ي درسنامه

اصول و مبانی مدیریت

از دیدگاه اسالم سید صدرالدین حسینی مشهدي: مدرس

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 4

پیشگفتار

به اسالمی در ایران است که پس از پیروزي انقالب اي هاي مطالعاتی از حوزه »اسالمي مدیریت و تببین رابطه«

مطالبی با )ره(شهید مطهريافرادي مانند نیز گرچه پیش از آن. است پیگیري شده ،صورت جدي توسط پژوهشگران

اسالمی که معتقد به توانمندي اسالم در جمهوري گذاري نظام پایهعمالً ، اما اند مضمون ارتباط این دو مقوله مطرح کرده

پیگیري شده و يتر بصورت جديین دغدغه اعث شد امر حکومت بود، با ي مسائل دنیوي و ادارهبه گویی پاسخ

. بپردازند آنپژوهشگران حوزوي و دانشگاهی بیشتري به

انتقادي به نظراتها طرح در همان سالتا اینکه داشت؛سیري عادي ،ي هفتاد هاي میانی دهه این روند تا سال

بیشتري مدیریت اسالمی در کانون توجه پژوهشگران بدین وسیله موضوع و شد شدت گرفتن آن عامل » مدیریت فقهی«

بیین نگاه اسالمی به در جهت پاسخ به نظرات انتقادي و تبیشتر آثار نگاشته شده در این دوره که طبیعی بود. گرفتقرار

ي دههي هشتاد و اوایل در دههمدیریت اسالمی ي و دغدغه ا کاسته شده که از شدت آنپاید ، اما دیري نمدیریت باشند

.گشت تر رنگ کمرفته رفته نود

ها مقاالت و پایان نامهها، کتابسطور از حجم موجود مطالباز معتنابهی میزانامروز به تا رسد به نظر میحال با این

به تعبیر عالمه حکیمی مشکل چندانی از افراد جامعه اسالمی حل نکرده است؛ و این در صورتی است که و خارج نشده

ها از دو مفهوم انسان و انسانیت اولی در کوچه: اش بتوان گفت چنان نباشد که درباره نباید بکوشیم تا جامعه ما« ما

) ي مدیریت اسالمی دغدغه(این دغدغه همچنان شود آنچه باعث میعلی اي حال »!ها سرگردان است و دومی در کتاب

باور ،مصروف آن داردطی چندین سال توان خود را او و باشد وجود داشته ي مدیریت در حوزهبراي پژوهشگر مسلمان

5 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

این .»هایی دارد رات فرعی بشر نیز پاسخبراي انتظاعالوه بر انتظارات اصلی، اسالم «صحت این مدعا است که به

تیسؤاالدارد تا بخشی از توان و توجه خود را معطوف به این حوزه داشته و در صدد پاسخ به ما را بر آن می مالحظات

.هاي بعدي در موضوع مدیریت اسالمی است کنیم راهگشاي پژوهش برآییم که گمان می

، متصور است »مدیریت اسالمی«اي با عنوان و باور داریم که مقوله بودهمعتقد جامعیت دین اسالم که به از آنجا

از این که پس- مدیریت اسالمیمطالعات ي در گانه رویکرد سوم از رویکردهاي سه ي بنابراین رویکرد خود را در ادامه

ها و خاستگاهاز آن جهت که رایج مدیریت اسالمی و مدیریت ،در این رویکرد. کنیم تعریف می - دخواهد آم لیبه تفص

اما از حیث گردند؛ از هم متمایز می ،هستنداز بشر مختلفی هاي متفاوت داشته و پاسخگوي نیازهاي نسبتاً پیش فرض

دارند هایی هتابشمدیگر موارداي بودن، توصیفی و تجویزي بودن، موضوع، هدف و چندي ماهیت دانشی، بین رشته

و »چیستی«، »چرایی«به اصوالً براي شناخت بیشتر هر مفهوم .دهند دانش مدیریت را شکل می ي که در کنار هم منظومه

استقرار » چگونگی«و مدیریت اسالمی دانش »چیستی«بررسی بیشتر نوشتارهدف ما در این .پردازند می آن »چگونگی«

. استآن عملی

7 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

:فصل اول

مفاهیم کاربردي

در جهت بررسی چیستی بنابراین باید ، بسائط و اجزاي آن استشناخت هر مرکّبی فرع بر شناخت از آنجا که

. روشن شود» اسالم«و » مدیریت«مراد از مدیریت اسالمی ابتدا

مدیریت

مدیریت و سازمان تعاریف

و معناي هها بیانگر مفهومی ساد بسیاري از واژگان از دو معناي لغوي و اصطالحی برخوردارند که معناي لغوي آن

و نیز از این قاعده مستثنی نیست» مدیریت« ي واژه ؛ستاز آن کلمات ا يتر تر و پیچیده تخصصی اصطالحی بیانگر مفهوم

ي معناي لغوي مدیریت معنایی است که مورد استفاده. را در دو معناي لغوي و اصطالحی بکار برد» مدیریت«توان می

قرار گرفته و در دانش Management ي گیرد؛ اما معناي اصطالحی آن، چیزي است که معادل واژه عموم قرار می

:پردازیم می معانی اینبه ، در ادامه شود به صورت تخصصی در مورد آن بحث میرایج مدیریت

معناي لغوي مدیریت

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 8

معناي قوام دادن، گردانیدن، تنظیم کردن، رتق و فتق کردن، نظم و نسق دادن، تولیت به ) د و ر(از ماده » اداره«

کسی که به اصطالحاً. است از اداره به معناي گردانندهصفت فاعلی » مدیر«بردن است و کردن، قیادت کردن و راه

.معناي مدیر بودن استه ب» مدیریت«گویند و می» مدیر«گرداند کند یا می اي را اداره می کاري یا موسسه

معناي اصطالحی مدیریت

وجود دارد، غالب نظریه پردازان اتفاق نظر 1مدیریتاز گوناگون تخصصی هایی که در تعاریف علی رغم تفاوت

ریزي، سازماندهی، بسیج منابع و د منابع مادي و انسانی در برنامهثر و کارآممدیریت فرآیند به کارگیري مؤ«دارند که

. گیرد امکانات، هدایت و کنترل است که براي دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می

از تجربیات مدیران و آثار دانشمندانی نشأت گرفته که به - یعنی دانش مدیریت-دانش این فرآیند ي بخش عمده و

2»سازمان«توان گفت میلذا و گردد برمیها گیري سازمان ي مدیریت به زمان شکل پیشینه. »اند مدیریت پرداخته ي مطالعه

.رود رکن اساسی این تعریف به شمار می

سازمان

سازمان هماهنگی عقالیی 3از نظر شاین. اند تعاملاي اجتماعی و متشکل از افرادي است که با هم در پدیده» سازمان«

ها با یعنی هنگامی که افرادي جهت تأمین هدف. براي دستیابی به اهداف مشترك استهاي جمعی از افراد فعالیت

پس حقیقت سازمان اجزاي فیزیکی آن نیست؛ بلکه تعامل . آید مینند سازمان به وجود ک یکدیگر روابط متقابل برقرار می

ي ا ویژه دانند که اهداف را یک واحد اجتماعی می »سازمان« ،نظریه پردازانبعالوه . یکدیگر استها با آن ي افراد و رابطه

و از منابع گرفتهبراي رسیدن به هدفی خاص کنار هم قرار که پندارند میاي از افراد مجموعهرا بعبارتی سازمان دارد؛

زمانی که بشر براي نخستین بار جهت شکار، جنگ و حتی به سازمان این معنا از شاید بتوان گفت. کنند مالی استفاده می

تئوري سازمان به تحقیق ي هگرانی که دربار بیشتر تحلیلاما د،گرد ه است باز میزندگی خانوادگی سازمانی را تشکیل داد

هدانند که در قرن هجدهم در انگلستان ب ایی میه اي تولیدي و تأسیس کارخانهه اند، آغاز این اندیشه را در سیستم پرداخته

بر این ي علمی تئوري سازمان تولد یافت؛ رشتهآن ي اقتصادي بوجود آمدند و در نتیجه ي هاي پیچیده صورت سازمان

.ایم است، سخنی به گزاف نگفته» سازمان« مدیریت و دانش آنموضوع اگر بگوییم ،اساس

1 . Management 2 . Organization 3 . Schien

9 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

،از موجودیت سازمان غرضهمواره پی خواهیم برد که ،کنیم توجهادوار مختلف مدیریت در به نظریات چه چنان

را از بیشترین بهرهو براي اینکه عامالن اصلی تولید بتوانند هاي اقتصادي و وابسته به تولید بوده مین هدفتأ

تا نظریات مدیریت از دیروزهرچند . اند هاي تولید و ساختار سازمانی نیاز داشته به سیتسم ،هایشان بدست آورند دستگاه

نظریه پردازان هدفی است که همان مشابه چنان هم ن آنهدف نظریات امروزیاما ، اند امروز، سیري تکاملی طی کرده

بازدهی و «را مدیریتهدف آنان . اند مطرح کرده - این حوزهدر نظریه پردازي گامان پیشبه عنوان - مدیریتکالسیک

رهایی ها و به عنوان نمونه تیلور مدیریت علمی را بعنوان راهی براي افزایش سود شرکت ؛ندا دانسته »کاراییافزایش

تواند رزق و روزي طبقه کارگر را که این روش می استو بر این باور ندک میکارگري ارائه هاي یافتن از دست اتحادیه

نیر مدیریت گامان ، سایر پیشوري شود وجب افزایش تولید و بهرهتضمین کند، براي او پارسایی به ارمغان آورد و م

.ندا هکرد دنبال می ،هاي مشابه روشاز البته ،نوا با تیلور همین هدف را هم

دین و اسالم

عقاید، اخالق و قوانین و مقررات اجرایی تشکیل شده و هدف آن ي مکتبی است که از مجموعه ،»دین«مراد از

،ترین این ادیان کامل .و دین الهی دین بشري: دو قسم است دین به این معنا بر. راهنمایی انسان براي سعادتمندي است

علمی او را ي بشري و انگیزه ي علمی جامعه ي ترین شکل، اندیشه است که به کامل) ص(ین خاتم انبیادین اسالم و د

. نماید هدایت می

ي عقاید، اخالق و قوانین و مقرراتی است که بشر با فکر خود و براي خویشتن تدوین و وضع دین بشري مجموعه

ار دست سازد و اسیر هوس و ابز از این رو، این دین، در راستاي همان خواسته، انتظارات او را برآورده می. کرده است

کند که تمام قوانین و مقرّراتش به سود او باشد و چیزي به او تحمیل اي آن را تنظیم می همان انسان است و انسان به گونه

یابد، ادعاي ربوبیت دارد و اله و معبودش، همان به عبارت دیگر، انسانی که خود را براي تدوین دین شایسته می. نکند

.هوا و هوس اوست

ي عقاید و اخالق و قوانین و مقرراتی است که خداوند آن را براي هدایت بشر فرستاده است تا مجموعهدین الهی،

انسان خداباور، چون خود را . انسان آن را در پرتو تعالیم آن، هوا و هوس خود را کنترل و آزادي خود را تأمین نماید

ه آیین الهی و استقامت و پایداري در آن، مقصود واقعی کند که با عمل ب داند، تالش می تحت ربوبیت ذات اقدس اله می

کند، اي ارائه می ي کامل و همه جانبه را دریابد؛ زیرا دین الهی است که به حقیقت انسان و نیازهاي او توجه دارد و برنامه

.ازدس که انتظارات او را از همه نظر برآورده می

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 10

انتظار از دین

» انتظار بشر از دین«بحث مدیریت اسالمی به آن پرداخته شود، ي ورود به مسأله ی که الزم است پیش ازاز مباحث

»انتظار« .الزم است نگاه خود را به انتظار از دین مطرح نماییمرح شده، که نظریات مختلفی در این زمینه مط از آنجا. است

انتظار به معناي احتیاج، پیش از دین باوري است، ولی انتظار به معنی توقع، . به معنی احتیاج و گاهی به معناي توقع است

اند داشته باشد؟ و دین کدام امید و تو پس از پذیرش دین است؛ یعنی انسان پس از پذیرفتن دین، چه توقعی از دین می

؟سازد آرزو را برآورده می

؛ همانگونه که تشنگی بر دو قسم »انتظار کاذب و باطل«و »انتظار صادق و حق«: دو قسم داردنی توقع نیز به معانتظار

و او را با ءاست که شیطان آن را به انسان القااي )آرزو( انتظار کاذب به تعبیر قرآن، اُمنیه. تشنگی کاذب و صادق: است

مانند انتظار وجودي انسان هماهنگ و سازگار است،انتظاري است که با واقعیت ،ولی انتظار صادق. کند آن سرگرم می

چنین مانند انتظار راهیابی به بهشت که از انتظارات صادق انسان است که در پرتو ایمان و عمل صالح پروردگار، هملقاي

تاب باشداَمانی خاص مسلمانان یا اهل ک ءشود؛ نه این که جز حاصل می

انتظارات اصلی انسان در محور ؛»انتظارات فرعی«و »انتظارات اصلی«: دو قسم استنیز انتظارات صادق انسان

و دینی رینش خود و جهان را بشناسد و بداند مکتب اعتقادات است؛ انسان باید حقیقت خود را بفهمد و بشناسد و مبدأ آف

الل و ء و صفات و اوصاف جآفرینش را به او معرفی کند و اسماالزم است که حقیقت انسان را به او بفهماند و مبدأ

انسان در محور انتظارات فرعی اما . ...انسان با خدا را بیان کند و ي جمال آن مبدأ را براي او تشریح کند و کیفیت رابطه

که اعتقاد، انتظار اصلی علت این. 1است ...قی وانسانی و بهداشت آن، مسائل اخال ي مین اقتصاد جامعهاموري از قبیل تأ

هرگز انسانی که اعتقاد به معاد پیدا کند و که اند، این است بشر است و اخالق و بهداشت و اقتصاد از انتظارات فرعی

.زند دست نمی... بداند که قیامت ظرف ظهور عین حقیقت دین است، در اعمال خود به کارهایی مانند ظلم، احتکار و

توان از آن انتظار داشت و انتظارات این در حالی است که برخی معتقدند فقط آنچه در قالب انتظارات اصلی از دین بیان گردیده را می. 1

!که دین صرفاً براي تنظیم روابط انسان و خدا آمده استفرعی از دین میسور نیست چرا

11 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

هاي فصل اول پرسش

.معناي لغوي مدیریت را بنویسید .1

.معناي اصطالحی سازمان را بنویسید .2

.سازمان را تعریف کنید .3

.غرض از موجودیت سازمان چیست؟ توضیح دهید .4

.هدف نظریات مدیریت در دیروز تا امروز را بنویسید .5

مراد از دین چیست؟ .6

.توضیح دهیداقسام دین را نام برده و .7

.انتظارات بشر از دین را شرح دهید .8

13 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

دوم فصل

مدیریت اسالمی

جامعیت دین اسالم

به هدایت طریق در انسان که است چیزي آن هر بر مشتمل قرآن که اند کرده استفاده زیر آیۀ دو از مفسران از برخی

:دارد نیاز آن

)38انعام، (؛1شَیء من الکتَابِ فی فَرَّطنَا ما

)89نحل، (؛2للمسلمینَ ي وبشرَ ورحمۀً هدي و شَیء لکُلٍّ تبیاناً الکتَاب علَی ونَزَّلنَا

بیان روایات در امور این از بسیاري و شده ذکر انسانی جامعۀ و انسان سعادت راه از کلیاتی تنها قرآن در که جا آن از

لفظ طریق از داللت تبیان، از مقصود یا است محفوظ لوح کتاب، از مقصود یا اند فرموده طباطبائی عالمه است، گشته

ارائه جامعه اداره براي را مطلوب اجتماعی نظام اسالم شریعت که دارند داللت امر این بر نیز فراوانی روایات. نیست

: مانند است، شده بیان شریعت این در چیز همه و کرده

.نکردیم گذار فرو کتاب در را چیز هیچ ما. 1 . است مسلمانان براي بشارت و رحمت و هدایت مایۀ و چیز همه گر بیان که کردیم نازل تو بر را کتاب این ما. 2

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 14

مسائلی در ما گویند می کنند می تفقه که کسانی از برخی«: کند می عرض) السالم علیه(صادق امام به اعرج سعید -1

حضرت »کنیم می عمل خود رأي به ایم نیافته دست) صل اهللا علیه و آله(پیامبر سنت خدا و کتاب در آن حکم به که

:فرمایند می جواب در

)275، ص1االحادیث، ج جامع( .دارد وجود سنت و کتاب در] آن حکم[ که آن مگر نیست چیز هیچ گویند می دروغ

: کند می نقل) السالم علیه(باقر امام از ثمالی حمزة ابو -2

نیست چیز هیچ سوگند خدا به مردم، اي: فرمود چنین و خواند خطبه الوداع حجۀ در) صل اهللا علیه و آله(خدا رسول

آتش به را شما که نیست چیز هیچ و کردم امر آن به را شما که آن مگر کند، دور آتش از و نزدیک بهشت به را شما که

)مجلسی، محمدباقر، بیتا( .کردم نهی آن از را شما که آن مگر نماید، دور بهشت از و نزدیک

بر. شوند می مختلف هاي حوزه در روابط و رفتارها شامل داشته دیگراطالق روایات از بسیاري همانند روایت دو این

یا امر آن مورد در و شده بیان اسالم در آن حکم که آن مگر در نظامات اجتماعی نیست اي رابطه یا رفتار هیچ اساس این

سپس و کرد استنباط روایات و آیات از اجتهاد، روش از استفاده با توان می را احکام این. است شده صادر اي نهی

.آورد دست به احکام آن از را اسالم نظر مورد و مطلوب رفتاري الگوهاي

اهمیت مدیریت اسالمی

شود این است که آیا ترین سوالی که در زمینه مطالعات سازمان و مدیریت اسالمی به ذهن متبادر می نخستین و مهم

هاي مدیریت هر کشور در خارج از آن کاربرد داشته باشد؟ توان انتظار داشت که نظریه می

دي از یک کشور به کشور دیگر در تمام کشورهاي جهان وجود دارد، اما معناي آن به میزان کم یا زیا» مدیریت«

یک نفر باید کامال در . درك فرآیندها، فلسفه و مسائل آن نیازمند بینش فرهنگی و تاریخی عمیق است. ندک تفاوت می

اي نیست که بتوان مدیریت پدیده. و قبل از اینکه آن را ثابت شده بپندارد، آن را بیازمایدداشتن این فرض محتاط باشد

ها، در مدارس، در سیاست و مدیریت با آنچه در خانواده. دهد، جدا کرد فرآیندهایی که در جامعه رخ میآن را از سایر

درك این . هم چنین آن بروشی با مذهب و باورها در مورد علم رابطه دارد. افتد در تعامل است حکومت اتفاق می

هوم سازمان و مدیریت از دیدگاه اعضاي این هاي اجتماعی گوناگون بر معناي مف هاي فرهنگ موضوع که چگونه تفاوت

. گذارد از اهمیت بسیاري برخوردار است اجتماعات خاص تاثیر می

اي که در فرهنگ آمریکایی تعریف و نهادینه شده است، امکان صادرشدن به سایر مفاهیم سازمان و مدیریت به گونه

روان شناسان دریافته اند که . اس و انگیزش وجود داردهاي فرهنگی زیادي در شناخت، احس تفاوت. ها را ندارد فرهنگ

ها سایر فرهنگ. هاي فردمحور فرض کرده بودند، تنها در غرب صحیح است؛ یعنی در فرهنگ» جهان شمول«ها آنچه آن

هاي اساسی در مفروضات خود با فرهنگ غربی از توانایی سنتز کردن و هضم این تعاریف و مفاهیم به دلیل تفاوت

15 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

زدگی و هاي فرهنگی موجب نوعی دل در واقع باید گفت که انتقال مفاهیم بدون توجه به زمینه. ردار نیستندبرخو

ها توانایی خود را در به کارگیري مفاهیم و گردد؛ زیرا آن هاي دریافت کننده فناوري می سرخوردگی در فرهنگ

هاي فرهنگی است و نه که این امر ناشی از تفاوتدهند در حالی دستیابی به پیشرفت به ناتوانی ذاتی خود نسبت می

.نقصان فرهنگی

در بقیه . گیرد، آمریکایی است هم اکنون مورد استفاده قرار می) Management(اي که به عنوان مدیریت واژه

اید این نظریه پردازان ب. هاي مدیریتی، بلکه تمام مفهوم مدیریت ممکن است متفاوت باشد تنها فعالیت نقاط جهان نه

بنابراین، این . مسئله را درك کنند که آنچه در آمریکا مطلوب و عادي است در دیگر نقاط جهان کامال متفاوت است

هاي فرهنگی و هر دانشی ماهیتاً داراي زمینه. نظر که علم مدیریت باید با زبانی واحد و جهانی صحبت کند مردود است

هاي جهان ها یا گزاره گفته. یا اجتماعی متفاوت و حقایق متفاوتی قرین استهاي مادي خاصی است و با موقعیتتاریخی

تواند عاري یا علم االجتماع به عنوان نوعی تالش انسانی نمی. هاي سازمان و مدیریت بی معناست شمول در مورد نظریه

. آزاد از تفاسیر فرهنگی باشد

هاي اجراي کارها پیرامون آن سازماندهی فراگردها و شیوهها، منابع مادي و معنوي، سازمان، فکري است که انسان

پذیرد و بنابراین هاي اسالمی تاثیر می گیرد، از ارزش در جوامع اسالمی، فکري که سازمان بر اساس آن شکل می. شود می

ایش هاي متعالی اسالم را از خود به نم شود، ارزش سازمان وضع شده هنگامی که به واقعیت اجتماعی تبدیل می

وظیفه و کارکرد مدیر، توانایی هدایت ساخت واقعیت اجتماعی و تبدیل فکر محوري تاسیس سازمان به . گذارد می

. سازمان واقعی است

هاي دین اسالم از طریق هدایت هاي اسالمی و دستیابی به آرمان مدیریت اسالمی در پی رعایت اصول و ارزش

هاي هدف از ایجاد و تاسیس سازمان اسالمی، تحقق آرمان. اسالمی استهاي هاي اجتماعی در قالب سازمان کنش

. هاست اسالمی چون تقرب به خدا، بهبود عدالت اجتماعی و حفظ کرامت انسان

تعریف مدیریت اسالمی

تعاریف .مدیریت اسالمی از جنس انتظارات صادق و فرعی بشر از دین است توان گفت آنچه در پیش آمد، میبنابر

هاي برداشت) مدیریت اسالمی(از این ترکیب اضافی دهد که نشان میوجود دارد، » مدیریت اسالمی«ددي که از متع

چنین در ها و هم ترین نقشی که اسالم در نظریه مهم« رسد به نظر میدر این بین اما ؛است صورت گرفته مختلفی

اسالم داراي نظام ارزشی . اسالمی بر مدیریت است هاي ارزشتاثیر کند، از طریق هاي علمی مدیریت ایفا می روش

ها تأثیر هاي علمی آن دهد، در روش عمیق، گسترده و منسجمی است که مدیریت مدیران مسلمان را تحت تأثیر قرار می

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 16

کند و معناي ترین نقشی است که اسالم در مدیریت ایفا می این بزرگ. دهد ها جهت می گذارد و به حرکت آن می

. همین است» دیریت اسالمیم«صحیح

نقش دین اسالم در عرصه مدیریت و دانش آن

علمی توسط چارلز گرچه علم مدیریت، علمی جدید و مربوط به جهان مدرن است و پیدایش آن را با نظریه مدیریت

وابط انسانی و مدیریت دانند و به دنبال آن به نظریه مدیریت اصول گرایان و نظریه بوروکراسی و مکتب ر تیلور همراه می

دهد که اصل مدیریت در واحدهاي، اجتماعی، اداري، بازرگانی و اما بررسی تاریخی نشان می. پردازند اقتضایی می

عالوه آدمیان ب. تجارت و امثال آن در گذشته نیز وجود داشته و افراد با بینش ها و اصولی آن واحدها را اداره می کردند

زیرا زندگی . دگی کرده و حکومتی براي انتظام بخشیدن به امور آنان وجود داشته استهمواره به صورت جمعی زن

گرچه علم مدیریت در قرون اخیر : جمعی بدون حکومت و مدیریت مناسب با زمان ممکن نیست و به عبارت دیگر

.تدوین شده است ولی اصل مدیریت همواره وجود داشته است

کند باید به این نیاز نیز توجه داشته باشد و معارف و حقایقی را در این توجه میکه دین به نیاز آدمیان از آنجایی

که متخصصان دین شناس با مراجعه به منابع دین یعنی کتاب و سنت و اجماع و عقل، مناسب با . رابطه بیان کرده باشد

کرده تا مدیران در سطوح گوناگون نیاز زمان و روشمندانه مدیریت اسالمی را استخراج و استنباط و تدوین و تنظیم

بر آگاهان به اسالم و مجتهدان واجد شرایط آگاه ودشان عمل کنند و به عبارت دیگرمدیریتی بر آن اساس به وظایف خ

به زمان الزم است، با مراجعه به منابع دین، نظام مدیریتی اسالم را ضابطه مند استخراج و تدوین و تنظیم نمایند تا مدیران

تفاده از عقالنیت، اعمال و وظائف خود را در آن چارچوب در جهت رسیدن به اهداف سازمانی، شکل بدهند البته با اس

:دکن صه مدیریت و دانش آن نقش ایفا میدین اسالم از جهات گوناگون در عر

این که نوع به لحاظ .از جهت تأثیر گذاري جهان بینی اسالمی و جهان شناسی و انسان شناسی آن بر مدیریت :الف

جهان بینی . جهان بینی و انسان شناسی هر مکتب در چگونگی تدوین مدیریت و عمل مدیران نقش اساسی ایفاء می کند

زیرا انسانی که خداباور است و انسان را خلیفۀ اللّه و داراي . اسالمی و انسان شناسی آن نیز همان نقش را ایفاء می کند

ت قائل است به گونه اي علم مدیریت را تدوین و وظائف مدیران را تنظیم می کند کرامت می داند و براي آدمی ابدی

.که این اصول و مبانی به روشنی در چگونگی اعمال مدیریت خودش را نشان می دهد

از جهت اهدافی که دین بیان می کند، مدیریت از آن تأثیر می پذیرد زیرا هدف مدیران باید در چارچوب :ب

در مدیریت باید به گونه اي . تبیین شود از باب مثال اگر هدف دین نورانی شدن و اقامه قسط عدل استاهداف کلی دین

.برنامه ریزي شود که این هدف را محقق سازد

17 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

از جهت تأثیرگذاري نظام ارزشی و نظام اخالقی اسالم بر اعمال و رفتار مدیر و چگونگی تنظیم روابط او با افراد :ج

.حت مدیریت و ارباب رجوعی که به وي مراجعه می کنندما فوق و افراد ت

از جهت تعالیم و آموزه هاي اسالمی در بیان شرائط مدیر و وظائف مدیر و اصول مدیریت، آفات مدیریت و مانند :د

.آن

دانش مدیریت اسالمی موضوع و هدف

:استسؤاالت زیر پاسخ به مدیریت اسالمی نیازمند ی دانشماهیت تبیین

موضوع دانش مدیریت اسالمی چیست؟) الف

هدف دانش مدیریت اسالمی چیست؟) ب

و از عوارض ذاتی آن کند هر علم و دانش آن چیزي است که آن علم یا دانش پیرامون آن بحث می موضوع )الف

موضع خود را در این دیگر بعضیو برخی از محققان مدیریت اسالمی موضوعاتی را براي آن برشمرده .گوید سخن می

د، کن دانش مدیریت اسالمی پیرامون آن بحث می چه رسد آن نظر میه ببا این حال . اند کردهنمطرح وضوحبه باره

موضوع دانش مدیریت اسالمی همان عبارتی هب تر و بزرگتر از آن؛ نه سایر اجتماعات بشري کوچک است» سازمان«

.موضوع دانش مدیریت رایج است

اهدافی مانند تکامل کارکنان در صاحب نظران. مدیریت اسالمی نیز نظرات گوناگونی وجود دارد هدفدر مورد )د

ب رضایت کس هاي سازمانی، انسان و رشد او بسوي اهللا ها در حین انجام وظائف و ماموریت مسیر معنوي و ملکوتی آن

، برقراري قسط و عدل، برقرار کلمۀتند از تزکیه و تعلیممین معیشت مردم که به تفصیل عبارخداوند، خدمت به خلق و تأ

را براي آن مین معیشت افراد در این راستاکسب رضایت خدا و خدمت به خلق و تأاهللا، ترویج معنویت و اخالق،

.ندا دهرشم بر

نیز مطرح ست که بعنوان هدف غایی هر عملی ا» اطاعت و بندگی خدا«هاي اسالمی هدف خلقت انسان طبق آموزه

معتقد است خلقت بدون غرض نبوده و غرض از آن منحصراً عبادت بوده، یعنی غرض این بوده )ره(عالمه طباطبائی است؛

تا من : یعنی آنکه مرا بپرستید و نفرموده» ا لیعبدونالّ«چون فرموده که خلق عابد خدا باشند، نه اینکه او معبود خلق باشد،

د، هم شو پس عبادت غرض از خلقت انسان است و کمالی است که عاید انسان می .باشم یا تا من معبودشان پرستش شوم

و اگر براي عبادت غرضی از قبیل معرفت در کار . که رحمت و مغفرت و غیره باشد -عبادت غرض است و هم توابع آن

است، و عبادت غرض باالتر شود در حقیقت غرض اقصی باشد، معرفتی که از راه عبادت و خلوص در آن حاصل می

.متوسط است

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 18

داف دیگري در راستاي آن هدف غایی براي اهتعریف مانع از ،آیا وجود هدف غاییسؤال این جاست که اما

؟ ف مدیریت اسالمی چه خواهدبودهددر این صورت پس پاسخ منفی است؛ ؟ طبیعتاًشود مدیریت اسالمی می

. نیز هست ، داراي یکسري نیازهاي مشترك بشري هاي فرهنگی تفاوتوجود رغم توضیح پاسخ اینکه بشر علی

سؤاالتی که ناظر به ، هاي گوناگون خود به دنبال پاسخ این سؤاالت هستند فرض پیشلحاظ هاي مختلف با فرهنگ

مسائل است که از این دست »بازدهی و افزایش کارایی«. دجوامع گوناگوننیازهاي مشترك بشري در اعصار مختلف و

هاي مختلف، متفاوت است آنچه در فرهنگبه عبارتی . هستندآن دنبال تحقق ه هاي فرهنگی ب ا فارغ از تفاوته انانس

به بیان دیگر در امتداد .جوامع است هاي ارزشی متفاوت در نظامي اثربخشی گاه مسألهبلکه جای، اثربخشی نیست ي لهمسأ

»بازدهی و افزایش کارایی«وجود دارد که یاشتراکات غایی،مسیر حرکت مکاتب مختلف الهی و بشري به سوي هدف

اسالم بدنبال این مسئله بوده، هستند و خواهند گسترش بعد از توان گفت جوامع انسانی قبل، حین و می. هاست یکی از آن

. گوناگون تاریخی بوده استاساسی در ادوار سؤالمدیریت دانش پاسخ به این که بود و سالهاست

اي ه صرفاً چارچوبنیست، بلکه رایج مدیریت دانش مدیریت اسالمی بدنبال تغییر موضوع عام دانش در این میان

بنابراین . کند موجود مطرح میهاي دانشی اي بر گزاره بعنوان تکملهرا ي مذکور هاي متفاوت خود به مسأله پاسخکلی و

ون توجه به اهداف کارکردي بدمدیریت اسالمی دانش طرح اهدافی از جنس هدف غایی خلقت براي توان گفت می

کاهد و آن را در حد یک سري مباحث نظري میآن نیز از کاربردي بودن افزاید، بلکه تنها بر ابهام آن مینه مدیریت

. دهد صرف تنزل می

دانشی است با موضوع و بومی مدیریت اسالمی ،نگارندهبه باور ، هاي ذکر شده به سؤاالت چهارگانه فوق پاسخبنابر

تئوري هاي موجود متناسب با شود و نظریات آن ترکیبی است از ا تعریف میمبومی سازمان که در نظام فرهنگی

از ابزارهاي علمی موجود در این رهگذر کهتجربیات بکر مدیران مسلمان نظریات برخواسته از فرهنگ ایرانی اسالمی و

دیریت یعنی کارایی و اثربخشی در طول نیز براي رسیدن به هدف خود که همان هدف م) مانند آمار و ریاضیات و غیره(

.جوید مداد میاستاست، )عبادت پروردگار(هدف غایی خلقت

19 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

هاي فصل دوم پرسش

.استفاده از مضامین آیات و روایات بنویسیدجامعیت دین اسالم را با .1

.اهمیت مدیریت اسالمی را شرح دهید .2

.مدیریت اسالمی را تعریف کنید .3

.نقش دین اسالم در عرصه مدیریت و دانش آن را از جهان گوناگون بررسی کنید .4

.موضوع و هدف دانش مدیریت اسالمی را بنویسد .5

21 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

:ومفصل س

مدیریت اسالمی نظام

شاکله نظام مدیریت اسالمی

هاي مختلف، هاي گوناگون در زمینه فرض پیش ي با ارائهتوان گفت هر ایدئولوژي می شد،مطرح تاکنونبنابر آنچه

.وردآ هاي اجتماعی از جمله مدیریت پدید می حوزهنیانی براي بسیاري از بخشد و این فرهنگ ب خود را تحقق می فرهنگ

ي هاي ذهنی شخص محقق، همه انگاشت هم از منظر پیش ایدئولوژي هم از نظر بازپرداخت روابط و پدیدارهاي انسانی و

دهد و به عبارتی بازتاب عینی خود را روي هستی شناسی، معرفت شناسی، بنیادهاي فلسفی تحقیق را تحت تأثیر قرار می

.نهد هاي تحقیق بر جا می روش شناسی و روش

که قبل از ورود به هر تحقیقی به هایی است فرض ر تمایالت متافیزیکی از جمله پیشنگرش به هستی، انسان و دیگ

در بسیاري از موارد از جمله تعیین ي متأثر از ایدئولوژيها فرض پیش .بخشند ن میموضوعات و مسائل مورد تحقیق تعی

. گیرد هاي دینی نشأت می ها از گزاره فرض این پیش در حقیقت بخشی ازها نقش عمده دارد که حل آن مسائل و تیین راه

هایی است که در تعیین فرض دهی پیش اسالم و مدیریت از طریق شکل عظیمی از روابط ي توان گفت گستره بنابراین می

هاي مشترك بشري، حل رغم وجود مسائل و راه علی. گذار استها تاثیر مدیریتی و برگزیدن پاسخی براي آنمسائل

رهنگ دینی فو آورد هاي مدیریتی متفاوتی پدید می حل نظام مسائل و راه طبعیتاً ،هستی شناسی و انسان شناسی اسالمی

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 22

مصباح (بینی و نظام ارزشی اسالمیاز طریق جهان اثرات خود را ،هاي ایدئولوژیک فرض بوجود آمده از پیش

فرآیند ر این اساس گذارد؛ ب میبومی مدیریت و فرهنگ سازمانی بومی گیري نظام مسائل در شکل )15 :1375یزدي،

و را شکل دادهدانش مدیریت اسالمی هاي تواند گزاره در آینده میکه ؛شود انجام میماتی اقداو طی شدهگیري تصمیم

ي شاکلهتوان در قالب ارتباط این عناصر را می. کند محقق می خلقتدر جهت هدف غایی بازدهی و افرایش کارایی را

:مدیریت اسالمی نشان داد نظام

نظام مدیریت اسالمیي شاکله

تاثیر گذاشته افرادهاي فرض بر پیش - از جمله ایدئولوژي اسالمی- هر ایدئولوژي که است مشخص فوق ي نگاره در

هاي دانش مدیریت آموزههم ،هاي فرهنگی گزاره. کند جامعه نقشی اساسی ایفا می دهی فرهنگ در شکلاز این طریق و

فرهنگ سازمانی «و »نظام مسائل بومی سازمان و مدیریت«گیري راه را براي شکلهم ثیر قرار داده و رایج را تحت تأ

–را ي دانش مدیریت اسالمی منظومه، اجزاي دنساز میگیري را متأثر تصمیم که مواردجمیع این . کند میهموار »بومی

با هدف بازدهی و افزایش کارایی و -تصمیم اتخاذ شده در آخر، . دهند شکل می - تر ذکر آن رفت با وصفی که پیش

و این شود می ها سبب غناي آن، تأثیر گذاشتهدانش مدیریت اسالمی ي منظومههاي بر گزاره ،-هدف عبادت خداوند

.یابد ادامه میبراي اتخاذ تصمیمات اسالمی و تولید دانش مدیریت اسالمی چرخه

مدیریت اسالمی نظامعملی استقرار

فرهنگ مفهوم مبتنی بر ،نهاي مربوط به استقرار آ از فعالیت اي خش عمدهب ،نظام مدیریت اسالمی ي شاکلهبر اساس

دهد تا حد زیادي به اي که یک سازمان کارهاي خود را از آن طریق انجام می آداب، رسوم، سنن و شیوه. استسازمانی

این موضوع ما را به منبع اصلی . ها داشته است بستگی دارد گذشته و تجربیات موفقیت آمیزي که آن سازمان در این زمینه

23 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

هنگ ایجاد فر ي سسان یا بنیانگذاران یک سازمان در صحنهمؤ. شود رهنمون میی بنیانگذاران آن فرهنگ سازمانی، یعن

کنند و این که چه باید سیس میموجودیت سازمانی که تأ ي نان دربارهآ. کنند ی ایفا میاولیه، نقش اصلی و بسیار حیات

یا قید و بندي را بوجود عادات، رسوم و مرام گذشته هیچ نوع محدودیت. بشود، نظر مشخص یا ماموریت معینی دارند

سسان یا بنیان گذاران آن شود و مؤ ه صورت یک واحد کوچک تأسیس میهر سازمان نخست ب معموالً. آورند نمی

روابط متقابل یا ي فرهنگ سازمانی محصول و نتیجه. توانند دیدگاه یا نظر خود را بر اعضاي سازمان تحمیل کنند می

آموزند آنچه اعضاي سازمان در بدو استخدام می) 2اصول مور قبول بنیان گذاران، و تعصبات و ) 1متعاملی است که بین

..گردد ا خواهند آموخت، برقرار میو نیز آنچه بعد

خالف تصور ردر این زمینه ب. در سبک مدیریت ژاپنی مالحظه کرد عینی یتوان بصورت آنچه در فوق گفته شد را می

روش خاص دانند باید گفت که پیشرفت ژاپن بیشتر متکی بر را در تکنولوژي میافرادي که دلیل پیشرفت صنعت ژاپن

فرهنگ مسلط « :معتقد است ]1[اوچی .ها و موسسات است باشد که مبتنی بر فرهنگ مسلط بر شرکت می مدیریت ژاپنی

عبارت دیگر ه ب. »هاي اجتماعی جوامع دانست وان جدا از ارزشت هاي حاکم بر آن فرهنگ را نمی ها و ارزش بر شرکت

ه گیرد ب ها هم که از مسائل اجتماعی نشأت می تردید مدیریت سازمان بی ،اي از دید اجتماعی به قهقرا برود اگر جامعه

.هنگی و اجتماعی مقدور و میسر استرود و نگرش علمی و تجربی بر مدیریت فقط در چارچوب مسائل فر همان راه می

از اجزاي گیري و معتقدند تصمیم دانند میجوهر تمامی فعالیت مدیریت را گیري تصمیممدیریت، نظران صاحب

تصمیمات خود را مبنی مدیران . گر است ي مدیریت به نحوي جلوه آید و در هر وظیفه شمار میجدایی ناپذیر مدیریت به

در هر سازمان مدیر حق آن است که .دنکن اطالعات و در یک چارچوب ارزشی مشخص اتخاذ می اي از بر مجموعه

ها، هنجارها و بطور مل نماید تا مغایر با ارزشتأ ،کنند تک تک فرآیندها و تصمیماتی که خود یا زیردستان او اتخاذ می

؛ چرا که یابد مییریت اسالمی اهمیت بیشتري له در موضوع مداین مسأ .نباشدآن هاي فرهنگ سازمانی کلی آموزه

هاي دینی در راستاي استقرار نظام مدیریت اسالمی در سنجش فرآیندها و تصمیمات با گزاره ي ترین مرحله اصلی

هاي اخالق در آموزه» ي نفس محاسبه«دل امع ،این سنجش .و عقل استشرع موازین ها با اطمینان از عدم مغایرت آن

.است که شامل مشارطه، مراقبه و محاسبه استاسالمی در باب رفتارهاي فردي

مدیریت اسالمی الزم است عملی ق در راستاي تحقّ گیرد؟ صورت تواند می یسنجشچنین چگونه ال این که سؤاما

دو بنابراین . دنداشته باش )اعتقادات، احکام و اخالق ي شامل سه حوزه(هاي دینی یمات مدیران مغایرتی با آموزهتصم

براي وي در هردو حالت. است متصوردارد، استقرار نظام مدیریت اسالمی به تمایلمدیري زیر در شرایطی کهحالت

سازمان متبوع خود را در جهت کارایی و ز است و ر و منجتصمیمات خود حجت شرعی داشته، تصمیماتش معذّ

و ریزي، سازماندهی، کنترل تصمیمات ازجمله برنامه تمامی. کند هدف اصلی خلقت هدایت می وري و در طول بهره

.حاکم استمدیریت رایج نگرش اسالمی بر فرآیندهايعبارتی بهگیرد و رهبري بر اساس موازین شرعی صورت می

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 24

مدیر مجتهد

کنیم که عالوه بر دارا بودن مدیریت اسالمی است، مدیري را تصور می در نوعترین آل در این حالت که ایده

مات مدنظر خود فرآیندها و تصمیو قادر است بوده) مجتهد(دین نیز متحصص ي هدر حوز ،مدیریت ي تخصص در حوزه

.گیردرا بکار ها آن ،و در صورت تشخیص عدم مغایرت شرع و عقل سنجیدهموازین را با

مدیر غیر مجتهد

توان تصور کرد که هم تخصص مدیریتی و افراد کمی را می قق عملی حالت اول بسیار محدود بودهتحاز آنجا که

ین متخصص در این خالء را با استفاده از مشاور مدیر باید بتوانددر این صورت هم داراي تخصص دینی باشند، داشته و

شاورین دینی که استفاده از م اما از آن رو. وانین کلی برطرف نمایدیکسري اصول و قبه کارگیري با امر دین و یا اقالً

مدونی از قوانین و اصول ي الزم است مجموعهمقدور نیست، چندان ها سازماني سطوح مدیریتی در تمامی براي همه

تا بتوانند با مراجعه به آن رس مدیران قرار گیرددر دست) نظام مدیریتی اسالم(کلی دینی مرتبط با مسائل مختلف مدیریتی

با باید این قوانین . اطمینان حاصل نمایندمقدس شرع هاي آموزهمات خود با در حد امکان از عدم مغایرت تصمی

مدیران قرار گیرد تا همانگونه که هدین نگاشته شده و در اختیاراي از خبرگان مدیریت و مجت مجموعه فکري هم

ان اطمینان نبودن تصمیماتشد با استناد به قوانین مختلف اعم از قانون کار، قانون تجارت و غیره از غیرقانونی نتوان می

مالی، (اي با مراجعه به این قوانین نیز از غیر شرعی نبودن تصمیمات مدیریتی خود در هر حوزهحاصل نمایند، قادر باشند

بر مجتهدان واجد شرایط آگاه به زمان الزم است، با مراجعه به لذا. مطمئن شوندتا حد امکان ...) منابع انسانی، بازاریابی و

ع دین، نظام مدیریتی اسالم را ضابطه مند استخراج و تدوین و تنظیم نمایند تا مدیران با استفاده از عقالنیت، اعمال و مناب

.وظائف خود را در آن چارچوب در جهت رسیدن به اهداف سازمانی شکل بدهند

. را به این اصول ارجاع دهندخود تا مدیران بتوانند مسائل جزئی مدنظر ؛دناشی بکلّباید رسد این اصول به نظر می

این اصول از جنس . گیرند میمورد توجه قرار ها نیز و در سایر حوزه مربوط به مدیریت نیست صرفاً یاصول چنین طبیعتاً

ها کتاب و سنت که منابع اصلی استخراج آن باشند می) اخالق(هاي اخالقی و رجحان) احکام(بایدها و نیایدهاي فقهی

و اخالقی مدیریت است تا پیش روي ]2[بنابراین الزام اصلی تحقق نظام مدیریت اسالمی طراحی قوعد فقهی. است

تا در د ناتخاذ شوچارچوب در این این قواعد فرهنگ سازمانی را شکل داده و تصمیمات سازمانی و 1ردمدیران قرار گی

،البته در نظام مدیریت اسالمی. گرددسازمان در مسیر پرستش خداوند متعال محقق بازدهی و افرایش کارایینهایت

تواند با انطباق فردي ي فقهی، غیرمجتهد نیز می بدین معنا که در قاعده. کارگیرند توانند به می ي فقهی را هم مجتهد و هم غیر مجتهد قاعده. 1

. ي فقهی بر آن، حکم آن مصداق را بفهمد؛ مثالً خود بدون مراجعه به مجتهد به قاعده قرعه رجوع و بر اساس آن عمل کند از مصادیق قاعده

به عالوه براي بدست آوردن حکم . آید ت که با تطبیق آن حکم مسائل جزئی به دست میفقهی مشمل بر حکمی کلی اس ي چنین قاعده هم

.کند ي فقهی به طور مستقل به کمک مکلف شتافته، حکم مسئله را روشن می شرعی قاعده

25 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

ظرات و راهکارهاي بدیع از سوي ایشان از ، بلکه طرح ناستفاده از راهکارهاي موجود نخواهند بود همواره در پیمدیران

اي دانش آن باشده تواند مکمل گزاه نیازهاي نظام مدیریت اسالمی است که می

مدیران حاصل مدیریت که ي ا منظومههاي دانشی است و لذا این گزاره ي اینکه مدیریت اسالمی حاصل همه یتاًنها

.شود اسالمی است مصامحتاً مدیریت اسالمی نامیده می هاي در چارجوبمسلمانان

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 26

سومهاي فصل پرسش

.توضیح دهید اجزاي شاکله مدیریت اسالمی را با رسم شکل .1

هاي مربوط به استقرار عملی نظام مدیریت اسالمی مبتنی بر چیست؟ اي از فعالیت بخش عمده .2

.توضیح دهید

.مدیریت ژاپنی مبتنی بر چیست؟ توضیح دهید .3

.نقش تصمیم گیري در استقرار عملی مدیریت اسالمی را توضیح دهید .4

.توضیح دهیدترین مرحله استقرار نظام مدیریت اسالمی چیست؟ اصلی .5

.به صورت کامل شرح دهید. توان مدیریت اسالمی را عمال محقق ساخت چگونه می .6

27 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

مچهار فصل

]3[به مالک اشتر نخعی) ع(نامه امیرالمؤمنین

حکومت و مدیریت انسانی از پایگاه بندگی خدا -1آیین

با که عهدي در است، حارث پسر اشتر مالک به مومنان، امیر علی خدا بنده فرمان این مهربان، بخشنده خداوند نام به

.گزیند برمی مصر فرمانداري به را او که هنگامی دارد، او

تببین کلیات وظایف حکومتی و مدیریتی -2آیین

. سازد آباد را مصر شهرهاي و اصالح، را مردم کار کند، نبرد دشمنانش با و آورد، جمع را دیار آن خراج تا

اصالح رابطه خود و خدا -3آیین

که آنچه و دارد، مقدم کارها دیگر بر را خدا اطاعت اینکه و دهد، می فرمان خدا از ترس به را او خودسازي ضرورت

با جز و شد، نخواهد رستگار آن پیروي با جز که دستوراتی کند، پیروي را سنتها و واجبات از آمده، خدا کتاب در

کند، یاري زبان و دست و دل با را خدا که دهد می فرمانی او به. گردید نخواهد جنایتکار آن کردن ضایع و نشناختن

سنت امداد الهی -4آیین

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 28

. شمارد بزرگ او که را کس آن دارد بزرگ و دهد، یاري را او که کند تضمین را کسی پیروزي خداوند زیرا

خودسازي در مدیریت -5آیین

نفس همانا( که نماید، رامش سرکش هنگام به و دارد، باز آرزوها پیروي از را خود نفس تا دهد می فرمان او به و

.)آورد رحمت خدا آنکه جز دارد وامی بدي به همواره

جایگاه و اعتبار مردم و اداره شوندگان -6آیین

راندند، حکم آن بر ستمگري یا عادل دولتهاي تو از پیش که فرستادم شهرهایی سوي به را تو من! بدان مالک اي پس

که گویند می آن تو درباره و نگري، می خود از پیش حاکمان کارهاي در تو که نگرند می چنان تو کارهاي در مردم و

گویی، می گذشته زمامداران به نسبت تو

نظر مردم مالکی اساسی -7آیین

.ساخت جاري بندگانش زبان بر آنان از خدا که شناخت توان نیکی نام به را نیکوکاران همانا و

بهترین اندوخته حکومتی و مدیریتی -8آیین

باشد، درست و صالح اعمال باید تو اندوخته نیکوترین پس

خودمهاري در حکومت و مدیریت -9آیین

است آن خویش، نفس به ورزیدن بخل زیرا بکن، داري خویشتن نیست حالل آنچه از و گیر، اختیار در را نفس هواي

. پیمایی انصاف راه است، ناخوشایند او براي یا دارد، دوست آنچه در که

مناسبات و روابط انسانی بر اساس رحمت گرایی و مهرورزي -10آیین

.باش مهربان و دوست همه با و ده، قرار خویش دل پوشش را مردم با مهربانی

اساس پرهیز از درندگیمناسبات و روابط انسانی بر -11آیین

دانی، غنیمت را آنان خوردن که باشی شکاري حیوان چونان هرگز، مبادا

مناسبات و روابط انسانی بر اساس تلقی انسانی از حکومت و مدیریت -12آیین

29 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

باشند، می آفرینش در تو همانند دیگر دسته و تو، دینی برادر اي دسته اند، دسته دو مردم زیرا

مناسبات و روابط انسانی بر اساس سعه صدر و گذشت و بزرگواري -13آیین

می مرتکب اشتباهی ناخواسته، و خواسته یا شود، می عارض آنان بر علتهایی یا زند، می سر آنان از گناهی اگر

. گیرد آسان تو بر و ببخشاید را تو خدا داري دوست که گونه آن گیر، آسان آنان بر و ببخشاي را آنان گردند،

مناسبات و روابط انسانی بر اساس اصالح مراتب قدرت -14آیین

است، واالتر داد مصر فرمانداري را تو که کس آن بر خدا و برتر، تو از تو امام و برتر، آنان از تو همانا

مناسبات و روابظ انسانی بر اساس مسئولیت مدیریتی و حکومتی -15آیین

است، داده قرار تو آزمودن وسیله را آنان و واگذارده، تو به را مصر مردم امور انجام که

پرهیز از مقابله با خداوند در جایگاه حکومت و مدیریت -16آیین

بود، نخواهی نیاز بی او رحمت و بخشش از و نیست، نجاتی او کیفر از را تو که مستیز، خدا با هرگز

اصالت بخشش -17آیین

نداشته شتاب گردي رها آن از توانی که خشمی از و مکن، شادي کردن کیفر از و مباش، پشیمان دیگران بخشش بر

باش،

نفی خودکامگی -18آیین

را دل بینی بزرگ خود گونه این که شود، اطاعت باید دهم، می فرمان نیز من و دادند فرمان من به نگو، مردم به

. نعمتهاست زوال موجب و پژمرده، را دین و فاسد،

نفی قدرت طلبی -19آیین

تو از برتر که پروردگار حکومت بزرگی به شدي بینی بزرگ خود یا تکبر دچار داري، که قدرتی و مقام با اگر و

جایگاه به را ات اندیشه و عقل و نشاند، می فرو را تو تندروي و دهد، می نجات سرکشی آن از را تو که بنگر، است

.گرداند می باز اصلی

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 30

نفی خدایی کردن -20آیین

او همانند خداوندي شکوه در و پنداري، خداوند همانند را خود بزرگی در که بپرهیز خودپسندي و غرور از پرهیز

کند، می ارزش بی را خودپسندي هر و سازد، می خوار را سرکشی هر خداوند زیرا دانی،

انصاف ورزي -21آیین

. کن رعایت را انصاف داري، دوست را آنان که خود رعیت از افرادي با و نزدیک، خویشاوندان با و مردم، با و خدا با

داشتی، روا ستم نکنی چنین اگر که

بازدارندگی از ستم -22آیین

بود، خواهد او دشمن بندگانش بجاي خدا دارد روا ستم خدا بندگان به که کسی و

توجه به ماهیت ستم -23آیین

سازد، نمی نزدیک را او کیفر و کند، نمی دگرگون را خدا نعمت ستمکاري را او دلیل شود، دشمن خدا که را آن و

.است ستمکاران کمین در و شنود، می را ستمدیدگان دعاي خدا که

توجه به ماهیت ستم -24آیین

گسترده مردم خشنودي جلب در و فراگیرترین، عدل در و ترین، میانه حق در تو، نزد در چیزها ترین داشتنی دوست

باشد، ترین

گیري صحیح نسبت به ویژگان و همگان جهت -25آیین

. کند می اثر بی همگان خشنودي را خواص خشم اما برد، می بین از را خواص خشنودي مردم عمومی خشم همانا که

اجراي در و کمتر، یاریشان سختی روزگار در زیرا کنند می تحمیل حکومت بر را سنگینی بار همواره جامعه خواص

ها خواسته منع هنگام به و تر، سپاس کم ها بخشش و عطا در و پافشارتر، هایشان خواسته در و تر، ناراضی همه از عدالت

پرشور اجتماعات و دین، استوار ستونهاي صورتیکه در. باشند می تر استقامت کم مشکالت برابر در و پذیرتر، عذر دیر

.باشد آنان با تو اشتیاق و داشته گرایش آنها به پس باشند، می مردم عموم دفاعی، ذخیره نیروهاي و مسلمین،

31 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

هاي مردمان بایستگی پوشاندن عیب -26آیین

آن داشتن پنهان در والی که دارند عیوبی مردم زیرا کن، دور خود از عیبجوترند که آنان رعیت، از رازداري ضرورت

در داوري که بپوشانی، هویداست که آنچه و گردانی، آشکار است پنهان تو بر آنچه مبادا پس است، سزاوارتر همه از

داري دوست که را آن تا بپوشان، را ها زشتی توانی می که چندان پس باشد، می جهان خداي با است پنهان تو از آنچه

بپوشاند، تو بر خدا ماند پوشیده رعیت بر

ها ها و عقده گره گشودن: انبساط در حکومت و مدیریت -27آیین

کن، قطع را دشمنی نوع هر رشته و بگشاي، مردم در را اي کینه هر گره

غفلت ورزي مثبت -28آیین

گیر، کناره نیست روشن نظر در که آنچه از و

پرهیز از سخن چینان -29آیین

. است خیانتکار اما شود می ظاهر اندرزدهنده لباس در گرچه چین سخن زیرا مکن، شتاب چین سخن تصدیق در

گزینش رایزن شایسته: مشورت و رایزنی در مدیریت -30آیین

تنگدستی از و دارد، می باز نیکوکاري از را تو که نده، دخالت کردن، مشورت در را بخیل مشورت صحیح جایگاه

در را حریص. کند می سست را تو روحیه کارها انجام در که نده، دخالت کردن مشورت در را ترسو ترساند، می

غرائز حرص، و ترس و بخل همانا. دهد می زینت نظرت در ستمکاري با را حرص که نده، دخالت کردن مشورت

.است بزرگ خداي به بدگمانی آنها ریشه که هستند گوناگونی

گزیش همکاران شایسته -31آیین

چنین مبادا پس داشت، شرکت آنان گناهان در و بوده، بدکاران وزیر تو از پیش که است کسی تو، وزیران بدترین

آنان از بهتر جانشینانی باید تو ستمکارانند، دهندگان یاري و گناهکاران، یاوران آنان که زیرا باشند، تو راز محرم افرادي

را ستمکاري که کسانی. باشند نداشته را آنها زشت کردار و گناهان اما داشته را آنها امثال فکري قدرت که باشی داشته

یاریشان و تر، سبک تو بر افراد از گونه این هزینه باشند، نرسانده کمک گناهی در را گناهکاري و نکرده، یاري ستمی بر

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 32

قرار خود رازداران و نزدیک، دوستان و خواص، از را آنان است، کمتر تو با جز آنان دوستی و بیشتر، مهربانیشان و بهتر،

ده،

مسئوالن و همکاران گزیده ترین -32آیین

پسندد نمی دوستانش براي خدا که را آنچه در و ترند، صریح همه از گویی حق در که را افرادي آنان میان از سپس

.ناخوشایند یا باشد تو خوشایند چه کن، انتخاب نباشند، مددکار را تو

معیارهاي گزینش مسئوالن -33آیین

بپیوند، راستگویان و پرهیزکاران با توانی می تا

گري و ستایش پروري در حکومت و مدیریت نفی ستایش -34آیین

که نکنند، تشویق اي نداده انجام که زشتی اعمال براي را تو و نستایند، فراوان را تو که ده پرورش چنان را و آنان

.دارد وامی سرکشی به را انسان و آورد، می خودپسندي اندازه بی ستایش

قدردانی، جزادهیارزیابی، -35آیین

بدکاري در بدکاران و رغبت، بی نیکوکاري در نیکوکاري زیرا. نباشند یکسان نظرت در بدکار و نیکوکار هرگز

. ده پاداش کردارشان اساس بر را آنان از کدام هر پس گردند، می تشویق

خوش بینی به شهروندان و اداره شوندگان -36آیین

عدم و مالیات، تخفیف و مردم، به نیکوکاري از بهتر رعیت به والی اعتماد جلب براي اي وسیله هیچ! مالک اي بدان

که شوي، خوشبین رعیت، وفاداري به تا بکوش آنقدر راه این در پس باشد، نمی ندارند، دوست که کاري به مردم اجبار

باش، خوشبین بیشتر کردي احساس بیشتر که آنان به پس دارد، برمی تو از را مشکالت آور رنج سنگین بار خوشبینی این

. باش تر بدگمان نمودي بدرفتاري که آنان به و

هاي شایسته پرهیز از شهوت تغییر و پایبندي به روش -37آیین

آن با رعیت و خورده، پیوند آن با اسالم ملت و کردند، عمل آن به امت این بزرگان که را اي پسندیده آداب و

آورنده براي پاداش که نیاور، پدید کند، می وارد زیان گذشته خوب سنتهاي به که آدابی و مزن، هم بر شدند، اصالح

. شکستی درهم را آنها که باشد تو براي آن کیفر و سنت،

33 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

بررسی امور و گفتگوي علمی با دانشمندان و فرزانگان -38آیین

و نظم برقراري و شهرها، اصالح و آبادانی مایه که کن، بحث فراوان حکیمان با و کن، گفتگو فراوان دانشمندان، با

.داشت وجود نیز گذشته در که است قانونی

پذیرش تنوع و تکثر اجتماعی و لزوم مشارکت همگانی -39آیین

از یک هیچ و ندارد، امکان دیگري با جز یک هر اصالح که باشند می گوناگونی گروههاي از مردم! بدان مالک اي

. نیست نیاز بی دیگر گروه از گروهها

تقسیم بندي گروه هاي اجتماعی -40آیین

اجتماعی، نظم و عدل کارگزاران دادگستر، قضات خصوصی، و عمومی نویسندگان و خدا، لشگریان قشرها، آن از

از جامعه پایین طبقه و وران، پیشه و صنعت صاحبان بازرگانان، و تجار مالیات، کنندگان پرداخت دهندگان، جزیه

باشند، می مستمندان و نیازمندان

هاي اجتماعی پاسداشت حقوق گروه -41آیین

که کرده، تعیین) ص( پیامبر سنت یا قرآن در را آن واجب مقدار و داشته، مقرر سهمی خداوند یک هر براي که

. است الزم ما بر آن نگهداري و خداست طرف از پیمانی

آنانسپاهیان و برپایی درست -42آیین

امنیت تحقق راههاي و دین، شکوه زمامداران، وقار و زینت و رعیت، استوار پناهگاه خدا، فرمان به سپاهیان پس

با که شود نمی انجام رعیت مالیات و خراج به جز سپاهیان پایداري و نگردد، استوار سپاهیان با جز مردم امور کشورند،

برطرف را خود نیازمندیهاي و کنند، تکیه آن به خویش امور اصالح براي و گردند، تقویت دشمن با جهاد براي آن

. سازند

پیوستگی کار سپاهیان و مالیات دهندگان با قاضیان و کارگزاران و نویسندگان -43آیین

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 34

نویسندگان و دولت، کارگزاران و قضات، آن و باشند، پایدار توانند نمی سوم گروه با جز مردم، و سپاهیان سپس

کارهاي در و آورند، می فراهم است مسلمانان سود به آنچه و کنند، می استوار را معامالت و قراردادها که حکومتند،

. اعتمادند مورد خصوصی و عمومی

پیوستگی جامعه به بازرگانان و صنعتگران -44آیین

می فراهم را زندگی وسائل آنان زیرا بیاورند، دوام توانند نمی صنایع صاحبان و بازرگانان، بدون یادشده گروههاي و

. است خارج دیگران توان از که سازند می دست با را زندگی وسایل از بسیاري و کنند، می عرضه بازارها در و آورند،

طبقه فرودین و رسیدگی به آنان -45آیین

. کرد یاري و بخشش آنها به باید که مستمندانند و نیازمندان از پایین طبقه دیگر، قشر

پاسداشت حقوق گروه هاي اجتماعی -46آیین

بر شود اصالح امورشان که مقداري به آنان همه و است، گشایشی خدا پیشگاه در یادشده، گوناگون اقشار تمام براي

دارند، مشخص حقی زمامدار

اهتمام بر اداي دین گروه هاي اجتماعی -47آیین

یاري خدا از و نماید، فراوان تالش آنکه جز باشد موفق تواند نمی است کرده واجب بر خدا آنچه انجام از زمامدار و

. ورزد شکیبایی دشوار، یا باشد آسان کارها، همه در و سازد، آماده حق انجام براي را خود و بطلبد،

گزینش فرماندهان و مدیران ارشد -48آیین

پاکتر، او دامن و بیشتر، تو امام و) ص( پیامبر و خدا براي او خیرخواهی که برگزین را کسی سپاه فرماندهی براي

با قدرتمندان، با و آورد، رحمت ناتوان بر و باشد، پذیرتر عذر و آید، خشم به دیر که کسانی از باشد، برتر او شکیبایی

. ندارد باز حرکت از را او ناتوانی و نکشاند، تجاوز به را او درشتی نماید، برخورد قدرت

مناسب ترین فرماندهان و مدیران ارشد -49آیین

35 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

و نیکو سوابقی داراي پارسا، خاندانی شده، حساب شخصیت داراي دار، ریشه هاي خانواده با نظامیان در سپس

جمع خود در را بزرگواري همه آنان کن، برقرار نزدیک روابط بلندنظرند، و بخشنده و سلحشور و دالور که درخشان،

اند، آورده گرد خود در را ها نیکی و کرده،

رسیدگی به امور کارگزاران و مدیران -50آیین

را آنان که را آنچه مبادا و اندیشد، می فرزندش درباره مهربان پدري که بیندیش اي بگونه آنان کارهاي در پس

زیرا مپندار، خوار را باشد اندك هرچند آنان به نسبت تو نیکوکاري و کند، جلوه بزرگ ات دیده در کند می نیرومند

به را آنان کوچک امور به رسیدگی و گرداند، نیکو تو به رانسبت گمانشان و خواند، تو خیرخواهی به را آنان نیکی

نیکی و برند می سود آن از که است جایگاهی را تو اندك نیکی زیرا وامگذار، بزرگشان کارهاي به رسیدگی اعتماد

.نیستند نیاز بی آن از که است جایی را تو بزرگ هاي

گزیده ترین فرماندهان و مدیران ارشد -51آیین

بیشتر خود مالی امکانات از و رساند، کمک سربازان به بیشتر همه از: که باشد کسی تو، سپاه فرماندهان ترین برگزیده

با نبرد در تا باشند، کامل آسایش در خودشان و جبهه، پشت در هایشان خانواده که اي اندازه به گذارد، اختیارشان در

و کشاند، می تو به را دلهایشان سربازان، به نسبت تو مهربانی همانا. بیندیشند چیز یک به تنها اسالم سربازان دشمن،

دادگري و رابطه قلبی برترین تکیه گاه حکومت و مدیریت -52آیین

محبت که است، والی به نسبت مردم محبت شدن آشکار و شهرها در عدل برقراري زمامداران، چشم روشنی همانا،

آید، نمی پدید قلبها پاکی با جز رعیت دلهاي

جلب نیک خواهی شهروندان -53آیین

رعیت دوش بر را سنگینی بار حکومت و گرفته، را والی پیرامون شوق و رغبت با که است زمانی آنان خیرخواهی و

. نباشد ناگوار ملت بر زمامداري مدت شدن طوالنی و باشد، نگذاشته

میدان دادن به فرماندهان و مدیران، و نیک ستودن و تشویق آنان -54آیین

زیرا شمار، بر اند داده انجام که مهمی کارهاي و کن، ستایش آنان از همواره و برآور، را سپاهیان آرزوهاي پس

.شااهللا ان دارد، وامی تالش به را ترسوها و انگیزاند، برمی را شجاعان آنان، ارزشمند کارهاي یادآوري

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 36

توجه به زحمات و خدمات و قدردانی از فرماندهان و مدیران -55آیین

حساب به را کسی رنج و تالش هرگز و کن، شناسایی را آنان از یک هر زحمات و رنج دقیق، ارزشیابی یک در و

بزرگ را کوچکش کار که نگردد موجب کسی بزرگی و شرافت تا مشمار، ناچیز را او خدمت ارزش و مگذار، دیگري

می پدید تو براي نظامیان احکام در که مشکالتی بدانی ناچیز را او بزرگ کار که شود باعث کسی گمنامی یا بشماري،

آید،

بازگردانیدن مه محکم کتاب و سنت جامع: مالك رفع مشکالت و شبهات -56آیین

داشت عالقه که مردمی براي خدا زیرا بازگردان،) ص( خدا رسول و خدا، به ناکند، شبهه تو براي که اموري و

در اگر و کنید، اطاعت هستند شما از که امامانی و رسول و خدا از آوردید، ایمان که کسانی اي. (فرمود کند هدایتشان

و قرآن، به کردن عمل یعنی خدا به چیزي بازگرداندن پس.) گردانید باز رسولش و خدا به را آن دارید، نزاع چیزي

. پراکندگی عامل نه است، بخش وحدت که او سنت به کردن عمل یعنی) ص( پیامبر به بازگرداندن

گزینش قاضیان: دستگاه قضایی -57آیین

!مردم میان از سپس

برخورد و نیاورد، ستوه به را آنها فراوان، مراجعه که کسانی کن، انتخاب قضاوت براي را خود نزد فرد برترین

دشوار او براي آگاهی از پس حق به بازگشت و نکند، پافشاري اشتباهاتش در نسازد، خشمناك را او یکدیگر با مخالفان

بااحتیاط همه از شبهات در و ندهد، رضایت اندك تحقیقی با مطالب شناخت در و کند، کن ریشه دل از را طمع نباشد،

همه از امور کشف در نشود، خسته شاکیان پیاپی مراجعه در و باشد، بیشتر همه از او اصرار دلیل یافتن در و کند، عمل تر

فریب را او فراوان ستایش که کسی باشد، تر برنده همه از خصومت فصل در حقیقت شدن آشکار از پس و شکیباتر،

!! اندکند بسیار کسانی چنین و نسازد منحرف را او چربزبانی و ندهد،

قاضیان و و تامین کامل آنانرسیدگی به کار -58آیین

به و گردد، برطرف او نیازهاي که ببخش او به آنقدر و بیندیش، او قضاوتهاي در بیشتر چه هر قاضی، انتخاب از پس

توطئه از تا نکنند، طمع او در نفوذ به تو نزدیکان که دار گرامی را او آنقدر منزلت و مقام نظر از و نباشد، نیازمند مردم

. باشد درامان تو نزد در آنان

37 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

مصیبت استفاده ابزاري از دین -59آیین

هواپرستی به دین نام با که بود، آمده گرفتار بدکاران دست در دین این همانا که بنگر نیک دادم که دستوراتی در

. آوردند می دست به را خود دنیاي و پرداخته،

کارگزارانآزمون هاي الزم در به کار گماردن -60آیین

دیگران با مشورت بدون و شخصی، میل با و بگمار، کارشان به آزمایش از پس و بیندیش، کارمندانت امور در سپس

. است خیانت و ستمگري نوعی زیرا نکن، وادار مختلف کارهاي به را آنان

معیارهاي گزینش کارگزاران -61آیین

درخشانی سابقه مسلمانی در که باتقوي، و پاکیزه خاندانهاي از باحیا، و باتجربه مردمی میان از را دولتی کارگزاران

بیشتر آنان نگري آینده و کمتر، ورزیشان طمع و محفوظتر، آبرویشان و تر، گرامی آنان اخالق زیرا کن، انتخاب داردند

. است

تامین کامل معیشت کاگزاران و کارمندان -62آیین

نیازي، بی با و کوشند، می بیشتر خود اصالح در کافی حقوق گرفتن با که دار، ارزانی آنان بر فراوان روزي سپس

.کنند خیانت تو امانت در یا نپذیرند را فرمانت اگر آنان بر است حجتی اتمام و زنند، نمی المال بیت اموال به دست

نظارت، بازرسی و پیگیري -63آیین

تو پنهانی بازرسی و مراقبت که بگمار، آنان بر وفاپیشه و راستگو، جاسوسانی و کن، بررسی را کارگزاران رفتار سپس

. بود خواهد رعیت با مهربانی و امانتداري، سبب آنان، کار از

مراقبت و جزادهی -64آیین

آن هم تو جاسوسان گزارش و زد، خیانت به دست آنان از یکی اگر و کن، مراقبت سخت نزدیکت همکاران از و

از دارد اختیار در که اموال از آنچه و کن، کیفر تازیانه با را او کرده قناعت گواهی مقدار همین به کرد، تایید را خیانت

.بیافکن گردنش به بدنامی طوق و بشمار، خیانتکار و دار، خوار را او سپس گیر، بازپس او

برنامه ریزي مالیاتی -65آیین

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 38

دهندگان، مالیات و مالیات بهبودي زیرا باشد، دهندگان مالیات صالح که کن وارسی اي بگونه را المال بیت و مالیات

نخواهد سامان نیز دیگران کار نشود اصالح دهندگان مالیات امور تا و باشد، می جامعه اقشار دیگر امور اصالح عامل

دهندگانند، مالیات و مالیات خور نان مردم همه زیرا. گرفت

جهت گیري نظام مالیاتی -66آیین

کس آن و گردد، نمی فراهم آبادانی با جز خراج که باشد خراج آوري جمع از بیشتر زمین آبادانی در تو تالش باید

اندك جز حکومتش و نابود، را خدا بندگان و خراب، را شهرها آورد، دست به مزارع آبادانی بدون را خراج بخواهد که

. نیاورد دوام مدتی

مالیاتیبخشودگی هاي -67آیین

یا باران، کمی یا ها، چشمه آب شدن خشک یا زدگی، آفت یا مالیات، سنگینی از کردند، شکایت مردم اگر پس

هرگز و گیرد، سامان امورشان تا ده تخفیف میزانی به مالیات گرفتن در خشکسالی، یا سیالبها، در زمین شدن خراب

تو والیتهاي آراستن و تو، شهرهاي آبادانی در که است اي اندوخته آن، زیرا. نسازد نگران را تو خراج در دادن تخفیف

تکیه آنان قوت افزایش به و شد، خواهی خشنود مردم میان عدالت گسترش از تو و ستایند، می را تو رعیت و دارد، نقش

به رعیت، با مهربانی و مردم، بین در عدالت گسترش با و بخشیدي، آنان به و اندوختی نزدشان در بدانچه کرد، خواهی

پذیرفت، خواهند شادمانی با بگذاري، شان عهده به و آید پیش کاري آینده در اگر آنگاه. داشت خواهی اطمینان آنان

. کند می زیاد را مردم تحمل قدرت آبادي و عمران زیرا

تحلیل ویرانی سرزمین ها -68آیین

گذشتگان تاریخ از و ندارند، اعتماد حکومتشان آینده به که است کشاورزان تنگدستی جهت به زمین ویرانی همانا

.گیرند نمی عبرت

گزینش دبیران -69آیین

که محرمانه، هاي نامه و واگذار، آنان بهترین به را کارهایت و بیندیش، درستی به منشیان و نویسندگان امور در سپس

که کسی باشد، دیگران از تر صالح که ده اختصاص کسی به نویسندگان میان از است، تو اسرار و سیاستها دربردارنده

کارگزارانت نامه رساندن در و کند، مخالفت تو با دیگران حضور در تا نکشاند تجاوز و سرکشی به را او داشتن گرامی

39 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

. دهد می تحویل آنان به تو طرف از یا ستاند می تو براي آنچه در و نکند، کوتاهی آنان به تو پاسخهاي رساندن یا تو، به

و نکند، کوتاهی توست زیان به که قراردادي زدن برهم در و نورزد، سستی قراردادي هیچ تنظیم در و. نباشد فراموشکار

است تر جاهل دیگران قدر شناخت در باشد، عاجز خویش قدر شناخت از آنکه همانا بشناسد، را خویش قدر و منزلت

معیارهاي غلطنفی گزینش بی معیار و بر -70آیین

افراد زیرا نمایی، تکیه خود باوري خوش و شخصی اطمینان و تیزهوشی بر منشیان، و نویسندگان گزینش در مبادا

نه ها، ظاهرسازي این پس در که نمایند، می جلب خود به را زمامداران نظر خدمتی، خوش و ظاهرسازي با زیرك

. شود می یافت نشانی امانتداري از نه و دارد، وجود خیرخواهی

گزینش معیارگرا -71آیین

اعتماد نویسندگانی و کاتبان به بیازماي، اند داده انجام پیشین و شایسته زمامداران براي که خدماتی با را آنها لکن

دهنده نشان درستی انتخاب چنین که مشهورترند، همه از امانتداري به و گذاشته، نیکو آثاري مردم میان در که باش داشته

. آنانی حاکم که است مردمی و خدا، براي تو خیرخواهی

شایسته ساالري در حکومت و مدیریت -72آیین

نسازد، درمانده را او کار فراوانی و نیابد، چیرگی او بر کار بزرگی که برگزین سرپرستی کارهایت از یک هر براي

پیوند همگان در دولت و سازمان -73آیین

دامنگیر آن خطرات باشی خبر بی تو که باشد داشته وجود کمبودي تو منشیان و نویسندگان کار در هرگاه که بدان و

. بود خواهد تو

برنامه ریزي براي بازرگانی و صنعت -74آیین

شهر در که بازرگانانی کن، سفارش نیکوکاري به را آنها و بپذیر، صنایع صاحبان و بازرگانان به مرا سفارش سپس

که چرا کنند، می کار جسمانی نیروي با که بازرگانانی و باشند، می کردن کوچ و سیر در همواره که آنان یا ساکنند،

و دوردست نقاط از زندگی وسایل آورندگان و آسایش، و زندگی وسایل پدیدآورندگان و منفعت، اصلی منابع آنان

براي یا کنند، نمی اجتماع آن در مردم که سختی جاهاي کوهستانها، و دشتها و دریاها، و بیابانها از باشند، می دشوار

.ندارند شجاعت آنجاها به رفتن

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 40

انگیزي فتنه که طلبند آشتی مردمی داشت، نخواهد وجود ترسی آنان جویی ستیزه از و آرامند، مردمی بازرگانان

دیگر، شهرهاي در یا بري، می سر به تو که باشند شهري در چه بیندیش آنها کار در ندارند،

نظارت بر بازار و جلوگیري از تعدي اقتصادي -75آیین

و بخیل و بدمعامله و تنگنظر که کسانی هستند بازرگانان، میان در که بدان هم را این دادم تذکر که آنچه به توجه با

که فروشند، می خواهند می که قیمتی هر به را کاال و. اندیشند می خود سود به زورگوئی با تنها که اند، احتکارکننده

کاال احتکار از پس. است زمامدار بر بزرگی عیب و زیانبار، جامعه افراد همه براي فروشی گران و سودجوئی این

کرد، می جلوگیري آن از) ص( خدا رسول که کن، جلوگیري

تنظیم بازار -76آیین

خریدار و فروشنده بر که نرخهایی با گیرد، انجام عدالت موازین با و سادگی به اسالمی، جامعه در فروش و خرید باید

نرساند، زیانی

جلوگیري از احتکار و تعدي اقتصادي -77آیین

.نکن اسراف او کیفر در اما شود دیگران عبرت تا ده کیفر را او کند، احتکار تو منع از پس که کسی

اهتمام براي طبقه فرودین -78آیین

نیازمندان، گیران، زمین از ندارند، اي چاره هیچ که جامعه محروم و پایین طبقات خصوص در! را خدا! را خدا سپس

برمی نیاز دست گدایی به گروهی و نموده، داري خویشتن گروهی محروم طبقه این در همانا دردمندان، گرفتاران،

از بخشی و المال، بیت از بخشی است، فرموده معین طبقه این براي خداوند که باش حقی پاسدار خدا براي پس دارند،

همانند مسلمانان دورترین براي زیرا ده، اختصاص پایین طبقات به شهري هر در را اسالم غنیمتی زمینهاي هاي غله

به رسیدگی از را تو حکومت سرمستی مبادا باشی، می آن رعایت مسوول تو و دارد وجود مساوي سهمی نزدیکترینشان

بود، نخواهد تر کوچک مسوولیتهاي ترك براي عذري مهم و فراوان کارهاي انجام هرگز که بازدارد، آنان

ساماندهی وضع طبقه فرودین -79آیین

41 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

که کن رسیدگی بیشتر آنان از را کسانی امور ویژه به برمگردان، روي آنان از و باش، آنان مشکالت فکر در همواره

از گروه این براي دارند، دسترسی تو به کمتر و شمارند می کوچک را آنان دیگران و آیند نمی چشم به کوچکی از

. کنند گزارش تو به را آنان مسائل و تحقیق پیرامونشان تا کن، انتخاب فروتنند و خداترس که خود اطمینان مورد افراد

بیشتر رعیت میان در گروه، این زیرا باشی، داشته عذري خدا پیشگاه در که کن عمل اي بگونه مشکالتشان رفع در سپس

نیازمندند، عدالت به دیگران از

برنامه جامع و کفایت همگان -80آیین

باشی، معذور خدا نزد در که بپرداز اي بگونه را آنان حق و

رسیدگی به یتیمان و کهن ساالن -81آیین

که کن دلجویی پیوسته دارند، برنمی نیاز دست و. ندارند اي چاره راه که سالخورده پیران و خردسال، یتیمان از

. است زمامداران دوش بر سنگین مسوولیتی

حق گزاري و گران سنگینی آن -82آیین

شکیبایی به را نفس طلبند، می آخرت که کند می آسان مردمی بر را آن خدا اما است سنگین تمامش حق، اگرچه

.دارند اطمینان پروردگار هاي وعده به و دارند، وامی

گشودن فضاي انتقاد و اعتراض -83آیین

در و نمایی، رسیدگی آنان امور به شخصا تا دارند، نیاز تو به که ده اختصاص کسانی به را خود وقت از بخشی پس

سر از را خود نگهبانان و یاران و سربازان و باش، فروتن آفریده را تو که خدایی برابر در و بنشین آنان با عمومی مجلس

شنیدم بارها) ص( خدا رسول از من کند، گفتگو تو با گفتن سخن در اضطراب بدون آنان سخنگوي تا کن دور راهشان

درشتی پس.) شد نخواهد رستگار بازنستاند، اي بهانه و اضطراب بی زورمندان، از را ناتوانان حق که ملتی: (فرمود می که

رحمت درهاي خدا تا ساز دور خود از را بینی بزرگ خود و تنگخویی و کن، هموار خود بر را آنان ناهموار سخنان و

ببخشاید، اطاعت پاداش را تو و بگشاید، تو روي به را خود

خدمتگزاري در حکومت و مدیریت -84آیین

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 42

همراه خواهی پوزش و مهربانی با داري می باز کسی از را چیزي اگر و باشد، گوارا تو بر بخشی می مردم به آنچه

.باشد

دخالت مستقیم در برخی امور -85آیین

کارگزاران به دادن پاسخ مانند دهی، انجام باید خود که است اي بگونه کارها از بخشی رهبري اختصاصی اخالق

تو به که روزي همان در مردم نیاز برآوردن دیگر، و اند درمانده آنها به دادن پاسخ از تو منشیان که آنجا در دولتی،

ناتوانند، آنان نیاز رفع در یارانت و دارند، می عرضه

مدیریت زمان -86آیین

. دارد خود به مخصوص کاري روزي، هر زیرا ده، انجام روز همان در را روز هر کار

خودسازي و خداگرایی -87آیین

براي وقت همه اگرچه کن، انتخاب خود خداي و خود براي را روزت و شب ساعات بهترین و وقتها نیکوترین

باید و دارد اختصاص خدا به که کارهایی از. باشد داشته قرار آسایش در رعیت و درست نیت که آنگاه خداست،

خدا پرستش به را تن روز، و شب از بخشی در پس است، پروردگار ویژه که است واجباتی انجام دهی، انجام بااخالص

.شوي جسم خستگی دچار چه اگر ده، انجام نقصانی و عیب بی کند می نزدیک خدا به را تو آنچه و ده، اختصاص

پاسداشت اعتدال در عبادت -89آیین

در زیرا سازي، تباه را آن آنکه نه و بپراکنی را مردم نماز کردن طوالنی با نه خوانی، می جماعت به نماز که هنگامی

چگونه مردم با پرسیدم، او از فرستاد می یمن به مرا) ص( پیامبر که آنگاه دارد، وجود حاجتی صاحب یا بیمار مردم، میان

.)باش مهربان مومنان بر و بگذار نماز ناتوانان توان حد در: (فرمود بخوانم؟ نماز

نفی احتجاب -90آیین

جامعه امور در اطالعی کم و تنگخویی از اي نمونه والیان، بودن پنهان که مدار، پنهان مردم از فراوان را خود هیچگاه

و اندك، بزرگ، کار پس دارد، می باز است پوشیده آنان بر آنچه دانستن از را زمامداران رعیت، از شدن نهان. باشد می

درآید، حق لباس به باطل و نماید، می زیبا زشت و زشت، زیبا کند، می جلوه بزرگ اندك کار

43 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

بشري بودن حکومت و مدیریت -91آیین

دروغ از راست آن با تا نباشد اي نشانه نیز را حق و داند، نمی دارند پوشیده او از مردم که را آنچه زمامدار، همانا

شود، شناخته

بی معنایی احتجاب -92آیین

حق به نسبت پس کردي آماده حق راه در جانبازي براي را خود یا: باشی می نفر دو آن از یکی حال هر به تو و

بخیل مردي یا و داري؟ می پنهان را خود چرا پس نداري، ترسی دهی انجام باید که نیکی کار یا بپردازي باید که واجبی

نیازمندیهاي از بسیاري اینکه با. بازمانند کردن درخواست از شده مایوس بنگرند را تو چون مردم پس نظري، تنگ و

.انصافند خواهان فروش و خرید در یا عدالتند، خواستار یا دارند ستم از شکایت که داشت، نخواهد تو براي رنجی مردم

نفی سو استفاده ویژگان و نزدیکان -93آیین

ریشه ندارند، انصاف معامالت در و چپاولگرند، و خودخواه که است نزدیکانی و خواص را زمامداران همانا

بگونه و مکن، واگذار را زمین خویشاوندانت و اطرافیان از هیچکدام به و بخشکان، آن اسباب بریدن با را ستمکاریشان

زراعت یا مزارع، آبیاري مانند رساند، زیان مردم به که نگردد منعقد سودشان به قراردادي که کن رفتار آنان با اي

و دنیا در ننگش و عیب و آنان، براي سودش صورت آن در کنند، تحمیل دیگران بر را آن هاي هزینه که مشترك،

. است تو براي آخرت

پایبند ساختن نزدیک و دور به حق -94آیین

بگذار، خدا حساب به را شکیبایی این و باش، شکیبا کار این در و بپرداز، دور یا نزدیک باشد، که کس هر مال را حق

. ساز هموار خود بر قیامت یاد به را آن سنگینی تحمل آورد، فراهم نزدیکانت براي مشکالتی حق اجراي گرچه

در مسائل حکومتی و مدیریتیشفاف سازي -95آیین

بدگمانی از اینکار با و بگذار، میان در آشکارا را خویش عذر نموده افشاگري گردد، بدگمان تو بر رعیت هرگاه و

تو خواهی پوزش این و است، رعیت به نسبت کردن مهربانی و تو، خودسازي براي ریاضتی کار این که ده، نجاتشان

.دارد وامی حق به را آنان

صلح گرایی -96آیین

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 44

آرامش و رزمندگان، آسایش که مکن، رد است آن در خدا خشنودي که را دشمن طرف از صلح پیشنهاد هرگز

گاهی زیرا کردن، آشتی از پس خود دشمن از! زنهار! زنهار لکن. گردد می تامین صلح در کشور امنیت و تو، فکري

. کن متهم را خود خوشبینی و باش، دوراندیش پس کند، غافلگیر تا شود می نزدیک دشمن

پایبندي به عهد و پیمان -97آیین

آنچه و باش، وفادار خویش عهد به دادي، امان را او خود پناه در یا گردید، منعقد دشمن و تو بین پیمانی اگر حال

عهد به وفاي همانند الهی واجبات از یک هیچ زیرا گردان، خود پیمان سپر را خود جان و باش، دار امانت گرفتی برعهده

که آنجا تا. باشند داشته نظر اتفاق آن در دارند، تمایالت و افکار در که اختالفاتی تمام با جهان مردم همه که نیست

را شکنی پیمان ناگوار آینده که زیرا بودند، وفادار داشتند مسلمانان با که پیمانی و عهد به جاهلیت زمان مشرکین

بدکار، نادان جز کسی زیرا مده، فریب را دشمن و مکن، خیانت خود عهد در و مباش، شکن پیمان هرگز پس آزمودند،

دارد، نمی روا گستاخی خدا بر

خط قرمز عهد و پیمان -98آیین

پناه براي امنی پناهگاه و بندگان، آسایش مایه خود رحمت با گیرد می شکل او نام با که پیمانی و عهد خداوند

ندارد، راه پیمان و عهد در فریب، خیانت، فساد، پس. بیاورند روي آن امن حریم به همگان تا است، داده قرار آورندگان

تنظیم عهد و پیمان -99آیین

در دقت و کاري محکم از پس و دارد، وجود راههایی فریب و دغلکاري براي آن در که کنی امضا را قراردادي مبادا

نهاده، گردنت بر را آن خدا و گرفته، قرار ات عهده بر که پیمانی مشکالت مبادا بردار، جویی بهانه از دست نامه، قرارداد

از بهتر دارد، همراه به را آینده در پیروزي امید که پیمانها مشکالت در تو شکیبایی زیرا وادارد، شکنی پیمان به را تو

.باشی شکنی پیمان گوي پاسخ توانی نمی آخرت و دنیا در و ترسی، می آن کیفر از که است شکنی پیمان

خط قرمز خون ریختن در حکومت -100آیین

نزدیک، را الهی کیفر ناحق خون همانند چیز هیچ که کن، پروا ناحق خون از و بپرهیز، خونریزي از ناحق خون از

قبل سبحان خداي قیامت روز و گرداند، نمی نزدیک را حکومت زوال و ، سرعت را نعمتها نابودي و بزرگ، را مجازات

کرد، خواهد داوري شده ریخته ناحق خونهاي به نسبت بندگان، اعمال رسیدگی از

45 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

نفی تحکیم حکومت و قدرت با جنایت -101آیین

را آن بنیاد و پست، و سست، را حکومت ناحق خون زیرا. مکن تقویت را خود حکومت حرام، خونی ریختن با پس

سازد، منتقل دیگري به برکنده

عذرناپذیري در ریختن خون -102آیین

از و است قصاص آن کیفر که چرا داشت نخواهی ناحق خون در عذري خداوند، پیشگاه در نه و من، نزد در نه تو، و

سبب مشتی گاه که شد، تندروي دچار دستت یا شمشیر، یا تازیانه یا ریختی، کسی خون خطا به اگر نیست، گریزي آن

!دارد باز مقتول بازماندگان به خونبها پرداخت از را تو قدرت غرور مبادا آن، از بیش به رسد چه گردد، می کسی کشتن

نفی خودشیفتگی -103آیین

از همه اینها که باشی، داشته دوست را ستایش و کنی، اطمینان خود خوبیهاي به و! گردي خودپسندي دچار! هرگز

. سازد نابود را نیکوکاران نیک، کردار و توست، به آوردن هجوم براي شیطان فرصتهاي بهترین

نفی منت گذاري، بزرگ نمایی و خلف وعده در حکومت و مدیریت -104آیین

را مردم یا بشماري، بزرگ اي داده انجام را چه آن یا گذاري، منت مردم بر دادي انجام که خدمتهایی با! هرگز مبادا

نور شمردن، بزرگ را کاري و برد، می بین از را نیکوکاري پاداش نهادن، منت نمایی، وعده خلف سپس داده، اي وعده

: فرمود بزرگ خداي که انگیزاند برمی را مردم و خدا خشم کردن، عمل وعده خالف و گرداند، خاموش را حق

.) نکنید عمل و بگویید آنکه خدا نزد بزرگ دشمنی(

ورزیدن در کارهانفی شتاب کردن و سستی -105آیین

چیزي در یا و ورزي، سستی رسیده آن وقت که کاري یا کنی، شتاب نرسیده فرا آن وقت که کاري در! هرگز مبادا

ت کنی، کوتاهی روشن کارهاي در یا و نمایی جویی ستیزه نیست روشن که

جایگاه دانی و موقعیت شناسی در حکومت و مدیریت -106آیین

. دهی انجام خود، به مخصوص زمان در و خود، جاي در را کاري هر تا کن تالش

نفی خودگزینی و امتیازجویی و غفلت ورزي در حکومت و مدیریت -107آیین

اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالمي درسنامه 46

نداشته غفلت است، روشن همه بر که اموري از و خواهی، امتیازي هستی مساوي مردم با که آنچه در! هرگز مبادا

تو از ستمدیده انتقام و رود، سو یک کارها از پرده زودي به و مسئولی، مردم برابر در آن به نسبت حال هر به زیرا باش،

گیرند، می باز

مهار تندي و تیزي و خشونت ورزي در حکومت و مدیریت -108آیین

و شتابزدگی، از پرهیز با و گیر، خود اختیار در را زبانت، تندي دستت، تجاوز خشمت، جوشش غرورت، باد

شد نخواهی مسلط نفس بر تو و. باشد تو دست در نفس اختیار و فرونشیند خشم تا ده آرامش را خود خشم، فروخوردن

.خدا سوي به بازگشت و قیامت، فراوان یاد با مگر

بایستگی توجه به تکیه گاه هاي حق و عدالت و تعهد به عهدنامه -109آیین

و رفتگان، پسندیده روشهاي گذشتگان، باارزش سنتهاي پیشین، دادگستر حکومتهاي که، آن است الزم تو بر آنچه

و کنی، پیروي ایم کرده عمل ما آنچه به و آوري، یاد به همواره را خداست، کتاب در که واجباتی و) ص( پیامبر آثار

اگر زیرا کن، تالش ام، کرده تمام تو بر را حجت آن با و ام، نوشته تو براي که اي عهدنامه این فرامین از پیروي براي

.باشی نداشته من نزد عذري شد چیره تو بر و کرد سرکشی نفس

حکومت و مدیریت موفق -110آیین

به که کنیم می درخواست ها، خواسته تمام انجام در برترش قدرت و گسترده، رحمت با بزرگ خداوند از

باشیم، روشن عذري داراي او، خلق و او نزد که فرماید، موفق را تو و ما اوست خشنودي موجب آنچه

عمر پایان اینکه و بوده، کرامتها و نعمتها، همه به رسیدن شهرها، در نیک یادگار بندگان، ستایش از برخوردار

) ص( اسالم پیامبر به درود با گردیم، می باز او سوي به همانا که فرماید، ختم رستگاري و شهادت به را تو و من

.درود با. پیوسته و فراوان درودي او، پاك و پاکیزه بیت اهل و

47 سید صدرالدین حسینی مشهدي : مدرس

:ها نوشت پی

»ژاپن برخیزد؟تواند به رقابت با صنعت چگونه صنعت آمریکا می "Z"نظریه «استاد دانشگاه کالیفرنیا و مولف کتاب ]. 1[

اصلی کلی که به : قاعده بر حسب اصطالح فقهی عبارت است از. قواعد جمع قاعده و قاعده به معناي ریشه، بنیان و ستون چیزي است]. 2[

پس، قاعده سه . منطبق است - هم چون انطباق کلی طبیعی بر مصادیقش–بر مصادیقش ) بدون واسطه(ي شرعیه ثابت شده و خود ادله ي وسیله

ي شرعی اعم ي ادله به وسیله -2اصلی کلی است، گرچه در مواردي این اصل به علل مختلف استثناء خورده است؛ - 1: خصوصیت کلی دارد

. بدون واسطه بر مصادیق خود منطبق است، مانند انطباق کلی طبیعی بر مصادیقش -3ثابت شده است و ... از آیه، روایت، عقل و اجماع فقها و

ها برگرفته از کتاب داللت دولت، آیین نامه حکومت و مدیریت در عهدنامه مالک یل از نهج البالغه ترجمه دشتی و عناوین آیینمتن ذ .]3[

. است 1388اشتر، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا،