BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

• • ILAHIYYAT

FAKÜLT8SİNİN

·ELMİ M8CMU8Sİ

N!! 23 •iYuN (HAZİRAN) 2015

Ruhuila Axımdovun falsafi va ictimai-siyasi baxışları

RUHULLA AXUNDOVUN FaLSaFi Va İCTİMAİ-SİYASİ BAXIŞLARI

309

f.f.d., dose11-t Raşad 8sgarov AMEA Falsafa va Hiiquq İnstitutu

Açar söz/ar: milli şiiur, marksist falsafa, qadm azadlığı, qadm hiiququ,

hii1Tiyyat, maarifçilik, ictimai şiiur. KfllO'leBbte CJlOBO: HaıfUOHQJlbHOe C03HQHUe, MapKCUCinCKaJl rj;wıocOrj;Wl,

ceo6ooa :»ceHUfUH, npaea :»eeHUfUH, npoceeU{eHue, o6U{ecmeeHHC?e MHemte.

Key words: national consciousness, Marxisı philosophy, women's freedom, women's rights, liberty, enlightenment, social consciousness.

XX ~srin ~vv~ll~rind~ Az~rbaycanda Sovet hakimiyy~tinin qurulması marksizm­

leninizm ideologiyasının t~bliği prossesini daha da sür~tl~ndirdi. Yeni ~miyy~tin yaranması eyni zamanda dünyada yeni ictimai-iqtisadi formasiyanın yaranmasına g~tirib çıxardı. Bir formasiyadan dig~rin~ keçid i·s~ bütün sah~l~rd~ ~saslı d~yişik­

likl~r~ s~b~b oldu. T~kc~ m~d~ni sah~l~rd~ deyil, ictimai-siyasi v~ f~ls~fi fikir sah~­sind~ d:;ıı yeni quruluşun t~l~bl~rin~ uyğun qayda v~ qanunlar t~tbiq olunmağa başladı.

Sovet hakimiyy~ti h~r v~chl~ xalq kütl~l~ri arasında marksizm-leninizm ideologiyasının t:;ıbliğin:;ı çalışır v~ bunun üçün görk~mli dövl:;ıt v~ partiya

xadiml~ı;inin xalq kütl:;ıl:;ıri il~ görüşün~ daha çox üstünlük verirdi. Az:;ırbaycan İnqilab Komit:;ısinin f~allan olan Ruhuila Axundov, s~m:;ıdağa Ağamalıoğlu,

Q:;ız~nf~r Musab:;ıyov, N:;ıriman N~rimanov v:;ı dig:;ırl:;ıri z:;ıhm:;ıtkeşl~rl~ görüşd~ yeni

quruluşun üstün c:;ıh:;ıtl~rini ~saslandırınağa çalışır v~ h~r v.~chl~ marksizm-leninizm ideyalannın saflığı haqqında ideoloji t:;ıbliğat aparırdılar.

Kapitalizmd:;ın sosializm~ keçid dövründ:;ı Az~rbaycanda f~ls~fı fikir bütövlükd~ v:;ı tamam~n sosialist quruluşun konkret praktiki m:;ıs:;ıl:;ıl:;ıri il:;ı t:;ıyin

edilmişdi. Az~rbaycanda Sovet haki.niiyy:;ıtinin qurulmasından sonra köhn:;ı dövl:;ıt maşınınm sındınlması, köhn~ qayda-qanunlann l:;ığv edilm~si il:;ı yanaşı iqtisadi, m~d~ni, f:;ıls:;ıfi. v:;ı ictimai-siyasi sah~l~rd:;ı ~srl:;ırd~n b~ri mövcud olan milli­demokratik f~ls~fi t~f~kkürün d:;ı aradan qaldınlması prossesi başlandı.

310 f f d. , dosent Raşad ôsgarov

Azarbaycanda inqilabın qalabasi hala insan şüurunun, axlaq va psixologiyasının

bütün cahatlarinda köhnaliyin tamamila yox edilmasi va yeniliyin tam qalaba çalması demak deyildi. İctimai şüur ictimai varlığın inikasıdır, buna göra da ictimai ş'Qurun formalaşması ictimai varlığın formalaşması ila alaqadar gedan va onunla bağlı olan bir prosesdir. Sosialist ictimai varlığı inqilabın birinci zarbasi ila darhal

formalaşılı başa çatmadığı kimi, onun ideya inikası olan şüur formalan da birdan­lıira formalaşmırdı. Yeni şüur formalarının taşakkülü müayyan vaxt ta la b edan tarixi bir prosesdir (8, 3-5). Ona göra .da, Azarbaycanda Sovet hakimiyyatinin qalabasinin ilk günlarindan başlayaraq Kom.munist Partiyası marksist ideyalann

geniş şakilda şarh edilmasi, bu sosial dayişikliyin baş vermasİ üçün ideologi işlarin bütün parametrtarindan istifada etmişdir.

Görbrnli Azarbaycan filosofu Ruhulla Axundov Azarbaycanda marksist

ideologiyasının tabliği va taşviqi sahasinda mühüm işlar görmüş va bu ideologiyanın daşıyıcısı olan V.İ.Leninin asarlarinin Azarbaycan dilina tarcümasinda sayla çalışmışdır. O, 1924-cü ildan başlayaraq V.İ.Leninin "İmperializm kapitalizmin an yüksak marhalasidir" asarini va "Materializm va empriokritsizm" kitabının müayyan

qismini Azarbaycan dilina tarcüma etmak üçün xüsusi say göstarmişdir. R.A.xundov 1929-cu ilin noyabr ayında falsafa sahasinda qarşıya çıXan müxtalifliklar va mar~.ist metodologiyasının masalalarİ başlığı altında yazılmıŞ işini dialektik materi~lizm

masalalarina hasr etmişdir. O, bu işda dialektik materializmin asas vaziyyatini açıqlamış, ideologiyanın talablari çarçivasinda mexaniki materializm va idealizmi kaskin tanqid etmişdir. Sovet ideologiyasının talablarina uyğıın olaraq R.Axundöv qeyd edirdi ki, falsafa cabhasinin asas xatti idealizm va materiali.zm arasında olan

m~barizadir. Aralıq qruplar siyasi mübariza prossesinin mantiqi sonluğıına qadar inkişaf edarak avval-axır mübariza aparan taraflardan birinin düşargasina qoşulur.

R.Axundovun filcrinca, falsafa siyasatin nazari asasıdır. Bu nöqteyi-nazardan

biz falsafani "nazari siyasat", hamçinin da siyasati "tacrübi falsafa" adiandıra

bilarik. O, bu ideyalara inanır va onlan böyük say la müdafla edirdi. Ruhulla Axundov ali maktablarda kafedralann, laboratoriyaların yeni ·müasir

avadanlıqla taebiz edilmasina, professorlann vaziyy~tinin yaxşılaşdınlmasına, lakin takca amak haqqı manasında deyil, ham da onlara başqa respublikalarda olan, bizda isa olmayan güzaştlar verilmasi manasında yaxşılaşdırılmasına diqqat yetirilmasini lazım bilirdi. O, ali maktablarimizin azarbaycanlaşdınlması ila alaqadar olaraq

azarbaycanlı olmayan professorlann tarnin edilmasi haqqında dekret verilmasini sürattandirmayİ başlıca vazifa hesab edirdi (2, 1~5).

Ruhuila Axımdovımj<Jisafi va ictimai-siyasi baxışları 311

İdeoloji işimiz~ bilavasit~ aid olan f~ls~r~ sah~sind~. xüsusi il~ ş~rq f~ls~f~sinin öyr~nilm~si sah~sind~ qarşı.mıza dünya miqyasında ~h~miyy~ti olan bir vnif~nin düşdüyünü bildir~n R.Axundov f~ls~f~ sah~sind~ iş biz~ n~ üçün lazımdır sualına

cavab ver~r~k yazırdı: "Z~nnimc~. bu iş t~kc~ ona gör~ lazım deyil ki, bütün başqa

mill~tl~r kimi bizim d~ f~ls~fi ~s~rl~rimiz olmalıdır, h~m d~ ona gör~ lazımdır ki,

f~ls~f~y~ dair ~s~rl~r ümumi v~zif~y~ xidm~t etm~lidir" (2, 180).

Az~rbaycanda islam dini ç~tin tarixi yol keçmişdir. Bu c~h~td~n XX ~srin 20-ci

ill~ri xüsusil~ ~h~miyy~tlidir. Bu dövr islam dinin~ h~m müsb~t münasib~tl~. h~m

d~ onun inkan v~ b~z~n is~ t~qib edilm~si il~ n~z~ri c~lb edirdi. Bu iliarda

Az~rbaycanda 1920-ci ilin aprelind~ qurulmuş rejimin ziddiyy~tl~ri tam ş~kild~ üza

çıxmışdır (2, 181 ).

R.Axundov m~harr~m ayında müs~lmanlar tarafindan icra edilan bir çox

ayinl~ra v~ m~rasiml~r~ qarşı çıxmış v~ xalqı başa salınağa çalışmışdır ki, zancir

vurmağın, baş yarmağın din il~ heç bir ~laq~si yoxdur. Onun fikrine~. xalqa

bid~tl~rin tarixini d~lil v~ sübutlar il~ anlatmaq yolu il~ bu cür m~rasiml~rin

qarşısını almaq olar (2, 1 03).

Zaman keçdikc~ camaatın ayılmağını gör~n bir çox ruhanil~r başa düşdül~r ki,

daha işl~r d~yişmiş, daha cidanı cibd~ gizl~tm~k olmur. Onlar da işin üstünü açınağa

m~cbur oldular. Elan etdil~r ki, baş yarmaq, z~ncir vurmaq, ş~beh gazdirm~k din va

"Quran" üz~ril~ da haramdır (6).

R.Axundov sözün ~sil m~nasında respublikada ateist t~bliğatın daşıyıcılanndan

va t~rafdarlanndan olmuşdur. S.Ağamalıoğlu, Sultan M~cid 8f~ndiyev, Q~zanfar

Musabayov, e.H.Qarayev V~ Ruhuila Axundovun t~ş~bbüsü il~ 1929-cu ilin sonunda Bakıda "Materialistl~r klubu" taşkil edildi. Bu klubun nizamnam~sind~

deyilir ki, "klub f~hl~l~rdan, kandlil~rdan, ziyalılardan ibar~t olan bütün

materialistlari birl~şdirir va materialist talimini eyni zamanda klub üzvlarinin

dünyagörüşünün inkişaf etdirilmasini v~ d~rinl~şdirilm~sini özünün ~sas m~qsadi

hesab ·edir". Ruhuila Axundov da klubun işind~ f~aı iştirak edir v~ ~hali arasında

ateist fikirl~ri t~bliğ etmakl~ m~şğul olurdu (3, 42).

RAxundov 1934-36-cı ill~rd~ keçmiş SSRİ Elml~r Akademiyası Zaqafqaziya

fılialının Az()rbaycan bölm(}Si va SSRİ Elmlar Akademiyasının Az~rbaycan ~lialı

kimi mühüm bir elmi mü~ssis~y~ r~hbarlik etmişdir. Bu müdd~td~ o, respublikada

dil, ~d~biyyat, tarix, etnoqrafiya, arxeologiya va s. elml~rin inkişafında,

terminologiya m~s~lal~rinin öyranilmasind~ çox qiym~tli t~dbirlarin t~ş~bbüsçüsü

olmuşdur. Görkamli adibirniz Abdulla Şaiq yazırdı ki, "Ruhulla Axundov inca

312 f f d. , dosent Raşad ôsgarov

zövq~ malik, ~d~biyyatı d~rind~n başa düş~n v~ onu qiym~tl~ndir~n

xadiml~rimizd~n idi. Onun ist~r siyasi vnif~l~rd~, ist~rs~ "İnqilab v~ m~d~niyy~t"

jurnalının redaktoru, SSRİ E~~r Akademiyasının Az~rbaycan filialının r~hb~ri olduğu zaman gördüyü işl~ri heç bir h~qiqi v~taıidaş unuda bilm~z! Heç k~s onun

d~rin z~kasına, görüşl~rinin genişliyin~, tühnm~z enerjisin~ heyr~t etm~y~ bilm~z!

(1, 336-337).

R.Axundov Az~rbaycanın müt~f~kkirl~rinin yaradıcılığını daim diqq~t

m~rk~iind~ saxlayır v~ tez-tez onların f~aliyy~tinin t~dqiqat obyektin~ çevirirdi. O

görbmli şair Mirz~ 8l~kb~r Sabirin yaradıcılığını diqq~tl~ izl~yir V~ onun xalqın

maarifl~nm~si üçün gördüyü işl~ri çox yüks~k qiym~tl~ndir~r~k yazırdı: "Sabir

Qafqaz şairl~ri arasında ~n müqt~dir v~ xalq fi.k.irli bir şair ~dd edilsin g~r~k. Qafqaz

xalqlarının ~vv~lki halı il~ indiki halını müqayis~ ed~rs~k, bir q~d~r t~r~qqi etdiyini

gör~rik. Sabir yaşadığı zamanda müs~lman al~mi qaranlıq idi. Bir t~mfd~n

m~kt~bsizlik, dig~r t~r~fd~n mollaqulaqlarının camaatı aldadıb növb~növ xurafat il~

uğraşdırmaqlan müs~lmanlann c~hal~td~ baqqi qalmasına s~b~b olurdu ...

8lb~tt~, ~halini doğru yola d~v~t üçün, qeyri mill~tl~r kimi bizim ~hali arasınd~

da h~cv yazıb, camaatın s~hvl~rini özün~ göst~rm~k v~ teatrlar göst~rib bunların

eyibl~rini gözl~ri qabağına g~tirm~k lazım idi" (2, 17).

Sabir m~nsub olduğu Az~rbaycan xalqının qarşısında n~ qad~r borclu olduğUnu

layiqli düşünüb. h~cv yazmaq il~ acı h~qiq~ti camaata aniatmağa başladı. Bel~ vnif~ni ifa etm~k, xüsus~n müs~lmanlar arasında asan iş deyildi. Bu q~d~r qaranlıq

mühitd~ bir açıq fikirli ziyalı ş~xs tapılıb da, camaatın s~hvlarini göst~rar v~ yeni

h~yata taşviq edardis~, o saat ~ollanümalar t~r~fınd~n t~kfır edilib «babi» l~q~bi

qazanacaqdı. Sabirin d~ hayatı bütünlükd~ bu kimi t~kfir, · l~nat v~ bir çox özga

müsibatlar içinda keçmişdir. Lakin Sabir öl~n~ kimi öz xalqına doğru qaldı va

mill~ti qarşısında lazımi v~zifasini icray~ çalışdı (2, 1 8).

Ruhulla Axundovun filainc~, Mirz~ 8l~kb~r Sabir mühitind~ki avam, elmsiz

müs~lmanların halını, xüsus~n qadınlanmızın n~ kimi h~qar~tl~ yaşadığını, elmin v~

t~rbiyanin cocuqlarımıza va qadınlanmıza şamil olmadığını, f~hl~ v~ raıiçb~rl~ra

s~rv~tdar v~ mülkadarlar tar~find~n v~fa görül~n zülm~ v~ t~zyiqata soyuqqanlılıqla

baxa bilmirdi.

Sabirin yazdığı b~cvl~rin n~tic~si olaraq Zaqafqaziya müs~lmanlan arasında

elm~ h~v~s başlaruh cocuqlanmızın üzün~ m~kt~blar açılmışdır. Bu böyük dahinin

h~mbtind~n demak olar ki, Azarbaycan ~d~biyyatı v~ m~d~niyy~ti tam bir ~sr

ir~ li ya adırnlamışdır ( 4).

Ruhuila Axımdovun falsafi va ictimai-siyasi ba:x:ışları 313

R.Axundov müstaqilliyin, azadlığın, istiqlalın xalqın hayatında mühüm rol

oynadığını vurğulayaraq bütün xalqlan bu amal uğrunda mübarizaya saslayirdi. O,

istiqlalın manası nadir sualına cavab verarak yazırdı: "Har kas istadiyi kimi yaşasın, yaşasın da. başqalanna aziyyat vermasin, hüququnu tapdalamasın, halbuki

istiqlaliyyati elan olunmuş Azarbaycanımıza baxarsaq har bir qadamda tacavüz,

mazalim, xayanat, safala~ göracayik... İnsanlara insanlı.q, çalışqanlara yaşamaq

imkanı vermak maqsadi elan olunan istiqlalımızdan bu gün işçitarimiz va füqaramız

istifada edirmi ? Xayır! Xayır!. Rusiya inqilab kabirinda olduğu kimi Azarbaycanın istiqlalında da xalqın millat ila; inqilab ila heç bir alaqasi olmayan ünsürlar iş başına

keçib zab.matkeşlarimizi boş istiqlal sözü ila ovunduraraq özlarina ağalıq, hakimlik

imkanı tapmışlardır" (2, 23).

Ruhuila Axundovun filcrinca, bu gün kağız üzarinda gözümüza görünan istiqlal

işçi xalq üçün quru sözdan başqa bir şey deyildir. Xalq yena ac, yena torpaqsız, yena

mahrum, yena marnurlar alinda dastkir, yena hüquqi payimal, qasiblari isa lap

müstaqil, canlan va mallan salamatda, zab.matkeşlar üzarindaki hökmlari allarinda

baqqi. Bu gün marnurlar daruni- qalbdan bütün idrakları ila füqaraya çatdıqlan

qalab:mi bayram edirlar.

Azarbaycan adabiyyatı va ineasanatİ sahasinda böyük xidmatlari olan

xalqırnızın· böyük mütafakkiri va dramaturqu Mirza Fatali Axundovun xatirasinin

abadilaşdirilmasinda Ruhulla Axundovun da az xidmati olmamışdır. 1928- ci ilin

martında o, böyük mütafakkirin Bakıda heykalinin ucaldılmasında, M.F.Axun­

dovun vafatının 50 illiyina hasr olunmuş yubiley iclasının keçirilmasinda yaxından

iştirak etmişdir. Yubiley iclasındakı nitqinda o, M.F.Axundovun yaradıcılığına,

onun böyük ictimai faaliyyatina yüksak qiymat verarak göstarirdi ki, indiya qadar

M.F.Axundovu layiqinca tanımaq va öyranmak biza mümkün olmamışdırsa da,

bundan sonra Mirza Fatalinin kim va na olduğunu axtanb onu daha yaxından

öyranmaliyik ... Mirza Fatali bizim qarşımızda öz vazifasini yerina yetirmiş, biz da

onun xatirini aziz tutub vazifamizi yerina yetirmaliyik (3, 44).

R.Axundova göra, xalqa ela istiqlal lazımdır ki, haqsızlar haqq alsın, zalımlar

mahv, mazlumlar hürr olsun. Xalq öz müqaddaratını özü hall etsin. Bu cür istiqlala

haqiqi istiqlal demak olar (2, 24).

R.Axundov qadın azadlığı masalasini daim diqqat markazinda saxlayır,

qadınlara kişilarta barabar ümumi halda hüquq va azadlıq verilmasini lazım bilirdi.

Onun :fikrinca, qadınlar azadlığa çıxmaqla mülkadann, padşahın va qeyrilarin zülmü

altından çıxacaqlar. Ruhuila Axundova göra, bizim aitalar içinda qadının başında bir

316 j j d , dosent Raşad 8sgarov

anaBİYYAT

1. Abdulla Şaiq. Xatir.ll~rim. Bala. G~nclik 1973.

2. Axundov R. Seçilmiş ::ls~rl::lri. Az~m::lşr. Bak.ı 1977

3. M~d::ltov Q. Ruhuila Axundov. Bak.ı. Az~I1.l::lşr.1983

4. F~hl~ v~ m~d::lniyy~t q~zeti 27 aprel1919-cu il.

5. Yeni yol q::lzeti 1 1 mart 1 925-ci il.

6. Kommunist q::lzeti 12 avqust 1924-ci il 7. Kommunist q~zeti 16 oktyabr 1925-ci il 8. s~ttarov.M. Sosializm quruculuğu dövründa Az~rbaycan xalqında ateizm

dünyagörüşünün formalaşması. B., 1964

Ruhuila Axımdovunfalsafi va ictimai-siyasi boxışiarı 317

PE3IOME

B CTaTI>e Hccııe.ıı:osam.ı <l.>HJioco<Pci<He H coi(Ha.nı:.ao-no.Jlli1'Wieci<He

B3rmı,ı:u.IBH.ı:ı;Horo o6mecTBeHHoro .ıı:e.ırremıPyxy.JIJI])I AxyımoBa:OT,ıı:eJibHO

paccMaTpHBaeTcH 6op:o6a PyxyııJibı Axya,ıı:oBa 3a MapKCHCTc:ıcyro H.D:eoııormoB

paMKax -rpe6oBaırn:H K coBeTcKoii H.D:eoııo~ım, pa6oTa no rrepeBo,ıı:aM rrpOH3Be,ıı:emrn KJiaCCHKOB Ha aJep6aH,ll.)KaHCKHH H3:01K H aKTHBBOe yqaCTHe B ,ıı:e.ırreJibHOCTH KJIY6a MaTepHaımCTOB. Oa TaiOKe aıcm:BBO noMep>KHBaıı HHTemrnremoB-rrpocBeTHTeııeii, KOTOp:oıe 6op01IHCb 3a HOB:Otii aıııpasHT, OKa3biBaJI HMrrpaı<Tif'IeCKOH I10MOIU:b,H B .ıı:aHHoM cııyqae . 6ı,ıno rrpHMepoM .ıı:Jlj! HHTemrnreHI(HH CBOHM CTPeMJieHHeM K peıpopMaM H HHHOBalU'UIM. b:OIJIH H3yqem.ı Tea.ıı:eın:um pa3BHTHH Hai(HOHaJII:,HOro caMoC03HaHIDI asep6aii,ıı:)l(aHCKOH HHTeıımrreHI(HH. E:oına Hccııe,ıı:oBaaa

.ıı:e~J.TeJibHOCT:O PyxyııJibı AxyımoBa B KaqecTBe pyKoBo,ıı:HTe]ljJ asep6aiiır.>KaHcKoro ceKTopa 3aKaBKa3CKoro oT,ıı:eııeHHH AKa,ıı:eMHH HaYK CCCP H asep6aiiır.>KaHcKoro <t>HJIHaııa AKa,ıı:eMHH aaYK CCCP, ero 3acııyru B Hccııe,ıı:oBamrn <l.>HJioco<PHH, H3biKa, JIHTeparypı.ı, HCTOpHH, :naorpaıpHH, apxeoııorım, H TaK .ıı:aııee.

RESUME

In the article prominent statesman and public figure of Azerbaijan Ruhulla Akhundov's philosophical and socio-political opinions have been explored. Especially, Ruhulla Akh~dov's struggle for Marxist ideology within demands of Soviet ideology in Azerbaijan, translation job o( Marxism classics' works to azerbaijani language and his activities in materialists club are explored in detail.

He also gave help with his practical activities to educationist intellectuals who were strugg~g for new alphabet in Azerbaijan and he became exemplary person for intellectuals with his reformism and innovation in this work.

In this article, azerbaijani intellectuals' services in the development of national consciousness have been investigated and in the period, that Ruhulla Akhundov was the leader in Azerbaijani seetion of Zagafgaziya branch of USSR Academy of Sciences and in important scientific institution, Azerbaijan branch of USSR Academy of Sciences, his services in the development of philosophy, language, literature, history, ethnography, archeology and other sciences in our republic have been explored, deeply.