوريمبوس كنگره هاي بلاش كه مدت اندكي در سكه ). .28. 3 (نك: تصوير

از مدل تاج بهرام شود. تاج او اساسا ديده مياي و هلال ماه هاي جاماسپ نيز تاج كنگره در سكهيمبوس دهد اضافه شدن هلال ماه دوم بين كنگره و كور اما تغييري كه در آن رخ مي ،كند پنجم پيروي مي

(نك: 3هاي ساساني بوده است ن تاج از لحاظ ارتفاع در بين تاجرسد بلندتري بود. تاج جاماسپ به نظر ميبينيم كه احتمالا نماد ايزد ي ديگري را مي جاماسپ تصوير نيم تنههاي . ). در روي سكه29. 3تصوير

اورمزد باشد. در اين مورد در بالا توضيح داده شده است.

.202همان، ص - 1

2- Curtis, 1999, p. 304-305. Schindel, 2008, p. 454 . 222، ص 1390طحان، - 3

١٠٣

يزدگرد دوم . 27. 3تصوير

بلاش . 28. 3تصوير

جاماسپ . 29. 3تصوير

١٠٤

قباد يكم دو دوره سلطنت داشت در دوره اول سلطنت او تاج بالدار كه نماد ايزد بهرام بود بر سر .).30. 3شود (نك: تصوير و نقش ماه و ستاره در آن ديده ميگذاشت

شود و بعد از مدت يت از جنبش مزدك از سلطنت عزل ميدانيم قباد به دليل حما همانگونه كه ميدهد. سلطنت، شاه تاج خود را تغيير مي آورد. در دوره دوم ساساني را به دست ميوباره سلطنت كوتاهي د

هديد اين سنتي بود كه در گذشته هم وجود داشت درواقع شاهان ساساني زماني كه سلطنتشان مورد تاي زدند. قباد تاج كوريمبوس كنگره دست به تغيير تاج خود مي گرفت يا رويداد مهمي رخ مي داد قرار مي

نوان خداي اصلي درواقع در تاج دوم شاه خود را تحت حمايت اورمزد به عبا هلال ماه را به كار برد. شاه صاحب فر ايزدي تاكيد دهد و با انتخاب اين تاج بر مشروعيتش به عنوان زردشتيان قرار مي

.).31. 3(نك: تصوير كند مي

باشد. معمولا يك يي هلال ماه و ستاره مهاي قباد يكم استفاده از نمادهاي نجوم ويژگي اصلي سكهسلطنت قباد در دوره دوم 13در سال شود. اه و يك ستاره در سمت چپ ديده ميهاي ش هلال روي شانه

ماه و گيرد، استفاده از نمادهاي هلال هاي شاه صورت مي ي كه در روي سكهميلادي تغيير 511يعني سال (نك: تصوير 1ماند ميپايان دوره ساساني در روي سكه ها باقي باشد كه تا ستاره در حاشيه روي سكه مي

دليل ظاهر شدن اين نمادها در حاشيه سكه مبهم است چه بسا اين مسئله با لقب جديد شاه .).32. 3 مرتبط باشد. "ابزون"يعني

1- Schindel, 2005, p.141-142. Gӧbl, 1971, p. 51.

١٠٥

قباد يكم . 30. 3تصوير

قباد يكم تاج دوم . 31. 3تصوير

تسلطن 13قباد يكم سال . 32. 3تصوير

١٠٦

تاج پدرش قباد يكم را به كار شود. او همان وشيروان تغييري روي تاج ديده نميدر دوره خسرو انماه بدون ستاره در حاشيه سكه شود استفاده از هلال ها ديده مي برد. تنها تغييري كه در روي سكه مي همانندهاي هرمزد چهارم كه باشد، چون در سكه تبليغاتي داشتهرسد اين مسئله دليل باشد. به نظر مي مي

فاده از قباد يكم گرايش خصمانه به سمت اشراف داشت دوباره به نمادهاي نجومي دوره قباد يعني استرم دست به شورش مي زد در روي آورد. اما بهرام ششم كه بر ضد هرمزد چها هلال ماه و ستاره روي مي

. 1و انوشيروان يعني استفاده تنها از هلال روي آورده استكه ضرب كرده از الگوي خسرهاي سكه .).33. 3شود (نك: تصوير قش ماه در كنار تاج نيز اضافه ميهاي خسرو نشانه ستاره به ن همچنين در سكه

دار در حالي كه هلال باشد. تاج كوريمبوس كنگره وان ميتاج هرمزد چهارم مشابه تاج خسرو انوشير ها شامل بخش سمت جلوي تاج قرار گرفته و كنگرهگوي و ماه و ستاره اي در ق ماهي در قسمت زير .).34. 3(نك: تصوير 2شوند مياني و پشت تاج مي

نام خود ضرب كرده هاي به به شورش زد، سكه بهرام ششم (چوبين) كه عيله هرمزد چهارم دست .).35. 3(نك: تصوير 3ستهاي هرمزد چهارم پيروي كرده ا هايش از مدل سكه است. او در سكه

نيز هاي خسرو پرويز ويز در بالا بحث شده است. در سكههاي خسروپر هاي سكه در مورد تاجپادشاهي خسروپرويز كه شاه تاج بالدار 21هاي سال شوند. بر روي سكه نمادهاي ماه و ستاره ديده مي

هاي شاه شود، بر روي شانه و ستاره ديده ميه سكه، هلال ماه كه نماد ايزد بهرام بود بر سر دارد، در حاشياي نقش بسته است، در اطراف تاج نيز هلال ماه وستاره وجود دارد. در مجموع هشت ستاره و نيز ستاره

دان و شود. ستاره و هلال نشان دهنده خورشيد و ماه بودند، كه از ايز ه ميهلال ماه در روي سكه ديد .4آمدند همراهان اورمزد به حساب مي

1- Shindel ,2006.

.238، ص 1390طحان، - 2 .53، ص 1354بياني، - 3

4- Malek, 2002, p. 25-26.

١٠٧

خسرو انوشيروان . 33. 3تصوير

هرمزد چهارم . 34. 3تصوير

بهرام چوبين . 35. 3تصوير

١٠٨

هاي شاهانِ پاياني ساساني . تاج4,3

هاي او هستند. در واقع تمثال خسرو در ده سال سروپرويز بسيار شبيه به سكههاي جانشينان خ سكهفات جزئي مربوط به گوشه و تفاوتي مگر در اختلااش چندان آخر حكومتش، با تمثال شاهان بعدي

ها ندارد. هاي سكه كناره

ت. كه همان هايش به كار برده اس طنتش تنها يك نوع تاج بر روي سكهقباد دوم در دوره كوتاه سلمت جلوي تاج قرار گرفته داري است كه هلال ماه زيرگوي و ماه ديگري در قس تاج كوريمبوس كنگره

)..36. 3 (نك: تصوير 1هاي پدرش شباهت زيادي دارد او به سكههاي است. سكه

دار كه در ت هستيم. يكي تاج كوريمبوس كنگرههاي اردشير سوم شاهد دو نوع تاج متفاو در سكهر با بالهاي برافراشته است كه دا د و تاج دومي تاج كوريمبوس كنگرهش هاي شاهان قبلي نيز ديده مي سكههاي خسروپرويز نيز مشاهده باشد. اين نوع تاج را در سكه بهرام ايزد پيروزي مينماد ايزد دانيم مي

بر مشروعيت سلطنت خود كرديم. شايد اردشير سوم با استفاده از تاج مشابه خسروپرويز خواسته است هاي اردشير ي كه در سكه كردند تاكيد داشته باشد. نكته ي كه شاهان مدت كوتاهي سلطنت مي در دوره

اي جواني بدون ريش و سبيل نشان داده شده اين مي باشد كه شاه به صورت چهرهم قابل توجه است سو .). 37. 3(نك: تصوير 2شود نقش ماه و ستاره نيز در سكه ديده مي است.

هاي آن در ميان و پشت تاج قرار گرفته و دار كه كنگره هايش تاج كنگره خسرو سوم نيز در سكه .).38. 3برد (نك: تصوير لاي تاج قرار گرفته را به كار ميو ماه و ستاره در بابالهاي برافراشته

.38، ص 1389؛ اميني، 265، ص 1390طحان، - 1 . 664، ص 1389شهبازي، .269، ص 1390طحان، - 2

١٠٩

قباد دوم . 36. 3تصوير

اردشير سوم . 37. 3تصوير

خسرو سوم . 38. 3تصوير

١١٠

برد. اين نوع تاج ضمام بالهاي برافراشته به كار ميدار به ان هايش تاج كوريمبوس كنگره بوران در سكهرسد، بوران به منظور نشان دادن خود به عنوان . به نظر مي1شوند هاي خسروپرويز نيز ديده مي سكه را در

ساني پادشاه مشروع از تاج و مدل سكه زني پدرش خسروپرويز پيروي كرده است. بوران تنها زن ساوار ند حلقه، وي را با گيسواني بلها نشان داده شده است. تصوير سكه است كه با تاج بر سر در سكه

.2دهد لهايي از گوهرهاي باشكوه نشان ميمزين به گ

دهد ي را تواند اين معن باشد؛ كه مي ايزد پيروزي ميهنده بهرام بالهاي برافراشته در تاج بوران، نشان دانتخاب كرده است به كه ايزد بهرام، سلطنت را به بوران اعطا كرده است. اين كه خسرو نماد بهرام را

هاي ه فاتح شناخته نشده بود و پيروزيهايش قابل قبول است، اما بوران به عنوان يك ملك دليل پيروزيكند. بنابراين شايد بتوان گفت دليلي اره هم به دست نياورده بود كه با نشان دادن ايزد پيروزي به آنها اش

اده كرده است، تنها براي نشان دادن ارتباط خود با خسرواستفاز تاج پدرش و نماد ايزد پيروزي كه بورانتوانست ن شك سلطنت او به عنوان يك زن مياش بوده باشد. بدو رويز و تاكيد بر مشروعيت پادشاهيپ

اه و ستاره در هاي بوران نمادهاي م وحانيون قرار گيرد. در سكهاي از اشراف و ر مورد مخالفت عده .).39. 3تصوير (نك: 3لباس او نيز با ستاره و هلال ماه تزيين شده بودشوند. حاشيه سكه ديده مي

طنت رسيد. نكته جالب در مورد آزرميدخت دومين زني بود كه در تاريخ ايران ساساني به سلاي با بالهاي شود كه تاج كنگره هايش تصويري مردي ديده مي سكههاي او اين است كه در روي سكه

.).40. 3كه بر روي آن نام آزرميدخت نوشته شده است ( نك: تصوير برافراشته بر سر دارد

ها احتمالا همان باشد و تمثال مرد بر روي سكه هاي خسروپرويز مي هاي او كاملا مشابه سكه سكه تصوير خسروپرويز باشد. در مورد دليلي كه آزرميدخت از تمثال پدرش به جاي خود استفاده كرده،

Daryaee, 2002, p. 77؛ 30، ص 1348بياني، -1

. 15، ص 1352بياني، - 23-Emrani, 2009, p. 7.

١١١

ست، ازجمله اين كه گفته شده شايد به دليل مشكلاتي كه ساسانيان در اواخر سلسله با نظراتي ارائه شده اها از تصوير مردانه اي ضرب سكه نداشتند و ضاربان سكهآنها مواجهه بودند كنترل زيادي بر كارگاه ه

م در روي داني توان درست دانست چون مي . البته اين دليل را نمي1اند هزاده خانم استفاده كردهبراي شانام شاه هم اشاره كرده و به است، پس مسلما كسي كه سكه ضرب ميسكه به نام آزرميدخت اشاره شده

ره بوران كه شاه با د، همانند دومردانه، تصوير زنانه او را رسم كن وانست به جاي تصويرت كرده است، ميبراي اين موضوع بايد دليل ديگري رسد يده شده است. بنابراين به نظر مياش به تصوير كش تمثال زنانه

اينكه به اشراف و تواند اين باشد كه آزرميدخت براي تاكيد بر مشروعيت سلطنتش و فرض كرده و آن مي .2پدرش استفاده كرده است وير مردانةدهد كه او صاحب فر ايزدي مي باشد از تصروحانيون نشان

اي با بالهاي برافراشته را بر سر دارند و كنگرههايش تاج زد پنجم و خسرو چهارم نيز در سكههرمسوم آخرين شاه ساساني نيز در شود. يزدگرد يده ميهايشان د قش ماه و ستاره نيز در حاشيه سكهن

اشيه سكه و كند و نقش ماه و ستاره نيز در ح ته استفاده ميدار با بالهاي برافراش هايش از تاج كنگره سكهاش تمثال جواني بدون ريش دارد و پس هاي اوليه . يزدگرد سوم در سكهشود در جلوي تاجش ديده مي

.).41. 3(نك: تصوير 3شود يل به تمثالي مردانه و با ريش مياز چند سال تبد

1- Mochiri, 1972, p.12-13. 2- Daryaee, 2009, p. 3-5.

.40، ص 1389؛ اميني، 294، 285،289، ص 1390طحان، - 3

١١٢

بوران . 39. 3تصوير

آزر ميدخت . 40. 3تصوير

يزدگرد سوم . 41. 3تصوير

١١٣

ها . ديگر نمادهاي روي سكه5. 3

ها و نمادهاي ديگري نيز وجود دارد، كه البته تفسير دقيق اين نمادها هاي ساساني نشان سكهبر روي و اينكه نشان دهنده چه چيزي هستند، دشوار است و هنوز نظرات قاطعي در مورد آنها داده نشده است.

از جمله اين نمادها مي توان به موارد زير اشاره كرد:

ر سوم و شايد هم پس از از دوره اردشير بابكان تا دوره شاپو كه:. نشانه سه نقطه در روي س1,4,3

ي كه اي آن را با سه نقطه باشد. عده ه است. اهميت آن هنوز نامعلوم ميهاي ساساني ضرب شد او بر سكههاي يي است و اغلب به صورت نشانة سكهبويژه منشا كوشاني دارد و محتملا از سرچشمة بودا

. 1دهند ت مي شود، ربط ميهاي شرق ياف ضرابخانه

هنوز به طور قطع معلوم نيست كه اين سه نقطه نشان دهنده چه چيزي شداما همان گونه كه ذكر است و در اين باره فقط مي توان فرضياتي ارائه داد. شايد اين سه نقطه، اشاره به سه اصل دين زردشتي

م اشاره به سه آتشكده مهم زردشتيان در زمان يعني گفتار نيك، كردار نيك و رفتار نيك باشند، شايد هساساني يعني آذرگشنسپ، آذر فرنبغ و آذر برزين مهر باشند. بر طبق بندهش اين سه آتش را هرمزد در

.2آغاز آفرينش، چون سه فر، به پاسباني جِهان فراز آفريد

شود، كه علل ده ميبه شكل نقطه در روي سكه دي هاي ديگري غير از اين نشان سه نقطه، نشانه به. از 3اند ها داراي اهميت مظهري نبوده لوكونين معتقد است كه اين نشانه ها ناروشن است. ضرب اين نقطه

هاي اطراف دندانة چپ، جمله اين نشانه مي توان به مواردي چون نقطه هاي اطراف نوارها، نقطه هاي زيرنوارها و غيره اشاره كرد. نقطه

.261، ص 1384؛ لوكونين، 69، ص 1391گوبل، - 1 . 95، ص 1369بهار، - 2

. 262، ص 1384لوكونين، - 3

١١٤

گيرند و در پشت سر گره زده رها روي حلقة دور پيشاني قرار مينواها: تاج. نوار روي 2,4,3

شدند. نوارها نقش ويژه ي در تاجها داشتند و تاجها همواره داراي دو جفت از اين نوارها بودند. از ميسر گيرند و ه هاي چپ و راست نيم تنه قرار ميسومين تاج پيروز به بعد، نوارها به قرينة يكديگر بر شان

شد و نشان دهنده نماد راي تزيين تاجها به كار گرفته ميشايد اين نوارها فقط ب. 1اشدب آنها رو به بالا مي خاصي نبوده باشند.

هرمزد يكم، در روي هاي ان و سكههاي اردشير بابك در سكههاي شاه: . نشانه شاهي بر شانه3,4,3

سكه شناس . 2لوكونين آن را نشانه شاهي نام گذاشته استشود كه ي ديده مي هاي شاه، نشانه شانه يا شانه .). 42,3(نك: تصوير 3دانماركي اقاي مولر اين علامت را نشان مقام الهي و شاهي تشخيص داده است

هاي آتش بر روي شانة چپش اه ساساني بود كه شعلهبلاش تنها ش هاي آتش: . نشان شعله4,4,3

نيست. شعله هاي كه از كاملا واضح نيستند. معني اين نشانه روشن هاي آتش شود. البته شعله ديده مي .4خيزد تا آن زمان تنها در ميان كوشانشاهان معمول بوده است شانه بر مي

در ابتدا تنها يك حاشيه يا دايره در اطراف سكه وجود داشت. در دوره شاپور . حاشيه سكه:5,4,3

نيز است. در دوره بلاش رفتهه حاشيه در پشت سكه به كار دوم دو حاشيه در روي سكه و يك بار نيز سگانه حاشيه دوگانه روي سكه و حاشيه سهشود. از دوره خسرو پرويز دو حاشيه در روي سكه ديده مي

. تنها دوره قباد دوم و اردشير سوم استثنا 5كه تا پايان دوره ساساني نيز باقي ماندپشت سكه به كار رفته ها به كار رفته بود. در روي حاشية سكه معمولا دايره يا حاشيه در روي و پشت سكهيك بودند كه تنها

.70-69، ص 1391؛ گوبل، 433، ص 1387گوبل، - 1 . 261، ص 1384لوكونين، - 2 .137، ص 1386كريستنسن، - 3 Gӧbl, 1971, p. 15. 433 ، ص1387گوبل، -4

5- Gӧbl, 1971, p. 16.

١١٥

نمادهاي نجومي هلال ماه و ستاره ديده مي شود و اگر سكه را به صفحة ساعت مانند كنيم به طور منظم .1بودند 9و 6، 3محل اين نمادها در نقاط ساعت

. 6، ص 1383قلي زاده، - 1

١١٦

و هرمزد يكم. اردشير بابكان 42. 3تصوير

١١٧

ها نمادهاي ايزدان در روي سكه. 6,3

ايزداني خاصي در روي اين توان دريافت كه كه نمادهاي هاي ساساني مي با بررسي نقش روي سكهستفاده از نمادهاي به نام ايزدان اشاره نشده است و با ا شداند. البته همان گونه كه اشاره ها نقش بسته سكه

بايد خاطر نشان كرد ها به كار رفته است مي توان گفت به چه ايزدي اشاره شده است. كه در روي سكهشند. با سوول نگهداري فر ايزدي هستند، ميتمامي اين نمادها در ارتباط با فر ايزدي و ايزداني كه م

است كه عبارت اند از : اورمزد خداي اصلي هاي نمادهايشان بازتاب يافته درواقع چند ايزد در روي سكه زردشتيان، اناهيد ايزدبانوي حامي ساسانيان، بهرام ايزد پيروزي و مهر ايزد عهد و پيمان.

انگذار ير بابكان بنياورمزد به عنوان خداي اصلي زردشتيان نمادهايش در روي تاج شاهاني چون اردشاي را نماد اين ايزد شود. در واقع تاج كنگره ي ديده ميوم و شاهان اواخر ساسانسلسله، شاپور يكم و د

باشد كه اردشير بابكان در كند، نقش برجسته نقش رستم مي استدلالي كه از اين نظر حمايت ميداند. مي ي بر سر دارد و نامش در كتيبه اورمزد آمده است. ا شاهي از ايزدي است كه تاج كنگره حال اعطاي مقام

ن يكي از خدايان اهميت به عنواايراني بوده كه بعدها در دين زردشتي نيز زدان قديمي ميثره يكي از اياست. نماد مهر را د. مهر، يشت مخصوص به خود نيز دارد و يكي از نگهبان فر ايزدي بوده ياب زيادي مي

عشع را ه از اين نظر كه تاج مشبينم كه تاج مشعشع بر سر دارد. شواهدي ك هاي بهرام يكم مي در سكه اند. تند كه به نام ايزدان اشاره كردههاي كوشاني هس كند سكه نماد مهر دانست حمايت ميتوان مي

ساسانيان در آغاز سده سوم ميلادي نگهبانان موروثي نيايشگاه اناهيد در استخر بودند. بنابراين اناهيد را از اين اني مثل نرسه سلطنت خودپس از اورمزد ايزدبانوي پشتيبان ساسانيان بود. برخي از شاهان ساس

اند. نرسه در نقش برجستة نقش رستم خود را در حال دريافت ديهيم شاهي از ايزدبانو دريافت كرده

١١٨

قش اناهيد را در صحنه انتصابش دست اين ايزدبانو نشان داده است. خسروپرويز نيز در طاق بستان ن اند. نند دارند را نماد اناهيد دانستهه ما. تاج هاي كه نمادهاي چون گياهان و ترك1آورد مي

هاي شاهان ساساني توسط بالهاي شاهين نشان داده شده بهرام ايزد جنگ و پيروزي در سكه ايزدها را هرام ايزدي بود كه پيروزي در جنگهاي ايزد بهرام بوده است. ب ياست. شاهين در واقع يكي از تجل

به نمادهاي فر ايزدي نيز بوده به همين خاطر شاهان متعدديكرد و يكي از محافظان نصيب شاهان ميهاي با سرحيواناتي چون گراز، اسب و اند. تاج بالدار و تاج هاي خود اشاره كرده اين ايزد در روي سكه

داند. ا معمولا نماد ايزد بهرام ميشير ر

. 734و 727، ص 1381بويس، - 1

١١٩

فصل چهارم

نمادهاي ديني بر پشت هاي ساسانيسكه

١٢٠

ها آتشدان در پشت سكه. نقش 1,4

هاي پارس، ميهن عنوان موضوع مركزي شعاير آيين زردشتي در سكههاي دور، آتشدان به از گذشتههاي شاهان محلي پارس در دوره بعد از ر سكهساسانيان، جاي گرفته بود. نقش آتشدان شكل رايج د

هايشان تصوير شاه و در سكهقرن سوم قبل از ميلاد در روي هخامنشي بود. حاكمان محلي پارس در در درهم هاي قرن دوم قبل از ميلاد در پارس اند. ي كه محل عبادت بود را نشان دادهپشت سكه ساختمان

.1شود كه برسم در دست دارد و در برابر آتشدان ايستاده است سكه، شخصي ديده مينيز در پشت از اهميت زيادي شتيددر دين زر آمد و ن آتش پسر اهوره مزدا به حساب ميبه باور پارسيا

آغاز شد، نقش آتشدان در بنابراين در سكه زني ساسانيان نيز كه از دوره اردشير بابكانبرخوردار بود. سانيان همواره آتشدان در هاي به نقش مسلط تبديل شد و در دوره چندصدسالة حكومت سا پشت سكه شده است. ها ضرب مي پشت سكه

ادامه به بررسي آنها پرداخته ها ضرب مي شد كه در ل مختلفي در پشت سكهشدان به اشكانقش آت شود. مي

. آتشدان به تنهايي1. 1,3

يم. نقش آتشدان به هاي اردشير بابكان مي بين تنهايي را اولين بار در پشت سكه نقش آتشدان به . 2شود يده ميشير دوم و شاپور سوم نيز دهاي شاهاني چون شاپور دوم، ارد تنهايي در سكه

هاي چندي است و غالبا روي ستوني حاوي چند پايه عمودي كه آن هم به آتشدان، متشكل از ستوننوبة خود روي پاية دوطبقه اي قرار دارد استوار است. ستون اصلي آتشدان را چهار پنچة شير نگه مي

). .1. 4(نك: تصوير 3دارند كه دو تاي آنها نمايان است و بر اشياء قارچ مانندي تكيه دارند

1 - Curtis, 2008, p. 138. 2 - Alram, 2003a, p .36 ; Schindel, 2005.

. 78، ص 1391؛ گوبل، 434، ص 1387گوبل، - 3

١٢١

پشت سكه اردشير بابكان .1. 4تصوير

١٢٢

آمده است. عبارت "آتشِ اردشير"ها عبارت شد در پشت سكهگونه كه در فصل دوم اشاره همانهاي شاهان بعدي ساساني نيز آمده است. سكه شناسان معتقد هستند كه در سكه "نام شاه"و "آتشِ"

ها نقش بسته است اشاره به آتش شاهي دارد كه است كه آتشداني كه بر پشت سكهين منظور اين عبارت ا شد. به سلطنت رسيدن هر شاهي روشن مي بعد از

هاي روشن اشاره به مكاني دارد كه مراسم تاجگذاري در آن جا وكونين معتقد است آتشدان با شعلهلداني بود كه در آن آتش باشد، بلكه آتشتوانست آتش معمولي ام شده است. آتش پشت سكه هاي نميانج

هاي شاهان بعدي مي بينم كه نقش ايزداني كه در حال دادن حلقه . در پشت سكه1سوخت سلطنتي مي شاهي به پادشاه هستند نيز نشان داده شده است.

شود. احتمالا اين نوارها در مراسم آييني نواري با روبانهاي كوچك ديده مي در دو طرف آتشدان،. شايد هم اين نوارها اشاره به اين دارند كه اين آتشدان، آتشدان خاص و 2مودي خاص و مهم داشته اندن

سلطنتي بوده كه نشاندن آتش شاهي را نشان مي دهد.

. آتشدان با تصاويري در پيرامون آن2. 1,4

شاپور يكم

شاپور نوع ديگري از كنند. ها تغيير مي ره شاپور يكم جانشين اردشير، تصاوير پشت سكهدر دوهايش انتخاب كرد كه ستون هاي كمي داشت. وره اردشير بابكان، براي پشت سكهآتشدان متفاوت تر از د

تغيير مهمي ديگري كه در اين زمان رخ داد اين بود كه آتشدان اصلي توسط دو شخصي كه در پيرامون هاي تمام در پيرامون، تصوير پشت سكهاويري آن بودند، احاطه شده بود. اين نقش يعني آتشدان با تص

هاي شاپوريكم، دو در پشت سكه .3شاهان ساساني شد و حتي تا سكه هاي عرب ساساني نيز ادامه يافت

.Schindel, 2005 ; Alram and Gyselen, 2012, p. 41.؛68، ص 1384لوكونين، - 1 .78، ص 1391گوبل، - 2

3- Gyselen, 2003, p. 36; Gyselen, 2011, p. 5.

١٢٣

اي نيز در كمرشان شمشيري آويخته شده و نيزهاي بر سر دارند و از هشخص دركنار آتشدان تاج كنگر ). .2. 4(نك: تصوير دست دارند

راني نيست، چون اين آتشداني كه دو شخص در كنار آن هستند طرح جديدي در سكه زني اي هاي شاپور، اشخاص صورتشان به سمت شود. در سكه هاي پارس نيز ديده مي هاي فرتركه تصوير در سكه

هاي فرتركه ديده قه شاهي در دست ندارند كه در سكهآتشدان نيست و هيچ كدام از آنها برسم يا حلدار اي بر سر و ريش منگوله شمشير در دست دارند و تاج كنگره شد. اما به جاي آن عصاي سلطنتي و مي

دهد كه يكي از اين اشخاص بنابراين اين نشانه ها، نشان مي هاي شاهي بودند. و سربند دارند كه نشانه، اشخاص پشت سكه اين اي داشت ف شاه كه گوي در بالاي تاج كنگرهبايد خود شاه باشد. البته برخلا

توانستند شاه باشند، بلكه نميگوي را ندارند، بنابراني گوبل معتقد است با توجه به اين مسئله آنها توانستند دو دين مرد باشند. اگر اين دو شخص دين مرد بودند در آن صورت بايد برسم در دست مي

يا كوريمبوسي ي شاپور اين دو شخص گوي ها شمشير، به علاوه در برخي از سكه داشته باشند نه نيزه وهاي شاهي كه اين دو شخص دارند، شايد دارند. بنابراين با توجه به نشاناي خود در بالاي تاج كنگره

. 1بتوان گفت كه يكي از آنها خود شاه بوده است

اردشير كند. هايش بر مفهوم شاهنشاهي تاكيد مي طراحي بر پشت سكه شاپور يكم با انتخاب اين نوعكنند و دن آتش در ابتداي سلطنت تاكيد ميبابكان با معرفي آتشِ اردشير، بر عمل شاهانه يعني روشن كر

هاي ديگر پادشاهي ن بر جنبهشاپور با ادامه دادن همين روش و اضافه كردن دو شخص در كنار آتشدانماد دين زردشتي اهميت تاكيد دارد. آتشدان پشت سكه هم به عنوان آتشدان شاهي و هم به عنوان

زيادي داشت. شاپور با انتخاب دو شخص در كنار آتشدان كه شايد يكي از آنها خود شاه بوده باشد، بر ند. اين كار براي ك اي مهم آن بوده است، تاكيد مينقش شاه در نگهباني از دين زردشتي كه آتش از نماده

Gӧbl, 1971, p. 18; Gyselen, 2003, p. 36; Gyselen, 2011, p.5 ؛278 ص ،1384 لوكونين، - 1

١٢٤

توانست براي آنها حمايت و ادي داشت و ميخود بود، اهميت زي سلسله ساساني كه در ابتداي كار همياري دين مردان زردشتي را به ارمغان داشته باشد.

هرمزد يكم

شود. دو تصوير پشت سكه روبه روي هم مي ها ايجاد ه هرمزد يكم تغييراتي در پشت سكهدر دورتاجگذاري وي تصوير هاي هرمزد منظره باشد. در پشت سكه سمت آتشدان مي هستند و صورتشان به

كنند. تصوير سمت چپ شهرياري كشور را به او تفويض مي شده است كه در آن اورمزد، مهر و اناهيدداند. تصوير سمت راست كه تاج كنگره اي با كوريمبوس كوريمبوس پوشيده را خود هرمزد ميكه تاج

داند و بر سر دارد را اناهيد مي يا كه ظاهر زنانه دارد و تاج كنگره پوشيده را اورمزد، تصوير شخصيهاي در پشت سكه .1اند ده است را ايزد مهر شناسايي كردهتصوير شخصي كه تاج يا شعاع هاي نور پوشي

اند، هر دو چيز يكساني كه شايد برسم يا عصاي كه اناهيد و اورمزد شناسايي شده هرمزد و اشخاصي .).3. 4سلطنتي باشد در دست دارند (نك: تصوير

شوند؛ مهر، حلقه شاهي در دست دارد و شاه اما در نقش پشت سكة كه مهر و هرمزد يكم ديده ميكه باشند ع همانند صحنه هاي اعطاي شاهي مينيز دستش را به سوي آن بالا برده است. اين صحنه در واق

گفت توان مي ها نيم. پس با توجه به صحنه پشت سكهبي هاي ساساني مي برجسته مشابه آنها را در نقشبايد .).4. 4ايزدي كه شاهنشاهي را به هرمزد يكم اعطا كرده است، ايزد مهر بوده است (نك: تصوير

باشد. اين كه هرمزد ني ميخاطر نشان كرد كه اين نخستين تصوير شناخته شده از ايزد مهر در هنر ساسااثير اصلاحاتي بوده باشد كه كردير هايش سه ايزد مهم زردشتي را نشان داده است، شايد تحت ت در سكه

روحاني مهم زردشتي از دوره شاپور يكم آغاز كرده بود. در دوره هرمزد، كردير تا حدودي قدرت يافته بود.

Alram and Gyselen, 2012, p. 45؛ 278، ص 1384لوكونين، - 1

١٢٥

شاپور يكم پشت سكه. 2. 4تصوير

پشت سكه هرمزد يكم . 3. 4وير تص

پشت سكه هرمزد يكم . 4. 4تصوير

١٢٦

بهرام يكم

آتشدان صورتشان به گردد. دو شكل در كنار هايش به شيوه شاپور يكم برمي پشت سكهبهرام يكم در يكي از اين اشخاص كه .1هاي شاپور، دو شخص تاج همانند هم ندارند اند. برخلاف سكه عقب برگردانده

بر تاج كوريمبوس بر سر دارد، احتمالا خود بهرام يكم باشد، اما تصوير ديگر كه تاج مشعشع و نوك تيزين شاه ساساني بود سر دارد، احتمالا ايزد مهر است. همان گونه كه در فصل قبل اشاره شد، بهرام يكم اول

توان گفت نقش كار برده است. پس ميهايش تاج مشعشع كه نماد ايزد مهر بود، به كه در روي سكه .).5. 4ك: تصوير باشد (ن شاهي به بهرام از سوي ايزد مهر ميپشت سكه نيز نشان دهنده اعطاي

اي با هاي بهرام يكم كه تاج كنگره تقد هستند تصوير پشت برخي از سكهبرخي از سكه شناسان مع. اگر اين نظر درست باشد با توجه به اينكه مشاهده كرديم 2باشد بر آن پوشيده است، شاپور يكم مي گوي

پس اينكه تصوير پشت نامند، مي "ردشيراز نژاد ايزدان ا "را بهرام يكم در القاب روي سكه هايش خوددهند بهرام خواسته است با اين كار كه از نسل اردشير و هايش، شاپور يكم باشد، نشان مي برخي از سكه

د و با اين كار بر اين مسئله تاكيد داشته باشد. يت كسب كنشاپور است براي خود مشروع

بهرام دوم

برخوردار هستند. در برخي هايش از تنوع زيادي وي سكههاي بهرام دوم همانند ر تصوير پشت سكهنيز همانند بهرام يكم در پشت نگردند. بهرام دوم اطراف آتشدان به عقب ميها تصاوير از سكه

دهد. تصوير سمت چپ اي كه بالاي آن گوي است نشان مي پور يكم را با افسر كنگرههايش، شا سكهه ها پوشيده است؛ همين شايد نشان دهنده اين باشد كه اين آتشدان تاجي همانند بهرام در روي سك

1- Alram and Gyselen, 2012, p. 48.

.Alram and Gyselen, 2012, p 53؛281 ، ص1384لوكونين، -2

١٢٧

ها بدون شك ايجاد دادن تصوير شاپور يكم در پشت سكه. هدف از نشان 1شخص خود بهرام دوم است .).6. 4مشروعيت براي شاه بوده است و اينكه او نسب شاهي دارد (نك: تصوير

ا تاج كنار آتشدان، در سمت چپ تصوير شاه بهاي بهرام دوم در پشت سكه، در در برخي از سكهشود با كلاهي كه در جلوي سمت راست نيز تصوير زني ديده مي شود. در بالدار و كوريمبوس ديده مي

رد. شاه نيز دستش را به آن سر پرنده ديده مي شود و حلقه را به سمت شعله هاي آتش در دست دا(نك: كنند اوير پشت سكه به سمت آتش نگاه ميدوباره تصها ها بالا برده است. در اين سكه سمت شعله

ها در فصل سوم نيز بحث شده است. .). در مورد هويت اين زن در پشت سكه7. 4تصوير

يكم و نشان دهنده اينكه همان گونه كه اشاره كرديم بهرام دوم با نشان دادن تصوير شاپورشروعيت براي پادشاهي خود ه است، در پي ايجاد ماش را از ايزداني چون اناهيد دريافت كرد پادشاهيتوسط برادرش هرمزد عليه سلطنت او صورت گرفت كه دانيم كه در دوره او يك شورش بود. مي

آساني در سراسر هايش كه به با نشان دادن تصاويري در پشت سكهسركوب شد. بنابراين بهرام نياز داشته ند. ود تاكيد كشده است، بر مشروعيت خ قلمروش توزيع مي

1- Alram and Gyselen, 2012, p. 53.

١٢٨

پشت سكه بهرام يكم . 5. 4تصوير

بهرام دوم پشت سكه. 6. 4تصوير

بهرام دوم پشت سكه . 7. 4تصوير

١٢٩

نرسه

در دوره نرسه در پشت سكه، اشخاص دسته برسم در دست دارند. در يك نوع سكه هر دو شخص ير مقابلش در دست دست چپش و تصوبرسم را در دست چپ دارند، در نوع ديگر شاه برسم را در

ي في شكم دار كه احتمالا دربرداندهها اشخاص كنار آتشدان ظر اند. در برخي از سكه داشته راست نگه .1در دست دارنداينها عصاره، بخور و يا نظاير

نت هاي نرسه را مي توان به دو دوره تقسيم كرد. يك دوره زماني است كه هنوز نرسه به سلط سكهها در پشت سكه، تصوير سمت چپ خود نرسه مي باشد، چون كه تاج و ن نرسيده بود. در اين سكهايرا

وس اي بدون كوريمب مت راست تاج كنگرهباشد. تصوير س و مشابه تصوير شاه در روي سكه ميآرايش ماند. در اورمزد مي د اي را ردن قرار دارد. شخص با تاج كنگرهاش در گ پوشيده است و موهاي بافته شده

ها آتشدان بدون روبان نشان داده شده است. در اين دوره، تصاير پشت سكه برسمي كه در اين نوع سكه ).. 8. 4(نك: تصوير 2دست دارند كوتاه مي باشد در دوره هاي قبل بلند بوده است

ها آتشدان با روباني تزيين شده است كه انتهاي روبان در ميان بدنه در مرحله دوم در پشت سكههاي ديگر نشان دهنده اين تزيين متفاوت آتشدان نسبت به سكهآتشدان قرار گرفته است. شايد اين نوع

ها نشاند. در اين سكه ه هر شاه در موقع تاجگذاري ميباشد كه آتشدان مذكور همان آتش شاهي است كت چپ و تصوير مقابل با تاج اش در سم ر دست دارد. شاه با تاج كوريمبوسخص برسم دنيز هر دو ش

).. 9. 4همان اورمزد باشد (نك: تصوير اي احتمالا كنگره

. 80، ص 1391گوبل، - 1 ;Gӧbl, 1971, p. 19; Alram and Gyselen, 2012, p. 61 . 299، ص1384لوكونين، - 2

١٣٠

نرسه پشت سكه . 8. 4تصوير

نرسه پشت سكه . 9. 4تصوير

١٣١

يزدگرد يكم

تصوير دو هلال ماه در هر دو طرف ها در كنار شعله هاي آتشدان يكم در پشت سكهدر دوره يزگرد توان به شناسايي باشد و نمي نار آتشدان متاسفانه بسيار بد ميآتش ديده مي شود. تصاوير اشخاص در ك

). .10. 4ز آنها دست يافت (نك: تصوير دقيقي ا

يزدگرد دوم

پيرامون آتشدان و شخص در باشد. تصوير د ه شاهان قبلي ميها مشاب در دوره يزدگرد دوم پشت سكهرسد كه اشخاص تاج ي بلند در دست دارند. به نظر مي شود كه رو به روي هم هستند و نيزه ديده مي

.).11. 4باشد (نك: تصوير اين حال كيفيت تصاوير نامرغوب ميي بر سر دارند. اما با ا كنگره

١٣٢

يزدگرد يكم .10. 4تصوير

يزدگرد دوم . 11. 4تصوير

١٣٣

پيروز

هاي . در اين دوره پيكرهشود هاي پشت سكه ظاهر مي ز، دگرگوني مهمي در نقش پيكرهدر دوره پيرو. اين نقش مدت طولاني گيرند ا به حالت نيايش مقابل آتشدان ميگردانند و هر دو دست ر رو به ببينده ميتغييري صورت گرفته است، رسد در آرايش جامه نيز شود. بنظر مي ديده ميهاي ساساني در پشت سكه

.). 12. 4(نك: تصوير 1اند نگ تر و نوارها نيز كوتاه تر شدهشلوارها كوتاه تر و ت

ي ارتباط نبوده باشد. در شايد اين تغييرات با تغيير تاج شاهي پيروز كه چند باري عوض شده بود ب ه تا شود؛ ك ان ديده ميماه در سمت راست آتشد هاي پيروز يك ستاره در سمت چپ و هلال پشت سكه

.2ها باقي ماند دوره يزدگرد سوم در پشت سكه

بلاش

نار آتشدان رو به روي هم دهد. دو تصوير در ك هاي بلاش تغيير مهمي رخ نمي در پشت سكه ،شوند. تصوير سمت چپ آتشدان و نقش هلال ماه و ستاره نيز در دو طرف آتشدان ديده مياند ايستاده

هاي دو تصوير چندان مشخص ه احترام بلند كرده است. نوع تاجتشدان به نشاندستش را به سمت آرسد تصوير سمت چپ كه دستش را بلند كرده است يي آنها بپردازيم. اما به نظر مينيست كه به شناسا

ايزدي باشد كه سلطنت را به دهندةشايد خود شاه بوده باشد و شايد تصوير سمت راست نيز نشان .).13. 4رده است (نك: تصوير بلاش اعطا ك

قباد يكم

هاي قباد يكم در دوره اول سلطنتش تصاوير پشت سكه رو به آتشدان بودند و دست در پشت سكههاي پيروز تا مرگ قباد يكم تصاوير كرده بودند. تقريبا در تمام سكه راست خود را به نشانه احترام بلند

.81، ص 1391گوبل، - 1

2- Gariboldi, 2004, p. 44.

١٣٤

اند. در دوره دوم سلطنتش نشانه احترام و ستايش بلند كرده پيرامون آتشدان دست راست خود را بهتغييري كه در پشت سكه رخ داد، اضافه شدن يك حاشيه (دايره) ديگر در اطراف سكه بود اين تغيير

.).14. 4(نك: تصوير 1پادشاهي قباد رخ داده است 33ظاهرا از سال

1- Schindel, 2005, p. 141-142 ; Schindel, 2005.

١٣٥

پيروز. 12. 4تصوير

بلاش .13. 4تصوير

قباد يكم .14. 4تصوير

١٣٦

خسرو انوشيروان

رامون دهد، اين است كه تصاوير در پي روان در پشت سكه تغييري كه رخ ميدر دوره خسرو انوشيشوند و ميلة ته گرد درازي در دست دارند. اين ويژگي قبلا در دوره بهرام آتشدان از روبه رو ديده مي

رسد در سالهاي اوليه دورة سلطنت خسرو انوشيروان تلاشي نظر مي يده شده بود. بنابراين بهدوم نيز دشود. هاي قرن سوم ميلادي ها مشابه نقش سكه هدف آن اين بوده كه نقش پشت سكه صورت گرفته كه

باشد. يت هنري تصاوير بسيار نامرغوب ميها رخ داده است، كيف ، تغييراتي كه در پشت سكهبا وجود اين

رود كه با تغييرات اندك تا نوع ديگري بر پشت سكه به كار مي پادشاهي خسرو 48تا 5هاي از سالگيرد. در اين نوع جديد، هر دو ي ساسانيان مورد استفاده قرار ميدوره خسرو پرويز و تا اواخر سكه زن

نقش شده اند. همچنين آتشدان دوباره با روبان ن از روبه رو بر شمشير تكيه دادهتصوير در پيرامون آتشدا )..15. 4(نك: تصوير 1و روبان نيز به سمت بالا نشان داده شده است

خسرو پرويز

هاي خسرو انوشيروان توسط شاهان بعدي ساساني چون: هرمزد چهارم، خسرو پشت سكهتصوير ر دوره آزرميدخت، اردشير سوم و يزدگرد سوم مورد استفاده قرار گرفت. د پرويز، قباد دوم، بوران،

شود. شايد يكي از دلايل اين باشد كه خسرو پرويز نياز داشته ها بهتر مي خسروپرويز كيفيت هنري سكهها بر مشروعيت سلطنت فاده از نمادهاي ديني در اين سكههاي با كيفيت بهتر و است كه با نشان دادن سكه

بود تاكيد كند. در پشت مورد تهديد قرار دادهخود در مقابل شورش بهرام چوبين كه مدتي سلطنتش را تصوير در پيرامون هاي او، دو شود. در برخي از سكه خسرو پرويز كيفيت نقشها مناسب ميهاي سكه

اند. اين دو اند و از روبه رو نشان داده شده ستهايشان را بر شمشيري تكيه دادهشود كه د آتشدان ديده مي

Schindel, 2005; Shindel, 2006 ,82 ص ،1391 گوبل، - 1

١٣٧

اشند كه از آتش سلطنتي دين مرد زردشتي بشخص تاج شاهي بر سر ندارند و شايد نشان دهنده دو .).16. 4(نك: تصوير كنند محافظت مي

١٣٨

خسرو انوشيروان .15. 4تصوير

خسروپرويز .16. 4تصوير

١٣٩

ها ي نيم تنه در ميان شعله آتشدان با پيكره .3,1,4

هرمزد دوم

دهد. در اين ميپشت سكه رخ تصاوير در هرمزد دوم جانشين نرسه، تغييري مهمي هاي سكهدر شود كه داراي ريش ي مذكري ديده مي هاي آتش، تصوير نيم تنه ها در ميان شعله دوره در پشت سكه

به سمت راست و يا از جلو ديده است و معمولا صورتش به سمت چپ و در موارد معدودي نيز .).17. 4(نك: تصوير 1شود، كه هيچ كلاهي بر سر ندارد مي

ي معتقد اند. عده ناسان نظرات ارائه دادههاي آتش سكه ش هويت اين تصوير در ميان شعلهورد در مباشد و احتمالا تحولاتي كه در دوره نرسه براي بازگشت به دين تنه، اورمزد مي هستند كه اين نيم

ي . عده2زردشتي پيش از كردير پديد آمده بود، دليل پديد آمدن اين تصوير در ميان شعله هاي آتش باشد .3ديگر معتقد هستند كه نيم تنه تصوير خود شاه مي باشد كه با آتش سلطنتي ارتباط دارد

دانيم كه در دوره نرسه اقداماتي براي بازگشت به ير نمي توان نظر قطعي را داد. ميدر مورد اين تصومشاهده كرديم. چه هاي نرسه اين تحولات را كردير رخ داده بود و در روي سكه دوره قبل از اصلاحات

هاي آتش نيز در پي اين اصلاحات صورت گرفته باشد و تاكيدي سا ايجاد اين تصوير در ميان شعلهب دوباره بر مشروعيت شاه بوده باشد.

داند. اگر تصوير در ميان هايشان را شاه و اورمزد مي ر در كنار آتشدان به علت نوع تاجدو تصويزد يكم بدانيم، اينكه دوبار نقش شاه در پشت سكه آمده است؛ احتمالا هاي آتش را نيز خود هرم شعله

1- Alram and Gyselen, 2012, p. 62.

. 354-352 ، ص1384لوكونين، - 23- Alram and Gyselen, 2012, p. 62; Gӧbl, 1971, p. 46; Curtis, 2008, p. 139.

١٤٠

اشاره به نقش دو گانه شاه هم به عنوان رهبر سياسي و هم به عنوان كسي كه رهبري مذهبي دارد و مورد تاييد ايزدان هست، بوده باشد.

شاپور دوم

ها ا دوباره در برخي از سكهر هاي آتش ي مذكر در ميان شعله در دوره شاپور دوم نقش نيم تنهها در پشت سكه، هم نقش آتشدان به تنهايي همانند دوره اردشير بينم. در كنار آن در برخي از سكه مي

.).18. 4(نك: تصوير 1شود دستياران در كنار آتشدان ديده ميبابكان و هم نقش

شناسايي دهد و دست مياني كيفيت هنري خود را از هاي ساس از دوره شاپور دوم به بعد سكهاي است كه با اقدامات دانيم دوره شاپور دوم، دوره همانگونه كه مي شود. تصاوير پشت سكه دشوار مي

دين مردان دين مردان زردشتي، دين زردشتي به دين رسمي ساسانيان تبديل شد. از اين دوره به بعدشوند. شايد تحت تاثير اين به خود مي مخصوص يابند و داراي دستگاه و نهاد زردشتي قدرت زيادي مي

روي ها ارزش هنري و زيباشناختي ندارند و نمادهاي ديني در مل باشد كه در اين دوره ديگر سكهعوا شود. آنها به خوبي نشان داده نمي

تش تاج شاهي مشابه همديگر بينم كه در پشت سكه هر دو شخص در كنار آ با اين حال ميهبي را در ن دهنده اين است كه هر دو تصوير به نمايندگي از شاه، وظايف مذاند، شايد نشا پوشيده

روي وم به بعد است كه ديگر، شاهان دردانيم كه از دوره شاپور د مي . 2دهند محراب زردشتي انجام ميبردند. شايد اين عوامل تحت تاثير قدرت دين را دربارة خود به كار نمي "يزدانچهر از ا"سكه لقب

ن و اصلاحات دين زردشتي از اين زمان بوده است. يعني از اين دوره به بعد شاه ديگر رهبر سياسي مردا توانست بداند. سل ايزدان و هم رتبه اي آنها نميكشور بود و خود را از ن

.80 ، ص1391گوبل، - 1

2- Schindel, 2005.

١٤١

اردشير دوم

ها او هم باشند. يعني در سكه شاپور دوم ميهاي ي اردشير دوم نيز همانند پشت سكهها پشت سكهان ي در مي دان با تصاوير پيرامون و نيم تنهسه نوع آتشدان به تنهايي، آتشدان با تصاوير پيرامون آن و آتش

ها، اشخاص تاج مشابه بر سر كنيم در پشت سكه شود. همان گونه كه مشاهده مي هاي آتش ديده مي شعله .).19. 4اند (نك: تصوير و برسم در دست رو به آتش ايستادهدارند

١٤٢

هرمزد دوم پشت سكه . 17. 4تصوير

شاپور دوم پشت سكه . 18. 4تصوير

١٤٣

اردشير دوم پشت سكه .19. 4تصوير

١٤٤

شاپور سوم

اما همان گونه شود. هاي آتش در پشت سكه ديده مي اپور سوم نيز تصوير در ميان شعلهدر دوره ش. 4دهد (نك: تصوير ت كه امكان شناسايي را به ما نميپايين اسبينم كيفيت اين تصاوير به حدي كه مي

20.(.

بهرام چهارم

شت سكه، مشابه هاي اردشير دوم و شاپور سوم مدل تصاوير پ مانند دورهدوره بهرام چهارم نيز هباشد ي تصاوير پشت سكه بسيار پايين ميكيفيت زيباشناختباشد. در اين دوره هم دوره شاپور دوم مي

.).21. 4: تصوير (نك

بهرام پنجم

كنيم. در ز مشاهده ميهاي بهرام پنجم (بهرام گور) ني هاي آتشدان را در سكه تصوير در ميان شعلههاي بهرام پنجم، نيم تنه در ميان شعله منحصرا به سر محدود شده است و همين امر باعث پشت سكه

هاي بلاش تشخيص باشد. اين تصوير را در سكهشده تا سر بزرگتر نمايانده شود و جزئيات تاجش قابل شيده ها پو ش تاجي مشابه بهرام در روي سكههاي آت . در اينجا نيم تنه در ميان شعله1كنيم نيز مشاهده مي

.).22. 4دهد كه اين نيم تنه تصوير خود شاه بوده باشد (نك: تصوير است. شايد همين مسئله نشان ب

.Gӧbl, 1971, p. 19 .434، ص 1387. گوبل، 81، ص1391گوبل، - 1

١٤٥

شت سكهشاپور سوم پ .20. 4تصوير

بهرام چهارم پشت سكه . 21. 4تصوير

بهرام پنجم .22. 4تصوير

١٤٦

خسروپرويز

كنيم. در هاي خسروپرويز مشاهده مي هاي آتش را آخرين بار در سكه يان شعلهتصوير نيم تنه در مشود كه سكه شناسان هاي آتش ديده مي ي زني در ميان شعله هاي خسروپرويز تصوير نيم تنه پشت سكه

)..23. 4(نك: تصوير 1داند اين تصوير را ايزدبانو اناهيد مي

هايش ها و سكه اهيد را به تنهايي در نقش برجستهخسروپرويز تنها شاه ساساني بود كه ايزدبانو انمنابع اشاره دانيم دهد. ايزد بانو اناهيد ايزد حامي سلطنت در دوره ساساني بود. همان گونه كه مي نشان مي

هاي برخي و نمادهاي اين ايزد بانو در سكه اند ني پريستاران آتشكده اناهيد بودهدارد كه شاهان اوليه ساساشود. بدون شك استفاده از اين نمادها براي نشان دادن اين مسئله بوده كه هان ساساني ديده مياز شا

خسرو، شاه مشروع ساساني و شاه داراي فر ايزدي است.

1- Gӧbl, 1971, p. 20; Malek, 2002, p. 26.

١٤٧

خسرو پرويز . 23. 4تصوير

١٤٨

ها . ديگر نمادهاي ديني در پشت سكه2. 4

ها هنشان ماه و ستاره در پشت سك . 1. 2. 4

هاي شاهان متعدد ساساني، نقش هلال ماه در سمت راست و يك ستاره در سمت در پشت سكهاشاره ي مبني بر قرار گرفتن كيومرث بندهششود. در مت فوقاني دو طرف آتشدان ديده ميچپ در قس

. شايد 1نماد ماه در سوي راست اهوره مزدا وجود دارد نماد خورشيد در سمت چپ و گاو يكتا آفريدهاين موضوع با تثبيت نقش ماه در سمت راست و نقش ستاره در سمت چپ سكه ها بي ارتباط نباشد.

شود. يده مير طرف حاشيه پشت سكه نيز دنقش ماه و ستاره در چها

نماد فروهر در ستون آتشدان. 2,2,4

شود. يكي از تفسيرهاي محتمل براي اين ها ديده مي د در روي ستون آتشدان در پشت سكهاين نمانماد اين است كه نشان دهنده استمرار نسب شاهي و اشاره به نشاندن آتش شاهي براي جانشين شاه و يا

.2توسط جانشين شاه بوده است

ها . نشان نقطه مانند در پشت سكه3,2,4

هاي نقطه مانند است كه در روي ستون آتشدان، ها، نشان ترين نمادهاي جنبي در پشت سكه از مهمها ي با ضرابخانه هاي نقطه شوند. شايد اين نشانه تش و در زير پايه آتشدان ديده مياي آ وي شعلهدر دو س

شوند و از دوره يزدگرد يكم دشير دوم اين نشانه ها ناپديد ميره ارها مرتبط باشد. در دو و ضاربان سكه .3شوند نقطه در هر دو جانب سكه ظاهر مي به صورت تركيبي از هلال ماه و

. 41، ص 1369بهار، - 1

2- Gyselen, 2003, p. 40; Gӧbl, 1971, p. 21. . 263-262، ص 1384؛ لوكونين، 84 ، ص1391گوبل، - 3

١٤٩

نتيجه

كند، ايجاد دين رسمي بود كه براي اولين بار در آنچه دوره ساساني را از دوران پيشين متمايز ميهاي پيشين ايران، هخامنشيان و اشكانيان، در تلاش بودند تا با همه افتاد. شاهنشاهي تاريخ ايران اتفاق مي

-به جز دوره چند پادشاه -نياديان رايج عصر خود با تسامح و مدارا برخورد كنند؛ اما شاهنشاهي ساسامنابع اولين حكومتي بودند كه به تحريك روحانيان زردشتي، ديني را بر ديگري برتري داده است.

هاي ساساني گذارند. بررسي سكه ن دوره اطلاعاتي در اختيار ما ميمختلف نوشتاري و غيرنوشتاري از ايدر سراسر كشور به ها چون دست آورد. سكه عات ديني بهتوان اطلا هم ميآنها دهد كه از نشان مي

دهند. يني را در سراسر شاهنشاهي اشاعه توانستند به آساني تغييرات د شدند، مي راحتي توزيع مي

بودند. از ، اما غالبا از جنس نقرههاي ساساني از جنس طلا، نقره، برنز و آلياژي از قلع و سرب سكهشخص هاي اين دوره، تصاوير م هاي سكه بود. يكي از ويژگيسكه نازك هاي ساسانيان ضرب نوآوري

نگرد نقش گرديده ه شاه در حالي كه به سمت راست ميها تصوير نيم تن فرمانروايان بود. بر روي سكهها ي شكل اطراف سكه نوشته دايره بود. هركدام از شاهان ساساني تاج مخصوص به خود دارند و در

، شاهان ساساني در سلسله دوره آغازين تشكيل اين. در شد ه نوشته مين رسمي شاعنوا معمولا نام و "زدانچهر از اي"كردند كه نشان دهنده نقش خاص آنها بود. القابي چون ها از القابي استفاده مي روي سكه

شد و نشان دهنده اين بود كه شاه ساساني يك وجود ايزدي ها ضرب مي سال در روي سكه 150بيش از رسد دين مردان زردشتي اعطا كردند. در ابتدا، به نظر ميارد و اين كه ايزدان سلطنت را به آنها و قدسي د

شان استوار نشده بود، چندان مخالفتي با اين درت نيافته بودند و تشكيلات دينيبه اين دليل كه هنوز قاني راي اين كه شاهان ساسمسئله نداشتند، اما به تدريج كه دين مردان زردشتي قدرت يافتند، تلاش هاي ب

گيرد. از دوره شاپور دوم به بعد است كه ديگر شاهان تنها به حاكمان سياسي تبديل شوند، صورت مياز شوند. ها به تدريج ساده مي ندارند و القاب شاهان در روي سكه "چهر از ايزدان"ساساني لقب

هاي مختلف سپندان اشاره كرد كه در دورهمهر توان به كردير و آذرباد روحانيان مهم دوره ساساني مي

١٥٠

بينيم كه در با تلاشهاي دين مردان زردشتي مي اند. قدرت يافتن نهاد ديني انجام دادهتلاشهاي زيادي براي دوره شاپور دوم ساساني، دين زردشتي به دين رسمي شاهنشاهي تبديل مي شود و از اين دوره است كه

ن گفت. مي توان از اتحاد دين و دولت سخ

ها از نقش هنري بسيار زيبايي برخوردار بودند و نقش شاه و نمادهاي ديني تا دوره شاپور دوم سكهدهد شاهان ساساني در ابتداي كار خود چون ده شده بود كه اين مسئله نشان ميدر آنها به زيبايي نشان دا

به آساني در سراسر كشور ها دهند و چون سكه شان را نشان ند در بين اتباع مشروعيت پادشاهينياز داشتند، به همين خاطر نقش شاه توانستند اين مشروعيت را به راحتي در ميان مردم القا ك شدند و مي توزيع مي

ها نقش هنري سكه ديگردوم به بعد ها بسيار زيبا و شكيل نشان داده مي شد. اما از دوره شاپور در سكه زيبايي ندارند.

ها ده است. نمادهاي ديني در روي سكهها نمادهاي ديني به خوبي نشان داده ش پشت سكه در روي واي را نماد اورمزد، تاج مشعشع را نماد مهر، تاج با بالهاي يد. مثلا تاج كنگرهتوان در تاج شاهان د را مي

اني در ر واقع، شاهان ساسدانند. د نقشهاي گياهي را نماد اناهيد مي برافراشته را نماد ايزد بهرام و تاج بابررسي اين نمادها آوردند كه آنها را در راه رسيدن به سلطنت ياري داده بود. روي تاج نماد ايزدي را مي

اند از: اورمزد، شوند كه عبارت مولا بر روي تاج ها نشان داده ميدهد كه چهار ايزد هستند كه مع نشان مي بهرام، اناهيد و مهر.

شود. در واقع، شاهان ساساني با آوردن ي نيز نقش آتشدان زردشتي ديده مياسانها س در پشت سكهدهند. اردشير بابكان در ، تمايلات مذهبي خود را نشان ميآتش كه نماد مشخصه دين زردشتي است

نار آتشدان تصوير هايش تنها نقش آتشدان را آورده است. اما از دوره شاپور يكم به بعد در ك پشت سكهيزدي كه سلطنت را به شاه اعطا ها معمولا تصوير شاه و ا شود. در برخي از سكه ص ديده ميدو شخ

شد. شايد آوردن نقش شاه هم در روي سكه و هم در پشت سكه، براي نشان دادن كرد، نشان داده مي مي

١٥١

نش در دو نقش شاه باشد، يعني شاه ساساني در ابتدا هم نقش دنيوي و سياسي داشت و هم با نشان دادنقش ديني و ايزدي نيز قائل پشت سكه كه در حال دريافت حلقه شاهي از ايزد خاصي بود، براي او

توان به ها آنها مي شوند و با بررسي تاج تدا تصاوير به خوبي نشان داده ميها در اب شت سكه. در پبودندوير ه، در پشت سكه هم تصاشناسايي آنها پرداخت. اما بعد از دوره شاپور دوم همانند تصوير روي سك

شود. دهند و شناسايي آنها دشوار مي كيفيت هنري خود را از دست مي

توان به ها پرداخته شد و مي و نمادهاي ديني در روي و پشت سكهدر اين پژوهش به بررسي القاب ها ديده سكهمادهاي ديني به صورت بارز در اين نتيجه رسيد كه در اين دوره چند صد ساله القاب و ن

كردند و براي نمادهاي مشخص زردشتي استفاده مي شوند و هرگاه شاهان قدرت داشتند از القاب و ميكردند، كاربرد اين يافتند، سعي مي هرگاه دين مردان زردشتي قدرت مي خود نقش ايزدي قائل بودند؛ اما

توان گفت با است كه مي "چهر از ايزدان"ن لقب القاب و نمادها را كاهش دهند، نمونه مشخص آدر واقع مي توان گفت تا دوره قبل شاپور شود. ها محو مي هاي دين مردان زردشتي از روي سكهتلاش

كردند؛ اما بعد از دوره دوم، شاهان از القاب و نمادهاي كه مشخصة بارز دين زردشتي داشتند استفاده مينكته پاياني اين ها به سمت ساده تر شدن مي روند. شاپور دوم به بعد، القاب و نمادهاي شاهان در سكه

، نمود بارز آن را مي توان در كه در هر دوره ي كه در دين زردشتي تغيير يا اصلاحي صورت گرفته است ها هم مشاهده كرد. سكه