İlk İk YÜzYılın pagaN kaYnaklarınDa Nasıralı İsaisamveri.org/pdfdrg/D04022/2017_2/2017_2_DUYGUZ.pdf · kayıtları, özellikle İsa hakkındaki asli kaynak konumundaki Yeni

YakIN Dou nversTes slam teTkkler merkez Dergs, Yl 3, Cilt 3, Say 2, Gz 2017 (57-81)

lk k YzYln pagaN kaYnaklarnDa Nasral sa

Zafer DUYGU*

zet: Pagan yazarlar, Milad takvimin ilk iki yzylnda Nasral saya veya Ona atfedilen retilere kar genel itibariyle ilgisiz bir tutum iinde olmulardr; I. yzylda sadan bahseden pa-gan yazar yoktur, II. yzylda ise bir elin parmaklarn geme-mektedir. Buna karn, II. yzyl pagan yazarlarnn tarihsel bir ahsiyet olarak saya ilikin olabilecei ne srlen az saydaki kaytlar, zellikle sa hakkndaki asli kaynak konumundaki Yeni Ahit metinlerinin epistemolojik problemleri erevesinde byk nem tamaktadr. Ancak biraz yakndan incelendiinde pagan kaynaklarndaki bu kaytlarn da aslnda birok adan sorun-lu olduklar anlalmaktadr. saya dair sz konusu bu kaytlar bu yzden bilim insanlar arasnda hararetle tartlmaktadr. Bu makalede, sann pagan kaynaklar balamnda tarihsel varl ele alnmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Nasral sa, Tacitus, Suetonius, Plinius, Sa-mosatal Lukianos, Mara Bar Serapion.

JESUS OF NAZARETH IN PAGANS SOURCES OF THE FIRST TWO CENTURIES

Abstract: Pagan writers of the first two centuries of the Common Era were mostly silent about Jesus of Nazareth and the teachings attributed to him. In the first century there were no references to Jesus. In the second century, there were only handfuls. The small amount of records of the 2nd century pagan writers which may be claimed to refer to Jesus as a historical figure has a great import, above all else, within the framework of the epistemological problems presented in the New Testament texts which are deemed the principal sources about Jesus. When investigated closely, it is seen that these records from the pagan sources also present their own problems. Researchers therefore are discussing these records fervently. This article deals with the historical person of Jesus in the context of pagan sources.

Key Words: Jesus of Nazareth, Tacitus, Suetonius, Pliny, Lucian

of Samosata, Mara Bar Serapion

Giri

On binlerce1 yllk uzun bir gemii barndran insanlk tarihi boyunca

sa kadar tartlan ikinci bir kimse daha herhalde yoktur. saya ilikin bu-

* Yrd. Do. Dr., Mardin Artuklu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sryani Dili ve Edebiyat Blm. [email protected]

1 Katklar sebebiyle meslektalarm Kutlu Akaln ile Mehmet Alcya teekkr ederim.

58 YakIN Dou nversTes slam teTkkler merkez Dergs

gn geni kitleler tarafndan iman edilen dogmatik sylemler hari tutulur-

sa, sa hakknda doumundan yaamna, lmnden dirilii rivayetlerine,

ahsiyetinden retilerine kadar- tartmasz bir mesele bulunmamakta-

dr. Bu erevede sa yaklak iki bin yldr Hristiyanlk bnyesinde tart-

lmaktadr. Bu husus tarih boyunca farkl dinlerin taraftarlar arasnda

nemli bir ihtilaf konusu tekil etmitir. zellikle Aydnlanma Dneminden

itibaren aratrmaclar arasnda ciddi bir bilimsel aratrma alan olutur-

mutur.2 Yine de bugn ok ey sylenmesine karn hakknda pek az ey

bilinen ve btn kesimlerin ilgisini eken balca tarihsel ahsiyet sadr.

Bu noktadan hareketle, bilimsel bir abayla Nasral say ilahi dinlerin

veya kutsal metinlerin sylemlerinin dnda, tarihsel bir ahsiyet olarak

aramak ve tanmlamak bu makalenin ana konusunu tekil etmektedir.

Bu amala burada sadan ya da Ona atfedilen retilerden bahsettikleri

gerekesiyle aratrmaclar tarafndan isimleri ve almalar nplana -

karlan baz antik yazarlar sz konusu edilecektir. Bu yazarlar ve eserleri

seilirken u ltler belirleyici olmutur: Pagan3 mellifler miladi takvimin

erken tarihlerinde yaamlar ve yazmlardr. Baka bir deyile alma,

genel olarak erken yzyllarn pagan yazarlarnn eserlerinde sa hakknda

ne gibi kaytlar veya izler bulunduu meselesiyle ilgilenmektedir.

Bu kapsamda makalede temel hususu ncelemektedir. Birinci aa-

mada pagan yazarlarn saya ilikin olduklar dnlen kaytlar terc-

me halinde verilerek tarihsel balam asndan okuyucuya ksaca tan-

tlmaktadr. kinci aamada bu kaytlarn problemli ynleri epistemolojik

erevede tartlmaktadr. nc aamada ise bu tartmann sonucu

olarak tarihsel sa hakknda gerekten de kant nitelii tayabilecei

kanaatine ulalan bir kayt deerlendirilmektedir.

nceleme, bir btn halinde pagan inana mensup u antik yazarlar

ve eserleri zerinden yrtlmektedir:

1. Aristokrat bir Romal olan tarihi Tacitusun II. yzyln birinci yar-

snda kaleme ald Yllklar (Annales) adl eseri,4

2 Baz detaylar iin bk. Mahmut Aydn, Tarihsel sa Aratrmalar ve Onlarn Bulgular zerine Baz Mlahazalar, slam Aratrmalar Dergisi, S. 5, (2001), ss. 1-41.

3 Pagan, kelime anlam itibariyle Latincede kyl, krl (paganus) anlamlarna gelmektedir. Hristiyanlk erken yzyllarda genellikle ehir merkezlerinde yaylmt. Krsal kesimde yaayanlar ise daha uzun bir sre eski geleneksel ok tanrl dinlerine bal kalmay srdrmlerdi. Bu balamda, bu kimselerin zamanla Hristiyanlar tarafndan eski ok tanrl dinlerin mensuplar olarak paganus tabir edilmeleri ok muhtemeldir. Nitekim pagan tabiri gnmzde bilim insanlar tarafndan antik dnyann politeist karakterli dinlerinden birisine mensup olanlar, yani basite Yahudi ve Hristiyan olmayanlar iin kullanlmaktadr. Bk. Kutlu Akaln-Zafer Duygu (eds-haz.-ev.), Sryani Literatr, Mardin: Mardin Artuklu niversitesi Yaynlar, 2017, s. 43.

4 Tacitus, Annals, ev. Cynthia Damon, London-New York: Penguin Classics, 2012.

lk ki Yzyln Pagan Kaynaklarnda Nasral sa 59

2. Romal tarihi Suetoniusun II. yzyln birinci yarsnda yazd Ca-

esarlarn Hayatlar (De Vita Caesarum) isimli almas,5

3. Bithynia et Pontus eyaletinde 111-113 yllar arasnda legatus Au-

gusti olarak grev yapan Romal brokrat Pliniusun mparator Traianus

ile Hristiyanlar konusunda yapt yazmalar,6

4. II. yzyln ikinci yarsnda yazan hicivci bir mellif olarak Samosata-

l Lukianosun Peregrinus isimli bir filozofu konu ettii Peregrinusun l-

m ( , Peri ts Peregrinu Teleuts) isimli almas,7

5. Bugn kim olduu tam olarak tespit edilemeyen, fakat kaleme ald

satrlardan filozof karakterli bir bilge olduu anlalan Mara Bar Sera-

pionun, 73 yl ile III. yzyl arasnda kesin ekilde tayin edilemeyen bir

tarihte ve esaret altnda bulunduu bir srada kendisi ile ayn ad tayan

oluna hitaben yazd Sryanice bir mektup.8

1. saya likin Pagan Kaynaklarndaki Kaytlar

Nasral sa Milad takvimin balarnda o zamanlar btn Akdeniz

Havzasn kontrol altnda bulunduran Roma mparatorluu snrlar

iinde, daha ziyade Filistin blgesinde dnemin yaygn pagan inanla-

rnn aksine tek Tanr inancn esas alan Yahudilii benimsemi srailo-

ullarnn bir yesi olarak domutu. srailoullarnn Filistin sahasnda

meskn bu ana ktlesi, Romal General Pompeiusun Kudsn dme-

siyle sonulanan M.. 63teki asker harektyla Roma egemenlii altna

girmiti. srailoullarnn monoteist karakterli Yahudi inanc Roma y-

netiminin farkl dinlere veya klt inanlarna kar gsterdii geleneksel

politika erevesinde Iulius Caesar (. M.. 44) tarafndan yasal statye

(Religio licita) kavuturulmutu. srailoullar bu sayede belirli ykm-

llkler karlnda kendi inanlarn zgrce yaama ve ibadetlerini

icra etme olanana kavumulard. mparatorluk dnemini balatan Au-

gustus (Octavianus) (. M.S. 14) dneminde ise Yahudi bir monark olan

Herodes, Romallar namna Yahudilerin nemli bir blmn ynetmek

zere Yahudiye blgesine atanmt. Ancak Herodesin oullar zamann-

5 Suetonius, The Lives of The Twelve Caesars, ev. Joseph Gavorse, New York: Modern Library, 1931.

6 Plinius, Reading in Ancient History: Illustrative Extracts From The Sources II: Rome and The West, ev. William Stearns Davis, Allyn and Bacon, 1913, ss. 219-222.

7 Lucian of Samosata, The Passing of Peregrinus ( , Peri ts Peregrinu Teleuts), Yunanca metin ve ev. A. M. Harmon, London: Harvard University Press, 1962, V, ss. 13-17.

8 William Cureton, Spicilegium Syriacum, London: Rivington, 1855 (Sryanice metin ve ngilizce tercmesi); Ayrca bkz. Petr Pokorn, Jesus as the Ever-Living Lawgiver in the Letter of Mara Bar Serapion, The Letter of Mara Bar Serapion in Context: Proceedings on the Symposium Held at Utrecht University, 10-12 December 2012, Leiden: Brill, 2012, s. 133 (lgili ksmn ngilizce tercmesi).


da yaanan ve bir trl n alnamayan kargaalar nedeniyle Romallar

Yahudiyenin tamamn kendilerine balamlar, Kuds ise bir valinin

ynetimine brakmlard (M.S. 6).9

Yukarda ksaca zetlenen ve sann dnyaya gelmesinden hemen

nce oluan bu siyas ve din yapya baklarak, Roma mparatorluunda

yaayan saya ada dnemin pagan yazarlarnn kaleme aldklar eitli

eserlerde sa ve retileri hakknda iyi-kt baz kaytlara yer verdikle-

ri zannedilebilir. Hlbuki gerek durum hi de yle deildir.10 Bugnk

mevcut verilere gre I. yzyln pagan yazarlar tarafndan saya ilikin

kayt altna alnm en kk bir bilgi krnts bile yoktur.11 Her ne kadar

bu balamda I. yzyln Thallos isimli bir yazar zerinden bir takm id-

dialar gndeme getirilmek istenmise de,12 bu iddialarn son derece zayf

baz rivayetleri esas ald ve buradan hareketle herhangi bir karmda

bulunulamayaca anlalmaktadr.13

Bu durum II. yzylla birlikte bir lde deimitir. Geri pagan ya-

zarlarn bu yzylda da say ismen anarak sz konusu ettikleri veya on-

dan dorudan bahsettikleri bir istisna dnda- sylenemez. Fakat yine

de pagan dinine mensup bir avu yazar II. yzyldan itibaren hi deilse

gzlerinin nnde bymekte olan Hristiyanla ve Roma ehirlerindeki

Hristiyan cemaatlere kar nispeten ilgi gstermilerdir. Bu cemaatlerden

bahsettikleri az saydaki kaytlarnda ise kimi zaman saya ilikin olabi-

9 Detaylar iin bk. E. Marry Smallwood, The Jews Under Roman Rule: From Pompey to Diocletian, Leiden: Brill, 1976.

10 I. yzyl tarihisi Flavius Iosephusun sann kardei ve sa cemaatinin ondan sonraki lideri olan Yakupun ehit edilmesine ilikin anlatm srasnda Mesih tabir ederek saya yapt atf muhtemelen otantiktir. Bu yzden de sann tarihsel bir ahsiyet olarak mevcudiyeti hakknda Yeni Ahit dndan bir delil kabul edilebilir. Ancak Iosephusun pagan deil Yahudi bir yazar olduu da hatrlanmaldr. Bununla beraber, Iosephusun ayn eserde geen ve aratrmaclar arasnda Testimonium Flavianum diye bilinen sa atf neredeyse btn bilim insanlar tarafndan metne sonradan bir ekleme (interpolasyon) olarak grlmektedir. Detaylar iin bk. Zafer Duygu, Nasral sann Erken Dnem Yahudi Literatrne Yansmalar, Mukaddime, 8: 1, 2017, ss. 157-159.

11 Mara Bar Serapionun mektubu II. yzylda yazlm olmaldr. 12 I. yzylda yaayan ve bugn elde olmayan bir alma kaleme alan Thallosun, gn

ortasnda cereyan eden bir karanlktan bahsettii ve bu bahsin sann armha gerilmesinden sonra yaand rivayet edilen karanlk ile zde olduu iddia edilmektedir (kr. Markos, 15: 33; Matta, 27: 45; Luka, 23: 44-45). Thallosun bu kayd, baka bir kayp almann yazar olan Iulius Africanustan alntlar yapm olan IX. yzyl tarihisi Georgios Synkellostan bilinmektedir. Nitekim Thallosa atfedilen bu kayt, baz aratrmaclar tarafndan sann tarihsel bir ahsiyet olarak mevcudiyetine ilikin Hristiyanlk ve Yeni Ahit dndan bir delil olarak deerlendirilmektedir. Bu konuda rnein bk. Dale C. Allison Jr., Thallus on the Crucifixion, The Historical Jesus in Context, ed. A.-J. Levine-D. C. Alison Jr.-J. D. Crossan, Princeton University Press, 2006, ss. 405-406.

13 Richard Carrier, Thallus and the Darkness at Christs Death, Journal of the Greco-Roman Christianity and Judaism, 8, 2011-2012, ss. 185-191; Gregory A. Boyd-Paul Rhodes Eddy, Lord or Legend: Wrestling with the Jesus Dilemma, Michigan: Grand Rapids, 2007, ss. 122-123.


lecei dnlen baz ifadelere yer vermilerdir. Bu yazarlar ile kaytlar

aada sunulmaktadr.

1.1. Publius Cornelius Tacitus (. y. 117)

Tacitus M.S. 56 ylnda talyann kuzey-batsnda veya Fransann

gneyinde (Gallia Narbonensis) domutu. Yaam srasnda nfuzlu

bir aristokrat olarak nemli grevler stlenmiti. Ancak Tacitus mhim

baz entelektel almalar da kaleme almt. Nitekim Tacitusun I. yz-

yl Roma tarihi iin byk kymet tayan Annales (Yllklar/Vakayiname)

adl Latince eserinde (M.S. 116?) Romada meskn Hristiyan bir toplu-

luktan da sz ettii grlmektedir. Bu srada Christus (Mesih) tabirine

yer vererek saya da bir atfta bulunduu kabul edilmektedir. Tacitus,

Mesihe ilikin kaydn mparator Tiberius (M.S. 14-37) dnemiyle, Hris-

tiyanlara dair anlatmn ise mparator Nero (M.S. 54-68) dnemiyle iliki-

lendirmiti. Tacitusun bu kayd u ekilde tercme edilebilir:

Netice itibariyle (Romay yakt ynndeki) sylentilerden kurtulmay amala-yan (mparator) Nero, irenlikleri yznden halkn nefret ettii ve Hristiyan-lar diye tanmlad bir taifeyi gzne kestirdi, onlar sulad ve onlar zerinde en ar ikencelere giriti. Bunlarn isimlerini aldklar Christus, (mparator) Tiberiusun saltanat dneminde procurator olan Pontius Pilatusun hkmyle iddetli ekilde cezalandrlmt. Bylece bu en zarar verici hurafe o an iin kontrol altna alnm, fakat sonrasnda sadece bu ktln menei olan Ya-hudiyede deil, ayn zamanda dnyann drt bir yanndaki iren ve utan verici eylerin yaama olana bulup hret kazandklar Romada bile yeniden patlak vermiti. Bu yzden ilk etapta sulananlarn tm tutukland. Sonra, onlarn verdikleri bilgiye dayanlarak ehri kundaklama suundan deil de in-sanla kar nefretleri yznden muazzam bir kalabalk hkm giydi. Bunlar her nevi aalanmaya maruz kalarak ldler. Hayvanlarn derilerine sarlm ekilde kpekler tarafndan paralanarak ldrldler, halara mhlandlar, alevlerle yzletiler. yle ki, bu yaplanlar gn batmndan sonra geceyi aydn-

latmt. (Tacitus, XV. 44, ev., ss. 304-305).

Tacitusun bu cmleleri, Roma yangnna ilikin yapt bilgilendir-

menin hemen sonrasnda yer almaktadr. Bu mehur yangnn bakent

Romada ar can kaybna, byk madd hasara ve ok nemli bir antik

kltrel hazinenin yok olmasna sebebiyet verdii bilinmektedir. Nitekim

Neronun Hristiyanlar bu byk yangnn gnah keisi olarak gstermek

amacyla cezalandrd ve bylece dikkat datarak kendisini bu yangna

ilikin sulamalardan aklamak istedii anlalmaktadr.

Tacitusun yukardaki anlatm Hristiyanln I. yzyl tarihi asn-

dan gerekten byk nem tamaktadr, ancak meselenin bu boyutu bu


makalenin konusu deildir.14 Sz konusu kayda sadece sa asndan ba-

kldnda ise Tacitusun bu cmlelerinden hareketle ilk planda ve genel

itibariyle nemli sonuca ulamak mmkn grnmektedir: (i) Halk

tarafndan Hristiyanlar diye tanmlanan bir cemaatin ismi ve kkeni

Christus adnda birisiyle ve Yahudiye blgesiyle zdetir. (ii) Christus,

mparator Tiberius dneminde faaliyet gstermitir. Bu dnemde Roma

ynetiminin Yahudiye blgesi valisi olan (procurator) Pontius Pilatus ta-

rafndan iddetli ekilde cezalandrlmtr. (iii) Christus Yahudiler ta-

rafndan deil de- Romal bir ynetici tarafndan cezalandrldna gre,

Roma idaresine kar bir su ilediinin dnlm olmas muhtemel

grnmelidir.

Tacitusun Christusa ilikin yukarda saylan iddialar sa hakknda

baka kaynaklardan bilinenlerle karlatrlacak olursa, burada Chris-

tus (Mesih) tabir edilmek suretiyle neredeyse kesinlikle Nasral sadan

bahsedildii anlalmaktadr.

1.2. Gaius Suetonius Tranquillus (. y. 130)

M.S. 130 ylndan sonraki bir tarihte ld tahmin edilen Romal

tarihi Suetonius, mparator Hadrianus (M.S. 117-138) dneminde De

Vita Caesarum (Caesarlarn Hayatlar zerine) adl Latince bir alma

yazmt. Suetonius bu almada Iulius Caesardan itibaren Domitia-

nusa (. M.S. 96) kadar geen srete saltanat sren on iki Roma impa-

ratorunun biyografisini kayt altna almt. Bu eser, mparator Claudius

(M.S. 41-54) dnemini anlatrken Chrestus diye birisinden, mparator

Nero (M.S. 54-68) dnemine ilikin olarak ise Hristiyan bir topluluk-

tan sz ettii gerekesiyle Hristiyanlk tarihi aratrmaclarnn dikkatini

ekmektedir.

Suetoniusun saya iaret etmi olabilecei dnlen kayd yledir:

Yahudiler Chrestusun kkrtmasyla srekli huzursuzluk kardklar

iin o (mparator Claudius) da onlar Romadan kovdu.15

Suetonius baka bir yerde mparator Nero dnemine ilikin kaytlar

sunarken Hristiyanlardan bahsetmiti. Suetonius burada Hristiyanla-

rn Nero dneminde cezalandrmaya maruz brakldklarn ne srmt.

Ona gre, Hristiyanlar yeni ve zarar verici bir hurafenin taraftarydlar.16

14 Bu pasajn Roma ynetimiyle Hristiyanlar arasndaki ilikiler balamndaki bir deerlendirmesi iin bk. Zafer Duygu, Hristiyanlk ve mparatorluk: Ge Antikada Kilise-Devlet likileri ve Kristoloji Paradigmalar, stanbul: Divan, 2017, ss. 130-131.

15 Suetonius, The Lives of The Twelve Caesars, s. 226; Suetoniusun bu pasajn kr. Elilerin leri, 18: 2: Bunlar, Claudiusun btn Yahudilerin Romay terk etmesi yolundaki buyruu zerine.

16 Suetonius, The Lives of The Twelve Caesars, s. 250.


Bununla birlikte, Suetonius bu ikinci kaydnda saya ilikin herhangi bir

ifade kullanmamtr.

Aka grld gibi, Suetoniusun saya iaret ettii ne srlen kay-

d birok ynden problemlidir. Bu kayttan kesin olarak anlalabilecek tek

bir ey vardr: Roma ehrindeki Yahudiler Chrestusun kkrtmalar y-

znden huzursuzluk karmlar ve bu yzden de ehirden kovulmulard.

1.3. Gaius Plinius Caecilius Secundus (legatus Augusti, 111-113)

Senatr ve hukuku Plinius, Roma mparatorluu tarihinin en baar-

l hkmdarlar arasnda gsterilen Traianus devrinde (M.S. 98-117) bir

dnem (M.S. 111-113) Kuzey-Bat Anadoludaki Bithynia et Pontus valilii

(legatus Augusti) grevini yrtmtr.17 Bu balamda Plinius, mparator

Traianusa, ynettii blgede yaayan Hristiyanlara kar nasl bir tutum

taknmas gerektii hususunu sorarak emirlerini beklemitir. Bu noktada

Traianusun Pliniusa yazd cevap ise bir imparator olarak kendisinin

gr ve ynergelerini iermiti. lk olarak Pliniusun mektubundaki ilgili

ksm u ekilde tercme edilebilir:

Sonrasnda, genellikle olduu gibi sulamalar yayld. Zira kovuturmalar sryordu ve mnferit birka olay meydana gelmiti. yle ki, pek ok kimsenin ismini (Hristiyan olduklar iddiasyla) zikreden anonim bir belge ortaya k-t. Hali hazrda veya gemite Hristiyan olduklarn inkr edenleri, tarafmca dikte edilen szlerle tanrlara yalvarmalar ve sizin resminize tts ve arapla birlikte tapmalar kouluyla ki bu resmi tanrlarn heykelleriyle beraber bu amala getirtmitim- ve dahas Mesihi lanetlemeleri artyla salvermeyi doru buldum. nk rivayete gre gerekten Hristiyan olanlar bunlarn hibirisini yapmazlarm.

Muhbirin gemite Hristiyan olup imdi bunu inkr ettiini bildirdii dierleri gemite durumun byle olduunu, ancak imdi bunun deitiini; kimisi yl nce, kimisi be yl nce, bazs yllar nce, bazs ise yirmi be yl nce Hris-tiyanlktan vazgetiklerini ne srdler. Nitekim bunlarn tm sizin resminize

ve tanrlarn heykellerine taparak Mesihi lanetlediler...18

Roma mparatoru Traianus ise Pliniusa cevaben lkede Hristiyan-

lk konusunda genel bir yasa bulunmadn belirtmitir. Hristiyanlarn

aranmalar ve anonim belgelerden hareketle sulanmalar yasaklanmtr.

Ancak ihbar edilenlerden sulu olduu kantlananlar cezalandrlacaklar-

dr. Ancak bunlarn da tvbe etme ve balanma elde etme haklarna

imparator tarafndan dikkat ekilmitir.19

17 Pliniusun kariyeri ve Traianus tarafndan niin Bithynia et Pontus valilii grevine atand konusunda zet ve bilgilendirici bir sunum iin bk. Ferit Baz, Considerations for the Administration of the Province Pontus et Bithynia During the Imperial Period, Cedrus: The Journal Of MCRI I, (2013), ss. 266 vd.

18 Plinius, Reading in Ancient History, (Pliny to Trajan), ss. 219 vd.19 Plinius, Reading in Ancient History, s. 221.


Burada sadece konuya ilikin ksmlar verilen Plinius ile Traianusun

mektuplar, II. yzyln birinci yars asndan Hristiyanln geirdi-

i tarihsel sre ve bilhassa Roma ynetimiyle ilikileri, Hristiyanlarn

hangi sosyal tabakalara mensup olduklar veya Hristiyanlar tarafndan

benimsenmi inan prensipleri gibi konularda paha biilmez bir nem ta-

maktadr.20 Dier taraftan, aka grld gibi mparator Traianusun

mektubunda saya ilikin herhangi bir ima bulunmamaktadr. Pliniusun

yazdklar ise sa hakknda baz kaytlar iermitir. Buna gre, (i) Mesih

Hristiyanlar tarafndan mensubu olduklar inan hareketinin lideri ola-

rak grlmektedir. (ii) Mesih Hristiyanlar tarafndan ok byk sayg ve

hatta belki tapm grmekte ve kendisine ilahler terennm edilmektedir.

1.4. Samosatal Lukianos (. 180 sonras)

II. yzyln hicivci yazar Samosatal Lukianos, Peregrinusun lm

( , Peri ts Peregrinu Teleuts) isimli Yunanca bir al-mann da mellifidir. Filozof Peregrinus Proteusun biyografisini ieren bu

eser, Hristiyanlk ve saya ilikin bir takm kaytlar da ihtiva etmektedir.

Lukianosa gre, pheli bir gemie sahip olan Peregrinus, Filistinde-

ki Hristiyan din adamlaryla balant kurduktan sonra onlarn baz (kut-

sal) metinlerini incelemi ve Hristiyan hikmeti hakknda bilgi edinmiti.

Bunun sonrasnda Hristiyan olmutu ve hatta bu cemaat iinde sivril-

meye balamt. yle ki, Hristiyanlarn kutsal metinlerini yorumlayp

yenilerini kaleme alabilecek yetkinlie ulamt. Hristiyanlar bu yzden

Peregrinusu neredeyse bir peygamber, bir klt lideri, hatta metin diliyle

sinagoglarnn nderi gibi grmeye balamlard. Bu ylesine bir gnl

bayd ki, Hristiyanlar Peregrinusa sanki bir tanrym gibi sayg duy-

mular, Peregrinus tarafndan konulan yasalara uymulard. Lukianos,

bu kaydn hemen sonrasnda ise Filistinde armha gerilen birisinden sz

etmiti.

Bunun sonrasndadr ki o (=Peregrinus), Filistinde bulunan rahip ve ktip-leriyle iliki kurarak Hristiyanlarn yksek hikmetine vakf olmutu. Baka trl nasl olup da onlar bir anda ocuklar gibi yapm olabilir? Zira o, onlarn peygamberi, klt lideri, sinagoglarnn lideri (orijinal metinde ) ve her eyleri olmutu. Onlarn kimi kitaplarn tefsir edip aklam, hatta pek ok yenilerini derlemiti. yle ki, ona sanki tanrym gibi sayg gsteriyorlard. Onu hl tapmakta olduklar ve bu yeni dini dnyaya getirdii gerekesiyle Fi-listinde armha gerilen tekinden (=sa?) sonra gelen yasa koyucu yapmlar, adeta veli mertebesine yerletirmilerdi.

20 Anlalan o ki, Hristiyanlar Plinius tarafndan farkl bir dine mensup olmalarndan ziyade Roma kart dnceler tadklar ve kamu dzenini tehdit ettikleri phesiyle, yani politik gerekelerle kovuturulmulard. Bu konuda bk. Baz, Considerations, ss. 270-271; Ayrca bk. Duygu, Hristiyanlk ve mparatorluk, ss. 132-136.


Lukianos bir sonraki aamada Hristiyan olmas gereke gsterilerek

Peregrinusun hapse atldn sylemektedir. Ancak Hristiyanlar bu kt

zamanlarnda Peregrinusa ok iyi bakmlard. Hristiyanln bir azizi

gibi grdkleri Peregrinusun rahat ve konforu iin gardiyanlara rvet

vermek dhil her yolu denemilerdi.

Lukianos bu anlatnn sonrasnda ise Hristiyanlarn baz inan ilke-

lerinden bahsetmitir. Bu balamda, Lukianosun tasvirine konu olan

Hristiyanlar lmszle gideceklerine ve bunun ardndan daim olarak

yaayacaklarna inanm kimselerdi. Onlar lm kmsyor ve ne-

redeyse gnll olarak lme gidiyorlard. Yasa koyucular (sa?) onlar

birbirlerinin kardei olduklarna inandrmt. Ancak Yunan tanrlarn

reddetmeleri, armha gerilen bilgeye yerlere kapanarak hrmet etmele-

ri/ar derecede sayg gstermeleri (orijinal metinde );21 Onun yasalar altnda yaamalar gerekiyordu. Lukianosa gre Hristiyanlar

dnyev her eyi kmsemiler, beer her eyi mterek mlkleri say-

mlard. Lukianos, bu gibi inan prensiplerine bakarak Hristiyanlarn

haddinden fazla saflk gsteren kimseler olduklarna kanaat getirmiti.

nk hilekr birisi onlarn arasna karsa onlar kolayca kandrabilir ve

bu basit topluluk zerinden byk servet elde edebilirdi.22

Lukianos yksnn bundan sonraki ksmnda Peregrinusun hapis-

ten karak bir ara memleketi olan Pariuma23 dndn sylemitir.

Rivayete gre Peregrinus bunun ardndan yeniden Hristiyan cemaate

dnm, ancak oradan oraya dolarken yasak olan eylerden yedii ge-

rekesiyle Hristiyan cemaat tarafndan kabul edilmemiti. Lukianos bu

aamadan itibaren Peregrinusun dier seyahatlerinden bahsetmekle bir-

likte Hristiyanla veya saya dair baka bir bilgi vermemektedir.24

Lukianosun da tpk dier pagan yazarlar gibi II. yzyl Hristiyanl-

na ilikin verdii bilgiler baz alardan ok byk nem tamaktadr.

Bu balamda, rnein, Hristiyanlarn baz ilkeleri ve ahlak anlaylar ile

yaam biimleri konusunda Lukianos tarafndan verilen bilgiler gerekten

21 G. W. H. Lampe, Yun. kelimesi dua veya ibadet esnasnda eilerek selamlama, sayg bildirme, lgnca tapnma, hrmet ve ar sevgi gibi kavramlarla karlamaktadr; Gler elgin ise yerlere kapanarak selamlamak, yalvarmak, yalvarp yakarmak, ok istemek eklinde vermektedir. Kr. G. W. H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, Oxford: Clarendon Press, 1961, s. 1176. Ayrca bkz. Gler elgin, Eski Yunanca-Trke Szlk, stanbul: Kabalc, 2011, s. 571.

22 Lucian of Samosata, The Passing of Peregrinus, ss. 14 vd.23 Gney Marmara kysnda Biga yaknlarnda Kemer isimli ky.24 Peregrinusun yaamnn kalan ksm hakknda bkz. Gilbert Bagnani, Peregrinus Proteus

and the Christians, Historia: Zeitschrift fr Alte Geschichte 4: 1, 1955, ss. 107112; Ayrca bkz. Stephen Benko, Pagan Rome and the Early Christians, Indiana University Press, 2007, ss. 30-38.


ok deerlidir. Bununla birlikte, Lukianosun Hristiyanlarn kiliselerin-

den deil de diyerek aka onlarn sinagoglarndan bahsetme-si gerekten ok ilgintir. Nitekim bu ifade aratrmaclar arasnda tart-

malar da beraberinde getirmitir.25

Lukianosun yukardaki cmlelerini dorudan burada ele alnan ko-

nuya ynelik kaytlar, yani tarihsel sa asndan deerlendirirsek, onun

anlatmndan sa hakknda nplna kan hususlar u ekilde vurgula-

nabilir: (i) sa Hristiyanlk inancn kurmas sebebiyle Filistinde armha

gerilmitir. (ii) sa yasa koyucu bir bilgedir. (iii) Hristiyanlar say liderleri

olarak grmlerdir. (iv) sa Hristiyanlardan bir tanr gibi hrmet gr-

mektedir.

1.5. Mara Bar Serapion (. I.-III. yzyllar arasnda)

73 ylndan sonraki bir tarihte Suriye blgesinde yaad tahmin edi-

len ve filozof karakterli bilge birisi olduu izlenimi veren Mara Bar Se-

rapion, Roma esareti altnda bulunduu bir srada kendisiyle ayn ismi

tayan oluna hitaben Sryanice bir mektup yazmt.26 Mektubun en

dikkat eken yn, Mara Bar Serapionun oluna verdii nasihatleri ihtiva

etmesidir. Bu mektupta yine isim zikredilmeksizin saya da bir atf vardr.

Nitekim Mara Bar Serapion, gemite yaam baz bilgeler ile filozofla-

ra ve onlarn karlatklar kt talihe dikkat ekerken Yahudilerden de

bahsetmi ve onlarn bilge krallarn ldrdklerini sylemiti.

Atinallar Sokratesi ldrmekle ne kazandlar? Bunun karlnda zerlerine ktlk ve veba salgn geldi. Samoslular Pythagoras yakarak ne kazandlar? Bunun karl olarak memleketleri bir saat iinde kumlarn altna gmld. Yahudiler ise bilge krallarn idam ederek ne elde ettiler? Bu yzden memle-ketleri (krallklar) onlardan alnd. Btn bunlar Tanrnn ilah adaletinin bir tecellisi idi. Atinallar alktan ldler, Samoslular deniz suyu altnda kaldlar, Yahudiler ise perianl yaadlar; kendi lkelerinden srldler ve gittikleri her lkeden kovuldular. Hlbuki Platon sayesinde Sokrates, Hera bst saye-sinde Pythagoras, yrrle koyduu yeni kanunlar sayesinde de Bilge Kral (sa?) lmsz oldular.27

25 Kilise tarihisi Epiphaniusun Ebionitler diye bilinen bir sa cemaatine dair kayd bu konuda okuyuculara fikir verebilir. Bkz. The Panarion of Epiphanius of Salamis, ev. Frank Williams, Leiden: Brill, 2009, 30. 18. 2: (Ebionitlere atfen) Onlar, kiliselerini kilise olarak deil, sinagog diye adlandrrlar. Nitekim Peregrinusun Ebionit karakterli bir sa cemaati tarafndan ihtida ettirildii dnlmektedir. Bu hususta zellikle bk. Bagnani, Peregrinus; Ayrca kr. Turhan Kaar, Lucianus anda Hristiyanlk, Uluslararas Samsatl Lucianus Sempozyumu, ed. Mustafa evik, (17-19 Ekim 2008), ss. 267-278.

26 Bu mektup hakknda yaplan ok ynl deerlendirmeler iin bk. Annette Merz-Teun Tieleman (eds.), The Letter of Mara bar Sarapion in Context: Proceedings of the Symposium Held at Utrecht University, 10-12 December 2009, Leiden: Brill, 2012.

27 Petr Pokorn, Jesus as the Ever-Living Lawgiver in the Letter of Mara Bar Serapion, s. 133.


Mara Bar Serapion, burada, yeni yasalar yrrle koyan bilge bir

kraln Yahudiler tarafndan ldrldn ne srdne gre, saya

dair dier baz kaynaklardan bilinenlerden hareketle, Mara Bar Sera-

pionun neredeyse kesin olarak tarihsel sadan bahsettii sylenebilir.

Buna gre, Mara Bar Serapionun bahsettii kii (1) bilgedir, (2) kraldr,

(3) Yahudiler tarafndan idam edilerek ldrlmtr ve (4) kendisin-

den sonra da geerliliini srdren yasalar koymutur. Bu arada, Mara

Bar Serapionun sann lmnden yalnzca Yahudileri sorumlu tutan

yaklam da ilgintir, nk sann infaz bahsinde Romallar hi an-

mamtr28.

2. Pagan Kaynaklarndaki Kaytlarn Problemleri

Pagan yazarlara ait yukarda bahsi geen btn bu kaytlarn I. ve II.

yzyllarda Roma mparatorluunun eitli blgelerinde yaayan Hris-

tiyan cemaatler hakknda tartmal olsa da- kymetli bilgiler ierdikleri

phe gtrmez bir gerektir. Hakikaten, Roma imparatorluk ynetimi-

nin I. ve II. yzyllardaki Hristiyanlk politikalar, Hristiyanlar ile devlet

arasndaki ilikilerin karakteri, muhtelif Hristiyan cemaatler tarafndan

benimsenen kimi inan prensipleri veya Roma toplumunun hangi sosyal

kesimlerini temsil eden insanlarn bu yeni dine girdikleri gibi ana ba-

lklar asndan pagan kaynaklarnn belirli bir lde de olsa fikir ver-

dikleri aktr. Buna karn sz konusu bu kaytlarn sa hakknda veya

ona ilikin eitli konularda olduka snrl kald anlalmaktadr. Bu

kaytlarn ne gibi karmlara olanak tand meselesi ise daha karmak

olup birok ciddi tartmaya yol amtr. Nitekim aada grlecei ze-

re pagan yazarlarn eserlerinde saya yaplan veya yapld ne srlen

atflar birok adan problemler tamaktadr.

2.1. Genel Problemler

Nasral sann tarih boyunca ok tartld bu yaznn banda vur-

gulanmt. Bu durumda, sann yzyllardr evrensel mahiyette bir h-

rete sahip olduu sylenebilir. Ancak sann bu byk hrete yaam

srasnda deil de lmnden sonra kavutuu aktr. Nitekim durumun

byle olduunu gsteren mhim kantlar mevcuttur. rnein, Yeni Ahit

kitabndaki kuvvetli baz rivayetlere gre sa evrensel bir ama gtmeyip

yalnzca srailoullar kavminin slahna memur edildiini bizzat dile ge-

tirmiti (Matta, 15: 24). Nitekim sann vaazlarnn temel konusu Yahu-

diler iin balayc nitelik tayan Musa eriatyd. sa Yahudi yerleim

birimlerinde ve Yahudi ibadethanelerinde (Tapnakta ve sinagoglarda)

28 George R. Dekle, Sr., The Case Against Christ: A Critique of the Prosecution of Jesus, Cambridge Scholars, 2011, s. 103.


teblide bulunmutu. Yeni Ahit kitab tarafndan teyit edilen btn bu

hususlar ayn ekilde saya ilikin erken dnem Yahudi literatrnce de

onaylanmaktadr. te yandan, sa I. yzyln pagan yazarlar tarafndan

hibir bahse konu edilmemiti. sa eer evrensel boyut ve ama tayan

geni apl bir din hareketinin veya baaryla sonulanp ses getiren siyas

bir kalkmann ncl iine soyunsayd, bu durum herhalde az ya da

ok pagan kaynaklarnda tezahr etmi olurdu.

Bu nemli noktadan hareketle, Nasral sann pagan kaynaklarnda-

ki izlerine ilikin karlalan sorunlardan birincisi nicelik eklinde ta-

nmlanmaldr. Gerekten, sadan bir yzyl sonraki tarihlerden itibaren

bile ancak ok az saydaki pagan yazarn ismi sadan bahsettikleri ge-

rekesiyle nplana karlabilmektedir. Bu durum az nce de belirtildii

gibi sann yaam srasnda veya lmnn hemen sonrasnda, Akdeniz

Havzasnda kendisinden dorudan bahsedilecek kadar dikkat ekici bir

ahsiyet olmad intiba uyandrmaktadr. yle ki, Mara Bar Serapion

istisna tutulursa, Tacitus, Suetonius, Plinius ve Lukianos gibi pagan ya-

zarlar sadan ancak ve ancak baz Hristiyan cemaatleri veya bireyleri

anlatrken bahsetmektedir. Bu durumu basit bir rastlant gibi grmemek

gerekmektedir. Birazdan bu nemli noktaya yeniden dneceim. zetle, I.

yzylda sadan bahseden bir pagan yazar yoktur, II. yzylda ise bu ya-

zarlarn says bir elin parmaklarn gememektedir. Bylece her halkr-

da pagan kaynaklarnn tarihsel sa aratrmalar asndan son derece

verimsiz bir alan olduu ortaya kmaktadr. Ayrca ayn balamda clz

nitelikli az saydaki rivayetin shhatini karlatrma yapmak suretiyle

sorgulama ans da pek azdr.29

Bu ans bazen imknsz hale dntren baka bir problem

belirsizliktir. Bu erevede, mesela Hristiyanlktan bahsetse bile

saya atfta bulunmayan baz pasajlar bulunmaktadr. Bu durum r-

nein mparator Traianusun Pliniusa mektubunda dikkat ekmekte-

dir. Zira Traianus sadan da bahseden bir mektuba cevap vermesine

ramen ondan hi bahsetmemektedir. Dier taraftan, pagan yazarlarn

saya ilikin kaytlar da ok ksa pasajlar halinde bulank resimler ka-

bilinden belirmektedir. Szgelimi yukarda zikredilen pagan yazarlardan

hibirisinin sann ismini doru ekilde bilmemesi gerekten ilgintir.

Tacitus, Christus ifadesini aka sann ismi zannederek kullanm

gibidir.30 En azndan durumun byle olmadn gsteren ikna edici bir

29 Pagan kaynaklarndaki rivayetlerin shhatine ilikin ksa bir deerlendirme iin bkz. F. E. Peeters, Jesus & Muhammed: Parallel Tracks, Parallel Lives, New York: Oxford University Press, 2011, ss. 14-16.

30 Detaylar iin bkz. Robert E. Van Voorst, Jesus Outside the New Testament: An Introduction to Ancient Evidence, Michigan: Grand Rapids, Wm. B. Eerdmans, 2000, ss. 45-46.


kant yoktur. Suetoniusun Chrestusu tamamyla muamma birisidir.

nk Suetonius, Christustan deil Chrestustan sz etmitir. Chres-

tusun Hristiyanlar deil, I. yzylda Roma ehrinde meskn Yahudi-

leri kkrttn ne srmtr. Suetonius belki de baz aratrmaclar

tarafndan da ne srld gibi Romada kk apl nmayie sebep

olan baka bir Mesihlik hareketini aktarmtr. Bir dier gre greyse

Christus ve Chrestus tabirlerini kartrmtr. Baka bir gre gre

de burada orijinal Latince metnin evirisindeki hatalardan kaynaklanan

baz problemler mevcuttur.31 Plinius Bithyniadaki Hristiyanlar anlatr-

ken bu hareketin lideri olarak Mesih diye birisinden bahsetmi ve hat-

ta bu Mesihe ilikin kimi bilgiler vermitir. Buna karn, ynettii bl-

gedeki Hristiyanlar sorgulayana kadar sann varln bildii ynnde

bir kant bulunmamaktadr. Samosatal Lukianos Filistinde armha

gerilen bilge bir yasa koyucudan, Mara Bar Serapion ise Yahudilerin

ldrdkleri yasa koyucu bir bilge kraldan sz etmitir. Anlalan o ki,

Lukianos ile Mar Bar Serapion da bu yasa koyucu bilgeyi bizzat ismen

bilmiyorlard. Nitekim baz aratrmaclara gre mesela Mar Bar Serapi-

on saya deil, Yahudi tarihinin Babil srgn dneminde yaam bir

krala veya Kumran yaztlarnda zikredilen bilgelik retmenine atfta

bulunmutur.32 Sonuta, pagan kaynaklarnda saya ilikin kaytlarn

birok adan belirsiz olduu anlalmaktadr.

zellikle Mesih miti teorisi taraftar aratrmaclara gre pagan yazar-

larn kaytlarndaki en nemli problemlerden birisi kronolojidir. Bu iddi-

aya hak vermemek elde deildir. nk bahis konusu kaytlarn kaleme

alnd en erken dnem olan II. yzyln birinci eyrei ile 30-33 yllar ci-

varnda ld dnlen sa arasnda en iyi ihtimalle yz yla yakn bir

zaman dilimi bulunmaktadr. Kronoloji probleminin sz konusu kaytla-

rn deerini olumsuz ynde etkiledii ve fazlasyla drd ok aktr.

nk buradan hareketle pagan yazarlarn sa hakknda kendi bamsz

tanklklarn deil de ancak bilgi kaynaklarndan kendilerine ulaanlar

naklettikleri gn yzne kmaktadr. Nitekim baz aratrmaclara gre,

sadan bir-iki asr sonraki dnemi, yani Hristiyanln ortaya kt ve

Mesihin artk Hristiyanlar tarafndan Akdeniz Havzasnda birok kimse

tarafndan bilinen bir sper kahramana dntrld bir sreci temsil

eden bu kaytlarn, ok eskiden yaam tarihsel bir ahsiyet olarak saya

31 eitli alardan kr. James D. G. Dunn, Christianity in the Making, Volume I: Jesus Remembered, Michigan: Grand Rapids, 2003, s. 142; Craig A. Evans, Jesus in Non-Christian Sources, The Historical Jesus: Critical Concepts in Religious Studies, ed. C. A. Evans, London, 2004, IV, s. 383; Maurice Goguel, Jesus the Nazarene: Myth or History, ev. F. Stephens, New York, 1926, s. 43;Van Voorst, Jesus, ss. 31-37.

32 H. Wayne House, The Jesus Who Never Lived: Exposing False Christ and Finding the Real Jesus, Eugene, Oregon, 2008, s. 57.


ilikin herhangi bir konuda kant olarak kabul edilmesi bilimsel adan

doru bir yaklam deildir.33

Pagan yazarlarn eserlerinde geen kaytlarn otantiklii de sorunlu-

dur. Aslnda bu kaytlardan bazsnn otantik saylmas gerektii ynn-

de kuvvetli deliller olduu ne srlmektedir. Mesela Plinius rneini

ele alalm. Plinius mezkr mektubunda, bizzat sorgulad baz Hristi-

yanlarn Mesihe ynelik inkrlarn ve paganizme geri dnlerini aktar-

makta, frsat tannmas halinde dier baz Hristiyanlarn da paganizme

ihtida edecekleri ngrsn dile getirmektedir. Hristiyanlar asndan

belki de onur krc saylabilecek veya en azndan kesinlikle ho kar-

lanmayacak bylesi aklamalarn doal olarak Hristiyan bir msten-

sihe ait olmas mmkn deildir. Bu yzden de erken dnemlerin etki-

li kilise yazar Tertullianustan (. 225) bu yana bilinen bu mektubun

otantik olmas ynndeki olaslk yksektir.34 Ancak genel olarak pagan

yazarlara ait kaytlarn gerek melliflerine ait olup olmadklar, ba-

ka bir deyile sonraki dnemlerin Hristiyan mstensihlerinin elinden

km birer ekleme hviyeti tayp tamadklar konusu tartmaldr.

Nitekim Tacitusun kayd bata olmak zere pagan yazarlarn sa hak-

knda yazdklar zerindeki ekleme phelerinden kaynaklanan tart-

malar srmektedir.35

Gnmze dein tespit edilen bir takm bilgilerden hareketle bugn

daha az tartlan bir baka problem ise anakronizm olarak gsterilebi-

lir. Anakronizm tabiri burada baz pagan yazarlarn kendilerinden bek-

lenmeyecek lde byk tarih yanlglarna dm olmalar durumunu

ifade etmektedir. Bu balamda Suetoniusun yukarda geen bir ifadesi

rnek verilebilir. Suetonius, mparator Claudiusun (M.S. 41-54) Yahu-

dileri Romadan Chrestusun kkrtmalar yznden kovduunu syle-

miti. Ancak burada ciddi bir problemle kar karya olunduu aktr.

nk ayet Chrestusun sa olduu ne srlrse, Suetoniusun Cla-

udius dneminde sann hl hayatta olduunu sand ve hatta Onun

Roma ehrinde bulunduu dncesini tad ortaya kmaktadr. Byle

bir dncenin ise hem tarihsel gerekler hem de coraf balamda byk

bir yanlg olduu aktr.36 Dier bir deyile, corafi belirsizliin yannda

33 rnein bkz. Drews, Arthur, The Christ Myth, ing. ev. C. Delisle Burns, London, 1910, (3. basm) s. 232; Kr. Graham Stanton, The Gospels and Jesus, New York: Oxford University Press, 2002, s. 144.

34 Van Voorst, Jesus, s. 26.35 eitli alardan kr. Craig A. Evans, Jesus and His Contemporaries: Comparative Studies,

Leiden: Brill, 1995, s. 42; Michael Martin, The Case Against Christianity, Philadelphia: Temple University Press, 1991, ss. 50-51; Stanton, The Gospels and Jesus, s. 146.

36 sann mparator Tiberius dneminde ld bilinmektedir ve Roma ehrine gittii ynnde hibir tarihsel kayt veya mantkl gereke bulunmamaktadr.


anakronizm problemi de Suetoniusun sz konusu kaydn epistemolojik

adan olumsuz etkilemektedir.

Ayn erevede dier bir anakronizm rnei Tacitusun kaydnda da

karmza kmaktadr. Hatrlanaca zere, Tacitus, Christusun procu-

rator unvanl Pontius Pilatus tarafndan iddetli ekilde cezalandrld

savn ne srmtr. Ancak Yahudiye blgesinin Romal valisi hakknda

Tacitusun anlatmnda geen bu ayrnt tartmalar da beraberinde getir-

mektedir. yle ki, mparator Claudius valilere procurator augusti unva-

nn verene dek (M.S. 41) eyalet valilerinin praefectus diye tanmlandklar

arkeolojik verilerle kantlanmtr. Yeni Ahit kitabndan ve dier baz kay-

naklardan da bilinen Pontius Pilatus ise Romann Yahudiye Blgesi va-

lilii grevini 26-36 yllar arasnda yrtmt. Dier bir deyile, her ne

kadar Tacitus tarafndan procurator tabir edilmi ise de, Pilatus aslnda

valilerin henz praefectus unvan tadklar bir dnemde grev yapmt.

Yani procurator deil praefectus idi.37 Bu ilgin durum Tacitusun nemli

bir tarih yanlgsna dt veya dikkatsiz davranarak iki ayr dneme

ait unvanlar kartrd eklinde yorumlanabilir.38 Ancak her halkarda

sz konusu hatalarn bu kaytlarn deerini nemli lde drd de

gerektir. Ayrca, aada tartlaca gibi zellikle Tacitusun bu anakro-

nizm hatalar onun muhtemel bilgi kaynaklar konusunda da baz ka-

rmlara olanak tanmaktadr.

Plinius ile Lukianosun kaytlarnda sann yaad dneme ilikin ke-

sin bir saptamada bulunma imkn bahedecek pek bir ayrnt bulunma-

maktadr. Mara Bar Serapion asndan ise durum biraz daha farkldr.

O, yasa koyucu bilge kraln ldrlmesi ile Yahudilerin yurtlarndan

srlmeleri arasnda aka bir balant kurmutur. Ona gre Yahudiler

bilge krala kar iledikleri suun karl olarak Tanrnn gazabna u-

ramlar, yani lkelerinden srlmlerdir. Bu takdirde, Mara Bar Sera-

pion, bilge kraln M.S. 70 ylndan nceki bir tarihte ldrldn im

etmi olmaldr. nk Yahudilerin M.S. 66-70 yllar arasnda yaanan

Roma-Yahudi savalarnn neticesinde ve Kuds ile Sleyman Mabedinin

(Tapnak) tahribinin hemen sonrasnda Filistinden srldkleri bilin-

mektedir.39

37 Van Voorst, Jesus, ss. 48.38 eitli alardan kr. Giorgio Agamben, Pilate and Jesus, ev. A. Kotsko, California:

Stanford University Press, 2015, ss. 2-5; Martin, Against Christianity, s. 50; Boyd-Eddy, Lord or Legend: Wrestling with the Jesus Dilemma, s. 127; James Patrick Holding, Shattering the Christ Myth: Did Jesus Not Exist, Maintland, Fl: Xulon Press, 2008, ss. 55-68; Bart D. Ehrman, Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, New York: Oxford University Press, 1999, s. 58.

39 sann pagan kaynaklarndaki izlerine ve konunun problemlerine ynelik btn bu tartmalar hakknda ayrca u eserlere bk. S. J. Case, The Historicity of Jesus: A Criticism


Pagan yazarlarn saya ilikin kaytlarna genel olarak bakldnda;

anakronizm problemi Tacitus ile Suetoniusun, belirsizlik problemi ise

Suetoniusun kaytlar asndan dikkat ekmektedir. Kronoloji ve nice-

lik problemleri kanlmaz ekilde btn pagan kaytlarnda mterektir.

Otantiklik-sonradan ekleme (interpolasyon) problemi ise farkl kaynaklar

asndan sregiden bir tartma grnm vermektedir.

Btn bu problemler ve konuya ilikin tartmalar bir yana brakla-

cak olsa bile zme kavuturulmas gereken belki de en nemli ve n-

celikli sorun; pagan yazarlarn eserlerindeki bilgilerin kkeni meselesidir.

sadan ok sonralar yaayan pagan yazarlarn bilgi kayna veya kay-

naklar nedir? Eer sa hakknda Yeni Ahit kitab veya Hristiyanlk gele-

nei dndan bamsz bir tanklk aranyorsa, bu sorunun cevab bir

ekilde verilmek zorundadr.

2.2. Pagan Kaynaklarndaki Bilgilerin Kkeni Meselesi

Birok aratrmac, tarihsel bir ahsiyet olduu ne srlen Nasral

sann aslnda Yeni Ahit metinleri veya Hristiyanlk gelenei dnda a-

da baka bir kaynakta sz konusu edilmediini belirtmektedir. Onlar,

sa hakknda bilgi verseler de daha sonraki yzyllarda derlenen pagan

ve Yahudi kaynaklarnn, Hristiyanln Akdeniz Havzasnda belirli oran-

da yaylmasndan sonraki dnemi temsil ettiklerine ve bu yzden de sa

hakkndaki hibir konuda kant saylamayacaklarna hkmetmektedir.40

Bu grn belli lde doruluk pay tad phesizdir. nk saya

ilikin nakillerde bulunan pagan kaynaklarndaki kronoloji problemini

zellikle vurgulamaktadr. sa ile ondan sz eden pagan yazarlar arasnda

herhangi bir speklasyona yer brakmayacak lde byk aral bulun-

maktadr. Nitekim sa I. yzyln birinci eyreinde yaamken, pagan

yazarlar ise Hristiyanln Roma topraklarnda grnr bir hal ald s-

rete eserlerini kaleme almlard. Dolaysyla kronoloji probleminin bir

sonraki aamada karmza kard sorun udur: Pagan yazarlarn bilgi

kayna ya da kaynaklar nedir?

Bu erevede pagan yazarlar, sa hakknda Hristiyanlar tarafndan

yaylan baz kabulleri nakletmilerse, bu kaytlarn Yeni Ahit veya Hris-

tiyanlk gelenei dndan bamsz kaynaktan gelmi olmas mmkn

of the Contention That Jesus Never Lived, A Statement of the Evidence for His Existence, An Estimate of His Relation to Christianity, Illinois: The University of Chicago Press, 1912; Gary R. Habermas, The Historical Jesus: Ancient Evidence for the Life of Jesus, Joplin, MO: College Press, 1996; Mark Allan Powell, Jesus as a Figure in History: How Modern Historians View the Man from Galilee, Westminster: John Knox Press, 1998.

40 Genel olarak bkz. David Fitzgerald, Nailed: Ten Christian Myths That Show Jesus Never Existed At All, Lulu, 2010, ss. 33 vd. ve ayrca eitli yerlerde.


deildir. Buna karn pagan yazarlarn sa hakknda rnein Romann

resm ariv kaytlarndan, Yeni Ahit yazarlar dnda erken dnemi temsil

eden bir takm yazar veya yazarlardan veya bugn bilmediimiz baka

bir kaynaktan edindikleri bilgileri naklettikleri kantlanabilse, ancak bu

takdirde onlar asndan bamsz bir tanklktan dem vurmak mmkn

olabilirdi. Ne yazk ki pagan yazarlar -sorgulad Hristiyanlardan bilgi

edinen- Plinius istisna edilirse saya ilikin bilgi kaynaklarn zikretme-

milerdir. Bu yzden de bu balamdaki tartmalar daha ziyade speklas-

yonlar zerinden srdrlmektedir.

Roma arivlerindeki muhtemel kaytlarn, yani sadan bahseden olas

resm evraklarn, burada sz edilen pagan yazarlar tarafndan kaynak

olarak kullanlm olmas ihtimali pek dktr. ncelikle, (i) Roma y-

netimine gre gayet sradan bir Filistinli Yahudinin o gnk koullarda

devletin resm kaytlarna girdiini dnmek belki fazla iyimser bir bek-

lentidir. Bu durumun tesinde, (ii) resm arivlerin nemli brokratlar

olsalar bile tarihilere aldn dnmek iin sebep yoktur. Son ola-

rak, (iii) Plinius, anlatmna bakldnda, Mesih hakknda her ne biliyor

idiyse bunu sorgulad Bithynial Hristiyanlardan renmi olmaldr.

Nitekim zaten bu adan elle tutulur pek bir bilgi de vermemitir. Samo-

satal bir yazar olan Lukianos ile esaret altndayken oluna yazan Mara

Bar Serapionun ise Roma arivlerine ulaabilecekleri dncesi makul

deildir. Bu erevede ariv kaytlarna ulatklar ne srlebilecek iki

yazar Tacitus ile Suetoniustur. Bunlarn yaadklar dnemde nemli g-

revler stlenmi olmalar ilk planda bu ihtimali glendirse de aksi ynde

deliller de mevcuttur. Bu iki yazarn saya dair kaytlar naklederken ba-

zen sra-d belirsizlikler iinde bulunduklar, daha da mhimi ok ciddi

tarih yanlglar yaptklar yukarda belirtilmiti. Bu yazarlarn her ikisi

de ok byk olaslkla sann isminden habersizdiler. Christus ya da

Chrestus onlar iin saya atfedilmi bir sfat deil bizzat onun ismiydi.

Tacitus, Romal valinin (Pilatus) unvann (praefectus) kartrmt (pro-

curator). Suetonius ise gerekten de sadan bahsetmise- Onun yaa-

d dnemi de corafyay da bilmiyordu. Bu gereklerden hareket edile-

cek olursa, bu iki pagan yazarn resm arivleri kaynak olarak kullanm

olabilecekleri iddias pheli bir hal almaktadr. Zira bu takdirde tpk

Tacitus ve Suetonius gibi resm arivlerin de Roma valisinin unvan, infaz

edilen bir mahkmun (sa) ismi, yaad dnem ve hatta blge hakknda

yalan-yanl bilgiler ierdii sonucuna ulamak gerekir. Geri arivlerin

salksz bilgiler iermi olmas da ihtimal dhilindedir. Fakat eer var

idiyse- sa hakkndaki ariv kaytlar bilinmediine gre, sylenecek pek

fazla ey de yoktur.


Pagan yazarlarn mesela I. yzyl ortalarnda sadan bahseden bir ese-

ri kaynak olarak kullandklar dnlebilir mi? Byle bir ihtimali pei-

nen reddetmek belki mmkn deildir. Ancak u ana kadar bu ynde bir

tespit de yoktur. Dahas, bu ihtimali azaltan baz kantlar zerinde de du-

rulabilir. ncelikle, pagan yazarlara kaynak tekil ettii ne srlebilecek

daha erken bir kayt gnmze de ulam deildir. Bunun yan sra, I.

yzylda pagan yazarlarn Filistin blgesinde Musa eriat zerine vaazlar

veren bir Yahudiden haberdar olmalar iin pek bir sebep yoktur. Nitekim

sa bir yana, pagan yazarlarn I. yzylda Hristiyanlk diye bamsz bir

dinden veya Yahudi frkasndan/mezhebinden haberdar olduklar ynn-

de bile pek bir kant bulunmamaktadr. te yandan, Iosephus dnda

I. yzyln Yahudi yazarlar da saya dair herhangi bir kayt nakletme-

milerdir. Ancak Iosephusun Mesihin kardei Yakup bahsi vesilesiyle

saya yapt byk olaslkla otantik kaydn da sonraki pagan yazarlarca

kullanlmad grlmektedir.41 Zira Iosephusun kayd ile pagan yazarla-

rn kaytlar bambaka ierikleri yanstmaktadr.

Pagan yazarlarn sa hakknda o zamanlar Akdeniz Havzasnda (pa-

gan, Yahudi veya Hristiyan) herkes tarafndan bilinen mehur bir takm

rivayetleri naklettikleri dncesi de kulaa makul gelmemektedir. saya

ilikin bir takm haberler, Onun lmnden sonraki srete tccarlar

veya gmenler tarafndan farkl blgelere ulatrlm olabilir. Ancak bu

durum, bu haberlerin o zamanlar ou kimse tarafndan bilindii veya -

renildii anlamna gelmemektedir. Nitekim sann yaam srasnda veya

Hristiyanlar tarafndan propaganda edilmeye balanmasndan nce (H-

ristiyan misyonerlerin sadece bu amala Akdeniz Havzasn dolatklar

phesizdir) evrensel bir hrete sahip bulunmad aktr. Dier bir de-

yile, sa II. yzyla kadar herkes tarafndan bilinen bir sper kahraman

deildir. Zira sa, Akdeniz Havzasnda Hristiyanlar misyon faaliyeti y-

rtmeye balamasndan sonra tannmtr. Son olarak, pagan yazarlarn

bugn bilmediimiz baka bir takm kaynaklardan bilgi edindikleri intiba

uyandracak herhangi bir kant da bulunmamaktadr.

Mevcut koullar altnda en yksek ihtimal sz konusu pagan yazar-

larn sa hakknda Hristiyanlara ait, Hristiyanlardan duyduklar veya

Hristiyanlar tarafndan retilerek kendilerine kadar ulam olan bil-

gileri veya iddialar nakletmi olduklardr. Aka grld gibi pa-

gan yazarlar sadan ancak ve sadece Hristiyan cemaatleri (Chrestus

bahsinde Yahudi bir cemaati?) veya bireyleri anlatrken bahsetmilerdir.

41 Iosephus Bu kayd srasnda Yakupu Mesih denilen sann kardei diye tantmtr. (Antiquites, 20. 9. 1), Iosephus, Antiquites of the Jews, ev. William Whiston, Yorum: P. L. Maier, Grand Rapids, 1999.


Hakikaten, genel olarak bakldnda pagan yazarlar eserlerinde sadan

bahsettikleri pasajlarda say balang noktas alarak veya esas vurgu-

yu saya yaparak bir eyler anlatm deillerdir. Tam tersine, onlar, I.

veya II. yzyllarn Hristiyan cemaatlerine veya bireylerine ynelik anla-

tmlar srasnda, Hristiyanlar tarafndan bu din hareketinin balatcs

olduu ne srlen bir ahsa atfta bulunmu gibidirler. Zaten duyum

yoluyla kendilerine gelen rivayetlere dayand iin bu atflar fazlasyla

belirsizlik tamaktadr. Szgelimi Suetoniusun tamamen belirsiz kayd,

sa hakknda hibir ey sylememektedir. Plinius ile Tacitus Hristiyanla-

r, Lukianos ise Hristiyan bir birey olarak Peregrinusu ve Hristiyanlara

has bir takm prensipleri anlatrken sann szn etmilerdir. Bu du-

rum bu yazarlarn sa hakknda o srada anlatmlarna konu tekil eden

Hristiyan cemaatlere ait kabulleri naklettikleri izlenimi uyandrmaktadr.

Gerekten, Plinius rneinde bu durum aka grlmektedir. nk o,

sorgulad Hristiyanlarn kabullerini aktarmaktadr. Lukianos, saya

ve Hristiyanlara ilikin anlatm srasnda, onlar (Hristiyanlar) bu gibi

prensipleri/retileri geleneksel ekilde, ak bir kant olmakszn benim-

serler demektedir.42 Bu yzden muhtemelen Plinius gibi Lukianos da bize

Hristiyanlarn kabullerini nakletmektedir. Baz aratrmaclar, Mara Bar

Serapionun da Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerini duyduu ihtimali

zerinde durmaktadrlar.43

Burada istisna edilebilecek belki tek isim Tacitustur. nk Tacitus

kendisiyle ada dnemin Hristiyanlarn deil, bir nceki yzyln H-

ristiyanlarn anlatmaktadr. Bu balamda onun sa hakknda Hristiyan

karakterli rivayetleri aktard ok yksek bir ihtimal ise de kesin deildir.

Bu yzden iyimser bir yaklamla, sa hakknda nereden bilgi ald tes-

pit edilemeyen Tacitusun saya ilikin bamsz bir kaynak olarak kabul

edilmesi belki mmkn olabilir.

Sonu olarak, pagan yazarlarn ismini bile bilmedikleri bir Yahudi fi-

gre Hristiyan cemaatleri anlatrken, yani yeri gelmiken deindikleri

anlalmaktadr. Dolaysyla -kronoloji problemi yznden- aksi kantlan-

madka pagan yazarlarn saya ilikin Hristiyan kabullerini aktardklar

dncesi daha makul bir olaslktr. yleyse bir nceki paragrafta sz

geen ve sadan bir-iki asr sonraya tarihlenen pagan yazarlarn (belki sa-

dece Tacitus istisnasyla) tarihsel bir ahsiyet olarak sa hakknda Yeni

Ahit veya Hristiyanlk gelenei dndan bamsz bir kant olarak kabul

edilmeleri makul deildir. Ancak burada son derece nemli bir istisnann

varl da dikkat ekmektedir. Zira onun anlatm kendine has baz ynleri

42 Lucian of Samosata, The Passing of Peregrinus, s. 15.43 Keith Prosser, Was Jesus Crucified?, Take Heart Publishers, 2016, s. 170.


sebebiyle -Hristiyanlk gelenei dndan deilse bile- Yeni Ahit dndan

sa hakknda bamsz bir tanklk olarak grlebilir: Mara Bar Serapion.

3. sa Hakknda Yeni Ahit Dndan Bamsz Bir Tanklk

Yukarda zikredilen btn bu kaytlar iinde Mara Bar Serapionun

saya ilikin sylemini birbirinden bamsz drt farkl adan deerlen-

dirmek istiyorum.

1. Mara Bar Serapion mehul bir bilge krala baz zellikler atfetmek-

tedir. Bilge kral; (a) bilgedir, (b) kraldr, (c) Yahudidir ve Yahudiler tara-

fndan ldrlmtr ve (d) yeni baz yasalar44 yrrle koymutur. Bu

eler sa hakknda bilinenlerle karlatrlrsa, sann bilge birisi olarak

sunulmas olaandr. nk sann Musa eriat konusunda gerek bir

uzman gibi grld Yeni Ahitten bilinmektedir. Ona bu yzden ret-

men, stat veya rabbi gibi szcklerle hitap edilmektedir. Mara Bar

Serapion tarafndan sann bir kral olarak resmedilmesi de normaldir.

nk sa, o zamanlar kendisi hakknda dolaan ok baskn baz riva-

yetlere gre Davut soyundan gelen ve gelmesi de zaten baz Yahudilerce

beklenen dnyevi bir kraldr. rnein sann armhnn zerindeki su

yaftas Yahudilerin Kral ibaresini iermitir.45 Nitekim Mesih tabiri Ya-

hudilik balamnda o zamanlar dnyev krallk anlamn artrmak-

tadr.46 Mara Bar Serapionun bilge kraln Yahudi oluuna ve Yahu-

diler tarafndan ldrldne dair iddias da kimseye yabanc deildir.

sann ldrld iddias erken dnem kaynaklarnn ittifak ettikleri bir

husustur.47 Yahudiler ise bu cinayetten baz kaynaklar tarafndan doru-

dan, dier bazs tarafndan ise (praefectus Pilatusa bask yaptklar gerek-

esiyle) dolayl yoldan sorumlu tutulmulardr. Mara Bar Serapion, Ya-

hudiler tarafndan ldrlm olan bu bilge kraln ayn zamanda yasa

koyucu olduunu da sylemiti. sann hangi retileri vaaz ettii ve bu

retilerin ne gibi yasalar ierdii konusu erken Hristiyanlk balamnda

tartmal bir konu ise de, Onun yasa koyucu olduu aktr. Ksacas,

Mara Bar Serapion hem bilge hem kral olan, yasa koyucu bir hviyet

tayp mensubu bulunduu Yahudi taifesince ldrlen birisinden sz

etmektedir. Muhtemelen istisnasz btn bu zellikleri zerinde tad

ne srlebilecek tek tarihsel ahsiyet sadr. Bu yzden de Mara Bar Se-

rapion neredeyse kesin olarak sadan bahsetmektedir.

44 Yasa tabiri burada geleneksel ekilde riayet edilen dinsel retiler ve uygulamalar anlam tayor olmaldr.

45 Bkz. Matta, 27: 37; Markos, 15: 26; Luka, 23: 38; Yuhanna, 19: 19.46 Detaylar iin bkz. Reza Aslan, Zelot: Nasral sann Hayat ve Dnemi, ev. Nalan Tmay,

stanbul: Okuyanus, 2014.47 Kuran- Kerimin konuya ilikin farkl izah, Hristiyanln erken tarihinde rastladmz

Doketizm akmnn yaklam ile birlikte iki nemli istisnay tekil etmektedir.


2. Mara Bar Serapionu yukarda isimleri geen teki pagan yazarla-

ra kyasla istisna klan bir zellik nemsenmelidir: Dier pagan yazarlar

ancak ve sadece Hristiyan (veya Suetonius rneinde Yahudi) topluluk-

lara ya da bireylere ilikin anlatm yaparken saya da atfta bulunmak-

tadr (Suetonius byk ihtimalle sadan bahsetmemektedir). Baka bir

deyile, onlar sadan dorudan bahsetmi deillerdir. Mara Bar Serapi-

on ise sadan herhangi bir Hristiyan topluluu veya bireyi anlatt iin

sz etmemektedir. say, oluna vermek istedii mesaja uygun den bir

rnek sayd iin bahis konusu yapmaktadr. Mara Bar Serapion iin

Nasral sa Sokrates ve Pythagorasa benzemektedir. Yani bilge ve filozof-

larla ayn kategoriye dhildir.48 Ancak burada nemli baka bir nokta da

dikkat ekmektedir: Mara Bar Serapion iin sa bir beerdir. Nitekim baz

Hristiyanlar tarafndan sonradan Ona atfedilen ilah boyuta hi temas

etmemektedir. sann kaderini dier baz bilgelerin kt talihiyle para-

lel grmektedir. Ksacas, Mara Bar Serapionun anlatmna rnek tekil

eden sa, filozoflara ve bilgelere benzeyen beer bir sadr.49

3. Mara Bar Serapionun bilge kraln ldrlmesiyle Yahudilerin sr-

gn edilip perianla uramalar arasnda ilgi kuran yaklam bilhassa

dikkat ekicidir. nk bu yaklam geleneksel Hristiyan yazarlarn iddi-

asna benzemektedir. Erken dnemlerde Hristiyan yazarlar Tapnakn y-

klmasyla sonulanan (66-70) veya Bar Koba isyan (132-135) vesilesiyle

yaanan Roma-Yahudi savalarn ve bu savalarn sonunda Yahudilerin

maruz kaldklar byk ykmlar sann ldrlmesiyle ilikilendirmekte-

dir. Yani srailoullarn Mesihleri olan sann ldrlmesinden sorumlu

tutan Hristiyan yazarlar, Takdir-i lahinin onlara bu ktln bedeli-

ni srgnlerle dettii dncesini tamaktadr.50 Peki, ama Mara Bar

Serapionun cezalandrma algs asndan Hristiyan yazarlarla paralel

dnceler tamas nasl aklanmaldr?51 Burada belki yle bir ihtimal

zerinde durulabilir. Kendisi Hristiyan deilse de, Mara Bar Serapion ken-

di yaad dnemde ve muhitte Hristiyanlar (ve zellikle misyonerler ta-

rafndan) srekli olarak yksek sesle telaffuz edilen Yahudilerin cezalan-

drlmas temal rivayetleri duymu olabilir. Bu rivayetlerin baz elerini

Sokrates ve Pythagorasa paralel grm olabilir. Nihayet bu eleri oluna

48 Habermas, The Historical Jesus, s. 220.49 Baz aratrmaclara gre, bu durum sann Hristiyan olmayan baz evrelerde

Yahudilerin Kral olarak tanmlandna dair kant tekil etmektedir. rnein bk. Evans, Jesus in Non-Christian Sources, ss. 455-456.

50 Cezalandrlma algsnn Hristiyan tarihilik geleneinin karakteri asndan bir deerlendirmesini baka bir yerde yapmaya almtm. Bk. Zafer Duygu, VII. Yzyldaki slam Fetihlerinin ve Mslman Hkimiyetinin Hristiyan Tarih Yazmna zdmleri, Artuklu Akademi, 1/1, 2014, s. 34-36.

51 Van Voorst, Jesus, s. 55.


vermek istedii nasihatlere uygun bularak kullanmas muhtemeldir. An-

cak bu nermeler doruysa, Mara Bar Serapionun Hristiyan rivayetlerini

naklettii de ortaya kmaktadr. Yani bu yzden sa hakknda Hristiyan-

lk gelenei dndan bamsz bir kaynak saylmas mmkn deildir.52

4. Mara Bar Serapionun sa hakknda Hristiyanlk gelenei dndan

deilse bile en azndan Yeni Ahit gelenei dndan bamsz bir kaynak

saylmas mmkndr. Mara Bar Serapionun kayd, muhtemelen Akdeniz

Havzasnda dolaan Hristiyan karakterli rivayetlere dayanmaktadr. n-

k o, say, hem Hristiyanlar tarafndan da kabul edilen baz unvanlarla

tanmlamaktadr, hem cezalandrma algs ynnden Hristiyan yazar-

lara paralel bir anlatm yanstmaktadr. Bunun tesinde, onun Hristiyan

rivayetleri dnda bamsz bir kaynaa mracaat ettii ynnde herhangi

bir kant yoktur. Bununla birlikte Mara Bar Serapionun sonradan Yeni

Ahit kitabna girecek olan Hristiyan metinlerini kaynak olarak kulland

da sylenemez. Zira dorudan bu metinlerden hareket eden bir okuyucu-

nun (yani burada Mara Bar Serapionun), say sadece Yahudilerin Kral

diye tanmlamas ve onu yalnzca bilge bir yasa koyucu gibi sunma-

s neredeyse imknszdr. nk sann kral veya bilge olmas Yeni

Ahit metinlerinde ona atfedilen ncelikli kristolojik tanmlamalar deildir.

Bu balamda, Mara Bar Serapion ayet Yeni Ahit metinlerinden veya bu

metinlerin teolojik grn benimseyen Hristiyan cemaatlerin rivayet-

lerinden yola km olsayd, say bilge bir kral olarak deil de onun

kristolojik deerini ncelikle ycelten baka baz unvanlarla tanmlama-

s gerekirdi. say szgelimi Tanr Olu eklinde tanmlard veya onun

gksel, kurtarc boyutlarn nplana alrd ya da ana akm Hristiyanlar

tarafndan anlald ekliyle Mesih olmasn vurgulard. Dolaysyla in-

san-st bir varlk olarak sa ile Pythagoras ve Sokrates gibi beer filo-

zoflar arasnda paralellik de kurmazd. Ayrca, Mesih, Mara Bar Serapion

tarafndan sylendii gibi yrrle koyduu yasalar sayesinde deil de

Yeni Ahitte ne srld gibi dirilip ge ykseldii iin yayor olur-

du. Grld kadaryla Mara Bar Serapion sann beer boyutunu bil-

hassa vurgulamtr. Bu yzden de Mara Bar Serapionun sa hakknda

sonradan Yeni Ahit kitabna girecek metinlerden (yani bugnk kanonik

ncillerden) veya bu metinlerdeki teolojik yaklamlar benimsemi Hristi-

yanlardan bilgi edinmi olmas hi de makul deildir.

Bylece yukarda (i) madde numarasyla iaretlenen olgu Mara Bar Se-

rapionun neredeyse kesin olarak sadan bahsettiini gstermektedir. (ii)

madde numarasnda tartlan argmanlar Mara Bar Serapionun say

52 Evans, Jesus in Non-Christian Sources, s. 382; Ayrca kr. Stanton, The Gospels and Jesus, s. 142.


beer olarak grdn kantlamaktadr. (iii) madde numarasndaki an-

latm, Mara Bar Serapionun saya iman eden bir toplulua ait rivayetleri

naklettiine iaret etmektedir. Nihayet (iv) madde numarasyla dikkat e-

kilen olgu ise saya iman eden bu topluluun bugnk Hristiyanlk an-

layn benimsememi bir sa cemaati olduunu gstermektedir. yleyse,

Mara Bar Serapion sa hakknda ona inanan, fakat onu bir beer olarak

gren bir sa cemaatinin kabuln nakletmi olmaldr. Dier bir deyile,

Mara Bar Serapion, say, baz alardan filozoflara benzeyen bir beer,

eriat konusunda uzman bir bilge, Yahudilere nderlik iddiasnda olan

bir kral ve dirilip ge ykseldii iin deil de getirdii prensipler sayesin-

de yaamaya devam eden bir yasa koyucu gibi gren ve benimseyen Ya-

hudi kkenli bir sa topluluuna dayanarak tanmlam olmaldr.53 Sonu

olarak Mara Bar Serapionun Yeni Ahit ve geleneksel Hristiyanlk anlay

dndan tarihsel sa hakknda bamsz bir tanklkta bulunduu anlal-

maktadr. Buna gre Nasral sa bilge bir beer-kraldr.

Sonu ve Deerlendirme

Pagan kaynaklarnn tarihsel sa aratrmalar asndan son derece ve-

rimsiz bir sahay temsil ettikleri anlalmaktadr: I. yzyln pagan yazar-

lar sa hakknda hibir ey sylememektedir. II. yzylda ise saya ilikin

(veya ilikin olduu ne srlen) kaytlar hem ok azdr hem de birok

adan olduka sorunludur. Bu balamda, Suetonius, Plinius ve Lukianos

gibi pagan yazarlarn tarihsel sa hakknda Hristiyanlk gelenei ve Yeni

Ahit kitab dndan bamsz kaynaklardan beslendikleri sylenemez.

Ayn durum ok yksek olaslkla Tacitus asndan da byledir. Ancak

Tacitusun istisna tekil etmesi de ihtimal dhilindedir. Mara Bar Serapi-

on ise sa hakknda kayt derken geleneksel Hristiyanlk anlayn ve

Yeni Ahit metinlerini benimsemeyen bir sa cemaatinden kendisine kadar

ulaan rivayetleri kullanm olmaldr. Bu yzden de Mara Bar Serapi-

onun tarihsel saya ilikin en azndan Yeni Ahit dndan bamsz bir

kaynak olduu sylenebilir.

Netice itibariyle Hristiyan kaynaklar dnda kalan pagan yazarlarn

tarihsel bir ahsiyet olarak sann varlna dair eksik ve kurgusal kimi

bilgi krntlar vermesi, bu yazarlarn sann gerekte yaamad ynn-

deki iddiaya meru bir zemin kazandrdna iaret etmektedir.

53 Bilim dnyasnda genel olarak Yahudi-Hristiyanlar eklinde tanmlanan Nasranler veya Ebionitler kabilinden baz cemaatler, sa hakknda geleneksel Hristiyanlk anlaynn dnda bir takm dnceler tamlard. Bu cemaatler say bir beer olarak grmler, Onu bir peygamber kabul etmiler, Onun tad Mesih sfatn ise sadece Yahudilerin Kral olmas olgusuyla aklamlardr. Nitekim sz konusu bu cemaatlerin bugnk Yeni Ahit ncillerini kabul etmedikleri de bilinmektedir.


KAYNAKAAgamben, Giorgio, Pilate and Jesus, ev. A. Kotsko, (California: Stanford University

Press, 2015).Akaln, Kutlu Duygu, Zafer (eds.-haz.-ev.), Sryani Literatr, (Mardin: Mardin

Artuklu niversitesi Yaynlar, 2017).Allison Jr. Dale C., Thallus on the Crucifixion, The Historical Jesus in Context,

ed. A.-J. Levine-D. C. Alison Jr.-J. D. Crossan, (Princeton University Press, 2006).

Aslan, Reza, Zelot: Nasral sann Hayat ve Dnemi, ev. Nalan Tmay, (stanbul: Okuyanus, 2014).

Aydn, Mahmut, Tarihsel sa Aratrmalar ve Onlarn Bulgular zerine Baz Ml-ahazalar, slam Aratrmalar Dergisi, S. 5, (2001), ss. 1-41.

Bagnani, Gilbert, Peregrinus Proteus and the Christians, Historia: Zeitschrift fr Alte Geschichte 4: 1, (1955), ss. 107112.

Baz, Ferit, Considerations for the Administration of the Province Pontus et Bithynia During the Imperial Period, Cedrus: The Journal Of MCRI I, (2013).

Benko, Stephen, Pagan Rome and the Early Christians, (Indiana University Press, 2007).

Boyd, Gregory A. - Eddy, Paul Rhodes, Lord or Legend: Wrestling with the Jesus Dilemma, (Michigan: Grand Rapids, 2007).

Carrier, Richard, Thallus and the Darkness at Christs Death, Journal of the Greco-Roman Christianity and Judaism, 8, (2011-2012), ss. 185-191.

Case, S. J., The Historicity of Jesus: A Criticism of the Contention That Jesus Never Lived, A Statement of the Evidence for His Existence, An Estimate of His Rela-tion to Christianity, (Illinois: The University of Chicago Press, 1912).

Cureton, William, Spicilegium Syriacum, (London: Rivington, 1855).elgin, Gler, Eski Yunanca-Trke Szlk, (stanbul: Kabalc, 2011). Davis, William Stearns (ed.-ev.), Reading in Ancient History: Illustrative Extracts

From The Sources II: Rome and The West, (Allyn and Bacon, 1913).Dekle, Sr. George R., The Case Against Christ: A Critique of the Prosecution of Je-

sus, (Cambridge Scholars, 2011).Drews, Arthur, The Christ Myth, ev. C. Delisle Burns, (London, 1910, 3. Basm).Dunn, James D. G., Christianity in the Making, Volume I: Jesus Remembered,

(Michigan: Grand Rapids, 2003).Duygu, Zafer, Nasral sann Erken Dnem Yahudi Literatrne Yansmalar,

Mukaddime, (2017), 8: 1, ss. 155-172.Duygu, Zafer, VII. Yzyldaki slam Fetihlerinin ve Mslman Hkimiyetinin

Hristiyan Tarih Yazmna zdmleri, Artuklu Akademi, C. 1, S. 1, Mar-din 2014, s. 34-36.

Duygu, Zafer, Hristiyanlk ve mparatorluk: Ge Antikada Kilise Devlet likileri ve Kristoloji Paradigmalar, (stanbul: Divan Yaynlar, 2017).

Ehrman, Bart D., Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, (New York: Oxford University Press, 1999).

Epiphanius, The Panarion of Epiphanius of Salamis, ev. Frank Williams (I. ve II. kitaplar), (Leiden-Boston: Brill, 2009).

Evans, Craig A., Jesus in Non-Christian Sources, Studying the Historical Jesus: Evaluations of the State of Current Research, ed. B. Chilton-C. A. Evans, (Leiden-Boston: Brill, 1998).


Evans, Craig A., Jesus in Non-Christian Sources, The Historical Jesus: Critical Concepts in Religious Studies, C. 4, ed. C. A. Evans, (London, 2004).

Evans, Craig A., Jesus and His Contemporaries: Comparative Studies, (Leiden-Bos-ton: Brill, 1995).

Fitzgerald, David, Nailed: Ten Christian Myths That Show Jesus Never Existed At All, (Lulu, 2010).

Goguel, Maurice, Jesus the Nazarene: Myth or History, ev. F. Stephens, (New York, 1926).

Habermas, Gary R., The Historical Jesus: Ancient Evidence for the Life of Jesus, (Joplin, MO: College Press, 1996).

Holding, James Patrick, Shattering the Christ Myth: Did Jesus Not Exist?, (Xulon 2008).

House, H. Wayne, The Jesus Who Never Lived: Exposing False Christ and Finding the Real Jesus, (Eugene, Oregon, 2008).

Iosephus (Josephus), Antiquites of the Jews, ev. William Whiston, Yorum: P. L. Maier, (Grand Rapids, 1999).

Kaar, Turhan, Lucianus anda Hristiyanlk, Uluslararas Samsatl Lucianus Sempozyumu, ed. Mustafa evik, (17-19 Ekim 2008), ss. 267-278.

Lampe, G. W. H., A Patristic Greek Lexicon, (Oxford: Clarendon Press, 1961).Lukianos (Lucian), Peri ts Peregrinu Televts / The Passing of Peregrinus, Yunanca

metin ve ev. A. M. Harmon, Lucian: In Eight Volumes, V, (London: Harvard University Press, 1962).

Martin, Michael, The Case Against Christianity, (Philadelphia: Temple University Press, 1991).

Merz, Annette Tieleman, Teun (eds.), The Letter of Mara bar Sarapion in Context: Proceedings of the Symposium Held at Utrecht University, 10-12 Aralk 2009, (Leiden-Boston: Brill, 2012).

Peeters, F. E., Jesus & Muhammed: Parallel Tracks, Parallel Lives, (New York: Ox-ford University Press, 2011).

Pokorn, Petr, Jesus as the Ever-Living Lawgiver in the Letter of Mara Bar Sera-pion, The Letter of Mara Bar Serapion in Context: Proceedings on the Sym-posium Held at Utrecht University, 10-12 December 2012, (Leiden-Boston: Brill, 2012).

Powell, Mark Allan, Jesus as a Figure in History: How Modern Historians View the Man from Galilee, (Westminster: John Knox Press, 1998).

Prosser, Keith, Was Jesus Crucified?, (Take Heart Publishers, 2016).Smallwood, E. Marry, The Jews Under Roman Rule: From Pompey to Diocletian,

(Leiden: Brill, 1976).Stanton, Graham, The Gospels and Jesus (2. Basm), (New York: Oxford University

Press, 2002).Suetonius, The Lives of The Twelve Caesars, ev. Joseph Gavorse, (New York: Mod-

ern Library, 1931).Tacitus, Annals, ev. Cynthia Damon, (London-New York: Penguin Classics, 2012). Van Voorst, Robert E., Jesus Outside the New Testament: An Introduction to Ancient

Evidence, (Michigan: Grand Rapids, Wm. B. Eerdmans, 2000).

Documents

İlk İk YÜzYılın pagaN kaYnaklarınDa Nasıralı İsaisamveri.org/pdfdrg/D04022/2017_2/2017_2_DUYGUZ.pdf · kayıtları, özellikle İsa hakkındaki asli kaynak konumundaki Yeni