III. Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

7/30/2019 III. Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu

1/40

III. Ermeni Sorunun Tarihsel BoyutuLozan'dan Gnmze Ermeni Sorunumer Engin LTEM*------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Bu yazmzda Sevr Antlamasyla Osmanl mparatorluundan Ermenistana toprakverilmesi planlarnn gereklemediine, ayrca Ermenilerin toprak taleplerinin 1921Moskova ve Kars ile 1923 Lozan Antlamalaryla hukuken ortadan kalktnadeinecek, daha sonra srasyla, Lozan Antlamasndan 2. Dnya Savannsonuna kadar olan dnemde Ermeniler ve Ermenistann durumu, savan bitimindeSovyetlerin Ermenistana toprak vermek amacyla Trkiyeden toprak istemesinin

Ermeni milliyetiliini canlandrmas ve soykrm iddialaryla beslenerek Trkdiplomatlarn hedef alan Ermeni terrnn ortaya kmas anlatlacaktr. Ermeniterrnn sona ermesinden sonra ise Ermeni sorununun siyasi alana kayd vetoprak ve tazminat taleplerine temel tekil etmek zere, soykrm iddialarnn bazlkeler ve uluslararas kurulularca resmen tannmas giriimlerinin balad vebunlarn Trkiyenin AB yelii sreciyle ivme kazand ele alnacaktr.

I. Birinci Dnya Savandan Sonra Ermenistann toprak talepleri

Birinci Dnya Savann ikinci ylnda, 1915te, Mttefik lkeler olan ngiltere, Fransa

ve Rusya arasnda Osmanl mparatorluunun taksimi iin grmeler balam, bukonuda taraflar 1916 ylnda anlamaya varmlar ve talyada 1917 ylnda onlarakatlmtr (Harita 1). Bu taksimde Ermenilere toprak verilmesi ngrlmemitir.Ermenilerin istedikleri Dou Anadolu topraklar Rusyaya ayrlmtr. Rusyann ise butopraklar zerinde bir Ermenistan kurmaya niyeti yoktu ve Ermeniler iin en fazlazerklik ngrlyordu.

Rusyann 1917 ylnda savatan ekilmesinden sonra Dou Anadolunun birblmnn Ermenistana verilmesi gndeme gelmitir. Ancak Ermenistan iin

bamszlk deil manda idaresi dnlm ve ABDnin bu manday stleneceihesab yaplmt[1].

Savatan sonra Pariste Bar Konferansnda, 28 ubat 1919 tarihinde, OsmanlErmenileri adna sz alan Boos Nubar Paa Kafkasyadaki Ermenistan ileTrkiyede Ermenilerin yerleik olduu topraklarn birletirilmesini istemitir.Trkiyede Ermenilerin yerleik olduu topraklar ise Alt Vilayet (OsmanllarnErzurum, Bitlis, Van, Diyarbekir, Harput ve Sivas Vilayetleri) Trabzon vilayetinin birblm ve Kilikya ile Mara sanca olarak ifade etmitir. Nubar Paann taleplerignmz Trkiyesinde, 24 ile tekabl etmektedir. Sz konusu iller unlardr: Artvin,

Kars, Rize, Trabzon, Giresun, Tokat, Sivas, el, Adana, Kahramanmara, Adyaman,Malatya, Elaz, Tunceli, Gmhane, Erzincan, Bayburt, Erzurum, Ar, Van,Diyarbakr, Batman, Siirt ve Mu). Bu talepler esas alnarak tarafmzdan izilmi birharita eklidir (Harita 2). Boos Nubar Paann istedii topraklar yaklak 390.000


2/40

kilometre kare yapmakta olup bu rakam gnmz Trkiyesinin yaklak yarsnoluturmaktadr.

Bu geni topraklarn hibir yerinde Ermeniler ounlukta olmadndan NubarPaann nerisi kabul edilmemitir. Bu yerlerde milyonlarca Mslman yayordu. O

itibarla empoze edilse bile bir Ermeni idaresinin uzun srmesi olas deildi. Bu dabyk devletlerin devaml olarak bu blgelerde Ermenilere yardm etmesinigerektirecekti ki, kimse byle bir yk altna girmek istemiyordu. Bunun yannda NubarPaann unuttuu veya bilmedii husus, istedii topraklarn byk bir ksmnnyukarda deindiimiz 1916 anlamas gereince Franszlara braklaca idi.

ngiltere Babakan Lloyd Georgeun Boosun peri masallar diye nitelendirdii[2]bu neriler kabul edilmedi ancak hangi topraklarn Ermenistana verilecei sorunu dazlemedi. Mttefikler sonunda 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan SevrAntlamasna bir madde koyarak (madde 89) Ermenistan snrlarnn izilmesini ABD

Bakan Wilsona braktlar [3]. Bakan Wilsonun saptad snrlar gsteren Haritaeklidir ( Harita 3 ) .

Ermenistana verilmek istenen Trk topraklar yaklak 120.000 km2dir. Boos NubarPaann istedii topraklarn % 30u kadardr. Ancak burada da Ermeniler, savatannce olduu gibi savatan sonra da, aznlktadr. Bu topraklarda gnmzTrkiyesinin Van, Ar, Kars, Artvin, Erzurum, Bingl, Mu, Bitlis, Siirt, Erzincan,Sivasn bir blm, Gmhane, Bayburt, Trabzon ve Rize bulunmaktadr.

Byk bir ksm Trk kuvvetlerin elinde bulunan bu topraklar nasl Ermenilereverilecekti? Normal koullarda Osmanl mparatorluuyla savaan ve halen deblgede bulunan Fransa ve ngilterenin bu topraklarn Ermeniler tarafndan igaledilmesine yardm etmeleri beklenirdi. Oysa bu iki lke de savatan hemen sonraaskerlerinin byk bir blmn terhis etmi olduklarndan buraya gnderecekkuvvetleri yoktu. Bu durumda Wilsonun izdii snrlarn ele geirilmesi Ermeniglerine kalyordu. Ne var ki daha ziyade ete niteliinde olan bu glerin says azda olsa nizami ordu dzenine sahip Trk kuvvetlerini yenmesi mmkn deildi. 1920Eyll ay sonunda balayan arpmalar iki ay kadar srd ve Ermeniler her yerdeyenildiler. 3 Aralkta Ermenistann Gmr ehrinde imzalanan bir antlama ile

Ermenistan, Sevr ile verilmek istenen topraklarn hepsini kaybetti. ki lke arasndabugnk snr kabul edildi. Ermenistan ayrca Sevrin geersizliini de kabul etti.

Ayn gnlerde Ermenistan Sovyetler Birliine katlmak durumunda kaldndanGmr Antlamas onaylanmad ve yrrle giremedi. Drt ay sonra artk butopraklarn sahibi durumuna gelmi olan Sovyetler Birliiyle Mart 1921deMoskovada yaplan bir antlama ile iki lke arasnda bugnk snrlar kabul edildi;dier bir deyimle snrlar bakmndan Gmr Antlamas hkmleri teyit edildi.Sovyetlerin federal yapsnn bir gn baka yorumlara yol aabilecei endiesiyleAnkara Hkmeti dou snrlarnn Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetidareleri tarafndan da kabul edilmesini istedi; bu da 13 Ekim 1921 tarihli KarsAntlamasyla saland [4].

Kars Anlamas halen yrrlktedir, o nedenle de Ermenistann hukuken Trkiyeden


3/40

toprak talep etme hakk bulunmamaktadr.

II. Lozandan 2. Dnya Sava Sonuna Kadar Olan Dnemde Ermeniler

Lozan Antlamasnn mzakeresi srasnda ngiltere Ermeni sorununu amak

istediyse de Trk Heyeti buna izin vermedi. Ermenistan ile olan snrlar hem Moskovahem de Kars Antlamalaryla saptanm olduundan artk ortada snr sorunu yoktu.Trkiyede kalan Ermeniler ise Lozann aznlklklarla ilgili hkmlerindenyararlanacaklard. Sonuta Lozan Antlamas metninde ne Ermenistan ne de Ermeniszckleri yer ald ve Ermeni sorunu da bylelikle hukuken son buldu[5].

Lozan ile balayan yeni dnemde Ermeni sorununun siyasi ynden de ortadankalktn gryoruz. Gerekten de, tehcir olarak adlandrlan Ermeni sevk veisknnn, dier bir deyimle baka bir yere gnderilip orada yerletirilmelerinin sonucuolarak Ermeniler bir ok lkeye dalmt. Trkiyeden toprak talebinde bulunan

Ermenistan da, bamsz bir lke olarak, ortadan kalkmt. Son olarak, Ermenisorununun ortaya kmasnn sorumlusu olan bata Rusya ve ngiltere ile Fransa veAlmanya gibi byk devletler de, Lozanda yeni ve gl bir Trk devletikurulmasndan sonra Ermenilerle ilgilenmiyorlard.

Lozandan sonra geen yaklak yirmi yl iinde Ermenilerden ok az, Ermenistandanise hemen hi bahsedilmemitir. Diaspora Ermenileri gittikleri lkelere almak veyerlemek kaygs iinde siyasi faaliyetlere nispeten az yer vermiler, ancak zamanzaman Trkiye aleyhinde almlardr. Bunun en iyi rneini ABDnin yeni TrkDevleti ile 6 Austos 1923 tarihinde Lozanda imzalad Dostluk ve TicaretAntlamasnn, Ermenilerin etkisi altnda Kongre tarafndan onaylanmamas vebunun sonucu olarak da Amerikan Hkmetinin Trkiye ile diplomatik ilikikuramamasdr. Bu sorun Lozanda be yl sonra, 1927de zmlenebilmitir[6].

Ermenistan ise Sovyet Cumhuriyeti olduktan sonra dnya siyaset sahnesindentamamen kaybolmu, lke iddetli bir ekilde kolektifletirmeye tabi tutularakKomnistler dndaki tm siyasi gler ve zellikle Tanaklar tasfiye edilmi ve ksasre iinde, tm Sovyet topraklar iin olduu gibi, dnya ile temas kesilmitir.

III. Sovyetler Birliinin Ermenistan Hesabna Trkiyeden Toprak Talebi (1945-1946)[7]

Sovyetler Birlii, kinci Dnya Savandan galip kmasndan ald gle arlkRusyas snrlarna ulamak gayreti iine girmiti. Ayrca kendi gvenlii bakmndanda Dou Avrupada uydu komnist rejimler kurdurmaya balamt.

Sovyetler Birlii ayrca o zamana kadar Trkiyeye kar srdrm olduu dostluk veibirlii politikasna da son vermi, 1925 tarihli Dostluk ve Tarafszlk Antlamasnyenilemeyerek Trkiyeye bask yapmaya alm ve ardndan 1878 BerlinMuahedesiyle Rusyaya verilen ve 1918 Brest Litovsk Antlamasyla Osmanlmparatorluunca geri alnan topraklar ve ayrca Boazlarn kontroln istemitir.Sovyet Dileri Bakan toprak talebini, 1921 Moskova Antlamasnn SovyetlerBirliinin zayf olduu bir zamanda yapldn, imdi durumun dzeltilmesi


4/40

gerektiini ifade ederek aklam ve ayrca Ermenistann ve Grcistann topraaihtiyac olduunu ileri srmtr.

Bu talepler Ermenistanda yeni seilen Emiyazin Katogikosu tarafndan dadesteklenmi ve ayrca Ermenistan ve Grcistan dahil, tm Sovyetler Birliinde bu

taleplerin desteklenmesi iin bir basn kampanyas alm ve bu kampanya diasporaaracl ile Amerika ve Bat Avrupa lkelerinde de yrtlmeye allmtr. Buerevede Diaspora Ermenileri 1945 ylnda Birlemi Milletlerin kurulmasna ilikinSan Fransisco toplantsna bir muhtra vererek igal edilmi Ermeni topraklarnnErmenistana geri verilmesi talebinde bulunmulardr[8].

Bu giriimlere paralel olarak eitli lkelerde bulanan Ermenilerin SovyetErmenistanna gelip yerlemesi iin de bir kampanya almtr. Bu kampanyannamac, Trkiyeden toprak alnd taktirde, bu topraklara yerletirilecek yeterli saydaErmeni Sovyet Ermenistannda bulunmadndan bu kiilerin dier lkelerden

getirilmesidir.[9]. Bu kampanya sonucunda Trkiye dahil, eitli lkelerdekiErmenilerden Sovyet Rusyaya genler olmutur.

Trkiye, Sovyetlerin Dou Anadoludan toprak ve Boazlarn kontrol taleplerinikabul etmemitir. Ancak sava sonrasnda ok glenmi bulunan Sovyetlere karlkenin gvenliinin salanmas iin, o zamana kadar izlenen ve bir tr tarafszlkolarak nitelendirilebilecek olan politika terk edilerek Batl lkelerle ibirlii yaplmayabalanmtr. Truman Doktrininden ve Marshall Planndan yararlanan Trkiye, KoreSavana katlmakla Dou Blouna kar Batllarn yannda yer alm ve 1952 ylubat aynda NATO yesi olmutur.

Bylelikle Trkiyeden toprak alnamadktan ve Boazlarn kontrol de eldeedilemedikten baka Trkiyenin Batl lkeler saffnda yer almas Sovyetlerbakmndan byk bir baarszlk olmutur. Nitekim Sovyetler, aleyhlerine sonuveren bu politikay Stalinin 1953 ylnda lmnden hemen sonra deitirmiler veTrkiyeye bir nota vererek Boazlar zerindeki iddialarndan ve Ermenistan veGrcistan adna ileri srd toprak taleplerinden vazgetiklerini bildirmilerdir.Ancak gvenliini Batl lkelerin yannda yer alm olmakla salam bulunanTrkiyenin tutumunda bir deiiklik olmamtr.

IV. Ermeni Milliyetiliinin Tekrar Canlanmas (1946-1973)

Sovyetlerin talepleri kabul edilmemi olsa da bu talepler Ermenistanda, Sovyetlerinizin verdii lde, milliyetilik akmlarnn glenmesine neden olmutur. Bazkaynaklara gre Sovyet Devlet Bakanlna kadar ykselen Politbro yesi AnastasMikoyan Ermeni milliyetiliinin canlanmasnda etkin bir rol oynamtr[10]. Dieryandan Sovyetler, ellili yllarn sonunda, muhtemelen Trkiyenin Suriye ile yaadkriz ve daha sonralar da Trkiyenin U2 Amerikan casus uaklarnn uuuna izinvermesinin etkisiyle, o zamana kadar yasaklanm olan Tanaklarn faaliyetlerine birlde msamaha etmiler [11] bu da milliyeti akmlar glendirmitir.

Tanaklar, Birinci Dnya Savandan sonra, dier Ermeni siyasi partilerine karstnlklerini diasporada da korumular ve Ermeni milliyetiliinin balca temsilcisi


5/40

olarak Trkiye aleyhindeki faaliyetlerin odak noktasn oluturmulardr.

Dier yandan Souk Savan balamasndan sonra Sovyet ErmenistanndakiEmiyazinde Katogikosun[12] Sovyet telkin ve basklarna ak olaca dncesiylediaspora Ermenilerinin baka dini makama balanmas fikri gndeme gelmi,

Tanaklarn gayretleri ve ABD ve balca Avrupa lkelerinin tevikiyle LbnandaBeyrut yaknlarndaki Antilyasda bir Kilikya Katogikosluu kurulmu ve diasporaErmenilerinin bir ksm bu makama balanmtr. O zamandan gnmze KilikyaKatogikosluu Tanaklarn dini alandaki organ gibi almaktadr. 1991 ylndaErmenistan bamsz olduktan sonra diaspora Ermenilerinin yeniden Emiyazinebalanmas gerekirken Kilikya Katogikosluu faaliyetine devam etmi, Emiyazininruhani stnln tanmakla beraber aslnda ona rakip olmutur.

kinci Dnya Savandan sonra Ermeni milliyetiliinin sratle glenmesinin balcanedeni diasporadaki Ermeni kiliselerinin, siyasi partilerinin ve derneklerinin

mnhasran etnik karakteri ile aklanabilir. Yabanc lkelerde Ermeni kiliselerinin varolabilmesi Ermeni cemaat olmasna, siyasi partilerinin ve eitli derneklerininfaaliyetlerini srdrebilmeleri de Ermeni yeleri olmasna baldr. Oysa Ermeniler,her g eden halk iin olduu gibi, ikinci kuaktan itibaren g ettikleri lkenin halkarasnda erimeye balamlardr. Bu, Ermeni kiliselerin cemaatinde ve parti vederneklerin de ye saysnda azalmaya neden olmu, sz konusu rgtlerdegelecekleri iin endieler yaratm ve Ermenileri bir arada tutabilmek ve onlardaErmeni bilincini yaatabilmek iin are araylar balamtr. Bulunan are,Holokostun Yahudilere salad prestij ve srail Devletinin kurulmasnda oynadnemli rol dikkate alnarak, 1915 tehcirinin Yahudi soykrm ile ayn nitelikleritadn ileri srp bir Ermeni soykrm yaratmaya almak olmutur. kinciDnya Savandan sonra, tedricen, Ermeni kiliselerinde, okullarnda, siyasipartilerinde ve derneklerinde Trklerin Ermenileri soykrma urattklar temas srekliilenmeye ve bylelikle Ermeni genleri bir beyin ykamaya tabi tutmaya balamtr.Kiilerin baba veya dedelerinin soykrma uradna inanmalar ise Trklerdenintikam almak fikrini dourmu ve ayrca byk Ermenistann kurulmas hayallerinicanlandrmtr.

Bylece Ermenilerin Trkler tarafndan soykrma uratld iddias diasporada

yeniden Ermeni bilincinin olumasna yardm etmi ancak diaspora Ermenilerini ortakkltrel deerleri temelinde deil yapay olarak yaratlan bir dmana, gnmzTrkiyesine kar birlemelerini salamtr.

Yukarda deindiimiz beyin ykamann Trklere kar beslenen duygularbakmndan Ermeni kuaklar arasnda farklar yaratt grlmektedir.

Tehcire tabi olmu bulunmasyla, mantken, Trklerden en fazla yaknmas gerekenbirinci kuak Ermenilerinin, ar olanlar hari, Trkleri bir btn olaraksulamadklar, tehcirden sorumlu tutulan kiilere kar olumsuz duygularbenimsedikleri, ayrca genellikle Trklere kar bir yaknlk duyduklar grlmektedir.Bunun en iyi kant 1954 ylnda Cumhurbakan Celal Bayarn ABDye yapt resmiziyaret srasnda Kaliforniyaya gidince Trkiyeden g eden ErmenilerinCumhurbakanmz geldi diyerek kendisine ok byk ilgi gstermeleri ve hatta


6/40

Bayarn ziyaretinin bu eyaletteki tantm faaliyetini stlenmeleridir.[13]

kinci kuak diaspora Ermenilerine gelince onlar g edilen lkede domular veorada eitim almlardr. 1915 olaylar ile ilgilerinin anne ve babalarnnanlattklarndan ibaret bulunmas gerekir ve o itibarla da, normal olarak, Trklere

kar duygu ve davranlarnda daha lml olmalar beklenir; oysa, yukardadeindiimiz beyin ykama ikinci kuan, anne ve babalarndan daha fazla Trklerekar olumsuz hisler beslemelerine neden olmutur.

nc kuak ise bulunduklar lkenin koullarna tamamen uymutur. Artk ouErmenice dahi bilmemektedir. 1915 olaylar onlar iin ok uzaktadr. O nedenle deTrklere kar bir tr tarafsz bir tavr sergilemeleri normaldir. Oysa, Ermeni kiliselerisiyasi partileri ve derneklerinin artk etkili olarak uyguladklar beyin ykama sayesindetamamen tersine bir durum mevcut olup Trklerden en fazla nefret edenler, ouyaamlar boyunca bir Trk bile grmemi olan nc kuak Ermenileridir. Nitekim

Trk diplomatlarnn katilleri bu kuak arasndan kmtr.

Sonu olarak diaspora Ermeni kuaklarnn Trkiyeye kar duygu ve tutumlarnntersine orantl olduu grlmektedir. 1915ten uzaklatka kin ve nefret duygularazalmas gerekirken artmaktadr. Bu psikolojik ynden doal olmayan birdurumdur[14] ve ileride Trkler ve Ermeniler arasnda bir uzlamaya varlmasnnnndeki en byk engeldir.

Ermenistanda milliyetiliin yeniden belirmesinin ilk meyvesi Erivanda szdesoykrmn 50. yldnmnde Erivanda yz binleri bir araya getiren byk anmatrenleri yaplmas olmutur. Ayrca 1967 ylnda ise Erivanda bir Ermeni soykrmant trenle almtr. Bu olaylar Ermeni diasporasnda o zamana kadar pekgrlmeyen Trkiye ve Trkler kart duygularn glenmesine, bu da 1915 tehcirinibir soykrm olduunu kabul ettirmeyi amalayan faaliyetlerin byk lde artmasnaneden olmutur.

Yeniden glenen Ermeni milliyetilii 1970 ve 1980lerde 32si Trk diplomat veyaknlar olmak zere toplam 70 kiinin cann alan Ermeni terrn yaratmtr.

Soykrm iddialarnn diaspora Ermenilerinin milli bilincinin korunmas yannda bazsiyasi amalara hizmet etmek iin de ortaya atlm olduu grlmektedir. Bu ama,Trkiyeden tazminat almak ve Dou Anadoludan baz topraklarn Ermenistanaverilmesini salamak olarak zetlenebilir.

Bu balamda diaspora Ermenilerinin ve zellikle Tanaklarn Trkiyeye kar drtaamal bir strateji izlemeye altklar gzlemlenmektedir [15].

1. Birinci Aama 1915 tehcirinin aslnda bir soykrm olduunu dnya kamuoyunaduyurmak ve buradan gelecek basknn etkisiyle eitli lkelerin ve baz uluslararaskurulularn Ermeni soykrmn resmen tanmalarn salamak.

Aralksz devam eden Ermeni propagandasnn ve Ermeni iddialarn duyurmayamalam olan Ermeni terrnn etkisiyle, zelikle Batl lkeler kamuoyunda,


7/40

Ermenilerin Birinci Dnya Sava iinde Trkler tarafndan soykrma uratldnadair bir kan yerlemi bulunmaktadr.

Ermeni soykrm iddialarnn baz lke ve uluslararas kurulular tarafndantannmasna gelince, aada aklayacamz gibi, imdiye kadar 17 lke

parlamentosu ve bir uluslararas kurulu bu tanmay yapmtr.Buna gre Ermeniler drt aamal stratejinin halen ilk aamasnda olup tmgayretlerini soykrm tanyan lke ve uluslararas kurulu saysn arttrmaknoktasnda younlatrmlardr.

2. kinci Aama 1915 tehcirin bir soykrm olduunun Trkiye tarafndan kabuledilmesi ve Trkiyenin bu hususta Ermenilerden zr dilemesidir.

Ermeniler, szde soykrm tanyan lke says artarsa ve zellikle bunlar arasnda

ABD ve dier byk devletler bulunursa Trkiyenin szde soykrm resmen tanmakmecburiyetinde kalaca kanaatindedir. Oysa Trkiyede, soykrm iddialarn tanyanlkelere kar kamuoyunda gsterilen byk tepki, TBMM Ermeni iddialarna karkesin tutumu ve birbirini izleyen Trk Hkmetlerinin de bu iddialar reddetmesiTrkiyenin byle bir tanmay yapmasn beklemenin gereki olmadngstermektedir.

Halen Trkiyede 1915 tehcirini bir soykrm olarak gren bir siyaset adam yoktur.Buna karlk son yllarda baz yazar ve bilim adamlarnn soykrm hakkndakiErmeni iddialarn benimsedii ve savunduu grlmektedir. Ancak bu kiileringrleri byk tepki toplamakta olduundan kamuoyu zerinde kayda deer bir etkiyaratmamaktadr [16].

3. nc Aama soykrma maruz kalan kiilere veya onlarn miraslarna Trkiyetarafndan tazminat denmesidir.

Bu konuda gz nnde bulundurulmas gerekli olan husus, soykrm tanmanndorudan sonucunun tazminat denmesi olduudur. Zira, zarar verenlerin (bir ulususoykrma tabi tutanlarn) o zarar tazmin etmeleri, her lkenin kanunlar arasnda yer

alan bir hukuk kuraldr. Dier bir deyimle, soykrm tanmak ama bunun iin tazminatdememek, ilke olarak, mmkn olmayp bu ancak kar tarafn tazminat hakkndanvazgemesi ile gerekleebilir.

Tazminat konusunda bilinmesinde yarar olan bir dier husus Ermenistan Devletinin,1915 ylnda mevcut olmad iin, kendi adna tazminat talep edemeyeceidir. Bubizzat bakan Koaryan tarafndan bir Trk gazetecisine ifade edilmitir[17]. LozanAntlamasna gre ise kiilere tazminat denmesi mmkn deildir. Ancak Trkiyesoykrm tanrsa kendi rzasyla tazminat demesi talepleriyle karlaacaktr.

4. Drdnc aama ve son aama Dou Anadoludan Ermenistana toprakverilmesidir.

Bu konuda ilk nce dikkate alnmas gereken nokta, yukarda da izah ettiimiz gibi,


8/40

Ermenistann Trkiyeden toprak istemek iin hukuksal bir dayana olmaddr.Bakan Koaryan da bu hususu teyit etmitir[18]. Hukuksal dayanaktan yoksunolmann yannda Ermenistan byle bir talebi askeri ynden destekleyecek durumdada deildir ve ngrlebilir bir gelecekte byle bir olanaa kavumas dabeklenmemektedir. Son olarak, Ermenistann nfusu devaml azaldndan ve

diaspora Ermenileri de Ermenistana gelip yerlemediinden Trkiyeden alnmasdlenen topraklara iskn edecek Ermeni de bulunmamaktadr.

Kanmzca Ermenilerin Trkiyeden olan taleplerinin hibiri gereki deildir. Topraktalebi iin ise fantezi demek daha dorudur. Herhalde bu husus diaspora Ermenileritarafndan da biliniyor olmal ki toprak talebinden gitgide daha az sz edilmektedir.

V. Ermeni terrizmi dnemi (1973-1986)

Ermeni milliyetilii 1965 ylndan itibaren nemli bir canlanma yaamsa da artk

ana ama olarak benimsenen 1915 tehcirinin aslnda bir soykrm olduu grnnkamuoyuna benimsetilmesinde o yllarda fazla bir mesafe alnamam, elli-altm ylnce vuku bulmu olaylar genelde bir ilgisizlikle karlanmt. 1973 ylnda LosAngeleste yal ve yar meczup bir Ermeni Trk Bakonsolosu Mehmet Baydar ileYardmcs Bahadr Demiri katletmitir. Katilin kurbanlaryla hibir sorunu olmamasve onlar sadece, szde Ermeni soykrmndan sorumlu bir devletin temsilcileriolduu iin ldrm bulunmas ilgi uyandrm ve Amerikan basn, olaynevveliyatn hakknda bilgi vermek iin, soykrm iddialarndan uzun bahsetmitir. Buolay Ermeni militanlarnda davalarn duyurmak iin Trk diplomatlarn katletmekyolunun denenmesi fikrini dourmutur.

1974 Kbrs Bar Harekat Ermeni militanlarnn Trk diplomatlarn katletmek fikrininyaama geirilmesi iin uygun ortam yaratmtr.

Kbrs Bar Harekat gerek Yunanistanda gerek Kbrsta byk bir moral kneneden olmutur. Bu harekat Trkiyenin Yunanistana galip gelmesi gibi alglanm veayrca Trkiyenin, gerektiinde, Gney Kbrs ile Ege Adalarn ve Bat Trakyay daele geirebilecei endiesini yaratmtr. Dier yandan ne Yunanistann ne de GneyKbrsn Trkiyeye kar koyacak gce sahip olmamas bu endieleri daha da

arttrmtr. Bu psikolojik durum iki lkenin de Trkiyeye kar, adn sylemeden, birtr sava iine girmelerine neden olmutur. Ancak bu sava cephede olmayacak,scak atma hari, her alanda Trkiyeye zarar verilmeye allacaktr. O dnemdeTrkiyenin Kbrs harekat nedeniyle ok eletirilmesi, Trkiyenin hukuken bumdahalede bulunma hakk olduu gz ard edilip bamsz bir devlete saldryapldnn esas alnmas ve ABDnin de Kbrs harekat nedeniyle Trkiyeye silahambargosu koymu olmas Yunanistann bu yeni politikay uygulamasnkolaylatrmtr.

Yunanistan Trkiyeye kar yrtt bu mcadelede kendisine mttefikbulmutur: Suriye, Krtler ve Ermeniler.

ASALA ve PKK Kbrs bar harekatndan bir yl sonra 1975te kurulmular veYunanistann ve Suriyenin desteini salamlardr.


9/40

Trkiyeye kar savamak zere kurulan ilk Ermeni terr rgt ASALAdr (ASALA:Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia; Ermenistann Kurtuluu inErmeni Gizli Ordusu) ASALA Lbnanda George Habbas grubu tarafndan eitilmi,Abu Nidal Grubu ve FK tarafndan da desteklenmitir. Abu Nidal grubu siyasi

faaliyetten ziyade terr eylemleri yapmaktadr. FKnn ise siyasi yn gldr.FK 1980lerin banda tamamen siyasi alana ynelmi ve ASALA ya verdiidestei ekmitir.

Bu konuda 1970li yllarda Lbnandaki durumun terr rgtlerinin burayayerlemesine ve gelimesine ok uygun olduunu belirtelim. Filistinliler, srailinbasks zerine, rdnden kmak mecburiyetinde kalnca Lbnana yerlemilerdi.Lbnan Devletinin bir millet deil dini gruplar tarafndan kurulmu olmas, bir yandansrail basksnn dier yandan lkedeki Filistinlilerin yaratt sorunlarn stesindengelinmesini nlemi ksa srede asayi bozulmu, lkede kurtarlm blgeler

kurulmu ve dini gruplar arasnda atmalar balamt.

Lbnandaki bu otorite boluu terr rgtlerinin burada kolayca faaliyettebulunmalarna imkan salamtr. Lbnandaki 200.000 kadar Ermeninin varl daASALA ve dier Ermeni terr rgtlerine lehine olmutur. ASALA rgt ar soleilimlidir. Bu yaps itibariyle de geleneksel Ermeni Partilerinden Hnaklara yakndr.

kinci Ermeni Terr rgt JCAGdr. (Justice Commandos for Armenian Genocide;Ermeni Soykrm iin Adalet Komandolar) Bu rgt 1975 ylnda Beyrutta Tanaklartarafndan kurulmutur. Ancak Adalet Komandolar, ASALA gibi Marksist-Leninistolmayp milliyetidir. Yabanc devletlerden deil sadece Ermeni diasporasndandestek aldn iddia eder ve Trkiye ve Trkler dndaki hedeflere saldrmamaklavnr.

Bu iki rgtten en fazla bahsedileni ASALAdr. Ancak Adalet Komandolar en azASALA kadar zararl olmutur. Nitekim Trk diplomatlarna yaplan saldrlarn %52siAdalet Komandolarnn faaliyetidir. Bombalama olaylarnn %45i de AdaletKomandolar gerekletirmitir. Adalet Komandolar 1983te faaliyetlerine sonvermilerdir. Bunun nedeni Tanak Partisinin gerek ABD gerek Avrupada grd

byk baskdr.

Ermeni Terr rgtleri bunlardan ibaret deildir. Adalet Komandolar faaliyetlerini tatiletmi olsa da o tarihlerde kurulan ARA (Armenian Revolutionary Army; Ermenihtilalci Ordusunun ) aslnda Adalet Komandolarnn devam olduu dnlmtr.Ayrca 3 Ekim rgt, 9 haziran rgt, Orly Grubu ,Fransz Eyll rgt, YeniErmeni Direni rgt gibi baz dier terr kurulular varsa da bunlarn etkisi snrlkalmtr. Bunlardan bazlarnn ASALA veya Adalet Komandolar tarafndan,gvenlik makamlarn artmak zere kurulmu olmas muhtemeldir. BunlardanASALA-RM ASALAnn paralanmasndan sonra kurulmu olduu iin nemlidir.

Ermeni terr rgtleri 1975te balayan ve 1986da sona eren eylemleri srasnda,32si Trk diplomat, grevlisi ve aile ferdi olmak zere toplam 70 kiinin lmne,524 kiinin yaralanmasna neden olmular, 105 kiiyi rehin almlar ve 208


10/40

bombalama eylemi gerekletirmilerdir [19].

Ermeni terrne destek vermemekle beraber bu hareketlere bir tr sempatiyle bakanlkeler de olmutur.

1981 ylnda Sosyalistlerin iktidara gelmesinden sonra Fransann Ermeni talep vegiriimlerine kar daha anlayl bir tutum iine girdii grlmtr. Ancak Fransa,Ermeni terr kendi topraklarna yaylmaya balaynca buna kar durmu ancakterr tevik eden Ermeni siyasi faaliyetine engel olmamtr. Aksine Franszmedyas o yllarda soykrm iddialarn n plana karan yaynlar yapmtr.

Sovyetler Birlii NATOnun gney kanadn zayflataca dncesiyle Ermeniterrne sempati ile bakm, Trkiyeye uygulanan Amerikan silah ambargosununsona ermesiyle beraber Trkiyenin Orta Avrupaya ksa menzilli nkleer silahlarkonulandrmasnda Amerikan tezlerini desteklemesi de bu sempatiyi daha da

arttrmtr.

ran, Ermenilerin talep ve eylemlerini aka desteklememekle beraber, lkesindekiErmenilerin Tahrandaki Trkiye Bykeliliine saldrmalarn nlemekte isteksizdavranmakla Humeyni rejiminin laik Trkiyeyi zora sokmak iin hibir frsatkarmadn gstermitir.

Ermeni terr dneminde ilgin olan nokta, Bat dnyasnda herkes, ilke olarak terrekar iken, Ermeni terrnn, tasvip edilmemekle beraber, knanmamasdr. Bu,Osmanllar zamannda ABD, Fransa, ngiltere gibi byk devletlerin Ermenilerinhamisi durumunda olmalarndan ve bu nedenle de bu lkeler kamu oylarndaErmenilere kar bir sempati bulunmasndan, bu sempatinin Ermenilerin Hristiyanolmasyla daha glenmesinden ve son olarak da Ermeni propagandas sayesindeErmenilerin soykrma uram olduuna dair bir kanya sahip olunmasndan ilerigelmektedir. Bu nedenlerle Ermenilere bir tr hogr ile baklrken masum insanlarnkatline, srf Trk olduklar iin, kaytsz kalnmtr. Bu elikili tutum Bat dnyasndaciddi bir etik deerlendirme sorunu mevcut olduunu gstermektedir.

Ermeni terr 1986 yl sonunda durmutur. Bunu balca nedeni terristlerin Trk

olmayanlara da zarar veren eylemlere girimeleridir. Bu eylemlerin en byPariste Orly Hava Meydannda 15 Temmuz 1983 tarihinde gerekletirmitir. HavaMeydannda Trk hava Yollar giesinin nne braklan bir bavulun infilak etmesisonucunda 8 kii lm 60 varnda da yaralanan olmutur. lenlerden sadece ikisiTrktr. Bu olay Ermeniler lehine olan havay deitirmi, Ermeni evrelerinde cidditartmalara ve zellikle ASALAda blnmelere neden olmu ve Ermeni terrizmininsona eri srecini balatmtr. Dier yandan bu olaydan sonra bata Fransa olmakzere eitli lkelerde gvenlik makamlarnn Ermeni militanlar daha yakn takibeald ve Ermeni terristlerin mahkemelerinde de salt adalete daha fazla dikkatedildii grlmtr[20].

Ermeni terrizminin sona ermesinin ikinci nedeni Fransa dahil baz lkelerde resmimakamlarn terrist metotlar kabul etmeyeceklerini aka ifade etmeleridir[21]. Buzellikle terrizmi finanse edenler iin caydrc olmutur.


11/40

nc neden Trk devletinin yurt dnda grev yapan memurlarn daha iyikorumaya balamasdr.

Drdnc ve son neden Ermeni terrizmin, Ermenilerin 1915 ylnda Trkler

tarafndan soykrma uratldnn dnya kamuoyuna duyurulmas eklindezetlenebilecek olan amacna ulam bulunmasdr.

VI.Ermeni Sorunun Siyasallamas (1987... )

Terr eylemleri durduktan sonra diaspora Ermenilerinin siyasi faaliyetlere yneldiklerigrlmektedir. Bu faaliyetlerin amac Ermenilerin soykrma uram olduklariddiasn dnya apnda mmkn olduu kadar fazla duyurmak ve baz lkeparlamentolarnn soykrm tanyan kararlar almasn salamaya almak olarakzetlenebilir.

Dier yandan Ermeni diasporas 1991 ylnda Ermenistann kurulmasndan sonra budevletin karlarn korumak iin ve mali yardm salamak iin seferber olmutur.

Diaspora Ermenilerinin 1915 tehcirini bir soykrm olarak kabul ettirme gayretleri ikiyeayrlmaktadr: Kamuoyunu etkilemeye ynelik faaliyetler ve siyasal faaliyetler.

A. Kamuoyunu etkilemeye ynelik faaliyetler

Ermeni terr sayesinde Batl lkelerin kamuoyunda Ermenilerin Trkler tarafndanbir soykrma uratldklar hakknda bir kan yerlemi olmakla beraber, kamuoyubelliinin zayf olmas Ermenileri soykrm iddialarn devaml olarak tekrarlamayagtrmtr.

Ermenilerin soykrma uram olduunu kantlamak iin, zellikle son 25 ylda, birok kitap yazlm bulunmaktadr. Bunlar genelde bilimsel grntedir. Vaktiyle bukonuda, bir iki istisna dnda, Ermeniler eser verirken son yllarda Ermeni kkenliolmayanlarn da yazmaya baladklar gzlemlenmektedir. Ayrca baz Trk yazarlarda Ermeni grlerini benimseyen kitaplar yaynlamlardr. Baz Trk bilim adamlar

Ermeni sorunu konusunda hi kitap veya uzun makale yazmadan da Ermenigrlerini desteklemilerdir.

Kitaplara paralel olarak bilimsel dergilerde ok sayda makale yaynlanm veyaynlamaya devam etmektedir. Ayrca soykrm hakknda gazete ve gnlkdergilerde yazlar yaynlanmasna zellikle nem verilmektedir

Dier yandan, hedef olarak seilen baz lkelerde soykrm konusunda bir okkonferans, panel vb toplantlar dzenlenmektedir.

Soykrm konusu edebiyat alnanda da, romanlarda, iir kitaplarnda ve piyeslerdeilenmektedir. Bu konuda yazanlarn hemen hepsi Ermeni kkenlidir.

Filmlere gelince ok sayda belgesel film mevcut olup bunlar, genellikle Nisan


12/40

aynda, bata ABD, Fransa ve Lbnan olmak zere bir ok lke televizyonundagsterilmektedir. 1915 ylna dair grsel malzeme ok az olduundan bu filmlerdekullanlanlarn bir ksmnn uydurma, bir ksm ise gereklii tartmaldr. Grselmalzeme hakkndaki bu hususlar yine her yl Nisan aynda alan soykrm sergileriiin de geerlidir.

Konulu filmlerden byk bteli olan ikisi zellikle dikkat ekmektedir. Bunlar Ermeniasll Fransz Ynetmen Henri Verneuil (Aot Malakyan) tarafndan 1991 ylndaevrilen Mayrig (Anne) filmi ile Ermeni asll Kanadal Ynetmen Atom Egoyann2002de gsterime giren Ararat (Ar Da) filmidir. Mayrig, szde soykrma temasetmekle birlikte, esas konusu tehcir sonrasnda Fransaya gm bir ailenin yaammcadelesidir. Ararat ise, karma kark bir senaryo iinde, bir takm vahetsahneleriyle, sadece szde soykrm ele almaktadr. Mayrign greceli baarsnakarn Araratn Ermeniler dnda ilgi grdn sylemek mmkn deildir[22].

Ermenilerin bu faaliyetler iin yaptklar harcamalarn kayna balardr. Soykrmiddialarnn tetikledii milliyetilik Ermeniler arasnda esasen yaygn olan bageleneini daha da glendirmitir. Gnmzde varlkl Ermeniler iin batabulunmak bir milli grev addedilmektedir.

Kamuoyunu etkilemeye ynelik faaliyetler ile aada aklayacamz siyasifaaliyetler iin ne kadar harcama yaplmaktadr? Ermeni kaynaklar bu konuda bilgivermemektedir. Ancak, kesin sonulara varlamasa da, bir tahmin yapmakmmkndr. Bir yazar[23] Ermenilerin ABD Kongre yelerini etkileyebilmek iin ylda14 milyon dolar sarf ettiklerini yazmtr. Bir dier kaynak Ararat filminin maliyetinin 15milyon dolardan fazla olduunu belirtmitir[24]. Bunlara yukarda deindiimizbilimsel kitaplar, makaleler, romanlar, iirler, piyesler, filmler, sergiler ve eitlitoplantlar da eklenirse ve bu tr faaliyetlerin sadece ABDde deil Fransa, Kanada,Avustralya ve Lbnan bata olmak zere dier baz lkelerde de yaplddnlrse, bulunabilecek rakamn ylda herhalde yz milyon dolardan daha azolamayaca sonucuna varlmaktadr.

Sz konusu faaliyetlerin yaplmas iin Ermeni evrelerinden byk talep vardr. Bufaaliyetlerin retilmesinin gerekmesi, bu retimin yukarda deindiimiz byk mali

boyutlar olmas ve bu retimden gelir salayan ok denebilecek sayda kiibulunmas beraberce ele alndnda ortada bir Ermeni Soykrm Endstrisibulunduunu ifade etmek abartma olmayacaktr. Dier yandan bu endstrinin bir okkiiye gelir salamas soykrm iddialarnn srarla ileri srlmesinin, ikincil de olsa,sebeplerinden birini oluturmaktadr.

B. Siyasal Faaliyetler

Diaspora Ermenilerinin siyasi faaliyetlerinin byk bir ksmn, baz lkeparlamentolarnn ve uluslararas kurulularn soykrm iddialarn destekleyecekkararlar almasna almak oluturmaktadr.

a. Baz lke Parlamentolar Kararlar


13/40

Bu konuda dikkati ilk eken husus Ermeni soykrmn kabul eden kararlar alnmastalebinin hkmetlere deil parlamentolara yneltilmi bulunmasdr. Bu hkmetlerinlkenin d ilikilerini yrtmek grev ve sorumluluuna sahip olmalarndan ilerigelmektedir. Herhangi bir hkmetin szde soykrm hususunda alaca bir kararn olke ile Trkiye arasnda bir soruna dnmesi muhakkak gibidir. Hkmetler byle

bir durumu arzu edilmediklerinden kendilerini, olanaklar lsnde, Ermeni soykrmiddialarnn dnda tutmaya almaktadr. Buna mukabil parlamentolar yabanclkelerin dorudan muhatab olmadklarndan herhangi bir lke veya bir uluslararasbir sorun hakknda fikir beyan etmekte veya tavsiye niteliinde olan baz kararlaralmakta bir saknca grmemektedir. Karar alnmasn talep edenlerin oy potansiyelide varsa Parlamentolarn bu tr kararlar almalar kolaylamaktadr.

Parlamentolarnn ald kararlarla szde Ermeni soykrmn tanyan on yedi lkeunlardr [25]:

1. Uruguay 1965, 2004, 20052. Kbrs Rum Ynetimi - 19823. Arjantin 1993, 2003, 2004, 20054. Rusya 1995, 20055. Kanada 1996, 2000, 20046. Yunanistan 19967. Lbnan 1997 ve 20008. Belika 19989. talya 200010.Vatikan 200011.Fransa 200112.svire 200313.Slovakya 200414.Hollanda 200415.Polonya 200516.Almanya, 200517.Venezuela 200518.Litvanya 2005

Grld zere bu kararlarn ou 1990larda alnmtr. Bu, Ermeni terrizmindensonra diaspora faaliyetlerinin soykrm resmen tantmak noktasnda toplanmasndanve ayn yllarda Ermenistann bamszln kazanmasndan sonra diasporann buabalarna destek olmasndan ileri gelmektedir.

Kararlarn 2000 ylndan sonra younluk kazanmas da, esas itibariyle Trkiyenin ABadaylyla ilgilidir. Ermeni soykrm hakknda o zamana kadar bir karar kabuletmekten ekinen AB yesi lkeler Trkiye artk aday lke olduu iin fazla bir itirazolamayaca dncesiyle hareket etmilerdir.

lke parlamentolarnn ald kararlarn nemli noktalar u ekilde zetlenebilir[26].

Uruguay (1965, 2004, 2005)


14/40

Ermenilerin soykrm iddialarn kabul eden ilk lkedir. Uruguay Parlamentosunun(Senato ve Temsilciler Meclisinin) byle bir karar kabul etmesinin nedeni lkedekk ve fakat zenginlii nedeniyle etkili bir Ermeni topluluu olmasna karn hiTrk varl bulunmamasdr. Uruguay Parlamentosu sz konusu kararnda 1915teldrlenlerin onuruna 24 Nisan Ermeni ehitlerini Anma gn olarak ilan etmitir.

Uruguay Parlamentosu bu arar 2004 ylnda teyit etmi, 2005 ylnda alnan bir dierkararda ise 24 Nisann Birlemi Milletler tarafndan Her Trl SoykrmnKnanmas ve Reddedilmesi gn ilan edilmesi iin Uruguay Dileri Bakanlnngiriimde bulunmas istenmitir.

Gney Kbrs (1982)

Gney Kbrs Temsilciler Meclisi kararnda Ermeni halkna kar ilenmi olupErmenileri ata topraklarndan skp karan ve soykrm boyutlarna ulam olan

suun ekincesiz knand belirtilmektedir. Ayn kararda, neler olduu belirtilmeden,Ermeni halknn vazgeilemez haklarnn tam olarak geri verilmesinden debahsedilmektedir. Bu kararn nemli yn Ermeni terrizminin en youn olduu birdnemde alnm olmas ve bu nedenle de terristler iin bir tr cesaretlendirmetekil etmi olmasdr.

Arjantin (1993, 2003, 2004, 2005)

Bu lke Senatosu 1915- 1917 yllarnda Trk Hkmeti eliyle ldrlen 1.500.000milyon Ermeninin anlmas ve 20. asrn ilk soykrmnn kurbanlar olan ErmeniCemaati ile tam bir dayanma iinde olunduunun beyan edilmesi ile ilgili bir kararalmtr. Senato bu kararn 2003, 2004 ve 2005 yllarnda teyit etmitir. ArjantinSenatoyu bu karar almaya gtren nedenler, Uruguay gibi, lkedeki etkin Ermeniaznlna karn Trkiyenin bir arl olmamasdr. Uruguaydan farkl olan hususise Trkiyenin Arjantin ile neli saylabilecek ticaret ilikileri bulunmasdr.

Rusya (1995, 2005)

Rus Dumas 1995 ylnda, 1915 ila 1922 yllar arasnda Ermeni halknn imha

edenleri knayan ve 24 Nisan soykrm kurbanlarn anma gn olarak tanyan birkarar kabul etmitir. Kararda Trk mparatorluu szckleri vardr. Bu kararnntemelinde biri Rusyada 1 milyondan fazla olduu sylenen Ermeni aznlnn etkisi;dieri de, zellikle o yllarda, Trkiyenin eenistana yardm ettii yolundaki iddialarolmak zere iki neden bulunduu dnlmtr.

Ancak Trkiyenin eenistana yardm ettii iddialarnn ortadan kalkt 2005 ylndaRusya Dumas ald bir dier kararla soykrmn 90. yldnmmde karde Ermenihalkna zntlerini ifade etmi, bu soykrmn iddetle knam ve btn dnyadada anlmasn istemitir.

Kanada (1996, 2000, 2004)

Kanada Avam Kamaras bu konudaki 1996 yl kararnda, 1,5 milyon kiinin cann


15/40

alan Ermeni trajedisive insanla kar dier sulara atfla her yl 20-27 Nisanhaftasn halklarn dier halklara kar insanlk d davrann anma haftas olarakkabul etmitir. Trkiye ve Trklerden hi bahsedilmemesi ve dier olaylarlabirletirilmesi nedenleriyle bu karar Ermeni militanlar tarafndan yetersiz bulunmuve sadece Ermenileri ele alan yeni bir karar kabul edilmesi iin aralksz sren

abalar sonu vererek Kanada Senatosu 2002 ylnda Ermeni soykrmnntannmasn, her trl inkar giriimlerinin knanmasn ve 24 Nisann soykrmakurban giden 1,5 milyon Ermeniyi anma gn olarak kabul edilmesini ngren birdier karar kabul etmitir[27]. Avam kamaras da 2004 ylnda Bu Meclis, 1915Ermeni soykrmn resmen tanr ve insanla kar su olan bu hareketi knarifadesini ieren bir baka karar almtr.

Kanada Dileri Bakan Bill Graham kararn kabulnden sonra yapt aklamadaKanada Hkmetinin 10 Haziran 1999 tarihinde konuya ilikin tutumunundeimedii ve kabul edilen nergenin hkmeti balamadn bildirmitir[28].

Kanada Hkmetinin sz edilen 1999 tarihli tutumu ise 1915 yl olaylarnn birtrajedi olmakla beraber bir soykrm tekil etmedii eklindedir[29].

Trkiye Dileri Bakanl 22 Nisan 2004 tarihinde yapt bir aklamada KanadaFederal Parlamentosunun, marjinal grlerin peine taklarak bu karar kabuletmesinin knandn, Parlamentolarn tarihin tartmal dnemlerine ilikin biryargya varma grevleri bulunmadn, bu tr kararlarn deiik kkenli insanlararasnda nefret duygular uyandrarak toplumsal ahengi bozabilecei, bu kararn neKanadadaki Ermenilere ne de Ermenistana bir yarar salayaca, kararn getireceitm olumsuzluklarn sorumluluunun Kanadal siyasetilere ait olduu bildirilmitir.

Kanada Meclislerinin Ermeni grlerini yanstan kararlar almasnn balca nedenibu lkedeki Ermeni aznldr. Kanadadaki Trklerin says da kmsenmeyecekboyutta olmakla beraber etkili bir rgtlenme iinde deildirler.

Yunanistan (1996)

Yunan Parlamentosu 25 Nisan 1996 tarihinde kabul ettii bir kanunla 24 NisanTrkiyenin Ermenilere uygulad soykrm anma gn olarak belirlemitir. 1973

Kbrs bar harekatndan sonra Ermenilere her trl yardm yapan Yunanistannsoykrm tanmak iin acele etmemi olduu grlmektedir. Bunun balca nedeniYunanistann el altndan Ermenilere her trl yardm yapmakla beraber, bututumunu aka ortaya koymak istememesidir. 1996 Ocak aynda kan ve iki lkeyisavan eiine getiren Kardak krizinin bu ihtiyatl davran deitirerek Ermenisoykrm hakkndaki kararn alnmasnda balca amil olduu anlalmaktadr.

Lbnan (1997, 2000)

Lbnan Parlamentosu 1997 ylnda ald bir kararla Lbnan halkn 24 Nisanmnasebetiyle Ermeni halk ile dayanma iinde olduunu beyan etmeyearmtr. Kararda, asrn banda smrgeci (Osmanl mparatorluu) tarafndanLbnan-Ermeni halklarna ve blgenin dier halklarna kar giriilen rgtl yok etmehareketlerinden bahsedilmektedir. Lbnan parlamentosu 2000 ylnda bu konuda


16/40

ald dier bir kararda, Osmanllar tarafndan yaplan ve 1.500.000 Ermenininld katliamlara deinerek Ermeni halkna kar giriilen soykrmn tannmakta veknanmakta, ayrca bu soykrmn uluslararas alanda tannmasnn benzer sularnnlenmesi iin gerekli olduu ifade edilmektedir.

Bylece Lbnan Parlamentosu, sz konusu iki kararyla Ermenilerin tm grlerinibenimsemi bulunmaktadr. Bunda, Lbnann dini cemaatler zerine kurulmubulunmasnn ve saylar 200.000 kadar olan Ermenilerin de bu erevede, meclis vehkmette, belirli mevki ve makamlara sahip olmasndan ileri gelmektedir.Ermenilerin lkedeki bu durumu Lbnann Ermeni terrizminin merkezi halinegetirmi olduu hatrlanacaktr.

Belika (1998)

Belika Senatosu, szde Ermeni soykrmn, Avrupa Parlamentosunun bu konudaki

kararna atfen tanm, soykrmn tarihsel kantlar hakknda phe olmad vehalklar arasnda barma olmas iin gemi sularn tannmas gerektii gibi bilinenErmeni tezlerini tekrarladktan sonra, Osmanl mparatorluunun son hkmetitarafndan 1915te yaplm soykrmnn tarihi gerekliini kabul etmesini TrkHkmetinden istenmitir.

Belikadaki Ermeniler ve Ermeni yanllar o tarihten sonra Belika Millet Meclisinin debenzer bir karar almasna almlar, daha sonra soykrm inkar edenlerincezalandrlmasn n gren kanuna Ermeni soykrmn dahil etmek iinuramlar[30] ancak u ana kadar baar salayamamlardr. Bunda BelikadakiTrklerin bilinli bir ekilde almalarnn rol oynad anlalmaktadr.

talya (2000)

talyan Parlamentosu, Ermeni taraftar baz milletvekillerinin srarl giriimlerisonucunda ancak talyann Trkiye ile yakn ilikileri nedeniyle bir ok erteleme veduraksamadan sonra, Avrupa Parlamentosunun 1999 yl Trkiye lerlemeRaporunun szde Ermeni soykrm ve Trkiye-Ermenistan ilikileri hakkndakiparagraflarna gnderme yaparak, talyan Hkmetinden Kafkas blgesinde halklar

ve aznlklar arasnda gerginliin azaltlmasn ve iki devlet (Ermenistan ve Trkiye)arasnda toprak btnlne riayetle, bar iinde bir arada yaama ve insanhaklarna sayg konularn gl bir ekilde takip etmesini istemitir. Grlecei zeretalyan Millet Meclisinin szde Ermeni soykrmn, Avrupa Parlamentosu kararnaatfen dolayl bir ekilde tanmakla bu konun iki lke ilikileri zerinde olumsuz bir etkiyapmasn nlemitir.

Vatikan (2000)

Emiyazin Katogikosu Karekin IInin 2000 yl Kasm aynda Vatikanda Papa Jean-Paul IIye yapt ziyaret sonunda yaynlanan ortak bildiri de yer alan Asr balatanErmeni soykrm onu takip edecek olan dehetlerin ncsyd szleriyleErmenilerin soykrm iddialar Vatikan tarafndan tannmtr. Papann 2001 yl Ekimaynda Ermenistan ziyaretinde soykrm antnda yapt duada ve Karekin II ile olan


17/40

grmesinden sonra yaynlanan bildiride de bu Ermeni soykrmyla ilgili ifadelerkullanmtr. Vatikan tm Hristiyanlarn Papann dini nceliini (primacy) tanmasiin aba sarf etmektedir. Byk kiliseleri buna ikna etmenin imkanszl karsndaErmeni, Sryani, Keldani, Maruni ve dier kk Dou kiliselerine yaknlamapolitikas izlenmektedir. Bu itibarla szde soykrmn tannmasn Ermeni kilisesini

memnun etmek iin yaplan bir jest olarak kabul etmek doru olur. Bu jestin 2000ylnda yaplmasnn nedeni de Avrupa Parlamentosunun Trkiye lerlemeRaporunda szde soykrm tanyan ifadelerdir; dier bir deyimle Vatikan bu konuda,talya gibi, Avrupa Parlamentosunun arkasna snmak yolunu semitir.

Fransa (2001)

Fransadaki saylaryla (350400 bin) orantl olmayan derecede siyasi nfuz sahibiolan Ermeniler teden beri malardr Ermeni soykrmnn bu lkede tannmas iinfaaliyet gstermilerdir. Bu konu 1998 ylnda Fransz Meclisinin gndemine girmi

ancak Trkiyenin AB adaylnn kabulnden sonra ve 2001 Martnda yaplacak olanmahalli ve belediye seimlerinde Fransada iktidar ve muhalefet partilerinin baa badurumu Ermenilere bu tavizin verilmesine gerektirmesiyle sonulanabilmitir. FranszParlamentosu 29 Ocak 2001 tarihinde bir cmleden oluan u kanunu kabul etmitir: Fransa 1915 Ermeni soykrmn aka tanr[31] .

Trkiyede tepkiler daha kanunun kabulnden nce balamtr. TBMM 9 Ocak 2001tarihinde kabul ettii bir nergede yasa tasarsnn oy kaygsyla gndeme geldiini,tarihin tahrif edilmesine ve nyarglara dayandn, tasar kabul edildii taktirdeFransada bu konuda dnce ve ifade zgrlyle bilimsel aratrma ve bulgularyaynlama zgrlnn ortadan kalkacan, Trkiyenin Fransa ile olan ilikilerinigelitirmeyi arzuladn ancak bu alanda olumlu sonular alnmasnn iyi niyetinkarlkl olmasna bal olduunu, bu yasann kabul halinde Fransann tarafszlkilkesine bal kalamayacan, bu nedenle Fransann ataca her admn Trkiyetarafndan kukuyla karlanacan, Fransz Parlamentosunun vaktiyle Cezayirdevuku bulan ac olaylar deerlendirmeyi reddederek bunlarn incelenmesini tarihebrakm olduunu, imdi Fransadan ayn davrann beklendiini, tarihin uluslararasnda nefret yaratmak iin kullanlmamas gerektiini ve bu balamda Trkdiplomatlarna ve baz Fransz vatandalarna kar giriilen cinayet kampanyasnn

bir kez daha hatrlandn bildirmitir.

Tasarnn kanunlamasndan sonra yaymlanan bir hkmet aklamasnda ise kabuledilen kanun knanm, btn sonularyla reddedilmi ve kanunun Fransa ile olanilikilerde ciddi bir krize yol aaca belirtilmitir.

Dileri Bakanl ise ayn gn yaynlad bir basn aklamasnda bu kanunuErmeni terrizmini yeniden harekete geirecek sorumsuz bir davran olduunubildirmi ve bu ortamda Trk diplomatlarnn ve Fransadaki Trk vatandalarnngvenlii iin nlem alnmasn Fransz Hkmetinden talep etmitir.

Bu kanunun kabulnden sonra Trkiye ve Trk-Fransz ilikilerinde ciddi bir gerilemeyaanmtr. Dileri Bakan smail Cem Fransz Bykelisine bu yasannFransada yabanc dmanln ve Ermeni terrn yeniden harekete


18/40

geirebileceini sylerken Babakan Ecevit sayasnn Trk-Fransz ilikilerine zararvereceini belirtmi, Cumhurbakan Sezer Fransz Meclisinin kararn saduyudanyoksun olarak tanmlam, hkmet Fransaya kar ne gibi yaptrmlaruygulanabileceini grm ve Fransadan askeri almlarda bir ksntya gidilmitir.Dier yandan medyann da etkisiyle Trk kamuoyunda Fransaya kar olumsuz

grler yerlemitir. Bu durum Fransada aknlk yaratm, ancak kanundan geridnlemedii iin de iki lke ilikilerindeki gerginlik devam etmitir. Franszhkmetinin Trkiyenin Avrupa Birlii adayl konusunda olumlu tutum ve faaliyetiiki lke ilikilerinin ar bir ekilde normale dndrmtr.

Bu arada sz konusu kanunun Fransz Ermenilerini tam olarak memnun etmediinide belirtelim. Kanunun Ermenilerin soykrma uramadklarn savunan kiilere karbir yaptrm ngrmemesi Ermenilerce eletirilmi ve Yahudi Holokostunu inkaredenleri cezalandranGayssot kanununa benzer bir kanunun Ermeni soykrm iinde karlmas talep edilmitir.

Yaklak yl sonra, 2004te Avrupa Anayasasnn kabul etrafnda Fransadabalayan tartmalarda Franszlarn byk ounluunun Trkiyenin Avrupa Birliiyeliine kar olduu grlmtr. Fransz siyasi partileri de bu durumdanetkilenmilerdir. Sa ve merkez partileri Trkiyenin AB yeliine kar karkenSosyalist Parti, ilke olarak, bu yelie taraftar olmay srdrm, ancak bu yeliingereklemesini insan haklarnda, demokrasi uygulamalarnda ve Ermeni soykrmkonusunda ilerlemelere balamtr[32]. Trkiye soykrm iddialarn kabuletmediine gre, aslnda Sosyalistler de aslnda Trkiyenin AB yelii kartolmulardr.

Bu olgu Fransz Hkmetinin tutumunu da etkileyerek Fransa 17 Aralk 2004 tarihliAB zirve toplantsnda Trkiyeye tam yelik deil, zel bir stat verilmesi iinuram, bu salanamaynca, mzakerelerin ucunun ak olmas, dier bir deyimle,mzakerelerin mutlaka tam yelikle bitmemesi ve mesela Trkiyeye zel stat detannmas olanann mevcut olmas kouluyla, Trkiye ile mzakerelerebalanmasn isteksiz bir ekilde onaylamtr.

Bu tarihten sonra Fransz hkmetinin Ermeni sorunundaki tutumunda da deiiklik

olmutur. O zamana kadar Trkiyenin bu szde soykrm tanmasndanbahsedilmezken Bakan Chirac dahil Fransz siyaset adamlar TrkiyeninErmenilerle ilgili hafza almas yapmasndan sz etmeye balamlardr. Ermenisoykrm konusu Kopenhag kriterleri arasnda yer almadndan, ayrca Trkiye ileyaplacak mzakereleri dzenleyen AB belgelerinde de bu konu bulunmadndanmzakereler srasnda bu konun ABnin tutumu olarak ortaya atlmasbeklenmemektedir. Buna karn Fransann tek tarafl olarak Trkiyeden soykrmtanmasn istemesi mmkndr. Trkiye bunu reddederse Fransaya Trkiyeninadayln veto etmekten gibi, byk sorumluluk gerektiren bir yola bavurmakzorunda kalabilir.

Bu vesileyle Fransz Hkmetinin. Avrupa Anayasas iin yaplacak referandumutehlikeye atmamak iin, 2007den sonra Avrupa Birliini girecek lkelerin adaylnreferanduma sunulmas iin Fransz Anayasasnda deiiklik yaptn, dier bir


19/40

deyimle ileride Trkiyenin tam ye olmas konusunda Fransz halkna veto kullanmakhakk tandn, ancak , 29 Mays 2005 tarihinde yaplan referandumun %55 hayroylar ile reddedildiini, Franszlara hayr dedirten nedenler arasnda beinci srada, oylarn %14yle Trkiyenin Avrupa Birliine girii yer almadn, dier bir deyimleTrkiye kartlnn referandum sonularn nispeten az etkilediini de belirtelim.

svire (2003)

svire Parlamentosu 16 Aralk 2003 tarihinde ald bir kararla szde Ermenisoykrmn tanmtr [33].

svirede, saylar ile orantl olmayan bir lde nfuz sahibi bulunan Ermeniaznlnn devaml uralar ve blc Krt unsurlar ile onlar destekleyen bazsiyasetilerin katklaryla bir sreden beri Parlamentonun Ermeni soykrm iddialarnbenimseyen bir karar kabul etmesine allyordu. Buna karn svire Hkmetleri,

Trkiye ile ikili ilikileri gz nnde bulundurarak, byle bir karara kar kyordu.1995 ve 2000 ve 2001 yllarnda yaplan giriimler sonusuz kalm, 13 Mart 2001tarihinde yaplan bir oylamada bu konudaki bir karar tasars ancak oy farklareddedilmiti. 20 Mart 2002 tarihinde 201 sandalyeli Parlamentonun 115 yesitarafndan, szde soykrmn tannmasn ve bunun Trkiyeye bildirilmesini ngrenbir nerge, Hkmetin aleyhte gr bildirmesi zerine oylamaya konmamt[34].Ancak Parlamentonun yaklak yarsnn taraftar olmas nedeniyle byle bir kararner ge kabul edilecei anlalyordu.

Bu arada Cenevre Kantonu 10 Aralk 2001 tarihinde Ermeni soykrm iddialarnbenimseyen bir karar kabul etmiti. Vaux Kantonu da 23 Eyll 2003de benzer birkarar almt. Bu karar baz Ermeni basnnda, Ermenistan haritadan silen antlamabu ehirde imzaland iin (Lozan ehri bu Kantondadr) kararn sembolik bir ynolduu eklinde[35] yorumlanmt.

svire Dileri Bakan Micheline Calmy-Rey 6 Ekimde Trkiyeye resmi bir ziyaretyapacak ve svire basn haberlerine gre Ankara ve stanbuldan baka KrtBlgelerine de gidecekti. Ancak Ankara, Vaux Kantonunun ald karar gerekegstererek bu ziyareti iptal etti.

svire Parlamentosunun kabul ettii karar svire Milli Konseyi (parlamentosu) 1915Ermeni soykrmn tanr. Federal Konseyden (hkmetten) bu tanmay not etmesinive mutat diplomatik yollarla iletmesini ister eklindedir. Trkiye Dileri Bakanlsvire Parlamentosunun ald karar hakknda bir aklama yaparak bu kararniddetle knandn ve reddedildiini, olaylarn arptlarak tek tarafa bir soykrmolarak takdiminin kabul edilemeyeceini, kamuoyunun yanltlmaya teebbsedilmesinin hayretle karlandn, svire Parlamentosunun, i siyasalmlahazalarla, Trkiye-svire ilikileri ile lkesindeki Trklerin duygu vedncelerini gz ard ederek ald bu kararn yol aaca olumsuz sonularbakmndan sorumluluk yklenmi bulunduunu bildirmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi de, 22 Aralk 2003 tarihinde, AKP ve CHP gruplartarafndan ortaklaa kabul edilen ve svire Parlamentosunun kararn knayan bir


20/40

bildiriyi oybirlii ile kabul etmitir. Bu bildiride u hususlar yer almtr:

Parlamentolar, uygarlklar arasnda atma isteyen evrelerin emellerine hizmeteder durumlara dmekten kanmaldr. Uluslararas terrizme kar dayanma veibirlii iinde olunmas gereken hassas dnemde, alnan yanl kararlar ok sayda

masum insann hayatna kym, svire dahil birok lke karlarn hedef alm olanrk Ermeni terrnn dllendirilmesi olarak deerlendiriyoruz. Ulusal Meclis, TrkMilleti'ni derinden yaralayan kararyla son yllarda birok alanda olumlu ilerlemelerkaydeden Trkiye-svire ilikilerinde meydana gelebilecek olumsuz gelimelerinsorumluluunu da stlenmi olmaktadr. Meclis, svire Ulusal Meclisi'nin tarihigerekleri kastl biimde arptan, hatal ve tek yanl kararn knamakta ve kabuledilemez olarak deerlendirmektedir[36].

svire Parlamentosunun lkesinde 20 bini kendi vatanda olan toplam 100 binTrk ihmal ederek 5 bin Ermeniyi tatmin etmeye almasn ilk bakta anlamak

gtr. svire Parlamentosunun hangi cemaatin daha kalabalk olduunu deil,hangisinin daha etkili olduunu dikkate alarak hareket ettii anlalmaktadr.

Trkiye-svire ilikileri iki yl kadar bir durgunluk yaamtr. svireden gelen srarltalepler zerine Bayan Calmy-Reyin Mart aynda Trkiyeyi ziyaret etmesi kabuledilmitir.

Bu ziyaretin ksa sre sonra Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolu ileTrkiye i Partisi Bakan Dou Perinekin deiik tarihlerde svirede Ermenilerinsoykrma uramadklar yolunda svirede yapm olduklar konumalar nedeniylehaklarnda adli soruturma balatmalar yeni bir krize neden olmutur. Bu olaynsiyasi alanda da etkisi grlm, d ticaretten sorumlu Devlet Bakan KradTzmen, 22-24 Haziran gnlerinde yaplacak Trkiye-svire Konseyi toplantsnniptal edilmesini istemi ve ayrca svire Ekonomi Bakan Joseph Deissin Eyllaynda Trkiyeye yapaca ziyaret de iptal edilmitir.

Halaolu ve Perinek bir konuda dncelerini akladklar iin haklarndasoruturma alm olmas svirede ne lde ifade zgrl bulunduutartlmalarn balatm ve bylelikle demokrasinin belii olmakla vnen bir lke

iin hazin bir durum ortaya kmtr.

Slovakya (2004)

Slovakya Parlamentosu 30 Kasm 2004 tarihinde szde Ermeni soykrm konusundau karar almtr: Slovakya Parlamentosu, 1915 ylnda, Osmanl mparatorluuzamannda yz binlerce Ermeninin ldrld Ermeni soykrmn tanr ve bu olayinsanla kar su olarak kabul eder [37].

Slovak Parlamentosunun bu karar, hi beklenmedii iin, bir srpriz etkisi yapm venedenleri de hemen anlalamamtr. Zira Slovakyada kayda deer Ermeni yokturve bu lkenin Ermenistan ile de yakn ilikisi mevcut deildir. Sonralar Slovakyanntarihin baz olaylar hatrlandnda bu kararn nedeni ortaya kmtr.


21/40

Birinci Dnya Savandan sonra ek ve Slovaklarn ayn devlet iinde birletirilmi,daha kalabalk ve daha zengin olan ekler bu devlet iinde etkili bir konumkazannca Slovakyada ar sac ve rk akmlar belirmiti. Naziler 15 Mart 1939tarihinde ekoslovakyay igal edince eklerin oturduu blge BohemyaProtektoras ad altnda Almanyaya balanrken ayn gn szde bamsz bir Slovak

Devleti kurulmutu. Bu devlet Nazi Almanyas ile ayn politikalar izlemi ve buerevede lkedeki seksen bini akn Yahudinin tm haklar elinden alnm, dahasonra da, Yahudilerin byk ksm, snrnn hemen tesinde bulunan Auswichztoplama kampna gnderilerek ortadan kaldrlmt. Slovakya 1944 sonuna doruSovyet ordular tarafndan igal edilmi ve bu blge eklerle birletirilerekekoslovakya yeniden kurulmutur. Sovyetler yeni mttefikleri olan Polonya veekoslovakyadan asllardan beri bu lkelerde yaayan Almanlar karmalarnistemilerdir. Bylece milyonlarca Alman, gayet g koullarda Almanyayasrlmtr. Slovaklar da Karpat dalar blgesinde yaayan Almanlarn srlmesinisalamlardr.

Sovyetlerin dalmas aamasnda Slovaklar, Almanyann desteiyle, tekrarbamsz bir devlet olmulardr. Ancak gerek Yahudilere gerek Karpat Almanlarnayaptklar muamelenin Avrupada saygn bir lke olarak kabul edilmeleriniengelleyeceinin bilinci iinde Slovakya Parlamentosu, 1990 yl Aralk ayndaYahudilerden, iki ay kadar sonra da Karpat Almanlarndan zr dileyen iki karar kabuletmitir [38].

Slovakyann bundan sonra da insan haklarna duyarl bir ekilde davranmaya veyayle grnmeye zen gstermitir. Bu erevede Slovak Parlamentosunun szdeErmeni soykrmn kabul eden bir karar almas, AB kapsnda bekleyen Trkiyeninfazla bir tepki gsteremeyecei inancnn da yardmyla, fazla zor olmamtr. Dieryandan, Alman Hristiyan Demokratlarnn baz Slovak partilerine bu ynde telkindebulunmu olmalar da olasdr.

Hollanda (2004)

Hollanda Parlamentosu 21 Aralk 2004 tarihinde ald bir kararla hkmettenTrkiye ile grmelerde Ermeni soykrm konusunu devaml olarak ve aklkla ele

alnmasn istemitir [39]. O tarihte AB dnem bakan olan Hollanda, iki gn nce,Avrupa Zirvesinde Trkiye ile mzakerelerin balamas kararnn alnmasnda nemlibir rol oynamt. Hollandaya teekkr etmek iin de bu lkenin Bykeliliininbulunduu caddeye Hollanda Caddesi ad verilmesi kararlatrlmt. O itibarlaParlamentonun beklenmeyen bu karar Trkiyede aknlk yaratmtr.

Hollanda Parlamentosunun bu kararnn nedenleri pek ak deildir. Hollandada,fakat gayet aktif ve geni mali imkanlara sahip bir Ermeni aznl bulunmaktadr.Ancak saylar az olduundan Hollanda Ermenilerinin Parlamentodan kararkartacak bir gc yoktur ve Hollanda Parlamentonun tm yelerinin de maliynden etki altna alnmas mmkn deildir. Hollandal milletvekillerinin, Ermenipropagandas nedeniyle, gerekten Ermenilerin soykrma uradna inandklar iinbu ekilde hareket ettikleri dnlebilir. Ancak bu durumda neden komularBelikann Kongoda yaptklar veya Franszlarn Cezayirdeki katliamlar ile


22/40

ilgilenmedikleri, neden kendi smrgecilik gemiine bu adan bakmadklar bunakarn neredeyse bir asr nce, Hollandadan uzak bir lkede, gvenlik nedenleriyleyaplm bir g ettirme olayn, hibir aratrma yapmadan, soykrm olaraknitelendirmek iin srar ettiklerini aklamak mmkn olamamaktadr. O nedenleHollanda Parlamentosunun bu kararnn temelinde baka sebepler aranmas

gerekecektir.Orta ve Kuzey Avrupann insanlar, Gney Avrupallarn aksine, genelde yabanclarave o onlarn kendilerine benzemeyen rf ve adetlere kar duyarsz vemsamahaszdr. Hollandallar gibi smrgeci gemileri olanlar ise geneldekendilerini arkllardan stn grmektedir. Ne var ki, byk sermaye birikiminekarn yeter nfuslar olmamas Hollandallar, Avrupann dier ekonomik yndengelimi lkeleri gibi, hemen tm arkl yabanc iilere muhta brakm bu da szkonusu iiler ve ailelerinin Hollandaya entegrasyonu sorunu dourmutur. Halen busorunun zmlendiini sylemek mmkn deildir ve Hollandallar lkelerindeki

yabanc iilerden ve onlarn ailelerinden rahatszdr. Oysa asgari on yl sonra olsada, Trkiyenin Avrupa Birliine ye olmas olasdr; bu da Avrupa BirliindeTrklerin saysn arttracaktr. Tutucu Hollandallar byle bir durumu nlemeyealmaktadrlar. Ancak Trkiye olmadan ABnin Orta-Dou ve Kafkaslar politikalarnbaar ile yrtmesi mmkn olmad da bir gerektir. Buna gre Hollandallar biryandan Trkleri lkelerinde istemezken dier yandan Trkiyeye ihtiyaduymaktadrlar. Bu elikili durum Hollandallar elikili davranmaya gtrmtr.Hollanda hkmeti Trkiye ile mzakerelerin balamas iin aba sarf ederken,Hollanda milletvekillerinin ounluu mzakereleri zorlatracak tertipler peindeolmulardr. Ermeni soykrmnn Trkiye tarafndan tannmas da bu erevede birare olarak grlmtr.

Polonya (2005)

Polonya Parlamentosu 19 Nisan 2005 tarihinde oybirliiyle u karar almtr:Polonya Cumhuriyeti Parlamentosu Birinci Dnya Savanda Trkiyede Ermenihalkna kar yaplm olan soykrmn kurbanlarn saygyla anar. Bu crmnhatrlanmas ve knanmas tm insanln, tm lkelerin ve iyi niyetli kiileringrevidir [40].

Polonya Parlamentosunun bu karar Trkiyede gerek kamuoyunda gerek Hkmettebyk tepki ile karlanmtr. Trkiyedeki bu tepkilerin nedenini kamuoyundaPolonya hakknda mevcut olumlu imajdr. Bu imajn temelinde tarih boyunca ikilkenin ortak bir dman (Rusya) olmas ve Osmanl mparatorluunun PolonyannRusya ve Prusya arasnda taksim edilmesini kabul etmemesi bulunmaktadr. Bukadar olumlu duygular beslenen bir lkenin parlamentosu Trkiyenin ok duyarlolduu bir konuda, Ermeni grlerini aynen benimseyen bir karar oy birliiylealmas Trk kamuoyu tarafndan bir tr ihanet olarak alglanmtr.

Polonya Parlamentosunun bu karar Trkiyede byk tepki ile karlanm veDileri Bakanl ertesi gn (20 Nisan) u aklamay yapmtr:

Polonya Meclisi 19 Nisan 2005 tarihinde, 1915 ylndaki olaylar soykrm olarak


23/40

tanmlamay da ieren bir karar kabul etmitir. Bu karar knyor ve reddediyoruz.

Birinci Dnya Sava koullarnda cereyan eden ve Trklerle Ermenilerin byk aclarekmesine yol aan olaylarn arptlarak, tek tarafl bir yaklamla soykrm olaraknitelendirilmesi sorumsuz bir davrantr.

Trkiye, ulusal parlamentolarn tarihin tartmal dnemleri hakknda hkm verilecekyerler olmadn ve parlamentolarn halklar arasnda kin ve nefret duygularnbesleyen giriimlerden kanmalar gerektiini savunmutur.

Tarihi olaylar hakknda en salkl kararn tarihiler tarafndan verilebileceine olaninanla Trkiye, Ermenistana, Trk ve Ermeni tarihilerden bir grup oluturarak,1915 ylndaki gelime ve olaylar, sadece Trk ve Ermeni arivlerinde deil, ilgilidier btn lkelerin arivlerinde aratrarak, vardklar sonular uluslararaskamuoyuna aklamalarn nermitir

Polonya Meclisinin tarihi nerimizi kabul etmesi iin Ermenistan Hkmetinetavsiyede bulunmak yerine, 1915 olaylar hakknda tahrif edilmi bilgilere dayal birkarar almas Trk halkn derinden zmtr. Polonya Meclisinin bu davran, Trkve Polonya halklar arasnda sekiz yzyla yakn bir sredir gelien dostluk duygularile de badamamaktadr.

Polonya Meclisinin bu karar almasnn eitli nedenleri vardr.

nce Trkiyedekinin aksine Polonyaya Trkiyeye kar zel bir sempatibeslenmediini belirtelim. Osmanl-Rus savalar ve Polonyann taksimi gibi olaylarok eskidir, bunlar nedeniyle vaktiyle Polonyada Trkiyeye iin bir sempati var idiysebunun Sovyetler Birlii dneminde silinmi olduu anlalmaktadr. Gerekten deSovyetlerin Polonyada, NATOnun sadk yesi Trkiye hakknda, hem de arlkRusyasnn ortak dman olmasndan kaynaklanan sempati tezahrlerine izinvermemi olduu muhakkaktr.

Polonyada byk saylabilecek bir Ermeni aznl olmamas ve bu lkeninErmenistan ile de zel denebilecek ilikilerde bulunmamas sz konusu kararn

baka nedenlerle alndn dndrmektedir. ABne yeni katlan tm eski Komnistlkelerde olduu gibi, Polonyada da, herhalde kendi eksikliklerini telafi etmek iin,insan haklarnn savunulmasnda ar bir aba gzlemlenmektedir. Dier yandanPolonyann eski dman yeni dostu ve hamisi Almanyadan gelen baz telkinlerin desz konusu kararn alnmasn etkilemi olmas olasdr. Polonya ParlamentosununTrkiyeden gelen uyarlara ramen bu karar almasnn balca iki nedeni vardr:Birincisi tm AB yesi lkeler gibi Polonyann da Trkiyenin ABye katlm sreciiinde bir ok kez veto kullanmak hakkna sahip olmasdr. Bu durumun Trkiyeyi AByeleri ile iyi ilikiler iinde olmaya zorlayaca ve mesela bu erevede PolonyaParlamentosunun ald karara fazla tepki gsteremeyecei dnlm olsagerektir. kincisi ise Trkiyenin itiraz ettikten sonra ksa zamanda olaylar unuttuunainanlmasdr. Nitekim Polonya Parlamentosu Bakan Wlodzimierz Cimoszewicz ikilke arasndaki bu sorunun birka gn iinde ortadan kalkacan sylemitir[41].


24/40

Almanya (2005)

Alman Parlamentosu 16 Haziran 2005 tarihinde 1915 Ermeni Srgn ve KatlininHatrlanmas ve Anlmas: Almanya Trkler ve Ermenilerin Barmasna Katkdabulunmaldr baln tayan bir karar kabul etmitir. Bu karar, bu konuda imdiye

kadar kabul edilen kararlarn en uzunudur. Trkiye iin Almanya ile olan ilikilerinnemi ve Almanyada milyon kadar Trkn varl dikkate alnarak bu kararaada ayrntl bir ekilde incelenmektedir.

XIX. asrn son yarsnda Almanyada rklk akmlar olumu ve bu akmlar, I. DnyaSavan kaybetmenin getirdii d krklnn da yardmyla, Nazi rejiminindomasna neden olmutu. Nazi rejiminin rkln doruuna karak alt milyon kiiyisrf Yahudi olduklar iin ldrd bilinmektedir. Almanyann II. Dnya Savandabyk bir yenilgiye uramas, paralanmas, yllarca galip glerin igali altndakalmas bu hazin olaylara neden olan rkl tamamen ortadan kaldrmasa da ok

geriletmitir.

Sovyetler Birliinin Bat Avrupa lkeleri iin tehlike oluturmas karsndaAlmanyann yardmna ihtiya duyulmu ve bu lkenin gemii bir yana bir yanabraklarak Almanya Avrupann hr lkeleri arasna alnmtr. Almanya ksazamanda kalknmaya balam, ancak sermaye olmasna karn sava nedeniyleyeterli sayda i gc bulunmamas bir sorun tekil etmi, el emei a dierlkelerden getirilen misafir iilerle kapatlm ve Almanya ksa saylabilecek birzaman iinde Avrupann en gl ekonomisine sahip olmutur.

Byk ounluunu Trklerin oluturduu misafir iilerin baka gelenek vekltrden gelmesi, rk temelleri nedeniyle genelde hogrye sahip olmayanAlmanlar iin bir sorun yaratm, bu durumun zm iin yabanc iilerinAlmanyada erimesi anlamna gelen entegrasyon fikri ortaya atlm, ancak bundanbeklenen sonu alnamam, az sayda yabanc ii asimile olmu ve bykounluk, aradan kuak gemesine ramen milli benlikleri ile rf ve adetlerinikorumutur. Almanyann birlemesinden sonra, demokrasi ve insan haklardeerlerini zmsememi Dou Almanyallarn Alman toplumuna katlmas rkdavranlar ve yabanc dmanln arttrmtr.

Alman Hristiyan Demokrat Birlii ile Hristiyan Sosyal Birlii partilerinden oluan veksaca Hristiyan Demokratlar olarak adlandrlan siyasi oluum, kinci DnyaSavandan sonra Federal Almanyann kurulmasnda balca rol oynamtr.Hristiyan Demokratlar sava sonrasnda Trkiye ile Almanya arasnda her alandayakn ve dostane ilikiler kurulmasnn da mimardr. Hristiyan Demokrat hkmetlerTrkiyeye mali ve askeri yardm yapm ve Alman ekonomisinin ihtiyac olan yabanciilerin byk ksmnn Trkiyeden getirilmesi kararn da Hristiyan Demokrathkmetler almtr.

Bu olumlu tablo Sovyetler Birliinin dalmas ve Almanyann birlemesinden, dierbir deyimle Avrupann stratejik alanda Trkiyeye olan ihtiyacnn azalmasndan veekonomik durgunluk nedeniyle Almanyada isizliin balamasndan sonra,deimitir. Hristiyan Demokratlar, Trk iilerinin Almanyaya entegrasyon


25/40

sorunlarn gndeme getirmeye balamlar, ayrca Trkiyenin Avrupa Birliimyeliine kabul edilmemesine kar kmlardr. Ancak Trkiyenin Avrupa Birlii ileilikisinin azalmas da sakncal grdklerinden Trkiyeye imtiyazl ortaklktannmas fikrini ortaya atmlar bu fikir gereklemeyince baka bir forml araynagirmiler ve Trkiyeyi Ermenilerin kym ile sulamann gelecek parlamento

seimlerinde Sosyal Demokratlara oy kaybettirebilecei dncesiyle bu konuyuilemeye balamlardr.

Bu arada Almanyada genelde sa kesime mensup kiilerin Yahudi soykrmsulamalarndan ok rahatsz olduunu belirtmek gerekmektedir. Ne var ki busulamalar reddetmek mmkn deildir. Buna karn soykrm suu Almanlardannce bakalar tarafndan da ilenmise bu, Almanlarn suunun azalmas eklindealglanmaktadr. Bu nedenle Almanyada sa kesimde bakalarn soykrm yapmaklasulamak eilimi vardr. Hristiyan Demokratlar Trkiyeyi sularken bu kesimden dedestek alacaklarn dnmlerdir.

Hristiyan Demokratlar bu hususlar dikkate alarak 23 ubat 2004 tarihinde AlmanParlamentosuna Ermeni sorunu hakknda bir karar tasars sunmulardr. Bu tasarAlman Hkmetinin Orta Yeillerce desteklenmi ancak Sosyal Demokratlar karkmtr. Kuzey Ren-Vestfalya Eyaletinde yaplan seimleri Sosyal Demokratlarnkaybetmesi sonuncunda Parlamento seimlerinin yenilenmesi karar alnnca SosyalDemokratlar, kendilerine genel seimlerde oy kaybettirecei dncesiyle HristiyanDemokratlarn tasarsna kar kmaktan vazgemilerdir.

Sz konusu tasar, baz nemsiz deiikliklerden sonra, Alman Parlamentosunda 16Haziran 2005 tarihinde oylama yaplmadan, dier bir deyimle oybirliiyle, kabuledilmitir.

Alman Parlamentosunun bu kararnda soykrm szc yoktur. Buna karn,Ermenilerin neredeyse tamamen imha edilmeleri, Ermenilerin srlp yokedilmeleri gibi deyimler soykrm kavramn ile ayn anlam tamaktadr. Karardasoykrm szcn kullanlmamasnn nedeninin Almanyada yaayan Trklerin serttepki gstermesinden duyulan endie olduu yorumu yaplmaktadr.

Karar, tarihin drst bir ekilde ele alnmasnn gerekli olduuna ve bununbarmann en nemli temelini tekil ettiine inanldn, bu hususun zellikle Avrupahatrlama kltr erevesinde geerli olduunu ve ulusal tarihin karanlk sayfalarylaak bir ekilde yzlenilmesinin de buna dahil bulunduunu ifade etmektedir.Almanya, Avrupa ktasnda eyrek asrlk bir dnemde (1914-1839) iki byk savakartm, milyonlarca sivil ve askerin lmesine neden olmu ve ayrca Yahudileresoykrm uygulamtr. Sonunda urad yenilgi o kadar byk olmutur ki, tekrarbamsz bir devlet olarak kabul edilebilmesi iin, topraklarnn byk ksmndanvazgemesi, yllarca yabanc kuvvetlerin igali altnda kalmas ve her eyden nceiledii tm sular kabul etmesi ve tazminat demesi gerekmitir.

Ancak Almanyann bu zel durumunun dier lkeler iin rnek tekil etmediigrlmektedir. zellikle savata yenilmemi lkelerin smrgeci gemilerini veyatarihlerinin karanlk sayfalarn tanmak gibi bir eilimleri bulunmamaktadr. Bunun en


26/40

arpc rnei Fransann Cezayirde yaptklar katliam ve mezalimi tanmayreddetmeleri oluturmaktadr.

Kararda Alman Parlamentosunun Trkiyede Osmanl mparatorluunda meydanagelen olaylar hakknda kapsaml bir tartma srdrlmesinin hala mmkn

olamamasndan ve Trk tarihinin bu blmn ele alan bilim adamlar ve yazarlarncezai takibata maruz kalmalarndan znt duyduu bildirilmektedir. Bu kararkaleme alanlarn Trkiyedeki durumdan hi haberdar olmadklar grlmektedir. Sonbirka yldr Trkiyede 1915 tehcirinin soykrm olup olmad hakknda youn birtartma srmektedir. Soykrm taraftarlarndan hi biri takibata uramamtr. YvesTernon ve Vahank Dadrian gibi soykrm iddiasnn ampiyonu yazarlarn eserleribata olmak zere, Ermeni grlerini yanstan pek ok kitap Trkiyedeyaynlanmtr. Ayrca Almanyada pek revata olan Franz Werfelin Musa DandaKrk Gn adl roman da yaynlanmtr.

Karar bu gibi haksz ve yanl ifadelerden sonra, herhalde bir denge kurmakamacyla, Trkiyede Avrupa hatrlama kltr anlamnda Ermeni sorunuyla giderekdaha fazla ilgilendii ynnde ilk olumlu iaretlerin de ortaya kmaya baladnngrldn bildirmekte ve rnekler vermektedir.

Birinci rnek olarak TBMMin, Ermenilere kar gerekletirilen sular ve Trk-Ermeni ilikileri hakknda grmeler yapmak zere Ermeni kkenli Trkvatandalarn davet etmesi gsterilmektedir. Bununla TBMMnin AB uyum veDileri Komisyonunun 4 Nisan 2005 tarihinde yapm olduu ve Trk ve Ermeniasll baz yazarlarn arld toplant kastedilmektedir. Ancak bu toplant, Ermenisorunu hakknda bir gr al verii eklinde olmu Ermenilere kar ilenen sulargibi bir konu grlmemitir.

kinci rnek, Viyanada Trk-Ermeni kadnlar diyalogu gibi kamuoyunda izbrakmam bir olay gsterilmitir.

nc rnek Trk ve Ermeni tarihileri arasnda gerekletirilen ilk temaslar sonucubelge al-verii yaplm olmasdr. Bununla Trk ve Ermeni tarihiler arasndaViyanada yaplan baz temaslar kastedilmektedir. Ancak kararda , Ermenilerin

ekilmesi sonucunda bu giriimin sona erdiinden bahsedilmemektedir.

Drdnc rnek olarak Babakan Erdoann Ermeni Patrii Mesrob ile birlikteTrkiyedeki ilk Ermeni mzesini stanbulda am olmas gsterilmektedir.Babakann bu jesti tamamen Trkiye Ermenilerine yneliktir. Trkiye Ermenileri de,kendilerin bir ok kez de ifade ettii gibi, Ermeni sorunun bir paras deildir.

Son rnek olarak Babakan Erdoann bir Trk-Ermeni tarihiler komisyonukurulmasn nermesi gsterilmi ancak bunun da hr ve kamuoyuna ak bilimseltartmalar temelinde gerekletirildii takdirde baarya ulaabilecei belirtilmitir.

Kararda Almanyada Trkiyeden gelen ok sayda Mslmann yayor olmasnedeniyle tarihi anmsamann ve bu suretle barmaya da katkda bulunmann nemlibir grev olduu belirtilmektedir. Bu ifadeler, dolayl bir ekilde, Almanyada alan


27/40

Trklerin Ermenilerin soykrma uram olduunu kabul etmelerinin onlar iin birgrev olduunu anlamna gelmektedir. Almanyadaki Trklerin byle bir grevi yoktur.Almanyada git gide artmakta olan yabanc dmanlnn etkisiyle AlmanyadakiTrklere Ermeni sorunun bahane ederek bask yapmaya alld grlmektedir.

Kararda Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normalletirilmesi blgeningelecei asndan byk nem tad bu balamda acilen AGT ilkeleri temelindeher iki tarafta gven artrc nlemler gerektii, rnein Trkiyenin snrlar amasnnErmenistann tecridine son verebilecei ve diplomatik ilikilerin balatlmasn tevikedebilecei kaytldr. Ayrca Almanyann AB komuluk inisiyatifi erevesinde zelbir ykmllk altnda bulunduu, hedefin, Ermenistan ile Trkiye arasndakidurumun normallemesi ve iyilemesine yardmc olma ve bylece Kafkasyablgesinde istikrarn salanmasna katkda bulunmak olduu belirtilmektedir.Grld zere kararda Gney Kafkasyada istikrarn neden bozulduu hususunahi deinilmeden bu istikrarn salanmas iin Trkiyenin snrlarn amas ve

Ermenistan ile diplomatik iliki kurmas istenmektedir. Oysa Kafkasyada istikrarbozan lke, Karada ve dier Azerbaycan topraklarn igal eden, Trkiyeninsnrlarn resmen tanmayan ve siyasi kar salamak amacyla Trkiyeye karsoykrm iddialar ileri sren Ermenistandr. Ermenistann bu hareketlerinden hibahsedilmemesi Alman Parlamentosunun bu kararnn inanrln ortadankaldrmaktadr.

Kararda Federal Eyaletlerin, eitim yoluyla, Ermenilerin srlp yok edilmelerikonusunun Almanyada da ele alnmasna katkda bulunmalar gerektii kaytldr. Buifade Ermenilerin soykrm iddialarnn Almanyada okullarda okutulmas anlamnagelmektedir. Bylece Alman rencilerde bir Trk dmanl belirecek Trk asllrenciler ise sululuk duygusuna kaplacaklardr. Bu duygunun Trk asllrencilerden bazlarnn zamanla milli benliklerini terk etmesi sonucunu vereceidnlm olsa gerektir.

Alman Parlamentosu kararnda Federal Hkmetten baz taleplerde bulunulmaktadr.Bu talepleri, bazlar hakknda aklamalar yaparak, aada zetle veriyoruz.

* Trkler ve Ermeniler arasnda barma ve tarihi suun affedilmesi/zr dilenmesi

suretiyle anlamaya varlmasnn salanmas iin yardmc olmas.

(Trkler Ermenilere kar bir su ilenmi olduunu kabul etmediklerinden zrdilemeleri de sz konusu deildir. Dier yandan Ermeni sorunu psikolojik olmaktanziyade baz kar hesaplarna dayanan siyasi bir sorundur. Bir tarafn zr dilemesidier tarafn af etmesiyle zmlenemez. )

* Trkiye Parlamentosu, Hkmeti ve toplumunun Ermeni halkna kar tarihte vegnmzde oynadklar rol kaytsz artsz sorgulanmas iin giriimde bulunulmas( Bu ifadeler Trkiyenin Parlamentosu, Hkmeti ve toplumuyla szde Ermenisoykrmn tanmas gerektiinin dolay bir ifadesidir )

* Trk ve Ermeni bilim adamlarnn yan sra uluslararas uzmanlarn da katlaca birtarihiler komisyonu oluturulmas iin giriimde bulunulmas (Alman Parlamentosu


28/40

bylelikle Babakan Erdoann tarihiler komisyonu nerisini kabul etmi olmaktadr.Ancak bu komisyona uluslararas uzmanlar da katlmas gerektiini ne srmektedir.Bylece Trler ve Ermeniler kendi sorunlarn kendileri zmeleri yerine bu sorunlaruluslararas hale getirmek istenmektedir. )

* Konu hakknda sadece Osmanl mparatorluu belgelerinin deil, ayn zamandaAlmanyann Trkiyeye de iletmi olduu Federal Dileri Bakanl arivbelgelerinin de kamuoyuna almas iin giriimde bulunulmas (Alman Arivleri akolduuna gre buradaki belgelerin kamuoyuna almas szleri anlamszdr. Ayrcabu ifadeler Trkiyede sadece Osmanl belgelerinin yaynlanm olduu kansnvermektedir. Oysa Trkiyede Osmanl belgeleri yannda ngiliz ve Fransz belgeleride yaynlanmtr. Ayrca Trk Tarih Kurumu Rus belgelerinin yaynlanmasnplanlamtr. Bu arada ilgili Alman belgeleri de yaynlanabilir. Ancak bunlar daha nceincelenmi olduundan Alman belgelerinin konunun incelenmesine byk katkyapmas beklenemez. )

* stanbulda yaplmas planlanan fakat devlet basks nedeniyle ertelenenkonferansn gerekletirilmesi iin giriimde bulunulmas ( Ermeni taraftar baz Trkbilim adamlar ve yazarlarnn Boazii niversitesinde 2205 yl Mays ay sonundadzenlemek istedikleri konferanstan bahsedilmektedir. Bu konferansn yaplmas iinAlman Hkmetinin neden aba gstermesi gerektii anlalamamaktadr. Dieryandan konferansn devlet basksyla ertelendii doru olmayp drt ay sonra TrkHkmetinin yardmyla yaplabildii bir gerektir.)

* zellikle Ermenilerin kaderi konusunda olmak zere Trkiye'de dncezgrlnn teminat altna alnmas iin giriimde bulunulmas (Bu ifadeler, Kararkaleme alanlarn Trkiyedeki koullar hakknda yeterli bilgi sahibi olmadklarngstermektedir. Trkiyede ifade zgrl mevcuttur. Nitekim halen bir ok kii 1915Ermeni tehcirinin soykrm olduunu sylemekte ve yazmaktadr.)

* Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normallemesine yardmc olmas.

(Alman Parlamentosunun yukarda saydmz karar Ermeni grleriniyanstmaktadr. Dier bir deyimle bu karar tarafsz ve adil deildir. Alman hkmeti,

ilke olarak, bu kararda ifade edilen grleri dikkate almak mecburiyetindedir. Onedenle Alman Hkmetinin Trkiye-Ermenistan ilikilerini normallemesine olumlubir katk yapmas mmkn deildir.)

zetlemek gerekirse Federal Almanya Parlamentosunda kabul edilen bu kararAnadoludaki Ermenilerin neredeyse tamamen imha edildikleri gibi hibir dayanaolmayan iddialara yer vererek kaleme alanlarn tarih bilgisinden ne kadar uzakolduklarn gstermekle kalmamakta, Alman Hkmetine, Ermenilerin srlp yokedilmesinin eyalet eitim politikalarna dahil edilmesini tavsiye ederek Almangenliinde Trk dmanl yaratlmas sonucunu verebilecek sorumsuz, son derecetehlikeli ve kkrtc neriler de iermektedir. Dier yandan Trkiye Cumhuriyetibelgelere dayanmas halinde tarihinin herhangi bir dneminin muhasebesini yapmakiin yabanc lke parlamentolarnn kararlarna ihtiya duymayacak kadar da devletgeleneine sahip bir lkedir. Ancak, Federal Almanya Parlamentosu kararnda dile


29/40

getirildii gibi kendi gemiiyle yzlemek ihtiyacn duyuyorsa, bunu aslsz iddialartemelinde ekillendirilen tarihi olaylar ve Trkiyenin zerinden deil, kendi tarihisorumluluklar erevesinde yapmaldr.

Bu vesileyle Alman Parlamentosunun bu kararnn Trkiye bakmdan hukuki bir

sonu dourmayacan belirtelim. Zira, milli egemenlik ilkesi gerei, bir devletsadece kendi taahhtlerini yerine getirmekle mkelleftir. Baka lkelerde alnan tektarafl kararlarn hukuki ynden bir deeri yoktur. Buna karn bu kararn, Ermenidiasporasn ve Ermenistann Trkiyeye kar olan tutumlarnn daha dasertletirmek gibi olumsuz baz siyasi sonular olabileceini ve Alman hkmeti bukarar gereince giriimde bulunmaya kalkt taktirde iki lke ilikilerinde skntlar,hatta bunalmlar yaanacan belirtelim.

Dileri Bakanl tarafndan 16 Haziranda yaynlanan bir aklamada AlmanParlamentosunun bu karar knam, kararn Almanya i politikas hesaplarndan

kaynakland, hibir dayana olmayan iddialar ve Alman genliinde Trkdmanl yaratlmas sonucunu verebilecek neriler ierdii ve bu kararn iki lkearasndaki ilikilere olumsuz etki yapacann zamannda Alman muhataplarabildirildii belirtilmitir. Dileri aklamasnn tam metni aadadr:

Federal Almanya Parlamentosu bugn (16 Haziran), Parlamentoda temsil edilenpartilerin ortak sunucu olduu ve 1915 ylnda yaanan olaylarla ilgili olarak Ermeniiddialarna ilikin bir karar kabul etmitir. Bu karar esefle karlyor ve iddetleknyoruz.

Yaklak aydr Almanya Parlamentosunun gndeminde bulunan bu karar ile ilgiliolarak grlerimiz her dzeyde Alman muhataplarmza iletilmi, kararn tek yanlieriine, metindeki vahim maddi yanllklara ve bilgi eksikliklerine iaret edilmi vebyle bir kararn, zellikle Almanya gibi her zaman dost ve mttefik olarak grlen birlke tarafndan kabulnn Trk halkn derinden yaralayacana ve ikili ilikilerimizzerinde yapaca menfi etkilere dikkat ekilmitir.

Ancak gelinen aamada, tm bu uyarlarmzn Federal Alman Parlamentosutarafndan dikkate alnmad zntyle gzlenmektedir.

Bu giriimin Alman i politika hesaplarndan kaynakland aktr. Byle hassas birkonunun i politikann kk hesaplarna alet edilmesi sorumsuzluk ve dargrlln bir kantdr.

Federal Almanya Parlamentosunda kabul edilen karar Anadoludaki Ermenilerinneredeyse tamamen imha edildikleri gibi hibir dayana olmayan iddialara yervererek hazrlayclarn tarih bilgisinden ne kadar uzak olduklarn gstermeklekalmamakta, Alman Hkmetine, Ermenilerin srlp yok edilmesinin eyalet eitimpolitikalarna dahil edilmesini tavsiye ederek Alman genliinde Trk dmanl

yaratlmas sonucunu verebilecek sorumsuz, son derece tehlikeli ve kkrtc nerilerde iermektedir.

Trkiye Cumhuriyeti tarihiyle barktr. Tarihi olaylarn parlamentolarca deil, ancak


30/40

tarihiler ve uzmanlar tarafndan deerlendirilebilecei dncesinden hareketlearivlerini Alman ve Ermeniler dahil tm aratrmaclara am, Ermenistana,Osmanl dnemindeki Trk-Ermeni ilikilerini ortak bir komisyonda incelenmesinerisini resmen iletmitir. Trkiye Cumhuriyeti belgelere dayanmas halinde tarihininherhangi bir dneminin muhasebesini yapmak iin yabanc lke parlamentolarnn

kararlarna ihtiya duymayacak kadar da devlet geleneine sahip bir lkedir. Ancak,Federal Almanya Parlamentosu kararnda dile getirildii gibi kendi gemiiyleyzlemek ihtiyacn duyuyorsa, bunu aslsz iddialar temelinde ekillendirilen tarihiolaylar ve Trkiyenin zerinden deil, kendi tarihi sorumluluklar erevesindeyapmaldr.

Yukarda belirttiimiz gibi Alman Parlamentosu bu karar oy birlii ile almtr.Almanlarn iki lke arasnda ok yakn ilikilere, Almanyada milyondan fazlaTrkn varlna ve her yl Trkiyeye milyonlarca Alman turist gelmesine karnAlman Parlamentosunda Trk grlerini savunan bir kii dahi kmamas kabul

edilemez bir durumdur. Yaplan uyarlara ramen, Alman Parlamentosunun nelkedeki Trklerin ne de Trk kamuoyunun grlerini hibir ekilde dikkate almakzahmetine katlanmamas Trkiye-Almanya ilikilerine olumsuz etkilemi veAlmanyaya ve Almanlara olan gveni sarsmtr.. Bu arada, son seimleri kazanarakiktidar orta olan Hristiyan demokratlarn Trkiyenin AB yelii aleyhindekipolitikalarn srdrmeleri de Alman Parlamentosunun Ermeni grlerini tamamenbenimseyen bu karar nedeniyle esasen ypranm olan iki lke ilikilerini daha dabozmas ve yukarda deindiimiz bunalmn belki beklenenden ksa bir zamandakmas olasln glendirmitir.

Venezuela (2005)

Venezuela Parlamentosu 14 Temmuz 2005 tarihinde Ermeni soykrm iddialarnbenimseyen bir karar oybirliiyle kabul etmitir.

Kararn giri blmnde, zetle, insanlk tarihinin ilk bilimsel olarak planlanm,rgtlenmi ve icra edilmi soykrmnn doksan yl nce meydana geldii, busoykrmn Gen Trkler ve onlarn ideolojisi olan Pantrkizm tarafndan Ermenihalkna kar ilendii ve iki milyon kadar kiinin ortadan kaldrlmasna yol at, bu

tr cinayetlerin tekrarlanmamas iin aka ifade edilmesi ve bu soykrmn Trkhalk ve dnyann btn haklar tarafndan reddedilmesi gerektii ve siyasi davalar vekarlar nedeniyle soykrmn inkar edilmesi yoluyla tarihin deitirilmesine alldbelirtilmektedir. Karada ayrca Ermeni halknn ve hkmetinin taleplerinindesteklendii, Ermeni soykrmn tanyncaya kadar Trkiyenin yelik bavurusunuertelemesini Avrupa Birliinden istendii gibi hususlar da yer almaktadr.

Grld gibi bu karar Ermeni soykrm iddialar hakknda imdiye kadar eitlilkeler parlamentolarnda alnan ,kararlarn en serti ve en abartlsdr. VenezuelaParlamentosunu bu kadar cesur klan husus, phesiz, Trkiyenin uzakl ve ikilke arasnda kayda deer iliki olmamasdr. Venezuelada zengin, dier bir deyimleetki yapabilen bir Ermeni Cemaatinin varl, buna karn kayda deer sayda Trkolmamas da bu kararn kolaylkla alnmasn balca nedenleridir. Ayrca Uruguay veArjantinde alnan kararlarn da Venezuela parlamentosu iin emsal tekil ettii


31/40

muhakkaktr. Bir Ermeni kayna otoriter idaresi ve poplist davranlar nedeniyleABD tarafndan eletirilen Venezuela Bakan Chavezin bu kararla Batllar vezellikle Avrupa lkelerini vicdani grevlerini yapmaya armak frsatn kullandnyazmtr.

Litvanya (2005)Litvanya Parlamentosu 15 Aralk 2005 tarihinde ald bir kararla Ermenilerinsoykrm iddialarn tanm ve Trkiyeden de tanmay yapmasn istemitir. TrkiyeDileri Bakanl ertesi gn yapt bir aklamada Parlamentolarn tarihin tartmaldnemlerine ilikin hkm verme grevi olmadn, tarihin tarihiler ve bu kararn neTrkiye ne de Litvanya arasndaki ilikilere, ne de Trkiye-Ermenistan arasndakiilikilerin normalleme srecine olumlu yansmalar olmayacan bildirmitir.

Trkiye ile hibir sorunu olmayan, ayrca Ermenistan ile ilikilerinin de bir zellii

bulunmayan Litvanya Parlamentosunun bu karar almasnn nedenlerini, Slovakyagibi bu lkenin vaktiyle Nazilerle ibirlii yapm olmasnda aramak gerekmektedir.kinci Dnya Savann banda bamszln kaybederek Sovyetler Birliinebalanan Litvanya sava iinde Alman ordular tarafndan igal edilmi, tekrarbamszln kazanm ve Nazilerle ibirliine balamtr. Bu erevedeLitvanyadaki 220-250 bin civarnda olduu tahmin edilen Yahudilerin neredeysetamam (%95) ortadan kaldrlmtr[42]. Sava sonrasnda tekrar Sovyetler Birliinedahil edilen Litvanya Sovyetlerin dalmasndan sonra bamszln kazanm,Avrupa Birliine katlma srecinde vaktiyle Yahudilere yaplanlar affettirmek veyaunutturmak amacyla insan haklar savunuculuu yapmaya balamtr. LitvanyaParlamentosu Ermenilerin soykrm iddialarn tanmakla kendi lkesinde Yahudilerekar ilenmi olan soykrm suunun daha nce baka lkeler tarafndan ilendiiniileri srerek, dier bir deyimle Litvanyann bu suu ilemekte yalnz olmadnvurgulayarak kendi sorumluluunu hafifletmeye almtr.

ABD ve Ermeni Sorunu

Ermeni soykrm iddialarn kabul etmi devletler arasnda saylmamasna ramenABDnin bu konuda zel bir yeri vardr. Protestan misyonerlerin Anadoludaki faaliyeti

nedeniyle ABDnin Ermenilerle ilgisi ve ilikisi ok eskidir. Amerikan SenatosununErmeniler lehindeki ilk kararnn tarih 1894tr. Tehcirden sonra AmerikallarnErmenilere ilgisi daha da artmtr. Halen ABDdeki Ermeni aznl bir milyoncivarnda olup Ermenilerin lkeye iyi uyum salam olduklar grlmektedir.Kaliforniya, Massachusetts ve New Jersey gibi eyaletlerde de ciddi oy potansiyelinesahiptirler.

Ermeni terrizmi baladktan sonra Ermeniler Amerikan Kongresinden szde Ermenisoykrmnn tannmas iin bir karar kartmaya uramlardr. Amerikan Kongresi1975 ve 1984 yllarnn 24 Nisan gnn nsann insana insanlk d davranlarnanma gn ilan etmitir. Bu kararlarn metinlerinde Ermenilerin 1915 ylndasoykrma urad belirtilmektedir. 1984 kararnda ise bu soykrmn Trkiyetarafndan yapld ne srlmektedir. Ne var ki bu kararlar 1975 ve 1984 yllarylasnrl kald iin Ermenileri memnun etmemitir. 1996 ylnda Amerikan Temsilciler


32/40

Meclisi Ekonomik Yardm Fonundan Trkiyeye 22 milyon dolar verilmesi hakkndakibir kararn iine szde Ermeni soykrmn da sokuturarak Trkiyenin bu yardmalabilmesini 1915-1923 yllar arasnda Osmanl mparatorluu tarafndan Ermenihalkna yaplan Mezalimi tanmasna ve Ermeni soykrm kurbanlarnn ansnonurlandrmak iin uygun nlemler almasna balamtr. Ancak Trkiye bu koullar

altnda yardm istememesi karar sonusuz brakmtr.Ermenilerin bir dier propaganda giriimleri de her yl 24 Nisan mnasebetiyle ABDBakanndan bir mesaj yaynlamalarn istemek olmutur. lk mesaj, Kaliforniyadavalilik yapm olmas nedeniyle Ermenilerle yakn temas olan Bakan RonaldReagan tarafndan 1981 ylnda yaynlanm ancak bu mesaj Ermenilere temasetmekle beraber temelde Yahudi Holokostunu konu almtr. Dier yandan BakanReagan 1988e kadar grevde kalmasna ramen baka mesaj yaynlanmtr. Onuizleyen Bakan George Bush ise drt yllk grev sresinde bir kez, 1990 ylndamesaj yaynlamtr. Bakan Bill Clinton ise sekiz yl iinde, 1994ten itibaren her yl

olmak zere, alt mesaj yaynlamtr. Bakan George W. Bush ise artk gelenekhaline geldii grlen bu mesajlara her yl devam etmitir [43].

2000 ylnda, Ermeni iddialarnn hemen tmn ieren bir karar tasarsnnKomisyonlardan geerek Temsilciler Meclisi genel kuruluna gelmesi Trkiyeyedikkatle izlenen ve itiraz edilen bir olay olmutur. Tasarnn kabulne kesin gzylebaklrken Bakan Bill Clinton Temsilciler Meclisi Bakan Dennis Hasterte 19 Ekim2000 tarihinde bir mektup gndererek ABDnin bu blgede nemli karlarbulunduunu, sz konusu tasarnn bu srada ele alnmasnn bu karlar olumsuzynde etkileyeceini, Ermenistan ile Trkiye arasndaki ilikilerin iyiletirme abalarnengelleyeceini bildirmi ve tasarnn ele alnmamasn istemitir. Temsilciler MeclisBakan buna dayanarak tasary gndemden kartmtr.

11 Eyll 2001de New Yorkta yaplan terrist saldr ve 2003 ylnda da Iraka biraskeri mdahale yaplmas Trkiyenin, esasen var olan stratejik nemini dolaysylaABDnin eitli alanlarda Trkiyenin ibirliine olan ihtiyacn arttrm ve o nispettede Amerikan Kongresinden Ermenilerin istekleri dorultusunda bir karar kmasolasln azaltmtr. Nitekim bu tarihten sonra Ermenilerin bir sre dorudan szdesoykrmn konu alan bir karar hedeflemedikleri buna karn Yahudi Holokostunu ile

ilgili bir kararda isimlerini geiremeye altklar grlmtr.

ABDnin Irak operasyonu iin Trkiyenin gei izni vermemesi ile iki lke arasnda birsre yaanan soukluk dneminde Ermenilerin yeniden bir karar tasars sunmalarbeklenmise de bu husustaki giriimler szde soykrmn 90 yl anma tren vefaaliyetlerinden sonra 2005 yl yaz aylarnda vuku bulmu ve soykrm konusundaTemsilciler Meclisine iki tasar sunulmutur.

Bunlardan H. Con. Res. 195 numarasn tayan tasar 2000 yl tasarsnn ayndr.Giri blmnde akla gelen tm Ermeni iddialarn sraladktan sonra ilemblmnde, zetle, Kongrenin her yl Ermeni soykrmn anmas, Bakann ,Amerikan halk adna her yl Ermeni soykrmn anmas, Trk Hkmetinin,Osmanl mparatorluunun Ermeni soykrm konusundaki suunu kabul etmesi,byle yapt taktirde Trkiyenin AB yeliinin desteklenmesi, ayrca adil bir zm

7/30/2019 I

Documents

III. Ermeni Sorunun Tarihsel Boyutu