BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

• • ILAHIYYAT

FAKÜLT8SİNİN

·ELMİ M8CMU8Sİ

N!! 23 •iYuN (HAZİRAN) 2015

8rab dilind<J bağlayıcılar va anlamı ayati-karimalard<J işiadi/masinin /eksik- qrammatik xiisusiyyatlari 73

aRaB DİLİNDa BAGLAYICILARVa ONLARlN AYaTi-KaRiMaLaRDa İŞLaDiLMaSİNİN LEKSİK-QRAMMATİK.XÜSUSİYYaTLaRi

Süsan Yusif qızı Aslanova

BD U, İlahiyyat fakültasi

Açar söz/ar: bağlayıcı, "va" bağlayıcısının ayalarda işiama xüsusiyyatfari

!Uıroııeobıe cnooa: C0103, co103 «u» ıi ezo ReKcuKo-zpa-..,tMamu'lecKue

oco6eHHocmu

Keywords: conjunction, in particu/ar the conjunction "and"

Kömakçi nitq hissalari qrupuna daxil olan bağlayıcılar dayişınayan va leksik

manası olmayan dil vahidlari kimi söz, söz birlaşmalari va cümlalar arasında

ıriüxtalif qrammatik va mantiqi münasibatlar bildirir. Bağlayıcılar asas nitq hissal~ri

kimi xüsusi bir manaya malik olmur, na adlar, na feillar kimi moı:foloji cabatdan

dayişm.ir, söz yaradıcılığında iştirak etmir, söz, söz birlaşmalari va cümlalar arasında

müayy~n qrammatik münasibatlarin yaradılmasında iştirak edir.

Ümuniyyatla, dilçilik elminin tadqiqiq tarixina nazar salsaq, ta qadim Misir v:;ı ya Babilİstandan tutmuş q:;ıdim Hindistanın müqaddas dini m:;ıcmualariiıin­

Vedalann dilinin t:;ıdqiqinad:;ık, yaxud qadim Çin dilçiliyind:;ın başlayaraq A vropa

dilçiliyinin bünövr:;ısini qoymuş q:;ıdim Yunanıstanda yüksak s:;ıviyyay:;ı çatmış

dilçilik elminin falsafi baxımdan ş:;ırh etdiyi dil badisal:;ırinin içarisinda sözlarin

t:;ısnifi problemina böyük yer verilm:;ısinin şahidi oluruq. M:;ısal:;ın, Heralilit (b. e. :;ı.

540-480-cı illar) aşya il:;ı söz arasında bölünm:;ız alaq:;ı olduğunu göstar:;ırak qeyd

edirdi ki, aşyanın mahiyy:;ıti onun adı olan sözda aydınlaşır. Dövrünün görkamli

alimi Platon ( b. e. a. 417-347-ci illar) dilda mövcud olan bütün sözlarin mantiqi

asasını iki yera bölürdü: ad va feil. Onun .şagirdi antik dövrün maşbur filosofu olan

Aristotel ( b. e. a . 384-322-ci illar) müalliminin göstarmiş olduğu ad va feil

koteqoriyasına üçüncü bir nitq hissasini - bağlayıcını alav:;ı etmişdi. Aristotel ad va

74 Siisan Yus if qızı Aslanova

feili müst:ıqil m~malı sözl~r, bağlayıcıru is~ qrammatik v~zif~ yerin~ yetiran söz kimi açıqlamışdı. 1

Ümumiyy~tı~. Aristotel "Poetika" v~ "Ritori.ka" ~s~rl~rind~ nitq hiss~l~rini

müxt~lif ş~kild~ izah etmişdi. ''Poetika" ~s~rind~ o yazırdı: ''Bütün söz ifad~sind~

aşağıdakı hissal~r vardır: element, heca, bağlayıcı, isim, feil, üzv, hal, cüml~. "2

Yunan dilçililc elminin inkişaf m~rhal~sinin birinci-fals~fi dövründ~n f~rqli

olaraq, onun inkişafının yüks~k zirv~si olan qrammatika döVründ~ artıq t~ş~kkül tapmıŞ İskand~riyya qrammatika m~kt~binin hanisi Aristarx (b. e. ~- 215-143-cü

ill~r)" ÖZ şagirdl~ri il~ birlikd~ klassilc yunan dili üzra t~dqiqatlar apararaq nitq

hiss~l~ri haqqında t~liıni sintaksis~ gör~ daha geniş işl~y~r~k yunan dilind~ s~kkiz

nitq hiss~sini- isim, feil, feili sif~t, ~v~zlik, z~rf, bağlayıcı, önlük, artikli mü~yyanl~şdirmişdir. 3

M~lum olduğu üzr~ eradan ~vv~ ı V-VI ~s~rl~rd~n başlayaraq XIX ~sr~ q~d~r dilçililc çox böyük t~crüba m~kt~bi keçmiş, bir sıra sah~l~rd~ ciddi elmi natical~ra

galmişdir. B. A. Zveqintsov tarixi müqayisali qrammatikadan bahs edarkan yazır ki,

onun m~nbayini üç elmi anana ( qadim hind, kla,ssilc yunan va roma, ara b v~. s) t~şkil

edir. 4

Hind va Yunan dilçiliyind~n çox bahralan~n, fonetika, morfologiya, leksilca.

xüsusan da leksikologiya sah~sind~ mühüm işl~r gör~n arab dilçitiyi VIFXII

asrl~rda çoxcildli lüğatlar t~rtib etmiş, "dav~" sözünün min, "qılınc" sözünün min,

"şır" sözünün beş yüz, "falaht" sözünün dörd yüzdan artıq, "ilan" sözünün taqriban

iki yüza qadar sinaniminin mövcud olduğunu müayyanlaşdiran arabblar sintaksis

sahasinda bir iş görmasalar da. nitq hissal~rinin bölgüsünda birmanali şakilda, istar

orta asr, ist~rsa da müasir dövr arab dilçil~ri, bazi f~rqli görüşl~ri n~zara almasaq,

müayy~n naticalar~ galmişl~r. 5Bu da ondan ibaratdir ki, arab dilçiliyinda

bağlayıcılar da digar kğmakçi nitq hissal~ri kim( Uı_,..?- ) <....iı_r:>- İstilahı il~ ifad~

olunur.

1 Qurbanov A., Ümumi dilçilik, I hissa, "Maarif' naşriyyatı, Bakı-1989, salı. 37. 2 Yenada orada: salı: 37-38 3 Qurbanov A., Ümumi dilçilik, "Maarif' naşriyyatı, Bakı-1989, salı:39 4 3sermmes B. A, HCTopwı: H3I>IK03Hamur XIX H XX seKOB B oqepKax H H3BJieqeHWIX, <ı. l,

1960,CTp.5 5 3sermmes B. A. HCTopwı: apa6cKoro H3I>IK03HaHWI ( ıq>aTJ<Hii: oqepK), M. 1958, CTp. 79

Brab dilinda bağlayıcılar va onlarm ayati-karimalarda işladilmasininleksik- qrammatik xiisusiyyatlari 75

8r~rb dilçiliyind~ bağlayıcılar haqqında ar~b dili qrammatikasına hasr olunmuş darslik. va elıı?-i asarlarda rast galiııir. Bütün bu elmi-dilçilik m~nbalarinda taqriban eyni bölgünün şahidi oluruq. Harnin manbal~rdan birinda deyilir:i

.o _;;C C::" \'1 )1...\.S o\..a..... ~ ';/ M ~ uyıJ\.9 (e;:) uy:.. ~ J i"'"'\: tlyi ~4.....1Sl1

. 8sasan göründüyü kimi söz tasnifi üç asas növ~: isim, feil va adata bölünür. u y:.. . İstilahı bütün kömakçi nitq lıiss~larini, o cümladan bağlayıcılan özünda camlaşdirir, eyni zamanda onlann manasının . yalnız digar sözl~rla ~laq~da özünü göst~rmasi açıqlanır. Leksik-qrammatik manalannın müstaqilliyi ila f~rqlanan asas nitq lıiss~l~rindan (isim, sifat, say, ~v~zlik, feil v~ z~rflarin bir qisrni) farqli olaraq, kömakçi nitq lıiss~l~rinin, o cümladan bağlayıcıların leksik-qrammatik manalan yalnız nitq ş~raitinda aydınlaşır v~ ya daqiql~şir.

8r~b dilçiÜyind~ bağlayıcılar digar dünya dill~rind~ olduğu kimi söz, söz birl~şmal~ri va cüml~lar arasında sint~, mantiqi alaq~ yaratmağa x.idmat edir. Başqa nitq lıissalarindan f~rqli olaraq heç bir morfoıoji alamat qabul etmir, cümla üzvü olmur. Bağlayıcı nitqd~ özünün kasb etdiyi leksik-qrammatik xüsusiyyatlari ila naz~ri calb edir. Azarbaycan dilinda olduğu kimi ~r~b dilinda da bağlayıcılar dig~r kğmakçi nitq lıiss~lari ila. xüsusila ön qoşmalarla müqayisada götürüldükda daha müst~qildir. Ön qoşmalar işlandikl~ri sözla har hansı bir cümla üzbü ola bilirsa, bağlayıcılarda bu xüsusiyyat özünü göstarmir.

8rab dilçiliyinda bağlayıcılar ı....ikJI u.J..?- adlanır. Malumdur ki, arab dilçilik m~kt~bl~rinin ilk banil~ri olan Basr~ dilçi).ik m~ktabinin nümay~ndal~ri bağlayıcılan ı....ikJI '--' J..?- , ar~ b dilçiliyinin inkişafı tarlxinda Basr~ dilçilik makt;}bindan soııra yaranan Kuf~ qrammatika maktabinin nümay~ndal~ri bu termini ~ı u J..?­

adlandrrsalar da, bu iki terminin qrammatik malıiyy;}ti bir-birind~n farqlidir. Hicratin II ;}Sfİnd;} yaranmış Kuf;} qrammatika makt~bi öz orjinal mülalıiz~lari, n~zari

müdd~alan, dilhadis;}larin~ yanaşma metodu ila müt~xassislarin diqqatini calb edir. Bu makt~bin 8li ibn Hamza ~1-Kisai, onun şagirdlari içarisinda an maşhur olan Y;}hya ibn Ziyad ibn Abdulla al-Farra, ibn Sikkit, 8bu Bakr ibn al-8nbari, son kuf;}lillardan olan 8bul Hüseyn 8lımad ibn Paris v~ İbn Arcu ~s- Sanlıaci al-M~ğribi

kimi görk~mli n~ay~ndalari ~r~b dilinin naz;}ri mas;}l~lari bar~sinda takrarolunmaz yeni fikirl~r söyl;}rnİŞ, bununla da ar~b dilçiliyini, hatta ümum;}n dilçiliyin özünü orijinal mülalıiz~ v~ müddaalada z~İıginlaşdirrnişlar. İI;}tta . sami dill~ri il~ müqayisali tadqiqat aparmayan Kufa qrammatikl~ri yüksak intÜisiya, d;}rin dil duyğusu va ilk növb;}d~ dil faktlannın hartafli tadqiqat say;}sind~ bir sıra sözlarin etimologiyası, mü~yyan qrammatik hadis~lari doğuran sahalar bar;}sinda ela d~qiq

76 Siisan Yus if qızı Aslanova

mülahiz~l~r irnli sürmüşl~r ki, müasir ş~rqşünaslıq onlann qarşısında öz heyranlığını gizl~d~ bilmir. 6

T~biidir ki, bu iki dilçilik m~kt~binin nüay~nd~l~rinin dil hadis~l~rind~

tutduqlan ziddiyy~tli mövqel~r yeri g~ldikc~ qeyd olunacaqdır. Akademik M~mm~d~liyev ''K.uf~ qrammatika m~kt~bi" adlı ~s~rind~ Bağdaddakı m~şhur

Nizamiyy~ universitetinin mü~llimi K~mal~ddin 8bul-B~rak~t ôbdürr~hman ibn

M~h~mm~d ibn ôbu s~id ~1-ônbarinin (ll ı 9-11 ı 8) "Kit~bul insaf fi m~s~ili1-xil~f beyn~~n-n~hviyyin~-basriyyun~ va-I kufiyyun~ ( qısaca olaraq"~l-İnsaf') ~s~rind~ orta ~sr fıloloqlannın bu iki m~kt~b arasında ı21 mübahis~li m~s~l~nin olduğunu,

bundan ?lav~ ikini d~r~c~li m~s~l~l~r bar~sind~ d~ mübahis~l~r apardığını açıqlyır. 7Y eri g~ldikc~ biz d~ köm~kçi nitq hiss~l~ri il~ bağlı mübahis~li m~s~ı~ı~r~ toxunacağıq.

El~ bu baxımdan B~sr~ dilçilik m~kt~binin nümay~ndlarinin bağlayıcılan w J..?

w.b..ll Kufa qrammatika maktabinin nümay~ndalarinin isa bu köm~kçi nitq hiss~sini ~ı uJ..?adlandırmalan yuxarıda danışdığımız mübahisali masalalardandir. ·

Müasir arab dilçiliyinda bağlayıcılar 04,Jı ı....ibc. olmaqla iki qism~ ayrılır.

Dem~li, bağlayıcılar cümla v~ cüml~ üzvlarini ya ayırır, ya da tabe edir. Buna göra d~ onlar tabe edan va tabe etm~yan olmaqla iki qisma bölünür. ôrab dilçitiyi sah~sind~ bağlayıcılarm morfoloji va leksik xüsusiyyatl~ri barasinda qalam~ aluimış

~s~rlar içarisinda fılologiya elmlari namiz~di S. N. Hüseynovanın 2010-cu ilda "Bala Universiteti n~şriyyatı t~r~find~n buraxılmış "ôrab dilind~ kömakçi nitq hissal~rinin t~drisi" adlı metodiki v~saitind~ ar~b diind~ bağlayıcılar mövzusuna dair

· qeyd olunur ki, "sintaktik v~zif~larina gör~ bağlayıcılan iki qism~ ayırmaq olar:

tabesizli.k bağlayıcılan V~ tabelilik bağlayıcılan. Ôr~b qrammatikl~ri başqa köm~kçi nitq hiss~l~ri kimj bağlayıcı!~ da ayrıca t~dqiq etm~y~r~k onlan ad~t~n wJ..? termini il~ adlandırırlar. M~s~l~Ii; w.b..lı wJ..?' ~ı\!..? va. s.

Ümumiyy~tl~, ~rabşünaslıqda bir sıra köm~kçi nitq hiss~lari, xüsus~n d~ ön qoşmalar nisb~t~n d~rindan öyr~nilib t~snif edils~ d~. bağlayıcılşra m~hal

qoyulmamışdır. 8

6 Mamm~d~liyev V. M. Kuf;) qraınmatika m;)kt;)bi, Bakı, ADU fl;)Şri, 1988, S;)h: 3 7 Bax: yeıi;) orada, S;)h 4-6 . 8 Hüseynova S. N. er;)b dilind;) kğın;)kçi nitq hiSS;)l;)rinin t;)driSi metodik V;)Sait, "Bakı

Universiteti" n;)şriyyatı. 2001 O, S;)h630-31

8rilb dilindil bağlayıcılar w on/ann ay;ıti-karim;J/iJrdiJ işlildilmiJsinin /eksik- qrammatik xiisusiyy;Jt/;Jti 77

Doğrudan da bu t:mqidi mülahiz;;ıd;;ı bir h;;ıqiq;;ıt olsa da, bağlayıcıların

Az;;ırbaycan ;;ır;;ıbşünaslığında indiy;;ıd;;ık d;;ırin t;;ıqiqat obyekti olmaması; onların köm;;ıkçi nitq hiss;;ıl;;ıri iç;;ırisind;;ı özün;;ım;;ıxsus morfoloji v;;ı leksik-qrammatik xüsusiyy;;ıtl;;ırinin ciddi araşdırmalara ehtiyac duyması, xüsusil;;ı d;;ı onların ;;ır;;ıb

;;ıd;;ıbi dilinin möht;;ış;;ım abid;;ısi kimi "Qurani-K;;ırim"in m;;ıtnl;;ırind;;ı öz ;;ıksini nec;;ı tapması m;;ıs;;ıl;;ısini elmi-t;;ıdqiqi baxımdan inc;;ıl;;ım;;ık hazırkı dövr ;;ır;;ıbşünas­

lanmızın öhd;;ısin;;ı düşür. Çünki h;;ıl;;ı IX-XI ;;ısrl;;ırd;;ın b;;ıri Az;;ırbaycanda ;;ır;;ıb dilinin nn;;ıri v;;ı t;;ıdbiqi sah;;ıl;;ırind;;ın olan ;;ır;;ıb s;;ırfi-n;;ıhvi v;;ı leksikoqrafiyasının t;;ıdqiqi

sah;;ısind;;ı yaranmış bütöv bir m;;ıkt;;ıbin davamçılan kimi müasir dövr ;;ır;;ıbşünaslanmız ;;ır;;ıb dilinin t;;ıdrisi v;;ı t;;ıdqiqi sah;;ısind;;ı ;;ıll;;ırind;;ın q;;ıl;;ıni

;;ısirg;;ım;;ım;;ılidirl;;ır .· Dig;;ır t;;ır;;ıfd;;ın bu v;;ı ya dig;;ır dil;;ı xas olan qrammatik kateqoriyaların t;;ıdqiqi

h;;ır şeyd;;ın önc;;ı dig;;ır dill;;ırl;;ı müqayis;;ıd;;ı apanlmalıdır. Bu m;;ınada Az;;ırbaycan dilçi aliml;;ırinin bağlayıcılar mövzusuna h;;ısr edilmiş ;;ıs;;ırl;;ıri d;;ı n;;ız;;ır-diqq;;ıti c;;ılb

edir. Önc;;ı d;;ı qeyd etdiyimiz kimi bu aspektd;;ı xeyli iş apanlmışdır. Onlardan prof. F. K, Zeynalovun "Türk dill;;ırind;;ı köm;;ıkçi nitq hiss;;ıl;;ıri" adlı ;;ıs;;ıri oğuz qrupu dill;;ırinin materiallan ;;ısasında hazırlanmış v;;ı "Maarif' n;;ışriyyatı t;;ır;;ıfind;;ın çapa buraxılmışdır. Problemin çözülm;;ısind;;ı tutarlı t;;ıdqiqat ;;ıs;;ıri kimi qiym;;ıtl;;ındi­

rilm;;ılidir. Mü;;ıllif söz, söz birl;;ışm;;ıl;;ıri v;;ı cüml;;ıl;;ır arasında müxt;;ılif sintaktik ;;ılaq;;ı, münasib;;ıt yaradan, cüml;;ıl;;ır;;ı yeni m;;ına çalarlan ver;;ın morfoloji c;;ıh;;ıtd:m sabit s;;ı~ t;;ırkibin;;ı malik olan, cüml;;ı il;;ı üzvü sur;;ıtd;;ı bağlı olmayan leksik­qrammatik bir söz qrupu olan qoşma, bağlayıcı, ;;ıdat v;;ı modal sözl;;ırin t;;ıdqiqind;;ı bağlayıcılara aynca bir bölüm ayırmış, bu xüsusda yazılmış rus v;;ı türk dill;;ırind;;ı olan dilçilik ad;;ıbiyyatından faydalanmışdır. 9

T~biidir ki, türk dill;;ıri morfoloji t;;ısnifatı baxımından aqlutinativ(iltisaqi) dill;;ır ail;;ısin~ m;;ınsub olduğundan bağlayıcıların ;;ır;;ıb ;;ıdabi dilind;;ı leksik-qrammatik xüsusiyyatlarinin tadqiqi il;;ı eyni ola bilm;;ız. Baxmayaraq ki, dilimizd;;ı ar;;ıb dilind;;ın alınma sözl;;ır çoxluq t;;ışkil edir. Bağlayıcılar iç;;ırisinda d;;ı ''v;;ı" bağlayıcısı eynil;;ı

;;ır;;ıb dilind;;ıki ''va" bağlayıcısının funksiyalarını yerin;;ı yetirir. Burada, t;;ıbü ki, farqli leksik-qrammatik xüsusiyy;;ıtlari n;;ız;;ır;;ı almaq lazımdır.

Bağlayıcılann leksik c~h~td:m ~sas nitq hiss~l.ırind~n farqini yuxanda dafalarla qeyd ets;;ık d;;ı, onun dig;;ır köm;;ıkçi nitq hiss;;ıl;;ırindan farqi onların arasında olan

9 Zeynalov F. K. Müasir türk dill~rind~ köm~kçi nitq hiss~lcıri. "Maarif''n~şriyyatı, s~h. 274-311

78 Siisan Yus if qızı Aslanova

ümumi oxşar leksik-qram.ınatik xüsusiyy~tl~ri il~ yanaşı, bağlayıcılan aynca

qrammatik kateqoriya kimi ş~rtl~ndir~n c:>h~tl~ri d~ vardır. Bu da ondan obar~tdir ki, bağlayıcılar qoşmalardan f;}rqli olaraq sözl:;)r arasında sintaktik münasib:;)t

yaratmır. Qoşmalar aid olduqlan sözl:;)rl:;) birlikd:;) cüml;}nin bir üzvü ola bilirs:;),

bağlayıcılar heç bir cüml;} ÜZVÜD:;) çevril:;) bilmir.

Bağlayıcılar cfunl;} V:;) onun hiss:;)l~rini qüvv;}tl:;)ndirm;}ya xidm;}t ed;}n ;}datlar V;}

ifad;} olunan :fi.kr~ münasib;}t bildiran modal sözl;}rdan da f;}rqlanir. Başqa sözl;}

des;}k, ~dat V;} modal sözl~rl~ ifad;} oluna bil~n ekspressiv münasib;}tl~r (hiss,

hayacan, heyrat, t:;):;)Ccüb, qorxuv:;)S.) bağlayıcılar vasit:;)Sil:;) ifad:;) oluna.bilm:;)Z. Dig:;)r

t:;)r:;)fdan modal sözl:;)rd:;)n bir qismi b:;)z:;)n söz-cüml:;) kimi sintaktik V:;)Zif:mi yerin:;)

yetir:;) bilirs:;), bağlayıcılarda bu sintaktik xüsusiyy:;)t özünü gösmrmir.

Bağlayıcılar cüml:;)d:;)ki yerin:;) gör:;) da qoşma va adatlardan farqlanir. Bu

möviuda apanlan elmi araşdırmalardan aydın olur ki, bağlayıcılar asasan söz, söz

birl:;)şmal:;)ri V:;) cümlalar arasında qrammatik :;)laqa yaratmağa xidm:;)t göstarir va

cümlad:;) işlanmasin:;) gör:;) prepozisyon V;} interpozisyon olmaqla iki yera bölünürsa

d;}, bağlayıcının cüml:;)nin sonunda galmasi xarakterik deyildir. Bağlayıcılann

cüml:;)nin avv~linda galmasi dilimiz üçün S:;)ciyy:;)vi. hal hesab olunmasa da, arab

dilind:;) bu !eksik - qram.ınatik xüsusiyy;}t, dem;}k olar ki, bütün bağlayıcılara şamil

olunur. Halbuki, "bağlayıcılar üçün prepozisyon va interpozisyon mövqe S:;)ciyy;}vi

deyildir"10 fikrini müdafi;} ed;}n dilçil;}r türk dill:;)rinin xarakterik leksik-qrammatik

xüsusiyy:;)tl;}rind;}n bahs ed~r~k bu dill;}rd~ bağlayıcılann postpozisiya mövqeyin~

malik olmasını amma, ancaq, alkin kimi bağlayıcılarm timsalında işl~d;}r:;)k onlann

bu xüsusiyy~tini yalnız yazı dili il~ ~laq~l~ndirirl~r.

ar~b qrammatikl;}ri ;}r~b ~d;}bi dilind;} nitq hiss~l~rinin bölgüsünd~n damşark~n

ilk öne~ Qurani-K;}rimd:;ın bir ay:;ıni nümun:;ı g:;ıtirirl:;ır: 11 ~~ ıJl....ü'~l ~ · : c)W J\! ' ~ L; • . ' ~ Wc. ' l:i:.. L .• w.ul.! ' ~ . )ll ' •••. ~ .•• ' l:....a "Wl ü.u...:. Ul ' .ı...-.6 -' -' ~_).J • -'. -' • ~ • (.)'Q_) ("' • -' ••

( 25-24 ül/il ' ~ ö .J_,...) r&W':ı' _, r-Slld.:i.. ' 4i _, ~1.9 .J ' l..,ılc. ıj:ıl.l:>.

(İnsan bir yem:;ıyina baxsın!Görsün ki, ona nec~ ruzi verdik. ) H:;ıqiq~tan biz

yağışı bol yağdırdıq. Sonra yeri yaxşıca yaratdıq. Bel~ ki, orada d:;)nli bitkil~r

göy:;ırtdik. Üzüm v:;ı yonca, zeytun v:;ı xurma bağlan, (ağaclan bir-birin:;ı sarmaşan)

10 Zeynalov F. K. Müasir türk diliarioda kömakçi nitq hissalari, "Maarif'naşriyyatı, salı. 261 ll ..u.L..JI tlb!, <..i>.._>Jıll y.j'JI, ~y..ll.)'-4-4 ~.J~, _rüll ~, ~4J,.J1 ~1 ~ _, ~_,.... ~ ~j

1998-1999 • ~y.j'JI

ôrab dilinda bağlayıcılar va on larm ayati-k;Jrim8larda işiadi/masinin !eksik- qrammatik xiisusiyyatlari 79

bağçalar, (növbanöv) meyvalar va ot-alaf yetişdlıdik. Bütün bunlar sizin va

heyvanlarınızın istifadasİ üçündür. )

Müallif ilk önca bu ayati-katimda işiadilmiş isimlari, sonra feillari va nahayat,

köİnakçi nitq hissalarini sadalamaqla arab adabi dilinda nitq hissalarinin isim, feil va

"harf' olmaqla üç yera bölündüyünü göstarir. "Harf' İstilahı ila kömakçi nitq

hissalarini nızırda tutur. 12

or<)b dilinda bağlayıcılardan va onların leksik-qrammatik xüsusiyyatlarindan

bahs edarkan qeyd edlı ki, qrammatik manaya xidmat göstaran bağlayıcılar tabelilik

va tabesizlik alaqalari asasında söz, söz birlaşmalari va cümlalarin avvalinda, elaca

da ortasında istifada olunur.

Bağlayıcılar ül,;,ıll uhc. va ~~ uhc. kimi manaca iki qisma aynlır. 8vvalca

t.JI,;,ıll <.....i.l:.c İstilahı "bayan etmaya meyl etma" manasma uyğun galir va bağlayıcılar

özü burada aynca bir qrammem kimi iştirak etmir. Burada <.....i.l:.c termini bir növ

appozitiv xarakterli söz birlaşmalarini leksik-cahatdan bir-birina bağlamaq

maqsadini güdür. ül,;,ıll ı....i..6:. dedikda arab dilinda tayin rolunda çıxış edarak

tayinlanaDla uzlaşan tayini söz biriaşmasİ yaradan appozitiv söz birlaşmalari nazarda

tutulur. Maşhur sovet şarqşünası B. M. Qrande bu tip birlaşmalari bağlayıcısız, yani

"npmıo)l(eırne coeıı;mnrrem.aoe pa.n.HcBHTem.aoe"13 mahfumu ila ifada edarak

onları appozitiv ismi bU:laşmalam aid etsa da, tayinin isirrila va sifatin digar manaca

növlari ila ifada olunmuş birlaşmalarin eyni olmadığını vurğulayaraq göstarir ki,

tayinlanandan sonra galan isim qrupu asasan izafat formasında olaraq tayin etdiyi

sözla yalnız hala göra uyğunlaşır; .l,!j ı:!l_p.l ~"~- Qardaşın Zeyd yanıma galdi.

Müallifin fıkrinca, insanın qardaşı çox ola bildiyİndan mahz Zeyd adlı qarcl~şın

galdiyi nazarda tutulur. Digar bir nümumaya müraciat edak:

Alamlarin Rabbi Allaba hamdolsun!! c:ı,ı..JWI Y.J .dı .l.c:JI

Burada c:ı,ı..JWI Y.J ifadasi .dil sözünün tayini rolunda çıxış edir. Bu qabildan olan

söz birl<)şmalarinin taratıari arasındakı uzlaşma alaqasi bazi hallarda müayyanlik va

kamiyy<)b göra baş verir. Söz birlaşmalarinin taratıari arasındakı qrammatik

bağlılıq, tabü ki, mana cahatdan olur va tabe sözlara aid edilir.

Bu növ söz birlaşmalarinda tayin edan söz tabeedici olmaqla yanaşı digar

tabeedici sözlardan farqli va oxşar cahatlara malikdir.

1224 -25 ..:.ıl.,ı~l '~ ÔJ.J'"' 13 rpaa,ıı:e B. M. Kypc apa6cKoü rpaMMaTHlOI B cpasmrrem.Ho-HCTOpH'IeCKOM ocsemeHHe. fuıı.aTem.CTBo BoCTO'IBOH JIHTeparypı.ı, MocKBa, 1963, CTp. 34-349 ·

80 Siisan Yus if qrzı Aslanova

M~lumdur ki u~l ı....t.bc. t~yinolunan sözl~rin aydınlaşdınlması v~ ya xüsusi ş~kild~ vurğulanması baxımından ''h~qiqi t~yin~" b~nz~s~ d~, o~dan onunla f~rql~nir ki, t~yinin dig~r növü olan sintaktik keçid xarakterli "s~b~bi t~yin" bitiş~n

~v~zlikl~rl~ d~ işl~n~ bildi yi halda, u~l Jl= xarakterli t~yinl~r ~sas~n t~yin· etdiyi

isiml~ bağlı f~xri ad, l~q~b, t~x~llüsl~ eyni m~nalı söz birl~şm~si deyil, ayn-ayrı m~nalı iki sinonim söz yaradır.

8r?b dilind~ appozitiv xarakterli bu növ s9z birl~şm~l~ri xarakterli bu növ söz birl~şm~l~ri ~r~b dilind~ t~yin kimi işl~dil~n ~lav~ isiml~rl~ ( ~1), xüsus~n onun bir növü olan Jl,.:i.!:.l ~lya ~~ u-o ~~ J~ növü il~ qanşdınla bilir ki, yeri g~ldikd~ bu

f~rqli c~h~tl~r açıqlanacaqdır.

ar~b dilind~ sintaktik uzlaşma m~s~l~sin~ bir q~d~r f~rqli yanaşılmalıdır.

M~s~l~ ondadır ki, ~n~n~vi ~r~b dilçiliyin~ gör~ ~r~b dilind~ cüml~d~ki bütün adlar fleksiya ~lam~tl~rinin d~yişm~sin~ gör~ iki yer~ bölünür: a) "idar~ olunanlar" (w'i_;-...), y~ni t~siredici qrammatik amill~rin n~tic~sind~ t~sir altında olanlar; b) "uzlaşanlar" (~lji), y~ni öz fleksiyalanna gör~ dig~r sözl~rl~ uzlaşanlar. Dem~li,

~r~b dilind~, ~r~b dilçil~rinin fikrine~, idar~ olunan söz bu v~ ya dig~r leksiyam ~sas~n idar~edici söz qismind~ çıxış ed~n "t~siredici amilin" f~aliyy~ti n~tic~sind~ q~bul edir. Buna ~\..b:i ''uzlaşma" deyilir.

"Uzlaşma" anlamına uyğun g~l~n qrammatik kateqoriyada is~ alaq~l~r f~rqlidir. Bu kateqoriyada sözlar bu va ya dig~r hal fleksiyasıru "idar~edici amilin"t~siri altında olan dig~r sözün qr;ımmatik formasma uyğun q~bul edir. Buna gör~dir ki,

~lji termini "arclıcıllar", "müşay~t edan1~r", "uzlaşanlar", "başqasınıll izi il~ ged~nl~r" kimi s~sl~nir. ar~b qrammatikl~ri "tabe olanlar" qabilind~n olan sözl~rin beş növünü qeyd edir: Ua..i( atributiv ~lav~li), w _,:..!4 Wb.ll (bağlayıcılı birl~şdirici

alaqa), J,!SWI (qüvv~tlandirici ~lav~), J~l ( ~v~zedici ~lava), u~l Jil= (izahedici

~lav~). ~ v~ ya Ua..i terminl~ri il~ is~ ~rab dilçil~ri özündan ~vv~lki m~naca tam uzlaşah söz va ya söz birl~şm~sini adlandırırlar v~ bu növ birl~şm~l~r w~ J w.u

bölmasind~ açıqlanır. Oruann fikrine~, yalnız ~ , yaxud Ua..i önündaki sözü tam

t~svir va xarakterizeda bil~r. dig~r dörd ~lava is~ h~min sözl~ ancaq birl~ş~. onu qüvv~tlandira, ~v~z. yaxud izah ed~ bil~r.

8rab dilind~ tabe sözl~r~ c.:;...uıı ı....t.bc. tabesizlik bağlayıcılan da daxildir. İdar~

olunan sözl~r w'i>--" isa qrammatik arnilin idaraedici t~siri altında olan sözlardir ki, buraya bütün isimlar va feilin indiki-g~l~cak zamarn daxidir. İdar~ olunan sözl~r ~l.w::.'J4 w'J>--" ''birba·şa idarnolunanlar" v~ ~4 w'J>--" "idar~çi sözl~r vasit~sil~ idar~ ohinanlar" kimi iki qism~ ayrılır. Birincil~r~ fail, naib-fail, mübt~da, x~b~r,

8r<ıb dilinda bağlayıcılar w onların ay<ıti-hwim;ıl;ırd;ı işladilm;ısinin /eksik- qrammatik xiisusiyy;ıtl;ıri 81

tasirlik bal talab edan moda! sözlar va onlann xabarlari, "beş tamamlıq"(yani vasitasiz tamamlıq, zaman zarfi, sabah, maqsad va müxtalif tamamlıqlar), bal,

. tamyiz, istisna, izafatin ikinci tarafi, indiki-galacak zaman forması, xitab va ön qoşmalarla . idara edilan sözlar daxildir. ikincilara isa tayin, takid, tabelilik

bağlayıcısı (izahedici alava), alava va tabesizlik bağlayıcılan ila işianan sözlar

ai d dir. Söz eyni .zamanda ham amil (idaraedici), ham da mamul(idaraolunan) ola bilir.

Masalan, izafatin birinci tarafi ul......<:ı.. sözündan avval galan ' söza nisbatan

idaraolunan, yani J~ izafatin ikinci tarafina göra isa ~~ ul......<:ı.. amildir, çünki onun yiyalik balda işianmasini talab edir. Yaxud ismi cümlalarda mübtada Basra

qrammatiklarinin fikrinca, cümlanin avvalinda galma amilina göra idaraolunan, xabarin isa idaraedici arnili sayılır. Demali, o, xabar üçün amil, özü isa onun

mamulu olur. Bağlayıcılardanva onlann leksik-qrammatik xüsusiyyatlarindan bahs edarkan

qeyd etdik ki, qrammatik manaya xidmat göstaran bağlayıcılar tabelilik va tabesizlik alaqalari asasında söz, söz biriaşmalarİ va cümlalarin avvalinda va ortasında istifada

oliınur.

Bağlayıcılar u~l Ubc. va ~~ Ubc. kimi manaca iki qisma aynlır. 8vvalca u~l u..bc termininin hansı mana ifada etmasina nazar salaq. Bu söz qeyri-salim

kökdan olan ( ~ ) u4 boş feilinin JW vaznli u~ masdari ila ifada olunaraq "ortaya çıxmaq, görünmak" manalannı, Jön qoşması ila işlanarak, "aydın olmaq" manasını, u-- ön qoşmasıila "bir şeydan aynlmaq" manalannı versa da qrammatik termin kimi u~l u..bc, izahedici alava" manasını daşıyır. Bağlayıcılarm bu növünda bağlayıcılar

aynca bir qrammem kimi iştirak etmir. Burada Ub termini bir növ appozitiv xarakterli söz birlaşmalarinin leksik-qrammatik cahatdan bir-birlarina bağlanmaq maqsadini güdür. Ubc. Feilinin ifada etdiyi yeddi manadan ikincisi olan, "meyl

etmak, ayilmak" manasında işianan masdar formasısözü ila bir dilçilik termini yaradır. u~l Ubc. Dedikda arab dilinda tayin rolunda çıxış edarak tayinlananla uzlaşan tayini söz birlaşb~si yaradan· appozitiv söz biriaşmalarİ nazarda tutulur. B.

M. Qrande bu tip söz birlaşmalarini izahedici alava ola u~l Ubc. adlandırır va

onlan <<npHJio)KeHHe coe.zomırreJITHoe pa3'bHCIDı:Te.11DHOe» mafhumu ila igada edarak onlan appozitiv ismi birlaşmalara aid etsa da, tayinin isimla va sifatin digar manaca

növlari ila ifada olunmuş birlaşmalarin eyni olmadığını vurğulayaraq göstarir ki,

82 Süsan Yus if qızı.Aslanova

t<}yinl:m<}ndan sonra galan isim asasan izafat şaklinda olaraq t<}yin etdiyi sözla yalnız

hala göra uzlaşır; 14masalan~j ~_,:..1 c,s-lı:-4-- :. Qardaşın Zeyd yanıma galdi.

Müallifin fikrinca, insanın qardaşı çox ola bildiyİndan Zeyd adlı qardaşın

galdiyi n<}zarda tutulur. Bu qabildan olan söz birlaşmalarinin tarafl<}ri arasındaki

uzlaşma alaqasi bazi hallarda müayyanliya, cins<} va bmiyy<}ta göra olur. Bu növ

birlaşmglardaki bağlılıq, tabü ki, mana cahatdan sayılır va tabe sözlara aid edilir.

Bu növ söz birlaşm<}larinda tayin edan söz olmaqla yanaşı digar tabe sözlardan

farqli V<} oxşar celhatlara malikdir. Malumdur ki, 0~1 Uhc. tayinolunan sözlarin

aydınlaşdınlı:nası V'd ya xüsusi şakilda vurğulanması baxımından h<}qiqi t'dyin'd

b'dnzasa .d<}, ondan onunal f'drqlanir ki, tayinin digar növü sintaktik keçid xarakterli

~~ ~~ adlanan telyin. növü bitişan avazliklarlg da işiana bilir. ül,;,JI Uhc.

bağlayıcısı xarakterli izahedici ~!ava isa t<}yinlan'dnin ID<}hz özün<} aid bazi ad, l<}q'db,

taxallüslar va. s. naz'drd'd tutulur.

ü~l Uhc. bazi hallarda l<}fzi t'dkid'd banzayir, bu zaman tayinolunan söz tayinla

eyni m'dnaya malik olan sinonim sözla yanaşı g'dlir;masalan: .l_,...\ '-:JA~ ..bil. '-:JA~ ..>fJ va

ya~~ '-:JA~ t>b9 ifadalarinda lafzi t<}kid başqa mana daşıyır. . . Başqa bir C<}h<}tdan ü~l Uhc. arab dilinda t<}yin kimi işianan va arab

qraİnmatikasında ~~ "alav<}"adlanan tabe sözl<}rin manaca növl'drindan olan J~ ~~ V<} ya J$11 tJ.o J$11 J~ növü ila qanşdınla bilir.

İlk önca ü~l Ubc. m'dfhunun nümunalarina nazar salaq.

Allah-T<}ala öz mübarak kitabında buyurmuşdur: c-:=JI ~i~~ ~_Ay Jı\ ül

( 45: üi.Y"'- Jl)( ('7...>" (Hi~

(Ya Mary<}m!Haqiqatan, Allah öz t<}rafindan bir kalm<} il'd san<} müjd<} verir.

Onun adı Maryarnoğlu İsa al-M<}sihdir. )

Bu ayati-karlmda işlanmiş ~ sözü t<}yinlanan, c-:=JI alava va ('7...>" (HI ifadasi

is<} ü~l Ubc. hesab olunur. Yeri galmişbn onu da qeyd edak ki, İsa peyğambar~l

laqelbinn verilmasinin sab'di onun yağ ila sürtülmasi, yaxud çox sayahat etmasi ya

çox yeriari gazmasİ ila alaqadardır. Bu laqab Qurani-Karimda ön bir . dafa

işladilmişdir. Xristiyanlar onu bu lqaelb ila yanaşı, ham da t-""":! kimi tanısalar da,

onun asl adı İsadır. İsa adı Qurani-Kelrimda iyirmi beş yerda işlansa da, xristiyanlar

müqaddels kitabiarı "İncil"da bu adı zikr etmamişlelr. O,~ c-:=JI

14 B. M. rpaıme, «Kypc apa6CKOH rpaMMaTHKH B cpaaımre.JlbHO HCTOpH'l:eCKOM OCBe~emm, lli.l{aTe.JlbCTBO BocTOımoü Jiı.rreparypLı, MocKBa, 1963, c-rp. 348-349

arab dilinda bağlayıcılar va on/ann ayati-karimalarda işiadilmas inin /eksik- qrammatik xüsusiyyatlari 83

Qurani-K:}rim.d:} üç yerd:} zikr olunmuş ~.JA ıY.I "M:}ry:}moğlu"küny:}si is:}

Qurani-K:}rim.d:}iyirmi üç daf:}qeyd olumuşdur. ıY. ~4 ıY. CJI.>""' Ji ~ ~.JA ıY.I ~ Onun :}Sl adı <.i? ıY. CJyılkimidir.

8r:}b qrammatikl:}fİ qeyd edirl:}r ki, izahedici :}!aV:} kimi İşlan:} bil:m har bir SÖZ

b:}Zi Ş:}rtl:}ri n:}Z:}r:} alınmaqla :}lava kimi işiana bilar. Bunlardan biri izahedici

alav:}nin bitiş:}n av:}zlik qabul etm:}ffi:}Si, ikincisi feilla ifad:} olunmamasıdır. ü~l <-ik növlü söz birl:}ŞID:}l:}rind:}n :}r:}b dilind:} :}SI adlarla köm:}kçi ad

komponentl:}rinin birlikd:} işlanm:}sind:} tasadüf edilir. Bu tip antroponomik, yani

insan adlan bildiran xüsusi adlar arab dilinda geniş yayılmış V:} :}rab ad sisteminda

f:}xri adlar, laqablar, ata-ananın va ya övladlann adlan da öz aksini tapırdı.

Z. N. Verdiyevanın "Kömakçi ad kateqoriyalar"monoqrafık as:}rind~ ar:}b ad

sisteminda künyanin meydana galmasi barasinda XIX asrin böyük filosof alimi M.

F. Axundovun sözlarini nümuna gatirir. O yazırdı: "8rabl:}rin vahşilik nişana­

larindan biri da budur ki, oğlu olan kişilarin adianna oğlunun adını da alava edirlar.

Masal:}n, Mah:}mmad:} 8bulqasım, 81iya abulhasan . va 8bulhüseyn(y~d

8bulhasaneyni), Hüseyna-8buabdulla kimi müraciat edirl:}r. 15Çox gürnan ki, böyük

mütaf:}kkirin bu fikri qeyri-elmi · saciyya xarakteri daşıyır V:} onun arab dilina

münasib:}tind:}n ir:}Ii galir.

erablarda bu cür adlanmalardan heç d:} hamı yox, ancaq peyğ:}mb:}r, xalifa,

imamlar.istifada etmiş V:} sonralar geniş yayılmışdır. T:}büdir ki, ~si ad olmadan Ş:}XS

t:}kca . tgxallüsl:}ri va laqablari il:} taruna bilmaz. Ad insan doğulduğu zaman

C:}miyyatd:} digar üzvl:}rdan farqlanmak \içün verilirsa, · taxallüslar va laqablar

sonradan meydana galir. Sonralar bu adlar eyni Ş:}XS:} verilan yeni !eksik vahid kimi sinonim adlar hesab olunur. Bu sinonim adlar ayn-aynlıqda işlandikda bela harnin

şaxsin adını daŞıyır. Bu qabildan olan sözlar cümlada birlikda işlandikda eyni rola

malik olur. 8gar tabesiz bağlayıcılar cümladan k:}narda IDÜSt:}qilleksik-qrammatik

sistem arnala gatirmirs:}, c.ı'-:ı:JI Ubc. alaqali birlaşmal.ar cümlad:}n kanarda iki müstaqi[ lüğavi manaya malik sinonim sözl:}r yarada bilir.

Bağlayıcılarm ikinci bir növü ~abesizlik bağlayıcılandır ki, bunlar arab

qrammatikasında ~~ uJ~ adlanır va söz, söz birlaşmalari va cümlalar arasında

qramn:i.atik ~laq~ yaratmağa xidm~t göst~rir. Tabe sözl~r~ daxil olan bu

bağlayıcılarm özün:}maxsus I eksik -qrammatik xüsusiyy:}tlari vardır.

15 Verdiyeva Z. N. Kömakçi ad kateqoriyaaları(monoqrafiya), Bıikı, "Maarif' 1990, salı. 28

84 Siisan Yus if qızı Aslanova

~~öki.indan olan bu temin''bir şeyi düzanlamak, nizama salmaq"manasını verir va ~ı termini Kufa qrammatika maktabinin işlatdiyi bir istilahdır. Sibaveyhi başda olmaqla ~asra dilçilik maktabinin nü.mayandalari bu termini 4.S fo. kimi adlandınrlar.

Ta be sözlardan olub özündan sonra galan (t_,ü.o )söz arasında işiadilan on bağlayıcı nazarda tutulur va bunlar ~ı Uhc. adlanır. Buraya aşağıdakı bağlayıcılar daxildir:

'w'_, _,ı ' lfo1 'J ' ~ ' 1'1 ' u-h ' ~ Buraya u-h va 'J bağlayıcılarını da daxil edirlar. 16

Bir.sır.a dilçilik adabiyyatında bunların sayının on olduğu qeyd olunur va buraya eŞI bağlayıcısı da alava olunur.

Masalanin mübahisali cahatlari yeri galdikda açıqlanacaqdır deya, qısaca onu deya bilarik ki, bu bağlayıcılar ham isim, ham da feillarla işladilir. Bunlara müştarak bağlayıcılar deyilir va iki növa ayrılır: tabelilik alaqasi asasında işiadilanlar va

tabesizlik alaqasi asasında işladilanlar. Bağlayıcıdan sonrakı matuf (w_,b.... ), ;}vvalki söz matuf aleyh ( ~ w _,.6.... ), yaxud birbaşa avval galan söz adlaı:i.ır va ta be sözlam daxildir.

Bu bağlayıcılardan _, ' w va ~ bağlayıcıların mana baxımından farqi onların

işlandiklari cü.mlada hadisa va ya harakatin hamcins icraçi.Iarının zaman b~dan bir-birlarini neca iZıamasindadir. Masalan, ~Iyi ~ '~ ' Jıl:.. _, ' .lAh c:;l~ Jt9 cümlasinda .lAh va Jıl:.. sözlari bağlayııcıdan sonra galan sözü J _,'JI ~ t:Jl!_,b..JI _,

c:;l~ Mahammad sözü Xalildan avvalki, İbrahim isa Mahammaddan avv'alki bağlayıcılt sözlardir. Bu bağlayıcılar UbWI adlanır. 8vvalca _,1_,11 bağlayıcısının

leksik-qrammatik xüsusiyyatlarini nazardan keçirak. Bağlayıcının manası mütlaq iştirak va cain bildirmakdir ki, kamiyyata göra

takda işiadilan hamcins sözlar · arasnda işladilir. Kufa 'qrammatika maktabinin nü.mayandalari bu bağlayıcını ~ı w->=" q111pundanhesab edir va manasını Ub.ll _,ı_, kimi "şath" da (tafsirda) görür. Hamcins üzvlarla işiadilan bağlayıcılar ~ı '-:-1'"-~ı adlanır.

16Prof. Dr. Mehmet Maksudoğlu, Arapça dilbilgisi, ensar neşriyyat, İstanbul, 2012, s. 394

8rob dilinda bağlayıcılar va onların ayati-karimalarda işiadi/masinin /eksik- qrammatik xüsusiyyatlari 85

Cümlanin avvalinda işiadilan "va" bağlayıcısının

leksik-qrammatik xüsusiyyatlari Kömakçi sözlar arasında özünün spesifik leksik-qrammatik xüsusiyyatlari ila

farqlanan bağlayıcılara yerina göra arab dilinda prepozisiyon va interpozisiyon

vazifa xarakterik olub söz, söz birlaşmalari va cümlalari bir-birina bağlayan kömakçi nitq hissasidir.

Tabesizlik bağlayıcılan içarisinda "va" bağlayıcısı qrammatik xüsusiyyatlarina göra digar bağlayıcılardan alıata dairasinin genişliyina göra diqqati calb edir. Bu

bağlayıcı dilimizda işianan arab manşali "va" bağlayicisindan farqli olaraq müxtalif vazifa daşıyır. Bu vazifa va funksiyaların sayı on ikidir:

ı- and adatı kiıni iladil an "va" ~ _,ı_, 2- Y.J "ola bilsin" ön qoşması yerinda işianan Y.J _,ı_,

3- l:JI _,ı_,

4- ı.} \.Ei... ':ll _,ı _,ı ı

5 4l:ıS ı... -birgalik " va" si - ~ı _,ı_, 6-A..ibll ~ı _,ı_,

7-A..ibll _,ı_,ıı

8- ~ı...~ ~ı _,ı_,ıı 9-~ı_,ı_,

ıüc9.)1 ~_,ı_,-

ı ı ~ıyı:. ':il _,1_,!1-

12- ~~ı _,ı_, Bu bölgü Dr. 8mil Badi Yaqubun yly:.':il ·_, wy..<:>ll _, _,..lll A..ı:._,..._,... asarinda

verilmişdk. Başqa bir elmi adabiyyatda bu manaların sayı ondur. 17B. M. Qrande isa

"va" bağlayıcısının ifada etdiyi yeddi manaya işara edir va bunlara bağlayıcı kiıni işianan .ill:.WI _,ı_, şart budaq cümlasinin avvalinda işianan w bağlayıcısının yerinda işiadilan "va", "birgalik va" si JWI _,ı_, and adatı kiıni işiadilan "va" va Y.J "ola

bilsin" manasında işiadilan Y.J _,ı_, daxil edir. 18

17 555 t)"'>, ~' wJ.~...ıı _J\.l' ~ı_,ıı _,.l.l, ~(.)"\.;ı:. 18E. M. rpaFme, Kypc Apa6CI<OH rpaMMaTHKHI<H B cpaBIDITeJThHO-HCTOpH'IeCKOM

ocBell\eHHH, fu,ı:ı:aTem.CTBo BocTO'IHOH JIHTepazyp:r:.ı, MocKBa, 1963, crp. 400

86 Siis~n Yus if qızı Aslanova

And adatı kimi işiadilan "va" - ~1 J1.J

Bu növ and adatı yalnız zahiri isimlada iş iadilrak (buraya avazliklar daxil

deyildir)and bildiran feillarin düşmasi va onun cavabı olaraq mananı

qüvvatlandirmak üçün xabar cümlasinin avvalinda J tasdiq adatınm işladilmasi va

müşayat olunan leksik-qrammatik xüsusiyyatla saciyyalanir. And adatı hamcins

isimlada işlandikda ikinci "va" Ubl1 .J1J adlanır. ·

8ks halda har iki isim ayn-aynlıqda cavaba ehtiyac duymalıdır;masalan: .J

( 1-3 ·~ı)* ü:fA'j1 .ll,ıli 111. .J * ~ .J_,b .J * ü_,:l)1 J ~i(And olsun aneira va zeytuna!

And olsun(Allah-taalanın Musa ila damşdığı) Tur dağınalAnd olsun bu tahlükasiz

şahara~akkaya) !).

Yaxud: * Lı.~ L.. J r.L.....Ii.J * Lı.L.!.i.: ı:ı1 J.!lli_, * Lı.)4. l::ı1 .)~i J * Lı.~ j1 _;Aili.J * Lı.l.:.......;:, .J ~i J

( 1-8 ~1 i.J_,....) * Lı.1fo .J lA..J~ W\!* Lı.i_J... L.. .J ~ .J * Lı.b..b L.. J ~.J'jiJ (And olsun Günaşa va onun işığına!And olsun (Günaşin)ardınca çıxan Aya!And

olsun onu(Günaşi) parlaq edan gündüza!And olsun onu(Günaşi)örtan gecaya!And

olsun Göya va onu yaradana!And olsunYerava döşayana!And olsun nafsa va ona

biçim veranalSonra da onun. günahlanndan va pis amallarindan çakinmasini

öyr~dana!)

Qurani-Karimdan seçmiş olduğırmuz bu ayati-karimiarda "va" bağlayıcısinm

eyni zamanda and adatı kimi ifada etdiyi qrammatik xüsusiyyatlar açıqlanır va bu

kimi nümunalara çox rast galınak olur.

"Ola bilsin" ırianasınd~ işiadilan '-:-l.J _,1.J

«Va" bağlayıcısının bu növü qeyri-müayyanlikda olan har hansı bir isimdan

avval galarak, '-:-l.J "ola bilsin" ön qoşmasım avaz edir va ismi ön qoşma kimi yiyalik

halda idara edir. Masalan: ~ c)A .lijl J_,9 '-:-lJ- söz vardır ki, silladan tasirlidir. Bu

cümlaJ~ c)A _,ij1 J_,!.J şaklinda da işlanir.

Yaxud cahiliyya dövrü şairi İınrul-Qeysin poeziyasından bir nümunaya nazar

salaq:

~ r~ı tYlı ı)c . .ı..IJ.l..ı c..s"'-)~1 <!~ J:l.J (Ela geealar vardır ki, bütün

dardlarin balasına galim deya üstüma galir) Bu cümlada J:l sözü yiyalik halda

işlansa da cümlanin mübtadası vnifasini daşıyır.

Ümumiyyatla desak, ."vav" bağlayıcısı idaraedici"(amil) va "idara etmayan"

(qeyri-amil) olınaqla iki yera bölünür:"idaraedici va" bağlayıcısının leksik-

ôrab dilinda bağlayıcılar va onlarm ayati-karimalarda işltJdilmasinin !eksik- qranımatik xiisusiyyatlari 87

qrammatik xüsusiyy;)ti onun ismini yiy~lik V;) t;)sirlik halda idar~ etm~sidir. Yiy~lik

halda ismini idar~ ed~n ''vav'' ~ı _,ı_, adlanır: ( 23 : ?W'jl) * c.):S~ Us lA ~.J .ıİıl_,

(Onlann: "R;)bbimiz Allaha and olsun ki, biz müşrik deyildi.k!"-dem;)kd;)n

başqa heç bir çar~l;)ri qalmayacaq. )

T;)sirli.k halda idar;) ed~n "v~" bağlayıcısı cüml;)d;) iki yerd;) işl;)nir. Bunlardan

birincisi özünd~n sonra g~l;)n V;) indi.ki-g~l;)c~k zamanda işl;)nmiş feili x~b;)ri t~sirli.k

halda idar~ edir. Kuf~ dilçilik m;)kt;)binin filcrinc~, "v;)" bağlayıcısının ı.....iyall _,ı_,

adlanan bu növü feili X;)b;)ri t;)sirli.k halda idar;) edir. 19

Bu qira;)t ~1-Xal;)veyhinin "~1-Muxtasar" ;)S;)fİnd;) qeyd etdiyi 8bdürr;)hman ~ı­

aracın qira~tin~ ;)Saslanır.

"İdar;)edici"olınayan "v;)" bağlayıcısı bu bağlayıcnm ~wı _,ı_, adlanan növüdür

ki, burada bağlayıcı il;) işl~n;)n söz V;) ya cü.ml~l~rin hansının ;)VV;)l, hansının sonra

.i~lm;)si ;)h;)miyy;)t k~sb etmir·. M;)S;)l;)n: * 4Jilll ~.J'ji W::>-...P-1 _, * 4Jijlj ~.J'ji üljlj ı::ıı

( 2-l ıijljll)

(Yer özün;)m~xsus bir Ş;)kild;) l~rz~y;) g;)lib titr;)y;)c~yi, Yer öz yükünü çıxanb

atacağı zaman) ay;)ti-k;)rimind~ "yerin öz yükünü çıxanb atması" onun "l~rz;)y~

g~lib titr;)m;)sind;)D sonra baş verm~si heç d~ "v;J" bağlaycısının ~VV;)l V;) ya sonra

g~lın~sind;)n asılı deyildir.

Yaxud: ( 43 : ı)l.,.>= Ji) *~Iyi C" ~J_, ı,ş~i_,

(Ya M;)ry~m!Öz R~bbin~ itıı;)t et, S;)Cd~y~ qapan v~ rüku ed;)nl~rl;) birlikd;) ruku

et!)- ay;)ti-brimind;) rüku S;)Zd;)d~n ;)VV;)l olmalıdır. (Orada qeyd olunrnamışdır ki,

onlann şari;)ti bu xüsusda biz;) müxalifdir. )

Yaxud da: ( 24: ~'t;JI) * 4:ü _, ü_,....i ~~i \.lı~ )lı~ lA

(Qiyam;)ti inkar ed~nl~r) bel;) deyirl;)r:~'Dünya h~yatımızdan başqa heç bir h;)yat

yoxdur;ölürük v~ diriliri.k. )

( 7: ~~ı)* ?~ı ~w_, ı.11 &"" ~ I.A__p...... (Allah k:ül~y~ onlann üstün~ yeddi gee;) v~ S;)kkiz gün ;)Sdirdi. )

Bu iki ay;)ti-brimd;)n birincis~d~ 4:ü feiliü_,....i feilind;)n ~vv~l, i.kincisind;) is~

?y'jlsözü c)l.,ılll sözünd~n ;)VV~l g~lın;)lidir. Burada "v;)" bağlayıcısı miqdar saylannın

ardıcılbğmı göst~rm;)y;) xidm;)t etmir.

Yaxud: (ı ı : y_,..JI) *ı~_, üih ıJ.o _, ısl.J::ı

(Ya peyğ~mb;)r! M~ni öz yaratdığım kims;) il;) t~k burax!)

19 ' Lı~-.:.._,..»!' ~y.JI Jl, ~1.)1 .. _P.JI, d_;i!l ,_)&.ı.} ulo.~l, ~jll..ıİıl ~ l>! .l4:o..4 ı,:&ll ~ ,_L.YI 372:~ .

88 Süsan Yus if qızı Aslanova

( ı ı : J,..j.JI) * ~~~ J ı.;..J~ J

(Ay~l~rimi) yalan sayan var-dövl~t sahibl~rini m~n~ tapşır v~ onlara bir az möhl~t ver!)

Ş~rifi-m~ali il~ nümun~ g~tirdiyimiz bu iki ay~ti-k~rimin birincisind~ "v~" bağlayıcısı 8bul-baqa ~1-Anb~ri t~r~find~n ~.)ı· "-:> 0-o ı... ~)1....1 adlı kitabında yalnız

~laq~l~ndirici köm~kçi nitqhiss~si olan bağlayıcı kimi s~ciyy~l~ni v~ göst~rilir ki, bu ifad~ I~IJ ...:..ıih <.)4 o.:!l_ji iJ ı;s.>iı kimi, ikincisind~ is~ ~~~ o.:!l_jil j ı;s.>iı anlamında

başa düşülm~lidir. H~r iki ifad~d~ "vav" bağlayıcısı m~nası"birlikd~", b~rab~r"ola

c:- ön qo şmasının yerin d~ işl~nmişdir. Yaxud: . ( 9: ~Yili)*~~ J~l ~J * (Güıi~şl~ Ay birl~ş~c~yi (h~r ikisinin q~rbd~n çıxacağı, nurunun ged~c~yi)

zaman) ay~ti-k~riminda iki s~ma cisminin bir-birind~n ~vv~l olması t~s~vvür

olunmur.

"Va" bağlayıcısının uW:U.....'l/1 JIJ manasında işlanmasi.

"Vav" bağlayıcısı.nıp. m~na növl~rind~n olan bu növ ~IJ.:4'l/l ebi!' JIJ" ayrici v~ başlanğıc" "v~" si d~ adlanır, leksik-qrammatik baxımdan özünd~n avv~l g~l~n söz birl~şm~l~ri v~ ya cümlal~rl~ eyni olmur, ~zünd~n sonra ya ismi, ya da feili cüml~ galir;m~s~l~n;

( 2 : i"W'l/1 ) * o~ ~ J;.l J . )l;..l ~ r3 (Sizi palçıqdan yaradan, sonra da sizin üçün bir ~c~l(ölüm vaxtı) mü~yy~n ed~n

Odur. Allahın yanında m~lum bir ~c~l d~ (bütün ölül~rin diril~c~yl. qiyam~t günü) vardır.)

( 5 : ~1) * i"6..J 'ıli~ :fo J ~ ~ (Siz~ qüdr~timizi göst~rak. İst~diyinizi ana b~tninda mü~yyan bir müddat

(ad~t~n doqquz ay) saxlayar, sonra sizi oradan uşaq olaraq çıxaranq.) ( _65-66 :~.)A ) * ı.:ıt.....u'l/1 J~ J * ~ ..ıJ rW JA.

(Heç (Allahın özündan başqa) Onab~nz~rini (onun adını daşıyan başqa birisini) görmüsanmi?(Qiyam~ti inkar ed~n) insan: "M~n öldükdan sonra ( q~bird~n) dirini çıxardılacağam?- dey~ soruşur. )

"V~, bağlayıcısm dig~rbirm~nası özünd~n sonra g~l~n sözün m~nasını

qüvv~tl~ndirm~kdir. Bu növ bağlayıcı ö.lJI)I JIJ adlanır. Qurani-K~rimd~ verilmiş

nümunGl~r~ müraci~t ed~k: ( 4: ~1) *i"~ c..,.ı\:iS 4J J \tl J * ~.) <.)4 U5.1AI ı... J

(Biz heç bir m~ml~k~ti (heç bir ölk~nin ~halisini) ~c~li çatmamış m~hv

etm~dik!)

81"Qb dilinda bağlayıcılar va onlaı:m ayati-karimalarda işiadi/masinin !eksik- qrammatik xüsusiyyatlari 89

( 208 : ~ı~ı) * ı.:u.JY...lc.l J \lı d.;.) ı.J-o Ll9A.I L. J (Biz-heç bir m~ml~k~ti ora peyğ~mb~rl~r gönd~rm~d~n m~hv etm~dik!)

Tayin rolonda işiadilan "va" bağlayıcısı "V~, bağlayıcısının bu növü 0~1 JıJ adlanır. "Yapışmaq" feili kökünd~n olan

J~vaznli m~sd~rl~ izaf~t birl~şm~si ş~klind~ işl~n~n butermin "yapışma "v~" si kimi anlaşılır. Cüml~d~ t~yin rolunda çıxış ed~n ismi v~ ya feili cüı:nJ,~d~n öne~

g~lir. "V~" bağlayıcsının bu funksiyası t~kc~ cüml~l~r arasında ~laq~ yaratmağa xidm~t göst~rmir, cüml~vari t~yini t~yinl~n~nl~ ~laq~l~ndirm~k m~qs~dini

güdür;m~s~l~n:

( 216: o.fo.ll) * rSJ.::,..;. y, J ~ l_,p.:i ı.JI ~J * rSJ _;::.. ~ ly,fo 0l ~ J (Baz~n xoşlamadığınız bir şey sizin üçün xeyirli, b~z~n xoşladığınız bir şey

sizin üçün z~r~li ola bil~r)

"Birgalik "va" si manasında işladila~~ı JıJ v~ ~ Jı_,ıı "V~, bağlaıcısının bu növü bağlayıcıdan sonra g~l~n sözün t~sirlik halda

. işl~nmasidir. Bu zaman tamamlıq ~ Jy.i.JI mübt~dadan sonra g~l~r~k t~sirlik halda

işl~nir. M~s~ı~n:

S~n atanla n~ etdin? M41 J c..::.w.....:. L.

Burada b~z~n m~na bağlayıcısından sonra g~l~n v~ t~sirlik halda işl~dil~n sözün biriİleisi h~mcins üzv il~ eyni.olmur, zaman z~rfliyi m~nasında işl~nir. M~s~ı~n:

Qardaşın sübh tezd~n yola düşdü:- c:~ı J ~_,:.ı .)t..... M~n gee~ yola çıxıram. uı

J.;lll J .)L........Dig~r t~r~fd~n sual ~datlarından L. v~ Ufo sonra g~l~n

"v~"bağlayıcısından sonra g~l~n isiml~r d~ m~ful m~ahu olur:S~nin Abdulla il~ n~ işin var ~kı~ J ı..::.ı.il l.? M~nim bu işl~ n~ ~laq~m var?- ..:.ı.l:Jı 11\ J ı) L.

"V~, bağlayıcısının digar !eksik -qrammatik xüsusiyy~tl~rina g~linc~, buraya

h~mcins söz, söz birlaşm~l~ri va cüml~lar arasında ~ljic-'J'I JIJ • .d.ib..ll JIJ daxi . Cüm.lanin avvlind~ g~l~n "v~"bağlayıcısının dig~r bir m~nalarından biri JIJ

.d..;ll:Jiva ya Jl:JI JIJ növüdür. 8rab ~d~bi dilinda morfoloji-qrammatik formalardan

biri olan v~ cüm.l~ üzvü .kimi tarzi-harakat zarfliyiıiin funksiyasını yerin~ yetir~n Jl:JI sada v~ mür~kk~b olmaqla iki yera ayrılır. Bu t~rzi-harak~t zarfliyinin sada

növü har~btin İcrasının cins va bmiyy~tina müvafiq va tasirlik halda işladil~n feili

sifat(ismi-fail va ismi-maful) kimi s~ciyyalanirs~, mür~kk~b tarzi-h~r~brt zarfliyi kimi işlanan forması ismi va ya feili cüml~ şaklinda asas cüml~ ila "va" bağlayıcısı il~ alaqal~ndirilan .d..;ll:JI ~ı formasında tnahür edir v~ buradakı "vav"bağlayıcısı

90 Siisan Yusif qiZl Aslanova

~ı _,ı_, · adlamr. Hal cüml~si ~sas cüml~nin ortasında v~ sonunda g~l:) bilir.

M~s~l:)n: ı)b_,ll c)c t\.9~1 _, ~yJI J::.,..ı ı} .l'+;JIA.Sy..o ı.>'=> .Al y.. _, J;.)ı c)c ölyJI J:.,:ü rl 4.h..JI ı} .ı.:iS.JI...!ı ~ cüml~sindg ı)b_,ll c)c t\.9~1 J ~yJI ~ ..i'+;JI A.Sy..o c.>'=>_,:........J'6 _,

ifad~si feili cümlgdgn ibar~t hal cfunlgsidir ki, cüml~nin mür.lkkgb tgrzi-hgrabt

z~rfliyini bildirir. Başqa bir mgnbgy:) n~z~r salsaq, J6,ll dedikdg ~_, , ygni

düz~ltma vg ikinci dgracali özv nazard~ tutulur Jh Sözünün mgnası "dgyişmak,

dgyişikliyg m~ruz qalmaq, bir şey~ dönm~k, bir şeyg gng~l olmaq, mane olmaq"kimi

müxtglif ıngnalarda iş lgnsg dg, isim kimi mgnası "V~ziyygt, hal, durum"demgkdir.

Qrammatik termin kimi iş vg ya hgr~kgtin icrasının vgziyy~tini bildirm~k mgqsgdini

güdür. Y ~ri gglmişkgn, onu da dey~k ki, J6.ll sözii hgm müzgkkgr, ham dg mügnngs

hesab olunur. Şair 81-Mütan~bbi bir şeirindg onu kişi işlgtmişdi cinsindg . Wl~ ·ı ~'-''1 ~ n ~ ı..,.~~ ı.~~ .U'-""""' .u .... J"e":!.....- ~

(Hgdiyy~ etm:)yg ng atın var, ng pulun. Halın ürgkaçan olmasa da, heç olmasa,

dilin şirin olsun. )

Harnin söz bgzi şeirlgrdg qadın cinsind~ d~ işladilir:

414111 J o yol JSI J ..ı.c...ü ~c..5yol ı)4 Jh yı~l ~11::ı1 (Bir adamın halı sani taleyg heyrat etdirirsg, onun işini gecglarg havala

et(gec:)lar götür-qoy et).

Tgrzi-harabt zgrfliyinin bu növünün müxtalif işlgniJlg formalan ila barahar

yaratdığı mürgkkab tarzi-hargbt zarfliklarinin avvalinda galan ~ı _,ı_,ıı "va"

bağlayıcısının mami növlgrindgn sayılır. Xabarin ifadgsin:) göra cümlalar ismi vg

feili olmaqla iki yera aynidığı kimi, cümlanin ikinci dgracali üzvü olan va mürakk~b

tgrzi-harakat zgrfliyi sayılan bu tip hal cümlglarinda mübtada asas cümlanin faili ila

cinsava kamiyyata göra uzlaşır, bu qrammatik hadisa dilçilik adabiyyatında ..b\.,ı:i)

_,ı_,ıı., ~Wl u..:,..ıı adlamr. ıo . .

Aygti-brimlarg müracigt edgk : ( 14 : W....J:!) * ~ 0='-i _, ı.,.ı:.Sıi .US! L}J * (0nlar:Biz güclq. bir dgstg( on bir ngfgr) ola-ola, gözümüzün qabağında onu qurd

yeyg, onda biz aciz olanq" -deya cavab verdilgr. ) .ılı! J_,... .J Jı ü_,._w ol! J ~ _,::ıf rl r _,9 4 5: u....:JI ) * p._JI

(Ya rasulum!) Xatırla ki, bir zaman Musa öz qövm.üng demişdi:Ey

qövmüm!M~nim. Allahın Peyğgmbari olduğıımu bildiyiniz halda, niyg mgni

incidirsiniz?))

20 -341 .0""' 1379, ül_,.h, J)li:i..l c.::.ıi_;Wı:i.il, yly:.'il _,ı.:ay..:Jı _, _,:ı.jll ~,...._,.. • y_,i..,ı~J:..I_;fo.lll 340

arab dilinda bağlayıcılar va on/ann ayati-karimalarda işiadi/masinin /eksik- qrammatik :xiisusiyyatlari 91

Hal cüml~l~ri.nin başqa bir variantı bu tip cüml~l~rin ~vv~lin~ ''vav" bağlayıcısından sonra ~_,ll ül v~ ya ~_,ıı_,ı bağlayıcılannda birinin ~lav~ olunması il~ s~ciyy~l~nir:

(78: ~wı ) * ·~ ?::..JY. ı)~ _,ı .J ..:.ı __,..li r-S~ (Harada olursunuz olun, h~tta uca (möbk~m)qalalar içarisinda olsanız bela,

ölüm sizi haqlayacaqdır.) İndiyiıd~k açıqladığımız "va" bağlayıcısının leksik-qrammatik xüsusiyy~tlari

elmi dilçilik ~d~biyytında eyni zamanda ay~ti-k~rimlarda verilmiş izahlardan ibar~t idi. Qurani-K~rimd~' işiadilmiş bir sıra dig~r mana xüsusiyy~tl~ri d~ vardır. Bu xüsusiyyatlard~n biri d~ ~4)1.1 m~nasıdır. c41 Feili ''bir işi açmaq, hamıya

duydurmaq, bir şey~ z~man~t verm~k" m~nalarında işl~dilir. ( 60 : ö.foll) * ı).!SI.....ı.JI .J ~ı_jill..:.ıl.!ı::..:.Ji Wl

(Sad~l~r (z~katlar) Allah t~r~find~n mü~yy~n edilmi bir f~rz9vacib ~m~l) olaraq ancaq yoxsullara, ( ehtiyacı olan, lakin utandığından ~ı açıb dilanm~y~n) mislçinl~r~

m~xsusdur.

"V~" bağlayıcısnın digar bir manası ~Wll .JI.J "s~kkizincinin ~vv~lind~ gal~n

"v~" m~nasıdır ki, bu bağlayıcıdan avval yeddi sadalanan isim g~lir va sonuncu

"vav"~W .JI.J adlanır: ( 22 :~1 ) * ~~W .J (Onlar yeddidir, s~kizinci is~ _köp~kl~rdir!"-söyl~y~c~kl~r.)

7·-'..b..ll ) * Gl A..uW n ·1 . r- • .JU":'t?"

(Allah ö kül~yi yeddi geca sakkiz gün ardı-arası bsilm~d~n onlann üz~rina ~sdirdi.) .

73 : yjll ) * '+:ı'~' ü.:..JS .J

(N~hay~t, ora çatınca onun(C~nnatin qapıları açılacaqdır ... )

( 112:~_,lll ) * fo.Ji LJC- ü~I.J (Onlar pis am~llari yasaq edanlardir.) ( 5: ~~~) * I).S~I.J..:.ı~ (Ey, H~fsa v~ Aişa!)8g~r o sizi boşasa, ola bilsin ki, ona sizdan daha yaxşı

zövc~lar-müsalman, mömin, ita~tkar, tövbakar, ibadatedan, oruc tutan dul qadınlar va bakira qızlar versin. )

"Va" bağlayıcısının sonuncu m~nalan yalnız Qurani-Karimda işiadilan ayati­

Karimiarda ifada olunduğu üçün bu bağlayıcının harnin m~tnlard~ ifada etdiyi

leksik-qrammatik xüsusiyyatl~rila bağlıdır. Sonda onu deya bil~rik ki, "va" bağlayıcısı bitişik yazılan kömakçi nitq hiss~l~ri

sırasına daxildir.

92 Süsan Yusif qızı Aslanova

anaBİYYAT

Azarbaycan dilind3

ı. Qurbanov A., Ümumi 4ilçilik, I hiss~, "Maarif' n~şriyyatı, Bakı, 1989 2. Verdiyeva Z. N. , Köm~kçi ad kateqoriyalan (monoqrafiya), Bakı, "Maarif',

1990 3. Zeynalov F. K. , Müasir türk dill~rind:;) köm~kçi nitq hiss~l~ri, "Maarif'

n~şriyyatı,

4. Bünyadov Z. M. , M~mm:;)d:;)liyev V. M. , Qurani-K:;)rim (az:;)rbaycan dilind:;) ), Bakı 2005

5. Qasımoğlu, N., Qurani-K:;)rim(Az:;)rbaycan türkc~sind:;) açıqlama) . 6. Hüseynova S. N. , 8r~b dilind:;) köm:;)kçi nitq hiss~l:;)riİı.in t:;)drisi, metodik

V:;)Sait, ~'Bakı Universiteti" n~şriyyatı, 201 O

7. M:;)mm~d~liyev V. M. Kuf:;) qrammatika m~kt~bi, Bakı, ADU D:;)Şriyyatı,

1988

Rus dilind3

8. r~aH,l(e B. M., Kypc apa6CKOH rpaMMaTHKH B cpaBBHTenLHO-HCTOpKtieCKOM ocBemeHHH. lli.l(aTenı:.cTBO BocTO'IHOH JhrrepaTYPLI, MocKBa, ı 963

9. 3Bern:m:ı;eB B. <1>. , MCTopiDV13.bii<03HalliDlXIXHXXBeKOB' B oqepKax H H3BneqeHHHX,q. 1960

Türk dilinda ·

10. Prof. Dr. Mehmet maksudoğlu, Arapça dilbilgisi, Ensar ll:;)Şriyyat, İstanbul, 2012

ı 1. Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, prof, Hayreddin Karaman, Sarf- Nahiv kitabı, Arapça dilbilgisi, nesilyayınlan. İstanbul, 1992 .

12. Dr. Mustafa Meral Çörtü, Arapça dilbilgisi, Sarf, 3 baskı, İstanbul2001

. ôrab dilinda bağlayıcılar va onların ayati-karimalarda işladilmasininleksik- qraınmatik xiisus;jtyatlari 93

ôrab dilinda

13 r.ıfill ı.:.ıı .)ll

, :Uy.JI _;ı., , ~1)1 ~Y.Jiı ı.JI.)ll f')s;. ı} ı.JI.AJ:!ll , ~jll ..İli ~ ıY, ~ ı.J:ı.l!l .J~ r-L.)II

14 ı.J~-W.J.J:!-:1 ı.:.ıı~ , J)li:i...l .:.ıl) .• :.:;;ı , y ly:-)11 _, u~l _,_,...>ll ~_,...._,... , y~ t:H J:.-1 .Jfo.l!ll

15 B79• 16• ~u).a..JI -)J .~1 ~Y.JI, c)l_,ll ~1, ~u-ol.,ıı:.

, U;y!JI y.j)ll , ~yJI ~ ~~ , _,...>ll ~ , ~~~ ~1 ~ _,ri'_,... ı)c. ~j 17 1998- 1999 •_)Aj)ll .lA>k..JI tl.b!

u.Jk..JI , J_,)lll ~Y.JI , ~yJI Wll.lc-1_,! ı} ~I_,JI _,...>ll ' ı.J:-ol ~ _, r.J4JI ~17 ..

18' 1964~

94 Süs;ın Yusif qızı Aslanova

XÜLASa

Maqala ar;:} b ad;:} bi dilinda kömakçi nitq hiss;:}l;:}rindan olan bağlayıcılarm leksik­qramınatik xüsusiyyatlarindan, xüsusila "va" bağlayıcısının ifada etdiyi funksiyalar açıqlaD.l{.

PE310ME

B .naımoi1: CTan.e peqı, H.neT o6 ynorpe6nemm qaCTHI:{bi "H" B KaqeCTBe coe,!OU:IHTe.ın.Horo coıOJa, B.bipiDKM npocT}'IO CBH3.b Me)I(Jzy o.ınıopO,llH.biMH qneHaMH npe.nno)l(eHIDI HJIH Me)I(Jzy npe.nno)l(eHHJIMH, a TaK)I(e o .npynıx <Pym<.UIDIX .naımoro COI03a, B qacTHOCTH ynorpe6IDieM.biX B KOpa~eCKHX CTHXaX.

SUMMARY

In the article it was briefly touched upon question of the lise of a particle "aıid" as a copulative, expressing simple comınunication between homogeneous parts of the sentence or between sentences, and also on other functions of the given · conjunction particularly used in Korani c verses.