نﺎﺘﺴﭼﻮﻠﺑو نﺎﺘﺴﯿﺳ هﺎﮕﺸﻧاد ﯽﺑﺮﻋ ...lem.journals.ikiu.ac.ir/article_988_84a29d66bb3536b64e...مﻼﺳا زا ﻞﺒﻗ بﺮﻋ و ناﺮﯾا

)پژوهش ادب عربی(فصلنامۀ لسان مبین

)پژوهشی –علمی (

71 -92 ، ص1395پاییز، موپنج بیستم، دورة جدید، شمارةهشتسال

* قبل از اسالم و عربدر تعامالت ایران تحلیل محتوایی شعر عنتره با رویکرد تاریخی

استادیار زبان وادبیات عربی دانشگاه سیستان وبلوچستان محمد شیخ،

چکیده

ي است که از طریق حضور نامدارسراي عرب یکی از پهلوانان شاعر حماسه »شداد عنتره بن « . ي متعدد ایران و اعراب در روزگار پیش از اسالم با ایران عهد ساسانی ارتباط داشتها در جنگ

هایی از تعامالت اعراب را با ساسانیان به همراه مشاهدات خود از وقایع و حوادث در جلوه اودیرین، بسیاري از ۀي خصمانها ییارویرورغم او علی. شعر حماسی خود منعکس کرده است

فضایل سالطین ساسانی را بازگو و حقایقی متعدد از شکوه و عظمت فرهنگ اصیل و کهن این مقاله با روش تحلیل محتوا در متن دیوان، براي . بیان کرده استایرانی را در شعرش

گرفته و درصدد پاسخگویی به این سؤال است که تحقیق در متن دیوان عنتره نخستین بار انجام و ارزشتواند بکند و روایت عنتره از ایران قبل از اسالم چه تأثیر چه کمکی به اسناد تاریخی می

مندرجات دیوان عنتره نقشی مؤثر در تبیین برخی دهد یمتحقیق نشان جینتاتاریخی دارد؟ هاي پنهان هیال گرایانۀ وي گفتار و بیان واقع. ایفا کرده است تاریخی مجهوالت مرتبط با آن دورة

ي را از شوکت و عظمت فرهنگ ایرانی آشکار ساخته و اسباب غرور ملی را در انکار رقابلیغو ریو غهمچنین اطالعات حاصل شده به سبب روایت مستقیم . م کرده استبرابر بیگانگان فراه

ی مفاخرات را برجسته نموده فراقومایرانی بودن شاعر جنبه استنادي یافته و بعد فرامرزي و و استفاده مورد این متن معتبر عربی داراي ارزش تاریخی است و قابلیت آن را دارد تا. است

.قبل از اسالم قرار بگیرد راناستناد پژوهشگران تاریخ ای .عنتره، تعامل ایران و عرب شعر جاهلی، ة ساسانی، دور تاریخ ایران،: مات کلیديکل

03/08/95: تاریخ پذیرش نهایی 25/12/94:تاریخ دریافت مقاله - *

[email protected]: نشانی پست الکترونیکی نویسنده

قبل از اسالم و عربل محتوایی شعر عنتره با رویکرد تاریخی در تعامالت ایران تحلی /72

مقدمه .1

بیان مسأله 1-1متضمن برد، که مؤلف در آن به سر می اوضاعیبه اقتضاي اي از ادوار ادب دوره متون ادبی هر

توضیح، تأیید یا تکمیل برخی از فرایندهاي توانند نقشی مؤثر در نکات و مفاهیمی هست که میتاریخ ایران قبل از اسالم بخشی از شناسنامۀ تاریخی ایرانیان و دربردارندة .مطالعاتی ایفا نماید

بازشناسی گذشته و درك صحیح از سوابق درخشان، سبب . است هویت و فرهنگ ایرانی .گردد بالندگی فرهنگی و افزایش اعتماد ملی می

تعامالت ادبی و سیاسی . خ حیره و ملوك آن پیوندي عمیق با تاریخ ساسانیان داردتاری رنگ؛ اما در منابع عربی آن زمان، پررنگ و قوي گرفته در این دوره در منابع پهلوي کم انجامذکر است بخشی اعظم از اطالعات مربوط به تاریخ ایران پیش از اسالم مندرج در قابل . است

عنتره بن شداد . شده است هاي بعد به زبان عربی نوشته مهمی است که در دورهمنابع تاریخی عبسی شاعر بزرگ جاهلی، از سرآمدان شعر و ادب عربی و از پهلوانان نامدار عرصۀ جنگ و

مانده از دورة جاهلی هاي باقی شعرعنترة، أعشی و عدي بن زید و برخی از خطبه. مبارزه استصیفی و قس بن ساعدة إیادي و عمرو بن معدیکرب زبیدي، داللتی هاي أکثم بن مانند خطبه

. آشکار بر وجود تعامالت بین اعراب و ساسانیان دارندمعلقۀ عنتره در ردیف یکی از . ترین و معتبرترین بخش شعر جاهلی است برگزیده معلقات،

لعه و پژوهش در مطا. شاهکارهاي ارزشمند ادب جاهلی در موضوع حماسه و فخر قرار داردهایی کند که بخش عظیمی از شعر این شاعر عرب به توصیف جنگ دیوان عنتره مشخص می

هاي درگیر با عنتره، یا قبایل عربی طرف. ها حضور داشته است اختصاص دارد که وي در آنو حامیان ها نزاع داشت یا ایرانیان دورة ساسانی بودند که قبیلۀ عنتره بودند که قبیلۀ عنتره با آن

ها را با تعدادي از قصاید عنتره، درگیري و نبردهاي عرب. ها درگیري داشتند عرب وي با آن .کند هاي متعدد توصیف می ایرانیان در جنگ

:این مقاله درپی یافتن پاسخی براي سؤاالت زیر است دیوان عنتره از نظر استنادي دربردارندة چه بخشی از اطالعات آن دوره است؟ .1 العات مندرج در دیوان عنتره چه ارزش تاریخی دارد؟اط .2

73/ 1395پاییز ، بیست و پنجمم، دوره جدید، شماره سال هشت )پژوهش ادب عربی(فصلنامۀ لسان مبین

وجود اطالعات تاریخی در دیوان عنتره چه کمکی به تبیین ابعاد تاریخی ایران آن دوره .3 دارد؟

ها و ایرانیان هاي متعدد عرب رسد که دیوان عنتره به سبب حضور شاعر در جنگ به نظر میمستقیم شاعر عرب براي ایرانیان يروایتگر این، بنابرمشتمل بر مستندات مطلوب تاریخی باشد

.تاریخ ایران ارزش ویژه دارد و اهمیت و ضرورت تحقیق 2-1

این است کالسیک عرب در دیگر آثار انسبت ببه از نظر تاریخی، تحقیق در دیوان عنترهارزش هاي مستقیم در دربار يحضور ها، ها و خطبه که صاحب این دیوان چون صاحبان دیگر دیوان

از دیگران دربارة هاي خویش را ایران داشته و روایتگر مشاهدات خود بوده است، نه آنکه شنیدههاي شخصیتسوي از در دربارهاي ایران عهد ساسانی ويصحت حضور . ندایران روایت ک

تاریخی به قوت تأیید شده است و این در منابع ادبی و و معروف ادب عربی در دورة جاهلی .کند ها را تقویت و تأیید می ست که ارزشمندي دادهاي ا نکته

دست یافتن به برخی اطالعات براي رفع مجهوالت یا وسعت بخشیدن به معلومات مرتبط گونه هاي فرهنگ ملی، ضرورت این با فرهنگ و تاریخ ایران قبل از اسالم و نیاز به تقویت بنیان

الي منابع غیر گونه مندرجات و اطالعات در البه کند؛ بخصوص که این ها را تبیین می پژوهشاست درصدداز این رو، این پژوهش . ایرانی براي محققان ایرانی، ناشناخته و مغفول مانده است

ۀ قصاید دیوان عنتره، به چگونگی بازتاب فرهنگ و تاریخ ایران قبل از اسالم در اشعار مطالع باکند تا یخ ایران کمک میو تاروهشگران زبان فارسی ، به پژشده حاصلاطالعات . دست یابد او

، در اختیار داشته باشند و از آشنایی محتوایی و مضمونی نداشته تاکنون با آن کهرا معتبر مرجعی ي نبرد پیش از اسالم که خود راوي و شاعر وقایع است ها صحنه دردید یک قهرمان حاضر زاویه

.بی بپردازندبه تحلیل و تبیین روابط سیاسی و اد پیشینۀ تحقیق 3-1

هایی در مورد بررسی تاریخ ایران با استفاده از متون ادب عربی و زندگی عنتره مقاالت وکتاب :توان به موارد ذیل اشاره کرد یماست که شده نوشته

ي است که ا مقالهعنوان ،»فتوت در دیوان عنتره بن شداد ي واژةها مصداقی و بررستحلیل « -ی صیادانی به چاپ و علآقاي محمد دزفولی 1391لسان مبین در بهار ۀشمارة هفتم فصلنامدر


و صبر ،یی چون فتوت، شجاعت، بخششها واژهدر این مقاله نویسندگان به بررسی . اند رسانده .اند پرداختهي و وفاي به عهد با استفاده از اشعار عتنره بردبار

در که آذرتاش آذرنوش نوشتۀ » )ها جله مقاالت و بررسیم(ایران ساسانی در دیوان اعشی « -نویسنده بر اساس دیوان اعشی به حوادثی چون نبرد ذوقار، ماجراي . منتشر کرد 1376زمستان

.ایاس و هوذه و وصف شهر حضر و تصرف آن توسط شاه پور، پرداخته استمیرزایی و مریم رحمتی نوشتۀ فرامرز ، »جغرافیاي تاریخی ایران ساسانی در شعر بحتري« -

.چاپ شده است) 1388پاییز (مجلۀ ادبیات تطبیقید که در ترکاشوناست که به بیان بعد ) م1957(، کتابی تألیف حسن عبداهللا القرشی در قاهره»فارس بنی عبس« -

.حماسی زندگی شاعر وعملکرد وي در حمایت قبیله پرداخته است

کتابی است به تألیف محمد فرید ابو حدید که در قاهره ، عنوان»ابوالفوارس عنترة بن شداد« -وي در و نقشها یاروییرواین کتاب به بررسی وجوه تمایز عنتره در . به چاپ رسید) م1948(

. تثبیت جایگاه قبیله پرداخته است

کتابی دیگر است که براساس ) م1932قاهره، (نوشتۀ أحمد شوقی » )روایۀتمثیلیۀ(عنتره « -و به اطناب، حیات فردي و اجتماعی او با و عاشقانهیی غناز زندگی عنتره با روایت حقایقی ا

.شده است یمتنظشکل داستانی به روایتگري انجام نشده کهدهد، پژوهشی با این رویکرد یمنشان شده انجامتحقیقات

با توجه به آنکه همچنین. بپردازدمستقیم یک شاعر عرب در مورد تاریخ ایران قبل از اسالم نامیده شده است، این دیوان در تبیین تاریخ ایران نیز ها عربشعر عربی شناسنامۀ تاریخی

تواند مثل منبع تاریخی مورد اهتمام باشد و مرجع پس این منبع ادبی می. یسته داردشاجایگاهی .تحقیقات قرار گیرد

بحث اصلی. 2

عربی -حیره و تالقی فرهنگ ایرانی 1-2

قبل از و عربیخ سیاسی آن تأثیري بسزا در تبیین روابط سیاسی ایران و تارنایی با حیره آشي تاریخ سیاسی ناقص ها بخشها نیز بسیاري از بدون نگاه به رخدادها و جنگ. اسالم دارد

رویارویی متعددي با ها عربجاهلی عنتره شاعر حماسی و قهرمان ملی در عصر. ماند یمسپاهیان و شوکتپادشاهان و عدالتاو در قصاید مختلفی به عظمت . اشته استسپاهیان ایران د


الي اشعار او استنباط کرد که در تبیین تر از البه یقعمتوان اطالعاتی است و می کرده اشارهایرانی .روابط تاریخی مؤثر باشد

و حاکمیت سیادت . راند امپراتوري ساسانی حدود پنج قرن بر منطقۀ وسیعی حکم می تقابل . نوعی به اطاعت و تسلیم در برابرشان وادار کرده بود ها، اقوام پیرامون را به مقتدرانه این

مقتدرترین حکومت عربِ . ساسانیان با امپراتوري روم نیز در این عهد معروف و مشهور استو در حیره، در سه مایلی کوفه. نشاندة سالطین ساسانی در آن روز حکومت حیره بود دست

ل تالقی بسیاري از حیره مح. جزیره عربستان قرار داشت و تابع حکومت ساسانی بود شمال شبهاي روابط سیاسی، نظامی و اقتصادي گسترده. ویژه فرهنگ ایران دوره ساسانی بودها و ب فرهنگ

میان حکومت ساسانی و حیره برقرار بود و همین امر موجب تأثیرپذیري شدید حیره از تمدن )529: 1م، ج 2002طبري، . رك. (اسانی گشته بودس

گاه نظامی ساسانیان در جنگ با رومیان بود و سپري در مقابل رومیان در مرزهاي حیره، تکیه عالوه بر این، حاکمان لخمی حیره، محافظ . شد ها محسوب می غربی ساسانیان و عرب

: 2ش، ج1374آذرنوش، .رك. (کردند میهاي ایرانی بودند که از سرزمین عربستان عبور کارواناهالی حیره از دو طریق با فرهنگ ساسانی آشنا شدند، یکی از طریق حاکمان و کاتبان و ) 184

وآمد داشتند و دیگر از طریق ایرانیانی که در حیره ساکن شاعرانی که به دربار ساسانی رفتها از زندگی عرب گوناگون ير ابعاداین تأثیرپذیري د) 153: 1م، ج1950قتیبه، ابن. رك. (بودند

نضر بن حارث نکهینصب نداشتند تا ا رازیغ قریشیان آوازي به: گوید مسعودي می. آشکار بودبراي دیدار کسري به حیره رفت و نواختن عود و هنر آواز را از آنان آموخت و چون به مکه

اهالی حیره ) 236: 4م، ج1991 المسعودي،. رك. (بازگشت آنچه را آموخته بود به مکیان یاد دادبه باور بالذري . ها، در سواد خواندن و نوشتن در سطح باالیی قرار داشتند نسبت به سایر عرب

م، 1959البالذري، . رك( .در فتوح البلدان، خط عربی از حیره به سایر مناطق عربی منتقل شد )453: 1ج، شاعرانی بودند که با دربار ساسانی ها بعریکی از عوامل مهم انتقال فرهنگ ساسانی در بین

ي مانده از جا رباشعار . ارتباط داشته و از نزدیک با زوایاي مختلف این تمدن آشنا شده بودندبن يعد. هاست این دسته شاعران ازجمله ابزارهاي شناخت بازتاب فرهنگ ایرانی در بین عرب

هاي یأتهو رسوالن و خطباوك ساسانی یل ملرساعدي، شاعران و دبیران دیوان بن یدزید و زي ها بخششاعر سرآمد و مشهور دیگري که به استناد و گواهی . اند دستهاعزامی عرب از این


هاي بین ایران و اعراب عظیمی از اشعارش ارتباط او با ایرانیان به سبب حضور در جنگزندگی این شاعر در زمان بخشی از. شداد عبسی است بوده، عنتره بن اعتنا قابلچشمگیر و

بوده) م579تا سال 531از سال (پادشاهی خسرو انوشیروان، بیست و دومین پادشاه ساسانی ، حیره رو نیا از) 244: 8م، ج1952االصفهانی،. رك. (از دنیا رفت. م 615وي در سال . است

که بخشی ) 47: 1م، ج1963ضیف، . رك( .و اخبار و اشعار عرب دارد ها داستانسهمی بزرگ در .از این اخبار و اشعار، محصول تعامالت ایران و عرب در آن دوره است عمده

جایگاه ادبی و حماسی عنتره 2-2معلقۀ عنتره در ردیف یکی از . ترین و معتبرترین بخش شعر جاهلی است برگزیده معلقات،

نیتر یحماساز وي، .شاهکارهاي ارزشمند ادب جاهلی در موضوع حماسه و فخر قرار داردفارس الشعراء و شاعر «ي جسور که او را سوار چابک .شود یمة جاهلی محسوب دورشاعران و نیتر منسجمۀ وي از زیباترین، معلق. اند خوانده) 211: ش1385الفاخوري، . رك(. »الفرسان

. است ابوعبیده، وي را در سومین طبقۀ شعرا ذکر کرده .رود یمبه شمار ها معلقه نیتر یحماس :خوانده شد )ص(است که این شعر عنتره براي پیامبر شده گفته )1/125: تا شنتمري، بی. رك(

.یابم دستبه غذایی کریمانه آنکهکنم تا یمشب و روز بر گرسنگی صبر : ترجمههرگز براي من اعرابی جز عنتره وصف نشد بود که «: فرمودندن بیت پس از شنید) ص(پیامبر

».دوست داشته باشم او را ببینمها تا امروز در ها و نسل ترین پهلوان نامی عرب که نام و یادش طی قرن اغراق بزرگ بی

مرگ او در بیان هیبت و ابهتش، خود را مجسمۀ. شداد عبسی است بن ، عنترهمانده یباقها خاطرهترین شرایط چون جانشان به لب آید، مرگ در قالب من گوید در سخت کند و می معرفی می

:کند تجسم پیدا می

)58: م1992عنتره، (

چهار : کند که وي گفت طرفه حکایت میمعی از ابن ابیاص آمده است که »العمدة« در کتاب

رغبت کند، نابغه وقتی بترسد، اعشی که ی هنگامکند، زهیر نفر از شاعران تو را کفایت می


م، 2001القیروانی،. رك( .شراب بنوشد و به وجد بیاید و عنتره زمانی که به خشم آید که یهنگام )100: 1ج

سادات رسم. اي او بود در زندگی عنتره ناشی از باورهاي قبیله ررگذایتأثنخستین تعارض ؛ اما دالوري کردند ینمقبایل بر این بود که فرزندان به دنیا آمده از کنیزان را به نسب خود ملحق

خواستوادار کرد علی رغم -که از سادات قبیله بود -عنتره، پدرش را رینظ یبو شجاعت به نسب -)91: 5م، ج2002ی، زر کل(حبشی پدرش به دنیا آمده بود از کنیز که-را نخستین، او

از تعارض نخستین بود، رد گرفته نشأتتعارض دیگر در زندگی او که . خویش ملحق نماید. بود که با ممانعت و مقاومت عمویش به سرانجام نرسید شیدخترعمودرخواست ازدواج او با

آنچه. مهري قرار گرفت اش مورد بی ترین افراد قبیله یک، عنتره از جانب قوم و حتی نزدرو نیازانظیرش بود و او را در بین قبیله برکشید و مایۀ امتیاز او گردید، یکی قدرت و شجاعت کم

. اش آوري و نبوغ شعري دیگري زبانبا باًیتقراین زن مدار زندگی شعري و سیاسی او بود و . داشت» عبله«ي عنتره، دخترعمو

همخوانی ، زنی که در نبردهاي حماسی بین یونانیان و طراواداه نقش تحریضی دارد، »نههیال« ةدهندو جهت خاطره عبله نیز نقطۀ محرك) 211:ش1385الفاخوري، . رك( .کند پیدا می

.عنتره در نبردهاي متعدد اوست ۀاقدامات جسوران جنگ، واسطه ارتباط عنتره و ایرانیان 3-2

قدرت عنتره، او را در ردیف دالوران نامی . ها و لوازم آن است از ذکر جنگشعر عنتره سرشار دالوري و شجاعت عنتره .است داده ي جاعرب و شعرش، او را در طبقۀ شاعران بزرگ جاهلی

ۀ جنگ را در حماسحکایات عنتره، اساس . از زمان جاهلی تاکنون زبانزد مردم عرب بوده است) 66: 1م، ج1963ضیف،( .مکن است الیاذة عرب نیز به شمار رودو م دهد یمشکل ها عرببین

هاي عرب به ترین جنگ السباق یا جنگ داحس و غبراء از معروف در تاریخ عرب جاهلی حرباین جنگ با نام پهلوانش عنتره و با نام مصلح معروفش هرم بن سنان سخت پیوند . رود شمار می

اسطورة بزرگ . شجاعت، سلحشوري و دالوري استعنتره در ادبیات عرب رمز . خورده استکه حماسۀ ملی آنان است، پیرامون زندگی این سوارکار آرمانی »قصۀ عنتره«نام اعراب به

)205: ش1385الفاخوري،.رك. (است گرفته شکلوي، در . عنتره ازجمله شاعرانی است که با سپاهیان و دربار ساسانی ارتباط داشته است

او راوي مستقیم و . خود را با سپاه ایران به تصویر کشیده است يها ییارویرو قصاید، بسیاري از


یی ها و جلوهیی از روابط ها جنبهتوان به از طریق دیوان اشعار وي می. واسطه این نبردهاستبیاطالعات مندرج ي است که به ارزشا نکتهپی برد و این از فرهنگ و تمدن ایران قبل از اسالم

که ناقدان ادبی به ارزش اطالعات این است ،دیگر توجهقابل ۀنکت. دیافزا یمین دیوان در اکنند یماعتراف دارند و توصیفات حقیقی او را از دشمن، شاهد مثال ذکر صداقت در گفتار وي

است که امتیازات دشمن را منش بزرگهاي کریم و انسان فرد منحصربهگویند این ویژگی یمو آراید و بعد هم افتخار یمکند و به جمیع فضایل را توصیف می او دشمن. گیرند یمننادیده

تعامالت در از مالحظات کنونی، برخیاست که ذکر قابل .کند که چنین کسی را کشته است میبین ایران و عرب در دورة قبل از اسالم، معتبر نبوده و به همین سبب شاعران عرب و ازجمله

لذا . دیدند ینم ها آنکردند و ضرورتی را هم براي انکار ینمانکار تعمدانهعنتره حقایق را که او نکوهش قوم و گونه همانبوده به دور توصیف ایرانیان در دیوان او از تعصب و جانبداري

.محابا ابراز کرده است یبقبیله خود را هم هاي سپاه ایران و عرب بر فن شعري عنتره تأثیر رویارویی 4-2

خر و حماسه دو فن از فنون شعر جاهلی هستند که عنتره بدان شهرت یافته است و همه به فعنتره بر بسیاري اغراض و فنون معروف . جایگاه عظیم او در این دو موضوع معترف هستند

توجه و عنایت ... شعر جاهلی آن زمان؛ از قبیل فخر، حماسه، هجا، رثا، غزل، وصف، حکم و وي خود از دالوران و جنگجویان عرب بود، فخر و حماسه بیشترین نکهیاه به اما با توج؛ داشت

.ه را در دیوان او داشته استجلوجایگاهی ویژه به خود از موضوعات بیانی است که در کالم شاعران تشبیه و استعاره

یی است ها تیقابلاین فن در فخر و حماسه نیازمند ابزار و مؤثر استعمال. است اختصاص دادههاي نبرد براي آنکه پهلوانانِ میدان. شود یم، نمایان نظر موردبرجستگی معناي آنکه به کمک

ی استفاده مصرحهاي به و یا استعاره و هیبت خود را به دشمن نشان دهند، اغلب از مشبه ابهت. ن عام باشدو محل اعتراف و اذعا کنند که جامع یا وجه شبه در آن غلبۀ خاص داشته باشد می

ها یی که بتواند به کمک آنها به مشبهبراي عنتره که خود در رأس شجاعان عرب است، یافتن هایی است که فراتر از به است؛ زیرا او نیازمند مشبه ابیکم مشبه را قوي و متین جلوه دهد،

ها بتواند عظمت و شکوه خویش را به رخ قدرت او و شمشیرش باشد تا به مدد عظمت آناش را بدان مانند ي که بتواند صولت و شدت حملها به مشبهاو گاهی براي یافتن . دیگران بکشد


در کالمش رو نیازا . کند نمی دایپ کند، چنان معادلی که قابلیت انتقال وجه شبه را داشته باشد، :دهد؛ چنانکه در شعر زیر مشهود است به قرار می خود را هم مشبه و هم مشبه

)112: م1992عنتره،(

این گزینش و انتخاب از . است )( (به براي حملۀ عنتره در جملۀ مشبه »عنتریۀ حملۀ«ۀ خویش گونه که خود را مجسمۀ مرگ خواند، در مخیل ناچاري است؛ زیرا شاعر همان روي

.تر از حملۀ خویش ندیده است فراتر و هولناكتري وجود دارد که توان انتقال مقصود او به قوي مشبه) سپاهیان ایران(در جبهۀ مقابل عنتره

ها هایی هستند که عنتره به کمک آن به سپاهیان عظیم و ملوك باعظمت ایران مشبه. را داشته باشدها، توان و به قرار دادن آن عنتره با مشبه. وبی به شنونده انتقال دهدخ تواند مقصود خود را به می

قدرت و شوکت او آنگاه بزرگ و مهیب . کشد عظمت خویش را به رخ همتایان عرب میعبله یکی از اش، او در خطاب به معشوقه. نماید که بر هماوردان عظیم غلبه پیدا کند می

ها به تنگ داند، سپاهیانی که زمین از آن ه عظیم ایران میهاي خود را رویارویی با سپا توانمندي :آمده است

)132:همان(

هاي وسیع که دشت ها مواجه شدم، کسانی با ایرانیان و لشکریان آن اي دختر مالک: ترجمه .ها را نداشت گنجایش آن

)170همان،(

.سوي من آید و منویات قلبی خود را آشکار کند ه لشکر خسروانی شتابانزمانی ک: ترجمهتصویر ذهنی اعراب به یکی از موارد رویارویی براي درك بهتر از شوکت سپاهیان ایرانی در

تا ساختارهاي تشبیهی توان اشاره کرد ماندگار ایرانیان با اعراب به استناد مراجع مهم تاریخی مینسبت به سپاهیان ایرانی از وضوحی بیشتر برخوردار گردد و دلیل این نکته عنتره در دیوان

مشخص گردد که چرا وي در تعریف خویش تقابل با سپاهیان ایرانی را مایۀ امتیاز و معیار داند؟ تشخص و اقتدار خود می


األکتاف دورة پادشاهی شاپور ذو ترین مرحلۀ تاریخی در روابط ایران عهد ساسانی و اعراب، مهم شده بود، مبین برجستگی خاصی در ها به شاپور داده لقب ذواألکتاف که از سوي عرب. است

اندازي ها در آغاز حکومت او دست عرب به سبب صغر سن شاپور،. تعامالت ایران و عرب بود ) 134: 1م، ج2003مسکویه، ابن. رك(. به ایران را شروع کرده بودند

از برگزیدگان و آمده است که وقتی شاپور زمام امور را به دست گرفت،در منابع تاریخی سپاه دستور داده وي به. دالوران لشکرش سپاهی هزارنفره انتخاب کرد و عازم نبرد با اعراب شد

فرمان وي اقدامی نکنند و با هر کس از اعراب روبرو شوند او را باقی نگذارند و بود تا جز به نخست از اعرابی .) ها بر شما مباح است مال آن به دستور من جان و( چشم به غنیمت هم نبندند

سپس از دریا . اري دادها را کشت و فر که در قلمرو ایران بودند آغاز کرد و خلق بسیاري از آنرسید و ازآنجا به دیار بحرین حمله برد و بسیاري از مردم آنجا را به » خط«ِ عبور کرد و به ناحیه

بن وائل و تمیم و عبدالقیس را که در شد و اعراب بکر» هجر«سپس متوجه ناحیۀ . قتل رسانددیار عبدالقیس و یمامه رخ سوي سپس به. آنجا حضور داشتند کشت و سیل خون به راه انداخت

وي ضمن کشتار مردم . آنگاه متوجه دیار بکر و تغلب شد. کرد و تا نزدیکی مدینه پیش رفتکشتار او در تمام . خشکاند کرد و می آن را پر می گذشت، این مناطق بر هر چاه و آبگیري که می

)57: 2م، ج2002طبري، .رك( .این مناطق مشهود استهاي سنگین بود که او را به ذواألکتاف هاي سران عرب در همین جنگ ردن شانهاقدام او در درآو

نیبنابرا )263: 1م، ج1991المسعودي، و 393: 1م، ج1982ابن االثیر،.رك( .معروف ساخته بودبا سپاه ایران و ابراز دالوري و سلحشوري در مقابل این لشکر مجهز، افتخار رویارویی عنتره

ها را زند و آن اقتدار خود را در سایه قدرت آنان محک می او .شود ب میبزرگی براي او محسو .کند معیار قدرت خویش معرفی می

رویارویی با سپاهیان ایرانی عرصۀ مفاخرات حماسی عنتره 5-2

. هاي حماسی وي در برخورد با مخالفان است قدرت و شوکت هر قهرمان، زاییدة هنرنماییافزا و مایۀ شوکت ،ریچشمگ تر، ل با مبارزان تواناتر و سهمگینتجلی ابهت و عظمت در تقاب

:شناسد ینممیان خلق برایش همتایی در ،خواند یمعنتره که خود را شیر شرزه . مباهات است


)221: م1992عنتره،(

من شیري درنده و خطرناك هستم که همتایی در بین مخلوقات ندارم، نیزه و شمشیر : ترجمه .اند شدههندي در دستم فرسوده

، نامی که هیبتش هم در سپاه رومیان و هم داند یمرا فراگیر در عالم شیها يدالور او آواز :در لشکر خسروان محسوس است

)240:همان(

.هان ایران از ما هراس و بیم داشتند زمین را از هیبت و ترس خود پر کردیم، پادشا: ترجمه .شهسواران پادشاهان روم بپرسیدۀ اهالی شام و از همدربارة ما از - .شدم بلندمرتبه منشانه بزرگنفس باعزتمن کسی هستم که در دیار عبس - .ة من از نعمان در خصوص روزي بپرسید که شهسواران آتشین و مجهز آمدنددربار - .ي عالی کسب کردمها رتبه دست خوشیزة نبا شمشیرم بازار مرگ برپا کردم و با -ي نظامی خود را در ها یستگیشاخود، همواره نبردها و معشوقراي راضی کردن عنتره، ب

کند هایش را با ایرانیان، یادآوري می جنگ مخصوصاً مقابل جنگجویان قوي و لشکرهاي مجهز، :را نرم گرداند اش محبوبهو دل ة او باشدچهر، نقابی بر سیاهی ها یستگیشاتا شاید این

)211: همان(


ي ا کارنامهایرانیان چه نبرد باروز اي دختر عبسی از نیزه و شمشیرم سؤال کن که در: ترجمه !داشتندیۀ آذرخش شمشیرها ساي رعد در ها غرشلشکري را پراکنده ساختم که در حواشی آن -

!انداز بود ینطن

:دهد یمقرار مخاطباش را یپارس هماوردان معشوق، توجه جلب قصد بهیی دیگر درجااو

)184:همان(

.گی تان از جنگ با من روي گردانیدهماي عجم زادگان چه شده است شما را که : ترجمه

مرگ را به من بنوشاند؟ی که خواستار کشتنم بود و قصد داشت شراب کس آنکجاست -

، گویا غرض از دهد یممورد خطاب قرار را) محبوبش(عبله ی است که طلب مبارزه نیاو به دنبال

:او بوده است توجه جلب شرح این ماجرا،

))(

.و لب خوش گوارت ها دندانسوگند اي عبله، اي همگون زیبایی با : ترجمه

.است برگرفتههاي افسون گري و سرمه گونی را در یسختو با دو چشمت که

کند، آنجا نیز ابتدا عبله را مورد خطاب یایرانیان را تهدید به جنگ م که گریداي او در قصیده

:دهد یمقرار

!

) 169:همان(

.ي آن یکجا بر من بتازندها گردانة من از دشمنان نترس در روزي که دربار! اي عبله: ترجمه

.یش هستیمها شاخهام تنه و یزهنمرگ درختی است که من و ! اي عبله-

.است تر تلخاش از زهر یدنینوشچرخد که یمی از دستم بر ایرانیان فردا جام -


غافل نیست و چون شدت اش معشوقهدر عراق نزد منذر ابن ماء السماء است، از یاد که یوقتاو

کسري باعظمتشود، لذت مال، یاقوت و مروارید و حتی مملکت می ادآورشوقش را به عبله ی

شاعرانی است که جنبان سلسلهشاعر جاهلی ینا یاگو .ابدی یمناو لذیذ و مطبوع حضور یب را

:اند دهیبخش از او، سمرقند و بخارا را به خال هندوي معشوق تبع بهو اند آمدهپس از او

) 156:همان(

.بر من آورد خنکی نسیم حجاز سحرگاهان چون بوي عطرآگینش را: ترجمه

.است خوشگوارترمی که در اختیار دارم، آن بوي خوشش از مرواریدها و اموال و زر و سی -

.پنهان شود نظرم ازة دوست چهررغبتی به سلطنت کسري ندارم، اگر -

اقتران ذکر معشوق و عظمت سپاه ایران تحلیلی بر 6-2

مقدر باشد که چرا عنتره در خطاب به سؤال نیبر اتواند پاسخی که می مالحظه قابل ۀنکت

و آن را مایۀ امتیاز خود معرفی شمارد یبرمبا سپاه ایران مکرر ي خود راها ییارویرو معشوقش

است و تصویري از شوکت و عظمت سپاهیان الذهن یخالمعشوقش که یدرحالکرده است،

:زیر آمده استاي با مطلع ایرانی ندارد؟ در قصیده

) 131:همان(

.و روبند و گردنبند افتخار زنان است زنجیرها و بندها افتخار مردان: ترجمه

ها پیش ان با عربهاي ایرانی ی از جنگکی درشود که اي میواقعه ادآورشاعر در آن قصیده ی

بر اساس این . شکست خورده بودند و عده زیادي اسیر شده بودندها عربآمده بود؛ زمانی که

:نیز از زمره اسیران این جنگ بودند معشوقشقصیده عنتره و

!


))132:همان(

را نداشت و از ها آنگنجایش یابانبکه یدرحالها روبرو شدم؛ یرانیابا ! اي دختر مالک: ترجمه

.کثرتشان به تنگ آمده بود

زد؛ اما با شیرانی روبرو شدند که آهن بر تن یممانند امواج دریا موج ها آنانبوه -

.)زره آهنی پوشیده بودند( .داشتند

یم، شمشیرها قضاوت قراردادستم روا داشتند پس ما شمشیرها را در میان خود قاضی -

.ها گواه بودند یزهسرنکردند و

مضطرب و ها کوها سیاه و لشکرهاي بزرگ را پراکنده ساختم، فض بسا چه! اي عبله -

.لرزان بودند

ورزد و گاهی بذل و یمروزگار بر من مانند خائنی یورش آورد، روزگار گاهی بخل -

.کند سخا می

ین رویارویی در ادر این ابیات شاعر با مخاطب قرار دادن عبله و بیان توانمندي خویش،

سطوت روزگار و شکست و اسارت را به شکایت کرده و روزگاراز موافق نبودن زمانه و مکر

خورد که در این زمانه ناموافق عبله چون او یم تأسفرو، ین ا از. بخل زمانه نسبت داده است

:در اسارت مانده است

) 131:همان(

.که از تو دور است یدرحالخورم بر تو اگر اسیر بمانی و عنتره را فریاد بزنی؛ یمتأسف : ترجمه

هایش را زنده يدالورکند که ذکر پردازد و از روزگاران موافقی یاد می یمبه دلجویی پس

:است داشته نگه

!

!

!

)131: همان(


دهد با ذکر یممرگم نزدیک شده است، اگر پلکت با ریختن اشک یاري ! اي عبله: جمهتر

.هایم بر من گریه کن یخوبکه نسبت به من روزگار بر من گریسته است؛ درحالی حوادث اگر بر من گریه کنی،! اي عبله -

.حسادت دارد .کند نم را بریزند پس یادآوردن کارهاي من در هرروز یاد من را تازه میاگر خو! اي عبله -را با ذکر کند که چرا عنتره در قصاید متعددي خطاب عبله مندرجات این قصیده مشخص می

عبله نیز چون داند که آورد؛ زیرا می یمهاي خود در رویارویی با سپاهیان ایرانی همراه يدالورز نزدیک شوکت و ابهت سپاهیان ایرانی را به عیان دیده و تصویر و عنتره در وقت اسارت ا

.یا استو گوخاطره آن اسارت، در ذهنش، منقش

اوصاف سپاهیان ایرانی در قصاید عنتره 7-2

ي سپاهیان ها یژگیواز از خالل قصایدي که توصیف نبردهاي عنتره با ایرانیان است، بعضی تواند نقشی مؤثر در تبیین فرهنگ و اسلوب نظامی وصیفات میت نیا .ساسانی قابل استنباط است

از یبرخ الدهان یسام نام به ناقدان، و سندگانینو از یکی دهیعق به .سپاهیان ساسانی داشته باشد دیقصا بین در است، مانده پنهان مورخان دید از يادیز حد تا که خیتار مهم کیتار يها گوشه )183: ش1393،ینیپرو. رك.(دهند یم نشان را خود شعرا، هیوصف و هیمدحو پس از خطاب عبله و کشد یمرا به تصویر ها عجمي عزم نبرد با ا دهیقصعنتره در

ظاهري تیأهخویش نسبت به ملک ایران و سپاهیان فارسی، ي خروش آمیزها یرجزخوان، سپاهیان حاضر در میدان نبرد دیآ یمبه نظر استناد ابیات ذیل به .کند لشکریان ایران را بیان می

مصنوعی رنگ باآن را ایو داراي محاسنی زعفرانی رنگ بوده که این رنگ یا طبیعی بوده دارد کهکشد و اشاره میة یورش لشکر را به تصویر مینحوسپس آرایش نظامی و . آراستند یم

ة نحو» ««دو لفظ او با . بر ما یورش آوردند باره کی بهبا آرایش نظامی خاصی ها آن

نقل از صحاح جوهري ذیل مادة قرب، نوعی به» «« .را بیان کرده است ها آنهجوم و یورش

به نقل از المحکم ابن سیده » «« و ؛را همزمان بلند و پایین کنند ها دستدویدن است که ملَجاین قصیده، به این 28و 27 بیت او در .شود نیکو رفتن با شتاب، گفته می به :ذیل ماده ه

:است کرده اشارهمطلب


) 111: م1992عنتره،(

ة آن با افراد و سپاهیانی که با بار کترساند، یورش و سبقت یدر روز پیکار نمی من را: رجمهت .زعفران رنگین بودند

و پاها را ها دستکه گاهی ) به نحوي(. بر من هجوم آورد باره کی بهبا جمع خودش -

.تاختند یم شیپ بهو گاهی به نکویی و با سرعت کردند یمباال و پایین زمان هم

ها را جنگی دیگر در میان خود و ایرانی» جوادي نسبتی«اي دیگر با عنوان در قصیده

او از . کند توانمندي خود را در این رویارویی، به عبله گوشزد می کند و قدرت و حکایت می

. کند، سپاهی که گویی موج انس و جن است یاد می» بنواألعجام«جمع زیاد سپاه ایرانی به لفظ

مالحظه همراهی و حضور زنان با مردان در میدان نبرد است، زنانی که نکتۀ قابل ین نبرد،در ا

:برتر از زیبایی زنان جهان است ها زیبایی آن

))231: همان(

کوه دربارة ما و آن فرجامی که عجم زادگان با آن سؤال کن از آن دو ! اي عبله: ترجمه

.روبرو شدند

که ) چنان زیاد بودند(ها را نابود کردیم که نزد ما رسیدند، جمعیت آن هنگامی -

.زد هایی از انسان و جن موج می دسته

هاي آنان را از زنان جدا و پراکنده کردیم، زنانی که از نظر زیبایی بر زنان جهان دسته -

.اشتندبرتري د

ها ها را باقی گذاشتم تا از غم و اندوه بر آن بسا قهرمانانی را کشتم و زنان آن و چه -

.سرایی کنند نوحه

:کند اي دیگر در مقام مدح خویش، به جایگاهش نزد پادشاه ایران اشاره می در قصیده


) 158:همان(به جایگاه ) کسري( گیرم و صاحب ایوان را با شمشیرهاي برنده می) معشوق( مال عبله: ترجمه

.شناسد من معترف است و منزلت من را میو یعرِف « با آوردن است، در حقیقت شاعر منظور مدح عنتره سروده شده این بیت گرچه به

اعتراف صاحب ایوان را پلکانی براي بر کشیدن کند و به خود افتخار می »صاحب االیوانِ َقدرِيقهرمان همتایی الزمۀ تشّخص در حماسه و فخر، بی. دهدخود قرار مینمایاندن عظمت و

داستان است و عنتره چون قهرمان حماسه خویش است در شعر خود این هدف را تعقیب :کند کند و برتري خود را بر عرب و عجم اظهار می می

)102:همان(

با شمشیر قاطعی که وقتی از نیام بکشم، مستبدان عجم و عرب در مقابل آن کرنش : ترجمه .کنند می :تجلی و توصیف شکوه و ابهت پادشاه ایران-2-8

یافته است؛ قصاید عنتره بر این نکته صراحت دارد که وي از نزدیک به دربار ملک ساسانی راه او . گوید، شکوه سلطنت کسري خارج از وصف استکه در مدح خسرو انوشیروان میچنان

بخشش و سخاوت . بردار اوست یع و فرمانسلطانی است که همۀ عالم سرباز او و زمانه مطاین !داند سخاوت او را به دریا تشبیه کند یا به ابر قدري مورد توجه اوست که نمی به پادشاه

:عمر شاعر و زمانی بوده که وي به تنگدستی گرفتار آمده است دیدار گویا در اواخر

)213: همان(

.کند ساله را هم پیر می ام که حتی کودك یک هایی مواجه شده در سفر با دشواري: جمهتر .پس از سختی با آسانی و پادشاهی مواجه شدم که وصف او در سخن نگنجد -


دریا است ) شندگیدر سخاوت و بخ(دانیم که او بخشش از دودستش لبریز است، نمی - .یا ابر

داند که تاریکی بر آن احاطه ندارد، شاعر تاج کسري را هدیۀ خورشید و از جنس خورشید می درخشند و بنات النعش تختی است چهارده می تاجی که ستارگان جواهر اویند و بر سر ماه شب

:انداز بر سر اوست اي سایه خیمه نشیند و آسمان که پادشاه روي آن می

)213 :همان(

آن گاه تاریکی در خورشید به او تاجی بخشیده است که همواره روشن است و هیچ: ترجمه .اثري ندارد

این تاج بر سر شخصی است که تاج خورشیدوش او جواهراتی ستاره مانند دارد و - .صورتش ماه تمام است

.ها خیمۀ آن است بنات النعش تخت مجلس او و آسمان -خواهد او چون می. اي دیگر نیز به مدح کسري انوشیروان پرداخته است قصیدهعنتره در

براي . داند اش بازگو کند، خصال پادشاه را خارج از وصف می دیدار خود را با پادشاه براي قبیلهبیان عظمت و بزرگی منزلت پادشاه، نخست الفاظ را از بیان عظمت و توصیف احسان او ناتوان

:گوید ه میآنجا ک .داند می

)223:همان(

ام که خارج از مند گشته قدري بهره او به پادشاه و احسان من از! اي باشندگان دیار عبس: ترجمه .طور کامل بیان کند تواند به زبان اوصاف آن را به کس نمی وصف و اندازه است و هیچ

کشد، دهد و بخشندگی او را به تصویر می او در این قصیده، پادشاه را مورد خطاب قرار می :داند در قبال عطایاي وي می او را در بخشندگی و سخاوت به باران و بلکه باران را شرمنده


) 223:همان(

.بارد موقع می ن بارانِ بهاي پادشاهی که دستانش چو: ترجمه سازد و زداینده غم غمگینان اي کسی که باران آسمان را با بخشش خود شرمنده می -

.استها نسبت به اعراب باعث شده بود و احسان آن که جود و بخشش ملوك ساسانینکتۀ دیگر این

ها، راه که تعدادي از شاعران معروف عرب و ازجمله أعشی براي دریافت صالت و عطایاي آنو این همان کاري است سخت و طوالنی بادیه العرب را بپیمایند و خود را به دربارشان برسانند؛

در همین دیدارها بوده است که شکوه قصر و عظمت .که قبل از أعشی، عنتره انجام داده بود .بود ها را برانگیخته بوستان و بانگ پرندگان و برکه جوشان تعجب آن

:گیرينتیجه

اي غنی از اطالعات حص در منابع ادب عربی مربوط به قبل از اسالم گاه سبب حصول مادهتفسراي عرب، ما را به چنانکه جستجو در دیوان عنتره بن شداد، شاعر حماسه گردد؛ تاریخی می

هایی متعدد با سپاهیان عهد ساسانی این شاعر در جنگ. کند نظیر رهنمون می اطالعات غنی و کمهاي مختلفی در دیوان خویش منعکس کرده ته است و آنچه خود شاهد بوده به شکلشرکت داش

:هاي این تحقیق آن است که ترین یافته از مهم .استکه متعلق به -روایت مستقیم و بالفصل خود شاعر سندیت زمانی این اشعار را -

رجعی قوام بخشیده و آن را تبدیل به م -عرب قبل از اسالم است تعامالت ایران و .معتبر کرده است

اشعار مرتبط با ایرانیان در .روایتگر مضامین، شاعري عرب و قهرمانی غیرایرانی است -هاي جنگی، اسارت و هاي متعدد تقابل و رویارویی هاي گوناگون چون صحنه موقعیت

.سروده شده است حضور در بارگاه ملوك ساسانی) ایرانی( ابل او با عنصر غیرعربیاسلوب شعري عنتره در بیان مفاخرات و کثرت تق -

.شاعر را از حیطه قومیت و وطن به فراقومی و فرامرزي سوق داده است


مفاخرات او که بر فن شعري و ماده رویارویی شاعر با سپاهیان ساسانی عالوه بر آن -ازنظر تاریخی و تاریخ روابط و تعامالت سیاسی به دیوان شاعر جنبه تأثیر بارز گذاشته،

.تاریخی مؤثري بخشیده است ادبیاستناد به این سبک ارائۀ موضوع از نظر بیانی به همراه مندرجات تاریخی، قابلیت -

.دیوان بخشیده است : شود که در بررسی اشعار عنتره مالحظه می

شدت وحدت و مند بوده است و منظم بهره ایران در عهد ساسانی از سپاهی عظیم و کثیر و - . رعب و وحشتی در دل بیگانگان انداخته استقدرت ایرانیان

. اند کرم بوده پادشاهان ایران اهل عدل و انصاف و جود و - .شدند ها به دیده رفع نیاز به دربار ایران رهسپار می ثروتمند بوده و عرب مردم ایران متمول و - .فرد بوده است ناشدنی و منحصربه زیبایی ایرانیان وصف -

منابع و مآخذ

:منابع فارسی) فال

انتشارات : ؛ تهرانهاي نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عربی راه). 1354. (تاش آذرنوش، آذر -

.دانشگاه تهران

؛ چاپ اول، انواع شعر عربی و سیر تطور آن). 1393(. پروینی، خلیل و فضل اهللا میرقادري -

.انتشارات دانشگاه تربیت مدرس: تهران

:منابع عربی) ب

.:).م1982(.- -

:.)م1950(.-

.

:).م2003(.-

.

.:).).م1952(.-

.:).م1959(.--


:).م1987(.-

.

.:).).م2002(.--

-.)).(:

.

.:))(().م1963(.--

.:).م2002(.--

.:).م1992(.-

:))((.)ش1385(.-

.

).م2001(.-

:..

).م1991(.-

::.

)پژوهش ادب عربی(فصلنامۀ لسان مبین

)پژوهشی –می عل(

1395سال هشتم، دورة جدید، شماره بیست و پنجم، پاییز

))(*

سیستان و بلوشستان أستاد مساعد فی اللغۀ العربیۀ و آدابها بجامعۀ محمد شیخ،

.

..

.

.

:.

03/08/95: تاریخ القبول 25/12/94 :تاریخ الوصول - *

[email protected] :عنوان بریدالکاتب اإللکترونی

Documents

نﺎﺘﺴﭼﻮﻠﺑو نﺎﺘﺴﯿﺳ هﺎﮕﺸﻧاد ﯽﺑﺮﻋ ...lem.journals.ikiu.ac.ir/article_988_84a29d66bb3536b64e...مﻼﺳا زا ﻞﺒﻗ بﺮﻋ و ناﺮﯾا