lber

Ortayli YOLUNDA

BATILILASMA

Tarih

idrAPtMt

MERKO

NDEKLER

7 9 29 37 46 55 61 70 77 83

nszTanzimat adam14e Tanzimat toplumu Tanzimat dneminde tanassur ve din degigtirne olaylan Tanzimat devri basuu zerine notlar ilk Osmanh parlamentosu ve Osmanh milletlerinin temsili IL Abdlhamid dneminde anayasal rejim sorunu lkOsmanh parlamentosunun yapismda eylet idare meclislerinin etkisi IL Abdlhamid devrinde tagra brokrasisinde gayrimslimler Midhat Papa'nm vilyet ynetimindeki kadrolan ve politikast Osmanh mparatorlugu'nda modernlegme ve mahall idare idari alamndaki geligmeler Osmanhlarda ilk telif iktisat elyazmast sanayilegme anlaylyma bir rnek: Osmanh mparatortugu'ada 'Islah-1 Sanayi Komisyonu' olayt Osmanh mparatorlugu Alman diplomasisi: 'Drang nach Osten' ve bazi Osmanh mparatorlugu'adaAmerikan okullan uzerine'.

93100 104 111 124 134 146 156 161 170 178 195 201 216 222 229

gzlemler Osman Hamdi'nin nundeki gelenek Osmanh devletinde laiklik hareketteri zerine Hilfet ve Trkiye slam devletinde hil&fet 19. yzyilda heteredox din gruplar ve Osmanh idatesiAlevtik, Nusaydlikve Bb2li'millet'

Osmanh mparatorlugu'nda Ortodoks kilisesi

nizann

Tanzimat dneminde Balkan]ar'da ulusal kiliseler ve Rum Ortodoks kilisesi Son devirde Osmanh Musevleri Osmanh Yahudileri ve Trk dili Osmanh modernlegmesi ve Sabetaychk Harf devriminiri nedenleri zerine

nszDostum Murat Bardaka, Merkez Kitaplar adma bazi derlemeyi teklif ettigi zaman, buna hay1r diyemedim.makalelerimi

7

Makaleleri genelde benim kadar dagmik ve birbiriyle ilgisiz yaym organlarmda akan bagka bir meslektay yoktur. Bu yzden bunlart bir araya getirmeyi teklif edenlere, ancak gkran duyarim. ISIS Yaymlari'ndan Sinan Kuneralp, daha nce ngilizce, lmanca ve A Fransizca makaleierimi'Studies On Ottoman Transformation' baghgi altinda yayimlamigti. Gene Ankara'da bulunan Turhan Kitabevi de, Osmanh ekonomisi zerine yazdigim makalelerimi kalm bir cilt halinde negretti. Elinizdeki bu ciltte, Osmanh millet sistemi, diplomatik iligkiler ve ekonomi tarihi zerine makalelerim yer ahyor. Bu makaleleri toplayip redije eden dostuin Dr. Erhan Afyoricu'ya ve Merkez Kitaplar Genel Yaym Mdr lknur tegekkr bir bor bilirim. zdemite

lberOrtayh24/05/2007

Tanzimat Adams ve Tanzimat Toplumu

Keecizade Fuat Paga'ya atfedilen bir nkte vardir: Muhalifierinden ve mra bir kipi, Babil'nin parke dgenerek genigletilencaddesiniver pek mnasip bir i; yapildigmt syler Papa da, "Bize attlan taglarla dgettik," cevabuu verit Gerekten de Tanzimat yneticilerine ok taglar atilmig, onlar da bu taglan bir devri bina etmek iin kullanrmglardir. Ihmh ve uzlagtinci bir yol izleyek karp grglleri bile planlarun gereklegtirmek iin hizmete ald11az Onlara gre bugnn muhalifi yarmm ahqma arkadagiydi. Tanzimat'm ncil kadrosu, ne geldikleri meslek ve dunya grg, ne de toplumsalkkenleri bakimindan birbirine ben,zemeyen kipilerden oluqur; aralannda bir uyum vardi, ama birlik oldugu sylenemez. Bbil diktatrlerinin birbirleriyle ekigmeleri bazi zaman parlamenter Avrupa rejimlerindeki iktidar ve muhalefet partilerinin srtmesini aratacak derecedeydi. A. Cevdet Papa gibi Sleymaniye medreselerindeki dik bagh softalan mat etmi medrese bilgini ile sefamthanelerde yetigmig RegitPaya, agirbagh Ali Papa ile nktedan ve lafmi sakmmaz Fuat Paga hep birlikte bir devri yaratmiglardir. Tanzimatilar, 19. yzyilm ortalarinda reformlarnu gelenekselbir devletin kadrolariyla egitli dil ve dinden gruplann atigtigt bir ortamda yrtmek zorundayd11ar. Muhalifleri oktu; ama hi kimsenin burnunu kanatmadan, zgrlgn kisitlamadan eski bir imparatorlugu agdaglagma yoluna akanhlar. Tanzimat hareketini bazi agdag yabanct gzlemciler sama' faaliyeti olarak yorumlamiglardir i Gerekten de Tanzimat haketi, kanun egemenligini kurma ve ynetimi yeniden dzenleme olarak T grlyor ve anlagihyordu. stelik anzimat hamketini byle niteleyensadece Avrupah gzlemciler degildi, Tanzimat ndederinin kendileler'fegislation-ya-

ve ynetimini aym biimde degerlendiriyorTanzimat hamketibir devrimin atmosferini ve dnya grn talardi. gimiyordu. Tanzimat yneticileri kipiliklerinde tutuculuk ve pragmatik reformculugu birlestirmig,dnya grgleri, davramp biimleri ve politikalanyla 19. yzyd Osmanh toplumundaki yeni insanm tipik temsilcileri veya ncleri olmuglardir. Ancak bu yeni Osmanh tipinin byuk liiri de

girigimlerinin amacun

*

En lberOrtayh, imparatorlugun Uzun YR2ydt, stanbul1983, s. 1/0-183. 1 George Young, Corps de Droit Ottoman, Oxford at the Clarendon Press, 1905, s.XIL

de eski toplumdaki Osmanh efendisinin yagam tarzuu, dnya grgn bilinli biimde devam ettirdigi de aikttr. Mustafa Regit Papa, A. Cevdet Papa, Ali ve Fuat pagalardan olugan Tanzimat drds, iktidari tutuca ve grngte reformcu bir kadrodan devraldilar. Bu devir-teslim, eskilerin gzden dgmesi ve bir kpeye itilmesiyle gereklepti.Temkinli, hatta rkek Mehmed Emin Rauf Papa yeni dneme uyum saglayamam19tt. Papa genIiginde ilk sadrazamhgi sirasmda, reform girigimleri yznden Halet Efendi'nin ktgkirtmas1yla Sultan Mahmud'un higmma ugramig ve son anda padigah, paganm yakipikhhgun kastedip, "Kallvi kendisine pek yaktytyor"' diyerek canuu bagiglamigti. htiyar Emin Rauf Papa radikal girigimlere kargi istekM. sizligini, "Artik bu kallvi bizi kurtaramaz," szyle ifade ederdi. Tanzimat dneminin eledigi diger devlet bykleri, elli beg ylldir nezaret rtvuzera' denilen Hsrev Papa, birbirlerinin kubesini taglyan ve kazan Akif Papa ve Pertev Paya gibi vezirlerdi. Hsrev Papa gizyusunu li bir tutucuydu, Mehmed Ali olaymdaki geligmelerde lursuun ve hataIarmm payi grIdgnden Tekirdag'a srgne gnderildi. Akif Papa ise rakibi Pertev Paga'nm katline neden oldu. Bu son kanh entrika idi ve Pertev Paga'dan sonra Akif Paga'nm da ylldizisnd ve srgne gnderildi.2 Artik meydan Pertev Paga'nm yetigtirmesi olan ve yeni devrin politikacisi Mustafa Regit Paga'ya kalnugtL Regit Paga, Sultan Mahmud dmemi Bbil brokrasisinin gen yelerindendi. Kaleme aldig1 belgelerdeki yazi ve anlatun padigahm hoquna gitmig, koruyucusu Pertev Paya tarafmdan padigaha vlmt. Buraya kadar klasik Osmanh kalemiyye snufunn yeteneklibir yesiyle karp karyay1z. Reformcu hkmdar bu yetenekli gencin Fransizca grenmesini ister; igte Regit Bey ise padigahm bu emrini yerine getirdiginde, artik yeni devir brokrasisinin ncs olacak bir kigilikti. grendigi dille dag dnyay1 tanumpti. Bbil'de sratie ykselen Regit Bey, 1834'te Paris elisi, sonra Londra elisi, ardmdan hariciye mstegan ve az sonra da vezirlik rtbesiyle hariclye nazin oldu. II. Mahmud'un lmnde hariciye nazirhgi stnde kalarak Londra elisiydi ve dner dnmez Tanzimat Fermam'm ilan ettirdi.3 1857'de 61 yagmda lene kadar beg kere Osmanh Devieti'nin sadrazann olmug, hariciye nazirhgi, valilik, Meclisi Vak Meclis-i Tanzimat reislikleri gibi Bbil'nin yuksek grevlerinde bulunmuqtu. Tanzimat dneminin diger nlleri de onun getigi yolu izlediler. 19. yuzydm yksek brokratlan, bugn sadrazam, yann nazir, br gn vali, sonra gene sadrazam olabilirlerdi. Ama her grevde dev'geyh-ul

Kallvi, sadrazamlarm giydigi kavuk. 2 Abdurrahman pref, Tarih Muhasebeleri,Kanun yay., 3 a.g.e., s. 51 vd.

*

1 stanbul 978, s.

18,

let ynetirnini ok yakmdan etkiledikleri bir gerektir. Ali

ve Fuat paalarm, daha sonra Midht Paga'mn, A. Vefik Paga'nm yagam izgilerinkurumsallagnug bir deki bu paralellik 19. yzydm devlet adamhmda gelenek gibiydi. Regit Paga'mn yanda Ahmed Cevdet Papa daha ilgin bir hayat izgisine sahipti. Yz yllnce yayasa, ilmiyye snufmm en nde gelen ye1erinden biri olarak kalacak Cevdet Paga; ilmiyye snufmdaki yksek rtbesinden, yani kazaskerlikten nilkiye snufma geig yapmig, vezir,olmugtu. Osmanh tarihinde ilmiyye snufmdan mlkiye snufma geig yapanlar az da olsa yardi, fakat byle yksek bir rtbeden geig tek olaydB ve Tanzimat reformlarmm ilmiyye snufnun gc ve dnya grg aleyhine geligtiginin ve laik brokrasi ve dnya grgnn berikilerin nne getiginin canh bir rnegidir. Cevdet Paga, Tanzimat dneminin yeniliki heyecanim veya dig diinyaya dnklgn degil; tutuculugutemsil eder. Btn yazdiklarmda ve dgncelerinde Ornu, ihmhhnu todoks bir Snni Hanefi oldugu aiktir. slmiyetonca hibir refornu gerektirmeyecek kadar stn bir dzen getirmigtir. Ik mderrialiginde

11

saldirgan ve agzi kalabahk softelanm susSleymaniye medreselerinin saygilarun kazanacak kadar bilgisi g1yd. Laik brokrasiye turup gei; yapmadan nce Fransizcayigrendi, Avrupa hukukunu gya gynrendi, Hammer tarihini okudu. Yazdigi tarih eski vakanvislerin olarak ilerisinde, ama agdag tarihiligin ok gerisindedir. 18. ve 19. tem yzy11baglarmdaBalkanlar'daki ulusalci hareketleri, Arabistan Vahabilerinin isyamru nasil degerlendirdigini biliyoruz, ama bunlara bakarak Cevdet Paga'yi saf veya aginm ok gerisinde bir adam olarak nitelemek de mmkn degildir. Paganm ynetici olarak yazdtgi teftigraporlan, hazirlad1 nizamnameler zaman zaman tarihiliginin ok tesinde bir gzlem ve degerlendirme yetenegine sahip oldugunu gsterir. Cevdet Papa 19. yzylan her bildigini ve dgndgn yapmayan, sirrun mezara gtren devlet adamlarma tipik bir rnektir. Bizzat kaleme aldigi Tarih-i Cevdet'teki.bilgi ve yorumlar eserin diger baslasmda akarihm; veya degigtiriknigtir.Nedeni resmi sansr degil, pagamn kendi sansrdr. Cevdet Paga, yneticilik sz konusu oldugunda tutuculuguna raga men grglerinden taviz vermekten ekinmemigtir. Bu tutumu eyyamcihkmet' anlayigmdan ilehmdan degil, Tanzimat adammm olan Ali ve Fuat pagalari elegri gerir..Akilh, bilgili Cevdet Papa, kargitt tirirken zaman zaman ly kainp galiz bir slub kullamr. Regit Paga'nm tercme odasanda gayrimslim memur tutmadiguu, Ali Paga'mn ise oraya Ermenileri doldurdugu gibi szlerle eleptirilerini srdrur, Fu'hikmet-i

4 A. L Chambers, The Educationof a Nineteenth Century Ottoman Alim', A. Cevdet Papa IJMES, 4, 464.

12

trz-1 namusu konusunda laubali' oldugu at Paga'um ise dedikodusunu da yapar. Du laubaliligin rtedeni ona gre Fuat Paga'nm kaympederinin Nuseyr taifesinden olmasidar.5 Gerekte yaamlari ve familyalanmn yagam tarzlari da birbirinden pek farkh olmadigt halde, bir Cevdet Faa medreseliligine ragmen tek kadmla evlilik taraftartdir duygu doludur;6 Cevdet Papa, grup ekigve egine yazdigi mektuplar mesinde igilszlge vardartmg grnilyor. Ne var ki adamlar bir vibastmlmasi veya falan kurumun yeniden dlayetteki ayaklanmanm zenlenmesi gibi sorunlarda bu tr ekigmeleri bir yana birakir ve birbirleriyle aym masanm etrafinda otururlardi. Cevdet Paga'mn Avrupa tarihi ve hukuku alamndaki bilgisi; dogu tarihi, islamfelsefesi ve fikth alanlarmdaki genig bilgisini ancak ssleyecek derecedeydi. Bu bilgileri mukullanardi. A. Cevdet Paga zellikle M. hafazakr tezlerini savuntrken TanziRegit Paga'ya sadik oldugundan ve devriri geregini anladigmdan mat hareketine hizmet etmiytir. Ancak bazen takmd1gi taassup ve saJd2rganhgi da agan slubu nedeniyle, Tanzimat hareketinin ve her trl yeniligin kar1smdaki evrelerin benimsedigi tek Tanzimata devlet adami oldu. Cevdet Paga'mn kizi Fatma Aliye Hamm kaleme aldigi Cevdet Paga ve Zamanr adh kitapta? M. Regit Papa ve Cevdet Papa ikilisiyle Ali ve Fuat papalar arasmdaki ekigmeyi, ikincilerin Fransiz politikasma taraftar olmalarma baglar. Fatma Aliye Hanun'm bu vehmi kendisini okuyanlan ve okuyanlarm yazdigim okuyanlart bugne kadar yamltmigtit ngilizve Fransiz politikasmi kullanmak gibi hner, daha dogrusu hner gsterisini Tanzimattlar sik sik tekrarlamiglardir; ama igleri bir eiilige kapilanarak yrtmedikleri aaktir. Cevdet Paga'nm kiz1 Fatma Aliye Hanun Tanzimat dneminin aydm kadm tipine bir rnektit O devrin aydm gruplanyla grgr, zellilde diplomat elerini veya stanbul'uziyaret eden sekin yabanci hammlan evine davet.eder, davetten ve konuqulanlardan hkmeti haberdar ederdi. Glnar Hamm diye bilinen Rus 6 kontes Lebedov(a) da Yddiz'a jurnaledilen bu tr ziyaretilerdendi

'familyasinm

Tanzimat insam yzyillar boyu kmsenerek bakilan Beyoglu'na atmigtL Lamartine'in tagra kasabalarma benzettigi szde gik semt ahpap mahallelerine tepeden bakarBeyoglu, tag binalariyla istanbul'un de Avrupa'ya zenen aydmlarm bulugtugu yabanci kitapilan, Avrupa mamulti satilan magazalanyla Beyoglu; stanbullurk'n yaanunda T Avrupa'ya aralanan bir kap1ydi. Cafleri, restoranlan ve otelleriyle nihaadun

S A. Cevdet Paga, Ma'rzat, haz: Y, Halaoglu, agn s. yay.,istanbul1980, 2.

6 Mbahat Ktkoglu, 'Cevdet Papa ve Aile ii tnnasebetteri', CevdetPa Semineri, ..Ed. Fak. 1985 7 Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zamam, Dersaadet, Kanaat Matbaasi, 1332. 8 Baskunhk Arpivi Yddiz Evrak: (27R.1309-1891).-31-27/5/27/29

yet apartman hayattyla, istanbulluBeyoglu'na ok sonralari tagmmaya baglad1. Tanma artip, Beyoglu'na ayrilan saatler ve gnler ogaldika Beyoglu da tiyatrosuyla, tketim zevkiyle, sefahatiyle Avrupa tagrast olmaktan ikip Osmanhlagti. Tanzimatt grubun alafranga sadrazami olarak bilinen Mehmed Emin esnahadan Ali Paga, Misir argisi bir attarm ogludur. Attar akgamlari arymm kapisim da kapatt18mdan muhalifleri, kendisine bevvabm (kapicmm) oglu derlerdi Diktatr sadrazanu tarihteki bir diger diktatr sadrazamla karplagtirarak yeren gairin taglamasi n1dr. Kapacizadeile KyrTnn farkt budur, Birisi aldt Giridi, birisi verdi bugn... Gerekte Girit'i vermemig, o gnn kopullari iinde, kurtarmi.y say1hrdt. Diplomasi meslegine Regit Paya gibi yeni geigyapnnyti. Fransizcayl kendisi grenmigti, kisa srelerle Viyana ve Londra eliliklerinde ahgImytt. Regit Paga'nm elindert tutmasiyla Londra eliligine, sonra hariciye msteparhma tayin edihnig ve o sadrazam olunca da hariciye nasekiz defa hariciye nazirhgi yapti. zzin olmugtu. Beg kere sadrazamhk, mir Bursa valiliklerinde bulundu. Bbll'nin Regit aa'danonra ikins ci diktatr o oldu, ama BblAlf i de saraym ve butn lkenin diktaty r haline getirdi. Sadaret makamma Sultan Abdlaziz bile sayg1 gstermek zorundayd1, ptokolde ve resmi iliekilerde Bbil'yi temsil eden kendisine kargi, en hafif saygisizhga kesinlikle msaade etmezdi. Ali Paga'mn sadrazamhgi sirasmda ynetim ve hukuk alanmda Tanzimat dneminin en kahe dzenlemeleri gerekleptirildi. Su reformlar gerekleytirilirken Avrupahlarm oyununa gelinmedigi, tersine lkenin asker ve maf zaafina ragmen Avrupa rnfidaafesini en aza indirecek Bir yntem iziendigi grlr. Bu agirbagh, dgnerek eyleme geen, en agar kararlari ve cezalari bile soguk bir tebessmle belli eden adamm yakm ahyma arkada, nktedan, delidolu Puat Paga'ydi. nI ulema ailesi Keecizagrenimi grmgt. Frans1z dilini kelime delerden geliyordu ve oyunlari ve nkteler yapacak kadar iyi bilirdi. Ani karar ve uygulamalamlteciler sorununa rma ragmen 1861 Suriye olaylarmdan vanncaya dek, btn glklerin ustaca zmnde pay; byktr. Ali Paga'yla akrandi ama onunkinden ok farkh bir toplumsal evrede yetigmigti. karakterdekibu iki adam birbirleriyle aym politikayt izlediBirbirine.zit ler. Daha dogrusu Ali Paga, A. Cevdet Papa gibi byleyici bir adamm bulundugu bir ortamda Fuat Paga'dan vazgeemezdi. Ali ve Fuat pagalar ynetimde birbirlerinin sxekli halef-selefi olan aynlmaz bir ikiliydiler. Tanzimat brokrasisinde fligkiler henz anonimlegnekteydi. Klasik Osmanh brokrasisinde aday memurlar kaleme arak olarak girdiklerin_tip

13

14

de kendilerine meslegigreten amire bir usta, bir baba gibi baglanir, birlikte ahgip ykseldikleri akranlanyla kurduklan kardeglik iligkisi hayat boyu srerdi. Bu yz yze iligkilerin modern bir kurumsallagma iinde zamanla kaybolacagi aikti, ancak Tanzimat brokratlaruun iligkilerinde etmigtir, hatta Tesm ve gruplagmalannda eski gelenek ve etiket devam mmkndr. Bir sadrazam, mabeyn yaziemalarda bile bunu gzlemek bagktibine yazdigt arz tezkiresinde eger byle bir yakmhklan varsa 'karmdagi a'azz-u ekreattfetlu oglum efendim haztleri' veya mim en sevgili laymetli kardegim' gibi bir hitapta bulunurdu. Resmi belgeIerdeki literatre yanslyan bu egilimin politika ve ynetimdeki grug lagmalarda baghca etken olacagma kugku yoktti. Tanzimat brokrasisinin yabanci dil bilen, dig dnyay1 izleyebilen yetenekli yeleriyamnda yeni devrin kultrel atmosferine, ahgma ynda oka bulundugu auktir. Byletemlerine uyum saglayamayanlarm yabanca dili yanhp yazip konupanlar, koltugunun altmda 1erinin iinde lf ola Fransizca gazetelerle dolaganlar, kaynldigi grevlerde gln ipler yapanlar boldu. Ahmet Midhat Efendi'nin Feltun Bey ve Rakim Efendi adh romam, 19. yzy11modernlegen brokrasisinde gerekten becerikli, okuyan ve yabanci dil grenen Ralom Efendi'yle, tembel, gsterigli ve yeni hayati yuzeyden taklit eden Feltun Bey'in kipiliklerindebu iki konu almaktadir Feltun Bey tipi memurlarm canh rnegi tip Inemuru o devrin harietye tegrifatilarmdanKmil Bey'di. Franstzcasmm glnlgu ile tatunmig olanlardandl. 1867 yilmda yeni kurulan Beyoglu Altmolc1 Belediye Dairesi reisligine tayin edilmigti. Fuat Paga'nm bacanagi ragmen bu gibi grevlerle Raynhrmig. Kmil dugundan yeteneksizligine Bey, devrinde Prenk mukallidi diye bilinirmig." Fransizcay1 az bildigi halde devamh Fransizca deyimler kullanmaya algarmig, igler atallagti veya'ol babda irade efendemek iin'les affaires sont devenue fourchette' monseigneur' gibi gln evirileriyle dimindir cette porte l'irade est n1ymg.9 Tanzimat'in bagmdan beri brokrasi yeleri ve paga2adeler arasmda Kmil Bey gibileri; yenilige kargi tepki duyanlar tarafmdan devamh hievedilmigtir ve halen hievedilmektedir. Bu nedenle siyasal edebiyatumza yerlegmigbir deyim olan Tanzimat tipi, Tanzimatilarm sadekulce bir grubunu, daha dogrusu ikinci snufuu meydana getirenler iin kendini lirlabilir. Gerekte Tanzimat tipi, bizim toplumumuzda kendi yetigtiren, eleptiren ve yeni ufuklar aramaya baglayan insanlarm ilk rgelenegin payi vardir ama genegidir: Tanzimat insannun olugumunda'derletli

Roquefort peyniri yemeden sofradan kalkmamay1 Frenk nygarhgr sandigmdan dolayi, peyniri hi sevmeyen Sadrazam M. Regit Papa tarafmdan muaheze edil9 Osman Nuri, Mecelle-iLmur-u Belediyye,C. I, s. 1421-1422.

Ienegi degigtirme gelenegi, Tanzimatilarla baglamighrdenilebilir. Budapepte'de Tuna layisada girin bir meydan, JozefBm adnu tagir. Meydanda General JozefBm'in bir heykeli vardir. Macar halki, 1848'de Kossuth'un nderliginde Avusturya'ya kargi baglattiklan cumhuriyeti devrime gnll olarak katilan Polonya lejyonu komutannun amsma bu heykeli dikmig ve gkran borcunu bildirmigtir. General JozefBm, Osmanh ordusunun nl Murat Paga'sidir. Osmanh lkesine sigman Polonyah, Macar ve talyandevrimci birlikterinin bir kasnu geriye yurtlarina veya, bagka lkelere gitmig, bir kismi da din degigtirip Osmanh hizmetine girmiglerdi. Bu yeni Osmanhlar, 17. yzyildan beri Alman prensliklerinde, Rusya'da grldg gibi orduya ve sivil idareye hizmet sukk asilzadelerinden ok farkhydinan bagka lkelerin maceraperest lar, yeni lkelerine derin bir baghhkla hizmet etmigler, Tanzimat reformlarmm yrtlmesine yeteneklerlyle katkida bulunmuglardir Bir bakikaarak Trkiye'ye sigman Alman ma 1930'larda nazizmden adamlannm niversiteye yaptiklari hizmete benzer bir durum sz konusudur. Ancak 1849 Polonya-Macar mltecileri sadece Osmanh ordusuna degil, sivil brokrasiye ve kltr hayatma da yararh hizmetler sundular. Ordusunun kurulugu tamamlanamamig ve reformun getirdigi sanct ve sikmtilar iindeki Osmanh Devleti Avusturya ve Rusya'nm baskilari-na ragmen mtecileri geri vermedi. Sultan Abdlmecit; Tuna klyismdaki kalelere sigman ve bagta Kossuth olmak zere btn Macar hkmet yelerinin, Polonya-Macar komutanlarinm bulundugu binlerce kigiye, kendilerinin ve ailelerinin hayat ve gereflerinin taminat altmda oldugunu, istedik1eri lkeye gidebileceklerini,Osmanh hizmetine girenlerin de rtbe ve mesleklerine uygun grevlere atanacaklarmi bildirdi. General Kmety, General Bm (Murat Paga), Bordy, Przyenski, Czaikowsky (Sadik Paga), Vimety (smail), Zanitski (Osman), Stein (Fernat), Nemegyis, Borzecki (Mustafa Celleddin Paga) gibi yksek rtbeli Polonyah ve Macar subaylar din degigtirerek Osmanh hizmetine girdiler.10Dinini degigtirmeden Tuna kiyilarmda kalan veya Haleb ve Ktahya'ya yerleptirilen kk rtbeli subay ve erIerden Osmanh sanayiinin ve tarmumn geligmesine yardimci olacak birok uzman ikti. Topuluktan haritac1hga, matematik egitiminden veterinerlige veya ressamhga kadar 19. yzyil Osmanh hayatma birtakim yeniliklerin girmesinde mltecilerin pay1 oldugu aiktin Bizzat Midhat Papa Tima vilayetindeki sanayi mekteplerini Polonyah-Macar mltecigretmenIer sayesinde aabilmigti. IL Mahmud dneminden beri Osmanh ordusu zellikle Prusya'dan uzman getirti.bilim

13

10

. Hius Hof-St. Archiv, PA XII Trkei fog 27, 2 Jaenner1850 ve aym karton fog. 445,

16

ne denli canla bagla hizmet ettiksigman sonra sirasmda nce ngiltere'ye leri gphelidir. 1830 devrimi maiyetindeki iki PolonOsmanh lkesine gelen General Sknanowski ve almmasim Avusturya, Rusya ve Prusya yah subaym Osmanh hizmetine zerine piddetle protesto etmiplerdi. Prusya elisi Knigsmark, bu olay tehdidini savurmugtu,11 OsPrusya'dan askeri uzman yollanmayacagt rahatsiz ediyordu. manh'ya gerekten hizmet edenler byk devletleri srgndeki Polonya hkumetini, yani Polonya Mill KoBbill, 1831'de eli mumitesi'ni tammig ve komitenin Bbial nezdindeki temsilcisine AS11110smanli papalari ve memteVe lviacar Polonez amelesi yapangt1.12 olduklan evteye lan sadece kendileri degil, evlilik yaptildan ve akraba 19. yzyilnt Osmanh yuksek simfi arade yeni bir hayat tarzi getirdiler. baglad1. smda ulusalo bir Batihlagma bu evrede byk liman pehirlerinde yeni bir hayat bag19. yzyilda stanbul e v mobilyasi ve ladi. Bu yeni hayat tarzi, sadece kgir honaklar, Avrupa sofra adablyla zetlenemez. Kadmlar egitim grilyorlatda.Gaalafranga okunuyordu. Kag bzete ve dergi okunuyordu, asil nemlisi roman kadmi topium hayayk lde devam etmekle beraber yksek snufm Bazi giriyordu ve gezinti yerlerinde kadm erkek rt baglamigtl.

yordu. Ancak bu Prusyahlarm reforma

tma

tekkelere kadmlar da devam ediyordu. eskisinden Toplumda hareketlenen, renklenen bir hayat yanmda, tekkelerin yeyhierine mafarkh organize bir mistisizm de bagladt. Devlet yardmu yapayordu; bir taraftan sayilaav baglatiyor, yiyecek ve tamirat m birlikte istanbul'da eyhane sayisi da artn artan tekkeler ve mritlerle AImaktaydi. Sonra punch iilen dkknlar, balo denen batakhaneler... halki sarmaktaydi. Eczane kol keyfiyle, ayin cezbesi bir arada her smif h gelenekler de sryordu. stanbul alki ve doktorun yanmda eski Eugeolmugtu. mparatorie yoglu'ndaki hekimden, frkye tagmir Sultan Abdlaziz'le ziyate gitKksu Kasn'm nie stanbul'dayken ayirda topmig, padigah imparatorieye holunu vennipti. Bu manzarayi arasmdaki alafranga zevat, ikisini kol kola grIarup seyreden kalabahk sayfiyedeki mekten pek memnun olmuytu. Bogaz'daki mehtap sefalan,1838 von Klezi'den 11 Aym argiti, Trkei VI-68. fogl 200-201, 20 Aut rapor.

Metternich'e

12'Nigr Anafarta, Osmanh1mparatorlugu ile Lehistan Arasmdaki Mnasebetterie IlgiSaray Arfi Tarihf Blgeler,basim yeri ve tarihi yok (muhtemelen1980).Topkapi Macar Mltecivd. N. Gyn, givibelgelerinden E 7835 kitap 5, 97, s. 98 Trk-Macar Kffar Manaleri ve Bunlann Ktahya ve Halep'e Yerleetiriimeleri', sebetteri, ..Ed. Fak. 1976, s. 173-179. attigma Mustafa Celleddin Paga'mn ilk ulusala kitabt ve diinceleri artaya izlemigtL Bu gibi aileler ocukgrmgtk. Oglu Ferik Enver Papa da aym yolu tabakanm molarma verdikleri egitim ve kagten urak yagantilanylada ust dernlegmesine yakm bir rnek oldular.'1849

kgklerde kadmh erkekli saz sz meclisleri tutucu evrelerin ve A. Cevdet paya gibilerin dedikodu ve elegtirilerine neden olayorsa da, yeni hayat, bildigi gibi devam ediyordu. Alafrangahk laik egitimin ve laik brokrasinin derece derece benimsedigibir hayat tarziydi. Eski devirde inbrokrace yayam, ulema sunfmm byuklerine zgyd, gimdi ise sivil si Inodern ve pahah yaam biimine nclk ediyordu. Avrupa'nm ilk anda bir Tanzimat aydnu Avrupa'ya ailnugtL risme'legelmesi dogaldi. Kahp degigtiren her toplum gibi, Osmanhlar da maniriste bir dnemden geiyorlardt. Rnesans kltrne geex1Orta Avrupa'nm 15-16. yzyillan ve Avrupahlagan Rusya'nm 18. yzy1hm, Trkiye 19. yzyilda yagadi. Bir uygarhk evresine girme agamasmdaki topium, model aldigt toplumun kendine gre bir msmini izer; o uygarhkta ve hayat tarzmda kendine gre demirleme alanlan, referans noktalari saptar. Kugkusuz, 19. yzyil Fransizma kendi toplumunun betimleyici ve belirleyici noktalarmi sorsak; Tanzimat brokratuun Avrupa toplumu iin izdigi betimleyici ereveden ok daha farkh cevaplar ahrdik. Bu gibi farkhhklar119. yzyilm yerli ve yabanci literatrnden tarayip Manirisme kabuk degigtiren toplumun fertsaptamak da mmkndr. model resme gre edindikleri bir tr teatralitedir. 18. yzyihn Avlerinin rupah soylusu karisiyla baloya gitmeyi su imek gibisinden bir olay olarak grrd. Oysa Buyk Petro devrinde Prens Menikof bu davramplyla yeryzne inen bir inkilapi ilah.gibi gurarlamr, bir bagka soylu ise homurdantrdi. O yzden uzun zaman ar saraymdaki balo ve soirfler bir amatr oyunu gibi baglayip profesyonel bir rezalet halinde bitmigtir. Baahykanhk hal3ne gelmeden yapihyordu. Davramplarm zi ahekankklar degil, dzenlenigi mhimdi. 1847 Haziram'nda o dnemin nl amact virtz Feren Liszt stanbul'ageldi, Avrupa saraylarmda dialeyicilerin kalabahklanna kargi kapris ve hirmhkla cevap veren byk mzisyen, Osmanh saraymdaki dinleyicilerinin dinleme adabi ve vakarma hayran olmuqtu. Sultan Abdlmecid Avrupa mzigine ve operaya hayrandt Egitimini grdugnden degil, grmedigi, zledigi dnyamn atmosferine mzikle bir girigti bu. Bati edebiyatmm ilk rnleri evriliyordu. Siyas, ilm bilgi ve yorumlar iin degil; dogrudan dogruya hayata yeni gizen bir genin, Fransizcamn slup ve dil bakimmdan kusursuz rneklerini nce mtercim benimsemek sonra da tamtmak amacmda olmahydi. 1859'da Lafontaine, Rcisonra Sinasi Yusuf Kml Papa Fnelon'un Telemaque'im, Mnif Papa Voltaire ve Fnelon evirileri ne ve Lamartine'i eviriyordu. yapti. Saray ve Bbil Bati'da kaleme alman dnya tarihleri iinde Osmanh topiumunun nasil yorumlandiglyla ilgileniyor, olumlu grlen sahipleri taltif ve tegvik ediliyordu. Avrupa diline, bilimine, teknigieser pragmatik bir yaklane kargihenz btnc ve tartigmact olmaktan ok, bu fazla sren bir tutum olmadi. un sz konusuydu, ama Osmanh aydmi Batt'ya dnp Dogu'yu terk mi ediyordu? 150 yildir'mani-

n

18

tartlyilan bu soru veya stnde durulan bu iddianm ne derecede geerli oldugunu da dgnmek gerekir. Aslmda Tanzimat aydru, Bat1'nm edebiyati, dncesi, muzigine ynelirken; Dogu kltrn de gemigyzyillardaki Osmanh'dan daha sistematik ve cidd bir ilgiyle incelemekteydi. bn-iHaldun'un Mukaddime'si 18. yzyil sonunda Pirzade Mehmed Sadik tarafmdan evrilmig, Ahmet Cevdet Paya da 6. blmn bu siralarda evirek eser Trkeye kazandmlmigti. Klasik Arap ve ranedebiyatimn Trkedeki en iyi tercme ve gerhleri 19. yzyilda yapilmaya baglandi. III. Selim, II Mahmud ve Tanzimat dnemi boyu. Trk musikisi en nemli degigmeleri geirdi ve parlak agnu yaadi. Kulaktan kulaga geen besteler dnemi kapandi. Ethem Papa ve Misirh Halim Papa koleksiyonlari gibi derlemelerle musiki eserleri dzgn kay1t ve korunma altma ahndilar. Osmanh vekayinamelerinin negri, eski tarih eserlerine cidd zeyiller yazilmasi, nmismatik tetkikler, dzgn argiv kurulmas1 da bu yzyihn faaliyetidir. Tanzimat ayduu gelecege ynelik bir tarih bilincine sahip olmaya baglanuu ve kltr mirasun da bu anlamda degerlendirmeye bayladig1 grlyordu. Hayatin hareketliligi, degigen topiumun yarattigt yeni partlar, yeni imknlar; gen brokrasinin nnde ailan yeni ufuklarm, grkemin, renklenen yagamm etrafmdaki iktidar kavgasmm getirdigi yorgunluk, mistisizme ilgiyi de artirdi. Tekkeler doldu, boyaldi, tasavvufi dgnce ve tecerd sekinlerin hayatmm bir blmnde yer etti, 19. yzyil seegitimine kinlerinin ocuklan iiiyano hocasmm, Fransiz mrebbiyenin teslim edilirken; ailenin intisab ettigi tarikat geyhinin eli de ptrld. Zu karmagiklayan renkiortamda bir Dogu-Bati sentezi mi doguyordu? Hayir... Byle bir sentezin zlemive tartigmasi uzun bir sre sz konusu bile olmadi. Gzel olan, gemkli olan her gey denenmeli, almmah, grenilmeliydi. Reform agmm pragmatizmi yerini ideolojiye, tartigmaya daha sonra birakacaktir; benzer egitimden geen, benzer hayat tarzma Osmanldik, Baticihk, sahip insanlar ayn1 kavramlarm etrafmda, slaun, Trklk gibi dgncelerin kavgasmi yapmaya baglayacaklardir. Osmanh aydmlari medseli-mekteplidiye ikiye ayrilungti. Yavag yamektepli ve aIayh ayrmu da baglayacakti. Diploma ve dzenli egivag tim 19. yzyil Osmanh adamnun hayatml ilk yillarda etkileyen ve ayri bir yola sokan iki kuvvetli toplumsal kuruihdu. Osmanh aydmmm bu dneurde ok okuyup yazdigun sylemek gt.1822-1842 arasmda 250 kadar eserin basudigi, btn Tanzimat dneminde basih kitabm ancak birka bini gemedigi biliniyor? Oysa Byk Petro dneminden Ekim13 Ubicini, Lettres sur la Turquie, s. 172-173 ve 175-176. Shaw, a.g.e., s. 128. of A. Tietze, 'The Study of Ottoman Literature', Tnt. Journal Turkish Studies, 1981, v. 2, No. 1, s. 50-51. E. S. Dogramaci, Turkish Woman in Tukish Literature of the 19th Century, Leiden, 1969, s.5L Gzin Dino, In gendse roman turc au XIXe sidu cle, Paris 1973,

Devrimi'ne kadar Rusya'da 200 bini agkm kitap basilmi.yt1. Szl kltr ediyordu. Avrupa romanlan, dgnrleri okunur, dostlara anlatilir, notlar tutulur, tekrarlannd1. Sivil veya asker olsun 19. yzy11Osmanh aydim byk imparatorlugu bir ucundan br ucuna gezerek, grerek grenir ve erken olgunlagirdi. Dgnce ve davramplarmda samldigamn aksine renklilik ve esneklik vard1. Siviller de, askerler de benzer konular igleyip, benzer geylerigrenerek laik egitimden geerlerdi. Tagra hayatmda muallim ve zabit beraberligi 19. yzyil aydm egitiminin ve kltrnn temelini ve absim olugtururdu. Toplumsal ve kultrel degigimin belirli bir ksenophobique(yabano dgmam) tepki yarattigma kugku yoktur. Ancak 19. yzyilortalarmda Osmanh aydmlan, Bat1hayat tarzma ve Bati kltrne belirli bir rahathkla yaklagabiliyorlardi. Du yaklagmada o kltrn temeline inmeden onu pragmatik bir tutumla uygulamamn paya oldugu kadar,.1keninbagimsizhgrun da rol vardir. Osmanh Ikesinde Islamcihk bile Bati kurumlarma ve Bah kltrne karp, Hind Mslmanlari, Rusya Mslmanlan kadar gpheci ve itici bir egilim iinde degildi. 31 Mart olaylanmn kiglorhcist sayilan Dervig Vahdeti'nin Volkan gazetesinde ngilizparlamentarizminin ve demokrasisinin kurumlanm benimseyemk savundugu aiktir. Batt dgmanhgi Berlin Kongresi, Balkan Savagi ve Hamidiye Panislamizmi ile slogan haline dngmekteydi. Bir toplumda degigme bagladigmda bu degigim ngrlen alanlar kadar, ngrlmeyen alanlara da s1rar. Osmanh toplumu belki ok kkJ bir degigim geirmiyordu ama modernlegme toplumun her kesitine ve her kurumuna siradi. Osmanh aile yapisi ve Osmanh kadml da bu geligmelerin digmda kalmadi. Tanzimat dneminde Osmanh kadimmn hayatmda kayda deger geligmeler baglamaktadir; hayati ayri bir renge brnmgtr. Bu renk desadece modadan, gnlk yagamdan, tketim kahplarmdaki gigikligini farkhlagmadan, yabanci dil grenmek veya piyano almak gibi yeni zevklerden ibaret grmemek gerekir. 19. yzy11da Osmanh lkelerinde tarimda, egitimde grlen bazi yapisal degigmeler ve btn dnyanm yagadigt haberlegme ve teknolojideki devrimin Osmanh topraklarma da yansimasi, Idasik aile yapismi byk gehir kadar kirsal alanda da yavag yavag degigim geirmeye zorlayacaktir. Nihayet Ortadogu lkelerinde kadium zgrlegmesi sorunu bu dnemin modernlegme ideolojilerinde modernlegmeci akundan, liberal dgunceye kanemh yer tutar. slamci btn Ortadogu dgnrleri ldasik aieninyapasi, kadmm toplumdar sal yeri zerinde duruyor ve degigiklik neriyorlard1. Namik Kemal bu dnemde kadmm epitligi zerine ilk alaglari modern slamcibir aidan Beyrut, Selanik gibi liman gehirleyaplyordu. Bu rinde ve Rumeli'deki bazz merkezlerin nfusundaki gze arpan by-

gelenegi yayamaya devam

19

imparatorlugun.zma,

20

baglamasi kamilmazme dolayisiyla aile yapismda da modernlegmenin di. Anadolu kitasmda da, Trkiye'nin sosyal tarihi iin nemli bir degigAmik, Maray yreIerinde agiretlerin iskme bagIamaktaydi;ukurova, nedeniyle gebe nfus yeni hayata gemekteydi. Nihayet yuzyihn m baglayan mono kltrel ortasmda Ege Blgesi, ardmdan ukurova'da toprak iiligi kirsal kesimdeki ailenin geimini ve yatarimm yarattigi pisim etkilemeye baglayan geligmelerdi. Kirsal kesimde bu dnm baglatan faktrlerden biri de 1858 (H. 1274) tarihli Arazi Kanunnamesi'dir, Kanunnamenin ok abuk ve etkin bir biimde zel mlkiyet dzeni gerekleptirdiging hele kk ve orta smif iftiligi g1endiren etkileri oldugunu sylemek gtr. Ama tarim topraklarmm mlkiyeti ve miras konulannda yenililder getinnedigi de sylenemez. Bu kanunla ilenen topraklarm tapulandmlmasive miras yoluyla intikaliister istemez kirsal kesimdeki byk aileyi paralayacak bir sreci baglatti. Bundan bagka arazinin miras yoluyla intikalinde kiz evlat da erkeklerle egit pay alacakti ki bu, hukuki ynden nemli bir geligmedir. Diger yandan kirsal blgelerden lkenin stanbul,Beyrut, Selanik gibi byk gehirlerine yapilan gte de niteliksel bir degigim gzlenmektedir. Daha nce byk gehm bekr nfus g eder ve kismen mevsimlik olarak kahrken, artik egitlinedenierle aile glerininbagladigi grlyor. stanbul'unsurlara yakm kesiminde, Hali civarmda ilk gecekondulagma baglamaktaydi. Bu olgulari gehirlegme ve ekirdek aileye geigin baglangio olarak nitelemek abartma sayilmamahdir. Tanzimat dneminin getirdigi sosyo-kltrel degigim hi degilse st orta tabaka kadimmn toplumsal hayata girigini hazirlayan altm bir ve dnem olmugtur. Modern slamcidgnrler ok kari evliliginin kalkmasma ya da simrlandirdmasma ynelik yeni yorumlar getirirlerken, gerek Osmanli lkesinde, gek diger Ortadogu lkelerinde ve Rusya periferisindeki dgnr ve yazarlar eski aile yapisi ve evlenme gelenekBey lerine karyl kampanya aamplanh. ibrahim Sinasi modern tiyatroEvlenmesfnde biraz naiv bir slbla eski evmuzun ilk eseri sayllan pair lilik gelenelderini yererken, Azer dramaturjisinin kurucusu Mirza Fethali Ahundov ve izleyicileri tiyatro yapitlarmda slamkadimnm kapah hayatuu, pedergah aile dzenini, kiz ocuklarmm cahil birakilmasim durmaksizm yeriyorlard1. 1880'lerde Rusya Mslmanlarmdan bir grup kadm, Alemi Nisvan adh bir kadm gazetesi ikararak feminist hareketi*

tiyatromuzun ilk eseri deoyun bulmuytur. Pabuu KeggerAhmedin Maceralen diye zettenecek bu oyundan daha bagka veya eskileri de bulunabilir, ancak inasi'nin oyunu o devirde temsil edilen ve tutunan ilk tiyatro oyunu olma zelligini korumaktad2r.

Sinasi'nin Evlenmesi adh komedisi bizim modern pair Fahir z 1958'de Viyana'da yazma bir Trke gildir.

yaygmlagtirmak abasmdaydilar. Tanzimat maarifinin en nemli giriimlerinden biri, ortagretim alanmda inas rpdiyeleri aarak kiz ocukIannm egitim olanagnu geligtirmek olmugtur. Kiz ocuklarmm say11anmn artmast ve 19. yzyi1 sonunda egitim derecesinin liseye kadar ykselmesi ise yeni bir meslek grubunun ortaya ikiqua sagladt. Muallime hammlar... Kadmm ahyma hayatma girigi, Trkiye tarihinde sanayiden nce egitim alanmda olmugtur ki, bu geligme gnmz Trkiye'sinde kadmm brokrasideki gl durumunun bir nedenidir.14 yeni Tanzimat dnemindeki kltrel aihmla ortaya elkan aydm gruCevyeleri arasmda st smtftan kadmlara da rastlanmaktadu bunun Fatma Aliye Hamm, SairNigr Hamm bu tip aydinladet Paya'mn kizi rm prototipidir. Byk kentlerde kadm evin digma 1kungtir. Bogazii'ndeki mehtap gezilerinden, Beyoglu'ndaki ahyveriglere kadar birok yerde kadmm toplumsal hayata girigini, Tanzimat'm devlet adamlarmdan Cevdet Papa, zenperestligin ve muayakanm artmasi olarak nitelendirir.15 Sanayilegme ve kentlegmenin yavashma ragmen toplumda kadimn 19. yzyildan beriihmh bir zgrlegme srecine girdigi grlyor. Sanayileyen Avrupa'da kadm, zgrlgnn bedelini ok pahah demig, toplumsal hayatta yeni glklerie kargilagmtytir. Benzer bir geligme lkemiz kadmlan iin henz baglamaktadtr, ama kopullarm farkhhgmdandolay1 Trkiye'de kadmm zgrlk iin dedigi bedelin, Avrupah kadmmki kadar agir oldugu sylenemez. Su farkh kogullar, yakm tarihimizdeki reformlarm sanayilegmeden nce zgrlk iin uygun bir zemin hazirlamasmdan ileri gelmektedir. Tanzimat dneminin devlet adamlan, yrr1kteki aile hukuku ve evlenme geleneklerinin sorunlar yarattigmm farkmdaydilar. Rengrenk din yapida herkese hitap edecek bir aile hukuku; bu konudaki yasama programlan Sadrazam M. Emin Ali Paga'nm Fransiz Meden Kanunu'au kabul etme girigimine kadar varmaktadir, ama hibir cemaat bu konuda msait davranmadigmdan geleneksel evliligi dzenlemek iin bazi fertembihler akarmakla yetinmigIerdir. Bu ferman ve tembihler, man ve14 Birinci Dnya Savagt bagladigmda bazi nezaretlente kadm memur istihdamma baglannuqu. Balkan Savagi'nda ise kadm amele taburlan teykil edilemk kadmlann kol iiligine ekildigi de grulur. Bkz. Zafer Toprak, Trkiye'de MillIktisat, Yurt Yaymlan, Ankara 1982.,s. 316, 341, 412. Osmanh mparatorlugu'nun son dneminde Darlfnun'un muhtelif pubelerinde baza yuksekokullarda kiz grencilerin bulunmasi, kizlann egitimindeki devirde Avrupa ve Kugeligmenin yarathgt olaganst bir durumdur. nk Amerika'nm bazi niversitelerinde ya tamamen ya da bazi gubelere kiz gzey renci kabul edilmedigi, ders ve seminer izieyenlerin ise diploma smaviarma kabul edilmedigi bilinmektedir. 15 A. Cevdet Paga, Ma'rzat, s. 9-10.

21

22

esas olarak evlenme sirasmda baghk demeyi yasaklamakta, agir masraflarin yapilmasmi nlemek istemekteydi.16 Kugkusuz bu ferman ve tembihlerin yagayan gelenekleri ortadan kaldudigt sylenemez, bunlar aile hayatmdaki belirli geligmeleri yansitmaktayddar. Tanzimat dneminde hi degilse gehirli nfus arasmda ekonomik ve sosyal zorunluluklarla, eski geleneklerin ve ok kari evliliginin adamalolh geriledigi' ve hog kargilanmadigi bilinmektedir. 19. yzyilda lkenin byk gehirlerinin de fizik dokusunda ve yagam biiminde degigmeler grld. Saray, Bbil denen sadrazam konagi, Sleymaniye'deki Aga Kapist ve Fyeyhlislamhk'tan bagka belli bagh resm bir bina tammayan stanbul'un blm nezaretler, devlet daireleriyle donandi. Beyoglu ise bankalar ve ticarethaneler, magazalar, restoran ve cafe'lerle doldu. stanbul'uner yerinde kgir okullar, karakollar gibi 19. h mimar zevkini yansitan yapilar ykseldi. Nihayet Avrupa'nm yzyilm ilk metrolarmdan biri olan 'Tnel', Karaky ve Beyoglu arasmda igletmev atldi. 19. yzyilda Bogaz'm iki yakasmda, Adalaida, amhcae Kaye sadece azledilmig devletlularm, diky'de sayfiye hayati bagladi. nceleri Rum bahkilarm yagadigt uzak Bogaz kyleri vapurlarm gidip geldigi mevsimlik oturulan semtler halinde stanbul'labtnleptiler. Byk hirlerde varhkh, orta halli ve fakirlerin oturdugu semtler birbirlerinden ayrilmaya bagladi. Beyrut, zmir, Selanik gibi zengin liman gehirleri de stanbul'la birlikte aym degigim srecine girdiler. Bbil dzgn parke dgeli caddeleri, hkmet binalariyla imparatorlugun idare merkezi oldugunugsteriyordu. 19. yzyilda stanbuldevamh kaldirnn, su yolu inaati ve genigletilencaddelerle bir pantlye grnm aldi. Baanlamasa bile imparatorlugun bagkenti, ilk defa plana gre dzenlenmek isteniyordu. lk park (Tepebagi) bu dnemde yapildi. Kayikalarm felaket gn gelip atmigtr. Karaky ve Eminn kpryle baglandi, ehirde iskeleler arasi vapur seferleri baglad1. Sayfiye yerleri iinde Yeniky, Tarabya yazhk sefarethanelerin ve ykselen Rum burjuvazisinin semtiydi. Beyoglu Taksim'e dogru geligti. 20. yzylhn baymda Gmgsuyu,Ayaspaa gibi semt.ge-

16

(erafettinTuran, 'Tanzimat Devri'nde Evlenme', ve Dpnce Dergisi, XXII, sa1 ya 182, stanbul, Ekim 1956, s. 14-15. Osmanb toplumunda muhtelif toplumsal tabaka ve blgelerdeki aile tiplerinin nlkyaayia, sosyo-klturel davram kahplan, tketim ve kazanIan henz sosyal degigimin hazlandigt 19. ciddi aragtirma konusu olmanuptir. zellikle yzyiliin bu aragtirmalarm smirli sayidaki her yerde pek dzenli olmayan nfus kay1tlan, seyahatnameler ve kugkusuz romanlarm ve hikyelerin taranarak yapilmasi gerekmektedir. Hseyin Rahmi Grpmar veya Ahmet Rasim'in bu eserleri, bu arada 19. yzyil halk hayatuu anlamamiza yarayacakmeddah hikyeleri kmsenmeyecek kaynaklardir. Trkiye btn Ortadogu'da son yzy21da ekonomik ynden en luzh degigim geiren lkedir Bu degigimde sadece tanmaal, sma geligme degil, nemlilde hukuk reformlan ve sosyokltrel reformlar da etkin olmugtur.

ler her dinden zengin stanbullularm apartmandi.

yagamma getigiblgey-

Geleneksel Osmanh gehrindeki mahalle, henz simf ve stat farkma gre biimlenmigbir mekn degildi. Bir pagamnkonagi karpsmda, kk bir evkaf ktibinin agiboyah kk evi, ilmiyye ricalinden bir efendinin kganesinin yam baymda mahalle su yolcusunun kulbesi bulunur, btn bu insantar birbirleriyle her gn kargilagir, belirli bir sosyal dayamema, A saygi ve himaye kurallan iinde yagarlard1. ym tarz hayat gayrimslimlerin gehrin kenar blgelerine silagtirdnug mahallelerinde de grltird. Ama bazilarmin artan servetleri konak ve gik binalara, bu gik bina ve konaklar siklagan semtlere y1gilmaya baglaymca; cemaat ruhunun yaadigi eski mahalleler de nitelik degigtirmeye baglad1. Aksaray'm tesi orta halli ve fakirlerin semti oldu. Tipki Avrupa'mn byk bagkentlerinde oldugugibi, ayri sosyal sruflarm yayadigi mahallelerde, farkh bir argo ve give henz ilmiyye smifmm nde gelen efengeligti.19.yzydm stanbul'unda dilerinin, byk memur ve papalarm yagadigiFatih-Aksaray-Laleli emts Ierinde stanbulgivesinin (agzuun) en makbul konuquluyordu. Kasimpaga sakinlerinin givegi, Karagmrk mahallesinin gelenekteri kmsenirdi. Yangmlarm silip sprdg gehirde zengin konaklan ahgap da olsa yangm duvarlari ve genig bahelerle evriliyor veya kgir bina mimarsi geligiyordu. Gerekte 18. yzyildan beri Osmanh mimansi Avrupa'mn etkisi altmdayda. 18-19. yzyil stanbul'unun bazi kasir ve kykleri, Nuruosmaniye Cami, Selimiye Kiglasi gibi yapilan Osmanh barok mimarsinin rnekleri diye betimlenir. Kugkusuz barok mimad ve sanat iin gerekli km gullarm Osmanh toplumunda olup olmadig1 tartigilacakkonudur, kaldi ki Avrupa'da barok devrin kaynagt ve niteligi de halen iyi anlagihp tarif edilmig degildit Ancak bu yzyilda Orta Avrupa barogunun tamamIannug ve daha lyi tammlannug bir slup olarak bir lde Osmanh lkesini etkiledigi de a1kttr.Osmanh barogul? denen mimadnin ise zellikleri 18. Ve 19. yzyilda sadece bagkentte degil, tagradaki bazi kamusal yapilarda ve yan konaklarmda bile grlr. 19. yzyilm nl Ermeni mimarlan Balyanlar, bu ortamm yaratip zenginleptirdigi aileydi. Balyanlar bir yzyil boyu Dolmabahe Sarayi'adan, Ortaky Cami'ne ve Beylerbeyi Sarayi'na kadar onlarca hinay: yapmiglardir. Marag ve Kozan arasmdaki Belen kynden akan, 1730'lardan beri faal olan bu aile Istanbul'un Beyazit Kulesi, Bendler, 1ragan Saraya gibi yapilanyla gehre damgasuu vurnuptur."17 Osmanh barobru deyimini kullanan ve 18. yzyildan itibaren byle bir niteleme-

23

yi yapan C E. Arseven'dir. Ekz. L'Art Turc (Trk Sanati), Cem Yaymevi, 1970. Bu konudaki bir tartigma iin Dogan Kuban, "Osmanh Mimarisinde Barok ve Rokoko', Trk slmSanaty zerine enemeler,stanbul1982, s.115 vd. D 18 Pars Tuglact, 'Osmanh Mimarisini Batthlagtiran Balyan Ailesi' YrifarBoyu Tarih, 1983, Subat s. 3942. Sem ayi Eyice'nin Balyanlar'm kkenini Belen olarak gstermesine kargihk P. Tuglact Kayseri'yi gstermektedir(?)

24

Balyanlar yerel ssleme, oymacihk, camcihk gibi geleneksel sanatlan yeni yapt teknikleri ile kaynagtirm1;1ardir. Ortaya 1kan eklektik mimar, 19. yzyila zg begeniyi, egrisi ve dogrusu ile en genig biimde yansitir. Balyan ailesi geleneksel ingaat ustahmdan modern mimar egitimine ve mimarhga geigi temsil etmekteydiler. Yaptiklan eserler ampir, barok, rokokonun izlerini ta1makia beraber, 19. yzyihn zgn Osmanh Bu yzyilda stanbuYun modern mimarsine mimarsi sayilmaktadir. damgasmi vuran bir diger mimar grubu Fossati'lerdir. Fossati'lerin golan Fossati'ler, Milam Biera Akanmze kalan eserleri azdir. svireli denlisi'nde yetigmigtir. Bu akademi 19. yzyilda tamamen Rus arhgi'nmzevk ve talebine gre egitim yapiyordu, nk mezun mimarlara orada i; bulunuyordu. Neornesans dedigimiz slupla ahyan Fossati'lerden Giuseppe, 1830'larda stanbul'daanan Rus sefaretinin mimandir. y 19. yzyil gzelligi ve grkeminden dolayi yeni binamn ann Istanbul'daki mstakbel saray1 olarak tasarlandigi dedikodusu da ikmigt1. Fossati'ler Bbil evresinin aradigt adamlar oldu. girigleri Ayasofya'mn tamiriyle Fossati'lerin Osmanh mimarsine bagladi. Ayasofya'nm atlaklarmdan dolayi tamiri gekiyordu. Sultan Abdlmecid Balyanlafa iltifat etmeyerek tamir igini Fossati'le vermig ve Temmuz 1849'da Ayasofya'nm onanmi bitmigti. Sultan Abdhnecid bu arada mozailderi kaziy1p resmeden Fossati'ye bu mozaikleri bastirmasi iin para yardimmda bulunmuy ve Ayasofya mozaiklerinin ilk baskist bylece yapunuptir. Fossati'lerin yapilan yneticileri etkilediginden Darlfnun (sonraki Adliye) binasom yapmu kendilerne veriliyor. Arkadan ran eliligi de ontara yaptinhyor N Fossati'ler bylelikle Tanzimat Trkiyesi'ndeki mimar ile Rusya'daki mimarnin benzegmesini saglamiglardir. Du ortakhkta neornesans slubun grkemi byk rol oynamaktadir. Kamusal binalar ve sayth konaklarm dtmda, gehirler hedegilnz yangmlarm silip sprdg ahgap yapilardan vazgeebilmig Beyoglu'nda dar bir blge di. zmir,Selanik gibi pehirler ve stanbul'da kgir konut mimarsine ancak gemigti. Tanzimat'm nderi olan Regit kgir yapilarm artinhnasi Paa daha 1830'larda Londra eliligindeyken bunun iin ingaat ustasi yetistirilmesi geregi zerinde durmutu 20 ve Ancak toplum henz pahah konut yapimma geecek durumda degildi. 19.yzyihn Osmanh toplumu bir arayi ve ynelig iinde idi. Zu ynelig ve araylyta 20. yzyll bagmda oldugu gibi ulusal niteligi saptamak, Avrupa sanati ile mahall vea ulusal (?) zelliklerin sentezini yapmak gibi endigeler henz agir basmamigt1. Tanzimat dneminin mimarsinde-

19 Fossatfler zerindeki

bu bilgiler Semavi Eyice'nin aragttrmasi ve TTK 1982 yih Atatrk Konferanslara dizisindeki konferanslardan elde edilmitir. Aynca bkz. Istanbul Ansiklopedisi,C. XL

2D Ortayh, Tanzimaf fan Sonra Mahall ldareler, s.113.

oldugu gibi edebiyatmda da mahalllik kendiliginden yayamie ve etkisini srdrmgtr. pker Ahmet Paa'da Osman Hamdi Bey'de grIdresmi ile Trk sanatmm sentezini yapma bilinci veya endigibi Bati gesi yoktur. Aslmda Osman Hamdi Bey de setigi konularla; empresy> niet okul ieriginde szde kendine zg yanlan olan bir Trk okulu ya-

g

25

ratabilmig degildir. Tanzimat edebiyatmm yazar ve pairi de, pek bilincinde olmadan geleneksel klasik Osmantnesrinin ve piirinin biimini koszn ve 20. yzy11bagmdaki mill edebiyat rumuqtur iligi' kullandi iin byle nitelendiriliyor, yoksa z ve biim ynnden daha mill oldugu tart1mahdir. Tanzimat 19. yzyil Trk edebiyatmdan hatta koromamnm meddah hikyelerinin slup ve biiminikorudugu, meddah hikyelenulann bile 'Hanerli Hamm', 'Sansar Mustafa' gibi rinden kaynaklandigi, Namik Kemal, Ahmet Midhat, Samipagazade Sezai gibi yazarlarda bu geleneksel yapmm agir bastigi edebiyat tarihilerimiz tarafmdan belirlenmigtir.21 Tanzimat devri Trk edebiyatmin 19. yzyil dnya edebiyatt iinde sekin bir yeri olamaz; bu edebiyat bizi yansittigi iin zlmesi gereken bir konu, bir sorundur. Biimynnden bu edebiyat agir bir evrim geirdigi hade,ierik ynnden ani bir nitelik degigmesi geirir. N. Kemal, r Ahmet Midhat, Mehmet Murat, Sinasi;oman, tiyatro ve iir dahnda Mehmet Murat Turfanda mt, halk gretmenligi yapmaktadirlar. rnegin Turfa nu adh romanmda ahlak gretmenligi (tekzib-iahlk-ahlki dstlenmekte, bunu bir roman tr olarak savunmaktadir. zeltme) Iolun y Yzyihn sonunda (1890-91) azdigt bu romanda yazar, askerlik, memuaile hayati gibi kurumlarx ilkel bir anlatunla tek tek ele ahp eleytirriyet, mektedir? Biim ve sluptaki ilkelligine ragmen Tanzimat yazan toperkenden girigmigve kendisinde siyasal toplumsal lum gretmenligine sonunda; bir misyon grmgtr. Ne var ki aym edebiyatin 19. yzydm aldiedebiyatma Avrupa edebiyatuun ustahk dzeyini temsil eden Rus izleyip tamamen birig etmeden Fransiz parnassin'lerini, sembolizmi imci bir nitelige brndg aiktir. olma istegindedir. Tanzimat toplumunun aydru ansiklopedisyen sekinleri; tiyatrodan gazeteDevlet adarundan yazarma bu toplumun mimarden filolojiye ve doga bilimlerine kadar her konuya el atma ye, Sami, ilk ve dzenleme abasmdadat lk roman yazan olan Semsettin'mill' "milliyet-

21 Gzin Dino, Trk Romaninm Doguu, Cem Yaymevi, 1978- P. N. Boratav, Folklor Hikyeleri ve ve Edebiyat,Aday yaymlan, 1982, s. 310-312. Bema Moran, 'gik Ik Romanlaruniz', Elegtfri,Ocak 1983, s. 3M1. ADTCFYayinlaD 22 Gzin Dino, Tanzimat'inn Sonra Edebiyatta GereAilige ogru, n, Ankara 1954, s. 34-37. Bilgi Yaymlan, Cevdet Kudmt, Trk Edebiyatr'ndaHikaye ve Roman (1859-1959), Ankara 1971, s. 12 129.

26

szlkleri ve ansiklopediyi de ortaya koymugtur. Sadrazam Ali Papa, Gll Agop'un Osmanh tiyatrosunu devletin finanse etmesini gereldi grm ve bazi temsilleri de tegvik iin izlemigtin A. Vefik Papa, tiyatro evirmenliginden szlklge kadar her alana el atmigtL Modernlegme abasmdakibir toplumda bunlar dogal ve faydah egilimlerdir. Ancak 19. yzyild kadar Trk toplumunun Bati kltrne olan yabanc1hgi kendisini zellikle tarihilikte, iktisatta' ve topiumbilimde gstermektedir. Bu toplumda bilgi birikimi, aragtirmayi rgtleme ve kurumlagtirma abaOsmaniye ilk ksi ise smirh kalmigtir.Mart 1864'te Cemiyeti lmiyeyyi tphaneyi aana kadar bagkentte ve tagra gehirlerinde ktphane, yazmalarm yigildigt vakif depolari demekti. Tarih yazicilar iin dzenlendayammig argivler yoktu ve Osmanh tarihiligi halen vakayinamelere yordu. 19. yzyilda Trkiye'de tarihiligin buyk atihmlar yapip bilimsylemek mmkn degildir. Ancak yzythu sosel temele oturdugunu nunda N. Kemal ve Mizanci Murat Bey gibileri tarafmdan tarih belli bir tarth ve toplum bilinciyle baglarmy degildi. Tanzimat hareketinin devrim olarak baglamadigunn bir gstergesi de budur. Tanzimat Trkiye tarihinde devrim degil, hazirlayia sonular doguran bir harekettir. Tanzimati devlet adamlarmm ilk kugagmm pragmatik reformculugu,bir kugak sonra siyasal ideolojiye, grup ve kipi ekigmesi programh bir siyasal muhalefete dngt. Mustafa Regit Paga'nm aydin mutlakanoktayetiligiyle baglayan dnem, Midhat Paga'nm anayasalahgiyla nde gelen kipisi, lalandi. 1860'larda Osmanh dgnce hayatmm en ik ulusu dgnceli olan Sinasi,2 sonun yam bagmda modernlegmeci Trklkle Osmanhahk l Iamo Namik Kemal ve slamc1hklaaiklik, arasmda gidip gelen Ali Suavi idi. Osmanh dpnr henz aik seik siyasal ideolojisini ve programim belirlemig degildi. Siyasal dgnce ve muhalefet emekleme devrinde olmasma ragmen, geligmelere bakildigmda Osmanh lkesinin geleneksel siyaset ve hayat tarzmdan iktigt anlagihyordu. Bundan sonra smanhtoplumunu modernleme olaymm kahplari iinde degerlendirmek kaamlmazd1. Modernlegmeye tepkiler de kugkusuz glenmigti. Modernleyme her toplumda yeniye tepki doguyz elli sene nce giren Rrsya'da biran hir olaydir: Avrupa uygarhma dnelim' diye hayloriyordu. agdaylagmamn le Aksakov, getirdigisbunahm Rusya'daki kadar yiddetli olmasa da, Osmanh toplumunda da tepki yaratti. lk anda yneticiler de muhalefetin rengini ve niteliginianlayamadilar. nkOsmanh toplumundaki her olay ve kurum gibi, siyasal dgnce ve siyasal muhalefet de degigmigti.'geriye

ktisatbilimiyle ilgili bilinen en eski yazma, 1830'lara ait olup mtercirni belli degidir. Dalia ok genel kavramlar ve Malthus nazariyesi zerinde durmaktadir. Ilgili yazma tarafumzdan yayunlanmigtir. Yapa dergisi says 1/1983. 23 Berkes, Trkiye'de agdaplagma, Yaymlari, Ankara 1973, s. 252. Bilgi*

YeniAydmlarhkmet tarafinTakoimi Vekyi'nin 6 Subat 866 tarihli nshasmda 1 dan, Paris'teki muhalifler aleyhinde ierigi ve slubu ilgin bir bildiri yayunIanmiett; 'Paris'te kurulan bir fesad cemiyetinin yelerinin tede beride tahrik ve dedikodu yapttgi, hkmet aleyhinde bulunmanm kendilerine zaran dokunacagl ihtar edildigi halde, ismi geen cemiyetin rezil kipilerden olugtugu ve bunlarm bazi zadegn aleyhinde iftira dolu mektup ve imzasiz mazbatalar bastinp dagittiklart, alakhk ve rezaletlerini, herkesin bildigi bu gibilere inamlmamasi gerektigi' tembih ve ilan ediliyordu. Sz edilenlerin Gen Osmanhlar oldugu aakta. Ali Paga'nm Bbll'de kurdugu otoriter ynetimden nefret edenler kaq1hgi kultibdat'tan sz etmeye baglamiglardi, istibdat sz lamhr olmugtu. Oysa daha elli yll nce bir Osmanh efendisi iin slamlkesindeki bir yneticinin olagan ynetimini ifadede kullamlabilecek bir szd. slamct siyasai kuramda istibdat sz geen ve dogru yne timle zdegtir yhlislam Mehmet Ziyaddin Efendi'nin verdigi, Sultan Abdlhamit'in ha'l fetvasinda istibdat sulamas2 yoktu. istibdatszn Gen Trk politikacilan kullamyordu. Tanzimat reformlan Osmanh aydmIanm ayri bir dnya ve ynetim anlayagma gtrmgt. Sultan Abdlmecid ynetimine kary2 bir darbe girigimi bastelmigt1. Tarihimizde Kuleli Vakasi olarak bilinen bu olaym gerek bir hkmet darbesi girigimi olup olmadig1 henz bilinmiyor Ondan bagka darbeciletin siyasal tutumlan da aik degildir, tutucu bir dgnceyle mi, yoksa anayasac1-demokrat hir egilimle mi hkmete kar1 ikmiglardi? kinci Hamiyyet adh bir grupbir darbe girigimi de 1865'lerde olugan ttifak-1 toplumu siyasal gruplaymalar dnemine girmigti. tan geldi. Osmanh Geri bu gruplagmalar, 19. yzyt1 dnyasmdaki siyasal ideolojilerin tutarh veya tutarsiz bilegimi olan programlar etrafmda olugmaktaydilar; ancak siyasal modernleyme srecine girildigi a1kti. 1840'lurda Tanzimatalinn yarattigi politikada ayum ve anlagmaya dayanan ortam yerini siyasal kutuplagmaya terk ediyordu. 1860'larm muhalifleri henz laik ulusalci ideolojiye veya billurlagmig radikal grglem sahip degiller. Kendilerini Gen Osmanhlar olarak adlandinyorlardi, ama Avrupa, ihtiimparatorluga yeni bir mh ve hayat vermek isteyen bu gruplan 7eyar une Turc' diye adlandirdi. Jn Trklk zgn bir siyasal kimlikti. Khneyen monargilere kargi ayaklanan, direnen btn lkelerin muhalifleri bu isimle amldt. Portekizli JnTrkler gibi.. Modern agm toplumlan artik tarihi yagamayip, yaplyorlardi. Tanzimat aydnu da tutucu yneticisinden muhalif yazarma kadar agdag'is'despotizm' 'istibdat'

27

*

Takvimi Vekdyi,No: 832, 1288-20Ramazan.

28

dnyada var olmak iin degigmek ve olaylara yn vermek gerektigini anlamigti. Gelenegi korumak iin onun bilincinde olmak gerekir. Varhgiiin Osmanh aydun, gelenegini ve ortamuu farkh anm srdrebilmek lay1;la da olsa degerlendirmeye ve eleptirmeye baglamigtl. Edebiyat zevyntem ve lkinden ynetime, Avrupa politikasindan modernlegmenin sne kadar hirok konu tartlyihyordu, hem de kahvehane sohbetiyle degil basm ve yayin aracihglyla... anayasal bir ynetime bu ortam iinde geti. Osmanh mparatorlugu 1876 Arahg1'nda Kanun-u Esasi'yi bazi grglerin tereine dig baskilarla degil, lkenin gelecegi iin i geligmelerin baskisiyla ilan ettirmiglerdi. Byk devletlerin bazilari Osmanh Devleti'nin anayasal bir monargi olmasma ilgisiz, bazilara da kargiydi. 19 Mart 1877de toplanan ilk Osmanh parlamentosu, etnik ve din ynden o agm kozmopolit Avrupa imparatorluklarmm parlamentolarmda bile grlmeyen bir renklilige sahipti. Mebusan Meclisi'nin bu kozmopolit yapisi yznden megrutiyetin imparatorlugu yikima gtrecegi, o gnden bugne ok tekrarlanan bir slogandir. Parlamento olsa da olmasa da sadece Hiristiyan Balkan uluslarimn degil, Arap, Trk ve da geligecegine kugku,yoktu. Zaten tarih, bagArnavut ulusalcihgrun langita slamci Osmanhci bir erevede konfederatif programlar neren bu ulusulari kaimImaz bir biimde bagimsizhk istemeye itmigtir. Avrupa'nm iktisad, kultrel ve toplurasal ynden en gerikalm1; imparatorIugu anayasal monaryiye kendinden daha geligmigRusya arhgt'ndannce geiyordu. Bu siyasal siramayi hazirlayan reformlarm lkenin siyasal kltrnde de nemli bir geligmeyarattigim kabul etmek gerekir. Gnmz Trkiye'sinde bilinle degerlendirilmesi gereken Osmanh mirasi budur.

Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Degigtirme Olaylart

Tanzimat Fermam'nm ilm gayrimslimlerin

hayatma Garp yazarla-

aksine nemli yenilikler getirdi. Bu geligmeler rmca ifade edildiginin apagidaki noktalarda zetlenebilir; a) Ruhan rgtterin ve ruhan reislerin devlet kargismdaki konumlarmda farkhlagmalar, Bu geligme RumOrtodoks Kilisesi'nin diger cematler kargismdaki stn durumunu kaybetmesi ve nihayet hemen btn Hiristiyan cematierde laik unsurlarm glenerek cematlerin ynetiminde ruhan elitin eski nfuzunun sarsilmastyla sonulandi, b) Osmanh Devleti'nin laik egitimi glendirerek bu egitime gayrimslim genIerin de girmesiyle kilise egitiminin gerilemesi,.c) Kilise ve gayrimslim okullarmm sayismm artmasi, yani yeni kiliseler, okullar ve yetimhaneler insma izin verilmesi, d) zellikle vilyet ynetiminde gayrimslim temsilcilerin de vilyet, liva meclislerinde istigare grevi ve vilyet temyiz divanlarmda karar sahibi yeler olarak idareye katilmasi. Bu sonuncu boyut 1877 Osmanh Meb'sn ve yanmeclislerinin dnyada grlmeyecek bir dil ve din halitasi halinde tegekklnn de nedeni olmugtur. Din ve vicdan serbesti, imparatorlukta o gne kadar grlmeyen ve tarihiligin de gznden kaan bir geligme daha ortaya ikardi; o vakte kadar dinini gizleyen ve geklen Msfmanhgi kabul etmig bazi gizli Hiristiyan cematler asil dinierini geriatma gre bir taaiklamakta bir beis grmediler, ilgintir ki, slm sayilabilecek bu olaym, pek de yle degerlendirilmedigi ve hatt nassur gz yumuldugu grld. Tanassur ve benzeri vakialar bazen cemaatler, bazen de Ms1manhgi kabul eden bir eski Hiristiyanm tekrar asl m zhebine veya bagka bir kiliseye dnmesi gibi olaylarla su yzne ikti. Hatt aslmda yasak olan, bir dinden bagka dine gemeler grld. Bilindigi zere slm devletinde ve klsik Osmanh toplumunda bir gayridinine gemesi mmkndr. mslimin sadece ihtida etmesi, yani slm Geri klsik dnemde Ermeni Gregoryenlerin Katolik olmasi veya Katoliklerin Gregoryen mezhebe geigi gibi olaylar vardtr, ama o dnemde konudaha renkli ve radikal din degigtirmeler grlmemekteydi. htida sunda da uygulama ilgintir. Islmageig sadece o ferdi baglar, ne usl ne de frugu, yani ebeveyni ve evltlan ve egi baglamaz. Hatt Hiristi-

*

Tanzimat'm 150. Yrl Sempozyumu,Ankara 1994, s. 42-49.

30

ogullarimo eski dinlerini muhafaza etyan sipahilerden ihtida edenlerin tigibile grlr. 1556/H. 963'e ait bir Mhmme kaydmda (BOA, no:2 s. 991, hkm 96) Dilvine beyi bir mektup gnderip; Kuronug nahiyesinde mtemekkin ve on yll nce vefat eden Mustafa'mn oglu Papastrati'nin slmagelip tunar rica ettigini ve kendisinin Mustafa tesmiye edilip tiverdigimiz bu rmar verildigi grlyor. Klsik Osmanh dneminden 1851 ylh Arahk ayma ait bir irnek her dnemde ogaltilabilir. Mesel, dede Tatarpazan kazasmdaki muhtedi Ali'nin H1ristiyan zevcesinden olan ocuklannm durumu hi de Mslmanhk tarafru mutlak istilzam eden bir zmle ele almmlyor (BOA, ., Hariciye, no: 21 S 1268/16 Arahk 1851). Mslman ve Huistiyanlar arasutdaki be gibi olaylan ele alip tahlil ediace, Tanzimat dneminin getirdigi degiqikliklerin pek y-

zeyde kalmadigim da grrz. Bu konulann bir lasmma bagka ahymalarda deginilmigti." Burada Tantimat dneminde grlen bazi toplu ve bireysel tanassur vakalan zerinde duracagiz. Tanassur olaylari Tanzimat dneminin ilgin bir uygulama ve yeni anlaytyma konudur. Bu olaylarla birlikte gene makalenin digmda birakacagumz iki konuyu birlikte dgnmek gerekir Bunlar: L Osmank gayrimslim cematlerinin kilise, okul ve hayir kurumlari kurmak alamada eskisinden ok daha byk lde msaade almalaridir (maamafih, samldigmm aksine, bu konuda tam bir serbest yoktu ve eski usulle izin almiyordu. 2. Nihayet devletin kurdugu laik egitim kurumlarmda saptanan kontenjanlarla (toptan te bir ve her cemat iin tahmin edilen nfusa gre bir oranla) gayrimslim genIer okuyup Osmanh brokrasisine girmiplerdir. Bu olay yahut geligmebir arada dnlecek olursa, Tanzimat asrmm muhtelif dinden tebaast iin epitlik kaimlve din hrriyet alamnda nemli bir agama olarak saptanmasimazdir.

,

ylhada Musul'da vukua gelen bir tanassur olays ve bunun Byerel yneticiler tarafmdan zm bize ok ilgin geligmeleri bl ve gstermektedir. Hi gphe yok ki, tanassur slmdevletinde lmle cezalandmlacak bir sutur Bu olayt grendigimiz sadretin arz tezkiresi ikan irdeye gre, "Musul ahlsinden anasi Hiristiyan iken, bundan ve e otuz bey sene evvel kabul-1 slmiyyet db, bu kerre zevcesi ve erkek1857 'Tanzimat Dneminde Balkanlar'da Ulusal Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilises', Mill Kufphane, Tanzimat'm 150. Yddnm Sempozyumu, Ankara 1991, s. 82-88 limlerFakltesi, Tanzimat'm150. Yddnm Uluskonulu tebligim ile ODT,1darf Jararas: Sempozyumu'nda, 'Tanzhnat ve Gayrimslimlerin Ruhan Reisleri' konulu tebliglerim.

*

evldt ile beraber tanassur eylemig olan pahis hakkmda mahallince ierasi tasmm olunan muameleyi ve ba'd ezn dah bu misullu ahvlde nasiI hareket olunmasi sulini ve Musul'da mine'l-kadm Katolik mezhebinden bulunan teb'ya talim-i yn eylemek zere mine'I-kadm det oldugu vehiyle Papa tarafmdan kasid (nunciatur anlammda, fakat herhalde psikopos dzeyinde din grevlisi) nmiyle orada bulunan papazm bu maddede medhali ve bu yolda mesa-i mazarrasi meyhud ve mahsus olmastyla..." Anlayalacagi zere eski dinine dnen biri sz konusudur. Hakkmda ahnan karar ise yerel ve tekil olmayip bir uygulamayi yansitmaktadir:1 "Bu misul1lerin, slmiyetleri zamanmda ikamet ettikleri yerlerde bazi slma mahsus mahat ve kurada veyahud slmve Hiristiyan muhtelit bulunan gehir ve kyIerde kalmalan mlke mahzur hakkmda dahi muhatarat1da olacagi (dave mazrratz ve mrtediyyin vet edecegi) ve bu cihetle karar-2 megrh dairesinde olarak bunlar haklarmda mnsib grnecek muamelenin icrasmda hi mn olamayacagive bu kabilden olarak, bundan evvelce Girit'te zuhr edenler hakkinda yap21d2gi.gibi, gerek gahs-1 merkmun ve gerek emslinin, ehlisi yalruz H1ristiyandan ibaret bulunan ve eskiden sakin olduklan mahallere uzak olan yerlere zemn-i mnsib ile gnderilmeleri ve bu mumelenin tedbir-i mlkiye iktizasmdan olacagnun ire ve ikfiza edenlere dahi ol vechiyle ifade olunmasi suretlerinin, mahalline cevaben ve bi'l-etraf yazilmastlazim gelecegi beyn olunub..." Anlayildigi zere bu gibilerin canma ve mahna zarar gelmeden, hadise ikmayacak bir mahalle ahlsi Hiristiyan olan yerlere nakti daha nceden bireysel ve topluca tanassur olaylarmda Bbil'nin ok dikkat ettigibir husustu. Gerekten de bu tarihlerde bu gibi vakalar hi de nadir olmamahdir ve lkede daha nceki asirlarda geklen ihtda etmig grnen gizli Hiristiyan cematler hakikiinan1armi a1klamaya Ipglamigti ve bundan bagka, dinden dine dnmeler de grlmekteydi. rnegin,slm devletinde ihtda (slma girme) digmda Msevlikten Hiristiyanhga yahut Hiristiyanhktan Musevlige geig gibi din degigtirmeler de yasaktir. Fakat Tanzimat dneminde bu kaideye ok uyulmadigim rneklerle grecegiz. 1859 ylh Nisan ay1baglarmda Sadret'in Mbeyn-i Hmyn'a sundugu arz tezkiresinde skbve Prizren havalisindeki bazi szde Mslmanlann din-i as1lerini iln ettiklerinden sz ediliyordu:2 "Atfell efendihazretleri, Girit ve Trabzon tarallarmda oldugu gibi skbve Prizren havlisinde dahi bazi kesn mine'l-kadm batinm din-i Iseviyyeye salk olduklan halde, zahiren z slmdabulunub ara sira mezheb-i asllerini iln eylemekde olduklan ve htt bundan bey on sene evvel bunlardan birtalam familya iln-1 sevyye.iderek vakt of

y

.

1 BQA, 1.,MM, no: 357, 14 C 1274/30 Ocak 1858. 2 BOA, ., Hariciye, no: 8922, 25 Q1275/28 Haziran 1859.

32

terk-i vatan itdrlb, Brusa'ya (Bursa) gnderilmig olduklan halde, yimisllu, bu kere dahi skbve Priz ne vatan-l asllerine ide kilmdiklari ren'de bu talamdan olan bazi kimseler yine bu arzuda olduklan ihbar ve halen ve uslen bir gey denilmemek lazim gelecegi dah ihtar olunub, bunlar sahihen H1ristiyan olduklari halde cebr ile z slmdatutmakdan Mslm denlb de, mezheb-i aslleribir fide olmayub, bilkis bunara suretde ehl-i slmdan iken tanassur etmig gibi grndkni iln etdikleri s-i te'sirati olmasiyle, asillan Hiristiyan oldugundan, lerinden bunun kendi hallerine b1ralold1 gsterilmek daha mnasib olur ise de. deniahlnin tepkisinin ne yor. Devamla, "Bunlarm durutnu ve Mslman olacanm skbvalisine tahkik ettirildigi ve mezkr vilyetteki Meclismefkud i id are azlarmm ifadesine gre de bu maklelerde hal-i slmiyet ettikleri ve ahl-i Msliolub gimdiye degin bir iki defa tahvil-i mezheb anlagild1ndan bunlar aleyhinme tarafmdan bir gey denilmeyecegi dahi eder," denmekteydi. Bu tezkirede de bir gey vuku bulmayacana dellet sz geen Girit ve Trabzon vilyetlerindeki benzer vak'alar buralarda da gizli Hiristiyan cematlerin varhgmm bilindigi ve zimnen tamnd1m igaret etmektedir. Aslmda bu vesikada, bu gibilerin bir defterinin dzenlenip merkeze gnderildiginden de sz edilmektedir. Tabi bunun 19. asir partlan iinde hara veya czye gibi vergiter tatlu ve tahakkuku iin yapilmadaha farkdigi aiktir. Ancak idarenin bu cematler hakkmda slmlardan bilgi edinmeye nem verdigi anlagihyor. Mesel, h bit politika izledigi ve Girit'te bu gibi tanassur eden galuslarm miras davalar da farkh bir gekilGirit'tekibu gibi gizli Hiristiyanlar hakkmda seyyahde zmlenmigtir.S raporlarma dayanan bilgiler ennemli kaynaktir. Su zmrenin etnik lann mengei de tartigilnugtir. Bunlarm adamn fethinden sonra m1klerinikorumak isteyen, eski Venedikliler olduklan ve zahiren Mslmanhg1 kabul ettiklerini ileri srenler de olmutur.* Bu gibi topluluklann etnik ve din mengeini aragtirmamn glg ortadadir. Trabzon vilyeti dahilinde var olan bu gibi topluluklarm kahntilarma Hamginli denmekteydi.5 Pilolojik historik cidd aragtirmalara konu olmayan bu kk topluluklann din-etnik mengei hep tartigma konusu olmuytur. Gizli valtiz deti digmda etTanzimat dneminografik tetkikler de yeterli malumat verememektedir. belgelerinde de tanassur olaylan veya gizli Hirisnin bu konulara iligkin tiyatthgm grldgu ky adlan verilmemektedir. Eu gibi yerleri bugnn"

3 BOA, Girit defterleri 1273, no. 137. 4 R. M. Dawkins, 'The Crypto-Christians of Turkey', Byzantion VIII/1933, fasc. 1, Bruxelles 1933, s. 252. 5 R. Benninghaus, 'Zur Herkunft und ldentitaet der Hemginli', Ethnic Groups in the Republicof Turkey, ed. P. A. Andrews, Wiesbaden 1989, Beihefte zum Tbinger Atlas de Vordeten Orients, s. 475-495;bkz. R. K Dawkins, a.g.m., s. 258'de Kromni denen grup hakkmda.

NWIIIMIEWSEfD-RIET

Pr:WM

...-..... .

.

mas.mmmmmm-......nn--.

yerel tarih aragtincilari ortaya akarmaktadirlar. Arnavut tarihi B. Graceni; Elbasan, kodra,Dra civarmda bazi kylerde grnugte Islam fakat aslmda Ortodoks veya Katolik inantaki kyleri tesbit etmig, bunlan Avusturya ve Rusya argivleri konsolosluk kayitlarmdan da ikanyor. Bu gibi Hiristiyanlarm vaftiz adlan yamnda kye gelen idarenin temsileilerine kaydettirdikleri ikinci isimleri var. Kylerde cm yok sadece gizli kiliseleri varmig. Fakat kasabada ise hem cmi, hem kiliseleri varmi..6 Gerek gu toplu tanassur rnekleri, gerekse tekil rneklerden de anlailacagi zere Tanzimat dneminde slmdanikig (irtid) olaymi negredilen belirli kararnameler veya dig devlet raporlan ile anlamak pek mmkn degi1dir. Olaylan zaman ve mekn itibariyle daha genig bir evrede aragtirmah ve mutlaka Osmanh devlet aryivlerini taramahdir. Son zamanlarda bu alanda 1kan Dr. G. Bozkurt'un bu konudaki tasvirlerinde gze arpan noksanhk bizce budur. Su ahymada 25 Agustos 1843'te Mslman olmugken pigmanhkla eski dinine dnen bir gencin idmi uzerine ngilteree1isinin protestolan gibi, literatrde tekrarlanan olaylar zikredilmekte ve Osmanh Devleti'nin bu konuda taviz vermedigi (hilfet ve kutsal kitabm hkmleri dolayistyla) ve Bbll'nin bu isfaaliyetini engelleyerek faydah oldugu rannm Protestan misyonerlerin varihyor.7 Hemenbelirtelim ki, daha nce Katolik misyogibi bir hkme nerler, 19. as2rda da Protestanlar, birka vkiaya ragmen kendilerine Musev ve Mslmanlardan pek sahib-i ruh katilmayacagnu anlamilardir. Aslen faaliyetierini de daha ok Arap Huistiyanlar ve mezhep kavgalaniindeki Ermeni topluluklan zerinde yogunlagtirmigve losmen baganh olmuglardir Bu alanda Balkan Ortodokslan ve hele Rumlar zerinde etkiliolamadiklan da aikttr. Gerekte Tanzimat devrinde tanassur.olayIarma Osmanh Devleti gz yummaktaydt ve bu konuda diplomatik ve faidar kademelerde tartigilagelen lm cezasuun pek uygulanmadigt, da resmen iln edilip gze gsterilkat toleransm veya umursamazhgm medigi anla1hyor. beBir gayrimslimin islmdinine geigi(ihtida) iin de 19. yzy11da bu lirli kurallara uynlmaya baglandi. nk gibi olaylar gerekten kilisenin mdahalesi ve bireyin eski dindaglart ve aile yelerinin ikardig1 hadiseler ve bunlara bazen konsoloslarm kanoasiyla da neticeleniyordu. 10 Ekim 1851'de; Ali adh bir muhted kansun evvelce bogamig olup, ocuklann yansi analarmm dininde, yarm ise babanm dininde ve onunla birliktedir. Yunanistan konsolosu (Edirne'deki) ocuklann ikisini konsoloshanede ahkoymakta, diger ogul Arifin gikyetiyle sorun ortayadans la region du Shpat au Cours de la 6 Bardhyl Graceni, 'Le Cryptochristianisme Derniere Periode Ottoman', Studia Albanica,XXVI/2, 1989 s. 9 102. TNMM ($39-l14), 7 G. Bozkurt, Gayrimslim Osmanh Vatandaannm HukNN 1989, 5.130-139. TTK, Ankara

33

34

nlm19ti.11 mesi

ikmaktadir. Metropolit de ige kangmca, Edirne valisi duruma mudahale eder ve konsolosu uyarir8 Byle tipik bir olay 1851 yilmda Sam'da Rum-Ortodoks iken ihtida eden bir kadmm kizi yznden iktr. Kizm eski dininde kaldigi iddiasi Rus konsolosu, yerel yneticiler ve ngiltere konsolosunun da kangmasiyla piddellenen olaylara sebep oldu. Bu nedenle 19. yzyilda bir gayrimslimin ihtida etmesi her geyden nce onun serbest irade beyamna ve regit olmasma dayanan belirli bir usulle mmknd. Devlet ve ynetici by konuda son derece titizdi? Aslmda bir gayrimslimin ihtida etmesinde takip edilecek usul gyleydi: Muhtedinin git olmasi, bir memurun ve papazm nnde irade beyanmda bulunmasi gerekiyordu. Sonralan Adliye ve Mezhib Nezreti'nin kurulmasiyla sz geen memur bu nezreften geliyordu.10 C 1297/20 Mayis 1880 tarihli Tercman-1Hakikat gazetesi Bursa'da evinden kaan bir lazi yamnda stanbul'a getiren Sohte Mustafa'mn, kizi Mslman yapmasi zerine Rum patriginin gikyet ettigi ve gikyetin hakh bulundugunu bildiriyor.10 Muhtedlerin bazen iktisad ynden sikmtiya dgtkleri gz nne ahndigmdan bunlara yardun ediliyordu. 16 Ca 1274/3 Ocak 1858 tarihli bir irde evld ve yliyle sefil kalan muhtedye Emine Hatun'a, Mliye hazinesinden Evkaf-1 Hmyn'a 1150 kurug nakliyle ev verilmesi kararlagtidevletinde gayrimslimlerinslmm d1pmda bir bagka dine geslm

hoy kargilanmaz ve msaade edilmez. Geri bu kurala mezhepler geigte pek uyulmanugtr. rneginErmenilerin Katolik ve Gregorarasi yen Ermeni kilisesi arasmdaki seyyaliyetleri byleydi. 12 Ca 1268 /4 Mart 1852 tarihli bir haricye arz tezkiresinde de belirtildigi zere; Hiristiyan tebnm tebdil-i mezhep eylemelerinde Devlet-i Aliyyece bir bes yode', gise bu gibi toplu mezhep degigtirmeler bazen Bursa valisinin mezkr tarihteki rndahelesi gibi, Fransa viskonsolosunun tegvikiyle vukua gelmig ve Ermeni Patrikhanesi'nin mdahale ve protestosunu yaratrugsa, Bbil'nin duruma el koymasi gerekebiliyordu. Bu olay Bursa Glpazan kazast Trkmen karyesindeki Ermenilerin Fransa'mn tegvikiyle Katolisizme dndrlmesi zerine patlak vermigti ve Bbili hulefdan Enis Efendi'yi tahkikat iin greviendirmlyti.12 1830'larda Elliott'un gezi notlarmdan anlayildig1zere imparatorlukta Dogu Avrupa'dan gelen ve Protestanhga geenbir haham (calman adh) gibi nadir vakalarm yanmda,13 Suriye-Lbnan mmtikasmda Protes'vakia

8 BOA, , Hariclye, no: 4028, 21 S 1268/16 Arahk 851. 9 BOA, I, Hariciye, 28 B 1267/29 Mayis 1851 tarihli tutanak. 10 BOA, Yddiz Argivi, Hususi 164/91, 10 C 1297/20 Mayas 1880. 11. BOA, ., DahiliyE, no: 26024, 16 Ca 1274/2 Ocak 1858. 12 BOA, 1.,Hariciye, no: 4133, 12 Ca 1268/15 Mart 1852. 13 C. B. Elliott, Travels in the ThreeGreat Empires of Austria, Russia and Trkey, London 1838, c R, s. 227, 230, 24L

tan olan bir Marn, hatta bir Drzye bile rastlannuptir. Yezdler gibi bazi din gruplar konusunda Osmanh ynetiminin Tanzimat'tan sonra eligik bir tutumu da vardu 6 Ekim 1853/3 Muharrum 1270 tarihli bir irde; Muy sancagmda kin Yezd tafesinden olup, mukaddema bazi mteallikatiyia ihtWa etmig olan Ahmed Efendi'ye tiyye-i seniyye itasmdan sz ediyor.14 Tanzimat siralarmda blgede Bedirhan Bey'in Yezidlere kargi uyguladigt baskici fanatik harekt Bbili'yi rahatsiz etmektedir. Dnem b boyu ngiltereu grubun potektorasmi yklenmig gibidir.15 Ama belirttigimiz gibi bazi Hiristiyanlarm digmda Musev, Mslman, Drz gibi gruplar arasmda din degigtirme olaylarma sika rastlanmadigt bilinmektedir. Mezhep degigtirmek Tanzimat'tan sonra gayrimslimler iin daha da serbest olmug, gruplar arasi atigma ve hadiseler thmadika, dogrusu Osmanh ynetimi bu gibi olaylarla megguI de olmamigtir. Kugkusuz gayrimslimlere getirilen bazi egit stat haklari ve hatta tagra idsinin dzenlenmesinden sonra, onlarm memleket meclislerinde yelik yoluyla idareye iytiraklerini saglayan yeni uygulama; mutaassib Mslumanlar tarafmdan ilknce kabul edilmig degildi. Daha dogrusu sadece Mslmanlar degil, gayrimslimlerin bazilan bile digerlerine kar eski imtiyaz1armi kaybetmekten dogan bir hognutsuzluk iine girdiler. Du dnemlerde kank evliliklere bile bazen koca bir cemntin nasil olaylar ikararak mdahale ettigi bilinmektedir. lk anda memleket meclislerinde gayrimslim yelere karp br Ms1man yelerin tahkrne tavir taknup muhalefet ettikleri; Rum patriginin gikyetlerinden anlg1hyor16 Bbll bu gibi geligmeleri nlemeye ahgiyordu. Buna karphk getirilen hrriyet ve egitlik prensipleri de verdigirnekbazen gereginden daha genig yorumlandi. Prof. nalctk'm teki gibi: Konya amardi karyesi kylleri cizye-i ger'iyyekazasi Megeli nin artik kaldirildigru ve demeyeceklerini bildirerek ayaklandilar.17 Tanzimat'm getirmek istedigi kurumlar ok yerde kepki doguniu, yanh; anlapldi. Haleb'de Hiristiyan cematler ile Mslmanlar arasmdaki mnferet eskisinden daha ok artti ve 1853 ylh sonbahan bundan mtevellid hadiselerle.geti ve hkmeti ok ugragttrd1.18

3

14 15 16 17 18

Drziler konusunda Osmanh ynetiminin tutumu IIgintir Mslman ulemsi bu grubu kendilerinden sayma egiliminde degildir. Fakat idarenin nezdinde bu grup gayrimslimlere has bir statde ele almmaz. Bununla birlikte devletle olan iligkilerinde de Miislmanlardan farkh bir muamele ve bakipa maruzdurlar. BOA, , MV, no: 11312,3 M. 1270/6 Ekim 1853. JohnGuest, The Yezidis, London, New York 1987, s. 92 vd. BOA;1, MV., no: 226, 9 Za 1256/14 Ocak 1841 tarihli arz tezkiresi;1. Ortayh, Tanzimat'san Sonra MahalIf idarefer, nkara 1974, s. 25. A H. nalczk, anzimat'm Uygulanmasi ve Sasyal Tepkileri', Belleten, c. XXVIII, T sayi l12, Ankara 1964, s. 681. BOA, I., Dahillye, no: 17756, 9 M 1270/9 Ekim 1853.

ylh Temmuz bagmda Trablusgam'da bir Hiristiyan cenazesi eskiden oldugu gibi katir s1rtmda degil, komgularm omzunda taanyor diortasmda hcumuna ugradi. Gaye bazi mutaassib Mslmanlarm argi185036

kaanlar sonra yakalandiklarmda riptir ki, hadiseyi ikanp zabtiyeden verdilderi ifadede, bu vakte kadar neredeydiniz sorusuna; etraftaki Hicevabmi verdiler.19 ristiyan manastirlarmda kegigkihmda saldandildan Tanzimat dneminin etkileri imparatorlukta samIdigmdan daha derin olmuytur. Taassub artlyordu, taassubunyamada din degigtirmeler grlyordu. Hepsinden nemlisi birok inanca salik cematlerin iinde, dini mme hayatmdan 1karmaya baglayan laikleger zmreler doguyordu. Bu sonuncular iin Tanzimat dnemi, ottak bir Osinanhhk boyutunun ortaya iktigi devirdi ve onlarm tesiri tm Ortadogu'nun modern tarihinde herkesten daha genig boyutludur.

19 BOA, i., MV., no: 5184, 23 S 1266/6 Ocak 1850.

Tanzimat

Devri Bastm

Notlar' zerine

Tanzimat dnemi, siyasal ve kltrel tarihimizde deta bir tek kurumun doguu ve geligmesiyle tammlansa yeridir, bu da kitap ve zellikle sreli yayinlardir. 18. yzyilda Trk matbaasi baanh smav verememig, bas1Ian kitap miktan baghk ve basla adedi olarak pek dgk derecede kalmig, matbaa okuyanlarm hayatma girememigtir. O kadar ki, 18. yzyilda en ok bagvurulan vakanvs tarihleri ve bazi edeb eser ve divnlann, guar tezkirelerinin bile yazma koPyalar halinde dolagimda oldugu malmdur. Su eserlerin nemlileri de, gene 19. yzyllda basilmistir Nedenleri ikidir. Evvel, hurfat farkhhgi nedeniyle baslo ve dizgi teknikleri uyarlanamamig, ama asil nemlisi, kitap okuma ahgkanhgl yerleptirilememigtir.Su alanda din nedenIerin veya despot idarenin rol ise aslmda gene tartigilmaya deger. nkokuma ahykanhg1 ve talebi olsa, birtakim eserlerin o devirde Venedik ve Viyana gibi Sarkdillerinde matbaalarm igledigi yerlerde, basihp getirilip satilmasi pekl mmkn olurdu. 18. yzy11daKur'an ve nemli din metinler (perh ve tefsir ve En'm czleri) baskt digi b1rakilmig ve bu konudaki yasak 19. yzyilda da deMushaf-1 Serifierin vam etmigtir. 1853-54'l yillarda bile men'ine' dir yasaknmeler ikiyordu.1 Ancak matbaa yasagibu konuda artik devam etmemig olmah ki, sonraki dnemde basma nshalara rastlamyor.'matbu'

18. yzyilm en nemli olayi gazete ve sreli yaymlarm hayatumza girmesidir, demigtik. Gazete Osmanh toplumuna Resm Gazete olarak girdi. Bu 13 ve 19 yzyil reformlarmda or tak bir zelliktir. Byk Petro da Vedemosti adh resm gazete ile basim Rusya'ya sokmugtu. Bu agmresm gazeteleri bugnk gibi sadece kanun, emirnme ve resm tebligleri yayunlamakla kalmaz; i ve dig haberlere de en genig ve g* Cahit Talas'a Armagan, Mlkiyeliler Birligi Yayuu,, Ankara 1990, s. 397-404. 1 BOA, 1, Dahiliye, no: 16207, 25 M 1269/8 Kasim 1852. "Mabaa-i mireden basahb satilan Mushaf-1prifler oldugu duynlmug, bu saygisizhm nlenmesi...." iin 1kar11anirade. BOA, 4, Yildiz Argivi Hususi, 527/H, I C 1323/3 Agustos 1905 tarihli irade; 'Mushaf-1 griflerin tab'Irun Matbaa-i Osmaniyye'nin taht-i inbisannda muhafaza edihnesini' ve diger matbaalara yasak edilmesini emreder.

38

habellerle de yedml anlamda yer verirlerdi. Hatt, Takom-i Vekayf Misir Vlisi Mehmed mahiyetindeki yazilar (zellikle tinmez, polemik Ali Paga'ya karyi) ve bazi ilim ve fen konularmda makaleler de yay1mlardi. Abartilmig tagra haberlerine de yer verilirdi. Bu gazetenin mesel; T1rnova'da iki yenierinin dirildigi ve vampirlik yaptiklan gibi, yenierilere karyi nefreti canh tutmaya yarayacak dedikodulara da stunlannda yer verdigini, zikredebiliriz.2 Gazete, Osmanh uluslannm hepsi iin tarih, cografya, edebiyat ve hatt iktisat, itimaiyyat gibi disiplinierde de popler bir etmen oltnuptur Lvn-i VApfa ilk sydamda iktisat zerine, Malthus kurarm zerine makalelerin yer aldigma bir yazida deginmigtik.3 Azmhk gazetelerinde de bu konuda gretici makalelere nem verildigini grecegiz. Osmanhlar okumaya kitapla degil, gazete ve dergi ile baglamiglardir. Matbaaysgayrimslim cematier Trklerden evvel kullanmakla beraber, yaymlar din olarak kaldigmdan gazete onlar arasmda da ayni iglevi grmgtr. Nihayet 1860'h y111arda, zel gazetelerin negri yarunda, Midhat Paga'run girigimleriyle vilyet1erde de gazete 1kanlmig; bunlar o gnk mahalI sorunlar ve kltr hayatim etkiledilderi gibi, bugn de tarihilik iin en nemli belgeleri ieren koleksiyonlar olmak niteligine erigmiglerdir. Kugkusuz Takvm-i VeMyzgn sade bir Trke ile haypta girmig ve buna dikkat.edilmigti. Aym geyiBulgarlann, Ermenilerin, Rumlarm basm organlan iin sylemek de mmkndr. Nihayet yabancilann kapitlasyon haklanndan yararlanarak gazetecilik yapmasi ve gazete ikarmastyla nemli bir kurum daha ortaya iknuptir; hkmetin sansr ve para ile gazeteci ve gazete satin alarak istedigini yazdirmas1... Eu ig, son asir devlet rgtnn degigmeyen bir megguliyeti olarak da kalmigtr Tanzimat brokratlan, ok nceden kontroll ve sansrl bir basm ve yabanc1gazetecileri,abone yazilma veya baelde gigla etme metodunu geligtirdiler.Telgrafm yayildig1bir dnyada, 18. yzyil Rusya'smda oldugu gibi, resm gazetenin yabanci basmi yaniltacak haberler vermesi yeterli degildi. Istenen ve istenmeyen veya saptinhm; haberler kisa zamanda Avrupa basmma yerel muhabirler aracihulagryordu. lkenin her yermde, tccar, gazeteci ve konsoloslar gtyla vardi. stelik, dnemin Avrupa gazetelerinde Konstantinopl rnahreli o haberler, bugnknn aksine, her gazetede, her gn stunstun verilirdi. nkOsmanh imparatorlugu byk devletlerden biriydi ve dnyanm ilgin bir blgesinde idi. esasli biimde faaliyete geen ilk matOsmanh mparatorlugu'nda baa, yani Trke basun yapan kurum,Msir, Kahire yakinlarmda Bulak kasabasmda 1822'de kurulmuytur. Durada Mehmed Ali Papa, Arabca

3

2 TV, 19 Ra 1249/7 Agustos . Ortayh, 'Osmanhlarda

1833 nshast.

lkTelif ktistElyazmast',

Yayd, Ekim 1983, saya l, s. 37

eserler yanmda Trkelerinin de basilmasuu saglanugtir. Nitekim, 18. olan Vastf Tarihi'nin iki cilt halmde burada asrm vakayinmelerinden basilmig olmasi buna bir rnektir. Aynca Rafat el-Tahtav'nin Fransa Seyhatnamesi, 1834'te Arabca ve 1839'da da Trke olarak gene burada basilmigtf Gazete ise, Osmanh Trkiyesi'nde hayata Izmir'de girdi. 1824'te Le Smyrnden, sonra Spectateur Oriental, le Courrier de Smyrne ve nihayet Journal Smyrne bu gazetelerdir? Nihayet Misu'da Mehmed de Ali Paya imparatorlugun ilk Resm Gazete'si diyebilecegimiz Vak-i Misriyye'yi 1828'de Misn'da yayma ikardi. Kugkusuz, bu gazete stanbul'un irdesi digmda ve ona karg1 polemik iin yayma baIamigtir. Mehmed Ali Paga'nm bunun gibi bir yaymt da Girit valiliginde ikarttigi Vak-i Giridiyye'dir (1831'de). alt-i Mrsriyye, Arabca-Trke, ikinV cisi ise Ruma--Trkeikiyordu? Takofm-i Velay belki bu yzden abuka ikartildi. Ashnda Osmanh idaresinin bilinen ilk vilyet gazetesi Midhat Paga'nm Tuna valfligi s1rasmda Ikarttig: Tuna-Duna imig grnyor. Ancak endan ok nce muhtar bir idaresi olan Sisam adasmda (Sisam emreti) bir vilyet gazetesi ikartilnug olmasi kuvvetle muhtemeldir. Sisam emretinde 'Rumiyu'l- ibare bir gazete 1kanlmasi' iin 26 Qubat 1852'de bir irde ikar1Imigt17 Eu gazetenin nshalanm bulamadik. Gayri-Trk imparatorluk tebaasi iin zel gazetelerin ikardmasi da plnlannug gibi grnyor. Byle bir gdml gazetenin Arablar iin 1kar11masi gerekli grlmg olmah.ki, Ceride-i Havadis'in sahibi ril fendi'ye, gazetesinin Arabcaya evirilerek basilmast E iin ruhsat itsi, emredilmigti.6 okdaha erken bir tarihte 1840'ta hkmet Brmenice bir gazete ikarmak tegebbsndeydi.9 Nihayet 29 B 1268/ 19 Mayis 1852 tarihinde Sahhak Ebro ve Krikon Beyler Ermenice bir gazete ikarmak iin izin ald11ar.10 Sahhak Ebro Bey, Tercme Odasi memurlarmdandi ve Takvm-i Vekyfnin Fansizcasmi Ikarmakla grevliydi. Kendisine bu grevinden dolayi maag baglandigi bir yil ncesi hir Meclis-i Vl kararindan anlagiliyor.11 Sahhak Ebro, Tanzimat dnemi Osmanh-Ermeni aydmlarmm nde gelen isimlerindendi; tarih, iktisat gibi dallarda nc sayilacak derleme ve tercme yazdart vardir. Ge4 Ercment Kuran, 'Basmacihm Osmanh Toplumuna Tesirleri', Trk Ktphanecifer Dernegi 250. Yd Toplant2sz BildiriTeri, nkara 1979, s.17. A 5 Orhan KologIu, 'Le PremierJournal fficiel en Franais a stanbul t O e ses Repercussions en Europe', Basumamq Bildin (tarihsiz). 6 Orhan Kologlu, The Problem of the Turkish and Arabic Languages and the Role of Miaqai Misriyye', Basumamy Bildiri (tarihsiz). 7 BOA, f., MV., no: 9105, 11 L 1268/28 Temmuz 1852. 8 BOA, ., MV., no: 15183, 12 C 1272/17 Qubat 856. 1 9 BOA, Dahiliye, no: 1113,21 Q1256/18 Ekim 1840. 10 BOA, l., MV., no: 8257, 29 B 1268/19 Mayis 1852. 11 BOA, MV., no: 6647, 16 C1267/18 Nisan IB5L

39

ne

F bu y111arda ransa tebaasmdan Kapol (?)isimlibiri, Ermenice bir gaH/1850zete negri iin ruhsat almigt1.12 Nitekim aym yll iinde (1267 litografya destglu ve kitab tab'1iin 51) bu zat ile Uncu Halil Aga'ya ve ruhsatverilmigtir.13

40

msaade Aynen

Rusya Bilimler Akademisi ve Paris'teki Bibliotheque Nationale rneginde oldugu gibi derleme amaciyla, 'Bb-1 Serasker'deki Tercme Odasi'nda tanzim olunan ktbhaneye, basilmig ve bas11acak ktb ve resailden bilsemen (parasiz) birer nsha it olunmast iin' bir irde ikmigt1. Su derleme ve koleksiyonun alabeti ve ne lde gerekleytirildigi ve kalmtilan hakkmda bilgi sahibi degiliz." Gene bu yll iinde (yani 1850-51) ktphanelerde mevcut kitaplarm telefden vikayesi (gzetilmesi) ve yed-i here (diger ellere) gememesi zumunda bir rabitaktt.15 i hasene (gzel saglam sisteme) konulmasma dair bir irde de hakkmda kuMatbaa ve kitap ylh gibi grnen bu 1267/1850-51 ylh tphaneciler tarafmdan genigbir tarih aragtirma yapilmahdir. Aym ytllarda Trk basm tarihinin bizce ilgin olaylarmdan birine Rey-y1 Devlet-i A1yye'den Izmirli Evangelos (Tedaha rasthyoruz. ma-i Dnya romamnm yazari Evangelinos Missalidis) ziraat, ticaret aldi (bu derginin 9. save fenne dir bir revue (deyimbudur) iin izin argivde mevcuttur). Bylece Yunan harfleriyle Trke basilan, yani yisi girmi.Karamanlica dedigimiz yaza egidiyle de bir sreliyaymhayata 16 Kendisine politikaya ve saltanat-i seniyyeye dair hibir gey tahrir tir etmemesi gartiyla izin verilmigti. Burada henz kanunlagmayan sansrn bir pratik usulne ahit oluyoruz. Missalidis'e Izmifdeki Rum tifesi kocabagisi Yunaki kefil gsterilmtytir (1 Nisan 1850/18 Ca 1266). Osmanh uluslan uyamp aglarmda gazeteyi daha ok egitimleri iin kullanmiglardir Gazete n plnda haber orgam degildi. lkBulgar gazetesi olan Lyuboslovye ki zmifde,Konstantin Fotinov tarafmdan 1842'de-negre baglanuptir, bunun tipik bir rnegidir. zmitde dogan, Bulgar basmima bu ncs, negrine qu ifade ile baglamigtt: "Bir halk dilini iyi bihnek iin gramerini, gevatauru tammak iin cografyasuu, bilmelidir. Bulgarlar da bunlari bilmelidir."17 migini tammak iin tarihi Biranddet sonra stanbul,Bulgar basmmm merkezi oldu. Tsarigradski

12 BOA, I; MV., no: 6461, 1267 H. 13 BOA, ., MV., no: 6021, gurre-i. Ra 1267/3.gubat 1851. 14 BQA, ., Dahiliye 13873, 1267 H. no: 15 BOA, I., MV., no: 6228, 2 R1267/4 Subat1851. 16 BOA, f.,MV., no: 5578, Ca 1266/1 Nisan 1850. Navkai 17 Georgi Boqukov, Istoriya na Balgarskata fornalistika, 36.

zk.Sophia

1976, s.

Bundan bagka Tsankov'un ilk nshasi 28 Mart 1859 tarihini tayiyan Bulgarija adh gazetesi, Fener Patrikhanesi'ne kar2 bamsiz Bulgar kilisesi kurma hareketinin kavgasuu veren nemli bir organdi. Bulgar basim bir ara yabanci himaye de buldu. stanbul'da Britanyah Hanley'in ikarttigi Levant Times, Petko Sandov'u redaktrlge alarak, BulVreme baghkh gazete iin garta bir nsha da ikarmaya bagladi, ztono Babili'nin btn isteksizligine ragmen msaadeBritanya Sefiri Elliot, yi ald1m Londra'ya Lord Derby'ye, 10 Eyll 1874 tarihli raporund bildiriyor.19 Yabanci devletlerin himayesi Tanzimat'm sansrc tedbirlerini olduka etkisiz kihyor gibidir. Avrupa tebaahlarm ikardig1Levant Herald gibi bir gazetedeki siyasal haberler bu dokunulmazhga bir rnektir. Elilik himayesi ve kapitlasyou rejimi bu dokunulmazhga yardun etmekteydi. smi geen gazetenin 16 Nisan 1867 tarihli nshasmda Paris'ten Mustafa Fzil Paga'nin yolladigi 28 Mart tarihli mektup Young Turkey bagligiyla yayimlanmaktadir; "In seeking to base the Ottoman liberty which would establish equality and Empire upon constitutional harmony betweeri Musulmans and Christians.. gibi bir ifadeyi ierdigihalde...20 Oysa Bbil bundan bir yif nce Mustafa Fzil Papa ve Paris'teki arkadaylaruu, yani Gen Osmanhlan, Takvm-i Vekyrde ya1866), "Rezil, iftiract, fesat ceyimlananbir tebligle (20N 1268/6 Subat yeleri," diye aforoz etmigti bile? Bu durtunda yabanci basmm miyeti Bbil politikasma zarar vermesini nlemenin tek yolu iteki gazeteleabone bedeli ve parayla elde etmekri ve dg basmm da muhabirlerini ti ve Tanzimat brokratlari erkenden bu usul benimsediler. Vestnik, Dragan stanbul'da'

stanbul'da Balkapaiuham'nda.ikanhyordu.2

41

Tanzimat dneminde sansr daha ok bir gazete veya smli yaym orgamma n izinle kurulmasi biiminde uygulanmaktadir. Ornegin usul-i ticarete dir bir gazete iin DersaEduard Blaque Bey'in det'teki bir mahalde gazete tab'ina mezuniyet verilmesi' gibi bir irdeye rastlamr.22 Digandan gelen kitaplar da sansr konusu olmaktadir. ' rnegin:Dersadet'e gelmig olan bazi kitaplarm toplattir11masi ve badezin (bundan sonra) gelir ise gmrk tarafmdan inen olunmasma daBu gibi sadret tezkirelerine rastlanix' bagka bir tedbir almmighr?'yalmz

18 A.g.e., s. 61-63; Vy. N. Nacov, Tsarigrad kato Kulturen Zenter za Bulgarite do 1877 g. C. BAN, Sophta 1925, s. 1-208. 19 PRO-FO (78),no: 3197, Elliot to Lord Derby'. 20 Levent Herald, 12 Astos 1867. 1866 21 TV, 20 N 1268/6 Qubat nshasi. 22 BOA, J.,Hariciye, no: 955, 2 S 1259/5 Mart 1843. 23 BOA, 1, Dahitiye, no: 21689, 17 S 1272/29 Ekim 1855, 23 BOA, ., Dahiliye, no: 21689, 17 S 1272/29 Ekim 1855.

42

maktadm Gerekte IL Abdlhamid devrine kadar sansrn cidd bir olarak kurumlagmadigi grlyor. Ancak bu durum, Tanzimat brokrasisinin demokrat grgnden ileri gelmemektedir. Yaym hayahileri gelen bir nm geligmednerlinde, henz sorunlann artmamasmdan gevgek politika olarak anlagilmahdir. Onsansr, yani (censupralable) Tanzintat dnemi boyunca grlmeyen veya mevzi kalan bir uygulamadir Ama II. Abdlhamid ynetimi, 1876 Kam2n-:Essfsinin istismara aak hkmn (matbuatkanun diresinde serbesttir) ktye kullanarak sansur ynetmeligi ve rgtyle bu igi bagardi. Hamidiyye sansrnun trajikomikboyutlari zerinde hepimiz az ok bilgi sahibiyiz. Sansr sansrdr. Imparatoruna ve imparatorluga sadik ve o kurumun degerlerini benimseyip benimseten Avusturyah yazar Franz Grillparzefin oyunlarmdan birinin niin sansrn htymma ugrad2gma, Habsburg hanedammn en tutueu yeleribile paymig ve sansr komiserine nedenini sorduklarmda, cevap, "Mutlaka sakmcah bir yn vardir," olmug. Sansrn taraftarian, sadece yneticiler arasmda degildi. Otokratik ynetimlerin taraftarlan dnyanm neresinde olursa olsun, aralarmda bir gizli bag vardir. 19. yzylhn monargiler dnyasmda, arhk Rusyasi sansrne yeterince iltifat etmeyig nedenini bir trl anlayamadigirmz bir otorite merakhsi, Fransa'nm nl hukukularmdan Gabriel du Four, Osmanh sansur nizmnmesine hayranhgim ifade ederek, Fransa'da da uygulanmasmineriyordu; hem de propaganda iin yazilabilecek kirahk bir rislede degil, dpedz nl idare hukuku kitabmda. Montesquieu, despotik rejimi; pour l'Orient Dogu iin iyi' olarak degerlendirir.Anlagtlan Dogu'nun bazi orijinal icatlarmi pour l'Occident Batl iin lyi' olarak degerlendirenler de vardi. Nitekim, 19. yzyilm nl Fransiz idate hukukusu A. Batbie'de censure pralable almalarma ragmen, Fransa (ncedenkontrol) Fransiz mevzatindan iin geri fakat Rusya ve Osmanh mparatorlugu progress, ileri bir iin mevzuat olarak niteler. 1865/1281 tarihli 'Matbat Nizmnmesi'ne kadar sansr resmen adi konmayan kurumlaamarug pragmatik bir uygulama halinde grnyor. Bir ynyle, dnem iinde dogan Trk basim, bilhassa zel gazeteler, sonraki devirlerle kargilagtmlamayacak kadar zgr davranabilmig, yazabilmier, hoya gitmeyen kalemler ise (hemen hepsi devlatynemuru idi) memurlara uygulanan