112
ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР НОМИДАГИ АНДИЖОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI ILMIY XABARNOMA Научный вестник 2017 / №4 Андижон 2017 йил

ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

  • Upload
    others

  • View
    15

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАДБОБУР НОМИДАГИАНДИЖОН ДАВЛАТ

УНИВЕРСИТЕТИ

ZAHIRIDDIN MUHAMMADBOBUR NOMIDAGIANDIJON DAVLAT

UNIVERSITETI

ILMIY XABARNOMAНаучный вестник

2017 / №4

Андижон2017 йил

Page 2: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

Таҳрир ҳайъати раиси:А.С.Юлдашев, биология фанлари доктори, профессор

Илмий маслаҳатчи:С.С.Ғуломов, ЎзФА академиги

Таҳрир ҳайъати:Аниқ ва табиий фанлар:Ғ.Мўминов, физика-математика фанлари докториА.Ўринов, физика-математика фанлари доктори, профессорМ.Тўхтасинов, физика-математика фанлари докториА.Т.Мамадалимов, ЎзФА академиги, физика-математика фан ла ри доктори, профессор.С.З.Зайнобидинов, физика-математика фанлари доктори, про фессорИ.Н.Каримов, физика-математика фанлари доктори, профессорР.Я.Расулов, физика-математика фанлари доктори, профессорР.У.Алиев, техника фанлари доктори, профессорИ.Р.Асқаров, кимё фанлари доктори, профессорН.Мадихонов, кимё фанлари доктори, профессорИ.Абдуғафуров, кимё фанлари докториТ.А.Мадумаров, биология фанлари доктори, профессорМ.Ҳ.Аҳмедов, биология фанлари доктори, профессорЛ.М.Саидбоева, биология фанлари доктори, профессорҚ.Т.Тожибоев, биология фанлари доктори, профессор

Ижтимоий-гуманитар фанлар:А.Бегматов, фалсафа фанлари доктори, профессорТ.Ортиқов, фалсафа фанлари доктори, профессорВ.А.Алимасов, фалсафа фанлари доктори, профессорР.Рўзиев, юридик фанлари доктори, профессор Й.Раҳимов, юридик фанлари доктори, профессорМ.Қирғизбоев, сиёсий фанлар доктори, профессорИ.Эргашев, сиёсий фанлар доктори, профессорК.Юнусов, сиёсий фанлар докториР.Т.Шамсутдинов, тарих фанлари доктори, профессорҚ.Ражабов, тарих фанлари доктори, профессорУ.Абдуллаев, тарих фанлари докториА.Сотволдиев, иқтисод фанлари доктори, профессорҚ.Ҳ.Муфтайдинов, иқтисод фанлари доктори, профессорМ.Болтабоев, иқтисод фанлари доктори, профессорА.А.Қаюмов, география фанлари доктори, профессорА.Ниғматов, география фанлари доктори, профессорЮ.И.Аҳмадалиев, география фанлари докториШ.Ҳ.Шаҳобиддинова, филология фанлари доктори, профессорА.Ш.Собиров, филология фанлари докториҒ.М.Ҳошимов, филология фанлари доктори, профессорС.Р.Мирзаева, филология фанлари доктори, профессорЙ.Солижонов, филология фанлари доктори, профессорТ.Ҳ.Ҳасанов, педагогика фанлари доктори, профессорШ.Ж.Юсупова, педагогика фанлари докториН.Ш.Эркабоева, педагогика фанлари докториН.С.Сафоев, психология фанлари доктори, профессорШ.Р.Баратов, психология фанлари доктори, профессор

Муҳаррир:Д.Ҳ.Қуронов, филология фанлари доктори, профессор

Муассис:

Zahiriddin MuhammadBobur nomidagi

Andijon davlat universiteti

ИЛМИЙ ХАБАРНОМАНАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

Журнал бир йилда тўрт марта чоп этилади

Андижон вилояти Матбуот ва ахборот бошқармаси

томонидан 2009 йил 7 ап релда 04-039 рақам билан

рўйхатга олинган.Нашр индекси: 344

Нашр учун масъул: М.Шералиева

Журнал фалсафа, тарих, филология, педагогика ва кимё

фанлари бўйича Олий Aттестация комиссиясининг диссертациялар натижалариюзасидан илмий мақолалар

эълон қилиниши лозим бўлган нашрлар рўйхатига киритилган.

Босишга рухсат этилди: 03.08.2017.

Қоғоз бичими: 60х84 1/8. Босма табоғи: 13,5.

Офсет босма. Офсет қоғози. Адади: 667 дона.

Баҳоси келишилган нархда.Буюртма №:

«Муҳаррир» нашриёти матбаа бўлимида чоп этилди.

Тошкент шаҳри, Сўгалли ота кўчаси 7-уй.

Таҳририят манзили: 170100, Андижон шаҳри, Университет кўчаси, 129. Телефон: (+99891) 160-20-43. Факс: (374) 223-88-30.

Расмий сайт: www.ilmiyxabarnoma.uz. e-mail: [email protected]

Page 3: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

Ф.А.АЛИЕВ, Ж.И.ХУЖАЕВ, З.Н.РАВШАНОВДифференциально-разностный метод для решения одномерных уравнений параболического типа при граничных условиях первого и второго родов ................ 5

С.З.ЗАЙНАБИДИНОВ, Х.М.МАДАМИНОВМеханизм прохождения тока в полупроводниковых Psi-nsi1-xsnx (0x0.04) cтруктурах ................................................................................................ 11И.Н.КАРИМОВ, М.З.НАСИРОВ, М.ЭРГАШЕВАВлияние облучения на плотность поверхностных cостояний si-sio2 структур ................................................................................................................ 15У.А.ЗИЯМУХАМЕДОВА, А.А.ЗАПАРОВ, Л.Й. БАКИРОВИнновационная технология структурообразования полифункциональныхмашиностроительных материалов c использованием наноразмерных минеральных наполнителей ............................................................................................................ 17

А.ДЖ.ДЖУРАЕВ, Н.МАДИХАНОВ, А.Г.МАХСУМОВ, И.А.АБДУГАФУРОВНекоторые химические свойства производных пиразолов .......................................................... 22О.Ш. АБДУЛЛОЕВ, И.Р. АСКАРОВ, Ш.Х. АБДУЛЛАЕВАнализ колебательных спектров ферроцена и некоторых его производных на основе квантово-химического расчёта ................................................................ 25Н.Т.КАТТАЕВФизико-механические свойства новых гранулированных ионитов ............................................... 33У.А.АБИДОВ, А.ГАФУРОВСинтез аминоэфиров иоднафтола .................................................................................................. 36О.М.НАЗАРОВ, А.А.ИБРАГИМОВ, З.И.ХАЗРАТҚУЛОВАНитрарин туридаги алкалоидлар биогенези тўғрисида ................................................................. 38

Н.М.НАРАЛИЕВА, А.А.РАҲМАТОВФарғона водийси асалширали ўсимликларининг систематик ва таксономик таҳлили ............... 42Л.С.ЮНУСОВЎсмирларнинг жисмоний ривожланишига турли даражадаги жисмоний юкламаларнинг таъсири ................................................................................................. 44

К.А. ЮНУСОВГлобаллашув шароитида маргиналликнинг пайдо бўлишомиллари ва амал қилиш хусусиятлари ......................................................................................... 47Б.А.ТАЛАПОВДавлат ҳокимияти маҳаллий органлари фаолиятини демократлаштириш жараёнлари ............ 50

Ì Ó Í Ä À Ð È Æ À

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

ÕÈÌÈß

ÁÈÎËÎÃÈß

ÔÀËÑÀÔÀ, ÑȨÑÀÒ, ²Ó¯Ó¯

ÔÈÇÈÊÀ. ÒÅÕÍÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 4: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

Р.Р. ШАМСИТДИНОВБобур ҳаётидаги тасаддуқ воқеаси талқинларига доир ................................................................ 54Б.РАСУЛОВХХ асрнинг 20-30-йилларидаги “кулак”, “муштумзўр” ва “қулоқ” идеологемаларининг ўзаро трансформацияси .............................................................................. 58Ш.А. ҲАЙИТОВМустақил давлатлар ҳамдўстлиги (МДҲ) ва Болтиқбўйимамлакатларидаги ўзбеклар тарихи ............................................................................................... 62С.Н.ЮСУПОВАЎзбекистонда меҳнат миграцияси масаласи: муаммо ва ечимлар .............................................. 65Ф.Н.ЭРНАЗАРОВЎзбекистоннинг жаҳон давлатлари билан дўстонамуносабатлари тарихидан ............................................................................................................... 69

Д.Ҳ.ҚУРОНОВАслият услубини қайта яратиш ва таржима адекватлиги .............................................................. 72М.ҚЎЧҚОРОВАҲозирги ўзбек насрида мажозий ривоят ......................................................................................... 76

Ю.С.СКРЫЛЬНИКОВ, Р.Г.БАРАТОВРазграничение фразеологизмов-паронимов при изучении русской фразеологии в школе ......................................................................................... 79Ҳ.ЗАКИРОВАКесимда грамматикализациялашиш ............................................................................................... 81Н. ХАДЖИМУСАЕВА«Орзигул» достонида кўмакчиларнинг стилистик хусусиятлари ................................................. 85Н.ҲОШИМОВААссоциацияларга репрезентатив тизим модалликлари орқали ёндашув .................................... 88И.О.АНОРБОЕВА, Н.М.ЭСОНБОЕВАГапларнинг нутқдаги семантик боғланишида такрорий номинациялар иштироки ...................... 91

Ш.Ж.ЮСУПОВАМаънавий бегоналашувнинг олдини олишда тарихий шахслар ҳаётини ўрганишнинг аҳамияти ..................................................................................................................... 94Д.Р.РАҲМАТУЛЛАЕВАУзлуксиз таълим тизимида ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш ............ 96Б.М. ДЎМОНОВКимё таълимининг амалий аҳамиятини тушунтиришга доир ишлар тажрибасидан ................... 99Ҳ. ЖЎРАЕВДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар бериш ............................................................................. 102М.НОСИРОВАИнтерфаол усуллар орқали немис маданияти билан таништириш технологияси ...................... 106

Иккинчи жаҳон уруши фронт матбуотида ....................................................................................... 108Ўзбек деҳқонлари фожеасининг янги тадқиқи ................................................................................ 110

Ì Ó Í Ä À Ð È Æ À

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

ÒÀ¯ÐÈÇËÀÐ

ÒÀÐÈÕ

Page 5: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

5

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНО-РАЗНОСТНЫЙ МЕТОД ДЛЯ РЕШЕНИЯ ОДНОМЕРНЫХ УРАВНЕНИЙ ПАРАБОЛИЧЕСКОГО ТИПА ПРИ

ГРАНИЧНЫХ УСЛОВИЯХ ПЕРВОГО И ВТОРОГО РОДОВ

Ф.А.Алиев, Ж.И.Хужаев, З.Н.Равшанов

Мақолада бир ўлчовли параболик тенгламани дифференциал-айирмалар (тўғри чизиқлар) усули-да ечишнинг асосий босқичлари намойиш этилган. Уч диагоналли матрицанинг янги тўр функцияга нисбатан автоном оддий дифференциал тенгламаларга ўтиш имконини берадиган хос сонлари ва векторларини топиш усули келтирилган. Дастлабки тўр функциядан янгисига ва қайта ўтиш учун формулалар ҳамда усул ёрдамида олинган натижалардан мисол келтирилган.

Калит сўзлар: бир ўлчамли параболик тенглама, тўғри чизиқлар методи, матрица.

В статье представлены основные этапы решения одномерного параболического уравнения дифференциально-разностным методом, известным также как метод прямых. Показаны пути по-иска собственных значений и векторов трехдиагональной матрицы, с помощью которых осущест-вляется переход к автономным обыкновенным дифференциальным уравнениям относительно но-вых сеточных функций. Приведены формулы прямого перехода от исходной сеточной функции к новой и обратного перехода, а также типичный пример результатов расчета по данному методу.

Ключевые слова: одномерное параболическое уравнение, метод прямых, матрица.

The article discusses the main stages of the solution of a one-dimensional parabolic equation by a differential-difference method, also known as method of lines. It also studies the ways of fi nding eigenvalues and vectors of the tri-diagonal matrix with the help of which the transition to autonomous ordinary differential equations with respect to the new grid functions. The formulas for the direct transition from the initial grid function to the new and backward transition as well as a typical example of the calculation results for this method are given.

Key words: one-dimensional parabolic equation, direct method, matrix.

Дифференциально-разностный метод формировался в 50-е годы прошлого столетия. Тем не

менее, основные результаты, полученные применением данного метода, относятся к задачам с граничными условиями первого и третьего родов. Причиной этому является отсутствие информации о фундаментальной и диагональной матрицах, которые необходимы для перехода из трехдиагональной матрицы, образующихся при аппроксимации составляющих оператора Лапласа, к отдельным уравнениям.

Ниже описываются особенности дифференциально-разностного метода при реализации его для решения уравнения теплопроводности с граничными условиями первого и второго родов.

Постановка задачи. Рассмотрим массу, которая имеет постоянную толщину l . Размеры массы в плане достаточно большие, они позволяют считать, что основные изменения температуры происходят по толщине. Установив ось координат по толщине массы, процесс теплопередачи описываем уравнением

2

2 ,T Tf x t

t x. (1)

Здесь ,f x t – мощность внутренних источников и стоков тепла в сечении x , приведенная по

коэффициенту температуропроводности материала. Переменная t представляет произведение реального времени на коэффициент температуропроводности и имеет размерность м2.

На границе 0x задано условие первого рода:

00,T t t , (2)

Page 6: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

6

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

а на границе x l задан поток тепла с интенсивностью /lq t ( – коэффициент

теплопроводности массы) ,

.l

T l tq t

x (3)

Задано начальное распределение температуры в массе:

0,0T x T x . (4)

Требуется изучить тепловое состояние массы на основе дифференциально-разностного метода [1-2]. Описание дифференциально-разностного метода. Вводится равномерная сетка по

координате х:

, 0,1,..., , 1;1x i

lx ih i N N h

N.

Вводятся сеточные функции искомой iu t , правой части if t уравнения и граничных функций

0 t и 1Nq t для фиксированного значения t .

Сущность метода заключается в том, что с привлечением уравнения и его граничных условий составляются обыкновенные дифференциальные уравнения относительно сеточных функций

1 2 1, ,..., Nu t u t u t .

Во внутренних узлах сетки расчетной области уравнение (1) аппроксимируется в виде

1 12

2i i i ii

du u u uf

dt h. (5)

При 1i реализуется граничное условие (2) задачи при х=0 как

0 0u t t .

Реализация граничного условия (3) произведена интегро-интерполяционным методом согласно [5]:

11 1 12 2

2 2 2NN N N N

duu u f q

dt h h h. (6)

Дифференциально-разностные уравнения (5) и (6) с учетом условия (1) составляют матричное уравнение вида [1-2]

21dUAU F

dt h, (7)

где *

1 2 1, ,..., NU u u u ,

*

1 0 2 1 121 2, ,..., ,N N NF f f f f qh h

,

, 1

1

2 1 0 0 ... 0 0 01 2 1 0 ... 0 0 00 1 2 1 ... 0 0 0

... ... ...0 0 0 0 ... 1 2 10 0 0 0 ... 0 2 2

p q N

N

A a . (8)

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 7: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

7

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Здесь и далее индексы искомых элементов матриц меняются от 1 до 1N . Верхний знак «*» означает операцию транспонирования матрицы.

Матрицу можно представить в виде произведения [2]: 1A V V ,

где V и – неизвестные матрицы, а 1V является обратной V матрицей.

Умножим это равенство на слева и, с учетом , получим: 1 1V A V . (9)

Если матрицу считать диагональной, то по положениям линейной алгебры [3], её элементы

составляют собственные значения (числа) матрицы , а матрица 1,s pV v состоит из компонентов

,s pv собственных векторов матрицы . Отсюда следует, что нам необходимо найти собственные числа

матрицы и составить с их помощью диагональную матрицу 1 2 1, , ..., Ndiag .

Раскрытие равенства (9) относительно собственного числа по элементам приводит к системе уравнений

,1 ,2

, 1 , , 1

, 1 , , 1

, , 1

2 0,

2 0 при 2.. 1,

2 2 0,

2 0.

s s s

s k s s k s k

s N s s N s N

s N s s N

v v

v v v k N

v v v

v v

(10)

При введении замены 2 2cos s условие нетривиальности решения системы приводит к уравнению

cos 1 0sN .

Определения значений s при 1, 2, 3,..., 1s N и обратный переход к собственным числам

s матрицы А дают:

2 12 1 cos2 1s

s

N. (12)

При подстановке значений s в систему (10) приходим к задаче о собственных векторах основной матрицы системы уравнений (1) [3]. Поиск составляющих s-го собственного вектора пропорциональных алгебраическим дополнениям первой строки основной матрицы системы (10) и нормирование вектора приводят к определению элементов матрицы 1V :

,

1 2cos 1 при ,1 при 1.2 1

s p

ss p

N p p Nv

p NN

Значения элементов матрицы V , необходимой для обратного перехода к искомым сеточным функциям, определяли методом Гаусса с выбором главного элемента по столбцу [4].

Вернемся к уравнению (7) и умножим его обе стороны на 1V слева. С учетом свойств операций дифференцирования и умножения матриц, получим

A

1V 1V V E

s A

A

s A

s

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 8: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

8

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

11 1

21dV UV AU V F

dt h .

Т.к. 1A V V , то 1 1 1 1 1V AU V V V U V V V U U .

Отсюда следует, что, если ввести новый вектор-столбец *

1 1 1*

1 2 1 1, 2, 1,1 1 1

, ,..., , ,..., ,N N N

N p p p p N p pp p p

U u u u v u v u v u (13)

то уравнение приобретает вид

21dU

U Fdt h

, (14)

где *

1 1 1*

1 2 1 1, 2, 1,1 1 1

, ,..., , ,..., ,N N N

N p p p p N p pp p p

F f f f v F v F v F

pF – р-й элемент вектор-столбца F .

Из (14) можно выделить отдельное обыкновенное дифференциальное уравнение относительно iu :

2i i

i i

duu f

dt h. (15)

Для решения уравнения (15) можно использовать аппроксимационную схему назад [5]: 1

1 12

n nn ni i ii i

n

u uu f

h, (16)

где n – постоянное или переменное значение n-го шага «времени» t, значение которого выбирается

согласно интервалу изменения значений функций 1nif , 0 t и lq t , а также их производных.

Из (16) составляется рекуррентное соотношение для i-го узла:

11

21 /

n nn i n ii

i n

u fu

h. (17)

Оно реализуется для 0, 1, ...n Для первого применения его нужны значения 0iu при 1.. 1i N ,

которые вычисляются согласно формуле: 1

0 0,

1

N

i i p pp

u v u ,

где значения 0pu берутся из начального условия (4).

Расчеты по формуле (17) приводят к результату относительно 1niu . Обратный переход к 1n

iu ,

т.к. U VU , осуществляется по формуле

11 1

,1

Nn ni i p p

p

u v u .

Программное обеспечение. По представленному выше материалу составлена программа для изучения динамики термического состояния одномерной массы при реализации граничного условия первого рода при 0x и условия второго рода при x l . Она состоит из частей описания скалярных,

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 9: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

9

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

векторных и матричных величин, ввода исходных данных, формирования и проверки матриц V , , 1V , формирования начального условия для 1n

iu , вычислений в цикле по времени и условной печати.

В цикле по n формировали граничные условия и свободные члены для niu и n

iu , а также

вычисляли значения 10nu и 1n

iu .

Через заданные шаги по времени осуществляли переход к 1niu и сохраняли значения «времени»

и 1niu для дальнейшей визуализации и анализа результатов.

Расчеты проводились для 51 расчетного равноотстоящего узла по длине l. Шаг по «времени» составлял 20.001 ì . Через каждые 20 шагов по времени осуществляли переход к исходной функции и данные записывали в новом файле.

Вычислительный эксперимент. Пробные расчеты проводились при , 0f x t для граничных

условий 0 0t U const , 0lq t Q const и начального условия ,0T x x .

Аналитическое решение уравнения (3) этой задачи приведено в [6]. Сравнение результатов показало, что при малых «временах» результаты совпадают в рамках точности графического представления.

Ограничимся приведением результатов расчета при 05 /lq t C ì и

0 2

0 2

0 2

5 / при 0.3 ,, 10 / при 0.7 ,

0 / при 0.3 и 0.7 .

C ì õ ì

f x t C ì õ ì

C ì õ õ ì

Наблюдается сложная картина теплообмена.

До

20.5t ì кривые температуры имели

локальные минимумы. А на границе x l имеет место монотонное, но медленное возрастание температуры.

Рисунок. Изменение температурного поля однородного стержня по t. 1l m , 50N , 20.001m , 0

0 10T x C , 00, 20T t C , 05 /lq t C ì .

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 20

0,2

0,4

0,6

0,8

1

t, m2

x, m

10-12 12-14 14-16 16-1818-20 20-22 22-24 24-26

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 10: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

10

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Таким образом, в рамках данной статьи продемонстрированы особенности дифференциально-

разностного метода решения параболического уравнения. Основным успехом работы является то, что аналитическим путем определены собственные числа и векторы матрицы перехода А для граничных условий первого и второго родов при 0x и x l соответственно. Их можно использовать при решении одно- и многомерных задач теплопередачи, фильтрации, теории упругости ..., что позволяет значительно сократить время расчета на ЭВМ.

Литература: 1. Каримбердиева С. Численные методы решения дифференциально-разностных уравнений в

параллелепипеде, шаре и цилиндре. – Т.: Фан, 1983. – 112 с. 2. Фаддеева В.Н. Метод прямых в применении к некоторым краевым задачам. – Тр. МИ АН СССР,

1949, том 28. – С. 73-103. (Из Общероссийского математического портала Math-Net). 3. Фаддеев Д.К., Фаддеева В.Н. Вычислительные методы линейной алгебры. – М.:

Физматгиз,1963. 4. Копчёнова Н.В., Марон И.А. Вычислительная математика в примерах и задачах.– М.: Наука,

1972.– 368 с. 5. Самарский А.А., Вабищевич П.Н. Вычислительная теплопередача. – М.: Едиториал УРСС,

2003. – 784 с. 6. Будак Б.М., Самарский А.А., Тихонов А.Н. Сборник задач по математической физике. – М.:

Наука, 1972. – 688 с. Андижон машинасозлик институти,

2017 йил 20 мартда қабул қилинган (Тақризчи: проф. И.Алимов )

Тошкент ахборот технологиялари университети

ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 11: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

11

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

МЕХАНИЗМ ПРОХОЖДЕНИЯ ТОКА ВПОЛУПРОВОДНИКОВЫХ pSi-nSi1-xSnx (0 x 0.04) СТРУКТУРАХ

С.З.Зайнабидинов, Х.М.Мадаминов, Г.Муминова

Мақолада «кремний-қалай» қаттиқ эритмалари асосидаги диод структуралардаги ток ўтиш

жараёнлари ўрганилган. Олинган натижаларнинг кўрсатишича, тадқиқ этилган pSi-nSi1-

xSnxструктуралардаги ток кучининг ортиши турли механизмлар билан асосланади. Ток зичлигининг кичик қийматларида ток кучининг ортиши оддий локал марказлар ҳисобига инжекцияланган ток ташувчилар концентрациясининг ортиши билан тушунтирилса, ток зичлигининг катта қийматларида мазкур жараён ичида электрон алмашиниши рўй берадиган мураккаб комплекслар туфайли содир бўлади.

Калит сўзлар:қаттиқ эритма, вольт-ампер характеристика, заряд ташувчилар ҳаракатчанлиги, рекомбинация модели, дрейф механизм.

В статье изучены процессы токопрохождения в диодных структурах на основе твердых рас-

творов «кремний-олово». Полученные результаты показали, что в исследованных образцах pSi-nSi1-xSnxструктур процессы токопрохождения определяются различными механизмами. При ма-лых плотностях тока его рост объясняется увеличением концентрации инжектированных но-сителей за счет простых локальных центров, а при больших плотностях он определяется слож-ными комплексами, внутри которых происходит электронный обмен.

Ключевые слова: твердый раствор, вольт-амперная характеристика, подвижность носите-лей заряда, модель рекомбинации, дрейфовый механизм.

The article studies the current-carrying processes in diode structures based on silicon-tin solid solutions.

The obtained results showed that in the studied samples of pSi-nSi1-xSnx structures, current-carrying pro-cesses determined by various mechanisms. At low current densities, its growth is explained by an increase in the concentration of injected carriers due to simple local centers, they are at high current densities de-termined by complicated complexes, inside within which electron exchange occurs.

Key words: solid solution, current-voltage characteristic, mobility of charge carriers, recombination model, drift mechanism.

Введение.Основной упор при изучении новых полупроводниковых твердых растворов, таких, как

Si1-хSnx в последние несколько лет делался, главным образом, на получении [1] и исследовании их оптических [2], структурных [3], термодинамических свойств [4]. На многообещающие особенности этого твердого раствора с точки зрения его использования как базы для создания элементов опто-электроники указывали многие авторы [1, 2], но данных об их электрических свойствах очень мало.

Исходя из вышесказанного, была поставлена задача по изучению некоторых электрических свойств pSi-nSi1-xSnx структур на основе эпитаксиальной пленки твердого раствора Si1-хSnx (0 х 0.04), полученного методом жидкофазной эпитаксии из оловянного раствора-расплава.

Подготовка образцов.Рост эпитаксиальных пленок осуществлялся варьированием температуры начала и окончания кристаллизации, толщины раствора-расплава и скорости принудительного охлаждения. В результате выращенные пленки имели различную толщину – 30 70 мкм. Как показы-вают экспериментальные данные, совершенные эпитаксиальные слои с зеркальными поверхностя-ми и с наилучшими параметрами выращиваются при следующих параметрах технологического про-цесса: температура начала кристаллизации – 1050ОС, толщина раствора-расплава – 1 мм, скорость принудительного охлаждения 1 град/мин. При этом скорость кристаллизации пленки составляла к=0.15 мкм/мин.

Выращенные слои имели n-тип проводимости с удельным сопротивлением 0.8 Ом см и концен-трацией носителей тока 1017 см-3 при комнатной температуре.

Как известно, очень важным показателем p-n перехода является его вольт-амперная характери-стика (ВАХ). Вид кривых ВАХ позволяет рассуждать о тех или иных свойствах p-nперехода. Посколь-

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 12: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

12

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ку обычно создание p-n переходов затрудняется образованием различного рода поверхностных со-стояний, которые резко снижают электрические параметры приборов, изготовленных на их основе. Полученный p-n переход в едином технологическом цикле обуславливает уменьшение плотности поверхностных дефектов. Учитывая это обстоятельство, исследуемые pSi-nSi1-xSnxструктуры были получены в едином технологическом цикле – методом жидкофазной эпитаксии.

Следовательно, для определения некоторых электрофизических характеристик pSi-nSi1-

xSnxструктур были поставлены эксперименты по измерению ВАХ. Для этой цели были изготовлены pSi-nSi1-xSnx (0 х 0.04) структуры с толщиной базового n-слоя W 20 мкм. При исследовании данных структур на них создавались омические контакты методом вакуумного напыления серебра – сплош-ные с тыльной стороны и четырехугольные с площадью 12 мм2 со стороны эпитаксиального слоя.

Экспериментальная часть.В ходе поставленных экспериментов были измерены темновые воль-тамперные характеристики (ВАХ). Измерения ВАХ были проведены при комнатной температуре T = 293 K в режимах прямого и обратного токов в прямом направлении ВАХ (рис. 1), в диапазоне напря-жения от нуля до 2.6 В насыщении тока не наблюдается, что свидетельствует о низкой плотности поверхностных состояний. Из этого можно допустить, что в данной структуре с ростом приложенного напряжения более ярко проявляются выпрямляющие свойства. Для определения достоверности этого были определены коэффициенты выпрямления, которые имели значения 22, 36 и 37 при при-ложенных напряжениях 0.5, 1.0 и 2.5 В, соответственно, что свидетельствует в пользу этого допуще-ния.

На рис 2. приведена ВАХ для прямого тока в двойном логарифмическом масштабе исследован-ных структур при комнатной температуре. Анализ рисунка показывает, что начальный участок ВАХ от нуля до 0.28 В хорошо описывается экспоненциальной зависимостью - )Vexp(I ~ . После экспо-

ненциального участка от 0.28 до 0.48 В наблюдается участок со степенной зависимостью - mVI ~слабее квадратичного с показателем m1 ≈ 1.7, и от 0.48 до 0.88 В квадратичный участок с показате-лем m2 ≈ 2,0. После квадратичного участка в диапазоне от 0.88 до 2.56 В следуют участок более рез-кого роста со значением показателя в степени m3 ≈ 2.6.

-2 -1 0 1 2 30

2

4

6

8

10

I, m

A

U, V

0,1 10,01

0,1

1

10m=2.6

m=2.0

m=1.7

Stafeev

ln(I), mA

ln(U), V

Рис.1. Темновая вольтамперная характери-стикаpSi-nSi1-xSnx (0 х 0.04) структур при

комнатной температуре.

Рис.2. Прямая ветвь вольтамперной ха-рактеристикиpSi-nSi1-xSnx (0 х 0.04)

структур в логарифмических масштабах. Теоретическая часть. Начальный участок ВАХ (до 0,28 В) хорошо аппроксимируется известной

экспоненциальной зависимостью (рис. 2), представленной В.И.Стафеевым [5]:

ckT

qV

eII 0 , (1)

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 13: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

13

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

где, предэкспоненциальный множитель I0 и показатель в экспоненте “с”, вычисленные из наших экс-периментальных данных ВАХ для наших образцов при комнатной температуре имеют значения I0 = 6.5 10-5А и с = 5.6. Зависимость (1) характерна для так называемого “длинного”p-n структурного дио-да, т.е. когда W/Lp>1, где W – длина базы, ppp DL – диффузионная длина неосновных носи-

телей. Экспоненциальная зависимость тока от напряжения в виде (1) была уточнена в [5] для p-i-n- структур с показателем “с” в экспоненте, который имеет следующий вид:

11)/(2

b

LWchbc p

, (2)

где pnb / – отношение подвижностей электронов и дырок. Подвижность основных носителей -

электронов ( n) определялась по методу эффекта Холла, которая для твердого раствора nSi1-xSnx (0 х 0.04) имела значение n=538 см2/Вс. Подвижность неосновных носителей – дырок ( р) выража-ется через диффузионную длину и время жизни дырок ( р):

kT

Lq

p

pp

2

(3)

Время жизни неосновных носителей оценивалось по релаксации неравновесных носителей тока при малом уровне возбуждения как в отсутствии напряжения, так и при наложении различных значе-ний напряжения [6].Неравновесные носители возбуждались световым излучением в области соб-ственного поглощения.

Релаксационная кривая в отсутствии напряжения описывается экспоненциальной зависимостью вида:

)/exp( tonn , (4)

где - постоянное время релаксации. Из зависимости (4) было определено постоянное время релак-сации )/ln(/ 0 nnt , которое имело значение равное 5.6 10-6с. Как было показано выше, в наших образцах релаксационный процесс неравновесных носителей тока модулируется неоснов-ными носителями, поэтому постоянное время релаксации определяется временем жизни неоснов-ных носителей, следовательно, р 5.6 10-6с [7].

Следующие участки ВАХ можно объяснить, исходя из модели рекомбинации, учитывающей инер-ционность электронного обмена между комплексами типа “дефект + примесь”[8]. В этом случае ско-рость рекомбинации существенно отличается от скорости рекомбинации по Шокли-Риду, и имеет вид [9]:

npppcnnc

nnpccNu

ipn

ipnR )()(

)(

11

2

, (5)

здесь RN - концентрация рекомбинационных комплексов; pn, - концентрация электронов и дырок;

in - собственная концентрация носителей тока в полупроводнике; pn cc , - коэффициенты захвата

электронов и дырок; 11 , pn - статистические факторы Шокли-Рида; i - время процесса

электронного обмена внутри рекомбинационного комплекса. Когда рекомбинационные процессы с учетом внутрикомплексногообмена только начинают влиять

на механизм токопрохождения, т.е,когда npppcnnc ipn )()( 11 , решение уравнения

02

2

udx

dpv

dx

pdD aa ,(6)

описывающего процесс прохождения тока через p-n переход с достаточно длинной базой дает соот-ношение

~ ( ) ,V M I I (7)

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 14: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

14

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

где 2))/(2(31)( IcCmIM ni ,m и C параметры, зависящие от свойств материала, I -

плотность тока. С учетом условия npppcnnc ipn )()( 11 , участок ВАХ от 0.28 В до 0.48 В,

где наблюдается зависимость 71.VI ~ , можно аппроксимировать по зависимости (7). Можно ска-зать, что на данном участке ВАХ наблюдается режим, близкий к квадратичному (Лампертовскому), но отличающийся появлением множителя М, который является функцией тока.

Когда выполняется условие npppcnnc ipn )()( 11 , решение уравнения (6)дает

IBV 0 . (9)

Здесь Dpnp Nq

WB

98 3

0 .Можно сказать, что в данном участке ВАХ наблюдается режим

квадратичный (закон Ламперта), обычно он обуславливается преобладанием дрейфового режима токопереноса.

Процесс внутрикомплексного обмена начинает существенно влиять на токопрохождение через структуру, с ростом уровня возбуждения члена в знаменателе (5), становится существенным –

)()( 11 ppcnncnp pni и решение уравнения (6) дает вид ВАХ, описывающий появление

следующего участка в виде 62.VI ~

IDIBAV / ,(10)

где CN

cNWbD

Cbq

WB

N

NWbA

ipD

nR

pipD

R2

22 )1(2,)1(

,)1(- параметры, зависящие от

свойств материала базы p-n перехода, в данном случае от свойств твердого раствора Si1-xSnx (0 х 0.04). Появление наблюдаемых участков быстрого роста прямого тока можно объяснить дрей-фовым механизмом токопереноса в условиях омической релаксации объемного заряда с учетом инерционности электронного обмена внутри рекомбинационного комплекса.

Заключение. Таким образом, в исследованных образцах pSi-nSi1-xSnxструктур, процессы токо-прохождения определяются различными механизмами. Если учесть, что при малых плотностях тока его рост объясняется увеличением концентрации инжектированных носителей за счет простых ло-кальных центров, а при больших плотностях он определяется сложными комплексами, внутри кото-рых происходит электронный обмен.

Литература: 1. Shiryaev S.Yu., Lundsgaard Hansen J., Kringho P., Nylandsted Larsen A. Pseudomorphic Si1-xSnx

alloy films grown by molecular beam epitaxy on Si // Appl. Phys. Lett. 67 (16), pp. 2287-2289 (1995). 2. Korolyuk Yu. G., Deibuk V. G., Vyklyuk Ya. I. Optical properties of dicordeed diamond-like solid sub-

stitutional solutions Ge1−xSix, Ge1−xSnx, Si1−xSnx, Si1−xCx and their thin films // Journal of physical studies. V. 8, No. 1, pp. 77–83, (2004).

3. Saidov A.S., Usmonov Sh.N., Kalanov M.and Madaminov X.M.. Structure and photoelectric properties of Si1-xSnx epiplayers // Technical Physics Letters.- New York, 2010.- Vol. 36. No. 9. -P. 827-829.

4. Deibuk V.G., Korolyuk Yu.G. The effect of strain on the thermodynamic properties of Ge-Si, Ge-Sn, Si-Sn, Si-C thin solid films // Semiconductor Physics, Quantum Electronics & Optoelectronics, V. 5, No 3. pp. 247-253 (2002).

5.Стафеев В.И. Влияние сопротивления толщи полупроводника на вид вольтамперной характе-ристики диода //ЖТФ.- 1958. - Т. 28, В.9.- С.1631-1641.

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 15: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

15

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

8. Зайнабидинов С.З., Саидов А.С., Усмонов Ш.Н., Мадаминов Х.М. Получение и исследование электрических, фотоэлектрических свойств эпитаксиальных пленок Si1-xSnx // Узб. физ. журнал.- 2010.- №3.- С.147-153.

9. Лейдерман А.Ю., Минбаева М.К. Механизм быстрого роста прямого тока в полупроводниковых диодных структурах // ФТП.- 1996.- Т. 30, В. 10.- С.1729-1738.

Андижон давлат университети,

2017 йил 7 июнда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. И.Каримов)

ВЛИЯНИЕ ОБЛУЧЕНИЯ НА ПЛОТНОСТЬ ПОВЕРХНОСТНЫХ

СОСТОЯНИЙ Si-SiO2 СТРУКТУР

И.Н.Каримов, М.З.Насиров, М.Эргашева

Si-SiO2 структураларнинг сиртий ҳолатлар зичлигига нурланиш таъсири тадқиқ қилинди.

Яримўтказгичнинг тақиқланган зонаси бўйича Nssнинг ўзгариши кўрсатилган. Калит сўзлар: МДП структура, яримўтказгич, сиртий ҳолатлар зичлиги, -нурланиш. Исследовано влияние облучения на плотность поверхностных состояний Si-SiO2 структур.

Показано изменение Nss по ширине запрещенной зоны полупроводника. Ключевые слова: МДП структура, полупроводник, плотность поверхностных состояний, -

облучение. In this article the author studied the influence of an irradiation on density of superficial condition of Si-

SiO2 structures is investigated. The change Nss on width of the forbidden zone of the semiconductor is shown.

Key words: МДП structure, semiconductor, density of superficial condition, -irradiation.

Влияние облучения на электрофизические свойства структуры металл-диэлектрик-полупроводник

(МДП) вызывает особый интерес исследователей к изучению плотности поверхностных состояний (Nss)- основному параметру МДП структур. Это связано с тем, что структуры МДП и приборы на их основе являются основным элементом современной микроэлектроники и облучение в основном ухудшает параметры этих приборов. Плотность поверхностных состояний изучаемых структур опре-деляли при помощи высокочастотного вольт-фарадного (C-V) метода, основанного на измерении ёмкости структур МДП.

Исследуемые МДП структуры облучались -квантами от источника 60Со дозами 104, 105 и 106 рад (Si). После каждой дозы облучения измеряли высокочастотные C-V характеристики (рис. 1). Как вид-но из приведенных зависимостей, облучение -квантами вызывает сдвиг C-V характеристики в сто-рону отрицательных напряжений. Это означает, что облучение приводит к образованию положи-тельного заряда на границе раздела Si-SiO2. Увеличение дозы облучения еще больше способствует образованию положительного заряда.

6. Адирович Э.И., Карагеоргий-Алкалаев П.М., Лейдерман А.Ю. Токи двойной инжекции в полу-проводниках.- М.: Советское радио, 1978.- 320 с.

7. Фаренбурх А., Бьюб Р. Солнечные элементы. Теория и эксперимент.- М.: Энергоатомиздат, 1987.- 278 с.

Андижон давлат тиббиёт институти,

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 16: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

16

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Рис. 1. Высокочастотные C-V зависимости Si-SiO2 структур, облученных -квантами.

1- до облучения, 2- после облучения дозой 104 рад (Si), 3- после облучения дозой 105 рад (Si), 2- после облучения дозой 106 рад (Si),

На следующем рисунке 2 приведено изменение распределения плотности поверхностных со-

стояний по ширине запрещенной зоны полупроводника вышеуказанных образцов после облучения -квантами. Видно, что для необлученных образцов распределение Nssпо ширине запрещенной

зоны полупроводника имеет U-образный характер. Облучение дозой 104 рад (Si) исследуемых структур приводит к общему возрастанию Nss. Облучение при дозе 105 рад (Si) приводит к появле-нию пиков Nssпри значении энергии 0,4 эВ от зоны проводимости. Увеличение дозы до106 рад (Si) приводит к появлению новых пиков при энергиях Ес-0,2 эВ, Ес-0,32 эВ,Ес-0,6 эВ и исчезнованию пика при Ес-0,4 эВ.

Рис.2. Изменения Nss по ширине запрещенной зоны кремния Si-SiO2 структур. 1- для контроль-ных структур, 2-для структур после облучения дозой 104 рад (Si), 3- после облучения дозой 105

рад (Si), 2- после облучения дозой 106 рад (Si). Таким образом, облучение -квантами приводит к появлению неоднородностей в виде пиков в

спектреNss по ширине запрещенной зоны полупроводника при значениях энергии Ес-0,2 эВ,Ес-0,32 эВи Ес-0,6 эВ.

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 17: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

17

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Известно [1, 2], что облучение приводит к возрастанию положительного заряда в окисном слое и увеличению заряда на поверхностных состояниях, локализованных на границе раздела Si-SiO2. Так-же известно, что общая емкость МДП структуры может быть обусловлена слоем объемного заряда в полупроводнике и поверхностными состояниями. Суммарная концентрация глубоких центров в объ-еме кремния, создаваемая облучением -квантами не превышает Nv=5 1011см-3 [3]. При таком значе-нии концентрации перезаряжение этих центров не может привести к значительному изменению ем-кости слоя объемного заряда. Также, при указанных дозах облучения удельное сопротивление полу-проводниковой подложки не меняется.

Из приведенных данных следует, что основной вклад в увеличение емкости МДП структур после облучения -квантами дают поверхностные состояния, локализованные на границе раздела Si-SiO2.

Экспериментальные данные по измерению распределения Nssпо ширине запрещенной зоны и ха-рактер его изменения от дозы облучения характеризует возможное существование механизма обра-зования поверхностных состояний, отличающегося от существующих механизмов [1, 2].

Учитывая, что на поверхности полупроводников помимо изолированных точечных дефектов могут существовать и скопления дефектов типа вакансионных и примесных кластеров, образованных при обработке кристаллов [5], полученные экспериментальные результаты можно интерпретировать как проявление таких состояний. Так как данные кластеры включения различаются размерами, химическим составом и структурой, то им присуща разная энергия образования.

При воздействии радиации с энергией, соответствующей энергии образования указанных скоплений, последние могут распадаться и взаимодействие продуктов распада (отдельные атомы, вакансия) с поверхностными дефектами [6] приводит к образованию новых дефектов, которые появ-ляются в виде пиков на фоне однородного распределения Nssпо ширине запрещенной зоны кремния.

Литература: 1. KooiE.//Phill.Res.Rep. 1986, V21, №5, p.447. 2. Goetzberger A., Heine V., Nicollian//App.Phys.Lett., 1988, V12, p.75/ 3. Берман А.С. Емкостные методы исследования полупроводников.- Л.:Наука, 1972.- 102 с. 4. Киблик В.Я., Литвинов Р.О., Литовченко В.Г., Литовченко Н.И.// Укр.физ.журн., 1997, т.22, вқп.7,

с.1097. 5. Фистуль В.И., Петровский В.И., Рыльтова Н.С,//Гринштейн П.М.// ФТП, 1079, т.13, вып.7, с.1402. 6. Гурский Л.И., Румак В., Куксо В.В. Зарядовое свойство МДП структур.- Минск: Наука и Техника,

1980. Андижон давлат университети, Наманган давлат университети 2017 йил 5 июнда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. С.Зайнобидинов)

ИННОВАЦИОННАЯ ТЕХНОЛОГИЯ СТРУКТУРООБРАЗОВАНИЯ ПОЛИФУНКЦИОНАЛЬНЫХ МАШИНОСТРОИТЕЛЬНЫХ МАТЕРИАЛОВ

С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ НАНОРАЗМЕРНЫХ МИНЕРАЛЬНЫХ НАПОЛНИТЕЛЕЙ

У.А.Зиямухамедова, А.А.Запаров, Л.Й. Бакиров

Мақолада машинасозлик объектларини ҳимоялаш, уларнинг ишлатилиш муддатларини

узайтиришни таъминлаш учун ҳимоя қопламларини танлаш ва уларни ишлаб чиқариш технологясини ишлаб чиқиш илмий асосланган.

Калит сўзлар: композицион материаллар, полимер материаллар, механик фаоллаштириш, минерал тўлдиргичлар.

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 18: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

18

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

В статье приведены научное обоснование выбора защитных покрытий и разработка технологий их производства для обеспечения сохранности машиностроительных объектов и повышения долговечности при эксплуатации.

Ключевые слова: композиционные материалы, полимерные материалы, механоактивация, минеральные наполнители.

The article describes the scientific rationale for the choice of protective coatings and the development of

manufacturing technologies to ensure the safety of engineering objects and increase their longevity in ser-vice.

Keywords: composite materials, polymeric materials, mechanical activation, mineral fillers.

В промышленно-производственном комплек-се народного хозяйства Республики Узбеки-стан широко используются технологическое и вспомогательное оборудования, эксплуати-руемые при воздействии выраженных небла-гоприятных факторов, таких, как коррозион-ная среда, абразивные компоненты, перепад температур, ультрафиолетовое излучение. В ряде случаев эти негативные факторы дей-ствуют одновременно, приводя к сокращению эксплуатационного ресурса машин, механиз-мов, транспортных систем, подъёмно-транспортного оборудования и специализи-рованных металлоконструкций, резервуаров, ёмкостей и технологического оборудования по переработке и хранению сырьевых про-дуктов.Для обеспечения сохранности этих объектов и повышения их долговечности при эксплуатации перечень защитных покрытий и технологий их формирования непрерывно расширяется, что обеспечивает обоснован-ный выбор полифункциональных гетероком-позитных полимерных покрытий (ГКПП) для целенаправленного применения в машино-строении.

Установлено, что важнейшими аспектами эффективного применения полифункцио-нальных защитных покрытий являются стои-мость и доступность компонентов, отсутствие отрицателыного влияния на экологическое состояние окружающей среды в условиях действующего промышленного производства, а также энергетические затраты при изготов-лении полуфабрикатов и формировании по-лифункциональных покрытий с использова-нием местного минерального сырья [1].

Также известно, что одним из эффективных способов получения наноразмерных местных минералов, в частности, ангренских каолинов, является предварительная механоактивация, которая описывается как следствие измене-ний вида и количества дефектов структуры

при получении наноразмерных наполнителей изместных минералов [2]. Например, в дис-мембраторных установках их развитие дости-гает некоторого максимального значения. Причём, в продолжающемся процессе обра-ботки часть ранее возникших дефектов исче-зает. В таких случаях механическая актива-ция может быть усилена путём более интен-сивной обработки не только для достижения максимального эффекта диспергирования (измельчения) до наноразмеров природных минералов, но и для обеспечения дополни-тельных физических и химических связей за счёт образования электрополяризованных частиц минеральных наполнителей [1,2].

На наш взгляд, определяющими дальнейше-го технического прогресса в технологии про-изводства наполнителей для композиционных полимерных материалов(ГКМ) на основе фи-зико-химической механики, можно считать:

– увеличение физико-химической активно-сти веществ на поверхности раздела фаз;

– достижение максимальной гомогенности (однородности) перерабатываемых смесей, особенно при смешении и уплотнении мно-гокомпонентных систем;

– соблюдение принципа минимальной энер-гоёмкости всех технологических процессов;

– повышение интенсификации процессов с целью резкого сокращения их продолжи-тельности.

С позиции принципа минимальной энерго- и трудоёмкости полного цикла «активационно-технологической механики» более выгодными являются местные минеральные наполните-ли,так как в республике существуют неисчер-паемаяминерально-сырьевая база и произ-водство по их переработке.Такими местными минеральными наполнителями могут служить ангренские обогащённые каолины марок АКF–78, АКС–30, АКТ–10, производимые ООО «Ангрен Каолин» [1,2].

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 19: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

19

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Широкомасштабные исследования, прове-денные нами по разработке и применению ГКМ на основе термореактивной эпоксидной смолы (ЭД-20) и механоактивированных на-ночастиц ангренских каолинов выше указан-ных промышленных марок показывают их перспективность при получении полифункци-ональныхпокрытий для внешних и внутренних поверхностей крупногабаритных изделий.Эти гетерокомпозиты представляют собой смесь, состоящую из связующего (эпоксидного ком-паунда,70-80%) и механоактивированных наноразмерных ангренских каолинов (20-30 %).

При этом следует отметить, что для внут-ренных и внешних покрытий крупногабарит-ных изделий и технологических оборудова-ний, например, для подземных систем сбора нефти и систем поддерживания пластового давления, горячего и холодного водоснабже-ния, трубопроводов специального назначе-ния, где важно обеспечить коррозионную стойкость и износостойкость при гидроабра-зивном изнашивании, необходимо разрабо-тать новые материалы и технологии, суще-

ственно превосходящие известные материа-лы. Такие материалы можно создать с ис-пользованием новых научных и технологиче-ских методов, эффективными физическими, механическими и химическими методами мо-дификации.

Основным связующим для заливочных ГКМ и покрытий из них являются: термореактив-ная эпоксидиановая смола ЭД-20 (ГОСТ 10587–93), отвердитель полиэтиленполиамин (ПЭПА, ТУ–02–594–70), пластификатор –дибутилфталат ДБФ (ГОСТ 8728–76) и (или) госсиполовая смола ГС (ТУ Уз 10-108-95) – отход масложировой промышленности.

На рис. 1 и 2 представлены технологические схемы получения композиций для заливочных материалов и покрытий из них. Для приготов-ления композиций для деталей рабочих орга-нов машин и механизмов исходные компо-ненты смеси необходимо дозировать в пра-вильном соотношении и перед смешиванием подогреть полимерное связующее до 50–60оС. Смешивание производят на механиче-ской мешалке или шаровой мельнице.

Рис. 1. Технологическая схема получения композиций для заливочных материалов и покрытий. Концентрация наполнителей зависит как от

типов полимера и наполнителя, так и от требу-емых свойств изделий.

При выборе рецептуры смеси следует учи-тывать воздействие отдельных компонентов

смеси на полимер, а также взаимодействие компонентов между собой. От правильного вы-бора рецептуры смеси в значительной степени зависит равномерность физических и химиче-ских свойств готовых изделий.

Исходные материалы ГС и (или)

ДБФ ЭД-20 Механоактивиро ванный наполни-

тель

Дозатор Дозатор Дозатор

Подогрев 50-600С

Смешивание (механическая мешалка или шаровая мельница)

Товарный продукт (гетерогенная композиция для заливочных материалов и покрытий)

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 20: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

20

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Рис. 2. Технологическая схема получения антикоррозионно-износостойких гетерокомпозитных покрытий.

1 - емкость для растворителя, 2 - для готовой композиции, 3 - для отвердителя (ПЭПА), 4 -

смеситель, 5 - регулятор толщины покрываемого слоя, 6 - измерительная линейка, 7 - барабан, надетый с покрываемым листовым материалом, 8 - редуктор, 9 - электродвигатель.

Полимерная композиция и отвердитель ПЭПА

(Рис.2) в соотношении 1:10 от массы термореак-тивного связующего из ёмкостей 2,3 поступают в смеситель 4. В смесителе 4 происходит переме-шивание композиции с отвердителем в течение 3-5 мин. Следует отметить, что увеличение времени перемешивания в смесителе 4 не приводит к хо-рошим результатам, т.к. после добавления ПЭПА повышается вязкость композиции, связанная с процессом отвердения и отрицательно влияет на качество получаемого покрытия.

Смесь сливается самотеком на специальную формовочную ёмкость или на поверхность покры-ваемого листового материала, надетого на враща-ющийся барабан, который получает крутящий мо-мент от электродвигателя постоянного тока 9, че-рез червячный редуктор 8. Необходимая скорость вращения барабана 7 в пределах 50–100 об/мин., в зависимости от вязкости композиции, осуществля-ется изменением числа оборотов электродвигателя постоянного тока. Время вращения составляет 30-60 мин, что связано с образованием простран-ственной сетчатой структуры, состояние которой можно контролировать визуально, деформируемо-стью покрытий на ощупь. Необходимая толщина покрытия устанавливается при помощи регулятора 5 и измерительной линейки 6.

Композиционные полимерные материалы ан-тикоррозионного-износостойкого назначения наиболее эффективны, когда их применяют в виде тонкослойного покрытия до 0,5–1,0 мм.

При меньших значениях трудно обеспечить од-носезонную долговечность в результате изна-шивания или отслаивания покрытий. Поэтому композиционные полимерные материалы и по-крытие полифункционального назначения наиболее эффективны, когда их применяют в виде двухслойных. Первым слоем наносится покрытие, обеспечивающее хорошие адгезион-ные и антикоррозионные свойства, вторым - из-носостойкие свойства. По такой же технологиче-ской схеме можно получить заливочные мате-риалы в требуемых формах.

Следует отметить, что в производственных усло-виях данная технологическая схема используется для нанесения покрытий на поверхность деталей или прокатной листовой стали, из которой изготав-ливаются транспортирующие трубы. Для отдельных узлов труб работа выполняется, в основном, визу-ально и вручную с использованием простейших ме-тодов нанесения. После чего для крупногабаритных технологических оборудований (например, зумпфы обогатительных предприятий, технологические ём-кости и т.д.) подвергается воздействию естествен-ной солнечной радиации в течение 25-50 часов при средней температуре окружающей среды 30–400С, в остальных случаях покрытия формируются холод-ным отверждением в течение 1,5-2 часа с последу-ющей термической обработкой при температуре 110–120 0С в течение 2 часов.

Качество заливочного материала оценивает-ся контролированием плотности, методом взве-

3 2

5

4

6

7

1

8 9

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 21: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

21

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

шивания образцов (деталей). Долговечность таких покрытий в 1,5-2,0 раза выше чем обыч-ные,что обеспечивает требуемую работоспо-собность защитных покрытий.

Технология формирования заливочных ГКМи ГКПП из них связана с существенными трудо-выми и энергетическими затратами, что требует примения возобновляемых источников энергии.

По своему географическому расположению наша страна находится ближе к экватору, и поэ-тому количество солнечных дней в году доходит до трёхсот. Произведённые расчёты и построен-ные графики по данным Гидрометцентра Узбеки-стана, с учётом динамики месячных максималь-ных нагрузок потребителей и распределения сол-нечного излучения по всем регионам республики, показывают перспективность использования сол-нечной энергетики в новых технологиях. Поэтому при отвердении ГКМ и ГКПП из них нами был ис-пользован гелиотехнологический (непосредствен-ное воздействие энергии солнца) метод структу-рообразования (отвердение) ГКПП.

Результаты исследования показали, что наилучшими защитными свойствами от коррозии в солевой среде обладают композиции, наполнен-ные каолином производственной марки АКТ–10, а в кислой среде – композиции, наполненные као-лином производственной марки АКF–78. Такое различие свойств покрытий, наполненных каоли-нами, объясняется их химическим составом и размерами частиц, оно обусловлено тем, что в каолине АКТ–10 по сравнению с АКF–78 содержа-ния оксидов (окиси железа, двуокиси кремния) больше, а преобладание оксида алюминия в АКF–78 даёт преимущество покрытию за счёт антикор-розионных свойств к агрессивно-кислым средам. Содержание данных элементов даёт возможность образования нанокомплексных соединений при механохимической модификации их получения, что было доказано нами ИК-спектроскопическими и другими методами структурного анализа.

Разработан ряд композиций с оптимальным использованием наноразмерных частиц каоли-нов для заливочных материалов и покрытий ан-тикоррозионного и износостойкого назначения с достаточно высокими прочностными свойствами, защищёнными патентами № IAP 04645 и № IAP04774 АИС Республики Узбекистан.

Оптимальным количеством содержания ангрен-ских каолинов в заливочных материалах и покрыти-ях является 20–30 массовых частей. Причём, с эко-номической позиции, в композициях более выгодны каолины с крупными частицами, что связано с рас-ходом дорогостоящих эпоксидных олигомеров.

Резюмируя вышесказанное, можно отметить, что композиционные материалы с использованием наноразмерных местных минералов (на примере Ангренских каолинов) являются материалами буду-щего с большой перспективой. При этом следует отметить, что существующие физические методы обработки композиционных полимерных материа-лов и механоактивация наполнителей на традици-онных установках, например, шаровые мельницы, дисмембраторные активаторы и т.п., морально уста-рели и требуют дальнейшего совершенствования конструктивных и кинематико-динамических пара-метров. Также остро стоит проблема создания и применения новых, более эффективных видов хи-мических модификаторов из местных сырьевых ре-сурсов.

Дальнейшее развитие научно-методических принципов создания высокоэффективных гете-рокомпозитных материалов полифункциональ-ного назначения с использованием местных наноразмерных минералов возможно при эф-фективной и целенаправленной интеграции учёных, конструкторов, технологов, энергетиков и других специалистов, а также предпринимате-лей и производителей. Это может стать одним из перспективных инновационных направлений при развитии местной промышлености.

Литература:

1. Зиямухамедова У.А. Перспективные композиционные материалы на основе местных сырьевых и энергетических ресурсов.- Т.: ТГТУ, -2011.-160 с.

2. Зиямухамедова У.А. и др. Антикоррозионные и гидроабразивно-износостойкие гетерокомпозит-ные материалы на основе полимеров и местных минералов.- Т.: ТГТУ, 2015.-192 с.

Ташкент давлат техника университети, Андижон давлат университети,

Андижон машинасозлик институти. 2016 йил 7 декабрда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. А.Б.Джумабаев)

ÔÈÇÈÊÀ, ÒÅÕÍÈÊÀ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 22: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

22

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

НЕКОТОРЫЕ ХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ПРОИЗВОДНЫХ ПИРАЗОЛОВ

А.Дж.Джураев, Н.Мадиханов, А.Г.Махсумов, И.А.Абдугафуров Диарилгексадиинни диазометан билан реакциясидан пиразол ҳалқаси ҳосил бўлганлигини

физик-кимёвий усуллардан ташқари, кимёвий усуллар (бромлаш, гидридлаш, гидратациялаш, ациллаш ва оксиметиллиш) билан ҳам исботланди.

Калит сўзлар: пиразол, бромлаш, гидридлаш, гидратациялаш, ациллаш, оксиметиллаш. Реакция бромирования, гидрирования, гидратации, ацилирования и оксиметилирования пока-

зала, что циклизация диарилгексадиинов с диазометаном идет с образованием пиразольного кольца. Строение также доказано физико-химическими методами.

Ключевые слова: пиразол, бромирование, гидрирование, гидратация, ацилирование, оксиме-тилирование.

The article shows that cyclization of diariloxilation with diasomethan is followed by the formation of pira-zol in one acclila ring. The structure is is also proved by physic-chemical metod by the reaction of bromin-ing, hydraring, hydrotation, acylating and oxylating.

Key words: pirazol, bromining, hydraring, hydrotation, acylating, oxymethylating.

3,4-дизамещенные производные пиразолов синтезированы методом взаимодействия диарилокси-гексадиинов с диазометаном / 1,2/

С целью подтвeрждения строения и изучения химических свойств синтезированных соединений

мы провели некоторые превращения. В частности, наличие тройной связи подтверждалось броми-рованием, гидратацией, гидрированием, а наличие пиразольного кольца – ацилированием, оксиме-тилированием.

Бромирование. Известны некоторые работы, посвященные электрофильному присоединению брома к алкенилдиацетиленам [3].

С целью доказательства наличия одной ацетиленовой связи в молекуле производных пиразола нами изучено электрофильное присоединение брома к 4-/3-(3-хлорфенокси-1/-3(3-хлорфеноксиметил)-пиразолу:

С выходом 89,3% был получен 4-/1,11,2,21-тетрабром-3-(3-хлорфенокси)-1-пропан-/-3-(3-

хлорфеноксиметил)-пиразол, который представляет собой кристаллическое вещество, хорошо рас-творяющееся во многих органических растворителях, таких, как ацетон, бензол, спирт и др.

В ИК-спектре соединения 4-/1,11, 2,21-тетрабром-3-(3-хлорфенокси)-1-пропан-/-3-(3-хлорфеноксиметил)-пиразол, сохраняются все полосы поглощения, характеризующие пиразольное

ArOCH2C CC CCH2OAr +CH2N2 ArOCH2

N NH

C C CH2OAr

NNH

OCH2

Cl

C CCH2O

ClBr22

OCH2

NNH

Cl

C C CH2OBr

Br Br

Br

Cl

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 23: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

23

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

кольцо. Однако отсутствует слабая полоса в области 2240см-1, характеризующая дизамещенную ацетиленовую связь (С ≡ С). В области 600-500см-1 появляются новые полосы поглощения сильной активности, отвечающие валентным колебаниям С-Br группы. Спектроскопические данные подтвер-ждают, что присоединение брома протекает по ацетиленовой связи.

Гидратация. В настоящее время достаточно хорошо изучена гидратация диацетиленов /4/ в при-сутствии ртутных и других катализаторов.

Реакцию гидратации мы провели в метаноле в присутствии сернокислой ртути и серной кислоты. Учитывая поляризацию молекулы, можно предположить протекание реакции гидратации по схе-

ме:

Полученный кетон 4-/3-(3-хлорфенокси)-1-пропанон/-3-(3-хлорфенок-симетил)-пиразол представ-

ляет сoбой вязкую массу, которая постепенно закристаллизовалась. Строение подтвердили снятием ИК-спектров. В ИК-спектре полученного соединения, в отличие от

спектра исходного соединения, отсутствует полоса поглощения в области 2240см-1, характеризую-щая валентные колебания ацетиленовой связи и появляется полоса поглощения в

О области 1720см-1, свидетельствующая o присутствии – С группы.

Гидрирование. В ходе исследования строения синтезированных производных пиразолов, мы провели реакции гидрирования полученных на основе диарилоксигексадиинов. Гидрирование про-водили на промышленном Ni-Al-Ti катализаторе Ферганского МЖК, состав которого Ni-50%, Al-47%, Ti-3%. Гидрирование проводили в среде абсолютного этилового спирта при атмосферном давлении. Температура гидрирования 500С:

NNH

OCH2

Cl

C CCH2O

Cl

OCH2

NNH

Cl

C CH2O

Cl

Hg2+

OCH2

NNH

OCH2

Cl

C CCH2O

Cl

OCH2

NNH

Cl

CH2O

Cl

CH2

H2

CH2

2

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 24: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

24

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Выяснено, что синтезированные соединения очень легко гидрируются в присутствии катализато-ров до полного насыщения тройной связи.

Для подтверждения строения полученного продукта был снят ИК-спектр. B ИК-спектре отсутству-ет полоса поглощения в области 2240см-1 характерная для дизамещенной ацетиленовой связи.

Ацилирование. В работе [5] описана реакция ацилирования пиразолов с уксусным ангидридом. С целью доказательства наличия свободной NH- группы пиразольного кольца проводили реак-

цию ацилирования с уксусным ангидридом при комнатной температуре. Полученный N -ацетил-4/3-(3-хлорфенокси)-пропин-1/-3-(3-хлорфе-ноксиметил)-пиразол пред-

ставляет собой кристаллическое вещество белого цвета.

Для доказательства строения полученного продукта был снят ИК-спектр. В ИК-спектре, в области

3240см-1 отсутствует по >N-H, что свидительствует о протекании реакции в этой группе, и появляет-ся полоса (1700 см-1), характерная для С=О группы.

Оксиметилирование. Авторами работ /6,7/ показано, что пиразол способен в «мягких» условиях войти в реакцию Манниха с формальдегидом и вторичными аминами.

Нами с целью доказательства наличия N-H -группы пиразольного кольца, проведена реакция ок-симетилирования 4-/3-(3-хлорфенокси)-пропин-1/-3-(3-хлорфеноксиметил)-пиразола с формальдеги-дом в среде метанола по схеме:

Для доказательства структуры полученного соединения был снят ИК-спектр, в котором отсутству-

ет полоса поглощения в области 3240см-1, характерная для N-H-группы. Вместо этого появляется полоса поглощения в области 3410см-1 характерная для ОН-группы.

Cl

OCH2 C CCH2O

Cl(CH3COO)2O

Cl

OCH2

NN

H

NNCOCH3

C C CH2O

Cl

NNH

OCH2

Cl

C CCH2O

Cl

OCH2

NN

Cl

C CH2O

Cl

O

CH2

CH2

C

OH

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 25: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

25

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Таким образом, с помощью реакции бромирования, гидрирования, гидратации, ацилирования и оксиметилирования нами показано, что циклизация диарилоксигексадиинов с диазометаном идет образованием пиразольного кольца по одной ацетиленовой связи с сохранением другой.

Структура синтезированных производных пиразолов, кроме химических методов, доказана со-временными физико-химическими методами (ИК-спектроскопией).

Литература:

1.Ибрагимов Х.П., Махсумов А.Г., Джураев А.Дж., Мадиханов Н., Синтез 4,3-замещенных пиразо-ла //Докл.АН УзССР.1976.№4.С.44-45.

2.Мадиханов Н., Джураев А.Дж., Абдугафуров И.А., Махсумов А.Г., Некоторые способы получения производных пиразолов//Научный вестник.- АндГУ.- 2012.-№4.- С.30-33.

3. Порфирьева Ю.И., Петров А.А., Соколов Л.Б. Направление присоединения брома и бромистого водорода к ближайшим несимметричным гомологам диацетилена// Журн.общ.химии.- 1964.-т.34.- С.1873-1881.

4. Соколов Л.Б., Петров А.А. Направление гидратации сопряженных моноал-килдиацетиленов // Журн.орган.химии.-1966.- т.2.№6.- С.1003-1005.

5. Щвацберг М.С., Котляревский И.Л., Круглов Б.Г. Ацетиленовые производные гетероциклов. Не-которые превращения 3-этилпиразолов // Химия гетероцикл.соедин.-1968.-№4.- С.695-697.

6. Швацберг М.С., Деменова А.А., Сагдеев Р.З., Котляревский И.Л. Пиразолы с ацетиленовыми заместителями в 3-и 5-положениях // Изв. АНСССРсер.хим.-1969.-№11.- с.2546-2550.

7. Dvoretzky I, Holmes R. Formaldehyde condensation in the purasole series//J.Оrg.chem.1950.Vol.is. №6.P.1285-1288.

Андижон қишлоқ хўжалиги институти,

Тошкент тиббиёт академияси, Тошкент кимё технология институти.

2017 йил 24 мартда қабул илинган (Такризчи: к.ф.н. О.А.Музаффаров)

АНАЛИЗ КОЛЕБАТЕЛЬНЫХ СПЕКТРОВ ФЕРРОЦЕНА И НЕКОТОРЫХ ЕГО

ПРОИЗВОДНЫХ НА ОСНОВЕ КВАНТОВО-ХИМИЧЕСКОГО РАСЧЁТА

О.Ш. Абдуллоев, И.Р. Аскаров, Ш.Х. Абдуллаев

Gaussian 09 дастурий пакетини қўллаган ҳолда квант-кимёвий ҳисоблаш асосида ферроцен, 1,1`-диацетилферроцен ва 1,1'-диметилферроценларнинг тебраниш спектрлари таҳлил қилинди. Ферроцен ва унинг ҳосилалари қиёсий таҳлили функционал зичлик назарияси гибрид DFT/B3LYP методининг махсус ONIOM дастурида Fe атомлари учун cc-pvdz, С, Н ва О атомлари учун 6-311G(d) базисларини қўллаган ҳолда ҳисоблаш натижалари экспериментал спектрларга энг яқин эканлиги қайд этилди. Ҳисобланган қийматларнинг тажриба натижаларидан бир оз фарқини тўғрилаш мақсадида алоҳида типдаги тебранишлар учун масштабловчи коэффициентларнинг ўртача қиймати киритилди.

Калит сўзлар: ферроцен, 1,1`-диацетилферроцен, 1,1'-диметилферроцен, ИҚ-спектр, квант-кимёвий ҳисоблаш, DFT/B3LYP ONIOM методи, масштабловчи коэффициент.

Проведен анализ колебательных спектров ферроцена, 1,1`-диацетилферроцена и

диметилферроцена на основе квантово-химических расчетов с использованием программного пакета Gaussian 09. Сопоставительный анализ спектров ферроцена и его производных показал, что наиболее близкими экспериментальным спектрам результатами являются вычисленные данные с использованием специальной программы ONIOM гибридного метода теории функционала плотности DFT/B3LYP с базисами cc-pvdz для атома Fe и 6-311G(d) и атомов C, H,

қ

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 26: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

26

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

O. Для устранения небольших различий расчётных значений волновых чисел введены усредненные значения масштабирующих коэффициентов для отдельных типов колебаний.

Кючевые слова: ферроцен, 1,1`-диацетилферроцен, 1,1'-диметилферроцен, ИК-спектр, квантово-химический расчет, метод DFT/B3LYP ONIOM, масштабирующий коэффициент.

The article analyses the vibrational spectra of ferrocene, 1,1'-diacetylferrocene and dimethyl ferrocene

were analyzed on the basis of quantum chemical calculations with the use of the Gaussian 09 software package. A comparative analysis of the spectra of ferrocene and its derivatives showed that the calculated results obtained by using ONIOM's special program of the hybrid method of the density functional theory DFT / B3LYP with cc-pvdz bases for Fe and 6-311G (d) for C, H, and O atoms.To eliminate small differences in the calculated values of wave numbers, we have introduced averaged values of the scaling factors for individual types of oscillations.in the calculated values of the wave numbers provisions the band maxima of the experimental data, put the average values of refinable coefficients for individual types of vi-brations.

Key words: ferrocene, 1,1`-diacetylferrocene, 1,1-dimethylferrocene, IR-specter, quantum chemical cal-culation, method DFT/B3LYP ONIOM, refinable coefficient.

В настоящее время разработано множество специальных компьютерных программ, таких, как

Gaussian, HyperChem, MOPAC и мн. др., позволяющих выполнять квантово-химические расчеты в исследовании электронного строения и реакционной способности молекул. Такие расчёты имеют важное теоретическое и практическое значение в предварительной оценке направления реакций, при анализе экспериментально полученных данных и идентификации новых синтезированных соединений.

В настоящей статье приведены результаты анализа колебательных спектров ферроцена и неко-торых его производных на основании квантово-химических расчётов путем сопоставления теорети-ческих и экспериментально полученных данных. Ферроцен, синтезированный сравнительно давно [1,2], и свойства многочисленных его производных подробно изучены [3]. Будучи устойчивыми желе-зосодержащими π-комплексами, проявляющими небензоидную ароматическую природу, в их теоре-тически полученных спектрах обнаруживается некоторый набор аномальных физико-химических па-раметров. Имеются своеобразные различия при теоретическом изучении структуры производных ферроцена в отношении данных, полученных физическими методами исследования. В частности, при теоретическом определении положения полос поглощений расчетными методами, соответству-ющих скелетным колебаниям, в их колебательных спектрах возникают некоторые несоответствия с экспериментальными спектрами. Причина этого кроется в некотором сдвиге полос валентных коле-баний C-H связи при внесении других заместителей в циклопентадиенильное (Ср) кольцо, а также в близости частот валентных колебаний C-H связей другого рода. Повышение точности соответствия теоретических и экспериментальных результатов достигается применением так называемого способа “масштабирующего умножителя” [4].

Ниже излагаются результаты исследований по анализу ИК-спектров ферроцена (1), 1,1`-диацетилферроцена (2) и диметилферроцена (3) на основе квантово-химических расчетов с последующим определением для них масштабирующих умножителей. Квантово-химические расчеты осуществлены с использованием программного пакета Gaussian 09 [5].

1 2 3

В таблице 1 приведены теоретически вычисленные и экспериментально измеренные ИК-спектроскопические результаты для соединений 1, 2 и 3.

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 27: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

27

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Методы расчета Ранее нами [6,7] было установлено, что для квантово-химических вычислений координат молеку-

лярной структуры и некоторых физико-химических характеристик ферроцена наиболее оптимальным является гибридный метод теории функционала плотности DFT/B3LYP (Becke, Lee, Yang, Parr) [4,8]. Известно также, что при проведении квантово-химических расчётов молекул, содержащих атомы различных периодов и электронным строением, можно руководствоваться специальными методами [4, 9, 10].

В данной работе квантово-химический расчёт колебательных спектров ферроцена и его производных был проведен по 13 схемам программы ONIOM. Анализ полученных результатов показывает, что для расчёта колебательных спектров ферроцена и его производных можно применять 6 из этих вычислительных подходов, позволивших приблизить расчётный спектр к экспериментальному с погрешностью менее 5 %.

Обсуждение полученных результатов

Колебательные спектры ферроцена и его некоторых производных экспериментально изучены в работах [11-22]. В молекуле ферроцена, в основном, обнаруживаются 9 видов колебаний (враща-тельное колебание, , – , , , , , и ).

Проведенные нами квантово-химические расчёты показали, что полосы поглощения в области 170–180 см-1 в спектре ферроцена относятся к деформационным колебаниям связи Cp-Fe-Cp ( ), полосы поглощений в диапазоне 300–500 см-1 соответствуют валентным колебаниям свя-зей между Ср-кольца и атома Fe ( ) (Табл. 1).

Маятниковые колебания связей C–H, происходящие вне плоскости кольца ( ), проявляются в области 800-850 и 1050-1060 см-1, а аналогичные плоскостные колебания ( ) дают пики в диапазоне 1000-1180 см-1. Валентные колебания C–H связей Cp кольца ( ) обнаруживаются в виде сильно интенсивных полос поглощений в области 3075-3110 см-1.

Полосы поглощения, относящиеся к валентным колебаниям связей между атомами углеродов кольца ( ), наблюдаются около 1410 см-1. В спектрах производных ферроцена 2 и 3 наблюдается небольшой сдвиг полос поглощений, ответственных за эти колебания. Это обстоятельство можно объяснить положительным или отрицательным индукционными эффектами отдельных заместителей кольца. Поэтому в данной работе выбраны гетероаннулярно дизамещенные производные ферроцена с заместителями, имеющими разнородные индукционные эффекты.

Таблица 1.

Значения волновых чисел положения максимумов полос, вычисленных теоретически по методу I и найденныхэкпериментально в ИК-спектрах молекул соединений 1, 2, 3, а также их

отнесения.

Соединение 1 Соединение 2 Соединение 3 Тип колебания

Вычисленный υ, см-1

Найденный υ, см-1

Тип колебани

я

Вычисленный υ, см-1

Найденны й υ,

см-1

Тип колебания

Вычисленный υ, см-1

Найденный υ, см-1

162,78 165,48

170 a* 179 b

298,05 354,33 355,12 458,58 482,8 483,09

303 a 311 b 309 c

388 a 393 b 389 c

478 a 477 b 476 c

492 a 490 b 494 c

459,55 479,09 514,37 539,76

483 d 487 e

503 d 503 e

543 d 542 e

596 d 596 e

462,02 467,33 489,18

488 h 482 i 477 k

488 i 503 i 495 k

( ) 628,4 629,73 622 d 622 e

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 28: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

28

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

587,25 589 589,2 590,46

500 a 569 500 a 600 b 597 c

( ) 673,12 677,11 655 d 674 d 587,7 589,08 597,03 600,22

604 h 604 i 618 k

( ) ( ) 640,5 647,52 634 h 634 i 631 k

836,32 837,55 840,02 851,32 858,88 873,36 913,98 914,54 921,79 922,77

804 a 815 b 814 c

811 a 818 b 815 c

800 a 815 b 846 c

834 a 840 b 844 c

834 a 840 b 844 c

1050 a 1062 b 1050 a

846,45 847,63 880,3 886,33 902,81 916,84 921,67 925,4 930,9 939,2

826 d 826 e

893 d 892 e

901d,e

912d,e

832,53 835,62 874,34 877,67 881,22 900,76 911,4 918,88

808 h 811 i 818 k

859,19 872,92 879 880,99

900 a 900 c

900 a 902 c 867,53 868,61 844 d 843 e

858 d 858 e 855,56

863,3 947,86 956,32

851 h 834 i 862 i 850 k

924 h 926 i 922 k ( ) 999,86

1001,27 1077,12 1079,82 1413,46 1428

968 d 969 e 1067 d 1067 e

1403d,e

( ) 1019,04 1022,24 1075,42 1080,67

1001 h 1001 i 1000 k

1036,87 1037,17 1044,03 1044,26 1101,59 1101,73 1108,88 1109,61

1010 a 1001 b 1000 c

1002 a 1006 b 1005 c

1170 a 1058 c

1178 a 1197 b 1058 c

1060,2 1064,53 1083,91 1091,23 1102,05 1109,11 1274,82 1277,64

1021 d 1021 e 1053 d 1053 e 1073 d 1073 e 1109 d

1281d,e

1068,32 1074,98 1090,57 1095,4 1103,64 1109,69

1024 h 1026 i 1024 k 1039 h 1038 i 1038 k

1052 h 1062 i 1106 h 1104 i 1106 k

1137,81 1391,81

1108 a 1106 b 1096 c

1108 a 1107 b 1110 c

1560 a 1358 b 1356 c

1560 a 1357 c

1157,07 1157,32 1325,01 1334,44 1380,79 1389,49

1117d,e

1343 d 1342 e

1355 d 1364 e

1376 d 1378 e

1274,77 1278,17 1385,25 1402,13 1418,97 1430,97

1220 h 1228 i 1228 k 1260 k

1324,7 1325,6

1200 a

1257 a 1255 c 1298,76

1300,72 1341 k 1362 h 1362 i 1370 k

1370 h 1368 i 1371 k 1379

h1380 i 1383 k

1388 i 1388 k

1412 k 1408,97

1469,16 1408 a 1414 b 1410 c

1411 a 1414 b 1411 c

1442,86 1442,91 1452,94 1455,57

1466 d 1467 e

1464,83 1468,27

1462 h 1464 i 1458 k 1477 h 1476 i 1475 k

( ) 1522,95 1529,71 1530,59 1549,27

1629 h 1638 i 1479 k 1635 h

1643 h

( ) ( ) 1539,82 1541,89

1676 h 1647 i 1438 k

( ) 1502,54 1511,59

1620 d 1619 e

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 29: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

29

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

1513,04 1514,79 1522,67 1526,34 1665,26

1665,26 1670,62

1663 d 1657 e

( ) 3044,59 3045,9 3118,7 3119,5 3169,21 3169,63

3076d,e 3091 d 3090 e

3106 d 3105 e

( ) 3034,22 3035,58 3094,95 3097,48 3120,78 3123,03

2728 h 2863 i 3073 k 2855 h 2884 i 2924 h 2920 i

3272,21 3273,36 3288,43 3289,24 3305,11 3305,2 3272,72 3273,85 3288,65 3289,44

3085 a 3103 b 3088 c

3100 a 3104 c

3085 a 3089 b 3100 c

3075 a 3098 b 3081 c

3083 a 3098 b 3100 c

3099 a 3112 b 3109 c

3276,22 3277,43 3288,06 3288,96 3300,69 3301,04 3311,06 3311,14

3299 d.e 3265,19 3266,22 3270,32 3271,04 3279,93 3280,71 3294,96 3295,4

2963 h 2946 i 3073 k 3079 h 3079 i 3091 h 3093 i 3123 h 3107 i

*литератураа-[11], b-[12], c-[13,14], d-[18], e-[19], h-[20], i-[21], k-[17] При сопоставлении теоретически вычисленных и экпериментально измеренных результатов

наблюдается относительно небольшое занижение теоретических значений, отвечающих колебаниям , , (в некоторых случаях, также и ), в сравнении с экспериментальными, а для остальных колебаний – наоборот. Это можно объяснить влиянием d-орбиталей атома железа и изменением энергии молекулярных орбиталей в результате образо-вания π-комплекса атома железа с циклопентадиенильным кольцом. Теоретический расчёт по методу II (табл. 2) с использованием трёх d-поляризационных функций позволил уменьшить эту разницу. Введение диффузионной функции в выбранный базис для атома железа (в выражении базиса показан знаком «+») в расчёте по методу III позволил максимально приблизить теоретические значения для колебания к экспериментальным результатам. Применение кор-реляционно-согласованных поляризационных базисов [8] (методы IV и V)также приводит к уменьшению разницы. Наиболее близкими к экспериментальным оказались колебательные спектры, расчитанные по методу V с применением одной d-поляризационной функции для ато-мов C, H и O.

Таблица 2.

Квантово-химические методы, позволяющие расчитать колебательные спектры соединений 1, 2 и 3 с погрешностью менее 5%

ONIOM

метод Базисы метода DFT/B3LYP

Для атома Fe Для атомов C, H, O I 6-31G(2d,p) 6-31G II 6-311G(3d,p) 6-31G III 6-311+G(3d,p) 6-31G(d) IV cc-pvdz 6-311G V cc-pvdz 6-311G(d) VI Lan2dz 6-311G(d)

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 30: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

30

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Для достижения более полного соответствия результатов теоретического расчета

экспериментальным данным необходимо ввести масштабирующий умножитель [4,8,9]. Последний определяется по формуле:

ξ(эксп.) = a⋅ξ(теор.), где ξ(эксп.) и ξ(теор.) – экспериментально измеренные и теоретически расчитанные величины, a - масштабирующий умножитель.

Ранее в работах [4, 8-10] авторы предложили применять лишь один масштабирующий умножитель для целого спектра в широком диапазоне. Однако, из-за неоднозначности природы различных колебаний молекулы вычисленные значения волновых чисел для некоторых из этих колебаний будут располагаться несколько выше, чем экспериментальные, а остальные, наоборот, чуть ниже. Учитывая это обстоятельство, в настоящей работе сопоставлением колебательных спектров молекул 2 и 3 со спектром соединения 1 отдельно проанализированы колебания, относя-щиеся к звену ферроцена. Путём обобщения для каждого вида однотипных колебаний нами по вышеприведенной формуле были рассчитаны значения масштабирующих умножителей относительно каждого экспериментального результата, приведенного в различных источниках. Полученные среднеарифметические значения масштабирующих умножителей для разных колебаний в молекулах исследуемых соединений приведены в таблице 3.

Как видно из табл. 3, значения масштабирующих множителей для разных колебаний достаточно близки к единице, что позволяет утверждать адекватность выбранной теоретической модели расчё-та. Несмотря на то, что найденные масштабирующие множители мало отличаются от единицы, их учёт позволяет более точно оценить положение максимума полосы поглощения того или иного ко-лебания.

Пользуясь значениями усреднённых масштабирующих множителей, приведённых в таблице 3, можно вычислить колебательные спектры разных гетероаннулярно дизамещенных производных ферроцена с электроннодонорным (2) и электронноакцепторным (3) заместителями.

Таблица 3. Усреднённые значения масштабирующих умножителей положений максимумов полос

поглощений в колебательных спектрах веществ 1-3

Тип

коле

бани

я

Вещ

еств

о

Метод

I II III

a* b c среднее a B C Средне

е a b c среднее

1 1,036 1,091 1,063 0,984 1,036 1,010 1,016 1,070 1,043 2 3

1 1,047 1,055 1,052 1,051 1,058 1,065 1,063 1,062 1,025 1,032 1,030 1,029 2 1,006 1,010 1,008 1,010 1,013 1,012 1,011 1,015 1,013 3 1,033 1,039 1,022 1,031 1,047 1,053 1,036 1,045 1,018 1,024 1,007 1,016

1 0,849 1,017 0,990 0,952 0,853 1,018 0,994 0,955 0,852 1,020 0,993 0,955 2 1,002 1,001 1,002 1,001 1,000 1,001 1,000 0,999 1,000 3 1,018 1,018 1,041 1,026 1,022 1,022 1,046 1,030 1,019 1,019 1,042 1,026

1 0,967 1,018 0,983 0,989 0,968 1,019 0,984 0,990 0,981 1,032 0,998 1,004 2 0,983 0,979 0,981 0,994 0,990 0,992 0,982 0,978 0,980 3 0,956 0,967 0,981 0,968 0,958 0,968 0,982 0,969 0,969 0,979 0,990 0,979 1 1,078 1,032 1,055 1,079 1,033 1,056 1,097 1,050 1,073

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 31: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

31

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

2 0,981 0,980 0,981 0,996 0,995 0,996 0,980 0,980 0,980 3 0,980 0,972 0,979 0,977 0,981 0,972 0,980 0,978 0,993 0,984 0,991 0,989

1 0,997 1,003 0,959 0,986 0,997 1,002 0,960 0,986 1,011 1,013 0,971 0,998 2 0,989 0,984 0,987 1,003 0,998 1,001 0,988 0,984 0,986 3 0,966 0,969 0,998 0,978 0,966 0,969 0,998 0,978 0,981 0,985 1,014 0,993

1 1,010 0,976 0,974 0,987 1,010 0,994 0,974 0,993 1,004 0,970 0,968 0,980 2 1,000 0,999 1,000 1,004 1,003 1,004 0,999 0,999 0,999 3 0,976 0,979 0,983 0,979 0,976 0,979 0,982 0,979 0,978 0,980 0,984 0,981

1 0,940 0,942 0,942 0,941 0,940 0,942 0,942 0,941 0,949 0,952 0,952 0,951 2 1,002 1,002 1,002 1,011 1,011 1,011 1,001 1,001 1,001 3 0,935 0,932 0,938 0,935 0,935 0,932 0,937 0,935 0,944 0,942 0,947 0,944

Тип

коле

бани

я

Вещ

еств

о

Метод

IV V VI

a b c среднее a B C средне

е a b c среднее

1 1,072 1,129 1,101 1,045 1,100 1,072 1,012 1,065 1,038 2 3

1 1,100 1,107 1,105 1,104 1,042 1,050 1,047 1,047 1,080 1,088 1,086 1,085 2 1,035 1,039 1,037 1,018 1,022 1,020 1,021 1,006 1,014 3 1,027 1,033 1,016 1,026 1,031 1,037 1,020 1,029 1,015 1,020 1,004 1,013

1 0,864 1,024 1,007 0,965 0,846 1,014 0,986 0,949 0,850 1,007 0,991 0,949 2 1,024 1,023 1,024 0,995 0,995 0,995 1,004 0,508 0,756 3 1,042 1,042 1,066 1,050 1,012 1,012 1,036 1,020 1,016 1,016 1,040 1,024

1 0,991 1,041 1,002 1,011 0,986 1,038 1,003 1,009 0,990 1,041 1,006 1,012 2 1,002 0,998 1,000 1,000 0,996 0,998 1,003 0,690 0,847 3 0,950 0,960 0,966 0,959 0,977 0,987 1,002 0,989 0,996 1,007 1,028 1,010

1 1,089 1,043 1,066 1,105 1,058 1,082 1,104 1,057 1,080 2 0,998 0,997 0,998 0,998 0,998 0,998 0,999 0,999 0,999 3 0,974 0,965 0,972 0,971 0,996 0,987 0,995 0,993 1,010 1,001 1,009 1,007

1 1,009 1,016 0,970 0,998 1,020 1,022 0,981 1,008 1,022 1,027 0,983 1,010 2 0,998 0,994 0,996 1,011 1,006 1,009 1,013 1,009 1,011 3 0,965 0,968 0,996 0,976 0,989 0,993 1,022 1,002 0,999 1,002 1,032 1,011

1 1,022 0,988 0,985 0,998 1,016 0,998 0,980 0,998 1,023 0,988 0,986 0,999 2 1,009 1,008 1,009 1,013 1,013 1,013 1,017 0,818 0,918 3 0,975 0,978 0,981 0,978 0,988 0,991 0,995 0,991 1,001 1,004 1,007 1,004

1 0,949 0,952 0,952 0,951 0,956 0,958 0,958 0,957 0,955 0,958 0,958 0,957 2 1,013 1,013 1,013 1,018 1,018 1,018 1,018 1,018 1,018 3 0,959 0,957 0,962 0,959 0,951 0,948 0,954 0,951 0,940 0,938 0,943 0,941

* литература: a – 1 [11], 2 [18], 3 [20]; b – 1 [12], 2 [19], 3 [21], c – 1 [13, 14], 3 [17].

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 32: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

32

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Таким образом, сопоставительный анализ колебательных спектров ферроцена и некоторых его гетероаннулярно дизамещенных производных с привлечением квантово-химических расчётов поз-волил провести однозначные отнесения полос поглощений в их ИК-спектрах.

Установлено, что наиболее близкими результатами экспериментальным спектрам оказались вы-численные данные с использованием специальной процедуры ONIOM гибридного метода теории функционала плотности DFT/B3LYP с базисами cc-pvdz для атома Fe и 6-311G(d) для атомов C, H, O. C целью устранения не столь существенной разницы расчётных значений волновых чисел положения максимумов полос от экспериментальных данных нами введены усредненные значения масштабирующих коэфициентов для отдельных типов колебаний исследуемых молекул.

Литература:

1. Перевалова Э.Г., Решетова М.Д., Грандберг К.И., Железоорганические соединения.

Ферроцен.- М.: Наука, 1983.- 544 с. 2. Нeсмeянoв A.Н., Xимия фeррoцeнa.- М.: Нaукa, 1969.- 606 с. 3. Аскаров И.Р. Ферроцен и его производные.- Фергана, 1999.- 206 с. 4. Бутырская Е.В. Компьютерная химия: основы теории и работа с программами

Gaussian и GaussView.- М.: Солон-пресс, 2011.- 224 с. 5. Frisch M.J. and etc., “Gaussian 09, Revision A.1” Gaussian, Inc., Wallingford CT, 2009. 6. Abdulloyev O.Sh., Ferrosenning ba'zi fizik-kimyoviy tavsiflari kvant-kimyoviy tahlili. // “XXI asr

– Intellektual avlod asri” ilmiy-amaliy anjuman.Andijon.- 2015.-B. 137-140. 7. Аскаров И.Р., Абдуллоев О.Ш., Абдуллоев Ш.Х., Анализ результатов квантово-

химических расчетов геометрических и энергетических характеристик молекулы ферроцена. // Материалы междунар. конф. “Актуальные проблемы отраслей химической технологии” (Бухара, 10-12 ноября 2015), Ташкент, 2015.- C. 307-309.

8. Becke A.D., J. Chem. Phys., 1993, 98, 1372-1377. 9. Серба П.В., Мирошниченко С.П., Блинов Ю.Ф., Квантово-химические расчеты в

программе GAUSSIAN по курсу «Физика низкоразмерных структур». Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2012.- 100 с.

10. Jr. Dunning T. H., J.Chem. Phys.,1989, 90,1007-23. 11. Lippincott E. П., Nelson R.D., Spectrochim. acta, 1958, 10, 307. 12. Hartley D., Ware M. I., J. Chem. Soc. A, 1969, 138. 13. Кимельфельд Я. M., Смирнова Е. М., Алексанян В. Т., Лубович А. А., Журн. структур.

химии, 1973, 14, 826. 14. Aleksanyan V.Т., Lokshin В.V., J. Organometal. chem., 1977, vol. 131,p. 113. 15. Fritz H.P., Schafer L., Chem. Ber., 1964, 97, 1829. 16. Aleksanyan V.Т., Borisov G.K., Devyatych G.G. et al., J. Raman. Spectros., 1974, 2, 345. 17. Cryaznova T.P., et al., J. Organomet. Chem., 2010, 695, 2586-2595. 18. ChemicalBook, “1,1'-Diacetylferrocene(1273-94-5)IR1,” 2008.

http://www.chemicalbook.com/SpectrumEN_1273-94-5_IR1.htm. 19. ChemicalBook, “1,1'-Diacetylferrocene(1273-94-5)IR2,” 2008.

http://www.chemicalbook.com/SpectrumEN_1273-94-5_IR2.htm. 20. ChemicalBook, “1,1'-DIMETHYLFERROCENE(1291-47-0)IR1,” 2008.

http://www.chemicalbook.com/SpectrumEN_1291-47-0_IR1.htm. 21. ChemicalBook, “1,1'-DIMETHYLFERROCENE(1291-47-0)IR2,” 2008.

http://www.chemicalbook.com/SpectrumEN_1291-47-0_IR2.htm. 22. Mohamadi N., etc. J. Organomet. Chem., 2012, v.713, p.51-59.

Андижон давлат университети,

2017 йил 3 апрелда қабул қилинган (Тақризчи: доц. Ш.Қирғизов)

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 33: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

33

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ФИЗИКО-МЕХАНИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА НОВЫХ ГРАНУЛИРОВАННЫХ ИОНИТОВ

Н.Т.Каттаев

Мақолада акрилонитрилнинг дивинилбензол билан тикилган сополимери асосида олинган ионитларнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш натижалари келтирилган. Тадқиқот натижасида ионитларнинг ижобий эксплуатацион хоссаларга эга экани ҳамда уларни ионалмашиниш жараёнларида сорбент сифатида ишлатиш мумкинлиги кўрсатилди.

Калит сўзлар: сополимер, ғовак ҳосил қилувчи, тўрланган тузилма, сорбция изотермаси, ғоваклик омиллари.

В статье приведены результаты исследования физико-химических свойств новых гранулиро-

ванных ионитов на основе сополимера акрилонитрила с дивинилбензолом. Показано, что изучен-ные иониты обладают удовлетворительными эксплуатационными свойствами, которые могут быть рекомендованы в качестве сорбентов для ионообменных процессов.

Ключевые слова: сополимер, механическая прочность, химическая стойкость, параметры сетки.

The article presents the results of the investigation of physico-chemical properties of new granular ion

exchangers based on the acrylonitrile copolymer with divinylbenzene. It was shown that the studied ion ex-changers have satisfactory performance properties, which can be recommended as sorbents for ion-exchange processes.

Key words: copolymer, mechanical strength, chemical resistance, networking parameters. I. Введение Известно, что прежде чем приступать к эксплуатации новых ионообменных смол их подвергают

стандартным испытаниям на предмет выявления эксплуатационных свойств. Следовательно, знание комплекса эксплуатационных свойств ионитов облегчает задачу их применения и расчеты, связан-ные с ионным обменом.

В этой связи для поиска возможных областей применения новых ионитов нами были изучены их физико-механические свойства, которые имеют не менее важное значение, чем химические. Для общей характеристики новых ионитов определяли следующие свойства: фракционный состав, меха-ническая прочность, плотность ионита, влажность,набухаемость и другие [1].

II. Методическая часть В качестве объектов испытаний выбраны катионит и иониты на основе сополимера акрилонитри-

ла (АН) с дивинилбензолом (ДВБ), полученные путем щелочного гидролиза и реакцией аминирова-ния гидроксиламином (ГА), гидрозингидратом (ГГ), диэтиламином (ДЭА) и этилендиамином (ЭДА).

Ситовой анализ проводили по методике [2], плотность сополимеров определяли пикнометриче-ским методом [3], набухание сополимеров определяли гравиметрическим методом [4]. Механиче-скую прочность ионитов характеризовали по методике [2] на приборе качающего типа.

Для изучения химической стойкости образцы ионитов выдерживали в растворе различных кис-лот и оснований (5 %-ных НСl, NaOH и НСlО4) в течение 48 часов при комнатной температуре. По-сле очистки от следов химических агентов определяли значение статической обменной емкости (СОЕ).

III. Полученные результаты и их обсуждение

В ионообменных процессах, протекающих в водной среде, размер ионита играет важную роль и оказывает существенное влияние на диффузию ионов через неподвижную водяную пленку на по-верхности смолы. В связи с этим нами экспериментальным путем были найдены оптимальные условия реакции суспензионной сополимеризации, при которых получены ионообменные смолы с размером гранул, относящихся к классу «А».

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 34: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

34

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Таблица 1.

Влияние химических реагентов на СОЕ сорбентов

Среда СОЕисх, мг-экв/г СОЕкон, мг-экв/г СОЕкон/СОЕнач, %

Катионит 5 % НСl 4,80 4,74 98,88 5 % NaOH 4,80 4,91 102,23 5 % НСlО4 4,80 4,57 95,14 Воздух* 4,80 4,75 98,89

Анионит АН:ДВБ:ГА 5 % НСl 2,46 1,92 78,05 5 % NaOH 2,46 1,35 54,88 5 % НСlО4 2,46 2,62 106,50 Воздух* 2,46 2,41 98,15

Анионит АН:ДВБ:ГГ 5 % НСl 2,83 2,16 76,33 5 % NaOH 2,83 1,59 56,18 5 % НСlО4 2,83 2,67 94,35 Воздух* 2,83 2,07 82,31

Анионит АН:ДВБ:ДЭА 5 % НСl 2,43 1,82 75,15 5 % NaOH 2,43 1,86 76,35 5 % НСlО4 2,43 2,01 82,65 Воздух* 2,43 2,19 90,25

Анионит АН:ДВБ:ЭДА 5 % НСl 2,51 4,32 172,11 5 % NaOH 2,51 1,34 53,39 5 % НСlО4 2,51 4,76 189,64 Воздух* 2,51 2,16 86,14

*Температура – 1000С

В ионообменных технологиях при выборе марки ионита применительно к условиям эксплуата-ции особое внимание уделяется изучению его химической стойкости. Поэтому нами с целью поиска условий эксплуатации синтезированные иониты были подвергнуты воздействию различных агрес-сивных сред: 5 %-ных НСl, NaOH и НСlО4, результаты которых приведены в табл.1.

Из приведенных в табл.1 данных видно, что почти все образцы ионитов имеют достаточно приемлемые показатели устойчивости к химическому воздействию.

Одним из важных требований, предъявляемых к гранулированным ионитам, является их механи-ческая прочность. Результаты изучения механической прочности полученных полимеров приведены в табл.2.

Таблица 2. Механическая прочность исходных и модифицированных сополимеров

Ионит Катионит АН:ДВБ:ГА АН:ДВБ:ГГ АН:ДВБ:ДЭА АН:ДВБ:ЭДА Механическая прочность, % 98,0 98,3 98,9 98,0 97,6

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 35: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

35

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Данные, приведенные в табл.2, свидетельствуют о том, что наиболее механически прочными яв-ляются полимеры, полученные на основе сшивающего агента дивинилбензола.

Известно, что при совместной полимеризации моно- и дивинильных мономеров образуются сет-чатые полимеры, свойства которых определяются не только природой исходных веществ, но и усло-виями формирования пространственной сетки. В зависимости от использования сетчатых полиме-ров возникает необходимость регулирования структуры, т.е. достижения определенных значений таких параметров, как степень набухания, избирательность по отношению к компонентам сорбируе-мого объекта, хорошая механическая прочность.

В табл.3 приведены значения плотности, степени набухания и параметры сетки для новых грану-лированных ионитов.

Таблица 3.

Плотность, степень набухания и параметры сетки анионитов

Тип ионита , г/см3

q2

m МС nС.103,

моль/см3 NC 10-20, (см3)-1

C 103, моль CV ,

см3/моль

АН:ДВБ:ГА 1,032

1,46

470

2,19 10-3 2,35 1,100 280,6

АН:ДВБ:ГГ 0,965

1,37

450

2,31 10-3 0,84 1,305 192,3

АН:ДВБ:ДЭА 1,026

1,45

487

2,11 10-3 2,44 1,940 274,2

АН:ДВБ:ЭДА 1,017

1,42

465

2,23 10-3 1,57 1,151 251,2

Как видно из данных табл.3, плотность, набухаемость и параметры сетки анионитов, полученных аминированием ГА, ДЭА и ЭДА, существенных изменений не претерпевают. Полученные при гид-разидировании иониты, благодаря двойной сшивке, обладают меньшим значением степени набуха-ния и более сшитой структурой.

IV. Заключение Таким образом, изучение физико-механических свойств новых гранулированных ионитов показа-

ло, что полученные новые иониты обладают удовлетворительными эксплуатационными свойствами и их можно рекомендовать для применения в сорбционных технологиях.

Литература:

1. Салдадзе К.М., Пашков А.Б., Титов В.С. Ионообменные высокомолекулярные соединения. – М.:

Госхимиздат. – 1960. – 356 с. 2. Апельцин И.Э. Ключко В.А., Лурье Ю.Ю., Смирнов А.С. Иониты и их применение.–М.: Стан-

дартгиз, 1949. – 205 с. 3. Аскаров М., Ойхужаев Б., Погосов Ю. Полимерлар кимёсидан практикум. –Т.: Олий ва ўрта мак-

таб, 1963. – 295 с. 4. Рафиков С.Р. и др. Введение в физикохимию растворов полимеров. – М.: Наука, 1978. –328 с.

Юқори технологиялар маркази, 2017 йил 4 июлда қабул қилинган

(Тақризчи: к.ф.н. Ю.Исаев)

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 36: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

36

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

СИНТЕЗ АМИНОЭФИРОВ ЙОДНАФТОЛА

У.А.Абидов, А.Гафуров

Мақолада 1-йод – β-нафтолнинг Манних реакцияси бўйича аминоэфирлар синтези ёритилган.Калит сўзлар: 1-йод-β-нафтол, бромпропаргил, параформ, иккиламчи гидроцикликаминлар.

В статье на основе пропаргилового эфира 1-иоднафтола по реакции Манниха показано синте-зирование аминоэфиров.

Ключевые слова: 1-йод-β-нафтола, бромистый пропаргил, парафарм, вторичные гетеро-циклические амины.

In this articlesynthezing of aminethers on the base of proparghyl ether 1-iodine-β-nafthol in the reacshion

of Mannih is presented.Key words: 1-iodine-β-naftola, bromo-propine, formalin, heteronuclear amine.

В последнее время внимание исследователей направлено на изыскание новых физиологически активных соединений, являющихся производными фенолов и нафтолов.

Известно, что многие аминоэфиры обладают физиологически активными свойствами, которые при-меняются в сельском хозяйстве как гербицидные и фунгицидные препараты. Однако, ацетиленовые аминоэфиры нафтолов до настоящего времени изучены недостаточно.

В предыдущих работах сообщалось о синтезе некоторых ацетиленовых аминоэфиров и об их фи-зиологических и ингибирующих свойствах [1,2]. Продолжая исследование в этой области мы синтези-ровали ряд аминоэфиров 1-йод-β-нафтола, которые могут найти применение в качестве биологиче-ски активных веществ в сельском хозяйстве. Синтез аминоэфиров нафтола осуществляется на основе пропаргилового эфира 1-йод-β-нафтола.

Аминометилирование пропаргилового эфира 1-йод-β-нафтола проводили по реакции Манниха. Как известно эта реакция широко используется в органическом синтезе для получения β-аминокарбонил-ных соединений [3]. В качестве аминометилирующих реагентов применены параформ и вторичные алифатические амины.

I

OH

I

OCH2CHC C-CH2Br

CH

I

OCH2C CHH2CO, HNR2

I

OCH2C C-CH2NR2

-H2O

где, HNR2=диметил, диэтил, дибутил, диэтанол и динониламины. Некоторые физико-химические ха-рактеристики синтезированных аминоэфиров приведены в таблицах.

I. 1-йоднафтокси-N-(бутин-2)-диметиламин.

II. 1-йоднафтокси-N-(бутин-2)-диэтиламин.

III. 1-йоднафтокси-N-(бутин-2)-дибутиламин.

IV. 1-йоднафтокси-N-(бутин-2)-диэтаноламин.

V. 1-йоднафтокси-N-(бутин-2)-динониламин.

Page 37: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

37

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Состав и строение синтезированных соединений подтверждены данными элементного анализа и спектральными методами.

Таблица 1.

Соед-е Выход % Т.пл. оСНайдено %

C H N II 80 28-29 52,09-52,29 4,09-4,12 3,54-3,50 33,58II 68 42-46 48,96-48,97 3,86-3,91 6,03-6,10 30,43-30,49III 60 Сиропобр. 72,47-72,51 9,20-9,24 3,61-3,67 28,01-28,03IV 67 53-54 61,08-61,27 7,29-7,36 2,44-2,47 25,30-25,33V 62 89-90 64,93-64,98 7,54-7,73 1,87-2,09 1,69-1,70

Таблица 2.

Соединение Брутто-формулаВычислено %

C H N II C16H16INO 52,60 4,38 3,83 34,75II C18H20INO 49,20 4,10 6,38 30,60III C22H24INO 72,63 9,35 3,85 28,22IV C26H36INO3 61,77 7,13 2,77 25,65V C32H48INO 65,19 8,15 2,37 1,97

Экспериментальная часть

Синтез пропаргилового эфира 1-йод-β-нафтола. В колбу, снабженную обратным холодильником, помещают 0,1 моль 1-йод-β-нафтола, 0,11 моль бромистого пропаргила, 17,5 гр безводного поташа, 100 мл ацетона и нагревают в водяной бане в течение 5-6 часов. Охлажденную смесь фильтруют, промывают ацетоном, разбавляют 200 мл воды и экстрагируют эфиром. Эфирную вытяжку сушат над поташом и отгоняют растворитель. Продукт очищают перекристаллиацией из бензола. Выход 82 %.

Синтез 1-йоднафтокси-N-(бутин-2)-диметиламина. В колбу, снабженную насадкой Дина-Старка с обратным холодильником, помещают 0,005 моль (1,55 гр) пропаргилового эфира 1-йод-β-нафтола, 0,48 гр параформа, 0,005 моль (0,225 гр) диметиламина, 0,05 гр однохлористой меди и 30 мл бензола. Смесь нагревают на водяной бане в течение 5-6 часов. Охлажденную смесь подкисляют 5 % соляной кислотой и экстрагируют эфиром. Эфирные вытяжки сушат над безводным поташом и растворитель выпаривают. Продукт очищают перекристаллиацией из петролейного эфира. Выход 80 %.

Вышеуказанным способом получены остальные аминоэфиры.Таким образом, нами синтезированы аминоэфиры на основе 1-йод-β-нафтола по реакции Манниха.

Опыты показали, что реакции получения аминоэфиров дают хорошие выходы. Полученные соеди-нения могут быть использованы в разработке новых биологически активных веществ для сельского хозяйства.

Литература:

1. Абидов У.А., Махсумов А.Г. Синтез аминоэфиров конденсацией пропаргилового эфира β-наф-тола по реакции Манниха. Материалы международной научной конференции.- Наманган, 2003.- С. 20-22.

2. Абидов У.А. Некоторые реакции пропаргилового эфира β-нафтола. Материалы научной конфе-ренции.- Наманган, 2005.- С. 158-160.

3. Нейланд О.Я.Органическая химия.- М.: Высшая школа, 1990.- С. 523

Андижон қишлоқ хўжалик институти, Андижон давлат университети.

2017 йил 6 сентябрда қабул қилинган.(Тақризчи: проф. И.Асқаров)

Page 38: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

38

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

НИТРАРИН ТУРИДАГИ АЛКАЛОИДЛАР БИОГЕНЕЗИ ТЎҒРИСИДА

О.М.Назаров, А.А.Ибрагимов, З.И.Хазратқулова

Нитрарин туридаги алкалоидларнинг табиатда мавжуд манбалардан биогенезининг мантиқий схемаси таклиф этилди. Замонавий адабиётларда келтирилган муқобил таклифлар ҳам муҳокама этилди.

Калит сўзлар: Nitraria, нитрарин, биогенез, алкалоид, триптамин, лизин, интермедиат, биосинтез.

Предложена гипотетическая схема биогенеза алкалоидов типа нитрарина из

присутствующих в природных объектах источников. Обсуждены возможные альтернативные пути биосинтеза этой группы веществ.

Ключевые слова: Nitraria, нитрарин, биогенез, алкалоид, триптамин, лизин, интермедиат, биосинтез.

The article presents the logical scheme of hypothetic scheme of biogenesis of nitrarine alkaloids in the

natural resources and alternative ways of biosynthesis of this group of substances. Key words: Nitraria, nitrarine, biogenesis, alkaloid, tryptamine, lysine, intermediate, biosynthesis. Nitraria ўсимликлари туркумининг кимёвий таркиби ўзининг хилма-хиллиги билан тадқиқотчиларнинг

эътиборини тортиб келган. Nitraria ўсимликлари туркумидан ўз таркибида 2-азаспиро[5.5]-ундекан ядросини тутган спиропиперидин, 14,21-этано-16-азаиохимбан ядросига эга нитрарин тури, -карболин, иохимбин, пирролидинхиназолон, пирролидинхиназолин, индоло[2.1-ij]-хинолино[4.5-bc]-1,5-нафтиридин, 1-(хинолинил)- -карболин, хинолизидин, фуранхинолин, хинолин ҳамда оддий индол алкалоидлари ажратиб олинган ва тузилиши тўлиқ тасдиқланган. Ажратиб олинган ва ўрганилган бирикмалар орасида нитрарин туридаги алкалоидлар тузилиши ва қизиқарли фармакологик хусусиятлари билан ажралиб туради. Ўсимлик манбаларидан ажратиб олинган нитрарин тури алкалоидлари мутлақо янги гетероциклик системага эга бўлиб, ўзига хос тузилишга эгадир. Бу алкалоидларнинг ўсимликдан ажратиб олиниши, тузилиши ва биологик фаоллиги ҳақида кўплаб мақолалар нашр этилган [1].

Нитрарин туридаги алкалоидлар тузилишига кўра индол алкалоидлари синфига мансуб. Индол алкалоидларининг асосий миқдори ўсимликларнинг саккиз оиласида учрайди. Улар орасида Rubiaceae, Logаniaceae ва Apocynaceae ўсимликлар оилалари индол алкалоидларига бойдир. Индол алкалоидлари ўзининг тузилишига кўра бир неча гуруҳга бўлинади. Нитрарин туридаги алкалоидлар алоҳида гуруҳни ташкиллайди. Мураккаб индол алкалоидларининг биосинтезида L-триптофан ва монотерпен бирлиги(С10) қурилиш қисми сифатида хизмат қилади. Бу алкалоидларнинг монотерпен бирлиги икки молекула мевалон кислотасидан ҳосил бўладиган гераниолдан келиб чиқиши нишонланган 14С иштирокидаги кўплаб тажрибаларда ўз исботини топган. Гераниолнинг қайта гуруҳланиши натижасида мураккаб индол алкалоидларининг учта асосий тузилиш турлари ҳосил бўлади: Corynanthe, Aspidosperma ва Iboga[2]. Гераниол ўз навбатида бир қатор ўзгаришларга учраб секологанин ҳосил қилади. Триптофандан ҳосил бўлган триптаминнинг секологанин билан конденсатланиши натижасида Corynanthe туридаги алкалоидлар ҳосил бўлади. Аймалицин ва резерпин каби иохимбин алкалоидлар биогенези шундай амалга ошади. Аммо нитрарин ўз тузилишига кўра иохимбин ва гетероиохимбин алкалоидлардан фарқ қилади. Нитрарин N.schоberi ўсимлигининг асосий алкалоиди бўлиб, 14,21-этано-16-азаиохимбан ёки гексагидропиридо[2,3:1,4]1,2,3,4,6,7,12,12b-октагидроиндоло[2,3-a] хинолизин тузилишига эга (1а ва 1б).

NH

N

HN

H H

HNH

N

NH

1а 1б

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 39: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

39

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Бу тузилишдан кўриниб турибдики, нитрарин молекуласи асосида тетрагидро- -карболин ва тўйинган хинолин системалари ётибди. Нитрарин таркибидаги уч азот атомидан бири – индол, иккинчиси – хинолизидин, учинчиси – декагидрохинолинга тегишлидир. Нитрариннинг иохимбин ва гетероиохимбин алкалоидларидан асосий фарқи бу С-14 ва С-21 атомлари ўртасидаги С(22)Н2-С(23)Н2 диметилен кўприкчаси борлигидир. Кўприкчанинг борлиги декагидрохинолин ёки 2-азабицикло [2.2.2] октан системасининг ҳосил бўлишига олиб келиб, нитрарин туридаги алкалоидла-ретти ҳалқага эга бўлиб, беқиёс ва ўзига хос тузилиш вужудга келади. 14,21-этано-16-азаиохимбан ядросида бешта тўлақонли асимметрик углерод атоми мавжуд бўлиб, N4 атомининг ҳам ҳалқалар орасида жойлашганлигини ҳисобга олсак, унинг инверсияси чекланган бўлиб, қисман асимметрик хусусиятни намоён қилишга олиб келиши мумкин. Бу эса молекула таркибида 6 тагача асимметрик марказнинг мавжудлигини кўрсатади. Молекула тузилишининг шаростержень моделлар ёрдамидаги таҳлили шуни кўрсатдики, 3 та асимметрик марказ R, қолган учтаси эса S-конфигурацияга эгадир. Уларнинг йиғиндиси молекуланинг оптик нофаоллигига сабаб бўлиши мумкин. Нитрарин тури алкалоидларига нитрарин билан бир қаторда изонитрарин, нитрамидин, дегидронитрамидин, шоберидин, N-аллилшоберидин, изошоберидин, комарин, нитраризин, N-метилнитрарин ва N-аллилизонитраринлар киради. Бундай диметилен кўприкча нитрарин туридаги алкалоидлар билан бир қаторда баъзи алкалоидлар таркибида хам учрайди. Жумладан, Aspidosperma туркуми ўсимликларидан ажратиб олинган aппарицин ва унга турдош алкалоидларни келтириш мумкин [3]. 2015 йилда Хитойлик олим Х.А.Айша ва ҳамкасблари томонидан Nitraria sibiricaдан ажратиб олинган шоберимин алкалоиди ҳам ўз таркибида айнан шу кўприкчани сақлаши кўрсатилди [4].

Нитрарин туридаги индол алкалоидларининг биосинтези ўсимлик организмида триптофан аминокислотасидан бошланиши ҳеч кимда шубҳа туғдирмайди. Триптофан декарбоксилланиши натижасида карбонат ангидрид ажралиб чиқиб, биоген амин триптамин ҳосил бўлади. У кўпчилик индол алкалоидларининг биогенетик манбаси деб эътироф этилган. Шу билан бирга Шобер оқчангали таркибидан триптамин ажратиб олинган.

Биосинтезнинг иккинчи компоненти тўғрисида бир-бирига яқин иккита фикр мавжуд. Бизнинг фикримизча, триптамин бирлиги (10 та углерод атомидан иборат)дан ташқари иккинчи иштирок этувчи модда ҳам 10-та углерод атомли, битта азот атомини тутган ва таркибида учта карбонил гуруҳи сақлаган моддадир. Нитрарин алкалоидлари биосинтезида дастлаб лизин аминокислотасининг (2) лизин декарбоксилаза ферменти таъсирида декарбоксилланиши натижасида кадаверин (3) ҳосил бўлади. Кадаверин ўз навбатида оксидланишли деаминлашга учраб 5-аминопентанал(4) ва глутар алдегиди(5) ҳосил қилади[5].

O

ONH3

NH3

NH3

NH3

NH3

OO

O

оксидланишли деаминлаш

оксидланишли деаминлаш

2 3 4 5

декарбоксиллаш

Сўнгра 5-аминопентанал ва глутаралдегиднинг ўзаро таъсири натижасида поликарбонил

алифатик амин (6) ҳосил бўлади (6).

O O

C OH

NH2

OO

NH3

O+

5 4 6

Поликарбонил алифатик амин ўз навбатида бир қатор ўзгаришларга учраб ҳалқали кетоальдегид (7) ҳосил қилади.

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 40: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

40

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

NH2

CO

H

O

O

CO

H

N

O

CO

H

NH

O

O O

C OH

NH26

7

Бу ҳалқали кетоальдегид 5-оксо-1,2,3,4,5,6,7,8-октагидрохинолин-8-альдегид (7) тузилишга эга

бўлиб, триптамин билан конденсатланиб 1-(5-оксо-1,2,3,4,5,6,7,8-октагидрохинолин-8-ил)-1,2,3,4-тетрагидро- -карболин(8) ҳосил қилади.

CO

H

NH

O

NH

NH2 NH

NHHN

O

+

87

Бу бирикма ўз навбатида нитрарин тури алкалоидларини ҳосил қилади.

NH

NHHN

O

NH

N

NH18

Лаборатория шароитида шу усул билан нитрарин синтези амалга оширилган [6]. Адабиётда мавжуд иккинчи ёндашувга кўра ҳам иккинчи компонент биосинтези, юқорида

таъкидаб ўтилганидек, лизин (2) аминокислотасидан глутар алдегиди (5) ҳосил бўлиши билан боради. Глутар алдегидининг ҳалқаланиши натижасида 1,2,3,4-тетрагидропиридин (9) ва 2,3,4,5-тетрагидропиридин (10) ҳосил бўлади. Бу икки енамин ва иминаминнинг ўзаро таъсири натижасида тетрагидроанабазин (11)[7] ҳосил бўлади.

NH3

O -H2O

HN N

HN

HN

49 10 11

Тетрагидроанабазин ретро-Михаэл реакцияси ва оксидланишли деаминлашга учраб, альдегидни

(12) ҳосил қилади.

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 41: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

41

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

HN

HN

N

O1-ретро-Михаэл реакцияси2-оксидланишли деаминлаш

11 12 Альдегид триптамин билан конденсатланиб интермедиатни(13) ҳосил қилишини кейинчалик

тахмин қилинган [8]. Интермедиат(13) кислотали шароитда ҳалқаланишга учраб, нитрарин тури алкалоидлари ҳосил

бўлади. Бу усул билан ҳам лаборатория шароитида нитрарин тури алкалоидларининг синтези амалга оширилган [8].

NH

N

N

NH

N

NH113

Юқоридагиларга асосланиб таъкидлаш лозимки, нитрарин туридаги алкалоидлар нафақат

тузилиши ва хоссалари, балки биогенези билан ҳам бошқа индол алкалоидларидан фарқланади ҳамда яқин келажакда тадқиқотлар марказида бўлади [ 9-10].

Адабиётлар:

1. Qiaohui Du, Hailiang Xin, Cheng Peng. Pharmacology and phytochemistry of the Nitraria genus (Re-

view).// Molecular MedicineReports.-2015. v.11.-№ 1. -P.11-20. 2. Alkaloids – secrets of life.Tadeusz Aniszewski.Elsevier. – 2007.-P.81. 3. Joule J. A., Monteiro H., Durham, L.J., Gilbert B., Djerassi Carl. Alkaloid studies. Part XLVIII. The

structure of apparicine, a novel aspidosperma alkaloid // J.Chem.Soc.1965.-Р. 4773—4780. 4.Mahinur Bakria, Qibin Chena,Qingling Ma, Yi Yang, Abdumijit Abdukadir, Haji Akber Aisa. Separation

and purification of two new and two known alkaloids from leaves of Nitraria sibirica by pH-zone-refining counter-current chromatography J. of Chrom. B.- 2015.v.1006. -P.138–145.

5. Winterfeldt E. Hetrocysles. -1979. -v. 12.- № 12. - Р.1631. 6. Туляганов Т.С., Ибрагимов А.А. Синтез нитрарина и изонитрарина Химия природ.соедин.-

1993.-

№ 4. - С. 583-586. 7.Golebievski W.M., Spenser I.D. Can.J.Chem.-1985. -v. 63.-Р.2707. 8.Wanner M.I., Coomen G.I. Stereoselective synthesis of the indole alkaloids Nitrarine, Nitramidine, and

isоmers. A Biomimetic Approach J. Org. chem. -1994. -v. 59.- № 24. - Р. 7479-7484. 9. Madian Al-Salem Ziad Noufal. Retusasterol, a Novel Sterol and Glycoside Sitosterol Isolated from Ni-

traria Retusa. L.// Chemistry and Materials Research.- 2015.- v.7. № 11. - Р.1-10 . 10.So Jung Kwon,Su Jung Hwang,Yeonghun Jung, Hyeung-geun Park, Mi-hyun Kim,Yohan Park,Hyo-

Jong Lee. A synthetic Nitraria alkaloid, isonitramine protects pancreatic β-cell and attenuates postprandial hyperglycemia//Metabolism-Clinical and Experimantal.- 2017. v.70.P.107-115.

Фарғона давлат университети,

2017 йил 6 майда қабул қилинган (Тақризчи: доц. Ш.Қирғизов)

ÕÈÌÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 42: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

42

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АСАЛШИРАЛИ ЎСИМЛИКЛАРИНИНГ СИСТЕМАТИК ВА ТАКСОНОМИК ТАҲЛИЛИ

Н.М.Наралиева, А.А.Раҳматов

Мақолада Фарғона водийсида тарқалган асалширали ўсимликларнинг систематик, таксономик

таҳлили илк бор баён этилган. Калит сўзлар: ўсимликлар қоплами, тоғ ва тоғолди ҳудуди, асалширали ўсимликлар, гулшира. В статье впервые приведён систематический и таксономический анализ медоносных

растений во флоре Ферганской долины. Ключевые слова: растительный покров, горная и предгорная зона, медоносное растение,

нектар. This article presents systematic and taxonomic analysis of the nectarifers in flora of Fergana valleys. Key words: vegetation, mountain and foothill’s nectarifers, nectar. Ўзбекистон Республикаси Президенти томони-

дан 2017 йил 16 октябрь куни “Республикамизда асаларичилик тармоғини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарор имзоланди. Ушбу ҳужжат асаларичилик тармоғини бошқариш тизимини тубдан такомиллаштириш, тармоқда наслчилик ишларини илмий асосда ташкил этиш, асаларичилик хўжаликлари фаолияти самарадор-лигини ошириш, асал маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ва турларини янада кўпайтириш, асални қайта ишлаш бўйича замонавий технологи-яларни жорий этиш, соҳанинг экспорт салоҳиятини ошириш, шунингдек, асаларичилик соҳасидаги илғор тажрибаларни республиканинг барча ҳудуд-ларида татбиқ этиш мақсадига қаратилган.

Қарорда асаларичилик хўжаликларига “...асалари оилаларини асал йиғиш мавсуми даво-мида ўрмон фонди ерлари, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар (давлат қўриқхоналари, биосфера резерватининг қўриқланадиган зонасидан ташқари), тоғ ва тоғолди ҳудудлари, табиий пичанзор ва яй-ловлар ҳамда қишлоқ хўжалиги ерлари фойдала-нишга бепул берилади” дейилган. Шундан келиб чиқиб, асаларичиликни ривожлантиришда табиий ландшафтлардан фойдаланиш, майдонларни кен-гайтириш муҳим аҳамият касб этади.

Маълумки, Фарғона водийси Ўрта Осиёнинг тур-ли-туман ўсимликларга бой ҳудуди бўлиб, улар орасида асаларилар учун муҳим озуқа манбаи бўладиган асалширали ўсимликлар гуруҳи алоҳида аҳамият касб этади. Асалширали ўсимликларни барча иқлим минтақаларида, жумладан, турли ўсимлик қопламларида, айниқса, тоғолди ва тоғли ҳудудларда кўп учратиш мумкин. Қадимдан тоғолди минтақасининг оққурай, кавар, шашир, читир, сассиқ

коврак ва ширачлар тарқалган майдонларидан аса-ларичилар кенг фойдаланиб келган [3].

Асалли, асалширали ёки гулширали ўсимликлар деганда гулларидан асаларилар гулшираси ва чан-ги оладиган ўсимликлар назарда тутилади. Ҳозирда ёввойи (табиий), маданий ва манзарали асалшира-ли ўсимликлардан асаларичиликда кенг фойдала-нилмоқда.

Ўзбекистон флорасида кийик ўти, тоғрайҳон, бурчоқ, арслонқуйруқ, меҳригиё, зуфо, гулхайри, шашир, афғон шашир, ҳўкиз тили, себарга, ширач, тошкакра, мармарак, лолақизғалдоқ, қисроқ, айиқтовон, андиз, лимон ўти каби 300 дан ортиқ тур тарқалган [1]. Лекин барча асалширали ўсимликлар ҳам гулшира ажрата олмайди, шунингдек, бир тур-даги ўсимлик ҳар йили ҳам бир хилда гулшира ажратиб бермайди. Шунинг учун ҳам улар асала-ричиликда муҳим роль ўйнамайди. Бунга асосий сабаб ҳудуднинг экологик муҳити, шароитидир [4].

Анатомик жиҳатдан бу хил ўсимликларнинг гул-шира ажратадиган махсус тўқималари жуда нозик ва сезгир бўлиб, улар ташқи ноқулай иқлим омил-ларига тез реакция кўрсатади. Шунинг учун ҳам фақат об-ҳаво шароити нормал бўлиб, ҳаво ҳаро-рати етарли даражада бўлгандагина улар шира ажратадилар. Демак, тоғли ҳудудлардаги бундай ҳолат асалширали ўсимликлардан фойдаланиш-нинг янгича усулларини, яъни бу хил ўсимликларни кўпайтириш, маданийлаштириш ва етиштиришни тақозо этади.

2015-2017 йилларда олиб борилган изланишлар, кузатишлар ва таҳлиллар шуни кўрсатдики, Фарғона водийсида 24 оила ва 130 туркумга мансуб 200 турдан ортиқ асаширали ўсимликлар учрайди (1-жадвал).

ÁÈÎËÎÃÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 43: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

43

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

1-жадвал

Фарғона водийсининг асосий асалширали ўсимликларининг таксономик таҳлили

№ Оиланинг номи Туркумлар сони Умумий туркумлар сонига нисбатан % ҳ. 1 Айиқтовондошлар – Ranunculaceae 4 3,0 2 Бигнониядошлар- Bignoniaceae 2 1,5 3 Бурчоқдошлар- Fabaceae 26 20 4 Чиннигулдошлар- Caryophyllaceae 2 1,5 5 Далачойдошлар – Hypericaceae 2 1,5 6 Ғовзабондошлар – Boraginaceae 4 3,0 7 Гулхайридошлар – Malvaceae 6 4,6 8 Гунафшадошлар-Violaceae 1 0,7 9 Kaрамдошлар – Brassicaceae 4 3,0 10 Koвулдошлар–Capparaceae 1 0,7 11 Кунжутдошлар –Pedaliaceae 1 0,7 12 Магнолиядошлар-Magnoliaceae 2 1,5 13 Наврўзгулдошлар – Primulaceae 1 0,7 14 Найкосадошлар –Lythraceae 1 0,7 15 Қўнғироқгулдошлар –Campanulaceae 2 1,5 16 Қоқиўтдошлар – Asteraceae 17 13 17 Атиргулдошлар-Rosaceae 15 11,5 18 Сигирқуйруқдошлар-Scrophulariaceae 4 3,0 19 Toлдошлар – Salicaceae 1 0,7 20 Toрондошлар – Polygonaceae 4 3,0 21 Ялпиздошлар -Lamiaceae 15 11,5 22 Зайтундошлар – Oleaceae 5 3,8 23 Зирадошлар –Apiaceae 6 4,6 24 Зиркдошлар –Berberidaceae 4 3,0 ЖАМИ: 130 100%

Жадвалдан кўриниб турибдики, Фарғона водий-

си флорасида Бурчоқдошлар оиласининг асалши-рага бой туркумлари энг кўп тарқалган. Оиланинг 26 туркумга (20%) мансуб 50 дан ортиқ турлари асосий асалширали ўсимликлар ҳисобланади. Ти-кандарахт (Gleditschia L.), ипак акация (Albizia Durazz.), цезальпиния (Cesalpinia L.), тухумак (Sophora L.) қуёнсуяк (Ammodendron Fisch.), босма (Indigofera L.) каби манзарали дарахт ва буталар ҳам табиий асал манбаи ҳисобланади.

Фарғона водийсининг табиий ҳолда ўсувчи Caragana, Calophaca , Astragalus L., Oxytropis DC., Alhagi Gagneb., Glycyrrhiza L., Hedysarum L., Onobrychis Mill.,Vicia L., Cicer L., Melilotus Mill., Medicago L., Trifolium L. туркумларига мансуб тур-лари энг кўп тарқалган асалширали ўсимликлар-дир. Маданий ҳолда эса оиланинг ловия, нўхат, ерёнғоқ, соя, беда каби туркумлари асаларилар-нинг севимли ўсимликлари ҳисобланади.

Иккинчи ўринда Қоқиўтдошлар оиласига мансуб туркумлар (17 туркум, 13%), учинчи ўринда эса Ялпиздошлар ва Атиргулдошлар оилалари (15 туркум, 11,5%) туради. Қоқиўтдошлар оиласига мансуб асалширали ўсимликларнинг гуллари тур-ли-туман ва ўзига хос идга эгалиги туфайли аса-лариларни жалб қилади. Бундан ташқари, бу ои-ланинг турлари, асосан, тиканли поя ва баргга эга-лиги учун ўтхўр ҳайвонлар истеъмол қила ол-майди. Шунинг учун ҳам Қоқиўтдошлар оиласида асалширали ўсимликларнинг миқдори ва сони нисбатан кўпроқ. Ялпиздошлар ва Атиргулдошлар оиласининг барча вакиллари гулларининг хушбўй-лиги, узоқ ва доимий гуллаши билан алоҳида ўрин тутади.

Гулхайридошлар ва Зирадошлар оиласидан ҳам (6 туркум, 4,6%) ўндан ортиқ турлар асосий асалширали ўсимликлар сирасига киради. Оқ гулхайри, қизил гулхайри, тугмачагул кабилар та-биий ҳолда тарқалган бўлса, ғўза, каноп маданий

ҳ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 44: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

44

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

асалширали ўсимликлар ҳисобланади. Зирадош-лар оиласига мансуб Prangos Lindl. (шашир), Bunium L. (зира), Ferula L. (коврак), Dorema D. Don. (болқурай) туркуми вакиллари қадимдан табиий асал манбаи сифатида маълумдир. Бундан ташқари кавар, оққурай, шашир, тоғрайҳон каби табиий ўсувчи турлар асаларичиликнинг манбаи ҳисобланади.

Хуллас, Фарғона водийси асаларичиликни ри-вожлантиришга кенг имкониятлар берувчи ўсимлик оламига эга. Ундан оқилона фойдаланиш нафақат

ўринларини яратиш имконини ҳам беради. Чунки ўсимликларни асаларичилик эҳтиёжларини қонди-радиган даражада ва ҳажмда маданийлаштириш айнан шу соҳа билан шуғулланувчи мутахас-сисларни тақозо қилади. Иккинчи томондан, ҳудудларнинг асаларичилик хўжаликлари ихтиёри-га берилиши экологик вазиятнинг яхшиланиши, чангланиш ҳисобига табиий пичанзор ва яй-ловларнинг кенгайишига замин бўлади.

асал етиштиришни кўпайтириш, балки қўшимча иш

Адабиётлар

1. Флора Узбекистана. В 6 т. Т. 1-6. – Т., 1941-1962. 2. Халкўзиев П. Флора и растительный покров бассейна реки Шахимардан: Дисс. … канд. биол.

наук.– Т., 1971. – 345 с. 3. Ҳамидов Ғ.Х. Ўзбекистоннинг асосий асал ширали ўсимликлари.- Т., 1969.- Б.9-11. 4. Ҳожиматов Қ. Эфир мойли ўсимликлар.- Т.: Фан, 1971.

Андижон давлат университети, 2017 йил 17 октябрда қабул қилинган

(Тақризчи: б.ф.д А.Р.Батошев)

ЎСМИРЛАРНИНГ ЖИСМОНИЙ РИВОЖЛАНИШИГА ТУРЛИ ДАРАЖАДАГИ ЖИСМОНИЙ ЮКЛАМАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

Л.С.Юнусов

Мақолада жисмоний юкламаларнинг ўсмир болалар жисмоний ривожланишига таъсири ва

турли хил спорт турлари билан шуғулланаётган ўсмирлар кардио-респиратор тизимининг хусусиятларини ўрганиш натижалари тақдим қилинган.

Калит сўзлар: гемодинамика, антропометрия, онтогенез, диастола, динамометр, спирометр.

Изучено влияние физических нагрузок на особенности кардио-респираторной системы и физи-

ческое развитие подростков, занимающихся различными видами спорта (вольная борьба, бокс, плавание).

Ключевые слова: гемодинамика, антропометрия, онтогенез, диастола, динамометр, спиро-метр.

The article studies the effects of physical exercise on particular cardio-respiratory system and physical

development of adolescents involved in different sports (boxing and swimming). Key words: hemodynamics, antropometriya, ontogeny, diastole, dynamometer,spirometer. Жисмоний маданият ва спорт одам организ-

мининг адаптацион хусусиятларини кенгайтира-ди. Ҳаракат активлиги, рационал овқатланиш, чиниқиш одам саломатлигини мустаҳкамлаб, функционал имкониятларини оширади ва ташқи

муҳитнинг салбий таъсирига нисбатан чидамли-лигини кучайтиради.

Одамнинг жисмоний ривожланишига ирсият, ташқи муҳит, социал-экологик омиллар, меҳнат ва яшаш шароитлари, овқатланиш, спорт билан шуғулланиш киради. Шунинг учун одамнинг сало-

ÁÈÎËÎÃÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 45: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

45

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

матлиги унинг гармоник ривожланиши асосий фи-зиологик кўрсаткичларининг нормал ҳолати билан ҳам белгиланади.

Республикамизда маънавий жиҳатдан мукаммал ривожланган инсонни тарбиялаш, таълим ва маорифни юксалтириш, миллий уйғониш ғоясини рўёбга чиқаришга қаратилган анча ишлар олиб бо-рилмоқда. Шу билан бирга жисмоний тарбия ва спорт соғломлаштириш ишларини замон талаби да-ражасига кўтаришга ҳам катта эътибор берилмоқда.

Маълумки, физиологик нормал ҳолатда орга-низмнинг ҳамма функционал ўзгаришлари маълум ритмда амалга ошади, бу жараён физиологик функцияларнинг ўз вақтидаги координациясини акс эттиради. Турли омиллар таъсирида уларнинг кучи давомийлиги ва хусусиятларига қараб мосланиш реакциялари пайдо бўлади. Улар эса, ўз навбати-да, организмнинг бошқарув системалари, айниқса, марказий нерв системаси ва симпато-адренал ти-зимларнинг ҳолатига боғлиқ.

Организмнинг функционал ҳолатини баҳолаш учун айрим физиологик системаларнинг фаолияти ва уларнинг кўрсаткичлар динамикасини ўрганиш зарур. Ҳозирги замон физиологиясида инсон орга-низмининг функционал ҳолатини ўрганиш, унинг турли хил фаолиятини таҳлил қилиш асосий муам-молардан ҳисобланади.

Ўсмирлар учун турли юкламаларни ёшига мос ҳолда танлаш уларнинг нормал ўсиши ва ривож-ланиши, юқори ақлий ва жисмоний иш қобилия-тини таъминлаш билан бирга физиологик меха-низмларининг мосланувчанлигини ҳам ҳосил қилади. Шунинг учун бола организми ва турли фи-зиологик системаларнинг ҳолати физиологик-гигиеник талаблар комплекси асосида ўрганилади.

Қуйидаги кузатишлар Андижон спорт коллежи ва футбол лицей-интернатида тарбияланувчи ўсмирларнинг жисмоний ривожланишига спорт юкламаларининг таъсирини ўрганишга бағишлан-ган. Кузатишларда 15 та сузиш, 30 та эркин кураш, 30 та бокс, 60 та футбол спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчилар қатнашди. Ҳар бир гуруҳда антропометрик (бўй узунлиги, тана масса-си, кўкрак қафаси айланаси, гавданинг тикланиш кучи, қўл бармоқлари мускулларининг максимал кучи) ва физиометрик (артериал қон босими, ўпка-нинг тириклик сиғими, пульс) ўлчовлари тинч ҳо-латда ва турли юкламалардан кейин (20 марта ўтириб туриш, 15 сек. тез югуриш, 3 мин. секин югуриш) ўрганилди ва ўзаро таққосланди.

Олинган натижалар Стъюдент-Фишер усули ёрдамида статистик ҳисобланди ва таҳлил қилин-ди.

Ўсмирлик даври ҳаракат малакаларининг шакл-ланиши учун энг қулай вақт ҳисобланади. Шу-нинг учун организмнинг бу даврдаги жисмоний юкламаларни бажариш қобилиятини ўрганиш кат-та аҳамиятга эга. Организмнинг жисмоний ривож-ланиши ва саломатлиги кўрсаткичларидан бири тана массаси ва узунлигидир. Тана узунлиги жисмоний ривожланишнинг айрим белгилари асо-сидир, тана массаси эса энг сезувчан параметр-лардан бири бўлиб, турли касалликлар ва овқат-ланишнинг бузилиши натижасида ўзгарувчан ди-намикага эга [1,3,4].

Олинган натижаларга кўра, кузатишларда қат-нашган ёш сузувчи-спортчиларнинг тана массаси 59,3±1,5 кг, эркин курашчиларда 55,5±1,5 кг, боксчиларда 56,6±5 кг га тенг бўлди. Демак, бир хил ёшдаги ўсмирларнинг тана массасида спорт турига боғлиқ бўлган фарқлар деярли сезиларли эмас.

Ўсмирларда бўй узунлиги ва тана массаси би-лан бирга ўнг ва чап қўл кучи ҳам аниқланди. Ўнг қўл кучи сузувчиларда 27,8±1,5 кгм, эркин ку-рашчиларда 27,3±0,9 кгм, боксчиларда 27,4±1,0 кгм. га, чап қўл кучи эса мос равишда 24,0±1,2 кгм, 25,3±0,8 кгм, 24,9±0,9 кгм тенг бўлди.

Болаларнинг ёши ошган сари чап ва ўнг қўл ку-чи ўртасида фарқ бўлиши аниқланади. Мускуллар-нинг ёшга боғлиқ ўзгаришлари болаларнинг нерв системаси ва скелети ривожланишига боғлиқ. Ўсиш вақтида тана массасининг ортиши, асосан, скелет мускулатураси ҳажми ва массаси ҳисобига бўлади. Қўллар кучи аста-секин, 10 ёшдан бошлаб эса анча тез ривожланади. Бу ёш ихтиёрий ҳара-катлар анализаторининг марказий ва периферик бўлимлари ривожланишининг давом этишини кўрсатади.

Болалар организмида юкламалар таъсирида турли функцияларда ҳосил бўлган синхрон ўзга-ришлар мураккаб компенсатор-мосланиш жараён-лари шаклланишини кўрсатади. Шунинг учун орга-низм физиологик функциясининг хусусиятларини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Айниқса, кардио-респиратор системаси фаолиятини ўрганиш ўсмирлар организми ҳолати ҳақида му им маълу-мот беради. Катта ёшдагилар ва ўқувчилар устида олиб борилган кузатишларда бу кўрсаткичларнинг аҳамияти организмнинг функционал ҳолатини баҳолашда кўрсатилган [2,3,5].

Кузатишларимизда қатнашган ёш спортчилар организмида систолик босим кўрсаткичларида адаптацион жараёнлар ҳосил бўлганини яққол кўриш мумкин. Бу ҳодиса юкламалардан кейин 2 минут ўтганда, юрак функциясининг тинч ҳолат-

ҳ

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

ÁÈÎËÎÃÈß

Page 46: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

46

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

даги кўрсаткичларига қайтиши, яъни тикланиш даврининг қисқа бўлишида ифодаланади.

Юрак уриш частотаси (пульс) сузувчиларда 20 марта ўтириб тургандан кейин 84,6±2,2 зарба мин.га тенг бўлди. 15 сек тез югуришдан кейин 2 мин ўтганда юрак уриш частотаси тинч ҳолатдаги кўрсаткичлардан деярли фарқ қилмади, 3 мин се-кин югуришдан кейин ҳам шундай ҳолат кузатилди. Эркин кураш билан шуғулланувчи ўсмирларда жисмоний юкламалардан кейин 2 мин. ўтганда юрак уриш частотасининг тикланиши ҳолатга нис-батан юқори эканлиги кузатилди (p˂0,001).

Боксчи ўқувчиларда эса юрак уриш частотаси 2 мин юкламадан кейин тинч ҳолатдаги кўрсат-кичдан фарқ қилди (p˂0,001). Демак, юрак уриш частотасининг ўзгариши берилган юкламанинг ту-ри, жисмоний ривожланиш даражаси ва боланинг ёшига боғлиқ, ўсмирларда юрак уриш частотаси билан бирга артериал босимнинг ўзгариш ҳолати ҳам кузатилди. Систолик артериал босим тинч ҳо-латда сузувчиларда 120,0±2,7 мм, эркин курашчи-ларда 112,7±1,7 мм, боксчиларда 116,9±1,9 мм. сб.уст.га тенг бўлди. Жисмоний юкламалардан кейин 2 мин ўтганда сузувчиларда систолик босим тинч ҳолатдаги кўрсаткичга тенг бўлди, яъни бу спортчиларда адаптацион механизмлар анча ри-вожланган. Эркин курашчиларда ҳам шундай ҳо-лат кузатилди. Ёш футболчи ва боксчиларнинг кўрсаткичлари ҳам улар юқори адаптацион хусуси-ятга эга эканлигини кўрсатади.

Минимал, ёки диастолик босим кўрсаткичлари-да жисмоний юкламалардан кейин тинч ҳолатга нисбатан сезиларли фарқлар кузатилмади. Бу ҳо-лат амма спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчиларда аниқланади, яъни диастолик босим систолик босимга нисбатан пастроқ реактивлик хусусиятига эга. Минимал артериал босим юрак уриш частотаси, артерия томирларнинг эластикли-ги ва капилярлардан қон ўтиш даражасига боғлиқ. Олинган натижалар адабиётларда кўрсатилган натижаларга мос келади [1,2].

Юрак фаолияти билан бирга ўсмирларнинг кўкрак қафаси айланаси ва ташқи нафас олиш

хусусиятлари ҳам ўрганилди. Олинган натижа-ларга кўра кўкрак қафасининг энг юқори кўрсат-кичлари ёш сузувчиларда ва боксчиларда куза-тилди. Бу спорт турлари билан шуғулланиш жа-раёнида кўкрак мускуллари яхши ривожланади, натижада кўкрак қафасининг ҳажми ҳам ортади.

Ўпканинг тириклик сиғими (ЎТС) жисмоний ривожланишнинг энг асосий кўрсаткичларидан биридир. Сузиш билан шуғулланган ўсмирларда бу кўрсаткич энг юқори бўлиб, 3854,0±123,0 л. ни ташкил қилди Эркин кураш ва боксчиларда ҳам шундай ҳолат кузатилди: 3655,2 ± 139,8 л. ва 3500,0±75,2 л. Лицей-интернат ёш футболчиларида у 3003,0±55,2 л. бўлиб, ёшига мос кўрсаткич олинди.

ЎТС қанчалик юқори бўлса, уларнинг венти-ляцияси ошади ва организмнинг кислород билан таъминланиши яхшиланади. Жисмоний меҳнат жараёнида ўпка вентиляцияси ошади. Узоқ вақт давомида ҳаракатсиз ўтириш эса ўпка вентиля-циясини пасайтиради, организм керакли миқдорда кислород билан таъминланмайди. Натижада унинг ҳаётий жараёнлари бузилади.

Олинган натижалар ўсмирларнинг жисмоний ривожланиши ўзига хос хусусиятларга эга экан-лигини кўрсатди. Маълумки, бола организми ўзининг анатомо-физиологик ва фукционал ху-сусиятлари билан катталарникидан фарқ қилади. Болалар ташқи муҳит омилларига (иссиқ, совуқ ва б.) сезувчан бўлади, оғир жисмоний юклама-ларни ҳам кўтара олмайди. Шу боис боланинг тўғри ривожланиши учун машқларнинг мураккаб-лигига қараб тақсимланиши мақсадга мувофиқ бўлади, аксида эса боланинг ўсиши ва ривожла-нишига салбий таъсир этади.

Болаларнинг ўсиш ва ривожланишига ҳаракат активлиги, рационал овқатланиш ва чиниқиш муолажалари таъсир этади. Олиб борилган со-матометрик ва физиометрик кузатишлар ўсмир-лар саломатлигини ўрганиш, жисмоний юклама-ларни тўғри тақсимлаш ва машғулотларни таш-кил қилишга ёрдам беради.

Адабиётлар:

1. Бальсевич В.К. Физическая культура для всех и для каждого.- М.: ФИС, 1988.- 204 с. 2. Дубровский В.Ч.Спортивная медицина.- М.,1988.- 288 с. 3. Коц Я.М. Физиология мышечной деятельности.- М.: ФИС, 1982.- 347 с. 4. Павловская Л.Ф., Дуденко Н.В., Эдельман М.М. Физиология питания.- М.: Высш.шк,1989.- 368 с. 5. Физиология дыхания (под ред. И.С.Бреслава).- Л., 1991.

Андижон давлат университети, 2017 йил 19 июнда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. Э.Халилов)

ҳ

ÁÈÎËÎÃÈß

àíè¿ âà òàáèèé ôàíëàð

Page 47: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

47

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА МАРГИНАЛЛИКНИНГ ПАЙДО БЎЛИШ ОМИЛЛАРИ ВА АМАЛ ҚИЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

К.А. Юнусов

Мақолада глобаллашув шароитида “маргиналлик”нинг пайдо бўлиш омиллари, унинг моҳияти ҳамда амал қилиш хусусиятлари баён қилинган.

Калит сўзлар: глобаллашув, маргиналлик, маргинал шахс, маргинал жиноятчилик, тафаккур тарзи, шахснинг руҳий ҳолати.

В статье исследуется сущность социологического понятия “маргинальность”, рассматрива-ются объективные и субъективные факторы её возникновения в условиях глобализации.

Ключевые слова: глобализация, маргинальность, маргинальный человек, маргинальное пре-ступление, маргинальный образ жизни, психологические обстоятельства личности.

This article studies the essence of the sociological concept “marginality” its objective and subjective factors and manifestations in the conditions of globalization in the social life.

Key words: globalization, marginality, marginal person, marginal crimes, objective and subjective factors of manifestations of a marginality, marginal way of life, psychological circumstances of the personality.

Маргиналлик ҳодисаси билан боғлиқ тадқиқот-лар ҳозирги давр ғарб давлатларида социология, ҳуқуқшунослик, сиёсатшунослик, конфликтология каби фанлар доирасида чуқур ўрганилмоқда. Чун-ки бу тушунча ортида амал қилаётган ижтимоий феномен ҳар қандай жамият ҳаётида ўзининг салбий жиҳатларини намоён этмоқда. Мазкур ижтимоий омил жаҳоннинг турли мамлакатлари-да ижтимоий зўриқишни кучайтираётгани, аҳоли ўртасида қўрқинч, даҳшат солиш мақсадида тер-рористик актлар содир қилаётгани билан харак-терланади. Шунинг учун ҳам “маргинал шахс”, “маргинал гуруҳ”лар кўплаб давлатларда аҳоли, сиёсатчилар, давлат арбоблари, журналистлар, илмий тадқиқотчилар эътиборини ўзига тортиб келмоқда.

Глобаллашув шароитида маргиналлик ҳодиса-си Ўзбекистоннинг бугунги куни ва эртаси, жами-ятимизнинг барқарор ривожланишига ҳам жиддий таъсир кўрсатиши боис мазкур ижтимоий ҳодиса хусусида фикр юритишни жоиз деб топдик.

Мақолада “маргиналлик” тушунчаси, глобал-лашув шароитида маргиналликнинг пайдо бўлиш сабаблари ва амал қилиш хусусиятлари, унинг жамиятимиз ижтимоий ҳаётига, Ўзбекистоннинг келажакда барқарор ривожланишига салбий таъ-сирининг янада ортиб бориши мумкинлиги асос-ланиб, унинг бундай жиҳатларини бартараф қи-лиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш нечоғли муҳим экани асослаб берилган.

“Маргиналлик” термини – шахс ёки муайян кишилар гуруҳининг ҳаётий шарт-шароит тақозо-си билан жамият ҳаётидаги сифатий ҳолатини, икки хил дунёқараш, ўзаро фарқланувчи тушун-

чалар гирдобига тушиб қолган руҳий ҳолатни англатади [2]. Улар, асосан, меҳнат миграцияси, тақдир тақозоси билан хорижий мамлакатларга чиқиб кетган ва уларнинг диний, миллий-этник, маданий турмуш тарзи ва бошқа қадрият ҳамда урф-одатларини, айниқса, ғарб мамлакатларида кенг тарқалган “оммавий маданият” билан боғлиқ, инсонийликка хос бўлмаган ғайриодатий, маъна-вий жиҳатдан тубан, ўта жирканч муносабатларни ўзлаштириши билан боғлиқ жараёнларни ўз ичига олади.

“Маргинал шахс”, “маргинал гуруҳ” деб ўзаро бир-биридан фарқ қилувчи икки хил, кўп ҳолларда антагонистик (ўзаро мутлақо муроса қила олмай-диган, қарама-қарши бўлган) қарашлар, қадрият ва урф-одатлар, диний, сиёсий эътиқодлар искан-жасида бўлган шахс ёки гуруҳларга айтилади [4].

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев “Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби” мавзусидаги анжумандаги “Ватанимиз тақдири ва келажаги йўлида янада ҳамжиҳат бў-либ, қатъият билан ҳаракат қилайлик” мавзусида сўзлаган нутқида таъкидлаганидек: “Кун тарти-бига қўйилган масала, яъни, ижтимоий-маъна-вий соҳани янада ривожлантириш, оилаларимиз, маҳаллаларимизда, бутун жамиятимизда соғлом муҳитни мустаҳкамлаш, ёшлар тарбияси, тинч- осуда ҳаётимизни, муқаддас динимиз поклигини асраш вазифаси бугунги кунда қандай улкан аҳа-мият касб этаётгани ҳақида, ўйлайманки, ортиқча гапиришнинг ҳожати йўқ.

Нега деганда, айнан шу масалалар бизнинг бугунги ва эртанги кунимизни, фарзандларимиз,

Page 48: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

48

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

набираларимиз тақдири ва келажагини, бир сўз билан айтганда, ҳаёт-мамотимизни ҳал қилиши ҳеч кимга сир эмас” [1].

Ҳозирда бутун инсоният бошига оғир кулфат-лар келтираётган ва халқаро миқёсда амал қи-лаётган халқаро терроризм, дин ниқоби остида-ги экстремизм, наркобизнес, диний қарама-қар-шилик, ноқонуний миграция, одам савдоси каби омиллар маргинал ҳодисаларни юзага келтираёт-ган асосий манбалар ҳисобланади.

Юртбошимиз таъкидлаб ўтдики: “Айрим ёшларнинг қисқа ёки узоқ вақт чет элга, меҳнат сафарига бориб келиб, ўз эътиқодини хато деб ҳи-соблаб, бизга буткул ёт бўлган оқимлар, ғоя ва ту-шунчаларни олиб келаётгани ҳам – бор гап. Айни ҳақиқат бу. Бундай ҳолатлар барчамизни ташвиш-га солиши шарт” [1].

Ғарб мамлакатларида маргиналликни юзага келтирган сабаблардан бири «Интернет»да кенг тарқалган америкалик сиёсатшунос Патрик Бъю-кененнинг «Смерть Запада» (“Ғарбнинг ҳалока-ти”) номли китоби сўз бошисида баён қилинган. Мазкур асар Ғарбнинг «тақдири» – жамият маъна-виятидаги инқирозлар, жумладан, оила ва никоҳ, туғилиш ва аҳолининг табиий ўсиши борасидаги инқирозлар таҳлилига бағишлаган.

Минг таассуф ва афсус билан муаллиф Евро-па «америкача» маданиятни қабул қилиб, бугун унинг ҳаёт тарзига сингиб кетганига қаршилик кўр-сатишга қодир эмаслигини эътироф этади. Унинг фикрича, саноати ва юқори технологиялари ри-вож топган жамиятда одамларнинг бирдан бо йиб кетиш, тўкин ҳаётга эришишга бўлган эгоистик интилиши уларнинг асл қадриятларга, жумладан, оила ва никоҳга, ёшлар тарбиясига бўлган муно-сабатларида кескин инқирозни келтириб чиқарди. Бу ҳолатни у гедонистик психологиянинг асоси деб баҳолаб, унинг оқибати жамиятда қатор ижти-моий муаммоларни келтириб чиқараётганини очиқ эътироф этади.

Асарда айнан гедонизм маргиналликни юза-га келтирган муҳим сабаблардан бири деб са-налади. Гедонизмнинг маъноси шундайки, шахс ва унинг хулқ-атвори мотивларида фақат нима-лардандир лаззатланиш, ҳузурланиш ва ўзидаги ички руҳий изтироблардан ҳоли бўлишга инти-лиш устувор бўлади. Муаллифнинг ташвиши ва уни хавортирга солган нарса шуки, бундай онг ва шуурдаги ўзгаришлар европа халқларининг энг зарур ва муҳим қадриятларига нисбатан салбий муносабатларда ифодаланади. Масалан, бугунги Европада туғилаётган болаларнинг ҳар учтаси-дан биттаси никоҳсиз туғилаётгани, туғилишнинг кескин камайиб кетгани, умуман аёллар ўзидан

соғлом зурриёд қолдиришни истамаётгани, маб-лағи етарли бўла туриб ҳам фарзанд туғилиши ва уни тарбиялашга кетадиган маблағни қизғанаёт-гани кўрсатиб берилган [6].

Ғарб социологиясида кенг ўрганиб келинаёт-ган маргинал тушунчасига “кундалик” социоло-гияда алоҳида эътибор қаратилади. Бу тушунча, аслида, ғарб ноклассик социологияси вакиллари-дан бири, немис социологи Георг Зиммель асар-ларида баён қилинган [3]. Маргиналлик – салбий ижтимоий ҳодиса, жамиятнинг “касали”, “оғриқли соҳаси” бўлиб, уни доимо кузатиб ва назорат қи-либ бориш талаб қилинади. У мавжуд ижтимоий нормалардан “оғишга” мойил бўлган турли кўри-нишдаги ижтимоий гуруҳлардан иборат бўлади.

Маргиналлик – ХХ аср бошларида немис со-циологи Георг Зиммель томонидан социологик назарияга киритилган “бегона” тушунчаси билан тушунтириб берилган. Георг Зиммель “бегона”, “келгинди” тушунчаларини муайян бир ижтимоий гуруҳга яқин ва ундан чиқариб юборилган киши, деб тушунтирган [3].

Шундай ёндашувга асосланиб, Георг Зиммел-нинг америкалик издоши, социолог Роберт Парк “маргинал одам” тушунчасини қўллайди. Роберт Парк, Зиммелдан фарқли, “бегона”ни ижтимоий келиб чиқиши, унинг пайдо бўлишидаги ижтимоий муҳит, турли гуруҳлар, маданиятлар, жамоалар ўртасидаги зиддиятлар оқибатида пайдо бўлиш жиҳатларини ўрганган [4].

Яна бир америкалик социолог Альфред Шюц маргиналлик тушунчасини янада тўлдириб, узоқ вақт ўз уйидан кетган ва уйига қайтган “ўзимизни-ки” тушунчасини қўллайди [5]. Ҳозирда бир неча йиллар давомида ўзга юртларга кетган ва уйига қайтган ватандошларимиз бунга мисол бўла ола-ди.

Илмий адабиётларда Ўзбекистонда “марги-наллик” феноменининг юзага келиши ва унинг социал оқибатлари масаласи деярли берилмаган. Ушбу омил ўз характерига кўра нафақат социоло-гик, балки сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, маънавий, маиший турмуш билан боғлиқ салбий жиҳатларга эгадир.

Маргиналликни юзага келтирувчи муҳим са-баблардан бири меҳнат миграциясидир. Ўзбе-кистондан кўплаб кишилар, айниқса, ёшларнинг яқин ва узоқ ўлкаларга иш қидириб, мўмай пул топиш мақсадида кетиши маргиналликни юзага келтираётган муҳим сабаблардан биридир. Чет элларга иш қидириб кетган ёшлар ноқонуний ра-вишда ўзга юртлар ҳудудида яширинча яшаши турли хавф-хатарлардан холи эмас.

Дунёқараши етарлича шаклланмаган ёшлар-

Page 49: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

49

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

нинг ўзга мафкура, турмуш тарзи, хусусан, диний экстремистик оқимлар домига тушиб қолиши эҳти-моли юқоридир. Бундай кишилар, хусусан, ёшлар ўз халқи учун ўта хавфли элементга – “маргинал шахс”, “маргинал гуруҳ”га айланади. Ўз Ватани, халқига хиёнат қилади. Юртимизда ўзларининг ёвуз ниятларини амалга оширишга ҳаракат қил-ган “Жиҳодчилар”, “Нурчилар”, “Таблиғчилар”, “ИШИД” ва яна кўплаб диний экстремистик оқим-лар таъсирига тушиб қолган кимсалар Ўзбекистон учун “маргинал шахслар”, яъни жисман миллат-дош, маънан “бегона”, ёт унсурга айланади. Улар-га ҳеч қачон ишониб бўлмайди. Чунки манқурт-лашган, мияси заҳарланган кимсани даволаш гиёҳвандликка дучор бўлган кимсани даволашдан ҳам кўра қийиндир.

Маргиналликнинг юзага келиши, маргинал шахс ва гуруҳларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг бундан буён янада ортиб бориши ўзининг бир қатор объектив ва субъектив жиҳатларига эга. Маргинал шахс ва гуруҳларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг кўпайиши глобаллашув жараёни, Ўз-бекистоннинг дунёга юз тутиши натижасида рўй бераётган бўлса, бошқа жиҳатдан эса, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, дин ниқоби остидаги экстре-мизм, маданий турмуш каби омиллар муҳим роль ўйнамоқда.

Ўзбекистонда маргинал шахс ва гуруҳлар-нинг юзага келиши бошқа чет мамлакатларда-ги (масалан, Россия ва Ғарб давлатларидаги)дан фарқ қилади. Юртимизда маргинал шахс ва гуруҳлар юзага келишининг бир қатор ўзига хос жиҳатлари мавжуд. Бизнингча, умумий жиҳат-дан булар қуйидагилардан иборат: дунёқараши етарлича шаклланмаган ёшларнинг мўмай пул топиш илинжида иш қидириб ўзга мамлакатларга ноқонуний равишда кетиб, ёт ғоялар, диний- экс-тремистик оқимлар домига тушиб, уларга тобе бўлиб қолиш (аксар ҳолларда моддий-молиявий ва ақидавий тобелик) туфайли; ўзга мафкуралар таъсири туфайли; ўзга турмуш тарзи, “оммавий маданият”нинг турли кўринишлари домига тушиб қолиш сабаблидир. Хусусий жиҳатдан эса, айрим ўсмир-ёшларнинг маргинал шахс ва гуруҳга ман-суб бўлиб қолишларида қуйидаги сабаблар муҳим роль ўйнайди: 1) ўз оиласи, ота-онаси, ёр-биро-дарлари, қон-қариндошларидан узоқда, уларнинг кўмагидан ажралиб қолиш; 2) таълим-тарбия муассасаларида олган билим, кўникма ва тарби-янинг ўта пастлиги; 3) етарлича билим ва касбга эга эмаслик; 4) етарлича дунёқарашга эга бўл-маган ўсмир ёшларнинг ёт ғояларга тез берилув-чанлиги; 5) маънавий-ахлоқий жиҳатдан етарлича тарбия ва кўникмага эга бўлмаганлик туфайли ёт

ғоялар таъсирига тушиб қолиш; 6) ҳуқуқий билим, маданият ва дунёқарашнинг ўта пастлиги; 7) иро-дасизлик, ўзга юртларда сарсон-саргардон, оч-юпун, дарбадар бўлиб қолиш; 8) ўта тушкунлик кайфияти, ўз келажагига ишончсизлик руҳида бў-лиш; 9) енгил ҳаёт кечириш ва ишламай, қийинчи-ликсиз тўкин ҳаёт, бойликка эга бўлишдек саробга ишониш; 10) жиноят содир қилишга мойиллик.

Олиб борган тадқиқотларимиз тасдиқламоқда-ки, шу юрт фарзанди бўла туриб мафкурамизга мутлақо ёт турли манбаларни (сўнгги пайтларда улар электрон кўринишдаги турли фаҳш, сиёсий, мафкуравий, диний-экстремистик характердаги материаллардан иборат бўлмоқда) юртимизга хуфёна олиб киришга уринмоқдалар. Бундай ури-нишларни, уларни ғаразли мақсадларда кенг аҳо-ли оммаси, айниқса, ҳали дунёқараши шакллан-маган ёшлар ўртасида тарқатмоқчи бўлаётган-ларни сезиш қийин эмас. Муайян давр давомида чет элларда яшаган юртдошларимиз дунёқараши-ни эгаллаган ёт ғоялар, уларнинг маргиналлик (ёт ва бегоналик) даражасини оширади.

Маргиналликнинг яна бир кўриниши - фоҳи-шалик бўлиб, у ҳам жамиятимиз маънавий ҳаёти-да ўта салбий роль ўйнайди. Чет мамлакатларга мўмай пул топиш илинжида фоҳишалик билан шуғулланиш учун кетган аёллар маънан бузуқ мафкура ва турли тузалмас тери-таносил, ОИТС каби оғир касалликларни орттириб келадилар ва аҳоли, айниқса, ёшлар ўртасида тарқалишига са-баб бўладилар. Кўплаб ёш оилаларнинг бузилиб кетиши айнан улар туфайли содир бўлмоқда.

Глобаллашув шароитида юртимизда пайдо бўлаётган “маргинал шахс” ёки “маргинал гу-руҳ”ларнинг хатти-ҳаракатлари, ўз навбатида, “маргинал жиноятчилик”ни келтириб чиқармоқда. Бошқа жиноятлардан фарқ қилиб, “маргинал жи-ноятчилик” мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаёти-да ўта хавфли бўлиб, ўз моҳиятига кўра жамият барқарорлигига путур етказишга қаратилган бўла-ди:

Юқорида баён қилинган фикр ва мулоҳазалар-дан қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин.

1. Ўзбекистонда “маргиналлик”, “маргинал шахс”, “маргинал гуруҳ” ва “маргинал жиноятчи-лик” ғарб давлатларидан фарқ қилиб, ўта яширин, махфий тарзда фаолият кўрсатади. Уларни фош этиш, бартараф қилиш жараёни қийин кечади.

2. Мазкур ҳодисанинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, маънавий, маданий асослари-ни чуқур ўрганиш ва амалий чора-тадбирларни амалга ошириш талаб қилинади.

3. “Маргиналлик”, “маргинал шахс”, “маргинал гуруҳ”лар ўта хавфли ва зарарли “ижтимоий ви-

Page 50: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

50

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

рус” бўлиб, уларнинг олди олинмаса, жамияти-миз ижтимоий-сиёсий, маънавий барқарорлигига путур етказади ва кўплаб ёшлар ҳаётини барбод қилади.

4. Юртимизда ижтимоий адолат тамойиллари-нинг том маънода амал қилиши – бундай зарарли “ижтимоий вирус”ни бартараф этишнинг энг сама-рали ва ҳал қилувчи омилидир.

Адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Ватанимиз тақдири ва келажаги йўлида янада ҳамжиҳат бўлиб, қатъият билан ҳаракат қилайлик. «Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби» мавзусидаги анжуманда сўзланган нутқ. / “Халқ сўзи” газетаси. 2017 йил 16 июнь сони.

2. Ellis, Carolyn and Arthur P. Bochner - eds. 1996. Composing Ethnography. Alternative Forms of Qualitative Writing. N.Y.:AltaMira Press. 402 pages.

3. Simmel, G. Soziologie. Untersuchungen über die Formen der Vergesellschaftung. Herausgegeben von O.Rammstedt. (Gesamtausgabe, Bd. 11).

4. Robert E. Park. On Social Control and Collective Behaviour. – Phoenix Books, 1967. Robert Park. A biography of a Sociologist with Rau-shenbush W. N. Y., 1979. Robert E. Park. On Social Control and Collective Behaviour. – Phoenix Books, 2007.

5.Шюц А. Некоторые структуры жизненного мира // Личность. Культура. Общество. — 2007. Вып. 2 (36). С. 52–68. (перевод Портнов А. Н., Кукарцева М. А.).

6. https://royallib.com/book/byukenen_patrik/smert_zapada.html7. https://www.gov.uz/uz/news/view/110888. http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_culture/9. http://socio.rin.ru/cgi-bin/article.10. http://www.sociologysoul.ru/tpts-811-1.html11. http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RMgwjotgr12. https://ru.wikipedia.org/wiki/

Андижон давлат университети,2017 йил 22 сентябрда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. Т.Ортиқов)

ДАВЛАТ ҲОКИМИЯТИ МАҲАЛЛИЙ ОРГАНЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ДЕМОКРАТЛАШТИРИШ ЖАРАЁНЛАРИ

Б.А.Талапов

Мақолада давлат ҳокимияти маҳаллий органлари фаолиятини демократлаштириш борасида республикамизда олиб борилаётган ишлар ёритилган.

Калит сўзлар: бошқарув, маҳаллий ҳокимият, демократлаштириш, адолат, ваколат. В статье освещена проводимая в республике работа по демократизации местных органов го-

сударственной власти. Ключевые слова: управление, местная власть, демократизация, справедливость, полномочия.

The article describes the measures taken in the fi eld of democratization the activities of local government in our republic.

Key words: governance, local government, demoratization, justice, authority. Жаҳон амалиёти ва мамлакатимиз миқёсида

амалга оширилаётган ижтимоий-сиёсий ислоҳот-лар жараёни шуни кўрсатадики, демократик қад-риятлар ва қарашлар ҳокимият органлари ва

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 51: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

51

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

унинг раҳбарлари, ходимлари фаолиятида ўз-ўзи-дан шаклланмайди, ҳатто энг демократик Консти-туция ва қонунларнинг мавжудлиги ҳам уларни жамиятда тўғридан-тўғри қарор топтира олмайди.

Шунинг учун ҳам Республикамиз биринчи Пре-зиденти И.А.Каримов таъкидлагандек: “Тепадан туриб, махсус фармон ёки декрет билан жамият-да адолат ва демократияни ўрнатиб бўлмайди. Бу барчанинг бирдек иштироки, биринчи навбатда пешқадам зиёлиларимиз, турли сиёсий партия-лар, жамоат ташкилотлари намоёндаларининг, масъул хизматчиларимизнинг ғайрати, жасорати, ақл-заковати билан рўёбга чиқадиган мураккаб ишдир” [1.244]. Дарҳақиқат, демократияни чекка-дан келтириб бўлмайди, у халқнинг турмуш тарзи, менталитети, дунёқараши, унинг сиёсий-тарихий тажрибалари, қадрият ва анъаналари билан ҳа-моҳанг равишда шаклланади. Зеро, “бу борада-ги энг муҳим ва оғир масалалардан бири шуки, демократик тамойилларни жорий этишда асрлар синовидан ўтган, бугунги ҳаётимиз талабларига хизмат қиладиган, танлаб-саралаб олинган мил-лий қадриятлар ва умумбашарий тажрибаларни табиий равишда уйғунлаштира олишимиз лозим” [1.244].

Мустақиллик йилларида давлат ҳокимия-ти маҳаллий органларининг ташкилий, сиё-сий-ҳуқуқий мавқеи мустаҳкамланди, уларнинг жамиятни демократлаштиришга қўшаётган ҳисса-лари ва жамият сиёсий ҳаётидаги фаоллиги йил-га-йилга ошиб бормоқда.

Мамлакатда юз бераётган ижтимоий-иқтисо-дий, сиёсий жараёнларнинг таҳлили шуни кўрсат-моқдаки, бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида маҳаллий ҳокимият органларининг мустақиллиги амалга оширилаётган давлат ва жамият қурили-шини такомиллаштириш борасидаги кенг кўлам-ли ислоҳотлар натижасида кенгаймоқда. Янгича шароитларда меҳнаткашлар манфаатларини ифодаловчилар сифатидаги бошқарув идоралари билан хўжалик юритувчи субъектлар орасидаги ўзаро муносабатлар янгича принципларга, кўпроқ ўзаро фойдали асосдаги иқтисодий манфаат-лар принципларига асосланади” [6.58]. Демак, иқтисодий манфаатдорлик, хўжалик субъектлари ҳуқуқларининг кенгайиши, шартномавий муно-сабатларнинг қўлланиши жойларда демократик бош қаришга олиб келади.

Айни вақтда, Президентимиз Ш.М.Мирзиёев халқ билан ўзининг сайловолди учрашувларида ва 2016 йил 25 сентябрда ташкил этилган Бош ва-зирнинг интернет тармоғидаги электрон қабулхо-насига фуқароларимиздан келиб тушган минглаб ариза, шикоят ва таклифларни чуқур ўрганиш на-

тижасида давлат ҳокимияти маҳаллий органлари фаолиятида қатор камчилик ва муаммолар бор-лиги ҳақида қуйидагиларни таъкидлайди: “Ҳаёт-нинг ўзи ва халқнинг талаблари бизнинг олдимиз-га амалий ечимини топиш лозим бўлган янги ва янада мураккаб вазифаларни қўймоқда. Бу ўрин-да асосий муаммо, менинг назаримда, қуйидаги-лардан иборат:

Биринчидан, айрим идоралар ва уларнинг раҳбарлари реал ҳаётдан ва халқ эҳтиёжларидан маълум даражада узилиб қолмоқда.

Иккинчидан, тармоқ ва ҳудудларни ривожлан-тириш концепциялари ва дастурларини ишлаб чиқишда юзаки ёндашувга йўл қўйилмоқда.

Ва ниҳоят учинчи асосий камчилик – кўпчилик раҳбарларнинг мураккаб муаммоларни кабинет-дан чиқмасдан, иқтисодиёт тармоқлари, ҳар бир корхонадаги, шаҳар ва туманлардаги, айниқса, қишлоқ жойлардаги ишлар қандай аҳволда экани-ни чуқур ўрганмасдан ҳал этишга одатланиб қол-ганлиги билан боғлиқ” [3.10].

Шу боисдан ҳам Ҳаракатлар стратегиясида давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилишда уни марказлаштиришдан чиқариш масаласига алоҳи-да эътибор берилди. Дарҳақиқат, мамлакати-мизда амалга оширилаётган барча соҳалардаги ислоҳотлар самарасини таъминлаш, кўп жиҳат-дан марказлашган бошқарувдаги асосий вазифа-ларни жойларга, вилоят, туман ва шаҳарлардаги давлат ҳокимияти органларига ўтказишга боғлиқ. Зеро, бошқарув вазифаларининг асосий қисми-ни марказдан вилоятларга, вилоятлардан шаҳар ва туманлардаги давлат ҳокимияти ва бошқарув идораларига ўтишини таъминлаш шу тариқа бу-нинг аста-секин ўзини ўзи бошқариш жамоатчилик ташкилотларига ҳам етиб боришини назарда ту-тади. Демак, марказий бошқарув идораларининг асосий иқтисодий, маънавий-маданий ва ижти-моий-тарбиявий соҳадаги вазифалари маҳаллий ҳокимиятларга аста-секин ўтказилиши, шу тариқа давлат бошқарувида бевосита иштирок этадиган субъектлар доираси кенгайтирилиши зарур. Бу фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг асо-сий йўлидир. Фуқаролик жамиятида давлат ҳоки-мияти ва бошқарув органлари умуммиллий ман-фаатларга дахлдор энг муҳим вазифаларнигина амалга оширади. Мудофаа, давлат хавфсизлиги, ташқи сиёсат, пул-молия ва солиқ тизимини шакл-лантириш, қонунчиликни ривожлантириш шулар жумласидандир. Бироқ бу марказлашган бошқа-рувдан мутлақ воз кечиш керак деган фикрга олиб келмайди. Давлат мавжуд экан, у мудом марказ-лашган бошқарувга эҳтиёж сезади. Бу ўринда гап давлат бошқарувини демократлаштириш, бошқа-

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 52: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

52

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

риш субъектларининг доираларини кенгайтириш ва фаоллаштириш устида кетиши мумкин.

Мамлакатимизда бозор муносабатлари жами-ятимиз ҳаётининг барча жабҳаларига чуқур кириб, илдиз отиб бормоқда. Бу жараёнлар кишилар ва бошқа ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги алоқалар-га таъсир этмай қолмайди, бироқ у эгоизм, кор-поратив манфаатларга хизмат қилиш, ҳатто бош-қаларнинг ҳуқуқларини паймол қилувчи ҳоллар-ни келтириб чиқариши, натижада демократияни эмас, балки олигархияни, тенг ҳуқуқлиликни эмас, зўравонликни юзага келтириши ҳам мумкин.

Мамлакатимизда амалга ошириб келинаётган тараққиётнинг ўзбек модели ва давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг фаолиятини такомил-лаштириш айнан ана шундай нохуш ҳолатлар-нинг олдини олишга қаратилгани билан характер-лидир. Бундай сиёсат натижасида, собиқ итти-фоқ ҳудудидаги бошқа мамлакатлардан фарқли равишда, Ўзбекистонда даромадлар даражаси бўйича аҳолининг кескин табақаланиши мавжуд эмас. Энг кўп ва энг кам даромад оладиган аҳоли ўртасидаги фарқ 2000 йилдаги 53,3 баробардан бугунги кунда 7,8 баробарга тушди. Жамиятда ижтимоий барқарорликнинг мезони ҳисобланган бу кўрсаткич халқаро меъёрларга кўра 10 баробар қилиб белгиланган [2.2].

Давлатимиз раҳбари Ш.Мирзиёев давлат идоралари, унинг раҳбарларини жойларга чиқиб одамларнинг дардини эшитиш, улар билан очиқ мулоқотда бўлиш, оғирини енгил қилиш зарурли-гини қайта-қайта такрорладилар. Бу эса аҳолининг давлат ва жамиятга ишончини мустаҳкамлашга хизмат қилади, деб уқтирдилар ва “Халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари ҳалқимизга хизмат қилиши керак” деган долзарб вазифани барча бўғин раҳбарлари олдига қўйдилар [4.16].

Давлат ҳокимияти маҳаллий органлари тизи-ми фаолиятида 2017 йилдан бошлаб барча да-ражадаги ҳокимлар, прокуратура ва ички ишлар органлари раҳбарларининг аҳоли олдида ҳисобот бериш тизими жорий қилиниши, ҳар бир туман ва шаҳарда “Халқ қабулхоналари”нинг ташкил этилиши шаклан ва мазмунан янги амалиёт эка-нини қайд этиш лозим. Орадан қисқа вақт ўтган бўлса-да, жойларда янги ташкил этилган халқ қа-булхоналари ўзининг ижобий натижасини кўрсат-моқда.

Шу ўринда давлат ҳокимияти маҳаллий орган-лари фаолиятидаги мавжуд бир муаммо хусуси-да тўхталиш ўринлидир. Чунончи, ҳозирда халқ депутатлари кенгашлари ҳокимларга бўйсунади. Амалдаги қонунларда туман ва шаҳар ҳокими ўз ваколатларини ягона бошқарув тамойилларида

амалга оширади ва ўзи бошқараётган органлар қарорлари ва ҳаракатлари учун шахсий жавоб-гардир, деб белгилаб қўйилган. Бундай ҳолат, му-аллиф фикрича, халқ вакилларининг сиёсий ва ижтимоий фаоллигини ривожлантиришга тўлиқ имкон бермайди, уларни ҳокимнинг якка раҳбар-лиги остида ишлашга мажбур қилади ва ўз демо-кратик моҳиятини йўқотади. Ҳақиқатан ҳам маҳал-лий ҳокимият органлари ҳуқуқий мустақил бўлган сиёсий партиялар ва нодавлат ташкилотларини ўзига бўйсундириш, уларнинг функцияларига кир-майдиган ишларга жалб этишга уринишлари уч-раб турибди. Бу эса демократик институтларнинг шаклланишига ҳам, фаолиятига ҳам халақит бе-ради. Шу боисдан давлат раҳбари Ш.М.Мирзиёев томонидан келгусида мазкур амалиётга барҳам берилиши алоҳида қайд этилди. “Келгусида биз маҳаллий ҳокимларни бевосита халқ томонидан сайлаш масаласи ҳақида ҳам ўйлаб, муҳокама қи-либ кўришимиз керак. Ҳар бир ҳудуд ўз раҳбарини ўзи сайласа, раҳбарларнинг халқ ва жамият ол-дидаги масъулиятини кескин оширишга эришиш мумкин” [4.19].

Бугун давлат ҳокимияти маҳаллий органлари-ни замонавий, демократик тафаккурга ва бошқа-риш усулларига эга ёш кадрлар билан тўлдириш долзарб масалалардан биридир. Энг аввало, бизнинг онгу тафаккуримизга, маънавиятимиз-га кишан бўлиб турган эски асоратлардан холи бўлган замоннинг илғор талабларига жавоб берa-диган ғайрат-шижоатли, мард, инсоф-диёнатли ёшларимизнинг ҳал қилувчи вазифаларга келиши учун йўлни кенг очиб бериш керак. Биринчи гал-да соғлом фикрловчи, шу азиз Ватан қисматини ўз шахсий қисмати деб биладиган, мамлакатнинг эртаси учун бор масъулиятни зиммасига олишга қодир, жафокаш халқимиз учун, демократия ва адолат учун ўзини бахшида этадиган, фидойи, из-ланувчи ёш авлоднинг бошини қовуштириш, унинг мақсад ва интилишларига қанот бериш зарур. Шу билан бирга, давлат хизмати институтини ислоҳ этиш, давлат хизматчиларининг моддий ва ижти-моий таъминоти, уларнинг касбий тайёргарлигини тубдан такомиллаштириш, бу соҳага янгича фикр-лайдиган, масъулиятли, ташаббускор, ватанпар-вар кадрларни жалб этиш бўйича тизим яратили-ши кўзда тутилмоқда [4.19].

Демократик тараққиёт бутун жамият изланиш-ларининг, халқ меҳнатининг пировард натижаси бўлади. Давлат ҳокимияти органлари, институт-лари ушбу изланишларни тезлаштириши ҳам, уларга тўсиқ бўлиши ҳам мумкин. Демократик тараққиёт бутун инсониятнинг, тараққийпарвар кучларнинг истаги, иродаси ифодаси, ҳаётий

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 53: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

53

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

мақсадига айланган экан, ушбу глобал воқелик-дан Ўзбекистон Республикаси ва унинг халқи ҳам чеккада қола олмайди. Бизда демократияни ҳаёт тарзига айлантиришга қодир ҳуқуқий институтлар ва механизмлар ҳам, халқни демократик тараққи-ётга бўлган интилишини амалда қўллаб-қувват-ловчи сиёсий институтлар ҳам ташкил этилган. Ҳозирги вазифа ушбу механизмлар ва институт-

ларни ижтимоий-сиёсий тараққиётга янада сама-ралироқ хизмат қилишини таъминлашдир. Зеро, Президент Ш.М.Мирзиёев раҳбарлигида мамла-катимизда амалга оширилаётган ижтимоий-сиё-сий ислоҳотларнинг моҳияти ҳам мавжуд меха-низмлар ва институтларнинг модернизациялаша-ётган ижтимоий ҳаёт талабларига мувофиқ фаол ишлашига эришишга қаратилгандир.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 244 б.2. Каримов И. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, модер-

низация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб бериш – устивор вазифамиздир. // Халқ сўзи.- 2015.- 17 январь

3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳ-бар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. –Т.: Ўзбекистон, 2017. -10 б.

4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устиворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. –Т.: Ўзбекистон, 2017. -16 б.

5. Мусаев Ф. Демократик ҳуқуқий давлат қуришнинг фалсафий-ҳуқуқий асослари. –Т.: O’zbekiston, 2007. – 182 б.

6. Жалилов Ш. Давлат ҳокимияти маҳаллий органлари ислоҳоти: тажриба ва муаммолар.– Т.: Ўзбе-кистон, 1994. –58 б.

7. http://uza.uz/oz/politics/prezident-saylovining-natizhalari-elon-ilindi-09-12-2016

Наманган давлат университети,2017 йил 12 апрелда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. Б.Расулов)

ÔÀËÑÀÔÀ, ²Ó¯Ó¯, ÑȨÑÀÒ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 54: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

54

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

БОБУР ҲАЁТИДАГИ ТАСАДДУҚ ВОҚЕАСИ ТАЛҚИНЛАРИГА ДОИР

Р.Р. Шамситдинов

Мақолада Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бобурийлар даври тарихини ўрганишда холислик, та-рихийлик тамойилларига амал қилиш зарурати асосланиб, Бобур ҳаётининг сўнгги даврлари билан боғлиқ тасаддуқ воқеаси талқинлари таҳлил қилинган.

Калит сўзлар: “Бобур энциклопедияси”, “Бобурнома”, “Тарихи Рашидий”, “Ҳумоюннома”, “Акбар-нома”, Агра, Сабхал, мўъжиза, тасаддуқ воқеаси.

Статья посвящена обоснованию необходимости соблюдения принципов объективности и историзма в изучении истории эпохи Захириддина Мухаммада Бабура и бабуридов, осуществлен сопоставительный анализ интерпретации события «тасаддук», имевшего место в биографии Бабура.

Ключевые слова: “Бобур энциклопедияси”, “Бобурнаме”, “Тарихи Рашидий”, “Хумаюннаме”, “Ак-барнаме”, Агра, Сабхал, чудо, событие “тасаддуқ”.

The article is dedicated to the observance of the principles of objectivity, historicity in the study of the history of Zahiriddin Muhammad Bobur and the Bobur era, as well as the history of the “tasadduq voqeasi” (the story of self-sacrifi ce) associated with the last period of Babur’s life.

Key words: “Encyclopedia of Bobur”,”Boburnama”, “Таrihi Rashidiy”, “Humoyunnoma”, “Акbarnama”, Аgra, Саmbhal, miracle, fate, “tasadduq voqeasi” (the story of self-sacrifi ce).

Мустақиллик йилларида Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш, асарларини оммалаштириш, юртимиз ва хориждаги мавзуга оид манбаларни тўплаш ва тадқиқ этиш, таржималари-ни амалга ошириш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилдики, бугунга келиб фанда бобуршу-нослик алоҳида бир соҳа ўлароқ шаклланди. Авва-ло, шу йиллар давомида мазкур ишларни амалга оширишнинг ташаббускори ва ташкилловчиси си-фатида фаолият юритиб келаётган Бобур халқа-ро жамоат фондининг улкан хизматлари таҳсинга лойиқ. Хусусан, 2014 йилда “Шарқ” нашриётида босилган “Заҳириддин Муҳаммад Бобур Энцикло-педияси” (“БЭ” – Р.Ш.) – бобуршунослик тарихида катта воқеа бўлгани ва улкан аҳамиятга эгалигини мамнуният билан алоҳида таъкидлаш жоиз. Эн-циклопедия нафақат улуғ ватандошимиз ҳаёти ва фаолиятига оид маълумотларни жамлаган қомусий нашр, балки ўзбек илм-фанида бу йўналишдаги илк қадам экани билан ҳам муҳимдирки, ҳали кўплаб улуғ юртдошларимиз ҳақида шу хил қомуслар яра-тиш зиммамизда вазифа бўлиб турибди.

Албатта, илк қадам ўлароқ майдонга келган йирик ҳажмли асар камчиликлардан буткул холи бўлиши қийин. Тузувчиларнинг ўзлари ҳам буни табиий деб билганлари учун “Таҳририят “БЭ”ни келгусида такомилроқ тарзда нашр этишни ният қилар экан, уни таёрлашда ... – барча бобуршу-нослар ўз ёрдамларини аямайди, дея умид билди-ради” [5.8] деб ёзадилар. Бошқа томондан, таниқ-ли шарқшунос Н.Ғ.Низомиддиновнинг: “... бугунги

кунда ўтмиш тарих ҳақиқатлари “кемтик ерлари”-ни мустақиллик ва миллий менталитет руҳида асл манбалар асосида қайта тиклаш, ҳамон фанимиз учун долзарб мавзу бўлиб қолмоқда. Худди шу нуқтаи назардан Бобурнинг илк давлатчилик фа-олиятидан то унинг етуклик давригача кўрган-ке-чирган сир-асрорларини фанда тўла-тўкис ўрга-нилган, дейиш қийин” [7.72-73],– деган сўзлари ҳам жиддий асосга эга. Шуларни назарда тутган ва тугал ҳукм чиқаришга даъво қилмаган ҳолда, Бобур ҳаётининг ниҳоясига оид “тасаддуқ воқеа-си” ҳақида “Бобурнома”, “Ҳумоюннома”, “Тарихи Рашидий”, “Акбарнома” каби бирламчи манбалар-ни ўрганиш асносида туғилган мулоҳазаларимиз билан ўртоқлашишни жоиз билдик.

Энциклопедиянинг “Бобурнома” хронологияси” жадвалида “936-937 1529-30 Ҳумоюннинг Агра-га олиб келиниши” [5.669] деб келтирилган. Ас-лида эса Ҳумоюн ўз хоҳишига кўра, Бобур под-шоҳ ижозатисиз Бадахшон вилоятини ташлаб, тўсатдан Аграга қайтади (қачон қайтгани аниқ эмас, 1529 йил август ойининг охири деб тахмин қилинади [4.330]). Бу ҳақда “Бобурнома”да: “Ва Муҳаммад Ҳумоюн, бир йили эдиким, Бадахшон-да дийдорлардин айру тушуб эди, сўнгра бизни соғиниб, ... бизнинг тарафға юра берур”,- дейил-ган [1.266]. Шу орада Бадахшонни Қошғарийлар олганлиги хабари келади, шунда Бобурнинг ёзи-шича: “Ва Муҳаммад Ҳумоюнға айтукким, сени борғонинг нечук бўлғай? Ул жавоб бердиким, фармонға чора йўқтур, лекин аҳд қилғонменким,

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 55: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

55

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ўз ихтиёрим билан дийдордин айрилмағаймен. Анинг учун Мирзо Сулаймонни Бадахшонга рух-сат берилди”[1.266]. Яъни бу вазиятда ўзининг Бадахшонда бўлиши зарур эканини билса ҳам, Ҳумоюн фақат фармон бўлса бориши, ўз истагича бормаслигини айтмоқдаки, бунинг сабабига қуйи-роқда яна қайтамиз. “Акбарнома”да Бобур таф-силоти, яъни Ҳумоюннинг тўсатдан келиши баён қилинган бўлса, Мирзо Ҳайдар берган маълумот ўзгачароқ: “Ўлишига кўзи етгач (Бобур – Р.Ш.), ёнига Ҳумоюн мирзони чорлади, уни Бадахшон-дан чақириб олиб, ўзи билан Ҳиндистонга олиб кетган эди, унга бутун амирлару халойиқ усти-дан ҳукмдорликни бериб, Яратганга омонати-ни топширди” [3.586]. Мирзо Ҳайдар бу ўринда турли йилларда бўлган воқеаларни бир жойда ва бирин-кетин келтиргани кўриниб турибди. Чунки, а) Бобур “ўлишига кўзи етгач, ёнига Ҳумоюн мир-зони чорлади” деганда 1530 йил декабрь ойида Ҳумоюн мирзонинг Самбхалдан чақиртирилгани назарда тутилаяпти; б) “уни Бадахшондан чақи-риб олиб, ўзи билан Ҳиндистонга олиб кетган эди” дегани беш йил аввал – охирги Ҳиндистон юри-ши олдидан қилинган чақирув эди; в) охирги жум-лалар яна 1530 йил декабрь ойи охирига, яъни Бобур ҳаётининг охирги кунларига тааллуқли деб ҳисоблаймиз. Шундан ҳам “тасаддуқ воқеаси” анча аввал содир бўлганини кўрса бўлади.

Гулбаданбегимнинг гувоҳлик беришича, дав-лат ишларидан чарчаган ва соғлиги ёмонлашгани Бобурнинг “Салтанат ва подшоҳликдан кўнглим олинди. Шу Зарафшон боғида хилватга чекин-сам. Хизматкорликка битта Тоҳир офтоба-чининг ўзи менга етиб ортади. Подшоҳликни Ҳумоюнга топширсам” [2. 22] дегани Хонзода-бегим Қобулдан Аграга келганидан сўнг, Зараф-шон боғига сайр қилгани чиққанларида айтилган, бу эса 1528 йилнинг кеч кузига тўғри келади. Ўзи шу аҳволда эканида хасталанган Ҳумоюннинг Самбхалдан келтирилиши, албатта, саломатли-ги заифлашиб қолган Бобурнинг руҳини тушириб, аҳволини янада оғирлаштиради.

Асосий мавзу – тасаддуқ воқеасига келсак, ада-биётлардаги унга оид тафсилотларда ҳануз чал-кашликлар мавжуд, холислик ва аниқлик тамойили бузиб келинмоқда. Қолаверса, кенг оммада Бобур бетоб Ҳумоюн атрофида айланиб Аллоҳга илтижо қилган, дуоси ижобат бўлиб, ўғлининг дардини ўзи-га олган – вафотининг сабаби шу, деган фикр ўрна-шиб қолган. Афсуски, “Бобур энциклопедияси”да ҳам худди шундай талқин қилинганки, бу билан янг лиш фикр энди гўё тамом қонунийлашиб қола-дигандек туюлади. Аслида, бизни мақолани ёзиш-га ундаган нарса ҳам шу бўлди.

Энциклопедияда тасаддуқ воқеаси ёритилган

мақола А.Аъзамов ва Б.Йўлдашевлар томони-дан ёзилган. Унда айтилишича, “Тасаддуқ воқеа-си – Бобур ҳаётининг сўнгги кунларида юз берган воқеа” [5.486]. Бизнингча, бу тўғри эмас, чунки Бобур бу воқеадан сўнг ҳам тахминан олти ойлар яшаган. Агарки Ҳумоюн мирзо 1529 йил август ойи охирида Аграга келган, озроқ муддат у ерда тургач, Самбхалга ҳоким этиб тайинланган; олти ойдан сўнг касалланган шаҳзода Аграга келтирил-ган ва шу кунлари тасаддуқ воқеаси содир бўлган экан, унинг Бобур ҳаётининг охирги кунларига тўғри келиши мумкин эмас. Шуни назарда тутсак, ҳатто энциклопедияда келтирилган “936-937 ҳ.й. 1529-30 Ҳумоюннинг Аграга олиб келиниши” [5.669] вақти билан “сўнгги кунлари” (1530 йил декабрь ойи охирлари) [5. 486] дейилиши ўзаро зиддият ҳосил қилади.

Мақолада ёзилишича: “”Б.”нинг сўнгги саҳи-фаларида ёзилганига кўра, инсоният тарихидаги мисли кўрилмаган мўъжиза рўй беради; шу заҳо-ти Бобур вужудида оғирлик пайдо бўлиб, хушидан кетади, Ҳумоюн эса сиҳат топиб ўрнидан туради (391а) ва бошидан сув қуйиб ташқарига чиқади (“Ҳ”, 17б). Маълум вақт ўтиб ҳушига келган Бобур Яратганга шукроналар айтади ва барча аъёнлари билан ҳарам аҳлини йиғиб, уларнинг иштирокида тожу тахтни Ҳумоюнга топширади. Ўзи узоқ йил-лар давомида орзу қилиб келган ниятига мувофиқ дарвишона ҳаётини бошлайди. Аммо уч кун ўт-гандан сўнг инсониятнинг буюк фарзандларидан бири Заҳириддин Муҳаммад Бобур фоний дунё-ни тарк этиб боқий дунёга сафар қилади” [5.487]. Ҳолбуки, шу энциклопедияда С.Ҳасанов ёзишича, “Бир неча муддат олдин (уч кун эмас – Р.Ш.) под-шоликни Ҳумоюнга топширган Бобур 47 ёшида ... Аграда вафот этди...” [5.111], яъни бу икки маъ-лумот ҳам ўзаро зидлик ҳосил қилади. Хўш, нега итоаткор ўғил – Ҳумоюн отасининг рухсатисиз Ба-дахшондан тўсатдан Аграга келади ва унинг қай-тиш хақидаги таклифини рад этади, деган савол туғилади. Бизнингча, бу Бобурнинг тез-тез хаста-ланиши, салтанат ишларидан чарчагани, тахтни Ҳумоюнга топшириб қўйиб, тинчгина ижод қилиш истагидаги кайфияти ва вазир Мир Халифа Маҳ-дий Ҳожа номзодини салтанат тахтига кўрсатаёт-гани сабабли вужудга келган саройдаги вазият, ўз ўғлининг подшоҳ бўлишини истаган Моҳимбегим-нинг эҳтимолдаги ҳаракатлари, қолаверса, ўзида-ги тахтга бўлган майли ҳам сабаб бўлган бўлса керак, деб ўйлаймиз.

Бизнинг масалага қарашимиз, қисқа қилиб айт-сак, қуйидагича: тасаддуқ воқеаси ҳақиқатда бўл-ган, лекин ёндашувнинг нотўғрилиги сабаб унинг баёни ва тафсилотларида чалкашликлар, ноаниқ-лик ва хатолар мавжуд.

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 56: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

56

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Биринчидан, энциклопедиядаги талқин “Бо-бур нома”нинг Бухоро нусхасига асосланган. Маъ-лумки, асарнинг Ҳайдаробод қўлёзма нусхаси ҳиж-рий 936 йил муҳаррам ойининг 13 куни (1529 йил 17 сентябрь) воқеаларида узилган [5.489], яъни унда Бобур ҳаётининг охирги 15 ойдан зиёд қисми акс этмаган. Натижада илмда “асарнинг қолган қисми ҳақиқатда ёзилганми ё йўқми? ёзилган бўл-са тақдири нима бўлган?” деган ҳақли саволларни, шунингдек, “буларнинг қай бири асл нусха” деган масаладаги ихтилофни келтириб чиқарган. Баҳсга қўшилишдан тийилган ҳолда Бухоро нусхасининг тасаддуқ воқеаси ҳақидаги ўринларини таҳлил қи-лишга киришамиз. Унга кўра: “... уч қатла бошидан ўргулуб, дедимким, мен кўтардим ҳарне дардинг бор. Ўшал замон мен оғир бўлдим, ул енгил бўлди” [1.267]. Бобурнинг бу сўзлари айнан тасаддуқ воқе-аси бўлган вақтга тегишли, бироқ: “Ул сиҳат бўлуб қўпти. Мен нохуш бўлуб йиқилдим” [1.267-268] деганини айнан, яъни “шу дамдаёқ ўғил ўрнидан туриб, ота ётиб қолди” маъносида тушунишга мо-нелик қилувчи сабаблар бор. Жумладан, Гулбадан-бегимнинг: “Ўша куннинг ўзидаёқ ҳазрати фирдавс макон (Бобур)нинг тоблари қочиб қолди. ... Отам подшоҳ ҳазратларини бетоблиги туфайли ичкарига олиб кирдилар. (Бобур) қарийб икки-уч ой ётувлик бўлиб қолдилар” [2. 24] деган сўзлари. Демак, агар тасаддуқ қилганидан сўнг Бобур “икки-уч ой ётув-лик бўлиб қолган” экан, унинг ўлимини бевосита шу воқеага боғлаш ўринсиз.

Иккинчидан, “Бобурнома”да бу воқеа, энци-клопедиядагидан фарқли ўлароқ, “мўъжиза” сифатида талқин қилинган эмас. Сабаби, умри-нинг охирги йилларида имон-эътиқодида собит бўлишга интилган, “Мубаййин”дек асарни ёзган Бобур “инсоният тарихидаги мисли кўрилма-ган мўъжизалар”га Яратган фақат Ўзининг пай-ғамбарларини (масалан, Мусо а.с., Исо а.с. ва ал-батта охирги Расули Акрам Муҳаммад Мустафо с.а.с.ларга) қодир қилгани, бандалари эса фақат кароматлар кўрсатиши мумкинлигини жуда яхши билган.

учинчидан, Бобур тожу-тахтни Ҳумоюнга топ-ширишни истагани бор гап, бироқ тасаддуқ воқе-аси вақтида ва ундан сўнг ҳам, то у Ҳумоюнни Самбхалдан Аграга чақиртиргунга, яъни ўз умри-нинг охирги кунларига қадар бу ниятини амалга оширмаган. Гулбаданбегим гувоҳлигича, Моҳим-бегим ёлғиз фарзанд изтиробида Бобурга аччиқ қилиб “сиз менинг фарзандимдан ғофилсиз” дей-ишига жавобан “ҳеч бир фарзандимни сенинг Ҳу-моюнингчалик яхши кўрмайман, чунки салтана-ту подшоҳлик ва ёруғ дунёни фақат ... Ҳумоюн учун истайман” [2.24] деганки, бу ҳам юқоридаги фикрни тасдиқлайди. Тахтнинг Ҳумоюнга топши-

рилиши тасаддуқ воқеасидан сўнг орадан тахми-нан олти ойлар ўтгач, Бобур вафоти арафасида содир бўлган;

тўртинчидан, энциклопедияда айтилганидек Бобур “узоқ йиллар давомида орзу қилиб келган ниятига мувофиқ дарвишона ҳаётини бошлаган” эмас, балки, у Гулбаданбегимнинг ёзишича, ”қа-рийиб икки-уч ой ётувлик бўлиб қоладилар”[2.24];

ниҳоят, бешинчидан, Бобур тасаддуқ воқе-асидан кейингина касал бўлиб қолмаган, унинг Ҳиндистонни забт этганидан бери тез-тез дардга чалиниб тургани “Бобурномада” ҳам, бошқа ман-баларда ҳам қайд этилган. Масалан, Мирзо Ҳай-дар ўзи кўрган, эшитган ва турли ҳужжатлар асо-сида ёзган “Тарихи Рашидий” асарида бу ҳақда: “937 (1530) йил давомида бир қанча оғир дардлар унинг муборак вужудини эгаллаб, табиблар қанча уринишмасин, фойдаси бўлмади” [3.586],- дей-ди. Бобурнинг соғлигига машаққатли ҳаёт, кўплаб жангу-жадаллар, Ҳиндистоннинг ўта иссиқ ва нам ҳавоси, айниқса, заҳарланиш ўз салбий таъсири-ни кўрсатган эди.

Шу ўринда П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар” романини ҳам эслаш жоиз. Албатта, роман – ба-диий асар, лекин романни ёзишда шарқшунос адибимиз бирламчи манбаларга, ўзбек ва чет эл тарихчиларининг мавзуга доир асарларига асо-слангани маълум. Яъни романда тасвирланган бадиий лавҳалар ортида тарихий ҳақиқат ёт-ганини ҳам инкор қилиб бўлмайди. Жумладан, унда ўқиймиз: “Бобур сўнгги йилларда кўп касал бўлиб, жуда озиб кетган, жуссаси ҳийла кичрай-иб қолган эди. Хондамир унинг ўзини қанчалик олдириб қўйганини ... унинг суяги бўртиб қолган озғин юзига, кўз атрофлари ва пешонасидаги қа-ват-қават ажинларга, уйқусизликдан ичига ботиб кетган қовоқларига қараб, ич-ичидан унга куюнар эди”. Кўряпмизки, адиб Бобурнинг сўнгги йиллар-да соғлиги анча ёмонлашганини кўрсатмоқдаки, манбалар шундай тасвирлашга етарли асос бе-ради. Аввало, тарихчи Хондамир Бобурнинг қирқ олти ёшда эканини айтаётганидан, суҳбат 1529 йилда кечаётгани маълум бўлади. Иккинчидан, Бобур тилидан “Аммо Ҳиндга келганимдан бери ҳар йили беш-ўн йиллик умрим сарф бўлгандек туйулур. Иситма, уйқусизлик...” [6.511-512] дейил-гани ҳам, юқорида айтганимиздек, тарихий манба-ларга айнан мосдир.

Айтиш керакки, П.Қодировда тасаддуқ воқеаси-нинг тасвири ҳақиқатга яқинроқдир. Унинг талқи-нида Бобур ўғлининг атрофида айланиб илтижо қилгач, ҳамма мўъжизани кутади: “Моҳим бегим йиғидан тўхтаб, Бобурга қўрқув аралаш ҳайрат билан тикилиб турарди. Кекса шайхулислом эса ҳозирнинг ўзидаёқ Ҳумоюннинг соғайиб кетишини

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 57: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

57

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ва Бобурнинг ҳолсизланиб йиқилишини кутган-дай анча вақт ота-болага бақрайиб қараб турди. Лекин кутилган мўъжиза юз бермади. Беҳуш Ҳу-моюн алаҳлаб бир нима деди-да, яна жим бўлди” [6.536]. Яъни П.Қодиров ҳатто “Бобурнома”нинг Бухоро нусхасидаги “Ўшал замон мен оғир бўл-дим, ул енгил бўлди. Ул сиҳҳат бўлуб қўпти. Мен нохуш бўлуб йиқилдим” [1. 266-267] деган гаплар-ни ҳам инобатга олмаяптики, демак, адибимизда шундай ўйлашга етарли асос бор. Бизнингча ҳам, Бухоро нусхасидаги айни шу ўринлар Бобурнинг ўзи томонидан ёзилганига кишида шубҳа туғдира-ди. Гап шундаки, агар, Бухоро нусхасида ёзилга-нидек, Бобур ўша оннинг ўзида йиқилган ва уч кун-дан сўнг омонатини топширган бўлса, бу гапларни у қачон ёзган? Мабодо шу уч кун ичида ёзишга имкони бўлган экан, унда нега Ҳумоюнга тахтни топширарда қилган панд-насиҳатлари, васияти, қизлари Гулрангбегим ва Гулчеҳрабегимларни унаштириши, кенжа ўғли Ҳиндолни кўргиси келиб неча қайталаб сўраганлари, аъёнларига Ҳумоюн-га бўйсунишни тайинлаши кабиларни қайд этма-ган? Ахир, Бобур силаи раҳмда бардавом бўлиш билан бирга, ўзи асос солган салтанат тақдири, унинг келажаги ҳақида жиддий қайғурган эмасми-ди? Қолаверса, ҳаётидаги кўплаб катта-кичик воқеаларни икир-чикиригача содда ва тушунарли баён қилган Бобурнинг имкони бўлганида ўзи учун ғоят муҳим нарсалар – шиддатли умрининг хуло-сасию келажакка мерос фикрларини қайд этмай қўярмиди? Бизнингча, йўқ: муфассал қайд этган бўлар эди. Шунга кўра, Бухоро нусхасидаги тасад-дуқ воқеаси баёнининг Бобур томонидан ёзилгани шубҳали, деб ҳисоблаймиз.

Тасаддуқ воқеаси ҳақиқатда бўлганини эъти-роф этган ҳолда, биз унинг хронологиясини Бобурнинг вафотидан олти ойлар аввал деб белгилаймиз. Демак, тасаддуқ воқеасидан бироз муддат ўтгач, Хумоюн Самбхалга юборилади ва олти ойлар у ерда ҳоким бўлиб туради. Ўзининг аҳволи оғирлигини сезган Бобур Ҳумоюнни Агра-га чақиртиради, табиийки, юқорида баён қилинган сабабларга кўра Ҳумоюн зудлик билан пойтах-тга етиб келади. Бобурнинг касали кундан кунга кучайиб боради. Фақат ана ўшанда, яъни Ҳу-моюн соғайиб кетганидан тахминан олти ойча ўтиб ва ўзининг вафотидан уч кун ав-вал, тахтни Ҳумоюнга топширади. Гулбаданбе-

гим шоҳидлик беришича, Бобур: “Неча йиллардан бери подшоҳлигимни Ҳумоюнга бериб, ўзим За-рафшон боғининг бир чеккасида узлатга чекил-сам деб кўнглимнинг бир чеккасига тугиб юрар-дим. Аллоҳнинг карами билан ҳаммаси муяссар бўлди, лекин шу ишни таним соғлигида қилмоқчи эдим, бўлмади.” [2.27-28] – деганки, бу ҳам юқо-ридаги фикримиз далилига хизмат қилади. Ҳолбу-ки, “Бобур энциклопедияси”даги Х.Ёрқин мақо-ласидан ҳам Бобур тож-тахтни Ҳумоюнга анча аввал топширган деган тушунча ҳосил бўлгани ҳолда, “Ҳумоюннома”дан келтирилган иқтибосдан негадир Бобур сўзларининг охирги – “...лекин шу ишни таним соғлигида қилмоқчи эдим, бўлмади” дейилган қисми тушириб қолдирилган [5.131]. Са-баби эса, бизнингча, тушириб қолдирилган жумла олим чиқараётган хулосага тўғри келмагани би-лан изоҳланади.

Юқорида таъкидлаганимиздек, қадимдан мавжуд бўлган бу удум (тасаддуқ қилиш) Бобур ҳаётида ҳақиқатан бўлган, лекин унинг Бухоро нусхасидаги талқини тарихий ҳақиқатга мос бўл-маганидек, оммада бу тўғрида янглиш тасаввур-ларнинг ҳосил бўлишига сабаб бўлган. Агар ҳақиқатда “мўъжиза” даражасидаги ҳолат куза-тилганида эди, бу нарса Гулбаданбегим, Мирзо Ҳайдар, Абул Фазл асарларида ҳам таъкидлан-ган бўлиши керак эди. Зеро, уларнинг ҳаммаси – Бобурга хайрихоҳ муаллифлар, шундай экан уни “улуғлаш”га хизмат қилувчи бу фактни назардан қочирмаган бўлар эдилар. Модомики бундай қи-лишмаган экан, бизнингча, Бухоро нусхасидаги талқин Бобурга тегишли эмаслиги ҳақидаги фик-римиз яна бир карра ўзининг тасдиғини топади. Иккинчи томони, номлари саналган тарихчилар-дан иккитаси Бобурни шахсан билган, демак, улар ҳам сизу биз “Бобурнома” орқали таниган ҳар қан-дай шароитда, ҳар ким ва ҳар нарса ҳақида фақат рост гапни айтгувчи, бошига тушган шўришлару эришган муваффақиятларини фақат Аллоҳдан деб билган инсонни танишган. Табиийки, шундай инсон ҳақида ёлғон тўқишдан сақланганлар. Бухо-ро нусхасида эса, бир томондан, Бобур шахсини улуғлашга интилиш, иккинчи томондан, Ҳумоюн тахтнинг асл вориси эканини яна бир карра таъ-кидлашга уриниш бордек кўринади. Масала ҳақи-да ўйлаганларимизнинг мухтасар баёни шу, яна Аллоҳ билгучидир.

Адабиётлар:

1. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома.- Т.: Шарқ, 2002.- 335 б.2. Гулбаданбегим. Ҳумоюннома.- Т.: Ўзбекистон, 2016.- 120 б.3. Муҳаммад Мирзо Ҳайдар. Тарихи Рашидий. – Т.: Шарқ, 2010.- 721 б.

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 58: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

58

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

4. Абул Фазл. Акбар-наме.- Самара: Издательский дом “Агни”.- 2011.- 400 с.5. Бобур Энциклопедияси.- Т.: Шарқ, 2014.- 744 б.6. Қодиров П. Юлдузли тунлар (Бобур). - Т.: Sharq, 2016.-544 б.7. Низомидинов Н.Ғ. Буюк бобурийлар тарихи (ХVI-XIX аср). - Т.: Фан ва Технология, 2012.- 516 б.

Андижон давлат университети,2017 йил 26 августда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. С.Ҳошимов)

ХХ АСРНИНГ 20-30-ЙИЛЛАРИДАГИ “КУЛАК”, “МУШТУМЗЎР” ВА “ҚУЛОҚ” ИДЕОЛОГЕМАЛАРИНИНГ ЎЗАРО ТРАНСФОРМАЦИЯСИ

Б.Расулов

Мақолада 30-йиллар шўро воқелигида фаол истеъмолда бўлган “қулоқ” идеологемасининг пайдо бўлиши ҳамда ушбу мафкуралашган атама мазмунига хўжаликлар таснифини зўраки мослашти-риш жараёнлари ёритиб берилган.

Калит сўзлар: деҳқон хўжалиги, “муштумзўр”, “қулоқ”, идеологема, сиёсий қатағон.

В статье освещен процесс возникновения идеологемы “кулак” и принудительная подгонка клас-сификации хозяйств согласно этому понятию.

Ключевые слова: дехканское хозяйство, “муштумзўр”, “кулак”, идеологема, политические ре-прессии.

The article describes the appearance and development of the ‘ideologama’ ‘quloq’ in the 30s of the 20th century during the reign of Soviet system of government as well as the correlation of this term to the classifi cation of farms.

Key words:’dehqan’ farms, ‘opressor’ ‘quloq’, ideologema, political repressions.

Россия империясида “кулак” атамаси кенг қўл-ланилаётган шароитда Туркистон, Бухоро ва Хо-разм республикалари қишлоқларида маҳаллий аҳолининг ҳеч бир қатлами “кулак” деб аталма-ган. Ўрта Осиё қишлоқларидаги мулкдорлар, йи-рик ер эгалари, сармоядорлар, бадавлат ва ўзи-га тўқ хўжаликлар бой хўжалик деб номланган. Фақат Россиядан Туркистон минтақасига кўчириб келтирилган рус мужиклари – европа миллатига мансуб бой мужиклар “кулак” дейилган. Аммо Ўз-бекистонда коллективлаштириш, қулоқлаштириш ва сургун жараёнида “муштумзўр”, “қулоқ” тамғаси остида минглаб деҳқонлар сиёсий қатағон қурбо-ни бўлдилар. Шу боис, “кулак”, “муштумзўр” ва “қу-лоқ” идеологемаларининг ўзаро трансформация-сини илмий-назарий жаҳатдан ўрганиш 1920-1930 йиллардаги ўзбек қишлоқлари фожиасини тўла англашга ёрдам беради.

Сиёсий ҳокимиятни зўрлик билан қўлга кирит-ган большевиклар 1920 йиллардан бошлаб Совет Ўзбекистони учун «қоғоздаги синф» – «муштумзўр-

лар синфи»нинг конструкциясини яратдилар ва “муштумзўр” сўзи идеологема, яъни мафкуралаш-ган сиёсий терминга айланди. Бу ҳолатни структу-равий конструктивизм назариясидан фойдалан-ган “ҳокимият ижтимоий (сиёсий) маконни қайта тузиш воситасида ижтимоий ҳаётни тартибга солади, балки “назарий синф” (“қоғоздаги синф”)нинг яратувчиси ҳисобланади” [1.1] – деган янги концепция ойдинлаштириши мумкин.

ХХ асрнинг 20-30-йилларида Ўзбекистонда-ги совет ва партия идораларининг ўзбек тилида-ги расмий ҳужжатларида ва даврий матбуотда “муштумзўр” идеологемаси кенг қўлланди [2]. Шу-нингдек, партия ва совет органлари арбобларининг нутқлари, даврий матбуот материаллари [3] воси-тасида аҳолининг муштумзўр деб эълон қилинган қисмининг қиёфасини яратиш ва унга нисбатан салбий муносабатни шакллантиришни кўзлаган аниқ йўналтирилган сиёсат олиб борилди. Боль-шевиклар нафақат бой деҳқонларга, балки совет ҳокимиятига хайрихоҳ бўлмаганларга нисбатан рус

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 59: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

59

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

тилидаги “кулак” идеологемасини тўғридан-тўғри “муштумзўр” деб таржима этишдан муайян маф-куравий мақсадни кўзлаган бўлиб, уларни “меҳнат-сиз даромад кўриш учун ўзгалар меҳнатидан фойдаланувчи зўравон” қилиб кўрсатиш орқали иқтисодий таъқиблар, сиёсий қатағонлар учун ғоя-вий-мафкуравий асос яратдилар.

Архив ҳужжатлари далолат беришича, 1929 йилга қадар Совет Иттифоқида “кулак” хўжалик-ларини белгилаш бўйича ягона ҳуқуқий ҳужжат бўлмаган. Ҳар бир комиссарлик ва муассасалар ўз идоравий мезонларидан келиб чиқиб қулоқ хў-жаликларини белгилаганлар.

1929 йилгача Ўзбекистон ССРдаги хўжалик ор-ганлари пай миқдорини, контрактация ва топши-радиган маҳсулот нормасига қараб аванс белги-лашда, ссуда бериш ва ссуда фоизларини диф-ференциал (табақалашган) ҳолда аниқлаш бў-йича ўзларининг тезкор ишларида солиқ оклади маълумотларидан фойдаланганлар. Унинг сўмда рақамлар билан ифодаланиши оклад варағида қишлоқ хўжалик солиғи билан бирга қайд қилин-ган.

Хўжалик органлари солиқ оклади белгиларига қараб ижтимоий гуруҳларни турли ҳил схемалар [10.1-2] бўйича тузганлар. Хусусан, Сельхозкоопе-рация қуйидагича схемадан фойдаланган:

1. Батраклар.2. Қишлоқ хўжалик солиғидан озод қилинган

камбағал деҳқонлар.3. Камқувват ва ўртаҳол хўжаликлар.4. Қулоқлар. Бу схемадан ғалла-дон қишлоқ хўжалик коопе-

рацияси ўз аъзоларидан, қишлоқдаги ғаллачилик ширкатлари, трактор колонналари ва МТСлардан аъзолик бадалларини олишда фойдаланган. Уз-бексельсоюзда эса аҳолига контрактация бўйи-ча аванс тарқатиш ва топшириладиган маҳсулот миқдорини белгилашга асос қилиб олинган.

ЎзССР Наркомзем ва бошқа ташкилотларнинг схемаларида батраклар кўрсатилмаган. Нарком-зем тезкор ишларида, асосан, қуйидаги схемадан фойдаланган:

1. Қишлоқ хўжалиги солиғидан озод қилин-ган хўжаликлар.

2. Норматив бўйича солиқ солинган хўжалик-лар.

3. Фоиз қўшимчаси билан солиқ солинган хў-жаликлар.

4. Якка тартибда солиқ солинган хўжаликлар [10.2].

Сельхозкооперациядан фарқли равишда Нар-комзем ўртаҳолларни норматив бўйича ва фоиз қўшимчаси билан солиқ тўлайдиган хўжаликларга ажратган.

Учинчи турдаги схемадан, яъни деҳқон хўжа-ликларини камбағал, камқувват, ўртаҳол, тўқ ва қулоқ хўжаликларига ажратиб, Узбексельхозбанк ссуда берган ва ссуда бўйича олинадиган фоиз-ларни белгилаган. Мелиоратив кооперацияси эса ишлаб чиқариш харажатлари ва бадалларни йиғиб олишда фойдаланган. Эътиборли жиҳати Узбексельхозбанк, Сельхозкооперациядан фарқ-ли равишда, камбағал хўжаликлар тушунчасини кенгайтирган. Сельхозкооперацияда фоиз қўшим-часи билан солиққа тортилганлар ўртаҳол ҳисо-бланса, Узбексельхозбанк уларни қулоқ хўжалиги ҳисоблаган. Мелиорация кооперацияси эса ўр-таҳолларни умуман кўрсатмаган.

Ўзбекпахтасоюз ва Ўзбекбирлашувнинг пай бадалларини дифференциал (табақалашган) ҳолда йиғиш мақсадида алоҳида схема қўлланган [10.2]. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, Ўзбе-кистонда деҳқон хўжаликларининг ижтимоий гу-руҳларга мансублигини аниқлашда ягона ва аниқ ёндашув бўлмаган. Совет хўжалик органларининг тезкор тадбирларида битта қишлоқдаги айнан битта деҳқон хўжалиги бир вақтнинг ўзида икки хил ижтимоий гуруҳга киритилган.

ЎзССР молия халқ комиссарлиги органлари якка тартибда солиққа тортишда хўжаликнинг йиллик умумий даромади миқдорини бош мезон қилиб олган. Умумий даромади 600 сўмдан ортиқ хўжаликлар яққол қулоқ хўжалиги ҳисобланган. ЎзССР ХКСнинг 1929 йил 6 июндаги “Имтиёзлар-дан фойдаланмайдиган яққол қулоқ хўжаликлар-нинг аломатларини ўрнатиш ҳақида”ги қарорига асосан “яққол қулоқ хўжаликлар”га:

а) 1929 йилда якка тартибда солиққа тортилган барча хўжаликлар;

б) бир вақтнинг ўзида биттадан ортиқ доимий ишчи ва чорикор ишлатаётган ёки ёлланма ишчи-сиз икки ва ундан ортиқ чорикорни ушлаб турган хўжаликлар;

в) қишлоқ хўжалик ишларида мунтазам ра-вишда ёлланма меҳнат қўллаётган хўжалик-лар. Истисно қилинадиган ҳолатлар: хўжаликда меҳнатга яроқли эркакнинг йўқлиги ёки касалли-ги, февралдан ноябргача бўлган мавсумда суғо-риладиган ерининг ярмидан кўпига пахта эккан ва боғдорчилик, узумчилик ва полизчилик хўжали-кларида 150 кун, бошқаларда 120 кун фақат битта хизматкор ёллаш мумкин бўлган;

г) қишлоқ хўжалик мавсумида битта хизматкор ва битта чорикор ишлатиш билан бир вақтда, до-имий суръатда савдо ишлари, судхўрлик билан шуғулланса ёки корхона очса;

д) ерга ишлов беришда ёлланма меҳнат ва чо-рикордан фойдаланиш ёки фойдаланмаслигидан қатъи назар, ёлланма куч ишлайдиган корхонаси

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 60: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

60

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

бўлган ёки иккинчи ва олий разряд савдоси бўл-ган хўжаликлар;

е) диний хизмат вакилларининг хўжаликлари [10.2] кирган.

Ўзбекистон ССРдаги барча қулоқ хўжаликла-рини даромадларига қараб Наркомфин икки тои-фага бўлган. Биринчисига умумий даромади 600 сўмгача бўлган хўжаликлар киритилган. Улар якка тартибдаги солиққа тортилмаган бўлса ҳам, пахта экишни кўпайтирган, партов ва чўл ерларни ўз-лаштирган хўжаликлар учун бериладиган имтиёз-лардан фойдаланмаган.

Иккинчиси, умумий даромади 600 сўмдан кўп бўлган хўжаликлар бўлиб, якка тартибда солиққа тортилган[10.2].

Яна бир манба - “Муштумзўр хўжаликлардаги батрак ва батрачкаларни қонун қандай ҳимоя қи-лади?” номли қўлланмада қишлоқдаги ишчи кучи ёлловчи деҳқон хўжаликлари учта: батракларни ёллайдиган камбағал ва ўрта ҳол деҳқон хўжалик-лари, муштумзўр типидаги деҳқон хўжаликлари ва деҳқончилик билан биргаликда полизчилик, чорвачилик, балиқчилик ҳамда қишлоқ хўжалик маҳсулотларига ишлов берувчи корхоналари бор (тегирмон, мойжувоз ва ҳ.к.) гуруҳларга бўлинади [4.19]. “Ўзбекистон Ижтимоий жумҳурияти амал-даги қонунлари мунтазам тўплами”нинг 240-мод-дасида “йирик муштумзўр” сўзи қўлланилиб, у помешчик типидаги хўжаликка тенглаштирилган [5.249]. Яъни деҳқон хўжалигининг ерга эгалик қи-лиши йирик муштумзўр хўжалиги сифатида белги-лашнинг асосий шарти ҳисобланган.

1929 йилда, яъни ёппасига коллективлашти-риш ва “қулоқларни синф сифатида тугатиш” си-ёсати эълон қилиниши арафасида, Ўзбекистонда қулоқ хўжаликлари сони нечта бўлган? – деган са-вол туғилади. Мавжуд маълумотлар бунга тўлиқ жавоб бермайди. Ҳатто ЎзССР Халқ Комиссарла-ри Советида ҳам қулоқ хўжаликлари сони бўйича аниқ маълумот бўлмаган. Бунга далил сифатида Файзулла Хўжаевга йўлланган маълумотномада 1929 йил 19 октябрь ҳолатига кўра, Ўзбекистон бўйича турли комиссарлик ва муассасалар томо-нидан ҳисобда бўлган деҳқон хўжаликларининг сонидаги мавжуд жиддий тафовутларни кўрсатиш мумкин. Чунончи, ЎзССР Молия Халқ комиссар-лигининг маълумотида қулоқ хўжаликлари 6869 та, тўқ хўжаликлар 50850 та, ўртаҳоллар 102205 та, камбағаллар 343664 та кўрсатилган. “Ўзпахта-союз” маълумотида қулоқ хўжаликлари 8514 та, тўқ хўжаликлар 5318 та кўрсатилгани ҳолда ўр-таҳол ва камбағал хўжаликлар ҳақида маълумот берилмаган. ЎзССР Давлат режа қўмитасининг маълумотида фақатгина қулоқ хўжаликларининг ўзи 12151 та, ЎзССР Савдо халқ комиссарлиги

маълумотида қулоқ ва тўқ хўжаликлар 17181 та деб кўрсатилган [8.140-144].

Бу ўринда нисбатан ҳақиқатга яқин рақам си-фатида ЎзССР Молия Халқ комиссарлиги маълу-мотига таяниш мумкин. Чунки молия органлари жойларда ўз органларига эга бўлиш билан бир-га, йиллик солиқ ставкаларини белгилаш учун қишлоқ советларидан ҳар йили маълумот олиб турган. Унда республика бўйича деҳқон хўжалик-ларининг умумий сони 503588 тани [8.140] таш-кил этганини эътиборга олсак, 1930 йил арафа-сида Ўзбекистон ССРда қулоқ хўжаликлари жами деҳқон хўжаликларининг бор-йўғи 2 фоизини таш-кил этган.

СССР ХКСнинг директив қарорларида итти-фоқдош республикалар ХКСлари қулоқ хўжа-ликлари доирасини белгилаган вақтда: “деҳқон хўжаликларини муштумзўр қаторига киритиш, иттифоқдош жумҳуриятнинг СССР Халқ Комис-сарлари шўроси томонидан берилган умумий ди-рективаси асосида чиқарган қонунлари тартибида бажарилади” [4.1], - деган ҳуқуқий меъёрга асосан қулоқ хўжаликларнинг аниқ белгилари иттифоқ-дош республикалар ХКСлари томонидан белги-ланган. Шунга асосан, 1930 йил 6 апрелда Ўзбе-кистон ХКСнинг “Меҳнат қонунлари мажмуасини муштумзўр хўжаликларга татбиқ қилиш тўғри-сида” ва “Меҳнат қонунлари мажмуасини уларга татбиқ қилиш тегишли бўлган муштумзўр хўжалик-ларнинг аломатлари ва шундай хўжаликларни ҳисобга олишнинг тартиби тўғрисида”ги қарорла-ри [8.76-78] кимни муштумзўр деб аташ бораси-даги баҳсли ҳолатларга аниқлик киритди. Уларга асосан, “қишлоқ хўжалиги ишларида ёхуд кустар саноатларида ва корхоналарда пайдар-пай ра-вишда ёлланма меҳнатдан фойдаланувчи хўжа-ликлар” муштумзўр хўжаликлари ҳисобланган. Қарорда миқдор ва ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда хўжаликка мансубликни белгилаш меъёри ҳам киритилган. Ер майдонининг ярмидан кўпига пахта эккан ҳамда боғдорчилик, ток ва полиз қил-ганларга меҳнат мавсумида 150 кундан, бошқа-ларда 120 кундан ошмаган муддатда битта ишчи, чорвачилик хўжаликларида иккитадан ошмаган подачи ёллаганлар қулоқ хўжалигига киритил-маслиги кўрсатилган. Шунингдек, меҳнатга яроқ-ли эркак кишиси бўлмаганлар, бева хотинлар, етимлар, ногиронлар, ўқитувчи ва сайланадиган лавозимда ишлаётганларнинг хўжаликларида битта ишчи меҳнатидан фойдаланиш мумкинлиги белгиланган. Бирлашган қишлоқ хўжалик солиғи солинадиган даромадларнинг миқдори 500 сўм-дан ошадиган хўжаликларда эса Меҳнат кодекси қўлланган. Қарорга биноан, Округ ижроия қўми-таларига Молия Халқ комиссарлиги билан кели-

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 61: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

61

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

шилган ҳолда, маҳаллий шароитларга кўра қулоқ хўжаликларининг белгиларини ўзгартириш ҳуқуқи берилган. Айни шу ҳолат мамлакатда, хусусан, Ўзбекистонда қарорни аниқ ва бир хилда бажари-лиши мажбурий бўлган меъёрнинг киритилмагани натижасида 1930 йилдан зўравонлик авж олган. Ёппасига коллективлаштириш ва “қулоқларни синф сифатида тугатиш” сиёсатини амалга оши-риш жараёнида адолатсизликларга кенг йўл очиб берилган. 1932 йилда диндорлар ва руҳонийлар, собиқ миршаблар ҳам муштумзўрлар тоифасига киритилган.

Қулоқ хўжалигини белгилашда “киши кучи-дан фойдаланган”, “одам ишлатган”, “меҳнатсиз даромад топган” деган айблар асосий ўринга чиққан. Чунки Ўзбекистон шароитида пахтадан бошлаб барча боғдорчилик ва полиз экинлари кўп меҳнат талаб қилиш билан бирга қисқа муд-датда йиғиб-териб олишни ҳам тақозр этган. Бу вақтда нафақат бой деҳқонлар, балки ўртаҳол ва камбағал деҳқон хўжаликлари ҳам мавсумий ёл-ланма ишчилар кўмагига муҳтож эдилар. Мазкур ҳолат большевикларнинг мажбурий коллектив-лаштиришга ошкора қарши бўлганларни айбдор қилишда қўл келди. Айрим нопок кимсаларнинг шахсий адовати орқали ўч олишларига имкон туғ-дирди.

Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг расмий нашри “Қизил Ўзбекистон” газетаси асосий ташвиқот минбари бўлиб, унинг саҳифаларида русча “кулак” сўзи ўзбек тили талаффуз қоида-ларига мослашган шаклда “қулоқ”қа трансфор-мацияси, бузилган шаклда истеъмолга киритили-ши жараёни аниқланди. “Қулоқ” сўзидан расман фойдаланишнинг бошланиши 1933 йил сентябр-даги Ўзбекистон ССР зарбдор колхозчиларининг биринчи қурултойи билан боғлиқ. Қурултойнинг дастлаб рус тилида тайёрланиб, сўнг ўзбек тилига таржима қилинган ҳужжатлари, хусусан, “Мурожа-ат хати”да ва ВКП(б) МҚ Ўрта Осиё бюросининг 1933 йил сентябрдаги Пленуми материалларида [6] илк маротаба “муштумзўр” сўзининг ўрнига расмий тарзда “қулоқ” сўзи қўлланган.

Шу вақтдан бошлаб, аслида бир маънони

англатишига қарамасдан, ҳужжатларда “қулоқ” ва “кулак” сўзлари параллел ишлатилган. Маса-лан, ЎзССР ҳукуматининг 5-Бутун Ўзбекистон советлари қурултойига ҳисобот маърузасининг архив матнида [9.30-31] “кулак” ва “қулоқ” сўзла-ри қўлланилганини кўриш мумкин. Тез орада ўз-бек тилидаги даврий матбуотда ва ҳужжатларда асосан “қулоқ” сўзи қўлланила бошланди. Лекин “муштумзўр”, “кулак” сўзлари ҳам истеъмолдан тўла чиқиб кетмади. 1935-39 йилларда ҳам тур-ли совет идораларига юборилган фуқароларнинг ариза ва шикоятларида [9.98-99] “муштумзўр” ва “қулоқ” сўзларидан фойдаланиш давом этди.

Архив ҳужжатлари ва материаллари совет ҳокимиятининг коллективлаштириш тадбирлари-га қарши чиққанлар ҳамда мазкур сиёсат билан боғлиқ тадбирлар ривожига хавф туғдирувчи, таҳ-дид қилувчи қишлоқдаги мулкдорлар, миришкор, тадбиркор ва ишбилармон деҳқонлар сиёсий қа-тағон объектига айланганидан далолат беради. Совет меҳнат қонунчилигида ёлланма меҳнатдан фойдаланишга миқдор ва ҳолат кўрсаткичлари бўйича рухсат берилган бўлишига қарамай, боль-шевикларнинг ёппасига коллективлаштириш си-ёсатидан норози бўлган, колхоз тузумига ошкора қарши чиққан, ўз еридан, мол-мулкидан ажралиш-ни истамаган деҳқонларга “киши кучидан фой-даланган” деган айб билан “муштумзўр”, “қулоқ” тамғасини ёпиштиришга йўл очди.

Хуллас, ХХ асрнинг 20-30-йилларида совет ҳокимиятининг Ўзбекистон қишлоқларидаги ижти-моий онгни манипуляция қилишга хизмат қилган “муштумзўр”, кейинчалик “қулоқ” идеологемалари нафақат қишлоқ аҳолисининг ёлланма меҳнатдан фойдаланувчи ўзига тўқ, ишбилармон деҳқонлари ва руҳонийларига нисбатан, балки большевиклар-нинг мажбурий коллективлаштириш сиёсатидан норози камбағал ва ўрта ҳол деҳқонларини ҳам қамраб олди, улар ҳам “қулоқнинг думи”, “ёт ун-сур” деб аталди. Большевикларнинг маккорона мафкуравий сиёсати туфайли коллективлашти-риш жараёнида асрлар давомида шаклланган ижтимоий муносабатларга путур етди.

Адабиётлар:

1. Бурдьё П. Социальное пространство и генезис «классов». // Сайт «Социологическое пространство Пьера Бурьё». [Электрон ресурс] Кириш тартиби: http://bourdieu.name/content/socialnoe-prostranstvo-i-genezis-klassov

2. Ozbekiston Ijtimaiy Shora Jumhuriyatining amaldagi qonunlarining jigindisi. II, III, IV qismlar.- Samarqand-Toshkent: O’znashr, 1930; Mushtumzor xojaliklaridagi batrak va batrachkalarni qonun qanday himoya qiladi? - T.: Mehnat-Orta Osiya sho‘basi, 1930. – 62 в.

3. Ohunboboyev Y. Besh yillik tajriba va oltinchi yilga qadam.- Samarqand-Baku: O’znashr,1930; Leonof F. Mushtumzorlarni tugatis jolida. - Tashkent-Baku: O’znashr,1931; Mushtumzor xojaliklaridagi batrak va

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 62: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

62

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

batrachkalarni qonun qanday himoya qiladi? - T.: Mehnat-Orta Osiya sho‘basi, 1930.4. Mushtumzor xojaliklaridagi batrak va batrachkalarni qonun qanday himoya qiladi? -T.: Mehnat-Orta

Osiya sho‘basi, 1930. .5. Ўзбекистон Ижтимоий жумҳурияти амалдаги қонунларининг мунтазам тўплами. Ўзбекистон Дав-

лат нашриёти. - Тошкент-Самарқанд: Ўзнашр, 1930. - 249 б.6. Қизил Ўзбекистон.- 1933.- 15 сентябрь; 1933.- 17 сентябрь. 7. ЎзР МДА. Р-86-фонд, 10-рўйхат, 1239-иш8. ЎзР МДА, 837-фонд, 8-рўйхат, 311-иш 9. ЎзР ПДА. 58-фонд. 10-рўйхат, 181-иш, 30-31 варақлар. 10. Андижон вилоят давлат архиви (АВДА). 189-фонд, 1-рўйхат, 332-иш

Андижон давлат университети,2017 йил 28 августда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. С.Ҳошимов)

МУСТАҚИЛ ДАВЛАТЛАР ҲАМДЎСТЛИГИ (МДҲ) ВА БОЛТИҚБЎЙИ МАМЛАКАТЛАРИДАГИ ЎЗБЕКЛАР ТАРИХИ

Ш.А. Ҳайитов

Мақолада архив ҳужжатлари ва тарихий адабиётларнинг қиёсий таҳлили орқали МДҲ га кирув-чи ва Болтиқбўйи давлатларида истиқомат қилаётган ўзбекларнинг тарихи ва бугунги ҳолати ёритилган.

Таянч атамалар: муҳожир, хорижлик ўзбек, миллий маданий марказ, ўзбек тили, миллий қиёфа, урф-одат, трансформация, ватандош, қавм-қариндошлик.

В статье проводится сравнительный анализ архивных материалов и исторической литерату-ры в отношении узбеков, проживающих в странах СНГ и Прибалтики.

Ключевые слова: эмигрант-узбек, национальный культурный центр, узбекский язык, нацио-нальный облик, традиция, трансформация, соотечественник, родственные узы.

On the basis of archive materials and historical sources this article reveals and conducts the comparative analysis dealing with Uzbeks who emigrated to the countries of CIS and around the Baltic sea.

Key words: emigrant, Uzbeks living abroad, cultural center, Uzbek language, national appearance, customs, transformation, compatriot, relatives.

Кириш.

Ер юзи аҳолисининг кўп асрлик тарихга эга дунё бўйлаб миграцияси (кўчиш) ва диаспора (тарқа-лиш жараёни) туфайли бугунги кунда бирорта яго-на миллатли мамлакатни учратмаймиз. Ўзбеклар қанчалик асл Ватани – Ўзбекистонга мустаҳкам боғланган бўлмасин, уларнинг ҳам дунё бўйлаб тарқалиш жараёни юз берганига гувоҳ бўламиз. Ўзбек миллати вакиллари тарқалган мамлакат-ларни шартли равишда “узоқ хориж”, “яқин хориж”

каби гуруҳларга ажратиш мумкин. “Яқин хориж”да-ги ўзбеклар собиқ Совет Иттифоқи парчаланиши оқибатида Шарқий Европа, Кавказорти, Марказий Осиё минтақаларида ХХ аср сўнгги ўн йиллигида дунё сиёсий харитасида вужудга келган янги дав-латларда истиқомат қиладилар.

Ушбу мақолада Қозоғистон ва Ўрта Осиё, МДҲ ҳамда Болтиқбўйи мамлакатларидаги ўзбеклар тарихи ҳақида мухтасар фикр юритилади.

Муаммонинг манбашунослиги ва тарихшунослиги.Мақолани тайёрлашда асос бўлган манбалар-

ни шартли равишда қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:

1. Архив ҳужжатлари2. Даврий матбуот материаллари3. Мавзуга оид адабиётлар

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 63: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

63

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

4. Муаллифнинг шахсий суҳбат материаллариМақоланинг тарихшунослигини Ўзбекистон

Республикаси ҳамда хориждаги олимларнинг муҳожирлик ва ўзбек диаспораси тарихига оид тадқиқотлари ташкил қилади. Жумладан, етак-

чи-тарихчи олимлар: Д.А.Алимова, Р.Т.Шамсутди-нов, Ҳ.З.Зияев, Ш.А.Ҳайитов, шунингдек, Г.Аъза-мова, Х.Шамсиева, Б.Садикова, А.Мендикулова кабиларнинг мақола ва асарларида мавзуга оид маълумотлар мавжуд.

Мақоланинг асосий мазмуни.

Совет жамияти парчаланганидан сўнг, собиқ Иттифоқдаги турли республикаларда истиқомат қилувчи ўзбеклар ҳам биз учун “яқиндаги олис-лар” бўлиб қолди.

Аввало, Марказий Осиё (Ўрта Осиё ва Қозоғис-тон) минтақасидаги ўзбеклар билан қавм-қариндош-чилик алоқаларини боғлаган, урф-одатларида муштараклик жиҳатлари кўп бўлган, бир дарёдан сув ичадиган, диндош ва тақдирдош Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Қозоғистон Республи-каларидаги ўзбеклар хориждаги ўзбеклар сафини кенгайтирди. Айниқса, улар ҳар бир Республикада “Фуқаролик ҳақида”, “Тил тўғрисида” қонунлар қабул қилиниши, чегараланиш ўтказилиши, божхона на-зорати ўрнатилиши ва миллий валюта жорий қили-ниши билан ўзларини бошқа давлатдаги ўзбеклар эканликларини ҳис қила бошладилар.

ХХ аср охирида (2000 йил - Ш.Ҳ.)ги демогра-фик маълумотларга кўра, Тожикистон Республи-касида 1 млн. дан ортиқ ўзбеклар истиқомат қи-либ, мамлакат аҳолисининг 25 фоизини ташкил этган. Ўзбеклар Тожикистоннинг Хўжанд, Қўрғон-тепа каби вилоятларида нисбатан зич яшаб, улар-нинг салмоқли қисми 1926-1932 йиллардаги со-вет ҳокимиятининг ихтиёрий-мажбурий кўчириш сиёсати туфайли асосан Фарғона водийсидан бу мамлакат ерларига кўчирилган.

Ўзбеклар сони кўплиги жиҳатидан Қирғизистон Республикаси иккинчи ўринда туриб, ушбу давлат-да 720 минг ўзбеклар (айрим манбаларда 800000) истиқомат қиладилар. Шунингдек, Қозоғистонда 500 минг, Туркманистонда 400 мингдан ортиқ ўз-беклар бор. Агар ушбу маълумотлар 2001-2002 йилларга тааллуқли эканини ҳисобга олсак, улар сони янада кўпайиб, ҳозирда 3 млн.дан кам бўл-маган ўзбеклар Марказий Осиёнинг Ўзбекистон-дан бошқа республикаларида яшаб келмоқда [1].

Юқорида таъкидланганидек, Марказий Осиё ўзбеклари, тарихимизнинг турли босқичларида туркий халқларнинг кўчишлари туфайли минтақа бўйлаб жойлашган туб жой ўзбекларга ва совет ҳокимиятининг “кўчкиндичилик”, “қулоқлаштириш” сиёсати кабилар туфайли Ўзбекистон шаҳар ва қишлоқларидан қўшни республикаларга кўчирил-ган ўзбекларга бўлинади. Ўзбек миллати вакилла-рини Марказий Осиё Республикаларининг барча ҳудудларида учратиш мумкин. Бироқ улар кўп

сонли бўлиб яшаётган вилоятлар географияси қуйидагича бўлиб, архив ҳужжатлари маълумоти-ча: Тожикистоннинг Қўрғонтепа ва Хўжанд вилоят-лари, Туркманистоннинг Тошҳовуз ва Лебоп вило-ятлари, Қирғизистоннинг Ўш (412 минг), Жалоло-бод (280 минг) вилоятлари ва шимолий қисмида (28 минг), Қозоғистоннинг Жамбул ва Чимкент вилоятлари ҳудудида ўзбеклар жамоаси кўпдир [5.60.-в; 65-в 73-в].

Ушбу мамлакатлардаги миллатдошларимиз ўзбек тили, миллий урф-одатлар ва ўзбекона анъ-аналарни сақлаб қолиши, маданий меросимиздан баҳраманд бўлиш ва маданият ривожига ҳисса қўшишлари учун Ўзбекистон билан мустаҳкам алоқада бўлишларини ҳаётнинг ўзи тақозо қил-моқда. Шунинг учун Қирғизистон Республикасида 1991 йилдаёқ “Ўш ўзбеклари жамияти” (раҳба-ри Д.М.Собиров), Жалолободда “Ўзбек маъна-вий-маданий маркази” (раҳбари: Қ.Ботиров) каби-лар ташкил топиб, иш бошлаганди.

Ўш вилоятида “Ўзбеклар маданий маркази” ҳам бўлиб, уни дастлаб академик олим, “Қирғиз-Ўзбек институти” ректори, миллатдошимиз М.Т.Мамаса-идов бошқарди.

Қозоғистоннинг Чимкент шаҳрида “Ўзбеклар маданий жамияти”, Алматида 1995 йилдан буён “Достлик” ўзбек маданий маркази (раҳбари, тад-биркор Б.О.Қодирбеков) ишлаб турибди [2].

Тўлиқ бўлмаган маълумотларга кўра, РСФСР да 127-130 минг атрофида ўзбеклар бор [1.15]. Миллатдошларимиз Россия давлати ҳудудига анча олдин (ХVI аср бошидан) кўчиб бориб жой-лашганлар. Улар ХVI-ХVIII асрларда Урал ва Вол-га бўйларида, Сибирнинг ўнлаб шаҳарларида ис-тиқомат қилишган. Сибирь ўзбекларини “сибирлик бухороликлар” дейишган. Кейинчалик улар татар-лашиб, “бухоролик татарлар” деб аташ таомилга кирган [3.45-56].

1916 йилда Россия империясининг мардикор-ликка олиш сиёсати орқали сафарбар қилинган туркистонликлар қаторида бир неча минг сонли ўзбеклар ўзга ўлкаларда қолиб кетгани ҳам ман-баларда қайд этилган.

Ўзбеклар совет ҳукумати йилларида ҳарбий хизмат, БАМ, КАМАЗ каби йирик иншоотлар қу-рилиши, Россия ноқоратупроқ зонаси ва Сибирни ўзлаштириш кабиларга комсомол йўлланмалари

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 64: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

64

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

билан юбориш, олийгоҳ ва техникумларда ўқишга бориб, оилали бўлиб қолиб кетиш каби сабаблар-га кўра РСФСРда муқим яшаб қолганлар. Улар сафига кейинчалик ўз моддий шарт-шароитини яхшилаш, марказий шаҳарлардан бирида яшаш илинжида бўлганлар ҳам бориб қўшилди.

Ушбу мамлакатда ўзбек ватандошларни бир-лаштирувчи жамиятлар тузилган. Россиянинг энг йирик ва нуфузли шаҳарларидан бири Санкт-Пе-тербургда “Умид” ўзбек ватандошлар жамияти (1992 йил тузилган – Ш.Ҳ.) мавжуд бўлиб, ўзида 20000 миллатдошларимизни бирлаштириб ту-рибди. Жамият раиси А.Ж.Ҳайдаров ва муовини О.Р.Раҳимовлар Ўзбекистон билан 1998 йилдан буён мустаҳкам алоқа ўрнатганлар. Астраханда 1996 йилда ташкил топган “Ўзбекистон – ўзбек ватандошлар жамияти” мавжуд, ташкилот 9000 ўзбекни ўзида тўплаган бўлиб, ижтимоий-сиёсий аҳамиятга эга бўлган бир қанча тадбирлар ўтказ-моқда. Жамият раҳбари Б.Аминов манзилига Ўз-бекистондан ўзбек тилидаги кўпгина адабиётлар юборилади. Ушбу жамиятларга аъзо бўлган мил-латдошларимизнинг ижтимоий таркиби хилма-хил бўлиб, улар орасида бизнесмен-тадбиркорлар, зиёлилар, уламолар, оддий ишчи ходимлар ҳам бор. Жамият ва уюшмаларнинг аъзолари ўзбек тилини сақлаб қолишни миллий ўзликнинг асосий тамойили деб қарайди.

Украинада ўзбек миллатига мансуб аҳолининг сони 21000дан ортиқ бўлиб (2002 йил маълумоти – Ш.Ҳ.), шундан 17000 ўзбек шаҳарда, 4000 на-фари эса қишлоқда яшайди. Мамлакат пойтахти Киевда 1989 йилдаёқ С.Т.Обидов раислигида “Ўз-бек маданий жамияти” тузилганди. Бироқ ҳозир бу жамият фаолияти моддий аҳвол оғирлиги туфай-ли бир оз муддатга тўхтатилган.

Украина Республикасида кейинги йилларда юз

берган кескин сиёсий жараёнлар, ҳарбий тўқна-шувлар, нобарқарор вазиятни келтириб чиқарган воқеликлар туфайли анчагина ўзбеклар ўз яшаш жойларини бошқа мамлакатларга кўчиб ўтиш орқали ўзгартирдилар.

Урф-одати, тили, маданияти биздан узоқ бўл-ган Болтиқбўйи Республикаларида ҳам ўзбеклар истиқомат қилмоқда. Демографик маълумотларга кўра, Латвияда 1000 дан ортиқ, Эстонияда эса 500 дан ортиқ ўзбек ватандошлар умргузаронлик қи-лишади. Улар асосан Рига, Юрмала, Елгава (Лат-вия); Таллин (Эстония) шаҳарларида яшашади. Эстония пойтахти Таллин шаҳрида 1989 йил 6 де-кабрида “Сафар” номли ўзбек маданий маркази тузилган бўлса, Литва пойтахти Ригада 1991 йил-да “Нур” ўзбек ватандошлар маданий жамияти иш бошлаган эди. Ушбу жамиятларни О.Йўлдошев ва Л.Соҳибназаровалар бошқаришяпти [2].

“Нур” жамияти қошида кутубхона, миллий ўз-бек тилидаги якшанба синфлари ташкил этилган. Ўзбекистоннинг Латвиядаги элчихонаси орқали ташкилот мутассадилари ўзбек тилидаги газета ва журналларни мунтазам олиб туради [4].

“Сафар” маданий маркази 10 кишидан иборат “Ғунча” ўзбек миллий ансамбли ҳамда миллий якшанба мактабларини очган. Марказ ташаббуси билан ўзбек маданияти ва санъати асарлари кўр-газмаси, “Наврўз” байрами каби миллий байрам-лар биргаликда ўтказиб турилади.

Таъкидлаш жоизки, 2004 йилда биринчи пре-зидентимиз И.А.Каримов расмий визит билан Латвияга борганларида “Нур” ўзбеклар жамияти аъзолари билан учрашиб, суҳбатлашдилар. Рига-да буюк ўзбек астрономи ва давлат арбоби Мирзо Улуғбек (1394-1449) ҳайкалини очиш маросимида латвиялик ўзбеклар ҳам фаол қатнашган [2].

Хулоса

Собиқ Иттифоқ парчаланиши ва янги мустақил давлатлар вужудга келиши билан ўзбеклар яшай-диган хорижий дунёнинг географияси янада кенгай ди. Юқорида қайд қилинганидек, янги дав-латларда “Давлат тили тўғрисида” Қонун қабул қи-линиши, мамлакатлараро чегаралар ўрнатилиши, миллий валюта ва миллий символларнинг жорий қилиниши (мадҳия, байроқ, тамға) билан миллат-дошларимиз хорижлик ўзбек бўлиб қолганликла-ри исбот талаб қилмайди. Иттифоқда амал қилган ягона қонун-қоидалар, тартиб-интизом ўрнига ҳар бир давлатдаги ўзига хос тараққиёт йўли танлан-гани ўзбекларни асл Ватанларидан бир қадар “узоқлаштирди”.

Хуллас, ХХ аср сўнгги ўн йиллигидан бошлаб

кўп сонли ўзбеклар биз учун “хорижлик ўзбек” бўлиб қолди, шунингдек, уларда ватандошлик, қавм-қариндошлик ришталарини янги тарихий шароитда ўрнатиш, ўзликни сақлаб қолиш муам-молари туғилди. Муҳожир ўзбеклар қайси мам-лакатда яшамасин, улар бизнинг миллатдошла-римиз, шундай экан, ўзбекларнинг миллий-мада-ний марказларини, матбуот органларини, миллий уюшмаларини ўзбек тилидаги адабиётлар билан таъминлаш, хорижлик юртдошларимиз орасида Ўзбекистон Республикасидаги ўзгариш ва маъ-лумотларни тарғиб қилиш бизнинг муҳим вази-фамиздир. Шунингдек, МДҲ, Болтиқбўйидаги ўз-беклар ўзлари истиқомат қилаётган мамлакатлар билан Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий,

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 65: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

65

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

маданий, илмий-техникавий ва дўстона алоқа-ларни ривожлантиришда муҳим кўприк бўлишла-

рига эришиш зарурлигини даврнинг ўзи тақозо қилмоқда.

Адабиётлар

1. Аъзамова Г.А. Узбеки за рубежом: социально-политические и правовые проблемы. Автореферат дисс… канд. философ. наук.- Т., 1955.- 26 с.

2. Дўстлик жамиятлари Кенгашининг хориждаги ватандошлар билан алоқа боғлаш бўлими жорий архиви. 1998-2002 йиллар.

3.Зияев Ҳ.З. Сибирь, Волга ва Урал бўйларидаги ўзбеклар (энг қадимги даврлардан ХХ аср бошла-ригача). Т.: Шарқ; 2003: -318 бет.

4.Пругер В. Латвиялик ўзбеклар билан алоқа ўрнатилмоқда. //Туркистон.- 1992.- 17 ноябрь5.Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви (ЎзРМДА) Ф-2822; 1-рўйхат, 89-ҳужжат.

Бухоро давлат университети,2017 йил 15 апрелда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. Б.Расулов)

ЎЗБЕКИСТОНДА МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ МАСАЛАСИ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

С.Н.Юсупова

Мақолада мустақиллик йилларида Ўзбекистонда меҳнат миграциясининг кечиши, унинг ҳуқуқий асослари, иқтисодий ва ижтимоий ҳаётдаги аҳамияти ёритилган, меҳнат ресурслари экспортини яхшилаш бўйича амалий тавсиялар берилган.

Калит сўзлар: аҳоли, миграция, эмигрантлар, валюта, демография, бандлик.

В статье освещены процесс трудовой миграции в Узбекистане в годы независимости, его пра-вовые основы, значение в экономической и социальной жизни, представлены рекомендации по улуч-шению экспорта трудовых ресурсов.

Ключевые слова: население, миграция, эмигрант, валюта, демография, занятость.

The article deals with the process of migration of in Uzbekistan during the years of Independence, its legal basis, its importance in the economic and social life, and the article contains recommendations for the improvement of exportation of labour resources.

Key words: population, migration, emigrant, currency, demography, business.

Собиқ Иттифоқ парчаланганидан кейин Ўз-бекистонда миграция жараёнлари ўзига хос ра-вишда кечди. Мустақилликнинг дастлабки йил-ларида республикадан русийзабон ва бошқа миллатларнинг кўчиб кетиши ва, аксинча, Ўзбе-кистонга қўшни давлатлардан ўзбекларнинг кўчиб келиши тенденцияси кучая бошлади [1.28 ]. Аҳоли миллий таркибида жиддий ўзгаришлар рўй берди.

Бугунги кунда Ўзбекистон аҳолиси 32 милли-ондан ошиб кетди. Шу ўринда Ўзбекистон Респуб-ликаси Президенти Шавкат Мирзиёев: “...аҳоли-мизнинг сони ва таркибини ҳисобга олиб, аҳоли бандлиги муаммосига доир тизимли ишларни

давом эттиришимиз зарур” [2] , дея таъкидлади. Дарҳақиқат, республикада меҳнат ресурслари-нинг йил сайин ўсиб бориши иш билан бандликни таъминлаш борасида муайян қийинчиликларни келтириб чиқариб, меҳнат ресурсларининг ташқи миграциясини кучайтирди. XX аср 90-йиллари охирида Ўзбекистондаги ташқи миграция ҳолати-нинг таҳлили шуни кўрсатадики, ўзгаришлар, ав-вало, миграцион алоқаларнинг ҳудудий жиҳатдан кенгайиши билан боғлиқ бўлиб, улар ҳам ижобий, ҳам салбий хусусиятга эга. Cалбий оқибатларга малакали меҳнат ресурсларининг республикадан ташқарига чиқиб кетиши, чет давлатларда ўзбеки-

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 66: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

66

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

стонлик мигрантлар ҳуқуқларининг бузилиши ка-биларни мисол қилиш мумкин. Чет давлатларда ишлашни истовчи фуқаролар меҳнат қилиш имко-ниятларининг кенгайиши, бунинг натижасида рес-публикада иш ўринларининг бўшаши, қишлоқдан шаҳарга миграциянинг кучайиши, тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши, хорижий валюта ма-блағларининг кириб келиши каби омилларни эса ижобий жиҳатлар сирасига киритиш мумкин [3.58].

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида демо-график вазиятнинг асосий хусусиятларидан бири меҳнатга лаёқатли аҳоли сонининг кўпайиб бори-ши ҳамда бандлик масаласининг долзарблашуви ҳисобланади. Юртимизда ишчи кучидан оқилона фойдаланиш йўналишларидан бири уларни янги иш ўринлари билан таъминлаш ҳисобланади. Шу билан бирга, мустақил ташқи сиёсат олиб бориш имконияти республикада ёш ва малакали меҳнат ресурсларини жаҳон бозорига чиқариш орқа-ли ишчи кучи экспортини амалга ошириш билан банд лик сиёсатида барқарорликни таъминлашга замин яратади.

Ўзбекистон фуқаролари хорижий давлатларда, жумладан, МДҲ давлатлари (асосан, Россия ва Қозоғистон) ва Жанубий Корея, БАА, АҚШ, Исро-ил, Япония, Германия, Буюк Британия, Малайзия каби давлатларда ишлаб келмоқда. Бу соҳадаги ишларни мувофиқлаштириш ва назорат қилиб туриш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Ва-зирлар Маҳкамасининг 2001 йил 13 февралдаги 75-сон қарорига асосан Меҳнат ва аҳолини ижти-моий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳузурида Ташқи меҳнат миграцияси агентлиги ташкил этилди. Агентликнинг асосий вазифаси сифатида ишчи кучларини четдан келтириш ва четга чиқаришни бошқариш этиб белгиланди [4.19]. Республика Президентининг бир қатор қарорлари фуқаролар-нинг хорижга чиқиши ва хорижий фуқароларнинг республикадаги фаолиятини [5] тартибга солиш, такомиллаштиришга [6.17] қаратилди. Республи-када, жумладан, Фарғона водийсида ишчи кучла-рининг хорижий давлатларда меҳнат қилиши Ўз-бекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 14 июлдаги “Ишчи кучларини олиб келиш ва ташқарига олиб чиқиш масалаларини тартибга солиш тўғрисида”ги, 2003 йил 12 ноябрдаги “Ўз-бекистон Республикаси фуқароларининг меҳнат фаолиятини ташкиллаштиришни мукаммалашти-риш тўғрисида”ги, 2017 йил 15 майдаги “Меҳнат фаолиятини амалга ошириш учун чет элларга ке-таётган Ўзбекистон Республикаси фуқароларини ҳисобга олишни такомиллаштириш тўғрисида”ги қарорларига ва шу қарорлар билан тасдиқланган Низомга асосан амалга оширмоқда [7.453]. Маз-кур қарорларнинг асосий мақсади меҳнат мигра-

цияси борасида давлатлараро ҳамкорликнинг ўсиб бораётгани, Ўзбекистон фуқароларини ишга жойлаштириш учун иш ўринлари яратиб бериш хоҳишини билдирган мамлакатлар ва чет эл ком-паниялари сонининг кўпайганини ҳисобга олган ҳолда республика фуқароларининг чет элларда меҳнат фаолиятини амалга ошириш учун чиқиб кетишини ташкил этиш тизими ва унинг механиз-мини тартибга солиш, фуқароларнинг хорижда ишга жойлашишини таъминлайдиган меҳнат ор-ганлари инфратузилмасини янада ривожланти-ришга қаратилди.

Ҳозирги кунда кўплаб хорижий мамлакатлар, айниқса, МДҲ давлатлари, хусусан, Россия ва Қозоғистон билан ишчи кучи экспортини янада кенгай тириш имкониятлари мавжуд. Бунинг асосий омиллари ушбу мамлакатларда меҳнат ресурсла-рига бўлган талабнинг юқорилиги, нисбатан юқори маош олиш имкониятининг мавжудлиги, айниқса, тарихий омиллар таъсири ва барқарор давлатлар-аро алоқаларнинг йўлга қўйилгани, қолаверса, халқлари орасида руҳан яқинлик кўникмаларининг мавжудлиги, тил муаммосининг йўқлиги ҳам сабаб бўлади. Бундан ташқари, юртимиз фуқаролари-нинг чет элларда ишлашга хоҳиши ҳам катта аҳа-миятга эгаки, республика аҳолисининг Россия ва Қозоғистонга ноқонуний миграцияси юзага келгани бунинг исботи деса бўлади.

Шу билан бир қаторда, меҳнат ресурслари-нинг муайян бир қисми давлат органлари билан ҳеч қандай келишув ва шартномасиз, яширин тарзда хорижий мамлакатлардаги фирмаларда ишламоқда. “Нолегаллар”, асосан, АҚШ, Бирлаш-ган Араб Амирлиги, Жанубий Корея ва Грецияга шундай яширин йўл билан ишга кетмоқда [8.55]. Йиллар давомидаги бундай фаолият ушбу ҳара-катларни янада кенгайтириш заруриятини юзага келтирган. Фуқароларни Япония, Жанубий Корея ва бошқа давлатларга бориб ишлаб келишлари учун имкониятларни янада кенгайтириш мақсадга мувофиқ бўлади.

Масалан, 1995-2004 йилларда республика Меҳнат Вазирлиги томонидан хорижий мамла-катларга 89 минг меҳнат ресурслари юборилди. Жумладан, жанубий Кореяга 1995-2008 йилларда 24 мингдан ортиқ мигрантлар юборилди. Унчалик кўп бўлмаган мигрантлар вақтинчалик ишлаб ке-лиш учун АҚШ, Малайзия, Бирлашган Араб Амир-лигига (БАА) жўнатилди [9].

Ўзбекистон МДҲдан ташқари жаҳоннинг яна кўплаб мамлакатларига ишчи кучи экспортини муваффақиятли амалга ошириши мумкин. АҚШ, Канада, Австралия, Европа Иттифоқи, Жанубий Корея, Япония, Хитой мамлакатлари шулар жум-ласидандир [10.99].

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 67: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

67

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Жаҳон меҳнат бозорини ўрганиш, хорижий мамлакатлар билан ҳуқуқий ҳамкорликни амалга ошириш, норасмий ташқи миграциянинг олдини олиш долзарб масаладир. Шу орқали миграция-нинг салбий кўринишларига барҳам бериш, чет мамлакатларда ишлаётган ишчи ва хизматчилар-нинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларни республи-ка Конституцияси ва қонунларидан фойдалани-шлари учун кўмаклашишга эришилади.

Водийда расмий миграцияни кенгайтириш орқали чет давлатларда фаолият юритаётган ишчиларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатла-рини ҳимоя қилиш, уларни ижтимоий ҳимоялаш, ички бозорда талаб ва таклиф мувозанатига эри-шиш, миллий даромадга республика фуқаролари ишлаётган давлатлар валютасининг келиб қў-шилишига эришиш, ташқи валюта тушумларини кўпайтириш, тажриба алмашишни кенгайтириш, хориждаги меҳнатни ташкил этиш, уни бошқариш, замонавий билим олиш каби йўналишлар бўйича тажриба алмашиш, ишсизликка қарши курашиш, тажрибасизликдан халос бўлиш, бандлик муам-мосини бартараф этиш янада кенгаяди. Шу йў-синда меҳнат бозорида талаб ва таклиф мувоза-натини барқарорлаштиришга эришилади.

Ҳозирги халқаро иқтисодий алоқаларда айрим ишчи кучларини экспорт қилувчи мамлакатлар учун бу соҳа валюта тушумларининг асосий ман-баи бўлиб келмоқда. Ортиқча меҳнат ресурслари-га эга бўлган дунёнинг кўпгина давлатлари, жум-ладан, Миср, Покистон, Туркия, собиқ Югославия давлатлари, Никарагуа, Португалия, Ҳиндистон, Испания, Иордания ва бошқа мамлакатларда ишчи кучи экспортидан келадиган даромадлар экспорт тушумларининг асосий манбаига айлан-ган. Масалан, 1999 йилда Туркия, Португалия ва Марокашга хорижда ишлаётганларнинг пул жўнатмалари миқдори мамлакат экспорт ҳажми-нинг 25-40 фоизини ташкил қилган [11.21].

Ишчи кучи миграциясининг йўлга қўйилиши рес-публикага чет эл валюта тушумини янада кўпай-тиради. Ўзбекистон Республикаси Марказий Бан-ки маълумотларига кўра, 2002 йилда келиб туш-ган валюта миқдори 310,81 млн. АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2005 йилда бу кўрсаткич 790 млн.га етди. 2006 йилда эса 1,3 млрд. дан ошди ва ЯИМнинг 8,02 фоизини ташкил этиб, хорижий инвестиция ва кредит кўрсаткичларига нисбатан 2,2 марта кўп бўлди. Айтиш жоизки, бу маълу-мотлар расмий ўтказмалар билан боғлиқ бўлиб, халқаро экспертлар фикрига кўра, мазкур қиймат норасмий ўтказмалар ҳисобига яна 50% ошиши мумкин [12. 46].

Дунёнинг турли мамлакатлари меҳнат бозо-рини ўрганиш, улар билан ҳуқуқий ҳамкорликни

амалга ошириш нафақат норасмий ташқи мигра-циянинг олдини олади, балки унинг салбий кўри-нишларига ҳам барҳам беради. Норасмий мигра-ция нафақат республика фуқаролари ёки давла-тимизга, балки фуқароларимиз фаолият олиб бо-раётган давлатларга ҳам ортиқча муаммо келти-риб чиқаради, яъни қонун бузилади, норасмий иш жараёнлари, паспорт тизимида муаммолар юзага келиши мумкин. Бундан ташқари, моддий таъми-нот учун чет элга норасмий чиқиб кетган фуқаро-ларимиз, айниқса, ёшларни турли йўллар билан экстремистик оқимларга оғдириб олиш, уларнинг онгини заҳарлашга қулай имконият яратилади.

Республикамизда яширин воситачилик фаоли-яти мустақиллик йилларида шаклланди ва ҳозир-да ноқонуний миграцияни амалга оширишда се-зиларли роль ўйнамоқда. Афсуски, кўп ҳолларда воситачилик билан одам савдоси ўртасида фарқ йўқолиб қолаётир. Бугунги кунда одам савдоси дунёдаги глобал муаммолардан бири бўлиб кел-моқда. Одам савдоси инсоннинг ҳуқуқ ва эркин-ликларидан марҳум этиб, унинг тақдири, шаъни, келажагини оёқости қилувчи жиноят ҳисобланади. Улар айнан ишсиз ташқи мигрантлардан фойда-ланишмоқда [13].

Аҳолини хорижга ишга юбориш бўйича яши-рин хусусий-воситачилик фаолиятини лицен-зиялаштириш, уларни давлат органлари назо-ратига олиш йўли билан қонунийлаштириш ло-зим. Бу чет мамлакатларга миграцияни ташкил қилиш кўламини кенгайтирибгина қолмасдан, меҳнат миграцияси иштирокчиларини ижтимоий ҳимоя билан таъминлашга ҳамда мазкур соҳа-нинг криминалдан холи бўлишига хизмат қила-ди [14.47].

Хуллас, Ўзбекистоннинг миграция жараёнла-рида иштирок этиши натижасида мамлакатимиз-да янгича муносабатлар шаклланди, янги демо-график вазият юзага келди. Мазкур вазият йил-лар давомида юз берган тарихий, демографик, этник, географик, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий жараёнлар натижасидир. Бугунги кунда ички ва ташқи миграция Ўзбекистоннинг меҳнат ресурс-лари орқали чет мамлакатлар билан ҳамкорлиги-ни кенгай тиришга йўл очади. Иккинчи томондан, тўғри йўлга қўйилган миграция унинг иштирокчи-лари бўлмиш фуқароларимизга дунёни таниш, хорижий мамлакатлардаги ҳаёт, турмуш тарзи, иш услуби билан яқиндан танишиш, ўрганиш, таж-риба алмашиш, тил ўрганиш учун жуда яхши им-коният яратади; уларнинг бефарқлик, боқиманда-ликдан халос бўлиши ва жамиятда ўз ўрнини то-пишига кўмаклашади, она юртига, ёру дўстларига нафи тегишига интиладиган қилиб тарбиялайди, эл-юрт ичида обрў орттириши, моддий таъминла-

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 68: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

68

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ниши, касб-ҳунарни мукаммал эгаллашига замин бўлади. Ватан туйғусини теран англаш, ўз келажа-

гини қуриш орқали Ватанга муносиб инсон бўлиш-га интилиш каби сифатларни тарбиялайди.

Адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз.–Т.: Ўзбекистон, 2016. -Б.5.

2. Убайдуллаева Р., Ата-Мирзаев О., Умарова Н. Ўзбекистон демографик жараёнлари ва аҳоли бандлиги. –Т.: Университет, 2006. -Б.28.

3. Каримов И. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодат-дир. –Т.: Ўзбекистон, 2015.-Б.261.

4. Демократик ислоҳотларни изчил давом эттириш, халқимиз учун тинч ва осойишта, муносиб ҳаёт даражасини яратиш – барқарор тараққиёт кафолатидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёевнинг Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал-демократик пар-тиясининг VIII съездидаги маърузаси // XXI ASR, 2016 йил 20 октябрь.

5. Миграция рабочей силы Республики Узбекистан: проблемы и перспективы. – Т., 2001. – С.58-59.6. “Ишчи кучларини четдан келтириш ва четга чиқаришни бошқариш тартиби тўғрисида”ги ПҚ. Ва-

зирлар Маҳкамасининг 1993 йил 14 июлдаги 353-сон қарорига 3-илова. // Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг қарорлари тўплами. 7-сон. 1993. – 19 б.

7. “Ўзбекистон Республикаси фуқароларини чет элга боришларини вақтинчалик тартиби”. Вазирлар Маҳкамаси қарори. 1994 йил 17 март. 141-сон. // Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг қарорлари тўплами. 3- сон. 1994. – 36 б.

8. “Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг чет элдаги ҳамда хорижий фуқароларнинг респуб-ликадаги меҳнат фаолияти тўғрисида”. ПҚ. 1995 йил 19 октябрь. // Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳамда Ташқи меҳнат миграцияси масалалари агент-лиги қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида ПҚ. 2001 йил 6 апрель.

9. Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг чет эллардаги меҳнат фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида ПҚ. 2003 йил 12 ноябрь. //Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. -42 сон. 2003 йил декабрь. Расмий нашр. -17 б.

10. Вахобов А.В.,.Таджибаева Д.А., Хажибакиев Ш.Х. Жаҳон иқтисодиёти ва халқаро иқтисодий муносабатлар.- Т.:Бактриа пресс,2015.- 453 б.

11. Турсунов М.Д. Миллий тараққиёт моделида ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантириш муам-молари. (Миср Араб Республикаси мисолида).Тарих ф.н...дисс. – Т. 2007. – 99 б.

12. Мустафақулов Ш. Қишлоқ меҳнат ресурсларидан фойдаланишни истиқболлаштириш. Иқтисод ф. н... дисс. – Т. 2005. – 21 б.

13. Расулова Д. Ишчи кучи миграцияси. Иқтисод ва ҳаёт. Т.,2006. – 46 б.

Андижон давлат университети,2017 йил 29 апрелда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. Д.Б.Бобожонова)

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 69: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

69

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЖАҲОН ДАВЛАТЛАРИ БИЛАН ДЎСТОНАМУНОСАБАТЛАРИ ТАРИХИДАН

Ф.Н.Эрназаров

Мақолада советлар ҳукмронлиги даврида Ўзбекистоннинг халқаро алоқалар имкониятларини ўта чеклангани, бу ҳолатнинг ўрганилиши мамлакатимизнинг хориж давлатлари билан муноса-батларини ривожлантиришдаги аҳамияти тадқиқ этилган.

Калит сўзлар: ташқи сиёсат, Марказий Осиё, ҳамкорлик, маданий алоқалар, хорижий мамла-катлар, мафкура.

В статье освещены ограниченные возможности международных отношений Узбекистана в со-ветский период и значение объективного изучения подобного положения в развитии добрососед-ских отношений с зарубежными странами.

Ключевые слова: внешняя политика, Центральная Азия, сотрудничество, культурные отно-шения, зарубежные страны, идеология.

The history of limited opportunities of international relations of Uzbekistan during the soviet period and the importance of objective study such situation in developing good neighborhood relations with foreign countries have been discussed in this article.

Key words: foreign policy, Central Asia, cooperation, cultural relations, foreign countries, ideology.

Ўзбекистон Республикасининг истиқлол йилла-ридаги тараққиёти ва бугунги ривожланиш даври-нинг энг муҳим хусусиятларидан бири мамлака-тимизнинг узоқ ва яқин хориж давлатлари билан дўстона муносабатлар ўрнатиб, ўзаро манфаат-ли ҳамкорлик тамойилларига асосланган ташқи сиёсат олиб бораётганидир. Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 19 сентябрда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясиининг 72-сессиясидаги нутқининг мазмун-моҳияти ана шундан далолат беради. Унда таъкидлангани-дек: “Ўзбекистон ҳеч қандай блокка қўшилмаслик мақомини сақлаб қолган ҳолда, очиқ мулоқотга тайёрдир. Биз барча шерикларимиз билан тинч-лик, тараққиёт ва фаровонлик йўлида ҳамкор-ликни кенгай тиришдан манфаатдормиз” [1]. Шу билан бирга, нутқда мамлакатимизнинг бутун дунё, айниқса, Марказий Осиё давлатлари би-лан алоқаси жадал ривожланаётганига алоҳида аҳамият қаратилгани ва “Марказий Осиёнинг қоқ марказида жойлашган Ўзбекистон ушбу минтақа барқарорлик, изчил тараққиёт ва яхши қўшничи-лик ҳудудига айланишидан бевосита манфаат-дордир. Тинч-осойишта, иқтисодий жиҳатдан та-раққий этган Марказий Осиё – биз интиладиган энг муҳим мақсад ва асосий вазифадир” [1] дея таъкидлангани ҳам асло бежиз эмас. Зеро, Осиё давлати, Марказий Осиёнинг қоқ ўртасида жой-лашган мамлакат сифатида “Ўзбекистон ўзаро мулоқот, амалий ҳамкорлик ва яхши қўшничилик-ни мустаҳкамлашнинг қатъий тарафдоридир”.

Афсуски, бу борада Президент нутқида таъки-

дланган ушбу фикрлар учун асос бўлган бугунги воқелик билан яқин ўтмиш, яъни собиқ Иттифоқ давридаги ҳолатнинг фарқи ниҳоятда катта, ал-батта. Мамлакатимизнинг нафақат Марказий Осиё, балки бутун Осиё халқлари ва давлатлари билан ўзаро алоқалари ва халқаро муносабат-ларининг илдизлари узоқ тарихга эга бўлса-да, Ўзбекистоннинг советлар ҳукмронлиги даврида-ги халқаро маданий алоқалари тарихига назар ташлар эканмиз, бу йўналишдаги изланишлар, ўрганишлар ва таҳлилларнинг ҳаммаси ўша давр сиёсати ва мафкураси талаблари руҳи билан ҳамоҳанг, қолаверса, ўша давр таъсир-тазйиқи остида, фақат бирёқлама амалга оширилгани-нинг гувоҳи бўламиз. Бу эса умумэътироф этил-ган тарихий холислик тамойилларига тамомила зид бўлиб, ушбу соҳадаги илмий изланишларнинг давлатимизнинг бугунги ташқи сиёсати тарихини ҳаққоний ва холисона ўрганиш нуқтаи назаридан тадқиқотларнинг муҳим йўналишларидан бири си-фатида ниҳоятда долзарб аҳамиятга эга эканидан далолат беради.

Алоҳида таъкидлаш жоизки, Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигига эришиши туфайли тари-хий ҳақиқатни тиклаш учун Ватанимиз тарихини янгича ва холисона ўрганишга кенг имкониятлар пайдо бўлди. Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида ХХ асрнинг сўнгги йилларида юзага келган кескин ва ижобий ўзгаришлар тарих фанига ҳам ўзининг сезиларли таъсирини ўтказ-ди. Натижада тарих фанининг мақсади ўзгарди, вазифалари доираси кенгайди. Тадқиқ этилиши

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 70: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

70

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

лозим бўлган мавзуларнинг қамров доираси сези-ларли масштабда кенгайди.

Янги тарихий давр юзага келтирган имконият тарихчилар олдига миллат ва халқнинг ўтмишини миллий мустақиллик мафкураси талаблари асо-сида талқин этиш ҳамда тегишли хулосалар чиқа-риш масъулиятини юклади. Айниқса, совет муста-бид тузумнинг ҳукмрон сиёсий мафкураси тазйиқи остида тарихий ҳақиқатни сохталаштириш, мус-табид сиёсий тузум тарихини кўкларга кўтариб тарғиб қилиш ҳолатларига барҳам берилиб, ўт-миш воқеаларини ёритишда халқ ҳаётининг бар-ча ютуқ ва камчиликларига холисона янгича ёнда-шув талаб этилмоқда. Жумладан, Ўзбекистоннинг яқин ўтмишдаги халқаро маданий алоқалари та-рихини ҳам ҳар томонлама ойдинлаштириб таҳ-лил этиш шу куннинг долзарб вазифаларидан би-рига айланиб бораётгани давр тақозосидир.

Бугунги кунда халқаро муносабатлар тизими-даги маданий алоқалар ривожи муаммоларига холисона илмий ёндашув масаласига нафақат ватанимиз, балки жаҳон тарихи фанида ҳам кат-та эътибор берилмоқда. Айни вақтда, ўтган совет ҳукмронлиги давридаги халқаро муносабатлар, хусусан, Ўзбекистоннинг шу йўналишдаги тарихи-ни эндиликда ҳаққоний, холис ва ҳатто қайтадан ўрганиб чиқиш, илмий тадқиқ этиш ҳамон муҳим бўлиб қолмоқда.

Ҳозирги кунда Ўзбекистоннинг жаҳон майдо-нига чиқиш, шунингдек, хорижий давлатлар билан барча соҳаларда ўзаро манфаатли алоқаларни йўлга қўйишдаги тажрибаларини ўрганиш, умум-лаштириш энг муҳим тарихий-илмий тадқиқот йўналишларидан бири ҳисобланади. Шуни унут-маслик жоизки, Ўзбекистоннинг бугунги кунда-ги халқаро майдонга чиқишининг асоси бўлмиш яқин ўтмишдаги халқаро муносабатлар, хусусан, Осиё давлатлари билан олиб борган маданий алоқалари тарихини, мустақиллик даври нуқтаи назаридан ўрганиш, таҳлил этиш, унга илмий ва холисона баҳо бериш ҳам шу куннинг муҳим вази-фаларидан бири ҳисобланади.

Ушбу концептуал ва парадигмал характерда-ги вазифалар замирида мамлакатимизнинг со-биқ Иттифоқ таркибидаги ташқи сиёсати тарихи, яқин ўтмишда босиб ўтилган зиддиятли ижтимоий фаолият қирралари, уларнинг пировард натижа-ларини ҳар тарафлама батафсил ўрганиш, илмий таҳлил қилиш, ҳаққоний, объектив жиҳатларини ёритиб бериш вазифаси ҳам ётади. Хусусан, кўп миллатли Ўзбекистоннинг маданий алоқалар та-рихини ўрганиш ҳам, табиийки, бундан мустасно эмас.

Бугунги кунда Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат

барпо этиш ва демократик жамият қуриш ҳамда фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришда тарих фанида ўтмишдаги тарихий воқеа ва ҳоди-саларга илмий жиҳатдан тўғри ва холисона баҳо бериш муҳим аҳамиятга моликдир. Айни пайтда, яқин тарихимиздан маълумки, Ўзбекистон собиқ Иттифоқ таркибида туриб халқаро майдонга ўз ихтиёри билан чиқиш имкониятига эга эмас эди. Республика ҳамда унинг барча маданий муасса-салари, ташкилотлари фаолият йўналишлари бўйича хориж давлатлари билан ўзлари мустақил ҳамкорлик ўрнатиш имкониятидан маҳрум этил-ган эди. Ўзга мамлакатлар билан ҳамкорликда ўт-казиладиган барча маданий алоқалар ва тадбир-лар фақат марказнинг рухсати билан ва назорати остидаги амалга оширилган.

Ўзбекистоннинг хориж давлатлари билан со-ветлар даврида ўрнатган маданий алоқалари тарихига назар ташланса, бу тарих XX асрнинг 20-йилларидан бошланган бўлиб, ўшанда Тош-кент шаҳрида чет мамлакатлар билан маданий алоқалар жамиятининг Ўрта Осиё бўлими ташкил топган эди. Бу бўлим 1947 йилдан “Ўзбекистон бўлими”, 1953 йилдан эса “Ўзбекистон жамияти” деб атала бошланган. Мустақилликка эришилган-дан сўнг бу жамият моҳиятан ва шаклан ўзгариб, у Ўзбекистон хорижий мамлакатлар билан дўст-лик ва маданий-маърифий алоқалар жамиятлари Кенгаши номи билан атала бошланди [2].

Ўзбекистон ССРнинг совет ҳокимияти даври-даги маданий ҳаётини ўрганишнинг долзарблиги Ўзбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Ка-римовнинг 1996 йил 18 сентябрдаги Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши академияси қошида “Ўзбе-кистоннинг янги тарихи марказини ташкил этиш тўғрисида”ги Фармойиши ҳамда Вазирлар Маҳка-масининг 1996 йил 16 декабрдаги қарорида ҳам алоҳида қайд этилди [3]. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 июлдаги “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институти фаолиятини тако-миллаштириш тўғрисида”ги қарорида ҳам совет мустабид тузуми давридаги маданий ҳаётни ҳар томонлама ўрганиш лозимлиги таъкидланди [4].

Маълумки, совет ҳокимияти йилларида Ўзбе-кистонда ижтимоий-сиёсий ва маданий-маънавий тараққиётнинг барча жараёнларида коммунистик партия мафкураси ҳукмронлиги таъминланиб, “буюк давлатчилик” амалиёти жорий қилиб бо-рилди. Ушбу сиёсат халқ таълими тизими, ада-бий-бадиий муҳит, миллий санъат масалалари ва маданий-оқартув муассасалари тизимида ҳам тўла аксини топди. 1945-1991 йиллар собиқ Ит-

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 71: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

71

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

тифоқ халқлари, жумладан, Ўзбекистон халқлари тарихидаги салкам 45 йиллик ўта зиддиятли ва чигал даврни – “социалистик тажриба”ни ўз бо-шидан кечиришга мажбур бўлди. Бу даврда ҳийла ниқобланган, “пардозланган” мустамлакачилик си-ёсати нафақат республика иқтисодий ривожлани-шининг бир томонлама бўлишига, шунингдек, ўз-бек халқининг миллий маданий қадриятлари, бой маънавий мероси ва қадимий урф-одатларининг унитилишига ҳам сабаб бўлди. Энг ачинарлиси шундаки, Иттифоқ Конституциясига мувофиқ Ўз-бекистон хорижий малакатлар билан ташқи муно-сабатларга мустақил киришиш ҳуқуқига эга бўлган суверен республика ҳисобланишига қарамасдан, амалда халқаро майдонга мустақил равишда чиқиш имкониятлардан бутунлай маҳрум этилди, яъни ташқи сиёсатга доир давлат институтлари-га, ташқи алоқаларни ўз ихтиёри билан ўрнатиш ҳуқуқига эга бўлмади. Мазкур ҳолатлар Ўзбекис-

тоннинг ташқи алоқаларига салбий таъсир этмас-дан қолмади.

Шу билан бирга, салкам ярим аср мобайнида мафкуравий тўсиқлар, мафкуравий чеклаш, тур-ли хил камситиш ҳолатларига қарамасдан, Ўз-бекистон хорижий мамлакатлар билан ўрнатган маданий алоқаларидан ўз миллий манфаатла-ри йўлида фойдаланишга ҳаракат қилди. Яъни халқимизнинг бой маданияти билан Осиёдаги қатор мамлакат халқларини таништирди ва, айни пайтда, уларнинг миллий маданияти билан та-нишиш имкониятларига эга бўлди. Бу жиҳатдан халқимиз тарихининг урушдан кейинги то давлат мустақиллигига эришгунча бўлган даврини бир хилда баҳолаб бўлмайди. Шу боис биз ўрганган давр совет тузуми ёки “коммунистик партия” тари-хи сифатида эмас, балки заҳматкаш, ватанпарвар ва фидокор халқимиз тарихи сифатида тадқиқ қи-линиши лозим.

Адабиётлар:

1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 19 сентябрдаги Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72- сессиясидаги нутқи. / Халқ сўзи.- 2017.- 20 сентябрь.

2. ЎзР МДА, Р.2037-фонд, 1-рўйхат, 2324-иш, 34-варақ.3. Халқ сўзи.- 1996.- 19 сентябрь. 4. Халқ сўзи.- 1998.- 28 июль.

Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигинимеханизациялаш муҳандислари институти

2017 йил 21 октябрда қабул қилинган(Тақризчи: доц. О.Комилов)

ÒÀÐÈÕ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 72: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

72

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

АСЛИЯТ УСЛУБИНИ ҚАЙТА ЯРАТИШ ВА ТАРЖИМА АДЕКВАТЛИГИ

Д.Ҳ.Қуронов

Мақолада Э.Радзинскийнинг “Қонсираган илоҳлар” асарининг ўзбек тилига таржимаси мисолида аслият услубини қайта яратишнинг таржима адекватлигини таъминлашдаги аҳамияти ёритил-ган.

Калит сўзлар: таржима, услуб, нотиқлик нутқи услуби, жумла қурилиши, парцеллятив бўлак.

В статье на примере перевода исторического эссе Э.Радзинского “Берегитесь, боги жаждут!” на узбекский язык рассмотрена роль воссоздания стиля оригинала в обеспечении адекватности перевода.

Ключевые слова: перевод, стиль, стиль риторической речи, синтаксическое построение, пар-целлятивный член предложения.

Based on the Uzbek translation of E. Radzinskiy’s ‘The bloodthirsty spirits’ the article discusses the importance of recreation of the authors style in the process of translation and in the provision of adequate translation.

Key words: translation, style, style of Rhetoric, syntactic structure, parceled part of the sentence. “Жаҳон адабиёти” журнали дунё адабиёти,

фалсафаси, илм-фанининг нодир намуналари билан таништириш орқали миллат маънавияти-ни юксалтириш, миллий бадиий ва ижтимоий та-факкурини ўстиришда муҳим аҳамиятга эга. Дунё юзини кўрганига йигирма йил бўлган журнал бу борада кўп хайрли ишларни амалга оширди. Дега-ним, журнал фаолияти улуғ устозларимиз шундай журнал ташкил бўлишини орзулаб юрганларида кўнгилларига туккан ниятларни бир-бир рўёбга чиқараётирки, бунинг учун энг аввал таҳририят ходимларига, журнал ишида иштирок этаётган мутаржимлар ва муаллифларга таҳсин айтмоқ керак бўлади. Бироқ, билмадим, яхши бўлгани сари янаям яхшироқ бўлишини тилашдек инсоний ожизликданми, нимадир етишмаётгандек, ҳали жиддий етишмовчиликлар бордек туюлаверади. Хуллас, ич-ичимда қониқмаслик ҳисси ўринлаш-ган-да, рости, неча йиллардан бери ундан фориғ бўла олмай келаман. Cабабини сўрасангиз, од-дий – журнал эълон қилган асарларнинг кўпини аввал рус тилида ўқиганим учунми, уларни ўзбек-ча мутолаа қилганимда недир қониқмаслик қола-веради.

Журналнинг 2017 йил 6-сонида Э.Радзинский-нинг “Берегитесь, боги жаждут!” номли асари Жамолиддин Сафоев таржимасида “Қонсираган илоҳлар” номи билан чоп этилди. Асар муаллифи – кўпчиликка телевидение орқали таниш, ўзининг нотиқлиги билан шуҳрат топган, нотиқлик санъа-тининг ҳадисини олганлардан экани кўпчилик то-монидан эътироф этилган одам. Буни эслатаётга-ним бежиз эмас. Гап шундаки, Э.Радзинский та-рихий-публицистик асарларининг кўпини ўқиб бе-ришни кўзда тутган ҳолда ёзган, яъни улар НУТҚ

ўлароқ дунёга келган. Айни ҳол уларнинг нутқий қурилиши жиҳатидан ўзига хос бўлишини, бирин-чи навбатда, жонли нутққа яқин бўлишини тақо-зо этади. Шу боис ҳам, масалан, биринчи жумла қуйидагича тузилган: “Через несколько лет после революции, в тысяча восемьсот третьем году, скончался Жан Франсуа де Лагарп”. Кўряпмизки, жумла ажратилган бўлак билан мураккаблашган содда гап шаклида. Хўш, нима бўпти? Умуман ол-ганда, парцеллятив конструкциялар (ажратилган бўлаклар, киришлар, ундалмалар, модал бирлик-лар) билан мураккаблашув жонли нутққа хос. Бу-нинг аҳамиятини биринчи жумла мисолида кўриб ўтамиз. Жумлани вақтни тақрибан айтиш (“инқи-лобдан бир неча йил кейин”) билан бошлаш орқа-ли ўқувчи шуурига гўё “вақт эмас, содир бўлган ҳодиса муҳим” деган сигнал юборилади. Шунинг ортиданоқ вақтнинг аниқлаштирилиши (“бир минг саккиз юз учинчи йилда”), бир томондан, тинглов-чига етказиш кўзланган информация асоси (Ла-гарпнинг ўлими)нинг етказилишини секинлатади (бу билан тингловчининг қизиқиши янада кучай-тирилади, яъни “қулоғи динг бўлади”), бироқ вақт аниқлаштирилгандан кейин айтилган хабар ўқув-чи кутганча эмас (“Хўп ўлибди, нима бўпти шунга? Ким ўзи у?!”). Яъни ўқувчи кутишда давом этади, энди кейинги жумлага жавоб кутиб қулоқ беради.

Ҳозирча кейинги жумлани қўя турайлик-да, би-ринчи жумланинг таржимасига диққат қилайлик: “Инқилобдан бир неча йил ўтиб, 1803 йил Жан Франсуа Лагарп вафот этди” [5]. Бизнингча, тар-жимада аслият жумласида кўрганимиз психологик таъсир механизми тамом издан чиққан. Сабаби, аслият услубининг қайта яратилмагани, аниқроғи, жумла қурилишининг ўзгаргани. Ўзгариш шунда-

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 73: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

73

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ки, биринчидан, вақт ҳоли ажратилмаяпти (асли бу ерда грамматик ва пунктуацион хато бор), ик-кинчидан, сананинг рақамлар билан берилгани ўқувчининг ажратилганликни (грамматик хатога қарамасдан) ҳис қилишга монелик қилади. Агар жумла ўзбекчага “Инқилобдан бир неча йил ўтиб, бир минг саккиз юз учинчи йилда, Жан Франсуа Лагарп вафот этди” шаклида ўгирилса эди, услу-бан адекват бўлишдан ташқари, кейинги жумла билан алоқаси ҳам, қабул қилиниши ҳам аслиятга яқин бўлур эди.

Шу йўсин давом этамиз. Демак, нотиқдан тинг-ловчи биринчи жумла пайдо қилган (“Хўп ўлибди, нима бўпти шунга? Ким ўзи у?!”) саволга жавоб кутади, шуни билган ҳолда у айтадики: “Был он известным писателем и воинствующим атеистом в молодые годы”. Ушбу жумла “У таниқли ёзувчи ва ёшлик чоғлари ашаддий дахрийлиги билан ном чиқарган эди” шаклида таржима қилинган. Авва-ло, таржимада яна услуб, аниқроқ айтсак, ифода сиқиқлиги йўқотилган; иккинчидан, мазмун ўзгар-ган: “ёшлик йиллари ашаддий дахрий бўлган” ўр-нига “ёшлик чоғлари ашаддий дахрийлиги билан ном чиқарган эди” дейилмоқда, яъни аслиятда йўқ нарса даъво қилинмоқда. Иккинчидан, аслият-да “был он” тарзидаги инверсия кесимни уюшган тўлдирувчиларнинг иккисига гўё навбатма-навбат тааллуқли этади, яъни “был он известным писа-телем... был он воинствующим атеистом в моло-дые годы”. Демак, жумла ўзбекчага “У – таниқли ёзувчи, ёшлик йиллари ашаддий дахрий бўлган” деб ўгирилса эди, ўзидан аввалги гап изоҳи экан-лигига мос шаклни олган бўлур эди.

Бироқ мазкур жавоб ҳам Радзинскийнинг тинг-ловчиси – муайян тайёргарликка эга кишини қо-ниқтириш учун кам, унинг ҳафсаласи пир бўла бошлайди (“Ёзувчидан кўпи борми? У даврда дахрий бўлмаган кас қолганмиди ўзи?!”). Худди шуни сезгандек (албатта сезган, аниқроғи, ўзи тингловчи ҳисларни бошқаряпти-ку!), нотиқ айта-дики: “Но много претерпел в революцию и умер глубоко верующим человеком”. Сезган бўлсангиз, бу гап тингловчининг саволига қисман жавоб (“Ҳа-а, чигал тақдирли одам экан-да!”) бўлиши билан бирга, унинг қизиқишини кучайтириши керак. Не-гаки, у “дахрийнинг художўйга” айланиш жараё-нидаги эврилишларни умумий тарзда тасаввур қилади. Жумланинг ўзбекча таржимаси, афсуски, аслиятдаги жумла функцияларини бажара ол-майди: “Инқилоб саросималарида бошидан кўп машаққатларни ўтказиб, динга қаттиқ ихлос ва эътиқод билан дунёдан кўз юмади”. Аввало, асли-ятда бу жумла “но” боғловчиси билан бошланиб, мазмунан аввалгисига очиқ зидланган (“ашаддий дахрий” – “художўй”) эдики, таржимада бу фақат

умумий мазмундан англашилади. Иккинчидан, бунда ҳам кўпсўзлилик, ифода сиқиқлигининг йўқолиши кузатилади. Жумла “Бироқ инқилобда кўп шўришларни бошдан ўтказиб, жуда художўй бўлиб оламдан ўтди” шаклида берилганида, биз-нингча, аслиятга мосликка, хусусан, жумлараро мазмуний алоқаларни тўғри беришга кўпроқ эри-шиларди.

Ниҳоят, тингловчида Лагарп шахсига бироз қи-зиқиш уйғотгач, асосий гап – унинг ўлимидан сўнг қоғозлари орасидан топилган қўлёзма хабари бе-рилади: “В его бумагах после смерти нашли за-гадочный текст, весьма взволновавший Европу”. Айни жумла билан нутқнинг муҳим композицион бўлаги – абзац ниҳоясига етади. Одатда, энг асо-сий (яъни мавзуни белгиловчи асосий хабарни ет-казаётган) гап биринчи планга – абзац боши ё охи-рига қўйилади. Бизда иккинчи ҳол: нотиқ тинглов-чи диққатини асло сусайтирмасдан, қизиқишини кучайтириб бора-бора охирида асосий хабарни беряптики, бу билан энди нутқнинг давомига қи-зиқиш (“Қандай қўлёзма? Нимаси сирли?..”) уй-ғотилади. Аввало, ушбу жумла таржимасида ҳам кўп сўзлилик кузатилади: “Ўлимидан сўнг унинг қоғозлари ичидан бутун Европани қаттиқ ҳаяжонга солган бир сирли матнни топишади”. Иккинчидан, аслиятдаги жумлада сифатдош обороти билан ифодаланган ажратилган аниқловчи борки, у гап-даги одатий позицияси ўзгаргани (аниқланмиш-дан кейин келади) боис ажратилган. Бу нарса гап-даги энг муҳим хабар – “сирли матн”ни урғули по-зицияга чиқариш, яъни урғулашга хизмат қилган. Таржимада эса урғулаб ўтирилмайди – шунчаки бир текис хабар берилади, натижада аслиятдаги нотиқ интонацияси, демакки, унинг ўзи етказаёт-ган хабарга муносабати ҳам, тингловчиси билан мулоқотининг ўзига хослиги ҳам изсиз йўқолади. Бизнингча, агар жумла “Ўлимидан сўнг қоғозлари орасидан сирли бир матн топилдики, у Европани кучли ҳаяжонга солди” шаклида ўгирилганида, йўқотиш камроқ бўлур эди. Тўғри, бу ҳолда асли-ятдаги содда гап қўшма гапга айланади, бироқ шу ҳисобга нутқдаги фикр оқими ва интонацияни ас-лига яқин бериш имкони яратилади.

Дастлабки абзац ҳақида айтилганлар, биз-нингча, таржиманинг энг асосий қусури – муал-лиф услубининг аслига мувофиқ берилмаганини етарлича кўрсатади. Таассуфки, бу қусур ҳозир фаолиятдаги кўпчилик мутаржимларга хос бўлиб, бугунги кунга келиб таржима амалиёти ва таржи-машунослигимиз жиддий эътибор бериши тақо-зо этилаётган долзарб масалага айланиб қолди. Ҳолбуки, бадиий таржимада, айниқса, бу масала ҳамиша алоҳида эътиборда туриши лозим кела-ди. Зеро, таржимада муаллиф услубининг йўқо-

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 74: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

74

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

лиши – унда муаллиф шахсининг адекват акс этмаслиги, демак, асарнинг чала (яъни таглама мақомида) ўгирилганига далолат қилади.

Энди ўзбек тилига таржималарда одатий бў-либ қолган яна бир қусур – қисман услуб билан ҳам боғлиқ бўлган аслият жумла қурилишининг адекват берилмаслигига тўхталсак. Жумладан, таржимонларимиз ҳеч иккиланмай қўшма гаплар-ни бир неча содда гапларга ажратиб юборавера-диларки, чамаси, улар бунинг ҳеч бир зарари йўқ деб ҳисоблайдилар. Ҳолбуки, жумланинг синтак-тик қурилиши фикрнинг ўзига хос оқими, дина-микасини, нутқнинг интонацион хусусиятларини ўзида намоён этади.

Масалан, “Беседовали о том, о чем тогда го-ворили повсюду – от последней лакейской до герцогских дворцов: о Вольтере, Дидро, Руссо, Монтескье” жумласи иккита содда гап (шулардан бири мураккаблашган)дан таркиб топган қўшма гап бўлса, таржимада у иккита алоҳида содда гап шаклида берилган: “Суҳбат хизматкорлардан тор-тиб, герцоглар саройларигача – барча-барча га-пириб юрган мавзуда эди. Улар дастлаб Вольтер, Дидро, Руссо, Монтескье ҳақида баҳс-мунозара юритишади”. Аввало, бундай таржима аслият мазмунига мувофиқ келмайди. Жумладан, “Воль-тер ... ҳақида баҳс-мунозара юритишади” дегани аслиятда йўқ, бунинг устига, “дастлаб” сўзининг қўллангани ортидан “сўнг”ни тақозо қилади (бу та-лаб қондирилмаган). Муҳими, матнда йўқдан бор қилингани етмаганидек, бу сўз билан пайдо қи-линган талаб (бу талаб ўқувчи онгида пайдо бўл-ган, яъни у “дастлаб”ни эшитибоқ “сўнг”ни кутган) қондирилган эмас. Муаллиф “лакейхоналардан герцог қасрларигача” деса, таржимада “хизмат-корлардан герцог саройларигача” шаклида ўқий-миз, яъни “жойдан жойгача” қолипи “бу тоифа-дан – мана бу тоифа турар жойигача”га ўзгаргани мантиқий ғализлик келтириб чиқаради. Аслиятда “ҳамма ерда гапирилиб турган мавзу” (яъни га-пирувчилар мавҳум, феълнинг мажҳул нисбатда-лиги шундан) дейилса, таржимада “барча-барча гапириб юрган мавзу” деб ўқиймизки, бунда ҳам мазмун-моҳият ўзгарганини сезиш қийин эмас. Ниҳоят, таржимада иккала содда гапнинг ўзаро алоқаси ҳам аслида йўқ мазмунни келтириб чиқа-ради: гўё ҳамма гапириб юрган мавзуда суҳбат ке-таётган эди-да, сўнг Вольтер ва бошқалар ҳақида баҳс-мунозара бошланди.

Аслият билан таржима орасидаги айрим ному-вофиқликларга дуч келганингда эса “кулишингни ҳам, йиғлашингни ҳам билмайсан” дея таърифла-нувчи ҳолат юзага келади. Масалан, аслиятда-ги “Цитировали “Девственницу” “бога неверия” Вольтера (как его тогда почтительно называли)”

жумласи “Вольтернинг “суюқоёқ илоҳа” (ўшанда уни шундай аташарди) ҳақидаги “Бокира”сидан иқтибослар келтиришади” деб ўгирилган. Муал-лиф ўз даврида Вольтерни “дахрийлик худоси” деб атаганларини айтган, таржимада бу бирикма ўрнига қайдандир пайдо бўлган “суюқоёқ илоҳа” бирикмаси “Бокира”га боғланади. Бу ўринда Воль-тернинг “Орлеан бокираси” асари назарда тути-лаётган экан, гап Жанна д`Арк ҳақида. Шундай бўлса, ижодий ёндашган таржимон унга “суюқоёқ илоҳа” сифатини ўзи бераётган бўлиб чиқадими?! Албатта, таржимоннинг “Орлеан бокираси”ни ўқи-гани, Вольтер дахрийлик адабиётининг чўққиси саналувчи ушбу ҳажвий поэмасида Жанна д`Арк-нинг қаҳрамон ўлароқ талқин этилишига тамом зид йўлдан борганини билгани жуда яхши. Алоҳи-да олинса, у бераётган сифат Вольтер поэмада яратган образга лойиқ ҳам. Бироқ, аслиятда гап умуман бошқа нарса ҳақида бораётганини эъти-борга олсак, таржимада у тамоман ўринсиз. Ас-лиятда гапнинг давомида келган “вспоминали строчку Дидро “Кишкой последнего попа послед-него царя удавим” жумласи “Дидронинг “Охир-ги попнинг ичаги ичра сўнгги подшони кўрамиз” деган сатрларини эслашади” тарзида ўгирилган. Дидроники деб тақдим қилинаётган ушбу мисрани ўқиган журналхоннинг “Дидро-Дидро дейишади, бу қип-қизил телба экан-ку!” дея ўйлаб қолиши ҳеч ажабланарли эмас. Тўғри-да, ахир, қандай қи-либ бировнинг ичаги ичра бошқа бировни кўриб бўлади?! Ҳолбуки, аслиятга кўра, Дидро “Охирги попнинг ичаги билан сўнгги подшони бўғиб ўлди-рамиз!” деган.

Тағинам билмадим-у, аммо таржимани ўқир-кан, баъзан хаёлга “бир бўлса, мутаржимнинг иш услуби ўзига хос, яъни аввал бир абзацни тўлиқ ўқиб, сўнг унинг мазмунини ўзбекча баён қилади, чоғи” деган ўйлар келади. Негаки, бундай қара-санг абзац мазмуни тўла берилгандек, лекин ас-лиятга мувофиқликдан йироқ бўлаверади. Юқо-рида кўриб ўтилганлардан бошқа ҳам мисоллар кўп. Мисол учун қуйида яна битта абзацнинг асли билан таржимасини қиёслаб кўрамиз.

Аслиятда: “И тут в разговор вступил Казот. Это имя тогда было на слуху. Автор очень популярного мистического романа “Влюбленный дьявол”. Но, главное, за Казотом тянулась темная слава пред-сказателя. Говорили, будто после “Влюбленного дьявола” и начались его пророческие видения”.

Таржимада: “Худди шу жойда суҳбатга Казот аралашди. Одамлар орасида жуда машҳур бўлиб кетган “Ошиқ бўлиб қолган шайтон” мистик рома-нининг муаллифи сифатида унинг номи ҳамма-нинг тилида эди. Энг муҳими, гап бунда ҳам эмас-ди. У машъум башоратчи сифатида ном чиқарган-

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 75: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

75

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ди. “Ошиқ бўлиб қолган шайтон” асаридан кейин башоратли шарпалар унинг борлиғини қамраб олган, деган гаплар юрарди”.

Эътибор берилса, иккинчи ва учинчи гаплар таржимада бирлаштириб юборилганини кўриш қийин эмас. Умуман олганда, гаплар мазмуни ҳам тўлиқ, ҳатто ортиғи билан етказилган каби. Шундайку-я, лекин асосий эътироз ҳам энг аввал ўша “ортиғи билан”га-да! Аслият аввал Казотнинг “номи кўпчиликнинг тилига тушгани”дан хабар бе-ради, шундан сўнг “ғоят машҳур роман муаллифи” экани айтилади. Ҳар икки жумлада ҳам алоҳида факт қайд этилади, холос, бу фактларнинг ўзаро алоқаси айтилмайди, муносабатдор ҳам этилмай-ди (яъни романни ёзгунига қадар ҳам унинг номи тилга тушган бўлавериши мумкин). Таржимон эса бу икки жумлани сабаб-натижа муносабати-да боғлайдики, натижада Казот романи туфайли машҳур бўлган, деган хулоса келиб чиқади. Бу эса аслиятда йўқ нарса, демак, таржимоннинг ўзидан қўшилган дейиш мумкин. Таржимадаги учинчи гап (“Энг муҳими, гап бунда ҳам эмасди”) асли-ятда умуман йўқ, бунинг устига, ўзбекча матнда умуман ортиқча, ҳатто, зарарли ҳам – мантиқий ғализлик келтириб чиқаради. Яна Казот романни ёзгандан кейин “башоратли шарпалар унинг бор-лиғини қамраб олган” дейилгани ҳам мутаржим ижодидан (бизда “одамлари бор” деб қўйиша-ди-ку, шундан гула кўтарилган чамаси). Қизиғи, ўзидан қўшгани ҳолда, аслиятда мавжуд муҳим деталлар таржимада тушириб қолдирилади. Дей-лик, аслиятда охирги гапдаги информация “эмиш” (“будто”) мақомида тақдим этилган, таржимада эса бу акс этмай қолган. Ёки аслиятда тилга олин-ган Казотнинг “Влюбленный дьявол” романи номи таржимада “Ошиқ бўлиб қолган шайтон” шаклида

берилган. Ҳолбуки, ғарб адабиётидаги “дьявол”, “демон” сўзларини бизда кўпроқ “иблис” шаклида ишлатиш анъанаси мавжудки, бу билан бизнинг адабий-маданий анъанадаги шайтондан фарқла-нади. Иккинчидан, бу тарз шакллантирилган ном романга хос эмас. Шунга кўра, асар номи “Ошиқ иблис” деб қисқароқ шаклда берилгани тўғри бўлади. Хуллас, кўриб ўтилган абзац таржимаси юқорида ҳам қисман эътибор қилганимиз – таржи-ма амалиётида кўп кузатилаётган аслиятдан че-киниш, мазмунни ўгирган ҳолда матн ортида тур-ган субъектни, унинг ўзига хос нуқтаи назари, ҳис-сий-муносабати ва баҳосини ифодалашга етарли аҳамият бермаслик каби камчиликлар одат тусига кириб, одатий ҳолга айланиб бораётганидан да-лолат беради.

“Қонсираган илоҳлар” таржимаси ҳақида айтил-ган гаплар, аслида, ҳозирда рус тилидан қилинаёт-ган таржималарнинг аксариятига нисбатан ҳам ай-тилиши мумкин. Афсуски, бу таржимачилигимизда аҳвол у қадар яхши эмаслигидан далолат. Шу да-ражадаки, бир ойда бир чоп этиладиган журнални сифатли таржималар билан таъминлаш учун ҳам етарли кучларга эга эмасмиз деган ўй келади ки-шига. Таржимашуносликнинг аҳволи ҳам бундан яхши эмас: Ғайбулла Саломовдан сўнг у асос сол-ган мактаб ҳам тарқаб кетдими, ҳартугул, бадиий таржима масалаларини ўрганувчи олимлар ҳам, унинг долзарб масалаларини ёритувчи пишиқ ил-мий мақолалар ҳам, янги таржима асарлар таҳли-лига ихтисослашган танқидчилар ҳам йўқ ҳисоби. Токи йўқотилган нарсаларни тикламас эканмиз, бу борада жиддий силжишдан умид қилмаса ҳам бўлади. Соҳада ўзгариш ясаш – ғоят муҳим вази-фа, зеро, бу миллат маънавий камолоти, маъри-фий юксалишида бағоят катта аҳамият касб этади.

Адабиётлар:

1. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода. Проблемы переводоведения в освещении зарубеж-ных ученых. – М.: ЧеРо, 1999. – 135с.

2. Досбаева Н.Т. Воссоздание художественного стиля при непосредственном переводе // Вестник ЧелГУ.- 2010.- № 21. Вып. 45.- С.19-22

3. Умерова М.В. Полноценность и адекватность перевода в современном переводоведении. // Фе-доровские чтения.- М.: Наука, 2007.- 528 с.

4. Радзинский Э. Берегитесь, боги жаждут! – М.: АСТ, 2015.- 352 с.5. Радзинский Э. Қонсираган илоҳлар // Жаҳон адабиёти.- 2017.- № 6.- Б.25-65

Андижон давлат университети,2017 йил 4 сентябрда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. Ҳ.Каримов)

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 76: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

76

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК НАСРИДА МАЖОЗИЙ РИВОЯТ

М.Қўчқорова

Мақолада ҳозирги ўзбек неомифологик насри хусусиятлари ўрганилган. Хусусан, ёзувчи У.Ҳамдам-нинг “Наъматак” мини-романи ва “Сафар” ҳикояси мисолида ўзбек насридаги неомифологизм хусу-сиятлари мажозий ривоят кўринишида намоён бўлаётгани очиб берилган.

Калит сўзлар: наср, миф, неомиф, мажозий ривоят, метафора, архетип, ҳикоя.

В статье изучены особенности узбекской неомифологической прозы. В частности, на примере мини-романа «Наъматак» и рассказа «Сафар» У.Хамдама показано, что неомифологизм в узбек-ской прозе проявляется в виде аллегорической притчи.

Ключевые слова: проза, миф, неомиф, аллегорическая притча, метафора, архетип, рассказ.

The article studies the peculiarities of the Uzbek neomythological prose. On the basis of U.Hamdam’s mini-novel ‘Na’matak’(Sweetbrier) and the story ‘Travel’ the author tries to show that neomithology in the Uzbek prose is shaping in the form of allegoric parable.

Key words:prose, myth, neomyth, allegorical parable, metaphor, archetype, story.

Адабиётшунос Й.Солижонов “Ҳозирги ўзбек ҳикояси: жанр мезонлари, талаб ва имконият-лари” номли мақоласида У.Ҳамдам ва И.Султон ҳикояларига махсус тўхталиб шундай дейди: “Улар ўз асарларида ўз ғоявий ниятини ўқувчига етказиш учун рамз ва тимсоллардан ғоят унумли фойдаланмоқдалар. Тўғрироғи, бу адиблар ҳико-яга асос қилиб олинган реал воқелик оғирлигини ғайритабиий вазиятлар ҳамда рамзлар зиммаси-га юкламоқдалар. Янада аниқроғи, ҳикоя мазму-нини очиш вазифасини инсон образи эмас, аниқ рамзий образлар, деталлар, белгилар, шарт-ли эпизодлар бажаради” [1.12]. Шу маънода, У.Ҳамдамнинг “Наъматак” асари тўла равишда мажозий-ривоят асосига қурилган. “Ватан ҳақи-да қўшиқ” тўпламига кирган деярли барча ҳико-ялар (“Кўнглимдаги дарё”, “Сўз” ҳикояларидан ташқари) ривоят услубида битилган. Уларнинг баён услубида адиб меҳр қўйган, уни кўп йил-лардан бери тўлқинлантирган, ҳаяжонга солган Жалолиддин Румий ҳазратларининг ижодий анъ-аналари, рамзий-мажозий-фалсафий фикр ва бадиий оҳанглари сезилиб туради. Зеро, адаби-ётшунос У.Норматов Румий ижодиёти ва бади-ий таржиманинг адиб фаолиятида тутган ўрни ва аҳамияти ҳақида “Мавлоно Румий қаламига мансуб “Ичиндаги ичиндадур” асари таржимаси унинг қарашларида янги уфқлар очди” [2.425] де-ганида ҳақ эди.

Улуғбек Ҳамдам шарқ ва замонавий насрда қўлланилиб келаётган ривоят жанрига янгича руҳ берди, бугунги кун воқелигини мажозий-тимсол-ли образлар билан тўйинтириб, ривоят усулида асарлар яратди. Жумладан, “Наъматак”, “Сафар”, “Кўзини юмиб очган одам”, “Бир пиёла сув”, “Пил-лапоя”, “Мусулмон”, “Тўлин ой қиссаси”да мажо-

зий ривоят усулини асосий бадиий шартлилик да-ражасига олиб чиқади.

Адибнинг “Наъматак” асари уч қисмдан иборат бўлиб, унда уч авлоднинг кечмиши ривоят қили-нади. Асарга “Қандай кўз-ла боқса одам оламга, Шундай жавоб айлар олам одамга” деган ҳикмат-ли мисралар эпиграф қилиб олинган. Ҳажман ки-чик “мини роман”да уч авлоднинг оламга қараши “эзгу – бадбин – эзгу” учлик бадиий формуласи-га мувофиқ мажозий йўсинда берилади. Ёзувчи асарда “уч” сеҳрли рақамининг сокрал хусусияти-га алоҳида эътибор билан қарайди.

У.Ҳамдам халқ эртак ва достонларига хос ёвуз-лик устидан эзгуликнинг мудом ғалабаси бадиий ечимини бериш мақсадида учликка табиий бадиий эҳтиёж сезади. Яъни ёзувчи ҳаёт ва инсон ҳақида ривоят қилар экан, олдинига эзгу амални биринчи авлод тимсолида акс эттирган бўлса, энди унинг зидди – ёмонликни иккинчи авлод мисолида ифо-далайди. Асарда икки авлод ҳаёти ва қисмати ифода топиб якунланса, ёмонликнинг тантанаси билан тугаган бўлар эди. Ёзувчи умуминсоний ғоя – “ёвузлик устидан эзгуликнинг ғалабаси”ни таъ-минлаш мақсадида учинчи авлод тимсолини ки-ритади. натижада “эзгулик-ёвузлик-эзгулик” учлик бадиий формуласи вужудга келади. Ёмонлик ва яхшилик ўртасидаги кураш икки қўшни ўртасида наъматак туфайли содир бўлади. Демак, асарда Наъматак образи шунчаки оддий эпизодик образ эмас, у асар воқеаларини ҳаракатлантирувчи, қаҳрамонлар руҳияти ва кайфиятини очиб берув-чи муҳим бадиий тимсолдир.

Албатта, наъматак асарда бош рамзий образ эмас. Аммо девор-дармиён икки қўшни ўртасида ўсиб чиққан наъматак бадиий детали асар воқеа-лари ва унга уч авлоднинг икки хил муносабатини

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 77: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

77

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ифодалашда муҳим восита бўлиб хизмат этади. Асар романий тафаккурга хос воқелик, башарият-нинг олам ва одамга муносабатини ихчамгина ҳи-коя ҳажмида акс эттириши жиҳатидан ўзбек ада-биётшунослигида катта янгилик, назаримизда. Юз йилдан зиёд ўзбек романнавислигининг муҳим ижтимоий-бадиий функциясини ҳикоя ҳаж мидаги асарда ифодалаш ҳамма ижодкорнинг ҳам қўли-дан келавермайдиган иш, деб ўйлаймиз. Асли-да, анъанавий романда сертармоқ сюжет, кўп лаб қаҳрамонлар, бош қаҳрамон ҳаёти ва қисмати, жамиятнинг ижтимоий, маънавий-ахлоқий муам-молар кенг планда, катта ҳажмда акс этиши ке-рак. У.Ҳамдамнинг “Наъматак” романида эса акс ҳолатни кўрамиз. Унда на бош қаҳрамон, на халқ оммаси ва на хронологик равишда бош қаҳрамон қисмати кўзга ташланади. Шунинг учун, биз узоқ илмий мушоҳадалардан сўнг, ёзувчининг бу типда яратилган асарларини (“Наъматак”, “Мусулмон”, “Пиллапоя”, “Кўзини юмиб очган одам”, “Бир пи-ёла сув”, “Сафар”, “Тўлин ой қиссаси”, “Тош”, “Ва-тан ҳақида қўшиқ”, “Лола”) неомиф наср намуна-лари сифатида қайд этиш ва неомифологик бади-ий шартлилик мезонлари асосида таҳлил этишни энг тўғри, энг замонавий усул деб ўйладик.

Айрим адабиётшунослар “фольклоризм” ва “неомиф наср” атамаларига бир ҳодиса деб қарай-дилар. Албатта, бу тўғри эмас. Фольклоризм ёзма адабиётда халқ ижодига хос мотивлар, образлар, халқ оғзаки ижоди жанрлари (мақол, матал, ибо-ра)ни қўллаш, ҳатто достон, эртак жанрларини стилизация қилиш каби кўпдан-кўп адабий ҳоди-саларни ўз ичига қамраб олади. Неомиф наср эса халқ оғзаки ижодига хос афсона, ривоят, миф, эртак жанрларига хос стиль, образ, мотивларни бугунги кун ҳаёти ва бугунги кун кишиси қисмати билан боғлаб кўрсатишдир. Демак, фольклоризм кенг тушунча, неомифолигизация эса унинг тар-кибий бир қисми холос. Неомиф насрда мифлар метафора сифатида намоён бўлади.

ХХI аср ўзбек ёзувчилари бадиий ижодда ян-гича босқичга кўтарилишди. Х.Дўстмуҳаммад, О.Отахон, Ш.Бўтаев, Н.Эшонқул, Н.Рауфхон, У.Ҳамдам, И.Султон, Н.Чори сингари адиблар нас-рида қадимий мифларга янгича талқинлар, халқ афсона, миф ва ривоятларига қайтиш, уларга тез-тез мурожаат кузатилмоқда. Бу адибларимиз ўзларининг неомиф наср намуналарида халқ ижо-дининг қадим мифларига шунчаки мурожаат қил-масдан, уларга ўзларининг янгича мажозий-рам-зий талқинларини беришмоқда. Мажозий-ривоят усули неомиф насрга хос бадиий шартлилик воси-тасидир.

“Наъматак”да адиб тарихий-ижтимоий воқе-ликка у қадар аҳамият бермайди, умуминсоний

рамзий-фалсафий ғояни ифодалашда башари-ятга жуда баланддан туриб баҳо беради. Шунинг учун қаҳрамонларга исм ҳам танламайди, қаҳра-монлар исмсиз, шунчаки, “йигит” ва “қиз” дея ҳи-коя этилади. Бир оилани жамиятдан узилган ҳо-латда тасвирлаш услуби Х.Дўстмуҳаммаднинг “Ибн Муғанний”, И.Султоннинг “Айвон” ҳикояси-да кузатилади. “Наъматак”да эса икки оила, икки қўшни жамиятдан ташқарига, дала ҳовлига олиб чиқилади.

У.Ҳамдамнинг “Сафар” ҳикояси ҳам мажо-зий-ривоят услубида ёзилган. “Наъматак”даги каби “Сафар” ҳикоясида ҳам муаллиф-ровий об-рази биринчи планга чиқади. Ҳикояда улкан ум-мон – ҳаёт рамзи, икки қабила – ер сайёрасидаги ирқи, дини, миллати бошқа бўлган одамларнинг рамзий тимсоли, ҳайкаллар – инсониятнинг бе-мақсад, бемаъно кимўзарликка интилишининг рамзий тимсоли бўлса, қиз ва йигит – Одам Ато билан Момо Ҳавога тамсилий ишора, уларнинг қўлидаги китоб – дунёнинг яралиши, олам ва одам ҳақидаги муқаддас диний китобга ишора этади.

Ёзувчи дунёнинг яралиши ҳақидаги мифларга яна қайта мурожаат этар экан, одамзоднинг кимў-зарга пойгасини, баднафслигини, нифоқ ва уруш-ларнинг бемаъни эканига урғу беради гўё. “Наъ-матак” мажозий ҳикоясидаги каби “Сафар”да ҳам уч магик рақамига алоҳида эътибор қаратилган. Зеро, ҳикоя уч сафар ҳақидадир. Учинчи сафар эса етти кунни ўз ичига олади: “Сафарнинг еттин-чи куни деганда яна бир янги тонг отиб, қорамтир осмон олтинранг нурларга чулғанган маҳал, ҳув олисда, йигит ва қизнинг қайиғи сузиб бораётган томоннинг этагида, момиқ булатлар остида бир жуфт оппоқ қуш нимадандир хабар бераётган каби чуғур-чуғур этганча чарх уриб айлана бош лади...” [3.463]. Адиб олам ва одамнинг Оллоҳ томонидан етти кунда яратилиши ҳақидаги диний-мифологик қарашларга суянади. “Сафар” мажозий-ривоят ҳикоясига Одам Ота билан Момо Ҳаво ҳақидаги диний ривоят мифологик бадиий модель бўлиб хизмат этган.

Ҳар икки мажозий-ривоят ҳикояда дунёни, одамни асраб қолувчи ягона куч муҳаббат, чин маънодаги инсоний муҳаббат эканлигига рамзий ишоралар қилинади. Бинобарин, ҳар икки ҳикоя якуни йигит ва қизнинг бир-бирига яқинлашуви, улар ўртасидаги муносабатларнинг илиқлашуви билан тугалланади.

Х.Дўстмуҳаммад, Н.Эшонқул, Ш.Бўтаев, У.Ҳамдам, И.Султон ижодидаги неомиф наср на-муналарида муштарак бадиий хусусиятлар кўзга ташланмоқда. Булар қуйидагиларда кўринади:

1) миф – бадиий архетип вазифасини ўтайди;

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

Page 78: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

78

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

2) мифлар – метафорик бадиий модель бўлиб хиз-мат этади; 3) воқелик ижтимоий-маиший ҳаётдан узиб олиниб тасвирланади; 4) унда камида битта, ёки бир қанча рамзий бадиий модус кузатилади; 5) неомиф наср бағрида матн орти воқелиги, ин-соний ва ижтимоий муаммо яширин ҳолда яшай-ди; 6) неомифологик бадиий асар қурилмасида такрорий ҳаракат, такрорий воқелик, такрорий кайфият кузатилади; 7) туш билан ҳуш, реаллик

билан нореаллик аралашиб кетади; 8) неомиф насрда мистикага ишонч кайфияти сезилади; 9) бундай насрда реализм унсурларидан ташқари, неореализм, модернизм, постмодернизм, магик реализм, романтизм, абсурдизм каби хилма-хил оқимлар кайфияти зоҳир бўлади; 10) олам ва одамнинг яралиши, яшашнинг, ҳаётнинг моҳияти-ни излаш кузатилади.

Адабиётлар:

1. Солижонов У. Ҳозирги ўзбек ҳикояси: жанр мезонлари, талаб ва имкониятлари / Мўъжизалар сири. – Т.: Адиб, 2013.

2. Норматов У. Кичик жанрнинг катта имкониятлари / Ватан ҳақида қўшиқ. – Т.: Академнашр, 2014.3. Ҳамдам У. Сафар / Ватан ҳақидаги қўшиқ. – Т.: Академнашр, 2014.4. Гарипова Г. Концептуальные тенденции развития узбекской литературы конца ХХ – начала ХХI

века // Звезда Востока. – 2012. – №2.– С. 130-135.

ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти,2016 йил 24 мартда қабул қилинган

(Тақризчи: М.Шералиева)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÀÄÀÁȨÒØÓÍÎÑËÈÊ

Page 79: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

79

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

РАЗГРАНИЧЕНИЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ-ПАРОНИМОВ ПРИ ИЗУЧЕНИИРУССКОЙ ФРАЗЕОЛОГИИ В ШКОЛЕ

Ю.С.Скрыльников, Р.Г.Баратов

Мақолада фразеологик паронимлар типологияси ишлаб чиқилиб, луғат изоҳларига таянган ҳолда уларни ишлатишдаги хатолар кўрсатиб берилган, бу турдаги турғун бирикмаларни тадқиқ этиш масалалари ёритилган,

Калит сўзлар: фразеологизм, паронимия, паронимик фразеологизм, қийинчиликлар типлари, эксперимент, луғат изоҳи.

В данной статье рассматриваются вопросы исследования фразеологических паронимов, пред-ставлена их типология и с помощью словарных дефиниций выявляются ошибки в употреблении подобных устойчивых словосочетаний в речи.

Ключевые слова: фразеологизм, паронимия, фразеологизмы-паронимы, типология трудно-стей, эксперимент, словарная дефиниция.

The article discusses the problem of phraseological paronyms, their typology, as well as with the help of dictionary defi nitions the author tries to point out the mistakes in the use of such set-expressions in the speech act.

Key words: phraseological units, paronyms, phraseological paronyms, nypology of diffi culties, experiment, dictionary defi nitions.

Среди семантических трудностей при изучении русской фразеологии в школе можно указать раз-граничение при продуцировании в речи фразеоло-гизмов (далее – ФЕ) с общими лексическими ком-понентами, но разных по значению, которые при-нято называть фразеологическими паронимами.

В науке о языке фразеологическая паронимия не получила еще достаточного, на наш взгляд, ос-вещения. Между тем, выявление ее имеет нема-ловажное значение при обучении русской фразе-ологии, ибо неправильное употребление фразео-логических паронимов – частое явление.

В качестве определения фразеологических па-ронимов нами принимается следующее:

Под фразеологическими паронимами понима-ется две (реже более) ФЕ с общими лексическими компонентами, но разные по значению.

Так, например, вследствие общности компо-нентов фразеологизмов всей душой и от всей души и недостаточной прочности навыков их употребления в речи учащихся возникают ошиб-ки типа: Мама всей душой похвалила сына. Всей душой он поздравил своего брата. От всей души болею за «Пахтакор». Мы от всей души любим Уз-бекистан.

Рассмотрим типы фразеологических парони-мов, провоцирующих нарушение языковых норм. В основу их выделения нами положена типоло-гия фразеологических паронимов, предложенная Е.А.Быстровой (1.172).

1. Фразеологизмы, близкие по компонентному

составу, но различающиеся семантикой.2. Фразеологизмы, близкие по компонентному

составу и обнаруживающие частичное семанти-ческое тождество.

3. Фразеологизмы, имеющие одинаковые лек-сические компоненты и обнаруживающие частич-ное семантическое тождество.

Рассмотрим каждый из типов в отдельности.Фразеологизмы, близкие по компонентному

составу, но различающиеся семантикой.К этой группе относятся фразеологизмы, отли-

чающиеся друг от друга входящими в их состав служебными словами.

Так, многие учащиеся не разграничивают на-речные ФЕ «во всяком случае» - «на всякий слу-чай», «год от года» - «из года в год», «до глубины души» - «в глубине души», «минута в минуту» - «с минуты на минуту» и др.

Проанализируем сказанное следующим при-мером.

Наречный фразеологизм «до глубины души» имеет значение «очень сильно» и сочетается обычно с глаголами волновать, возмущать, оби-жать (Мы до глубины души взволнованы проис-ходящими событиями). ФЕ «в глубине души» оз-начает «тайно, внутренне» и способно сочетаться с глаголами чувствовать, жалеть, надеяться, ве-рить, любить, ненавидеть и т.п. (В глубине души он надеялся, что со временем у них все образует-ся). Тем не менее в речи эти ФЕ иногда смешива-ются. Например:

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 80: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

80

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

В глубине души стало больно, когда услышал об этом. Меня в глубине души обидел брат. До глубины души верил, что поступит в магистратуру.

Как для носителей языка, так и для нерусских учащихся большую сложность представляют фразеологизмы, близкие по компонентному со-ставу, обнаруживающие частичное семантиче-ское тождество.

Известно, что значение фразеологизмов вы-является из семантики образующих их слов, а отсюда вывод о том, что внешнее формальное сходство фразеологизмов может иметь как след-ствие и семантическое сходство, при сохранении отдельных различий. Незнание этих различий приводит к семантическому отождествлению фразеологизмов. Так, наречные ФЕ «всем серд-цем» и «от всего сердца» имеют значение «очень сильно, искренне, горячо», однако фразеологизм «всем сердцем» сочетается с глаголами любить, радоваться, верить, дарить, жалеть и т.п. Полное отождествление данных фразеологизмов являет-ся причиной следующих ошибок:

Дети от всего сердца любили бабушку. Солда-ты от всего сердца охраняли нашу границу. Всем сердцем он поздравил маму с днем рождения. Всем сердцем поет песни Киркоров.

В некоторых случаях причиной трудностей является несовпадение объема значения соот-носительных фразеологизмов. Так, например, наречная ФЕ «изо всех сил» имеет значение «с предельной физической или моральной силой, напряженностью» (бежать, трудиться, стараться и т.п. изо всех сил), фразеологизм же «изо всей силы» означает «с предельной физической си-лой» и сочетается с глаголами ударить, стукнуть, толкнуть и т.п. Ввиду сходства их компонентного состава и частичного совпадения семантики воз-никают ошибки как в речи носителей языка, так и у нерусских учащихся. Например:

Нужно работать изо всей силы. Я изо всей силы побежал в университет. Чтобы стать хоро-шим учителем, надо учиться изо всей силы.

В практике обучения русской фразеологии до-вольно часто встречаются трудности, вызванные смешением фразеологизмов, различающихся компонентами – служебными словами. Так, сме-шиваются наречные ФЕ «год от года» - «из года в год», «до глубины души» - «в глубине души», «минута в минуту» - «с минуты на минуту», «со дня на день» - «изо дня в день» и т.п.

Рассмотрим, например, фразеологизм «изо дня в день», который учащиеся нередко смеши-вают с ФЕ «со дня на день», хотя они существен-но отличаются друг от друга своей семантикой. ФЕ «изо дня в день» имеет значение «постоянно,

каждый день», в то время как фразеологизм «со дня на день» определяется с помощью дефини-ции «в самое ближайшее время, в один из бли-жайших дней». Отличаются они и сочетаемостью. Так, ФЕ «изо дня в день» сочетается с глаголами делать, трудиться, работать, выполнять, зани-маться, читать, писать и т.д. У фразеологизма «со дня на день» наблюдается связь с иными глаго-лами ждать, ожидать (кто-либо должен) прибыть, появиться, приехать и т.п.

Тем не менее использование данных фразе-ологизмов в речи учащихся нередко приводит к ошибкам. Например:

Со дня на день я получаю четверки и пятерки.Со дня на день Карим стал лучше учиться.Изо дня в день начнется свадьба моего брата.Изо дня в день мы закончим новый дом.Рассмотрим фразеологизмы «год от года» и

«из года в год». ФЕ «год от года» имеет значение «постепенно, с каждым последующим годом». Он сочетается обычно с глаголами расти, крепнуть, увеличиваться, хорошеть и др. Имеющий те же компоненты, но отличающийся предлогами фра-зеологизм «из года в год» означает «каждый год, ежегодно» и обычно используется для обозначе-ния повторяющегося действия. Его сочетаемость ограничивается глаголами работать, трудиться, проводится, следить, наблюдать и т.п.

В результате внутриязыковой интерференции в речи возникает неправильное употребление на-званных ФЕ:

Из года в год растет наш Андижан. Из года в год «Пахтакор» играет лучше.

Определенные трудности у школьников вы-зывают ФЕ, имеющие одинаковые компоненты и обнаруживающие частичное семантическое тож-дество, например: голыми руками – с пустыми ру-ками, на свежем воздухе – на открытом воздухе, сколько угодно – сколько душе угодно и т.д.

Рассмотрим в качестве примера употребление наречных фразеологизмов «сколько душе угодно» и «сколько угодно». ФЕ «сколько душе угодно» имеет значение «вволю, вдоволь, без ограничений» и со-четается с глаголами есть, пить, гулять, веселиться, петь, танцевать и т.п. Иллюстрированный материал подтверждает верность данной дефиниции.

Летом в лесу много ягод, ешь, собирай сколько душе угодно.

«Сегодня гуляй сколько душе угодно», - сказа-ла мама.

Фразеологизм же «сколько угодно» означает «очень много, в большом количестве» и связыва-ется с глаголами быть, давать, иметь и т.п.

Приведем примеры, иллюстрирующие данное толкование.

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 81: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

81

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Цветов в гостиной было сколько угодно. - Вы могли бы сейчас уделить мне немного

времени? – сколько угодно!Ввиду того, что в семантике ФЕ «сколько угод-

но» имеются семы «очень много», «без ограниче-ний», которые в качестве «скрытых» сем присут-ствуют и в значении ФЕ «сколько душе угодно», то это, видимо, мешает учащимся дифференци-ровать их в речи, о чем наглядно свидетельствуют материалы нашей экспериментальной работы.

На столе было конфет и печенья сколько душе угодно. У меня в Ташкенте друзей сколько душе

угодно. Летом мы сколько угодно играем в фут-бол. На свадьбе у Рахима все сколько угодно тан-цевали.

Последнюю группу фразеологических паро-нимов образуют ФЕ, близкие по компонентному составу, но различающиеся количеством компо-нентов и семантикой. К таковым относятся: знать цену – знать себе цену, давать знать – давать себя знать, держать себя – держать себя в руках и т.п.

Данная группа фразеологических паронимов в настоящей статье не рассматривается.

Литература:

1. Быстрова Е.А. Теоретические основы обучения русской фразеологии в национальной школе: Дисс…. докт.пед.наук. – М., 1982. – 395 c.

2. Быстрова Е.А. Теоретические предпосылки фразеологической работы // Русский язык в нацио-нальной школе. – 1972.- №5. – С.34-39.

3. Быстрова Е.А., Окунева А.П., Шанский Н.М. Учебный фразеологический словарь русского языка. – Л., 1984. – 270 с.

4. Ларионова Ю.А. Фразеологический словарь современного русского языка. – М., 2014. – 511 с.5. Скрыльников Ю.С. Раскрытие семантики наречных фразеологизмов русского языка в словаре

учебного типа: Дисс…. канд.филол.наук. – М., 1990. –188 с.

Андижон давлат университети,2017 йил 30 августда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. У.Раҳимов)

КЕСИМДА ГРАММАТИКАЛИЗАЦИЯЛАШИШ

Ҳ.Закирова

Мақолада “у ёқда турсин” бирикмасининг грамматикалашув натижасида юклама вазифасини бажараётгани хусусида сўз боради. Унинг кесим билан келгандаги маъно хусусиятлари мисоллар таҳлили орқали кўрсатиб берилади.

Калит сўзлар: грамматикализация, градация, юклама, тушунча, стилистик услуб, зиддият, инкор, оттенка.

В статье идёт речь о грамматикализации словосочетания «у ёкда турсин». На конкретных примерах показано функционирование данного словосочетания в качестве частицы.

Ключевые слова: грамматикализация, градация, частица, понятие, стилистический приём, противоречие, отрицание, оттенок.

This article takes into consideration the grammaticalization process of the phrase of “u yoqda tursin” when used as a particle. Its meaning peculiarities in different parts of speech are analyzed with examples.

Key words: Grammaticalization, gradation, particle, meaning, opposition, stylistic style, negation.

У ёқда турсин (ва унинг вариантлари - у ёнда турсин, нарёқда турсин, нарида турсин, нари турсин кабилар) бирикмасининг зидланган ую-шиқ бўлакли конструкцияларда, хусусан, уюшган

эгалар, уюшган тўлдирувчилар, уюшган аниқлов-чилар ҳамда уюшган ҳоллар билан келганда билдирган маъноларини таҳлил қилган эдик*. Ушбу мақолада у ёқда турсин юкламасининг ке-

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 82: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

82

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

сим билан келгандаги маъно хусусиятларини таҳ-лил қилишга ҳаракат қиламиз.

Зид маъноли кесимларнинг ҳар қандай тури ҳам у ёқда турсин юкламаси орқали уюшиб ке-лавермайди. Уюшаётган кесимларнинг биринчиси (ёки олдингилари) фақат –ш,-иш аффикси орқали ҳосил бўлган ҳаракат номлари билан ифодалан-гандагина у ёқда турсин юкламаси келтирилиши ва кейинги бўлишсиз шаклдаги (баъзан бўлишли шаклдаги) кесим билан уюшиб келиши мумкин. Аммо –ш,-иш шаклидаги ҳаракат номлари гапда ҳамма вақт ҳам кесим вазифасида келавермайди. У ёқда турсин юкламасини олиб келган –ш,-иш шаклидаги ҳаракат номлари гапда эга, тўлдирув-чи ва бошқа вазифаларда ҳам келиши мумкин.

Демак, -ш,-иш шаклидаги ҳаракат номи у ёқда турсин юкламаси билан келганда эга, тўлдирув-чи, аниқловчи ёки кесим вазифасида келганли-гини аниқлаш учун, албатта, кейинги уюшаётган бўлакнинг грамматик шаклига эътибор қилиш керак, чунки бу ерда (-ш,-иш шаклидаги ҳаракат номида) ҳаракат номининг грамматик вазифаси-ни кўрсатувчи формал воситалар йўқ (одатда, ун-дай воситалар имплицит, яширин ҳолда бўлади). Ҳаракат номининг грамматик вазифасини фақат ўзи иштирок этган синтактик конструкцияни тўлиқ анализ қилгандагина конкретлаштириб бўлади. Агарда у ёқда турсин юкламаси уюшиқ бўлаклар-ни зидлаш, таққослаш, чоғиштириш ва таъкидлаш учун хизмат қилаётган бўлса, кейинги уюшаётган бўлак қайси грамматик шаклда бўлса, у ёқда тур-син юкламаси билан бирга келган ҳаракат номи ҳам ўша грамматик шаклда деб тасаввур қилина-ди ва ўша грамматик вазифани, яъни тўлдирувчи, эга ёки кесим вазифасини бажараётган бўлади.

Аммо –ш,-иш шаклидаги ҳаракат номи гапнинг кесими вазифасида келганда, унинг уюшган ке-симлардан бирими ёки алоҳида, мустақил содда гапнинг кесими эканлигини белгилаш ҳам мурак-каброқ.

У ёқда турсин юкламаси –ш,-иш шаклидаги ҳаракат номидан кейин келганда, ҳар доим у ҳа-ракат номини бўлишсиз шаклга айлантиради ва кейинги феъл шаклининг ҳам, асосан, бўлиш-сиз шаклда (зид маъноли гапларда эса бўлиш-ли шакл да) келишини талаб қилади ҳамда шу кейинги феъл кесим қайси замонни, шахс-сонни кўрсатаётган бўлса, олдинги ҳаракат номи билан ифодаланган кесим ҳам ўша замон, шахс ва сон-да келаётган деб тасаввур қилинади, уюшиқ ке-сим вазифасида деб таҳлил қилинади.

Зидланган уюшиқ кесимларда олдинги (-ш,-иш аффиксли ҳаракат номи орқали ифодаланган) ке-

сим ўзидан кейин у ёқда турсин, нарёқда турсин, нарида турсин, нари турсин юкламаларини қа-бул қилганда, кейинги уюшаётган кесимлар соста-вида ҳам бир неча ёрдамчи воситалар (ҳатто, ҳам, аксинча, лоақал, ақалли ва б.) қўлланиши мумкин. Бу воситаларнинг қўлланиши стилистик жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга. Зидланган ую-шиқ бўлакли гапларда баъзан бу воситаларнинг биттаси, баъзан эса бир нечтаси иштирок этиши мумкин. Баъзи гапларда эса фақат у ёқда турсин юкламасигина қўлланиб, бошқа воситалар импли-цит ҳолда бўлади. Зидланган уюшиқ кесимларда ёрдамчи воситаларнинг қўлланишини қуйидагича кўринишларда учратиш мумкин:

а) кесим- у ёқда турсин, ...-кесим;б) кесим- у ёқда турсин, ҳатто ... ҳам -кесим;в) кесим- у ёқда турсин, ҳатто ... -кесим;г) кесим- у ёқда турсин, ... ҳам –кесим;д) кесим- у ёқда турсин, ақалли, аксинча

...-кесим.Зидланган уюшиқ кесимлардан олдингиси

–ш,-иш аффиксли ҳаракат номи билан ифодалан-ган ҳар доим ўзидан кейин у ёқда турсин юкла-масини (ёки унинг вариантларидан бирини) қабул қилади ва кейинги кесимга нисбатан зидланади, таққосланади ва таъкидланади, кейинги кесим сос-тавида (кесим состави дейилганда, фақат кесим вазифасида келаётган сўз эмас, балки кесимга тобе бўлаклар ҳам назарда тутилади) эса ҳатто, ҳам юкламалари келтирилади, уларнинг ёрдами-да кейинги кесимдаги мазмун кучайтирилади ва таъкидланади. Масалан, Кейин масала талашиш у ёқда турсин, ҳатто ўзининг отини ҳам топол-май қолди (А.Қаҳҳор). Демак, гаплашмоқ у ёқда турсин, ҳатто саломлашмоқчи ҳам эмас (Ж.Аб-дуллахонов. Борса келмас). Қаерда дейсиз, кечи-рим сўраш у ёқда турсин, ҳатто қизаришмади ҳам (“Андижон ёшлари” газетасидан). Бу даврлар-да темурийлар Моварауннаҳрни ўзаро тақсим-лаб олган ва ҳар бири мустақилликка интилиб, Самарқандга бўйсуниш у ёқда турсин, ҳатто пойтахтга ҳам даъво қиларди (П.Қодиров).

Юқоридагидек гапларда олдинги кесимга нисбатан кейингиси орқали ифодаланаётган маъ-но кам аҳамиятли бўлса ҳам, қимматини ошириш учун у ёқда турсин юкламасидан ташқари кейин-ги кесим составидан олдин ҳатто юкламаси қўл-ланган.

Ўғил-қизларининг қандай ўқиётганидан хабар олиш у ёқда турсин, ҳатто мактабдаги ота- оналар мажлисига, маҳалладаги йиғилишларга қатнашмас экан (А.Қаҳҳор). Йигит телпагини ерга қўйиб, тошни олиб ирғитиш у ёқда турсин,

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

* Қаранг: Ўзбек тили ва адабиёти // Тошкент, 2015, № 4. (92-96).

Page 83: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

83

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ҳатто ўрнидан жилдира олмади (Ж.Абдуллахо-нов. Борса келмас).

Бундай гапларда кейинги кесимдан англашил-ган мазмунни таъкидлаш, кучайтириш учун қўлла-надиган ҳатто юкламаси ифодаланмай қолиши ва кейинги кесим составида ҳам юкламаси қўлла-ниши мумкин: У касалхонага бориш у ёқда тур-син, телефон ҳам қилмади.

Кўпинча уюшаётган кесимлардан –ш,-иш аф-фиксли ҳаракат номи кейинги шахсли шаклдаги кесимга нисбатан муҳимроқ эканлигини таъкид-лаш ва уларни таққослаш учун фақат у ёқда тур-син юкламаси келтирилади: Темиржон қайиқни бошқариш у ёқда турсин, бир нарса дейишга қурби етмасди (Ж.Абдуллахонов. Борса келмас). Маҳкам ака гапига жавоб олиш у ёқда турсин, қайрилиб қарамаётган чолнинг нимага хуноб бўлаётганини тушунолмади (Ж.Абдуллахонов. Борса келмас)..

Бу гаплардаги у ёқда турсин юкламаси ўзидан олдин келган кесимни бўлишсизга айлантириб, эмас юкламасига ўхшаш функцияни бажариб кел-моқда. У ёқда турсин юкламасининг ўрнига эмас юкламасини ҳам қўллаш мумкин. Лекин эмас юкламаси фақат инкорни англатаётган бўлса, у ёқда турсин юкламаси инкор билан бирга кей-инги кесим орқали ифодаланган мазмуннинг ҳам инкор шаклда эканлигини, ҳам у олдингисига қа-раганда унчалик муҳим эмаслигини (ёки аксинча эканлигини) ҳақида ҳам хабар беради.

Юқоридагидек гапларда уюшаётган кесимлар-

нинг биринчисидан кейин у ёқда турсин юклама-си келтирилиб, кейинги тасдиқ шаклдаги кесим состави таркибида кучайтирувчи воситалар им-плицит ҳолда қўлланиши ҳам мумкин: Лекин у алик олиш у ёқда турсин, юзини тескари ўгириб ўтиб кетарди (“Андижон ёшлари” газетасидан). Комилжон акам уриб-сўкиш у ёқда турсин, бир гал тўлғоғим тутганини кўриб жинни бўп қола-ёзган-а (А.Қаҳҳор).

Бу гаплардаги зидликни, қиёслашни кучай-тирувчи воситалар (балки, ҳатто, ҳам кабилар) ифодаланмаган бўлса ҳам, гапнинг умумий инто-нациясидан зидлик маъноси билиниб туради.

Уюшаётган кесимлардаги зид маънони кучли-роқ ифодалаш учун у ёқда турсин юкламаси –ш,-иш аффиксини олган ҳаракат номини бўлишсизга айлантиради ва кейинги тасдиқ шаклдаги кесим составидан олдин аксинча зидлов юкламаси кел-тирилади:

Хоқон неварасини жасур қилиб ўстиришга ҳаракат қилар, унинг йўлбарс билан ўйнашаёт-ганини кўрганда, жаҳли чиқиш у ёқда турсин, ак-синча хурсанд бўлган эди (П.Қодиров). Одамлар дастурхон ёнида палов кутиб ўтириб, ўз ишлари ҳақида гапиришар, бевақт ўлган отаси тўғриси-да ўйлаш, афсусланиш у ёқда турсин, аксинча бир-бирига тегажоғлик қилишиб ҳиринглашар эдилар (А.Қаҳҳор).

Юқоридаги гапларда уюшаётган кесимларнинг олдингиси бўлишсиз, кейингиси бўлишли шаклда келмоқда:

Жаҳли чиқиш у ёқда турсин, аксинча хурсанд бўлган эди Жаҳли чиқмаган, аксинча хурсанд бўлган эди

Отаси тўғрисида ўйлаш, афсусланиш у ёқда турсин, аксинча ҳиринглашар эдилар

Отаси тўғрисида ўйламасдилар, афсусланишмасди, аксинча ҳиринглашар эдилар

Бу ерда у ёқда турсин юкламаси бўлишсиз-ликни ифадаловчи –ма аффикси билан вазифа-дош, лекин стилистик жиҳатдан фарқ қилади.

Уюшаётган кесимлардан олдингиси кейингиси-га қараганда муҳимроқ мазмунни ифодалаб, кей-ингиси ундан кам аҳамиятга эга бўлган мазмун-нинг ҳам бажарилмаганлигини таъкидлаш, кучай-тириш учун ақалли, лоақал сўзлари келтирилади:

- Йигит, бу нимаси. Мана бу ғўзаларнинг то-моғига тупроқ уйиш у ёқда турсин, ақалли агат-ни қиртишламабди-я! (А.Қаҳҳор).

Солиштиринг: Тупроқ уйиш у ёқда турсин – тупроқ уймабди. Бу гапларда иккала кесимдан англашилган мазмун ҳам бўлишсиз шаклда кел-моқда.

У ёқда турсин юкламаси орқали ҳосил бўлган конструкцияларни уюшиқ бўлакли гапми ёки икки

содда гапдан тузилган қўшма гапми эканлигини аниқлашда у конструкциянинг грамматик эгасига эътибор берилади. Агарда у ёқда турсин юкла-масини олган –ш,-иш шаклли ҳаракат номининг ва ундан кейинги шахсли шаклдаги кесимнинг бажарувчиси (грамматик эгаси) айнан бир сўз би-лан ифодаланган бўлса, у зидланиш усули орқали уюшган кесимлардан иборат бўлган, мураккаб-лашган содда гап саналади (бундай конструкци-яларни биз юқорида кўриб ўтдик). Агарда –ш,-иш шаклдаги ҳаракат номининг бажарувчиси билан кейинги шахсли шаклдаги кесимнинг бажарувчиси бошқа-бошқа сўзлардан бўлса,у конструкция зид мазмунли қўшма гап саналади.

Аҳвол шундай бўлса, келгуси йилда биялар 450 тага етиши у ёқда турсин, борлари ҳам нобуд бўлиши мумкин (Газетадан). Ўт ёқишга ўтин то-

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 84: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

84

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

пиш у ёқда турсин, жон асрашга ҳам арзугулик бир парча ер йўқ (Ж.Абдуллахонов. Борса кел-мас). Бу бозор ҳам, айниқса, ёз кунлари тиқилинч бўлиб, бемалол мол харид қилиш у ёқда турсин, оёқ босишга жой йўқ (А.Қаҳҳор). Йўлда ухлаш у ёқда турсин, мен кўзимни ҳам юмолмайман.

Юқоридаги гапларда –ш, -иш шаклидаги ҳара-кат номи билан ифодаланган гаплардан кейин кел-ган у ёқда турсин юкламаси биринчи гапдаги маз-мунга иккинчи гапдаги мазмунни зид қўйиш учун хизмат қилмоқда, у кесимларнинг замон, шахс, сон каби грамматик категориялари эса кейинги гапнинг кесимларига қараб белгиланади:

Биялар 450 тага етиш у ёқда турсин – бия-лар 450 тага етмайди

Ўтин топиш у ёқда турсин – ўтин топилмай-ди;

Мол харид қилиш у ёқда турсин – мол харид қилиб бўлмайди;

Йўлда ухлаш у ёқда турсин – йўлда ухлай ол-майман кабилар.

Юқоридаги таҳлиллар асосида қуйидагича ху-лосаларни чиқариш мумкин: У ёқда турсин (у ёнда турсин, нарёқда

турсин, нарида турсин, нари турсин) бирикма-лари юклама вазифасини бажарганда, синтактик конструкциялардаги кейинги компонентни олдин-гисига таққослаш ёки зид қўйиш учун хизмат қи-лади. Компонентлар таққосланаётганда, қиёсла-наётганда у ёқда турсин юкламасидан ташқари иккинчи компонент олдидан ҳатто, ҳам кучай-тирувчи элементлар келтирилади: баъзан булар-нинг ҳар иккаласи, баъзан биттаси гапда қатнаши-ши, баъзан эса бу воситалар имплицит ҳолда ҳам ифодаланиши мумкин.

Таққослашда кейинги компонент камлик-ни ёки негатив хусусиятни билдирганда, уларни кучайтириш учун лоақал, ақалли ёрдамчилари ҳам хизмат қилади. Зид қўйишни таъкидлаш учун эса иккин-

чи компонентдан олдин кўпроқ аксинча, балки ёрдамчиларини талаб қилаётганга ўхшайди. Бу ёрдамчилар, кўпинча, имплицит ҳолда ифодала-нади. У ёқда турсин юкламаси кўп хусусият-

лари билан эмас юкламасига ўхшаш вазифани бажаради. Лекин бундай конструкцияларда эмас юкламасини қўлланишга қараганда у ёқда турсин юкламасини қўллаш ўз стилистик бўёқдорлиги би-лан ажралиб туради: стилистик градация ҳосил қилади. У ёқда турсин юкламаси уюшган (сифат-

дошлар билан ифодаланган) сифатловчи аниқлов-чиларда ва қўшма гапларнинг кесими билан кел-ганда, бўлишсизлик ифодаловчи –ма аффикси-нинг вазифасини ҳам бажариши мумкин. У ёқда турсин бирикмаси юклама функ-

циясида келганда, гапда зидланган уюшиқ бўлак-ларнинг ҳар қандай тури билан қўлланиши мум-кин.

Кўринадики, у ёқда турсин (ва унинг вари-антлари) юкламаси ҳозирги ўзбек адабий тили-да кўплаб қўлланилмоқда, бу эса ўзбек адабий тилининг грамматик структураси тараққий қила-ётганидан, унинг стилистик имкониятлари яна-да кенгайиб бораётганлигидан далолат беради. Шу сабабдан у ёқда турсин (ва унинг вариант-лари)нинг грамматик ва семантик хусусиятлари-ни атрофлича ўрганиш ҳам назарий ва ҳам ама-лий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эгадир.

Адабиётлар:

1.Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили.Синтаксис.– Т.: Ўқитувчи,1979. 2. Ўзбек тили грамматикаси, 2-том. Синтаксис. –Т, 19753. Турсунов И., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т, 19754. Ғуломов А. Феъл. Ҳозирги замон ўзбек тили. - Т., 1957.5. Ҳожиев А. Лингвистик терминлар изоҳли луғати. -Т., 1985.6. Ҳожиев А. Тўлиқсиз феъл. Т.: Фан, 1970.

Андижон давлат университети,2017 йил 24 апрелда қабул қилинган

(Тақризчи: ф.ф.д. Д.Набиева)

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 85: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

85

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

«ОРЗИГУЛ» ДОСТОНИДА КЎМАКЧИЛАРНИНГ СТИЛИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Н. Хаджимусаева

Мақолада “Орзигул” достони матнидаги “билан” кўмакчисининг стилистик хусусиятлари, унинг гапда бажарувчи функциялари – гапга юкловчи қўшимча маъно оттенкалари ёритилган.

Калит сўзлар: достон, матн, кўмакчи, стилистик хусусият, маъно оттенкаси.

В данной статье рассматриваются стилистические свойства предлога «билан» в дастане «Орзигул».

Ключевые слова: дастан, текст, стилистическое свойство, оттенок значения.

This thesis deals with the stylistic peculiarities of auxiliary conjunction ‘bilan’ (with) in the epic poem “Orzigul”.

Key words: doston, text, stylistic peculiarities, the ‘sememe’.

Ҳозирги ўзбек адабий тилидаги кўмакчилар-нинг лингвостилистик хусусиятларини таҳлил қилишга бағишланган дастлабки ишлардан бири Ҳ.Бердиёровнинг “Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида сўнг кўмакчилар” мавзуидаги номзодлик диссертациясидир. А.Пардаев таъкидлайдики, мазкур ишда билан кўмакчиси восита, сабаб, биргалик, ҳолат, усул, пайт, миқдор, жамлик, ҳо-латнинг нима билан мавжудлиги, фикрнинг бирор муҳим воқеага оидлиги, томон маъноларини анг-латиши ҳамда гапда воситали тўлдирувчи, равиш, пайт, сабаб ва мақсад ҳоли вазифаларини бажа-ришга ва шу маъноларнинг реаллашувига кўмак-лашиши таҳлил қилинган .

Достонда ушбу кўмакчи 167 марта қўллан-ган, у частотасига кўра “Орзигул” сўзидан ке-йин 2-ўринда туради. Шунингдек, -ла 2 марта (Ташламасанг, ушбу ёмон феълингни, Ўткир қўл-ла кесайинми бўйнингни? (282). Мен азоб-ла тирикдирман зиндонда, Ўйнаб кулолмадим ёруғ жаҳонда (379); -минан 1 марта (Қилолма-дим сиз минан кенгашим, Қулоғингизга борар-микан нолишим (349); -ман 1 марта (Қайтиб келиб, сенман ўйнаб-кулайин, Жавоб бер, дил-барим, шунга борайин (320) қўлланган. Мазкур кўмакчининг фонетик вариантлари ҳисобланув-чи китобий-бадиий услубга хосланган бирла, бирлан, ила, илан шакллари қўлланмаган. Ҳатто сўзлашув услубига хос, айниқса, ж-ловчи шева-лар тилида фаол ишлатиладиган минан ва ман ҳам достон матнида фаол қўлланмаган. Бу эса достонни куйлаш ва ёзиб олиш жараёнига боғ-лиқ муаммолар билан изоҳланиши мумкин.

Таҳлил этилган гаплардаги билан фақат гап бўлакларини ўзаро боғлаш вазифаси доирасида қолиб кетмаганини кўрсатади. Аксинча, улар гап аркибидаги турли грамматик муносабатларни

юзага келтириш жараёнида ўзи билан ёнма-ён келган кўплаб сўзларнинг маънолари кенгайиши-га, гапларнинг турлича шаклларда ифода этили-шига сабаб бўлган.

Мустақил лексик маъно ифода этмагани учун билан га гап таркибидаги ёрдамчи восита деб қаралади. Аслида унинг лингвистик имконияти-ни шу доирада чегаралаш тўғри бўлмайди. Мана бу гапга эътибор қаратамиз: Сувонхон Орзигул билан хайрлашиб, уруш майдонига чиқиб кетди (325). Гапдан англашиладики, хайрлашиш ҳарака-ти Сувонхон ва Орзигул ўртасида амалга ошган. Аммо хайрлашишнинг ташаббускори ким? У ким томонидан бошланган? Стилистик жиҳатдан, агар Сувонхон хайрлашиш ташаббускори бўлса, гапни Сувонхон Орзигул билан хайрлашиб, уруш май-донига чиқиб кетди, Орзигул ташаббускори бўл-ганида эса Сувонхон билан Орзигул хайрлашиб, уруш майдонига чиқиб кетди тарзида тузиш мақ-садга мувофиқ бўлади. Бундай ҳолатларда билан гап бўлакларини ўзаро боғлаш учун эмас, балки муайян бўлаклардаги маънонинг реаллашувига, ҳаракат бажарувчисини аниқ белгилаб беришга хизмат қилади. Мана бу мисолда ҳам худди шу ҳолат кузатилади: Дўстлари Сувон билан сўра-шиб, омон-эсон кўришиб: - Отангдан беш кунга муҳлат олган эдик, энди ваъдадан қирқ кун ўтиб кетди, - дедилар (306).

Достон матнидаги билан кўмакчиси иштирок этган юздан ортиқ мисоллар таҳлили шуни кўр-сатадики, у, асосан, биргалик муносабатининг, ҳаракатни амалга оширувчи воситанинг ифодала-нишига хизмат қилган ҳамда гап бўлаклари ўрта-сида боғловчилик вазифасини бажарган.

Биргалик муносабатининг шаклланишини олиб кўрайлик. Қулоғингга олгин шу насиҳатимни, – деб подшо беклари билан овга чиқиб кета

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 86: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

86

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

берди (268). Эрназар боғбон: - Орзигул бир мени-ки эмас, шеригим ҳам бордир, бориб, шеригим билан маслаҳат қилиб, сўнгра сизларга жавоб бераман, - деди (274) каби. Биргалик маъноси Ҳали тушда мени кўриб турасан, Мен турайин бу жойимда, Сувонжон, Менинг билан энди бир-га юрасан (289). Қайтиб отам билан бирга ту-рарман? (277) мисолларида бирга сўзи туфайли янада аниқ намоён бўлади. Шунингдек, иккинчи гапни Қайтиб отам билан турарман? тарзида шакллантириш мумкин. У биргалик сўзининг вази-фасини, яъни маъносини ифодалашни бемалол ўз зиммасига олади. Бошқача айтганда, бу ўрин-да метонимик жараён кечади. Аммо гапда билан нинг ғоят муҳим аҳамияти шундаки, усиз гап тузиб бўлмайди: уни Қайтиб отам бирга турарман? тарзида шакллантириш мумкин эмас. Бу эса унинг гап компонентларини боғлашда воситагина эмас, балки гап таркибидаги у боғланиб турган бирлик-ларнинг маъно оттенкаларининг реаллашувида ғоятда муҳим элемент эканидан далолат беради.

Биргалик маъносининг юзага чиқиш ҳолатлари таҳлилида давом этамиз. Менинг раъйим шундай бўлди, Сизлар билан савашмоққа (322). Гап тар-кибидан сизлар билан жумласини ажратиб олиб қараганда биргалик маъноси англашилгандай ту-юлади, лекин савашмоқ ҳаракати буни мутлақо инкор қилади. “Савашиш” дейилганда биргаликда эмас, балки икки томоннинг қарама-қарши ҳолат-да ҳаракат қилиши кўзда тутилмоқда. Демак, бу ўринда билан биргалик эмас, зидлик, қарама-қар-шилик маъносининг юзага чиқишига кўмаклаша-ди, холос. Баландга чиқиб қараса, икки йўлбарс душманлар билан олишаётир (331) мисоли тўғрисида ҳам шу гапни айтиш мумкин.

Баъзан шундай ҳам бўлишига қарамай, билан кўмакчиси достонда биргалик мазмунини юзага келтириши билан боғлиқ энг кўп қўлланган. Бош-қача айтганда, шу маънони англатувчи биргалик сўзи матнда ботинан иштирок этади, зоҳиран қўл-ланмайди, холос. Бу вазифани билан кўмакчиси ўз зиммасига олади: Қорахон подшо зулмидан азоб чекиб ётган халқларни озод қилиб келайин, – деб ўн минг лашкар билан Султонхондан рух-сат олиб, Хосхонага жўнаб кетди (376). Бўйнида ғул, кишани билан ҳайдай бердилар (376). Олло-ёр катта-кичиклар билан суҳбатлашиб ўтир-ган эди (372) ва ҳоказо.

Қочганини қувиб ўлдирмоқ мардликка тўғри келмас, майдонда курашга чиққанини енгмоқ керак, деб Сувон орқасига қайтди. Чўпон би-лан аҳвол сўрашиб келаётган эди (333) мисоли-да биргалик оттенкаси мавжуд ва уни сўрашмоқ феълидан ҳам англаш мумкин. Аммо бу бирга-лик кимлар ўртасида? Сувонхоннинг чўпон билан

биргалигими? Агар шундай бўлса, улар биргалик-да кимдан аҳвол сўрашмоқда? Учинчи бир киши-данми? Йўқ, албатта. Улар – Сувонхон ва чўпон бир-биридан аҳвол сўрашмоқда. Шунинг учун бу иккисининг биргалигини бошқа кишига нисбатан эмас, балки ўзаро маъносида тушунилади. Агар гап Чўпондан аҳвол сўраб келаётган эди тарзи-да тузилса, биргалик оттенкаси йўқолади ва ҳара-катнинг бажарувчиси Сувонхон бўлиб қолади.

Сувонхон дўстлари билан отдан тушиб, айил-пуштанини бўшатиб, отларнинг қотган терини ушатиб… (300) мисолидан ҳам юзаки қараганда биргалик мазмуни англашилаётгандек туюлади. Аслида эса ҳаракатни ҳамма биргалик-да эмас, балки ҳар бир киши алоҳида бажарган.

Таҳлилларимиз билан кўмакчиси ёрдамида юзага келадиган биргалик маъносини юзаки қа-раш мумкин эмаслигини, у ҳар бир нутқий вази-ятда алоҳида бир маъно оттенкаларининг юзага чиқишига кўмаклашишини кўрсатади.

Достон матнида билан кўмакчиси ҳаракатнинг бажарилишида қурол-восита бўлган нарса-ҳо-дисанинг грамматик жиҳатдан шаклланишига кўмаклашади: Сипоҳлар етиб келиб, бари қўл қовуштириб салом бериб, одоб билан ўзини кўр-сатди (267). Ислом шоир бу достонни айтгандир, Мансур Афзал қалам билан битгандир (381). Шаҳарга киришда бир тош билан, чиқишда бир тош билан Оллоёрни урсин, – деб хабар қилди (376). Тез-тез юр! – деб Саримирохўр гоҳ қамчи, гоҳ мушти билан Оллоёрнинг гарданига урар эди (376). Омон-эсон узоқ йўлдан келурсан, Ақл билан улуғ гапни билурсан (375). Арқон билан қўлин бойлаб, Юрак-бағрини доғлаб (372) каби.

Таъкидлаганимиздек, учинчи маҳсулдор қўл-ланиши унинг боғловчилик вазифасини бажариши билан боғлиқ: Боғимда очилган гул билан гул-зор, Уларнинг ичида бўлдим беқарор (279). Қирқ йигит Эрназар боғбонникига бориб, боғбон би-лан хотинининг қўлини боғлаб, бошини ўлимга чоғлаб, ҳар қадамда бошига бир қамчи ташлаб (316). Дилмурод: – Агар мен саломат бўлсам, уларни кўриш осондир, – деб бобоси билан мо-масини Барногулнинг қошига олиб борди (380). Шунда Дилмурод Эрназар бобоси билан Тўти-гул момасини зиндондан озод қилиб олди (380).

Бу мисоллардаги билан ни ўзбек тилидаги тенг боғловчилар билан алмаштириш мумкин бўлса ҳам, услуби жиҳатидан бундай қилиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки достонни куйлаш жараё-нида гул билан/минан/ман гулзор, боғбон билан/минан/ман хотини, бобоси билан/минан/ман мо-маси, Эрназар бобоси билан/минан/ман Тўтигул момаси, зарбим билан/минан/ман кучимни тарзи-да талаффуз қилиш гул ва/ҳам/ҳамда гулзор, боғ-

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 87: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

87

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

бон ва/ҳам/ҳамда хотини, бобоси ва/ҳам/ҳамда момаси, Эрназар бобоси ва/ҳам/ҳамда Тўтигул момаси, зарбим ва/ҳам/ҳамда кучимни тарзида талаффуз қилишдан кўра енгил ва қулайдир. Бу-нинг устига билан нинг туркий тилларда қўллана бошлаши ва, ҳам, ҳамда боғловчиларига нисба-тан қадимийдир.

Ой юзли, ўткир кўзли, сертамизли, саратон юлдузли, ширин сўзли, йўлбарс билакли, қоплон юракли Дилмурод билан момаси кўришди (378). Сиртдан қараганда Дилмурод билан момаси Дил-мурод ва момоси тарзида қабул қилиниб, билан элементи ва билан тенглаштирилади. Аслида ҳаракатнинг бажарилишида тенглик йўқ. Ҳаракат бир киши – Дилмуроднинг момоси томонидан ба-жарилган.

Шунингдек, ушбу уч ҳолатдан ташқари, билан кўмакчиси сабаб муносабатининг юзага чиқиши-да ҳам иштирок этади: Шу алла билан Дилмурод энасининг кўкрагига бошини қўйиб, ухлаб қолди (347). Пайт маъносининг ифодаланишига кўма-клашади: Эртага эрта билан от-яроғингни олиб кел, - деди (342). Ҳолат маъносининг шакл-ланишига ёрдам беради: Бермасанг, шоҳимиз ўяр кўзингни, Иззат билан хонга бергин қизингни (272). Ихлос билан Орзигул турди жойидан, бо-риб отнинг сағрисини силади (280). Подшо дав-латига бориб, сабр-тоқатсиз, ошиқлик дардида бедорлик билан тонг оттирди (271). Оқтош шаҳрига етиб, вақтихушлик билан кириб кел-дилар (372). Ғазаб билан энди югуриб елганда, Ушлардим кўкдаги қарчиғайни (285) каби. Жам-ликни ифодалайди: Тўти билан булбул сай-райди хуррам, Нима бўлди иккингизга, эна-жон? (275).

Аммо билан ёрдамида сабаб, пайт, ҳолат, жам-лик маъноларининг юзага чиқиши фаол учрайди-ган ҳодисалар эмас. Шунга қарамасдан, юқорида санаб ўтилган муносабатларнинг шаклланиши-даги билан нинг иштироки достон матнидаги гап қурилишида айрим синонимик муносабатларни келтириб чиқариши мумкинлиги маълум бўлади. Масалан:

- айрим феъл шакллари билан: ғазаб билан – ғазабланиб: Ғазаб билан миниб отнинг белига, Илон тилли қиличин об қўлига (332); таъзим би-лан – таъзим қилиб: Агар ғаним бўлса, дорга иласиз, – деб, болалар таъзим билан чиқиб кет-дилар (338); тилла билан-тилла қўшиб: Боғбон кўп камбағал, тилла билан қизингни элтиб бер-сак, ўғлини берар (268); тусмол билан – тусмол қилиб: Тусмол билан ёлғон гапни сўйласам, У гап ларнинг чин эканин англайин (366); ҳазил би-лан – ҳазил деб: Ташқарига чиқай десам, қўймай-сан, Ёки менга ҳазил билан қарайсан? (319);

- ўрин-пайт келишиги кўрсаткичи -да билан: …вақти хушлик билан бир уйга борди, эшигини очиб ичкари боқди (287). Баланд товуш билан Толмас қичқирди: – Сувоннинг шогирди мендан ҳам зўрди (321). Алам билан дилим доғлаб, Ушбу йўлда белим боғлаб (363). Нима бўлди бегим, сиз-дай тўрага, Ётган билан ёр тирилиб келарми? (360). Бу синонимия асосан ҳолат маъносини анг-латганда содир бўлади: Бу ғам билан юрган ўша нотавон, Охир сени берди қудратли мавлон (276). Мотам билан қаддим букиб йиғладим, Тўхтанг, қизлар, мен боламни кўрайин (353) каби.

Гарчи бу икки грамматик кўрсаткич бир-бири-нинг ўрнини матнда алмаштириш мумкин бўл-са-да, оттенкалари бир-бирига тенг эмас. Маса-лан, Ухлаганда ғафлат ичра келганди, Мендай гумроҳ уйқу билан бўлганди (351) гапи Мендай гумроҳ уйқуда бўлганди деб алмаштирилса, маз-мунга путур етади. Уйқуда бўлмоқ – ахборот, маъ-лумот, уйқу билан бўлмоқ – афсусланиш оттенка-си мавжуд;

- чиқиш келишиги кўрсаткичи -дан билан: «Бу таёқнинг зарби билан айтмаса, ўлдирганим билан Орзигулнинг қаёққа кетганини билолмас-ман» деб, ҳар иккаласини жаллодлар қирқ бир таёқдан урди (316). Бу каби синонимик муно-сабат кўмакчи ҳаракат бажарилишида восита бўлганда амалга ошади: Сойнинг ичи билан кетаверди (358) - Сойнинг ичидан кетаверди. Сабаб маънолари англашилганда ҳам улар сино-ним бўлган: Ситам билан камбағаллар ўлами? Отадан қизига совчи келами? (273) – Ситамдан камбағаллар ўлами? Отадан қизига совчи кела-ми? Мана шундай ҳолатларда улар сабабли, ту-файли сўзлари билан ҳам синоним бўла олиши маълум бўлиб туради;

- бошқа кўмакчи, масалан, орқали билан: Тилла-нинг атрофига тўрт қоровул қўйиб: – Бу ишлар подшонинг фармони билан бўлади, – деб (339);

- боғланиб келган сўз ҳамкорлигида ўзаро эле-менти билан: Чўпонлар қўйларини камарларга суриб, бир-бирови билан маслаҳат қилишиб, Доно айтди: – Мен кўчқорни сўйдим, бу кеча мен меҳмон қиламан, - деди (285) каби.

Ушбу кўмакчи баъзан жуфт сўзлар ўртасидаги тенглик аломати бўлган белги – дефис (-) вазифа-сини бажариши ҳам мумкин. Уларнинг ўзаро ўрин алмаштириб қўлланиши жуфт сўзнинг умумий мазмунига путур етказмаса-да, бу алмашишда стилистик фарқни англаш қийин бўлмайди: Кир-магин, тўражон, шайтон гапига, Отни чопиб баланд билан пастига (325) – Кирмагин, тўра-жон, шайтон гапига, Отни чопиб баланд-па-стига. Уларнинг шеърий матн поэтикасидаги ва-зифасига эътибор бермаган ҳолда ҳам стилистик

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 88: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

88

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

нозикликларини ажратиш мумкин. Баланд-паст-лик да ўриндаги умумийлик оттенкаси, баланд билан паст да ўринни таъкидлаш оттенкаси мав-жуд. Бу оттенкани баланд ва паст жумласи ҳам бемалол бера олади. Демак, нутқий жараёнда мазкур кўмакчи аниқлик ва таъкид оттенкаларини ҳам ифодалай олиши маълум бўлади. Яна: Бил-мас паст билан баландди, Чўлнинг танобини тортди (299).

Достон тилида билан кўмакчиси қўлланиш час-тотасининг юқорилиги унинг тарихан фаол бўлга-ни ва фонетик вариантларнинг турли-туманлиги билан изоҳланади. Мазкур кўмакчининг ҳозирги адабий тилда семантик-стилистик имкониятлари қанчалик кенг бўлишига қарамасдан, достонда қўлланишида фақат маълум ҳолатларнинггина бўртиб туриши бу қўлланишдаги халқ оғзаки ижо-дига хос услубни ҳам белгилайди.

Адабиётлар:

1. Орзигул. Достонлар.- Т.: Адабиёт ва санъат, 1975.2. Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1973. 3. Неъматов Ҳ.Ғ. XI-XII аср ёзма ёдгорликларида кўмакчилар // Ўзбек тили грамматик қурилиши,

лексикология ва диалектологияси масалалари. V чиқиши. – Самарқанд: СамДУ, 1976. – Б.39-50.4. Пардаев А.Б. Ўзбек тилида кўмакчилар стилистикаси. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2008.5. Рустамов Т. Соф кўмакчилар.- Т.: Фан, 1991.- 32 б.6. Шомақсудов А. ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1983.

Жиззах давлат педагогика институти,2017 йил 27 мартда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. З.Қодиров)

АССОЦИАЦИЯЛАРГА РЕПРЕЗЕНТАТИВ ТИЗИММОДАЛЛИКЛАРИ ОРҚАЛИ ЁНДАШУВ

Н.Ҳошимова

Мақолада ассоциацияларнинг индивидуаллигини ифодалайдиган омиллар, хусусан, репрезента-тив тизим модалликлари аниқланди. Репрезентатив тизимига асосан ассоциатларнинг уч гуруҳга ажратилиши кўрсатилди.

Калит сўзлар: индивидуаллик, визуал, аудиал, кинестетик, шахс омили, ассоциат, модаллик, репрезентатив тизим.

В статье выявляются факторы, определяющие индивидуальность ассоциаций, в частности, фактор модальности репрезентативной системы. Также освещаются вопросы распределения ас-социативных реакций на три группы по репрезентативной системе.

Ключевые слова: индивидуальность, визуальный, аудиальный, кинестатический, фактор лич-ности, ассоциация, модальность, репрезентативная система.

The article studies the factors, defi ning the individuality of associations, mainly the factor of modality of the representative system. It classifi es the the distribution of associative representation into three groups.

Key words: individuality, visual, auditory, kinesthetic, factor of a person, associate, modality, representative system.

Маълумки, ассоциацияларнинг индивидуал-лиги турли омиллар орқали ифодаланади. Жум-ладан, шахснинг ёши, ижтимоий келиб чиқиши, миллати, касби, жинси, яшаш жойи каби омиллар ҳар қайси шахс ассоциатларининг ўзига хослиги-ни белгилайди.

А.А.Залеская ўз тажрибаларида нон сўзига рус миллатига мансуб кишиларда туз, француз-ларда вино, ўзбекларда чой сўзларининг ассоци-атив жавоблар эканлигини таъкидлайди [3.54].

А.А.Леонтьев турли касб эгаларининг ассоци-атлари ҳам бир-биридан фарқ қилишини айтиб,

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 89: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

89

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

бунга мисол қилиб қўл сўзига бастакор майин, равон, ҳамшира эса ампутация ассоциатлари-ни келтирганини таъкидлайди [4.56-57].

Яшаш жойи ҳам ассоциацияларга таъсир эти-ши мустасно эмас. Бунга мисол қилиб А.А.Леон-тьевнинг тадқиқини келтириш мумкин. Шингил сўзига россиялик четан дарахтини мисол қилса, тожикистонлик узум дарахтини белгилайди [4.56-57]. Е.М.Горошко монастир ва қамоқхонадаги ки-шиларнинг ассоциатларини текшириб, уларнинг оддий кишилар ассоциатларидан сезиларли да-ражада фарқланишини таъкидлайди [2.87].

Кўриниб турибдики, ассоциациялар тадқиқида юқорида келтирилган барча омиллар ассоциатив жавобларнинг хилма-хиллигини намоён этади. Биз ҳам ассоциатив реакцияларнинг ўзига хос-лигига эътибор қаратиб, репрезентатив тизим модалликлари ассоциатларнинг турлича бўлиши омили сифатида эътироф этиш мумкинлигини таърифладик [6. 91-93].

Мильтон Эриксон инсон томонидан кўриш, эшитиш, ҳид билиш, маза-таъмни сезиш, тана орқали ҳис қилиш кабиларни репрезентатив тизим деб атади. Ф.Мустафаев ҳар бир инсонда ташқи дунё билан уни боғлайдиган асосий бешта сенсор канал мавжудлигини таъкидлаб, уларни қуйида-гича таснифлайди: кўриш, эшитиш, сезиш, таъм билиш ва ҳид билиш. Бу сенсор каналлар онгимиз қабул қилган ахборотни онг остига ўтказади. Онг остида барча каналлардан келган маълумотлар учта тизим асосида таҳлил қилинади [5.45].

Одамлар реперезентатив тизим бўйича аудиа-лист (эшитиш орқали), визуалист (кўриш орқали), кинестетик (сезиш орқали) каби гуруҳларга бўли-надилар. Визуал тизимидан кўпроқ фойдалана-диган шахслар муайян нарсани эслаб қолишда ва кейинчалик уни қўллашда ўша образни, ҳаракат-ни ёки воқеани қандайдир ички нигоҳ ёрдамида тассавур қилиб кўради. Аудиал тизимини кўпроқ

ишлатадиган шахслар эса, аввало, қандайдир предметни, ҳодисани, у тарқатаётган товушни эшитиб образлар яратади. Кинестетик тизимини ишлатадиган шахслар, асосан, ўша ҳодиса ёки предметни ҳис қилиш орқали сезади ва муносаба-тини билдиради [5.45].

Ҳар бир кишининг дунёни қабул қилиш жараё-нида ушбу органларидан бири етакчилик қилади ва шунга кўра киши визуалист, аудиалист ёки ки-нестетик деб ҳисобланади.

Оламни сезги аъзолари орқали қабул қилар эканмиз, ҳар қайси шахс маълумотни онгга турли сезги аъзолари орқали юборади ва ўз нерв ти-зими орқали талқин этади. Шахс визуал, аудиал ва кинестетик форматда маълумотни сақлайди. Маълумотни визуал ёки аудиал шаклида онги-мизда сақлар эканмиз, уни визуал ёки аудиал тил орқали ифодалаймиз. Ассоциациялар тадқиқида биз ушбу модалликларга эътибор қаратдик, чун-ки бу бевосита шахснинг таъриф-тавсифи билан боғланган бўлиб, ассоциацияларни ўрганишга прагматик жиҳатдан ёндашишни ҳам назарда ту-тади. Ҳар қайси берилган сўзга ассоциатлар ки-шининг бутун ҳаёт давомида тўплаган тажрибаси орқали ифодаланади. Ҳар бир сўз онгимизда тур-ли вазиятлар, кечинмалар орқали сақланади ва ассоциатив тажрибаларда берилган сўзга ассоци-атив реакция ушбу уч репрезентатив тизим орқа-ли юзага келади. Ёшлигида киши уч модалликдан бир хил фойдаланса, улғайган сари битта модал-ликка таянади. Бундан ташқари, маза-таъмни ва ҳидни сезиш аъзолари орқали маълумот онгга бо-риши мумкин, лекин ушбу иккита сезги аъзолари мазмуний алоқаларни вужудга келтира олмайди [1.33-35].

Ассоциацияларга репрезентатив тизим таъси-рини намойиш этиш учун нейролингвист Б.Боден-хамернинг тадқиқотига таяндик ва қуйидаги жад-вални мисол тариқасида келтирдик [1.35].

Онгга юбориладиган маълумот

Маълумотнинг ички намойиши Субъектив тажриба

Ташқи оламдан маълумот онгга сезги аъзолари орқали боради

Инсон нерв тизимига боради ва талқин этилади Маълумот олинади

Визуал (кўз орқали) Тасвир Тасвир, сурат, шакл

Аудиал (қулоқ орқали) Товуш Товуш, шовқин

Кинестетик (бадан, тана орқали) Сезги Сезги

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 90: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

90

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Нейролингвистлар аудиал, визуал ва кинес-тетик сезги аъзолари орқали ифодаланадиган сўзларни ажратади ҳамда уларнинг фреймлари ёки предикатларини ташкил этади. Ушбу преди-катларга асосан киши ўзининг нутқи орқали қан-дай репрезентатив тизимдан фойдаланганини кўрсатади.

Ассоциациялар индивидуаллигини ифодалаш мақсадида биз мазкур предикатларга ёндашган ҳолда ўтказган тажрибада “санъат” архисемаси остида бирлашган сўзларнинг ассоциатларини ифодалашга ҳаракат қилдик.

Тажрибада иштирок этган кишиларнинг уму-мий сони 80 нафар бўлиб, улар ўзбек тили соҳиб-ларини ташкил этди.

Ўтказилган тажрибаларда визуалистлар кўриш орқали бўлган ассоциатларни белгилаша-ди, масалан, театр сўзига бино, чиройли, пар-тер, балкон, артист кабилар. Аудиалистлар эшитиш орқали бўлган ассоциатларни: театр – мусиқа, роль, суфлёр кабилар. Кинестетиклар сезиш орқали бўлган ассоциатларни келтири-шади: театр – чиройли, ўйин, ўйнамоқ, яхши, ёмон.

Масалан, мусиқа сўзининг баъзи кишилар он-гига келган ассоциатлари мусиқий асбоб, ашула-чи ёки турли товушлар ҳам бўлиши мумкин.

А.Блок ижодида мусиқа дунёни мантиқий ва ҳиссий акс эттириш, деб тушунилади.

Бунда турли мусиқий асбоблар, терминлар, киши овози чиқарган товушлар билан бирга бир

майдонни ҳосил қилади.Ашулачи сўзига келган ассоциатларни кўриб

чиқайлик. Артист, инсон ассоциатларини визу-ал реакцияларга; микрофон, ёқимли овоз, ёқимли қўшиқ аудиал реакцияларига; ҳузур бағишловчи, бечора сўзларини кинестетик реакцияларига ки-ритишимиз мумкин.

Баланд сўзига важоҳатли, қўрқинчли, кучли, завқ, қўрқув, қийин кинестетик реакциялари; уй, бино визуал реакциялари; бельэтаж сўзига саҳ-на, уй каби визуал реакциялар; эшитмоқ, овоз аудиал реакцияларини мисол қилиб келтириш мумкин.

Бошловчи сўзига сухандон, сўзамол, сўз уста-си, нутқ аудиал реакциялари; тадбир, костюм визуал реакциялари; ҳаяжон кинестетик реакцияси келади.

Масхарабоз сўзига кулгили одам, қизил юзли одам, қизил бурун, ғалати кийинган одам визуал реакциялари, қизиқ, ёқимсиз каби кинестетик ре-акциялар вужудга келади.

Кўриниб турибдики, ассоциатив тажрибалар жараёнида текширилаётган кишилар тавсия этилган сўзларга турли ассоциатив жавоблар беради. Ушбу жавобларнинг турлилиги ҳар қай-си сўзга тааллуқли вазият ёки кечинма репре-зентатив тизим модалликлари орқали ифодала-нади. Ассоциациялар индивидуаллигида нейро-лисоний омилларнинг ҳам муҳимлиги диққатга сазовор масалалардан бири бўлиб келмоқда.

Адабиётлар:

1. Боденхамер Б., Холл М. The Complete Vannual For Neuro-Linguistic Programming Practitioner Certifi cation.- Санкт-Петербург, 2003.- 373 с.

2. Горошко Е.И. Интегративная модель свободного ассоциативного эксперимента. (монография). - М.- Харьков: Ра-Каравелла, 2006.- 320 с.

3. Леонтьев А.А. Межкультурный аспект проблемы ассоциаций. // Словарь ассоциативных норм русского языка.- М.: МГУ, 1977.- С.46-52.

4. Леонтьев А.А. Общие сведения об ассоциациях и ассоциативных нормах // Словарь ассоциатив-ных норм русского языка.- М.: МГУ, 1977.- С.56-57

5. Мустафаев Ф. Суҳбатдошни сирли бошқариш.- Фарғона, 2005.- 63 б.6. Хошимова Н.А.Прагматические аспекты при исследовании ассоциаций. // Вестник Московского

государственного областного университета.- 2011.- №6.- С.91-93

Фарғона давлат университети, 2017 йил 6 январда қабул қилинган(Тақризчи: проф. Ш.Искандарова )

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 91: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

91

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ГАПЛАРНИНГ НУТҚДАГИ СЕМАНТИК БОҒЛАНИШИДАТАКРОРИЙ НОМИНАЦИЯЛАР ИШТИРОКИ

И.О.Анорбоева, Н.М.Эсонбоева

Мақолада гапларнинг нутқдаги семантик боғланишида такрорий номинациялар иштироки ва семантик боғланиш турлари тўғрисида фикр юритилади.

Таянч сўзлар: семантема, номинатив асос, лексик такрор, такрорий номинация, вариатив ўх-шашлик, семантик боғланиш, репрезентация, анафорик феъллар.

В статье рассматривается место повторной номинации в семантическом соединении предло-жений в речи, а также виды этих соединений.

Ключевые слова: семантика, горизонтальное направление, лингвистическая номинация, пре-дикативность, реприз, антиципация, кореферентность.

The article discusses choice of renomination and the place of primary nomination in the classifi cation of the double nomination in the speech act as well as types of these unions.

Key words: semantics, horizontal direction, linguistic nomination, predicativity, reprise, anticipation, coreference.

Ифода планида ранг-баранг формал кўриниш касб этган такрорий номинациянинг ифода тур-лари муайян семантема уйғунлигига кўра нутқда гапларнинг ўзаро мазмунан боғланиб яхлитлани-шида, мужассам фикрлар уйғунлигини яратишда иштирок этади.

Нутқда такрорий номинациялар нафақат гап-ларнинг семантик шаклланишида, шунингдек, яхлит мураккаб жумлалар, йирик нутқ бирликла-рининг шаклланишида ҳам салмоқли ўрин эгал-лайди. Нутқ изчиллиги горизонтал йўналишида такрорий номинациялар таянч манба, номинатив асос, бирламчи номинациялар билан алоқаси, се-мантик боғланиши, яхлитланиши билан изчил ах-борот тизими мажмуасини шакллантирувчи воси-талардан бири сифатида кузатилади [1.58].

Одатда, такрорий номинациялар номинатив асос вазифасини ўтовчи бирламчи номинация-лар билан функционал ифода воситаларининг тўла қамровини яратган ифодада номинаторлик кўринишлари билан қайта номлаш, номинатив асосга ишора этиш орқали алоқага киришади, се-мантик жиҳатдан узвийлашади. Бунда номинатив такрорнинг барча кўринишлари алоҳида парадиг-ма яратади. Ушбу парадигмадан тўла ўхшашлик, вариатив ва репрезентатив монандлик, функцио-нал алмашинув доирасига мансуб ўзаро боғлан-ган номинатив воситалар жой олади. Уларнинг ҳар қайсиси номинатив асос маъно таркибидаги маълум ахборот элементини қайта, такрорий гав-далантириш орқали ахборот тизимидаги занжир-лаштирувчи боғловчи вазифасини ҳам бажаради:

Et elle prononca, d’une voix joyeuse: - La suite a demain! : - C’est comme ca qu’on ecrit un article,

mon cher monsieur. Signez, s’il vous plait. Alors il se mit a rire et ecrivit au bas de la page: «Duroy». [4.41]

Юқоридаги мисолда «signer» феълининг даст-лабки кўриниши номинатив асос сифатида нутқ вазиятида бирламчи номинация вазифасини ба-жаради. Ушбу феълнинг лексик такрор сифатида-ги иккинчи кўриниши такрорий номинация вази-фасини ўтайди ва олдинги жумла билан ке йинги жумлани ўзаро боғлаган ҳолда яхлитлашган ах-борот мажмуасининг шаклланишида семантик боғловчи сифатида иштирок этади.

Такрорий номловчида «муайян ҳаракатга қатъ-ий ундаш» модаллик маъноси қўшимча маъно кўрсаткичи сифатида ёрқин ифодага эга. Бу ҳақда яхлит мураккаб жумла таркибидаги «hesiter» феъ-ли маъноси ҳам яққол далолат бериб турибди.

Матн таркибидаги жумлаларни бир-бирига мазмунан боғлашда вариатив ўхшашлик ҳоди-сасини вужудга келтирувчи лексик синонимлар алоҳида ажралиб туради. Лексик синонимлар но-минатив асос маъносини вариатив номлаш воси-тасида тўла қайта номлайди.[2.17]

Бу эса изчиллик йўналишидаги ифода воси-талари семантик боғланишининг алоҳида хусусий кўринишини гавдалантиради:

Une chaleur pareille a une fl amme lui brula bientot l’estomac, se rependait dans ses membres, raffer. Mit son ame en l’etourdissant. [4.112]

Шу заҳоти ичига олов югургандай бўлиб кет-ди, томирларига аланга ўтди, жисми қизишди ва ўзини анча тетик сеза бошлади. [5.154]

Ушбу мисолда «bruler», «repandre» ва «олов югурди» ҳамда «аланга ўтди» синоним сўзлари вариатив ўхшашлик ҳосил қилмоқда. Лексик так-

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 92: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

92

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

рор лексик синонимлар билан бир қаторда такро-рий номинациялар, номинатив асос, таянч манба, бирламчи номинациялар билан репрезентатив номлаш воситасида ҳам боғланиши мумкин.

Репрезентация асосида номинатив асосни қайта, такрор номловчи ифода воситалари тар-киби аксарият ҳолларда анафорик феъллар ва феъллар мажмуасидан ташкил топади:

Ils voulurent causer; mais Laurine, grisee, si muette ordinaire,parlait tont le temps, et il fallut l’envoyer a sa chambre. Elle obeit sans repondre, mais avec des larmes dans les yeux. [4.60]

Ушбу мисолдаги «envoyer» ва «obeir» феъл-лари ўзаро репрезентатив боғланиш ҳодисасини акс эттиради. «Envoyer» феълидаги иш-ҳаракат «obeir» воситасида умумлашган ҳолда қайта ном-ланмоқда.

Номинатив асос ва такрорий номланиш муно-сабатининг алоқа сатҳида лексик такрор, лексик синонимлашув, репрезентатив номлаш билан бир қаторда функционал алмашинувни олмошлар воситасида ҳамда номинация ёрдамида номлаш кўринишлари ҳам ётади. Улар номловчиларнинг грамматик аломатларини бир қадар кучайтиради ва грамматик абстракцияга йўл очади:

Elle hesita, puis reprit: - Vous des cendrez ici, dans la villa. Votre chambre est pret, du reste.Il peut mourir d’un moment a l’autre, et si cela arrivait . la nuit, je serais seule. J’enverrai chercher votre bagage. [4.120]

Et il cherchait une raison pour s’en aller bien vite, invendant des ruses, des telegrammes qu’il allait recevoir, un rаppel de M. Waltir ... Mais ses resolutions de fuite lui parurent plus diffi ciles a realiser, en s’eveillant le lendemain Madame ne se laisserait point prendre a ses adresses et il perdirait par sa couardise tout le benefi ce de son devouement.[4.123]

Юқоридаги биринчи мисолда номинатив асос олмош билан алмаштирилиб қайта номланган. Хусусан, нутқ вазиятидаги «Il peut mourir d’un moment a l’entre» бирикмаси «cela arrivait la nuit» орқали алмаштирилган. Бунда «cela» олмоши «Il peut mourir d’un moment a l’autre» жумласини нутқ вазияти хусусиятига кўра умумлаштирилган ҳол-да ўзида мужассамлаштиради. Албатта, «cela» номинатив асосга боғланибгина шу вазият мазму-нини акс эттиради.

Иккинчи мисолда эса кўз ўнгимизда номинация асосидаги функционал алмашинув содир бўлмоқда. «Ses resolutions de fuite» юқоридаги жумла мазму-нини ўзида тўла акс эттиради ва умумлаштириб белгилайди. Предикативлик кўринишидаги етакчи маъно аломатлари отлашган формадаги ифода воситасида умумлашган ҳолда сақланиб қолган. Ал-

батта, мазкур маъно яхлитлиги таянч манба, номи-натив асос, мазмун ҳисобга олингандагина сақлана-ди. Таянч манба, номинатив асос билан такрорий номинация муносабати замирида турли семантик алоқалар, боғланишлар ётади.

Ушбу семантик боғланиш турлари ахборот оқи-ми изчил ҳаракати йўналишида нафақат икки но-минатив бирлик маълумотларини ўзаро боғлашга хизмат қилади, балки шу билан бир қаторда шу бирликлар билан боғланган ахборотларнинг ки-чик тизимларини тартибли равишда бир-бирига боғлашда, йириклаштиришда, яхлитлаштиришда иштирок этади. Улардан бири тенг қимматли се-мантик боғланиш бўлиб, у ўзаро ўхшашликни акс эттириб, бирламчи ва такрорий номинация ўрта-сида семантик мослашувни юзага келтиради. Ўз навбатида семантик мослашув ифода планида ўз аксини лексик такрорларда, лексик синонимлар-да, лексик синонимлар воситасидаги алмашинув-ларда топади:

L’autre refusait de monter.- Non ... ca n’est pas possible.. Forestier le prit par

les epaules le fi t pivoter sur ses talons, et le poussant vers l’escalier: - Mais,va donc, grand serin,quand je te dis d’y aller - Tu ne vas pas me forcer a regrimper mes trois etages pour te presenter et expliquer ton cas. Alors Duroy se decida: - Merci, j’y vais. Je lui dirai que tu m’as force, absolument force a venir la trouver. [4.37-38]

Дюруа ҳамон талмовсираб турганди. - Йўқ, ... иложи йўқ. Форестье унинг елка-

сидан тутиб, эшик томонга итарди. Боравер-санг-чи, афанди, бор, боравер! Менинг яна тўр-тинчи қаватга чиққим йўқ, илтимосимни унга ўзинг айт санг ҳам бўлаверади. Ниҳоят Дюруа боришга шайланди. Хўп, бўлмаса, раҳмат сенга, кетдим. Сен мени зўрлаб юборганингни унга ай-таман. [5.42]

Forestier entrait, Duroy l’arreta: Nous oublions depasser au guichet. L’autre repondit d’un ton important. Avec moion ne pays pas. [4.19]

Биринчи мисолда «va donc» ва «j’y vais» ўрта-сида лексик такрор асосида ўз ифодасини топган семантик мослашув кузатилмоқда. Ўзбек тилида эса семантик мослашув лексик синонимлар воси-тасида ифодаланган. Иккинчи мисолда семан-тик мослашув «passer au guichet» ва «payer pour l’entree» лексик синонимлари орқали ифодалан-са, ўзбек тилида лексик такрор қўлланган.

Семантик боғланишнинг навбатдаги турига семантик умумлаштирув киради. Ушбу семантик боғланиш асосида номловчилар семантемалари-нинг «гипоним – гипероним» муносабати ётади:

Ils etait remis, sans s’en apercevoir, a revasser, commeil faisait chaque soir... [4.36]

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 93: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

93

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Мазкур мисолда «гипоним - гипероним» муно-сабати ўз аксини топган. Номинатив асос мавқеи-даги «s’etait remis, a revasser» умумлашган ҳолда «faisait chaque soir» орқали қайта номланмоқда. Бинобарин, «revasser» семантемаси мавҳум маъ-но касб этувчи «faire» семантемаси орқали такро-рий номланмоқда.

Такрорий номинация вазифасидаги «faire» лексемасини мавҳум маъно кўлами ва ундаги се-мантеманинг умумлаштирувчи хусусиятига кўра нутқ вазиятларида турли кўринишдаги семанте-маларга нисбатан алмаштириш учун қўллаш мум-кин. Чунки унинг маъноси нутқ вазиятидаги номи-натив асосга кўра ойдинлашади.

Семантик кесишув асосида боғланиш муноса-бати бирламчи номинация билан такрорий номи-нация ўртасидаги алоқанинг алоҳида кўриниши сифатида кўзга ташланади. Семантик кесишув боғланиши мазмунига кўра ёндошлик алоқаси, са-баб-оқибат муносабатини ўзида мужассамлашти-ради.

Ўзаро туташувда «қамровчи - қамралувчи» ти-пидаги ҳажмий муносабат юзага келади:

Il s’assit devant sa table, trempa sa plume dans l’encrier, prit front dans sa main et chercha des idees. Ce fut en vain. Rien ne venait . [4.36]

Юқоридаги мисолда «chercha des idees» бир-ламчи номинацияси «ce fut en vain» ва «rien ne venait» такрорий номинациялари орқали конкрет-лаштирилади. Улар нутқ вазиятининг турли аспект-ларига мансуб. Ушбу муносабат асосида турли аспектли номловчилар қаторига, одатда, статик,

динамик, эмоционал-баҳоловчи номинациялар киради:

Il possedait un bien attenat aux terres de la vieille, qu’il convoitait depuis longtemps. Vingt fois il avait essaye de les acheter, mais la mere Magloire s’y refesait avec obstination. [4.247]

Унинг ер-суви кампирнинг боғи билан туташ-ган бўлиб, у шу боққа кўпдан бери кўз тикиб юрар-ди. Неча-неча харидор бўлиб ҳам кўрди, лекин Маг луар эна сотгани ҳеч кўнмасди. [5.111]

Ушбу мисолда турли аспектли номинация-нинг статик кўриниши ўз аксини топган. Бунда «convoiter» феъли «essayer de les acheter» ва «s’y refuser» феъллари билан сабаб-оқибат муносаба-тига кўра боғланади.

Эмоционал-баҳоловчи номинацияларда номи-натив асос маъно таркибида гавдаланган иш-ҳа-ракат, фаолият турига берилган баҳо, мушоҳада, таҳлилий таъриф ўз аксини топади:

Trois ans s’ecoulerent. La bonne femme se portait comme un charme. Elle paraissait n’avoir pas vieilli d’un jour et Chicot se des esperait. Il lui semblait, a lui, qu’il payait cette rente depuis un demi-siecle, qu’il etait trompe, fl oue, ruine. ... Il ne savait que faire. Il eut voulu l’etrangler en la voyant.. Il la haissait d’une haine feroce, sournoise, d’une haine de paysan vole ... [4.250]

Юқоридаги семантик боғланиш турларининг барчаси номинатив асос билан унинг такрорий атамаси ўртасидаги алоқани таъминлайди, узвий-лаштиради. Нутқда уларнинг ҳар бири ўзига хос ифода шакли ва кўринишига эга.

Адабиётлар:

1. Greimas A. Semantique structurale.- Paris, 1976.- p.355 2. Ullmann S. Precis de Semantique francaise. Edition Paris., 1952 . p.2663. Гак В.Г. Сопоставительная лексикология.- М., 1977. p.4204. Mopassan. Contes et nouvelles. Bel-Ami. Roman. Edition Paris, 19815. Мопассан. Хаёт. Азизим. Новеллалар.- Т.: Адабиёт ва санъат, 1987.

Андижон давлат университети,2017 йил 2 мартда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. А.Мамадалиев)

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ

Page 94: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

94

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

МАЪНАВИЙ БЕГОНАЛАШУВНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШДАТАРИХИЙ ШАХСЛАР ҲАЁТИНИ ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ

Ш.Ж.Юсупова

Мақолада Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти мисолида маънавий бегоналашувнинг олдини олишда тарихий шахслар фаолиятини ўрганишнинг аҳамияти ёритилган.

Калит сўзлар: маънавий бегоналашув, маънавий таҳдид, маънавий жасорат, миллий қадрият-лар, тарихий шахслар.

В статье на примере жизни Захириддина Мухаммада Бабура освещена роль изучения деятель-ности исторических личностей в профилактике нравственного отчуждения.

Ключевые слова: нравственное отчуждение, духовная угроза, духовный подвиг, национальные ценности, историческая личность.

On the basis of the events of Babur’s life experience the article studies the problem of moral alienation.Key words: moral alienation, spiritual threat, spiritual courage, national values, historical personality.

ХХI асрда ахборот технологияларининг шид-датли ривожланиши туфайли глобаллашув жара-ёни янада жадаллашиб, янги босқичга кўтарилди. Бу шароитда халқнинг миллий урф-одат, анъана ва қадриятларига четдан бўладиган таъсир ҳам ортиб бормоқда. Бу таъсир, бир томондан, мил-лий маданиятларнинг бойиши, қадриятларнинг юксалишига, иккинчи томондан эса миллатнинг руҳияти ва қадриятига ёт бўлган одат, маънавий таҳдид, оммавий маданият ва турли хил носоғлом ахборотларнинг кириб келишига сабаб бўлмоқда.

Шубҳасиз, даврлар ўтиши билан миллий урф-одат, анъана ва қадриятлар ўзгариб, янгила-ниб, бойиб боради. Замон руҳига ва тараққиёт та-лабларига мос келмай қолган меъёр ва талаблар инкор этилади. Янгича тасаввур ва ёндашувлар, одатлар ҳаётга кириб келади. Аммо жамият аъзо-лари ўз маънавиятлари, миллий менталитети ва бой маданий меросларидан узоқлашиб кетиб, ундан бегоналашсалар, келгусида улар ўзлари-нинг келиб чиқишларини ҳам унутиб, ўз миллат-ларининг миллий урф-одатларию анъаналарини ҳам инкор қила бошлайдилар. Бу борада жиддий эътибор қаратиш лозим бўлган салбий иллатлар-дан бири – маънавий бегоналашув жараёнидир. Маълумки, бегоналашув – инсон ва унинг жами-ятдаги ўрни, мавқеи ва у бажарадиган вазифаси ўртасидаги азалий боғлиқликнинг бузилишидир. Маънавий бегоналашув эса инсоннинг ўз моҳия-тини белгиловчи хусусиятлардан маҳрум бўлиб, жамиятда ўз ўрнини топа олмаслигидир.

Маънавий бегоналашувни бартараф қилиш учун инсонларнинг бир-бирлари билан ўзаро му-носабатларини ҳақиқий бирдамлик ва ҳамкорлик асосида қуриш керакки, шунда ҳар бир инсон ўзини бошқалар учун ҳам керак эканлигини чин юракдан сезади. Маънавий бегоналашувнинг ке-

либ чиқиш сабабларини аниқлаш, ундан аҳоли, хусусан, ёшлар қатламини ҳимоялаш ўз-ўзидан содир бўлмайди. Бунинг учун шахснинг фаоллиги, миллат тақдири ва истиқболига бефарқ қарамай-диган илғор фикрли инсонларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракати талаб этилади.

Маълумки, ҳар бир халқнинг ўзи учун эъзозли, қимматли бўлган маънавий бойликлари бўлади. Булар асрлар давомида авлоддан авлодга ўтиб, ҳозирги кунда ҳам ўзининг аҳамияти ва қадрини йўқотмай келмоқда. Миллий табиатимизга хос бўлган меҳр-оқибат, мурувват, андиша, ор-номус, шарму ҳаё, ибо-иффат каби бетакрор фазилат-лар, халқимизни кўп жиҳатдан ажратиб турадиган бағрикенглик, инсонпарварлик, меҳмондўстлик, оқкўнгиллилик хусусиятлари бутун башарият учун ибратли қадрият даражасида маълум ўринга эга-дир. Миллат ва элатларнинг ўзига хос тарихий мероси, санъати ва адабиёти билан бир қатор-да уларнинг урф-одат ва маросимлари, тарихий шахсларнинг ахлоқий фазилатлари ҳам маъна-вий қадриятлар тизимига киради. Бу қадриятлар халқнинг ўзига хослигини сақлаб қолишда, ёш авлодни тарбиялашда, шахснинг ижтимоийлашу-вида муҳим роль ўйнайди. Уларда халқнинг ду-нёқараши ва ҳаётга муносабати, ички табиати ва турмуш тарзи ўз ифодасини топади. Шунингдек, миллий қадриятларда миллатнинг руҳий олами ва тафаккур тарзи, орзу-умидлари ва идеаллари, виждони ва ор-номуси акс этади. Миллий ўзликни англаш айнан маънавий қадриятларни ўзлашти-риш, ўз халқининг тарихи, маданий меросини ўрганиш, бугунги ҳолати ва эртанги истиқболини аниқ тасаввур этишдан бошланади.

Ёшларни маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбия-лашда миллий истиқлол ғояси ва мафкураси асос-лари, тарихий шахслар ҳаёти таянч омиллар си-

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 95: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

95

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

фатида намоён бўлади. Таълим ва тарбияни тўғри йўлга қўйиш, миллий истиқлол ғояси ва миллий мафкурани аҳоли онгига, айниқса, ёшлар онгига сингдириш учун турли механизмларни ишлаб чиқиш зарур. Жумладан, ёшларда маънавий бегоналашу-внинг олдини олишда тарихий шахслар ҳаётини ўр-ганиш долзарб масалалардандир. Чунки тарихнинг яратувчиси – халқ. Шунингдек, халқнинг қалбини уйғотадиган, уни эзгу ғоялар билан қуроллантира-диган, унга ўзлигини англатадиган, ўз олдига буюк мақсадлар қўйиб яшашга ўргатадиган, миллий ғуру-ри, азму шижоатини уйғотадиган куч – бу тарихий шахслардир. Инсонни буюк шахс даражасига олиб чиқадиган шундай тушунча борки, бу маънавий жа-сорат тушунчасидир. Маънавий жасорат макон ҳам, замон ҳам танламайди. У ҳар қандай вазиятда ҳам тарихий шахснинг қалбини, онгу шуурини безовта қилиб, виждон амри билан иш тутишга ундайди. Шундай инсонларнинг маънавий жасоратлари ту-файли эзгу фикрлар, муқаддас орзу-ниятлар барқа-рор бўлиб келмоқда. Ана шундай тарихий шахс-лардан бири башарият ўтмишида залворли ўрин эгаллаган Заҳириддин Муҳаммад Бобурдир. Бобур Мирзонинг халқига бўлган эътиқодию муҳаббати, инсон манфаатлари йўлида қилган фидойиликлари ёш авлод учун алоҳида ибрат мактабидир.

Бизга маълумки, юксак маънавий комиллик, юрт озодлиги, ободлиги ва халқ фаровонлиги йў-лида фидокорона меҳнат қилиш, ўзига ва атроф-дагиларга нисбатан талабчан бўлиш, ўзида иро-давий сифатларни тарбиялай олиш, интилувчан-лик, ташаббускорлик, ташкилотчилик, ижодкорлик ҳамда мустақил фикрлаш лаёқатига эга бўлиш каби хислатларни мустақил Ўзбекистон Республи-каси ҳаётида устувор бўлган тамойиллар сифати-да эътироф этиш мумкин [2.242]. Бундай устувор тамойилларни амалга ошириш, маънавий бегона-лашувнинг олдини олишда тарихий шахслар, жум-ладан, Бобур Мирзодек буюк шахслар ҳаётидан ибрат олиб яшашга ўргатиш мақсадга мувофиқдир. Бу жиҳатдан Бобурнинг Агра шаҳрида олиб борган ободонлаштириш ишлари билан бир вақтда халққа бўлган меҳр-муҳаббати ва Малика Байда томо-нидан заҳарланиши борасидаги қуйидаги эпизод диққатга сазовор: “Ҳиндни ободу қудратли қил-моқ орзусидамиз. Бизга ҳамкору ҳамнафас ҳинд беклари, фузалолари, ҳунарпешалари кўп. Биз-ни заҳарлаб ўлдирмоқчи бўлган бу маккор хоним учун энг оғир жазо шуки, биз мана, тирикмиз. <...> Малика бизнинг бундан кейинги зафарларимизни ҳам кўрсин. Ёмонликка яхшилик қилиш мард киши-нинг қўлидан келишига амин бўлсин” [3.283–284]. Мазкур келтирилган далиллар ёшларда маънавий бегоналашувнинг олдини олишда муҳим манба бўла олади. Ўз ҳаётини маънавий жасорат асосига

қуриш, фидойилик кўрсатиш, руҳан букилмай, ҳаёт синовларига дош бериб, буюк мақсадлар сари ин-тилиш Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг кундалик фаолият мезонига айланган эди.

Бобур тенгсиз қалб эгаси эканлиги унинг аёл-ларга бўлган муносабатида ҳам кўринади. Та-возеъ-мулозамат этикетининг бир кўринишини ифодаловчи биргина юкунмоқ феъли мисолида Бобурнинг аёлларга муносабатини кўрсатиш мум-кин: “Аввал Поянда Султонбегим била юкунуб кўруштум, андин сўнг Офоқбегим била юкун-май кўруштум, андин кейин Хадичабегим била юкунуб кўруштум” (4.170). Бу ўринда Бобурнинг Поянда Султонбегим ва Хадичабегимга бўлган ҳурмати ва Офоқбегимга нисбатан салбий муно-сабати “юкунуб/юкунмай” сўзлари орқали ифода-ланган. Сўз шахснинг ўзгаларга муносабати, ман-саби, лавозими ҳақида маълум тасаввур беради.

Бобур Мирзо қайси шаҳар ёки қишлоққа бор-масин, у ердаги боғу роғларни, унинг табиатини ўрганар, у ердаги китоблар билан ҳам танишиб чиқар эди. Мирзо Бобурдаги китобни севиш, ёмон-ликка ҳам яхшилик билан жавоб бериш каби фа-зилатларни ўрганиш ҳамда уларни ёшлар ўртаси-да кенг тарғиб қилиш маънавий бегоналашув нинг олдини олишда муҳим аҳамият касб этади. Шу маънода Бобурнинг гўзал фазилатлари ёш авлод учун ибрат мактаби бўла олади.

Кишининг маънавияти, сўзи юксак маънави-ят ифодаси эканлигини биринчи Президенти-миз И.Каримовнинг қуйидаги фикрлари ҳам тас-диқлайди: “Тилимиздаги меҳр-оқибат, меҳр-муҳаббат, меҳр-шафқат, қадр-қиммат деган, бир-бирини чуқур маъно-мазмун билан бойитадиган ва тўлдирадиган ибораларни олайлик. Қанчалик ғалати туюлмасин, бу ибораларни бошқа тилларга айнан таржима қилиш-нинг ўзи мушкул бир муаммо.

Шуни айтиш лозимки, бу тушунчалар кимдир шунчаки ўйлаб топган ширин калом, қулоққа хуш ёқадиган сўзлар эмас. Бундай тушунчалар асрлар мобайнида эл-юртимизнинг дунёқараши, маънавий ҳаётининг негизи сифатида вужудга келган, онгу шуу-римиздан чуқур жой олган буюк қадриятларнинг ама-лий ифодасидир” [1.8]. Бу буюк қадриятларни эъзо-злашимиз, авайлашимиз ва уни тарихий ҳақиқатлар орқали ўқувчи онгига сингдиришимиз зарур.

Хулоса қилиб айтганда, Заҳириддин Муҳам-мад Бобурдаги буюк қалб, метин ирода аждодлар-дан мерос бўлиб, оддий ва камтарона ҳаёт йўли, эзгу ғоялар ва бунёдкорлик билан суғорилган дунё қараши, маънавияти инсоният учун ибратли-дир. Маънавий бегоналашувнинг олдини олишда шахс фаоллигини ошириш, унинг таъсирчанли-гини таъминлашда миллий урф-одат, анъана ва қадриятларнинг имкониятларидан фойдаланиш-

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 96: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

96

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

нинг ўзига хос устувор жиҳатлари мавжуд. Бу устувор жиҳатлар миллатнинг туб манфаатлари, унинг ўз ўтмишига берган баҳоси ва келажакка ишончи миллий анъана ва қадриятларда, тарихий

шахсларнинг ибратли ҳаётида ўз аксини топади. Юксак маънавиятга, покиза ахлоққа, демократия тамойилларига таянган миллий маънавият жами-ятни ривожланишга етаклайди.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: 2008.2. Pеdаgogikа. M.H.Toxtаhodjаеvа, S.Nishanova, J.Hasanboev v.b.- T.: O’zbеkiston faylasufl ari milliy

jamiyati, 2010.- 400 b.3. Қодиров П. Юлдузли тунлар // www.ziyouz.uz4. Бобур, Заҳириддин Муҳаммад. Бобурнома. – Т.: Юлдузча, 1989. – 368 б.

Андижон давлат университети2017 йил 26 августда қабул қилинган

(Тақризчи: доцент З.Азимова)

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ЎҚУВЧИЛАРДАТАДБИРКОРЛИК КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Д.Р.Раҳматуллаева

Мақолада узлуксиз таълим тизимида тадбиркорликка оид билим ва кўникмаларни шаклланти-ришнинг касбга йўналтирувчи воситалари тавсифланган.

Калит сўзлар: тадбиркорлик, узлуксиз таълим, касб таълими, касбга йўналтириш.

В статье рассматриваются средства профессиональной ориентации учащихся по формирова-нию предпринимательских знаний и умений в системе непрерывного образования.

Ключевые слова: предприниматель, система непрерывного образования, профессиональное образование, профессиональная ориентация.

This article discusses the means of professional orientation of pupils to form entrepreneurial knowledge and skills of pupils in continuous education.

Key words: entrepreneur, system of continuous education, professional education, vocational guidance, resources.

Узлуксиз таълим тизимида шахс сифатидаги камолоти замон талабларига мос рақобатбар-дош кадрларни тайёрлаш таълим ислоҳотларида муҳим вазифа бўлиб ҳисобланади.

Мамлакатимизда таълим соҳасига қаратила-ётган юксак эътибор ёшларимизнинг ҳар томон-лама билимли бўлиб камол топишида муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда келажагимиз эгаларининг пухта билим олишлари, маълум бир соҳани тўла эгаллашлари ҳамда жамиятда ўз муносиб ўринларига эга бўлиб етишишлари учун зарур барча шарт-шароитлар яратилган.

Узлуксиз таълим босқичларидан умумий ўрта таълим ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими 7-18 ёшдаги болалар ва ўсмирларни қамраб олиб,

касб-ҳунарга йўналтириш жараёнида алоҳида ўрин тутади. Шу давр ичида шахс билан олиб борил-ган касб-ҳунарга йўналтириш ишлари келгусидаги меҳнат фаолияти ёки олий таълим босқичида ўқиш-ни давом эттиришда асос бўлиб хизмат қилади.

Мактабда касб танлаш бўйича олиб бори-ладиган ишларнинг асосий вазифаси ёшлар-да касбларга бўлган қизиқишни шакллантириш, касбий истеъдодларини аниқлашга ёрдам бериш, халқ хўжалигининг жамият эҳтиёж сезган соҳала-рида, касбларида ишлашга ҳамма вақт тайёр ту-ришни тарбиялашдан иборатдир.

Умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларини касб-ҳунарга йўналтириш ишларини мазмунли ташкил этишда ўқувчи шахсини (ёш хусусиятла-

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 97: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

97

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

рини ҳисобга олган ҳолда) меҳнат шароитлари-га тайёрлаш, касб-ҳунарлар билан таништириш, ижтимоий фойдали ва унумли меҳнатга жалб қи-лиш, бу борада тизимлаштирилган билимларни шакллантириш, аниқ касб-ҳунарга қизиқишни тар-биялаш мақсад қилинади. Ўқувчиларни тадбир-корлик касблари билан таништиришда қуйидаги ишлар амалга оширилса, юқори самарадорликка эришилади: ишлаб чиқариш корхоналари, сер-вис хизмат кўрсатиш шахобчаларига саёҳатлар уюштириш, ўз тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйган тадбиркорлар билан учрашувлар ўтказиш, ходимларни бошқариш ҳақидаги кинолардан пар-чалар, фотосуратлар, интернетдан олинган чет эл бизнесменларининг қўлга киритган ютуқлари ва пул топиш сирлари ҳақида олинган махсус мате-риалларни намойиш қилиш ва ҳ.к.

Таълим муассасаларида касб-ҳунарга йўналти-риш ишларининг мазмуни – ўқувчи шахсини (ёш ху-сусиятларини ҳисобга олган ҳолда) меҳнат шароит-ларига тайёрлаш, касб-ҳунарлар билан таништириш, ижтимоий фойдали ва унумли меҳнатга жалб қилиш, бу соҳада тизимлаштирилган билимларни шакллан-тириш, касблар дунёсида йўналиш ола билиш кў-никмаси ва аниқ касб-ҳунарга қизиқиш асосида ҳаёт йўлини онгли танлашига қаратилган тадбирлар ва амаллар мажмуасидан иборат бўлмоғи лозим.

Бугунги бозор муносабатлари шароити ёшла-римиз олдига тадбиркорлик малакаларини чуқур ўзлаштириш, мамлакатимиз ва чет эл амалиёти-даги тадбиркорликнинг янги тажрибаларини чуқур англаш, бизнес ғоялари ҳамда тадбиркорликнинг ҳуқуқий асослари ва этикасини шакллантириш каби муҳим вазифаларни қўяди.

Умумий ўрта таълим мактабларида иқтисоди-ёт асослари фани доирасида ўқувчиларда тад-биркорлик билимларини шакллантириш, бозор, бозор иктисодиёти, тадбиркорлик ва бизнес каби тушунчалар моҳиятини чуқур англатиш, тадбир-корлик ғояларини сингдириш муҳим ўрин тутади.

Касб-ҳунар коллежи ўқувчиларида тадбир-корлик кўникмаларини шакллантириш – шахсга иқтисодий билим асослари хусусидаги маълумот-ларни бериш, уларни хўжалик юритиш ёки муайян ишлаб чиқариш жараёнини оқилона бошқариш, бу борада юзага келувчи муаммоларни ўз вақти-да ва ижобий ҳал этиш, мавжуд имкониятлардан тўлақонли фойдаланиш, истиқболни кўра олиш, бозорда устувор ўрин тутувчи талаб хусусида етарли даражада маълумот тўплай олиш тажри-баларини ҳосил қилишга йўналтирилган педаго-гик фаолият туридир.

Касб-ҳунар коллежи ўқувчиларида тадбир-корлик кўникмаларини шакллантириш мураккаб жараён бўлиб, унинг мазмуни мавжуд ижтимо-

ий-иқтисодий талаб ва эҳтиёж асосида белгила-нади. Касб-ҳунар коллежи битирувчиларида тад-биркорлик кўникмаларини шакллантириш икки муҳим омил, яъни назарий ва амалий иқтисодий билимлар негизида рўй беради [1].

Иқтисодчи А.Ўлмасованинг таъкидлашича, “тадбиркорлик деганда, моддий ва пул маблағла-рини фойда топиш йўлида сарфлаб, бозорга керакли товарлар ва хизматлар етказиб бериб, кишиларга наф келтирувчи, уларнинг ҳожатини чиқарувчи иқтисодий фаолият тушунилади” [2].

“Тадбиркорлик” тушунчаси мулкдан фойдала-ниш, товарларни сотиш, ишларни бажариш, хизмат-лар кўрсатиш эвазига мунтазам даромад, фойда олишга йўналтирилган, фуқароларнинг (жисмоний ва юридик шахсларнинг) ўз мулкий ва юридик масъ-улияти остида, таваккалчилигида амалга оширила-диган ташаббускор фаолиятини англатади.

Якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти ва кичик тадбиркорлик субъектлари шахсий ишлаб чиқариш фаолиятларини муваффақиятли ташкил этиш учун тадбиркорлик малакаларининг маълум ҳажмига эга бўлиши зарурдир. Шунинг учун ҳам улар касб-ҳунар таълимининг ажралмас қисми бўлишлари керак.

Кейинги йилларда касб-ҳунар таълимининг турли даражаларида тадбиркорлик малакаларига ўргатиш мазмунини танлаш методикасини тако-миллаштириш бўйича жуда кўп тадқиқотлар ўтка-зилди. Улардан ўқувчиларда тадбиркорлик мала-каларининг шаклланиш даражаларини тизимли аниқлаш келиб чиқади. Шунга асосланиб, умумий ўрта мактаб ўқувчиларининг тадбиркорлик ва касб тушунчаларини шакллантиришда ўқув предмет-лари аро узвийликни таъминлаш лозим. Бу эса мактаб ва коллеж ҳамкорлигини назарда тутишни белгилайди.

Касбга тайёргарлик ўқувчиларнинг иқтисодий саводхонлигини, кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асосларини ҳамда ушбу фаолиятнинг бошланғич малакала-рини эгаллашни таъминлайди.

Касбий таълимни ўрта махсус, касб-ҳунар таълими босқичида тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш мазмуни барча мулк шакли-даги ва ходимлар сони турлича бўлган корхона-лар учун техник ижрочилар, кичик мутахассислар ва бошқарув аппарати ходимларини тайёрлаш-ни таъминлашга имкон беради. Шунингдек, аниқ соҳаларда тадбиркорлик фаолиятининг айрим вазифаларини бажаришда нисбатан тор ихтисос-ликни таъминлайди. Тадбиркорликдан бошқа их-тисосликлар (анъанавий) ва касбларни ўрганувчи ёшларни тайёрлаш мазмуни уларнинг тегишли соҳада якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти-ни юритиш имконини таъминлайди.

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 98: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

98

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Касбий таълимнинг олий таълим босқичида-ги тадбиркорлик фаолиятига тайёрлаш мазмуни тадбиркорлик фаолияти соҳаси учун юқори мала-кали мутахассисларни тайёрлашни таъминлайди.

Касб-ҳунар таълимининг барча босқичлари-да тайёрланадиган мутахассисликларнинг кат-та қисми ўқув мазмунига биноан чет тилини, ҳи-соб-китобни олиб бориш тажрибасини ҳамда тад-биркорлик фаолиятидаги турли хил муаммоларни ечишни талаб қилади.

К.Г.Кязимовнинг фикрига кўра, касб таълими-нинг мазмуни ўзида қуйидаги элементларни акс эттиради (техник ихтисосликдаги касблар учун) [3]:

1. Техник билимлар тизими, бунга қуйидагилар киради: асосий тушунчалар, қонунлар, назария-лар, техник, технологик, иқтисодий атамалар ва тушунчалар, материаллар, техник қурилмалар, техник жараёнлар тўғрисида маълумотлар.

2. Негизида умуммеҳнат, умумкасбий ва мах-сус малакалар ҳамда кўникмалар шаклланадиган фаолият усуллари тўғрисидаги маълумотлар.

3. Ижодий ишлаб чиқариш фаолияти тажриба-си тўғрисида маълумот.

4. Ахлоқий нормалар, шахсий муносабатлар шакл ланадиган ижтимоий тажриба тўғрисида, ҳулқ ва ахлоқий талабларнинг меъёрлари ҳақида ахборот.

Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларнинг амалга оширилиши билан ишчи кучига бўлган та-лаб янада ортди, айниқса, савдо ва хизмат кўр-сатиш, кредит, кредит-молия хизмати соҳалари-да. Айни пайтда, таназзул шароитида фақат омон қолибгина эмас, балки етарлича ривожланган ҳам соҳаларда иш берувчилар томонидан мала-каларга бўлган талаблар ўзгармоқда. Шу билан бирга талаблар тузилмаси тенглашмоқда. Бундай ўзгаришларнинг натижаси сифатида касб-ҳунар таълими бугун ривожланишнинг бошқа замона-вий усулларини қабул қилмоқда. Бу усулларнинг асосий вазифаси меҳнат бозорининг мутахассис-ларга бўлган эҳтиёжини инобатга олган ҳолда иш берувчилар талаб этадиган эҳтиёжни қаноатлан-тириш бўлади. Бунинг учун эса талаб конъюкту-расининг ўзгаришини билиш ва мунтазам кузатиб бориш, иш берувчиларнинг касбий малакаларга ва ходимларнинг малака даражасига бўлган янги талабларини аниқлаш, меҳнат бозори сиғимини ҳисобга олиш зарур.

Касбга йўналтиришнинг назарий ёндашувлари (К.Г.Кязимов, Ш.Назруллаев, Ж.Пўлатов ва б.)ни, янги методлари ва амалий тажрибасини таҳлил қи-лиш унинг илмий, ижтимоий-педагогик асосларини шакллантиришга ва аҳолини касбга йўналтириш ва психологик қўллаб-қувватлашнинг замонавий механизмини ишлаб чиқишга имкон беради [4,5].

Касбга йўналтиришни жамият ёшларининг

касбий қарор топишида табиий истеъдодларнинг ривожланишини қўллаб-қувватлаш, шунингдек, инсонга эҳтиёж ва имкониятларини, меҳнат бо-зоридаги ижтимоий-иқтисодий вазиятни ҳисобга олган ҳолда касбий ўзини белгилаш ва энг мақбул касб турини танлашда кўмак беришнинг махсус чоралар мажмуини ишлаб чиқишда намоён бўла-диган умуминсоний маданиятнинг ажралмас ва таянч компоненти сифатида қабул қиламиз.

Касбга йўналтиришни амалга ошириш бозор шароитларида ўзини намоён қилиш йўлларини ўргатиш, ўқувчиларнинг ўз касбий қизиқишлари, психофизиологик хусусиятлари ва меҳнат бозори имкониятларини ҳисобга олган ҳолда касбни эркин танлаши, меҳнатдан қониқиш ва ижтимоий мақом-нинг муҳим шарти сифатида касбий маҳоратининг узлуксиз ўсишига кўмак бериш, юқори фаровон-ликка эришишнинг ижтимоий кафолатларини таъ-минлаш каби мақсадларга қаратилгандир.

Тўғри танланган касб инсоннинг ўзига хос эҳтиёж ва интилишларини қаноатлантириш, ин-дивидуал ривожланиши, шахсий имкониятла-рининг амалга оширилишини таъминлаш имко-нини беради. Бундай эҳтиёжлар, интилишлар, имкониятлар қандай бўлиши шахснинг хусуси-ятларига боғлиқ бўлиб, касб қай даражада тўғри танлангани, касбнинг талаблари ва шахснинг хусусиятлари орасидаги мувофиқлик даражаси билан белгиланади.

Тадбиркорлик касбини муваффақиятли эгал-лашнинг асосини салоҳият ташкил этади, яъни ахборотларни тез ва хатосиз эслаб қолиш, унинг мустаҳкам сақланиб қолиниши, муваффақиятли қайта тикланиши ва қўлланишини таъминлайди.

Юқори салоҳият тадбиркорлик соҳасида му-ваффақиятли фаолият юритиш учун асос ярата-ди, чунки у қуйидагиларни талаб қилади:

- кенг маънода фикрлаш: турли билим соҳала-рида эркин муомала қилишни;

- турли хил ахборотлардан тўғри фойдаланишни;- мураккаб, олдиндан башорат қилиб бўлмай-

диган вазиятларда юз берадиган муаммоларнинг тез ечимини топишни;

- танланган ишга иштиёқ, ўз касбини яхши кўришни;

- шу соҳадаги ахборотларни эслаб қолиш, ал-маштириш ва қайта тиклашни;

- зеҳннинг ўткирлиги (масалан, молиявий фа-олиятда зарур бўладиган), ижодий тафаккур ва бошқалар.

Мазкур сифатларнинг бир нечтасига эга инсон-лар малакали ақлий меҳнат қилишга қодирдирлар (хусусан, бошқарувчилик ва тадқиқотчилик).

Тадбиркорлик касбларига яроқлиликка, шунинг-дек, шахснинг шахслараро муносабатлар соҳаси-

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 99: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

99

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

га тегишли барқарор индивидуал сифатлари ҳам таъсир қилади. Тадбиркорнинг касб фаолияти учун кўнгилчанлик ва толерантликнинг аҳамия-тига ҳам эътибор бериш лозим. Юқори даражада толерантлик бошқа одамлар билан зиддиятсиз ўзаро муносабатлар ўрнатишнинг асоси бўлиб хизмат қилади.

Тадқиқот ишимиз бўйича ўтказилган таҳлил на-

тижаларига кўра, ўқувчиларни тадбиркорлик фао-лиятига тайёрлашни эрта бошлаш мақсадга муво-фиқдирки, бу касб таълимининг турли босқичла-рида мақсадга йўналтирилганликни таъминлаш-га, тайёргарликни ҳақиқий фаолият соҳасига яқин-лаштиришга, шунингдек, юқори даражада амалий тайёргарликни таъминлашга имкон беради.

Адабиётлар: 1. Рахматуллаева Д. Касб-ҳунар коллежи битирувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш //

Педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишда инновацион технологияларни татбиқ қилиш масалалари. ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ.- Т., 2014.- Б.230-231.

2. Ўлмасова А. Иқтисодиёт асослари. - Т.: Адабиёт ва санъат, 2010.3. Кязимов К.Г. Безработица и пути повышения качества рабочей силы на рынке труда. – М., 2001.4. Назруллаев Ш. Внеклассная и внешкольная работа по профориентации учащихся.- Т.: Фан, 1998.5. Пўлатов Ж. Умумтаълим мактаб ўқувчиларини касб-ҳунар коллежларига касбга йўналтиришда

компонентлар интеграцияси // Мактаб ва ҳаёт.- Т., 2009.- №2.- Б.83-85.

ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ,2017 йил 6 февралда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. С.Ашурова)

КИМЁ ТАЪЛИМИНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИНИ ТУШУНТИРИШГА ДОИР ИШЛАР ТАЖРИБАСИДАН

Б.М. Дўмонов

Мақолада кимё таълимининг амалий аспектини кучайтириш орқали ўқувчиларнинг фан асосла-рини ўрганишга қизиқишини кучайтириш масаласи ёритилган, бу борада чет эл олимлари амалга оширган ишлар таҳлил қилинган.

Калит сўзлар: амалий аҳамият, ҳаёт билан боғлиқлик, кимёвий билим ва кўникмаларни шакл-лантириш.

В статье освещены работы зарубежных и отечественных ученых по решению задачи повы-шения интереса учащихся к изучению химии на основе усиления практического аспекта данного предмета.

Ключевые слова: практическое значение, связь с жизнью, формирование химических знаний и умений.

This article is devoted to the review of works of foreign and domestic scientists in solving the problem of increasing students’ interest in the study of the basics of chemistry on the basis of strengthening the practical aspect of chemistry teaching.

Key words: practical signifi cance, connection with life, interesting information, formation of chemical knowledge and skills.

Ўқув жараёнида кимё таълимининг амалий аспектини амалга ошириш ўқувчиларнинг ил-мий-техник дунёқарашини кенгайтиради, ду-нёқарашларининг шаклланишига ёрдам беради, билим даражасини оширади; маиший ҳаётда, та-биатда, ишлаб чиқаришда экологик саводхонлик-

ни кенгайтиргани сабабли ўқувчиларда кимёвий билимларга эҳтиёж туғдиради.

Кимёга оид замонавий педагогик адабиётлар доимий равишда кимёнинг ҳаёт билан боғлиқлиги мавзусига бағишланган нашрлар билан бойити-либ бормоқда: Г.М.Пичугинанинг “Кимё ва инсон-

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 100: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

100

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

нинг кундалик ҳаёти”, И.А.Леенсоннинг “Ажойиб кимё”, Л.Ю.Аликберова, Н.С.Руккнинг “Фойдали кимё: вазифалар ва тарих”, М.М.Левицкийнинг “Кимё ҳақида жиддий ва табассум билан”, “Ўзбек кимёгар олимлари” ва ҳ.к. Бундай материалнинг катта ҳажмини бошқа ахборот манбалари ҳам сақлайди (Интернет, ўқитувчи компьютер дискла-ри ва ҳ.к.).

Кимё ўқитишнинг ҳаёт билан боғлиқлиги маса-ласини кўриб чиқаётганда шу масалага катта эъти-бор берилган чет эл ўқув қўлланмаларини ҳам эслаш зарур. Жумладан, 1995 йилда рус тилига таржима қилинган Америка кимё жамияти олим ва педагоглари томонидан ёзилган “Кимё ва жамият” номли китобни айтиш мумкин. АҚШ да кимё ўқи-тиладиган 60% дан ортиқ умумтаълим мактабла-рида шу китобдан асосий ўқув қўлланма сифати-да фойдаланилади [1.166]. Унда материал фақат амалий аспектда баён этилган. Сув ресурслари, нефть, озиқ-овқат ресурслари, ядро ресурслари, атмосфера, соғлиқни сақлаш ва бошқа кўплаб мавзулар ҳаётий мисоллар орқали баён этил-ган. Китобда кимёни изчил ўрганиш бўйича талаб амалга оширилмаган, лекин ҳаёт билан боғлиқлик тамойили асосий ҳисобланади. Албатта, бу китоб рефератлар, маълумотлар тайёрлашда қўшимча ўқув манба сифатида, ўқув предметига қизиқиш-ни шакллантиришда, кимё фанининг реал ҳаёт ва бошқа фанлар билан боғлиқлигини белгилашда, шубҳасиз, фойдали ва муҳимдир. Лекин ундан дарслик сифатида фойдаланиб бўлмайди. Шу би-лан бирга, турли синтетик кимёвий бирикмаларни синтез қилиш ва улардан табиий озиқ-овқатлар ўрнига фойдаланишни тарғиб этувчи жамиятлар-нинг салбий ролини ҳам таъкидлаб ўтиш лозим. Бундай озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қи-лувчи аҳоли саломатлиги айрим ҳолларда жид-дий хавф остида қолади. Бу маълумотларни очиқ эълон қилиш бундай маҳсулотларни ишлаб чиқа-рувчилар учун катта молиявий зарар келтиргани учун улар сир сақланмоқда ёки маҳсулот ёрлиқла-рида ўз ифодасини топмаган.

“Кимё амалда” номли М.Фримантл дарсли-ги Англия коллежлари талабалари учун ёзилган ва замонавий мактаб курси учун бироз мураккаб бўлиб, кимёни изчил ўрганишга мўлжалланган. Шуниси диққатга сазоворки, китобга қизиқиш-ни ошириш учун муаллиф уни Ер юзининг турли бурчакларида кимёнинг турли-туман инсон фа-олияти билан боғлиқ соҳалардаги аҳамиятига доир мисоллар, расмлар билан бойитган. Бундан ташқари, китобда буюк кимёгар олимлар ҳақида қисқача биографик маълумотлар, кимё бўйича

Нобель мукофоти лауреатларининг ишларини акс эттирувчи илмий-оммабоп мақолалардан лавҳа-лар келтирилган. Буларнинг барчаси кимёни тари-хийлик аспектида тасаввур этиш ва унинг ҳозирги ривож ланиш ҳолатини олдинги марралари билан таништириш имконини беради. Ҳаёт билан боғлиқ катта материалнинг киритилиши дарслик ҳажми-нинг катталашувига олиб келган (биринчи китоб 528 бет, иккинчи китоб 620 бет). Шунинг учун му-аллифлар китобдан кимёга қизиқувчи юқори синф ўқувчилари ҳамда тўгарак машғулотларида ўқи-тувчиларнинг қўшимча адабиёт сифатида фойда-ланишини тавсия этишади [2, 3].

Бошқа чет эл олимларининг амалий тадқиқот-лари ҳам аҳамиятга эга.

Туркиялик тадқиқотчилар Muammer Calik, Alipasha Ayas “Эритма ва эриш” мавзусини ўз-лаштиришда юзага келадиган қийинчиликларни ўрганиш жараёнида ўқувчилар учун мактабда ки-мёдан олинадиган билимлар ва кундалик ҳаётда-ги кимё билан боғлиқликни, ўзаро алоқани англаш мураккаб эканига эътибор қаратишган. Уларнинг таъкидлашича, ўқитиш жараёнига кўпроқ ҳаёт билан боғланган маълумотларни киритиш ке-рак, ўқувчилар ҳодисалар табиатини яхшироқ тушуниш лари учун маълумотлар фақат айрим ҳолатлар учун бўлмаслиги зарур. Буларнинг бари кимёга қийин ўқув предметига каби муносабатни ўзгартиришга имкон беради [4].

Кимёни ўрганишда аналогияларни қўллашнинг таъсирини тадқиқ этган грециялик тадқиқотчилар Panagiotis Sarantopoulos ва Georgios Tsaparlis биз кимё ўқитишда кўп ҳолларда кундалик ҳаётдаги ҳолатлардан аналогиялар сифатида фойдала-нишимизни уқтирадилар. Бундай аналогияларни улар кучли ижтимоий контекстли аналогиялар деб номлашади. Аналогияли соҳа ўқувчиларга таниш бўлгани учун у самарали ўқув аналогия талаби ҳисобланади. Муаллифлар таъкидлашича, ўқув-чиларни кундалик ҳаётдаги ҳолатларга мурожаат этишга ундаган мисоллар уларнинг эътиборини тортган ва узоқ вақт ёдларида сақланган [5].

Юқоридаги ишларнинг таҳлили асосида респуб-лика умумтаълим мактабларида кимё таълими самарадорлигини ошириш, ўқувчиларнинг кимё ўқув предметини ўрганишга қизиқишларини кучай-тириш, уларнинг табиий-илмий дунёқарашларини кенгайтиришга хизмат қилувчи амалий мазмунда-ги мустақил ишлар ишлаб чиқилиб, ўқув жараёни-да шакллантирувчи тажрибалар орқали синовдан ўтказилди [6].

Қуйида бундай мазмундаги мустақил ишлар-дан намуналар келтирилади:

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 101: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

101

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

§4. Кимёвий элементларнинг дастлабки тоифаланиши

1. Қуйидаги қатордан металларни ажратинг: Hg, Si, H, As, Mg, Ca, Ra, Pt, Au, Ag.

2. Амфотер гидроксид бўлган алюминий гид-роксид сувни тозалашда муҳим ролни ўйнайди. Унга мос келувчи металл ва амфотер оксидни аниқланг.

3. 70 кг вазнли одам организмида 140 мг яқин алюминий бўлади. Унинг амфотер хоссасини на-моён этувчи реакция тенгламаларини ёзинг.

4. Металл бўлмаган водород атомларининг 100 млн тасини бир занжирга кетма-кет бир чи-зиқда териб чиқилса, занжир узунлиги атиги 1 см бўлади. Шунча водород атомларининг массаси ва

миқдорини ҳисобланг.5. Қадимги Римда зодагонларнинг никоҳ узук-

лари соф темирдан тайёрланган. Бу элемент ва унинг бирикмалари турли валентликларда тур-лича хоссаларни намоён этиши сабабларини аниқланг.

6. 1 кг олма мевасида 150 мг алюминий бўл-са, 1 моль алюминий неча кг олмада бўлишини ҳисоб ланг.

7. Алюминий гидроксиди сувни тозалашда ва унинг вақтинчалик қаттиқлигини йўқотишда ишти-рок этади. Унинг амфотер хоссаларини ифода-ловчи реакция тенгламаларини ёзинг.

§5. Кимёвий элементларнинг табиий оилалари

1. Катта ёшли одам организмида 95 гр хлор бор. Бу хлорнинг н.ш.даги ҳажми, миқдори ва мо-лекулалари сонини ҳисобланг.

2. 1 литр денгиз сувида 19 гр хлор мавжуд. Агар инсонларнинг бир кунлик хлорга эҳтиёжи 6 гр ни ташкил этса, сиз ўқиётган синф ўқувчилари-нинг эҳтиёжи учун зарур бўлган денгиз сувининг ҳажмини ҳисобланг.

3. Агар 70 кг вазнли одам организмида 0,03 гр йод бўлса, унинг организмдаги масса улушини ҳи-собланг.

4. Одам қонининг ҳар бир литрида 2,89 гр хлор бўлса, унинг 4,8 л ида қанча хлор иони мавжудли-гини ҳисобланг.

5. Бром иони организмда йод иони антагонис-ти бўлиб, қалқонсимон без гормони – тироксин ишлаб чиқариш тезлигини назорат қилади. Орга-низмда ўртача 200-300 мг бром борлигини ҳисоб-га олган ҳолда унинг фоиз улушини аниқланг.

6. Гипохлорит кислотанинг оқартирувчи хосса-лари хлор таъсири билан эмас, балки бу бирикма парчаланганда ҳосил бўладиган атомар кислород сабаблидир. Бу бирикманинг парчаланиш реак-ция тенгламасини ёзинг.

7. 70 кг вазнли одам орагнизмида 95 гр хлор иони мавжуд. 95 гр хлорнинг миқдори, молекула-лари сони ва ҳажмини ҳисобланг.

Бундай амалий мазмундаги масала ва машқ-ларнинг асосий дидактик имкониятлари қуйидаги-лардир:

- турли ҳунарлар ривожланишида модда ва уларнинг хоссаларига доир амалий билимлар-нинг ролини акс эттириш;

- ўқувчилар кундалик ҳаётларида учратадиган моддалар (дори-дармонлар, маиший кимё воси-

талари, қурилиш материаллари) билан таништи-риш;

- овқат ва ичимликлар тайёрлаш, кир ювиш, уй жиҳозларини тозалаш, тирик организмларда кеча-диган жараёнлар, дорилар таъсир этиш жараёни кабиларнинг кимёвий мазмунини очиб бериш;

- фанлараро боғлиқликни амалга ошириш (фи-зика, биология, экология);

- ҳаётий муҳим муаммоларни (дорилар олиш, белгиланган хоссага эга материаллар олиш, атроф-муҳит муҳофазаси) ечиш усуллари билан таништириш;

- турли ҳолатларда (ёнғин хавфи бор, заҳар-ли моддаларни сақлаш ва улардан фойдаланиш, алкоголь, никотин, наркотикларнинг организмга таъсири, маиший кимё воситаларидан фойдала-ниш, ёнғин пайтида, куйишда ўзини тутиш) модда ва улардан фойдаланиш меъёрлари, ўзини тутиш қоидалари билан таништириш;

- ўқувчиларни турли кимёвий касбларга йўнал-тириш (кимё саноатининг асосий тармоқлари, кимёвий ишлаб чиқаришнинг илмий асослари, кимё билан боғлиқ касблар ҳақидаги билимларни шакл лантириш).

Юқорида олиб борилган шакллантирувчи тажри-баларнинг дастлабки таҳлили ўқувчиларнинг кимёв-ий билим ва кўникмаларини самарали шакллан-тиришда бундай мазмундаги мустақил ишлардан систематик тарзда фойдаланиш кимё таълими са-марадорлигини ошириш омилларидан бири бўлиши мумкинлигини, ўқувчиларнинг кимёвий бирикмалар табиий ҳолида самарали таъсир этишини, синтетик озиқ-овқат маҳсулотларининг организмга салбий таъсирини англашларида муҳим таълим-тарбиявий вазифани бажаришини кўрсатади.

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 102: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

102

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

Адабиётлар:

1. Зайцев О.С. Методика обучения химии. Теоретические и дидактические аспекты. – М.: Владос, 1999. – 384 с.

2. Фримантл М. Химия в действии. В 2-х ч.Ч.1: Пер.с анг.- М.: Мир,1998. - 528 с.3. Фримантл М. Химия в действии. В 2-х ч.Ч.2: Пер.с анг.- М.: Мир,1998. – 620 с.4. Muammer Calik, Alipasha Ayas. A cross-age study on the understand ing of chemical solutions and their

components. International Educa tion Journal, 2005, 6(1), 30-41.5. Panagiotis Sarantopoulos, Georgios Tsaparlis. Analogies in chemistry teaching as a means of attainment

of cognitive and affective objectives:Na longitudinal study in a naturalistic setting, using analogies with a strong social content .Chemistry Education: Research and prac- tice.2004, Vol. 5, No. 1, pp. 33-50

6. Аскаров И.Р., Думанов Б.М. Из опыта проведения домашнего химического эксперимента // Про-блемы школьного образования. -2015. – № 2.- С.126-130.

Андижон давлат университети,2017 йил 10 апрелда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. И.Асқаров)

ДИДАКТИК ПРИНЦИПЛАРДАН ФОЙДАЛАНИБ МУҚОБИЛЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР БЕРИШ

Ҳ. Жўраев

Мақолада муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар беришда дидактик принципларга асосланишнинг зарурати ва аҳамияти ёритиб берилади.

Калит сўзлар: таълим жараёни, дидактик принциплар, муқобил энергия манбалари,“иссиқ қути”, паст ҳароратли қурилмалар, иссиқхона ҳодисаси, қуёш энергияси.

В статье обоснована необходимость следования дидактическим принципам в процессе пред-ставления сведений об альтернативных источниках энергии.

Ключевые слова: процесс обучения, дидактический принцип, альтернативный источник энер-гии, “горячий ящик”, парниковый эффект, солнечная энергия.

This article stresses the importance and signifi cance of pedagogical principles in providing information on the alternative energy.

Key words: the process of education, didactic principles, alternative sources of energy, «solar air heater» low-grade plants, greenhouse effect, power solar.

Таълим жараёнини самарали ташкил этиш ва унда кўзланган мақсадга эришиш учун фан-техни-ка ривожланишига доир энг асосий масалаларни фан дастурларида ўз ўрнида акс эттириб бориш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Таълим жараёни замонавий техника ва тех-нологиялар, педагогик технологиялар ҳамда ўқи-тишнинг дидактик воситаларидан, дидактик прин-циплардан ўз ўрнида фойдаланиб ташкил қилиш орқали самарали натижага эришиш мумкин. Қу-йида дидактик принципларнинг айримлари маз-мун ва моҳияти, таълим жараёнида амалга оши-риш кетма-кетлиги тўғрисида маълумотлар баён қилинади.

Тизимлилик ҳамда кетма-кетлик принципи. Ўқи-тилаётган ҳар бир фан мавзуси ўзининг хусусият-ларига кўра маълум бир тизим билан белгилан-ган тарзда ўтилиши лозим. Шу сабабли билимни қабул қилишда таълим олувчилар ҳам аниқланган кетма-кетликда ҳамда белгиланган тизимда фао-лият юритиши керак. Демак, янги материал билан аввал тушунтирилган материал орасида ўта яхши боғланиш, яъни изчиллик бўлиши зарур. Шундай қилиб, у ёки бу маънодаги билим, унинг ички тузи-лиши, таълим олувчиларнинг билим даражасига мос тизим асосида берилади.

Ушбу принципни амалга ошириш қуйидагилар-ни бажаришни тақозо қилади:

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 103: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

103

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

· ўқитилувчи материални олдиндан режа-лаштириб, мантиқий боғлиқ қисмларга ажратиш ва уларнинг ҳар бири билан ишлаш тартиби ҳамда ўзлаштириш методикасини аниқлаш;

· ҳар бир мавзуга таянч билимининг элемент-ларини аниқлаш, асосий ғояни, тушунчаларни ажратиб олиш ва материални уларнинг атрофига бирлаштириш;

· курсни ўқитишда далиллар, қонунлар ва на-зариялар орасидаги боғланишларни аниқлаб, уларни маълум кетма-кетликда тушунтириш;

· ўқув предмети унга тегишли илмнинг кичрайти-рилган нусхаси бўлганидан, унинг ички мантиқини бузмай, белгиланган кетма-кетликда тушунтириш;

· назарий билимларни шакллантиришнинг амалда тасдиқланган усулидан фойдаланиш ва назариянинг асосини тушунтириш; назарияни ўз-лаштириш элементларини очиб бериш, ундан ке-либ чиқадиган натижаларни белгилаш, қўлланиш соҳаси ҳамда чегарасини аниқлаш;

· олдин ўтилган материалларни тез-тез такрор-лаш ҳамда уларни тартибга солишга эътибор бериш;

· ўқув меҳнатининг келажагини кўрсатишга ҳа-ракат қилиш;

· бу муаммони, курсни ўқиб бўлгандан сўнг, умумлаштириш ҳамда тизимлаштириш ишларини бажариш;

· таълим олувчиларни мунтазам ва мақсадли кузатув юргизишга ўргатиш [1,4].

Ўқувчиларга берилаётган муқобил энергия ман-балари тўғрисидаги маълумотлар ҳам маълум ти-зим асосида амалга оширишни талаб этади. Муқо-бил энергия манбалари асосида ишловчи паст ҳароратли қурилмаларнинг тузилиши ва ишлаш жараёни тўғрисидаги маълумотлар беришдан ав-вал, “Иссиқ қути”нинг тузилиши ва ишлаш жараёни тўғрисидаги барча маълумотлар тўғрисида хабар-дор қилиш талаб этилади. Чунки муқобил энергия манбалари асосида ишловчи “Паст ҳароратли қу-рилмалар”нинг ишлаш жараёни бевосита “Иссиқ қути”нинг ишлаш жараёнига асосан ишлайди. “Ис-сиқ қути”нинг тузилиши ва ишлаш жараёни тўғриси-да етарли маълумотга эга бўлмасдан туриб, “Паст ҳароратли қурилмалар” тўғрисида маълумотларни ўзлаштириш қийин бўлади.

“Иссиқ қути”нинг тузилиши қуйидагича: у ёғоч, металл ёки бетон асосдан иборат. Унинг асоси-га қорага бўялган металл, сув ёки қуритилади-ган маҳсулот, умуман, ёруғлик нурларини ютувчи жисм жойлаштирилади. Устки қисми шиша ёки по-лиэтилен плёнка билан қопланади.

Тайёрланган қути жанубга қаратиб (20–40°)га ўрнатилади. Тушаётган ёруғлик нурларининг маъ-лум бир қисми шишадан ўтиб ишчи жисм томони-дан ютилади. Иссиқ қутида ҳароратнинг кўтари-

лишига иссиқхона ҳодисаси сабаб бўлади. Ушбу жараённинг физик талқини қуйидагича. Маълумки, жисм ҳарорати қанча юқори бўлса, ундан тарқалув-чи ёруғлик тўлқин узунлиги шунча кичик бўлади. Қуёш нурининг тўлқин узунлиги қисқа бўлиб, уни шиша яхши ўтказади. Ютилган нур таъсирида қи-зиган ишчи жисм ҳарорати паст бўлгани учун узун тўлқинларни тарқатади. Бундай тўлқинларни шиша ёмон ўтказади. Натижада қути ёруғлик тутувчи қа-фасга ўхшаб қолади. Ичкарида ҳарорат кўтарила-ди. Бу ҳодисага иссиқхона эффекти дейилади [2].

Қуёшнинг нур энергиясини тўпламасдан ишлов-чи “иссиқ қути” типидаги қурилмалар паст ҳарорат-ли қуёш қурилмалари деб аталиб, уларга: 1) қуёш сув чучитгичлар, 2) қуёш сув-иситгичлар, 3) қуёш иссиқхоналари, 4) қуёш қуритгичлар, 5) қуёш мева сақлагичлари ва совутгичлари киритилади.

Илмийлик принципи. Ўқитиш жараёни ҳар бир ўқув предметига тегишли илмий, тажрибада тас-диқланган маълумотларни беришни талаб қилади. Шунинг учун таълим олувчиларни ўқитишда илмий тадқиқот методларига яқин, уларга уйғун методлар-дан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Илмийлик принципи асосида инсон оламни билиш имконига эга, деган концепция ётади. Илмий тадқиқотлар асосида олинган маълумотлар оламнинг объектив манзарасини бериши зарур. Илмийлик принципи-ни амалга ошириш мақсадида педагоглар ҳар бир дарсни ташкил этишда таълим олувчиларга мўл-жалланган илм асосларини бергандагина уларда ўзларига нисбатан ишонч ҳосил қилади.

Ўқитишнинг илмийлигини таъминлашда қуйи-дагиларга мурожаат қилиш керак:

- ўқитиш жараёнини педагогика, психология ҳамда дидактика илмлари ҳамда илғор тажри-ба-ютуқлар асосида амалга ошириш;

- таълим олувчиларнинг хусусиятларига мос кўр-газмалилик билан абстракцияни уйғунлаштириш;

- ўқув предметининг ички мантиқига мос илмий ютуқлардан ўз ўрнида фойдаланишга ҳаракат қи-лиш;

- ҳар бир ҳодиса ва қонуниятларни ўзлашти-ришга дидактик нуқтаи назардан ёндашиш, таъ-лим олувчиларда илмий дунёқарашни шакллан-тиришга жиддий эътибор бериш;

- янги ўзлаштирилган тушунчаларни тизимли такрорлаш, вақт ўтиши билан унинг мазмунига янги белгиларни киритиш орқали уларнинг ривож-ланишини таъминлаш;

- ҳар бир ўқув предмети бўйича пайдо бўлган янги илмий атамалардан ўз вақтида ва ўринли фойдаланиш ҳамда уларнинг маъносини таълим олувчиларга яққол тушунтириш;

- таълим олувчиларнинг илмий тадқиқот ишига қизиқишларини ривожлантириш чорасини кўриш;

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 104: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

104

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

- сўнгги илмий ютуқлар билан бирга, янги тех-нологиялар бўйича ҳам маълумот бериш;

- илмий билимлар инсоннинг шахсий ҳаёти ва жамиятнинг ривожланишига қўшган ижобий таъ-сирини очиқ ва яққол кўрсатиб бериш;

- илмнинг чексизлиги, унинг ҳақиқатга узлуксиз яқинлаштиришини тушунтириш ва б. [1,4].

Муқобил энергетиканинг замонавий технология-ларини жорий этиш бўйича халқаро тажриба шун-дан далолат берадики, ҳар бир мамлакатда муқо-бил энергетика технологияларини ривожлантириш ҳамда жорий этишга тўсқинлик қилувчи муайян меъ-ёрий-ҳуқуқий, иқтисодий, техник, психологик, ахбо-рот ва бошқа омиллар мавжуд. Буларнинг барчаси қайта тикланадиган энергетик технологияларига бе-восита тааллуқли бўлмаса-да, қайта тикланадиган энергия манбаларининг мавжуд салоҳиятини кенг кўламда ўзлаштиришга халақит бермоқда.

Сўнгги йилларда ўтказилган тадқиқотлар Ўзбе-кистонда қайта тикланадиган энергетик техноло-гияларни кенг миқёсда ривожлантиришга ёрдам берадиган айрим механизмларни идентифика-циялаш, шунингдек, бу борадаги камчиликларни аниқлаш ҳамда бартараф этиш бўйича қатор тав-сияларни тайёрлаш имконини берди.

Қуёш энергиясидан икки мақсадда фойдала-ниш мумкин: тўғридан-тўғри электр энергиясига айлантириш; иссиқликка айлантириш.

Қуёш энергетик қурилмаларини ярим ўтказ-гичлар ташкил этган бўлиб, уларнинг фойдали иш коэффициенти (ФИК) ҳозирги пайтда тахминан 20-40 % атрофида (лаборатория шароитида), ишчи ҳолатда эса (8-15) % атрофида. Асосий камчилиги – нархнинг қимматлиги ва ФИКнинг пастлигидадир.

Қуёш иссиқлик қурилмаларига қуёш сув исит-гич қурилмалари, сув чучитгичи, мева қуритгич ва қуёш иссиқхоналарини мисол қилиш мумкин. Уларнинг афзаллиги таннархининг арзонлиги ва ФИКининг нисбатан юқорилигидадир (50-60%).

Ҳеч кимга сир эмаски, ҳозирги кунда жойлар-да аҳоли кундалик эҳтиёжлари учун берилаётган электр таъминотидаги узилишлар аҳоли турмуш тарзига салбий таъсир қилади. Кўплаб тоғ, тоғол-ди ёки чўл ҳудудлари ҳамда олис ҳудудларда электр таъминоти яхши йўлга қўйилмаган ёки бутунлай мавжуд эмас. Бу эса истеъмолчиларни электр энергияси билан узлуксиз таъминлаш чо-ра-тадбирларини ишлаб чиқиш ва амалиётга тат-биқ қилишни талаб қилади. Аммо бундай қурил-малар таннархининг юқорилиги муаммо ечимига салбий таъсир қилмоқда.

Тарихийлик принципи – илмнинг асосини ўқи-тишда унинг ривожланиш тарихи, ривожланишда-ги қарама-қаршиликлар ва ғоялар кураши, илмий ютуқларнинг пайдо бўлиши, турли илмий соҳалар

ривожига олимларнинг қўшган ҳиссасига тааллуқ-ли материалларни баён қилишни тақозо қилади. Уни амалга ошириш учун қуйидага шартларга эъти борни қаратиш зарур:

- ижтимоий муносабатларни билиш орқали илм да пайдо бўлган муаммони тушунтириш;

- қандайдир кашфиёт учун олимнинг олдига қўйилган масалаларни белгилаш;

- тарихий ўй-фикрларни, тажрибаларнинг мо-делини кўрсатиш;

- олимлар фойдаланган фундаментал тажри-балар билан таълим олувчиларни таништириш, имкон бўлса кўрсатиш;

- тажрибада топилган ҳодисани, қонуниятларни сифат ва миқдор жиҳатдан ифодаловчи махсус ту-шунчаларни илмга кириш босқичларини кўрсатиб бериш ва мантиқий кетма-кетлигини тушунтириш;

- олимлар чиқарган хулосаларнинг ўзига хос-лиги ва уларнинг кейинги ўзгаришлари билан таъ-лим олувчиларга тушунтириш;

- олимлар кашф қилган янгиликларнинг қўлла-ниши ва уларнинг инсоният ҳаёти ҳамда жамият ривожида тутган ўрнини аниқ кўрсатиб бериш;

- айрим олимларнинг оламни билишга, инсони-ят цивилизациясига қўшган ҳиссасининг моҳияти ва мазмунини ишончли далиллар билан кўрсатиб бе-риш, уларнинг фидойилик ва миллатлараро онг-се-зими юқори даражада эканлигини кўрсатиш ва б. [4].

Муқобил энергия манбаларига оид маълумот-лар беришда ҳам тарихийлик принципидан фойда-ланиш имкониятлари мавжуд. Қуйида ўқувчиларга таништириш мумкин бўлган муқобил энергия ман-баларига оид тарихий маълумотларни келтириб ўтамиз. Инсонлар қадим замонлардан буён қуёш энергиясидан фойдаланиш учун интилиб келган. Масалан, буюк мутафаккир Архимед сферик кўзгу-нинг фокус масофаси эгрилик радиусининг ярмига тенглигини исботлаган ва бундай кўзгулар ёрдами-да қуёш энергиясини тўплашга интилган.

Ўрта Осиё олимлари ўрта асрларнинг бош-ларидаёқ линза қуёш нурларини тўплаш қоби-лиятига эгалигини аниқлаганлар. Абу Райҳон Беруний ва унинг замондоши Абу Али ибн Сино линза ва кўзгуларнинг фокусловчи хоссаси-ни тўғри тушунганлар. Ибн Сино “Донишнома” асарида қуёш нурларининг иссиқлик таъсири ва линзанинг оптик хоссаси тўғрисида қуйидаги-ларни ёзган: “Лупа ёрдамида куйдириш шунинг учун ҳосил бўладики, унда ҳамма томондаги нурни йиғилувчи бир нуқта бор. Бу нуқта кучли ёруғланади ва қизийди” [3]. Ибн Сино ёндиргич кўзгуларнинг лупага ўхшаш хоссалари борлиги-ни тасдиқлайди.

XVI асрдаёқ қуёш печлари билан кўпгина таж-рибалар ўтказилгани маълум. Қуёш печлари ёр-

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 105: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

105

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

дамида юқори температуралар олинган эди. 1695 йилда Флоренцияда Авераний ва Торджинолар катта линза ёрдамида олмосни буғлантирганлар. 1741 йилда атоқли рус олими М.В.Ломоносов “Катотрикоп-диоптрик ёндиргич асбоби” асарида 8 та линза ва 8 та кўзгудан иборат юқори темпе-ратурали қуёш печини таклиф этган. Замонавий қуёш печи биринчи марта 1921 йилда Германия-да Штраубел томонидан қурилган. Юқори темпе-ратуралар олиш масалаларини ҳал этишда қуёш печларини қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги исботлаб берилган.

Қуввати 1,5-3 кВт бўлган бир қанча қуёш печла-ри яратилган. Улар диаметрлари 2-3 м га тенг про-жектор типидаги параболоид кўзгулардан ташкил топган. Бунда асосий печнинг фокал доғи соҳаси-да иссиқликнинг қуввати 50 кВ га етади. Парабо-лоид шаклдаги кўзгунинг сирти эса 90 м2га тенг. Бу параболоид 0,43 A кўзгу орқа томонига кумуш суркалган юпқа шиша кўзгулардан иборат бўлиб, уларнинг сони 2500 та. Бу кўзгулардан ҳосил бўладиган йиғма сирт деярли параболоид шакли-да бўлади. У қўзғалмас, ботиқ томони шимолга қаратилган бўлиб, кўзгунинг рўпарасида юзи 135 м2 га тенг ясси ориентирловчи-гелиостат жойлаш-ган. Гелиостат мойли домкрат ёрдамида ҳара-катга келтириб турилган. Қуёш печининг асосий вазифаси ўзига тушувчи қуёш энергиясини кичик юзага йиғишдан иборат. Шунинг учун ҳам қуёш пе-чининг асосий қисми текширилувчи объектга қуёш нурларини тўплаб туширувчи оптик системадан ташкил топган. Қуёш печини қуришда асосан кўз-гулардан фойдаланилади.

Ҳозирги вақтда юқори температурали қуёш печлари бир қанча мамлакатлар (Жазоир, Япо-ния, Франция, АҚШ, Германия, Ўзбекистон ва бошқалар)да бор. Параболоид кўзгу жуда катта ўлчамга эга бўлиши керак бўлган ҳолларда гели-остатни умумий механизм билан бошқариладиган

унчалик катта бўлмаган бир неча кўзгулар тўпла-мидан иборат қилиб олинади.

Муқобил энергия манбаларидан бири бўлган шамол энергиясидан фойдаланиш ҳам ўзининг ривожланиш тарихига эга. Дарс машғулотларида шамол энергиясидан фойдаланиш тарихига оид қуйидаги маълумотлардан фойдаланиш ўринли ҳисобланади.

Шамол энергиясидан маиший мақсадларда фойдаланиш тарихи ҳам узоққа бориб тақалади. Манбаларда келтирилишича, милоддан олдин-ги II асрда Форс ўлкасида дон янчиш мақсадида илк марта шамол тегирмонлари қўллана бошла-ган. XIII асрга келиб бундай қурилмалар Европа-га кириб борган. Электр токи ишлаб чиқаришга мўлжалланган шамол электр станцияси (ШЭС) дастлаб 1890 йилда Данияда бунёд этилган. 1930 йилда шамолли энергетик қурилманинг лойиҳаси ишлаб чиқилди ва кейинчалик Қримда жаҳонда биринчи 100 кВ қувватга эга, диаметри 30 метрли шамол ғилдираги ўрнатилди. ШЭС ишлаб чиқар-ган электр токи Севастополь электр станциясига тўғридан-тўғри уланган эди. Аммо Иккинчи жаҳон уруши даврида бу ШЭС вайронага айланди. XX асрнинг 40-70 йилларида соҳа инқироз даврини бошидан кечирди. 1980-йилларга келиб, АҚШ-нинг Калифорния штатида ШЭС ёрдамида электр ишлаб чиқарувчилар учун қатор имтиёзларнинг яратилиши билан соҳага бўлган қизиқиш яна жон-лана бошлаган. Бундай маълумотларни жуда кў-плаб келтириш мумкин [5].

Муқобил энергия манбаларига доир маълу-мотлар дидактик принципларга таяниб тушунти-рилса, ўқувчиларнинг ўқув материали мазмуни-ни тушуниши осон кечади, уларда тушунчалар, қонунлар ва далиллар моҳиятини тушуниб етиш кўникмалари шаклланади, билим даражаси кенга-яди, интеллектуал салоҳияти ошади, дунёқараши кенгаяди.

Адабиётлар:

1. Джўраев М., Саттаров Б. Физика ва астрономия ўқитиш назарияси ва методикаси. – Т.: Фан ва технология, 2015. – 352 б.

2. Хайриддинов Б., Содиқов Т., Нуриддинов Б. Ўрта мактабда гелиотехника элементлари.– Т.: Фан, 1995.- 192 б.

3. G’aniyev A.G., Avliyoqulov A.K, Almardanova G.A. Fizika, I qism: Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun darslik.- T.: O’qituvchi NMIU, 2005. -384 b.

4. Djo’rayev M. Fizika o’qitish metodikasi (umumiy masalalar). O’quv qo’llanma.– T: ABU MATBUOT-KONSALT, 2015. – 280 b.

5. Qahhorov S.Q., Jo’rayev H.O. Muqobil energiya manbalari. Darslik. – T: Niso Poligraf, 2016. – 214 b.

Бухоро давлат университети, 2017 йил 18 майда қабул қилинган

(Тақризчи: проф. С.Қ.Қаҳҳоров)

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 106: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

106

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАР ОРҚАЛИ НЕМИС МАДАНИЯТИ БИЛАНТАНИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

М.Носирова

Мақолада мутахассислар тайёрлашда немис халқининг маданияти фактларидан самарали фойдаланиш механизмлари ва дарс жараёнида интерфаол усулларни қўллаш ҳақидаги маълумот-лар кенг ёритилган.

Калит сўзлар: маданият, имконият, интерфаол, тежамкорлик, методика, усул, технология.

В статье освещаются механизмы использования фактов немецкой культуры при подготовке специалистов, а также дана информация о применении интерактивных методов обучения.

Ключевые слова: культура, возможность, интерактивный, экономичность, методика, метод, технология.

The article proposes the use of factors from the life experience of Germans in training the qualifi ed specialists. It also contains the information on the use of interactive methods of teaching.

Key words: culture, opportunity, interactive, economy, training, method, technology.

Тил ва маданиятнинг чамбарчас боғлиқ экан-лигию тил ўрганишда маданиятни билишнинг аҳа-мияти ака-ука Гриммларнинг тадқиқот ва изланиш-ларидаёқ кўринади. В.Гумбольдт немис тилини маданияти орқали ўрганиш мақсадга мувофиқ деб билган бўлса, тил ва маданиятнинг ўзаро боғ-лиқлигини неогумбольтд мактаби намоёндалари Л.Вейсберг ва К.Леви-Стросслар таъкидлаб айта-дилар. Жумладан, К.Леви-Стросс “Тил маданият-нинг маҳсулидир ва унинг яшаши учун асосдир” деб ҳисоблайди. Тилларни маданият орқали ўрга-ниш ғоясини рус олимлари А.Брюкнер, В.Иванов, В.Топоров, Н.Толстойлар ҳам илгари суришган.

XIX асрдан бошлаб педагоглар мамлакатшунос-лик ва тилшунослик йўналишларини бирлаштирган ҳолда ўқитиш, дарсларда грамматика билан бир қа-торда тили ўрганилаётган давлатни чуқур ўрганиш ғоясини илгари суришган. Тилни маданият орқали ўрганишда, ўқувчиларни тили ўрганилаётган мам-лакат билан таништиришда интерфаол усуллардан фойдаланиш самарали усуллардан биридир.

Немис тилини ўрганишда методик йўналишлар-дан бири “лингвомамлакатшунослик”дир (лингво-страноведение). Ушбу йўналиш ўз ичига тили ўрга-нилаётган мамлакат тарихи, давлат қурилиши, аҳо-лиси, иқтисодиёти ва маданиятини ўрганади. Немис тилида ушбу йўналиш “Landeskunde” деб аталади.

Шуни айтиш жоизки, немис маданиятининг ўзига хослиги унинг тартиб-интизомга риоя қили-ши, вақтнинг қадрига етиши ва доим барча нар-саларни ўз вақтида қилишга интилиши ва тежам-корлигидадир. Мутахассислар тайёрлашда немис таълим тизимида қуйидаги миллий хусусиятларга алоҳида эътибор берилади: die Ordnungsliebe – тартиб интизомга бўл-

ган муҳаббат;

Befehl ist Befehl – қонунга бўйсуниш;Pünktlichkeit – бирсўзлилик, масъулиятлилик;Sparsamkeit – тежамкорлик кабилар. Немис маданиятининг ўзига хослиги шундаки,

ҳар бир ишда ушбу тўрт хусусиятдан келиб чиққан ҳолда ҳаракат қилинади.

Немис тилидан мутахассислар тайёрлашда ҳам мазкур хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда турли хил услубий қўлланмалар ва интерфаол усуллар ишлаб чиқилган. Жумладан:

1. “Гуруҳ” шаклида ўрганиш. Гуруҳ шаклида ташкилланган дарслар: гуруҳ бир

нечта иштирокчидан иборат: “шеф” – гуруҳ олдига қўйилган мақсаддан четга чиқилмаслигини таъмин-лайди, “хронометрист” – вақтга масъул иштирокчи, “секретарь” – муҳокамалар ва хулосаларни ёзиб боради. Роллар ижросида немис халқи менталите-ти, унинг ўзига хос турмуш ва фаолият тарзи ҳи-собга олиниши муҳим. Чунки фақат шу ҳолдагина тил ўрганишда кўзланаётган иккинчи мақсад – тили ўрганилаётган мамлакат, унинг халқи менталитети эътибордан четда қолмаган бўлади.

2. Интерфаол усуллардан яна бири – ко-микслар ёрдамида немис тилини ўрганиш.

Комикслар бугунги кунда ижобий баҳога эга: улар “серияли санъат” номи остида алоҳида санъ-ат тури сифатида ном чиқарган бўлиб, замонавий Ғарб, хусусан, немис маданиятида ўзига хос ўрин тутади. Услуб жиҳатидан рассомчилик ва видео-дан илҳомланган ҳамда сиёсату автобиография-дан тортиб то репортажларгача кўплаб жанр-ларни қамраб олган комикслардан бугунги кунда ҳаттоки таълим воситаси сифатида, масалан, чет тили дарсида фойдаланилади.

“Комикс тили ҳар доим ҳам осон эмас ва у чет тили дарсини бошловчиларга мос келади,- дея

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 107: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

107

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

фикр билдиради Гёте институтининг тил бўлими ходимаси доктор Мануела Бек.- Бироқ расмлар ва сўз чизмалари унда муҳим аҳамиятга эгалиги туфайли комикслар немис тилини ўрганувчилар учун умумий асар сифатида тезда тушунарли бўлади” [2.35]. Кундалик турмуш мавзуларига му-рожаат қилиши ва катта ақлий салоҳиятни ишга солгани учун ҳам комикслар, Бек хонимнинг наза-рида, тил дарсларига мос келади: “Саша Ҳомор ёки Арне Белстдорф каби ижодкорлар бажонидил кундалик мавзулардан фойдаланишади. Бу мав-зулар тил ўрганувчиларига яқин бўлгани учун ҳам, айниқса, ёш ўқувчилар айнан комикслар билан бажонидил шуғулланишади” [2.35].

Гёте институти ходимлари тил ўрганишда бо-шловчилар ҳам фойдаланиши мумкин бўлган дидактик қўлланма яратдилар. Швециядаги Гёте институти грамматика дарси учун интернетдан кў-чириб олса бўладиган комиксли қўлланмаларни таклиф этади. Ушбу услубдан мактабгача таълим муассасаларида фойдаланиш мумкин.

Комиксдан дарсда фойдаланиш, айниқса, расм ларни сўз ёрдамида (тавсифлар билан) тас-вирлаш ва расм асосида ҳикоя қилиш учун асос сифатида жуда самарали бўлади.

2.Мусиқа орқали немис тилини ўрганиш.Ушбу услуб ёш мутахассисларни тайёрлашда

қизиқарли ва “қувноқ” усуллардан бири ҳисобла-нади.

Мисол учун, немис гуруҳи “Basta” куйлаган қў-шиқ нақорати:

Deutsche werden Helden über Nacht,Deutsche lassen auch mal Frauen an die Macht,Deutsche sind zwar blond, aber nicht doof,Deutsche lieben Zäune und jagen sich vom Hof

[3.30].Қўшиқ тинглангандан сўнг ўқувчиларга қўшиқ

матнидаги айрим сўзларни тушириб қолдириб ёзилган варақ берилади:

Deutsche werden Helden über _______________,Deutsche lassen auch mal ________ an die

Macht,

Deutsche sind zwar _______, aber nicht _______,Deutsche _______ Zäune und jagen sich vom HofШуни айтиб ўтиш жоизки, қўшиқ ёрдамида тил

ўрганиш самарали интерфаол усуллардан бўлиш билан бирга, немис маданияти билан таништи-ришнинг ҳам ўзига хос технологиясидир.

Қўшиқ орқали тил ўргатишда ўрганувчиларда тинглаб-тушуниш малакаларини шакллантириш ва такомиллаштириш назарда тутилади. Қўшиқ-ни тинглаганда ўрганувчилар диққати унда нима ҳақида куйланаётганига ва унинг асосий ғояси нима эканини тушунишга қаратилади. Бунда ўша қўшиқнинг тили ўрганилаётган мамлакат адаби-ёти, маданияти ва санъатининг бир вакили эка-ни, халқи менталитетини кўрсатувчи кичик асар эканлигини англашга ундаш керак бўлади. Тил ўрганувчининг қўшиқ мазмунини монолог ёки ди-алог усулида баён этиши уни мулоқотга ўргатади. Тинглаб-тушуниш малакалари шаклланган тил ўрганувчи тинглаган қўшиқларга ўзининг муноса-батини ифодалаб, шу асосда клиплар ишлаши мумкин. Бу эса тили ўрганилаётган мамлакатнинг маданиятини тасвирий ҳаракат орқали кўрсатиш-га ундаш баробарида унинг мукаммалроқ ўргани-лишига замин бўлиб хизмат қилади. Кўринадики, қўшиқ орқали тил ўрганиш билан бошқа усуллар-ни синтез қилган ҳолда ҳам яхши педагогик сама-рага эришиш мумкин экан.

Хулоса қилиб айтганда, хорижий тилларни ўр-ганишни янада такомиллаштириш давр талаби эканлигини назарда тутган ҳолда, тил ўргатиш-нинг илғор усул ва технологиялари, ахборот-ин-формацион технологиялардан фойдаланиб тили ўрганилаётган мамлакат ҳақида турли маълумот-ларни бериш самарали натижалар беради. Бу тил ўрганувчиларда нафақат ўрганилаётган тилдан амалий фойдаланиш кўникмаларини ҳосил қи-лиш, балки шу билан бир қаторда уларнинг умум-маърифий савиясини юксалтириши, яъни дунё ҳақидаги билим ва тасаввурларини кенгайтириши билан ҳам аҳамиятлидир.

Адабиётлар:

1. Schritte plus Neu: digitale Ausgabe, Interaktive Möglichkeiten, Copyright © HueberVerlag, 2007.2. Rottmann, Karin; Wicke, Rainer E. «Deutsch als Fremdsprache» Mehrsprachigkeit - Unterricht –

Theorie Musik und Kunstim Unterricht Deutsch als Fremdsprache, Cornelsen Verlag, 2015 J, 30- б.3. http: //www.cornelsen.de/erw/1.c.3230104.de

Андижон қишлоқ хўжалик институти,2017 йил 12 февралда қабул қилинган

(Тақризчи: доц. М.Саидхонов)

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ

èæòèìîèé-ãóìàíèòàð ôàíëàð

Page 108: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

108

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ ФРОНТ МАТБУОТИДА

Шамсутдинов Р.Т. Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари. 3 жилдлик.- Т.: Академнашр, 2017.

Ўзбекистон халқларининг совет ҳокимияти йилларида босиб ўтган мураккаб ва зиддият-ли тарихий йўлини бир хилда баҳолаб бўлмай-ди. Советлар даврини ҳақиқатда қандай кечган бўлса, шундайлигича: барча ижобий ва салбий жиҳатлари, парвозлари-ю таназзуллари, тари-хий жараёнларнинг барча жабҳаларини назар-да тутган ҳолда тадқиқ этиш лозим. Жумладан, Ўзбекистон халқларининг иккинчи жаҳон уруши-даги иштироки долзарб мавзулардан бири са-налади. Уруш Ўзбекистон сарҳадларида кечган бўлмаса-да, халқимиз уруш ҳаракатлари собиқ Совет давлати ҳудудларига кўчган (1941 йил 22 июнь) дастлабки кунларданоқ душманни тўх-татиш ва уни улоқтириб ташлаш учун курашга отланди. Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий салоҳияти тўлиқ фашизмга қарши курашга са-фарбар этилди. Халқимизнинг ғалаба йўлидаги машаққатли меҳнати, юксак инсонпарварлик, ху-сусияти, жанггоҳлардаги жасоратлари тарихини бирламчи манбалар асосида ёритиш шу куннинг долзарб мавзулари сирасига киради. Шу нуқтаи назардан профессор Р.Т.Шамсутдиновнинг “Ик-кинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари” номли уч жилдли китоби ҳам Ўзбекистоннинг иккинчи жаҳон урушидаги иштироки тарихининг ҳали тўлиқ очиб берилмаган қирраларини ёритишга, унинг кемтик жиҳатларини тўлдиришга хизмат қилиши шубҳасиздир.

Шу ўринда ўзбек матбуоти тарихига назар ташласак, матбуот вужудга келган илк кунла-ридан бошлабоқ Туркистон халқининг мада-ний-маърифий ҳаётига, ижтимоий онги ва дунё-қарашининг шаклланишига катта таъсир кўрсат-ганига амин бўламиз.

Туркистонда совет ҳокимияти ўрнатилганидан сўнг мустабид тузум ўз ғояларини халқ онги га сингдиришда, сиёсий-ижтимоий ва маданий тад-бирларни амалга оширишда матбуотдан усталик билан фойдаланди. Ўзбек матбуоти, бош қа собиқ иттифоқдош республикалар матбуоти сингари, Иккинчи жаҳон уруши йилларида халқ ҳамда армияни душманга қарши курашга сафарбар этишда, жангчиларнинг жанговар руҳини кўта-ришда совет ҳокимиятига қудратли мафкуравий

қурол бўлиб хизмат қилган. Шунинг учун ҳам, му-аллиф китобнинг кириш қисмида таъкидлаб ўт-ганидек, иккинчи жаҳон уруши даври матбуоти-нинг, жумладан, фронт газеталарининг фашизм устидан эришилган тарихий ғалабага қўшган ҳиссасини юқори деб баҳолаш мумкин.

Кенг китобхонлар оммасига тақдим этила-ётган ушбу китоблар “Ватан учун”, “Суворов-чи”, “Совет жангчиси”, “Қизил аскар хақиқати”, “Ватан шарафи учун”, “Душманга қарши олға”, “Фронт ҳақиқати”, “Ғалаба байроғи”, “Қизил ар-мия”, “Бонг” номли иккинчи жаҳон уруши фронт-ларида чоп этиб борилган ҳарбий газеталарнинг маълум сонларидаги материаллар асосида тай-ёрланган. Улар ўша суронли уруш йилларига оид бирламчи манбалар, яъни иккинчи жаҳон урушининг турли фронтларида ўзбек тилида чоп этилган газеталар саҳифаларида эълон қилин-ган материаллар асосида Ўзбекистон халқининг иккинчи жаҳон уруши йилларидаги иштироки тарихини ҳали тўлиқ ёритилмаган жиҳатларини очиб беради.

Иккинчи жаҳон уруши фронтларида ўзбек ти-лида чиққан газеталар фронт ва фронт ортидаги Ўзбекистон халқининг фидокорона меҳнати ва жасорати, буюк ғалабага қўшган улкан ҳиссаси-ни тўлақонли ёритишда ноёб манбадир. Газета-ларда элон қилинган материаллар асосида яра-тилган уч жилдлик ушбу китоб саҳифаларидаги маълумотлар орқали китобхонлар ўзбекистон-лик жангчиларнинг иккинчи жаҳон уруши фронт-ларида кўрсатган жасоратлари ва халқимизнинг фронт орқасида туриб ўзининг фидокорона меҳнати билан умумий душман устидан қозо-нилган ғалабага қўшган ҳиссасини теран англаш ҳамда уруш даҳшатлари ҳақидаги билимларини бойитиш имкониятига эга бўладилар. Шунингдек, келтирилган фактик маълумотлар халқимизнинг иккинчи жаҳон уруши йилларидаги тарихи билан боғлиқ кемтик томонларини тўлдириш имконини ҳам берадики, бу ҳолат китобнинг илмий аҳами-ятини янада оширади.

“Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари” номли ушбу уч жилдлик китоб ўзбекистонлик жанчиларнинг урушда кўрсатган жанговар маҳо-

ÒÀ¯ÐÈÇËÀÐ

Page 109: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

109

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ратини, жасурлигини, душманни тор-мор этиш ишига қўшган салмоқли ҳиссасини кўрсатиш, жангларда бедарак йўқолган, ҳалок бўлган юрт-дошларимиз номларини аниқлашда бирламчи манба вазифасини ўтайди. Умуман, газеталар-даги мақола ва очерклар, хабар, суҳбат ва ахбо-ротлар, фронтга йўлланган хатлар, жангчилар-нинг ота-оналари, турмуш ўртоқлари, фарзанд-лари, қавму-қариндошларига ёзган хатлари, ҳарбий қўмондонлик ва бўлимлар томонидан ўзбекистонлик жангчиларга берилган турли хил фахрий ёрлиқлар, жанговар орден ва медаллар-ни олиш чоғидаги суратлар Ўзбекистоннинг ик-кинчи жаҳон уруши йилларидаги тарихини яна-да кенгроқ ёритишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

Дарҳақиқат шу кунга қадар яратилган Ўз-бекистон тарихига оид китоб, дарслик ва ўқув қўлланмаларида “Иккинчи жаҳон уруши ва унда ўзбекис тонликлар иштироки” масалаларини ёри-тишда тадқиқотчилар ушбу газеталардан – бир-ламчи манбалардан фойдаланмаганлар. Зеро, муаллифнинг қайд этишича, 1942 йил феврали-да илк бор грузин, арман ва озарбайжон тилла-рида, кейинчалик бошқа тилларда ҳам фронт га-зеталарини чиқариш йўлга қўйилади. Ўрта Оси-ёдан урушга сафарбар қилинган йигитларнинг аксар қисми Ғарбий фронтга юборилгани учун шу фронт қошида ўзбек, қозоқ, тожик ва туркман тилларида газеталар нашр этила бошланди, улар ҳафтада 2 марта, стандарт қоғознинг ярим форматида, 4 саҳифали бўлиб чиқади. Уруш йилларида миллий тилларда жами 10 та фронт,

22 та дивизия газеталари чиқиб, уларнинг сони 100 дан ортиқ бўлган. Улар орасида юқорида қайд этилган ўзбек тилидаги газеталар жангчи-лар руҳиятини кўтариш мақсадида мунтазам чоп этилиб борган.

Китобда Ўзбекистон саноати ва қишлоқ хў-жалигининг ҳарбий изга ўтказилиши, юртимиз-нинг собиқ иттифоқнинг қурол-аслаҳа етказиб берувчи муҳим минтақаларидан бирига айлан-гани тўғрисидаги маълумотлар ҳам ўрин олган. Ўзбекистонликларнинг саноат корхоналари ва қишлоқ хўжалигидаги фидокорона меҳнатлари, уларнинг кунлик, ойлик ва йиллик режаларни ортиғи билан бажариб, фидокорона меҳнатлари билан ғалабага қўшган ҳиссаси масалалари ҳам китобда атрофлича ёритилган.

Китобдаги маълумотлар мустақиллик йил-ларида иккинчи жаҳон уруши йилларида ҳалок бўлган ватандошларимиз номларини абадий-лаштириш мақсадида яратилган 30 дан зиёд “Хотира” китобларида номи аниқланмаган ва-тандошларимиз номларига ойдинлик киритишга ҳам хизмат қилади.

Хуллас, ушбу китоб Ўзбекистон тарихининг советлар даври тарихини, айниқса, иккинчи жаҳон уруши йиллари, хусусан, урушнинг собиқ иттифоқ ҳудудига кўчган 1941 – 1945 йилларда-ги тарихини ўрганишда, ўзбекистонликларнинг ғалабага қўшган муносиб ҳиссасини очиб бе-ришда, жанггоҳларда шаҳид бўлган, номаълум кетган ватандошларимиз номларини аниқлашда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

С.А.Ҳошимов, Э.М.Эркаев,АДУ Ўзбекистон тарихи кафедраси доцентлари

ÒÀ¯ÐÈÇËÀÐ

Page 110: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

110

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

ЎЗБЕК ДЕҲҚОНЛАРИ ФОЖЕАСИНИНГ ЯНГИ ТАДҚИҚИ

Расулов. Б. Ўзбекистонда коллективлаштириш жараёнидаги сиёсий қатағонлар ва сургун қилинган

деҳқонлар аҳволи (1929-59 йй). - Т.:Шарқ, 2012. - 368 б.

Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги йилларида Ватанимиз тарихини холисона ва ҳаққоний ўрганиш борасида катта ишлар амал-га оширилди. Советлар ҳукмронлиги йилларида сохталаштирилган, бузиб талқин қилинган тари-химиз ўзининг асл ҳолига келтирилмоқда. Ай-ниқса, коммунистик мафкура таъсири туфайли ўрганилиши тақиқланган тарихимиздаги айрим “оқ доғлар” ҳам мустақиллик йилларида ўзининг илмий ечимини топаётгани қувонарли ҳолдир. Шу жиҳатдан қараганда, Б.М.Расуловнинг “Ўзбе-кистонда коллективлаштириш жараёнидаги си-ёсий қатағонлар ва сургун қилинган деҳқонлар аҳволи (1929-1959 йиллар)” номли монография-си ҳам муҳим тадқиқотлар сирасига киради.

Мазкур муаммо нафақат тарих фанининг, бал-ки Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка-масининг 1999 йил 22 июлдаги «Ватан ва халқ озодлиги йўлида қурбон бўлган фидоийлар хоти-расини абадийлаштириш тўғрисида»ги Қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 1 майдаги «Қатағон қурбонларини ёд этиш кунини белгилаш тўғрисида»ги Фармони асоси-да бегуноҳ қурбон бўлган ватандошларимизнинг ҳурмати ва хотирасини жойига қўйиш, фуқаро-ларимиз, айниқса, ёш авлод қалбида Ватанга муҳаббат, истиқлол ғояларига садоқат туйғула-рини кучайтириш нуқтаи назаридан ҳам долзарб ҳисобланади. Чунончи, коллективлаштириш жа-раёнида қишлоқ аҳолисининг қатағон қилиниши ва сургун қилинган қулоқларнинг сургундаги тақ-дири масаласи советлар ҳукмронлиги даврида ҳаққоний ўрганилмаган, бу муаммонинг кўплаб жиҳатлари сохталаштирилган, ҳақиқий далил-лар махфийлик тамғаси билан тадқиқотчилар эътиборидан яшириб келинган.

Монография жуда бой илмий манбаларга асосланиб ёзилган. Унда келтирилган фактик далиллар биринчи бор илмий муомалага ки-ритилган. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви ва Андижон, Фарғона, Наманган, Самарқанд вилоятларидаги давлат архивлари-даги мавзуга доир материаллар ўрганиб чиқил-ган. “Мерос” халқаро илмий-амалий экспеди-

ция жамоат фонди Ўзбекистоннинг бир неча вилоятлари, Россия Федерацияси, Украина ва Қозоғис тон Республикаларига уюштирган илмий экспедиция лари натижасида тўплаган мавзуга оид қимматли адабиётлар ва архив материал-лари фондидан кенг фойдаланилган.

Тадқиқотда илгари сурилган илмий-назарий хулосалар совет ҳукумати ва ҳукмрон мафку-ранинг ҳақиқий башарасини очишга, коллек-тивлаштириш ва қулоқ қилиш сиёсатининг асл моҳиятини тушуниб етишга имкон беради. Кол-лективлаштириш ғоясининг вужудга келиши, бу ғоянинг Сталин ва унинг бир неча ҳамфикрлари хоҳишларига кўра ўйламай-нетмай шошилинч амалиётга татбиқ қилиниши катта фожиаларга олиб келгани батафсил ёритиб ўтилган. Умуман, советлар томонидан амалга оширилган коллек-тивлаштириш сиёсати ўзбек деҳқонлари учун ҳам оғир йўқотишларга сабаб бўлгани ўз аксини топган.

Монографияда қулоқ қилиш, қулоқ оилалари-ни сургун қилиш амалиётининг механизмлари, бу сиёсий кампанияни амалга ошириш жараё-нидаги мураккабликлар, маҳаллий партия-совет органларининг қишлоқ аҳолисига нисбатан зўра-вонликлари, қонунбузарликлари қатор фактик материаллар асосида ёритилган. Ишнинг муҳим жиҳатлари:

- ХХ аср 20-30-йилларидаги “қулоқ”лар тавси-фи, тоифаланиши масалалари сиёсий-ҳуқуқий, ғоявий-мафкуравий жиҳатдан таҳлил қилинган ҳамда “муштумзўр”, “қулоқ” атамаларининг эти-мологияси кўрсатиб берилган;

- совет ҳокимиятининг иқтисодий, ижтимоий ва диний белгиларига кўра ҳамда сиёсий са-бабларга асосан қишлоқ аҳолисини сиёсий қа-тағон қилиши ёритилган, ўзбек қишлоқларидаги бой-қулоқ хўжаликлари якка тартибда солиққа тортилгани, уларга пахта, пилла, ғалла топши-риш мажбуриятлари юклангани ва мажбуриятни бажармаганлар суд орқали қатағон қилингани асослаб берилган.

- “меҳнат лашкарлари (тылоополченцы, тру-дополченцы)” қатағон қурбонларининг алоҳида

ÒÀ¯ÐÈÇËÀÐ

Page 111: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

111

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

гуруҳи ҳисобланиб – ҳақсизлар, қулоқлар ва руҳонийларнинг чақирув ёшидаги фарзандла-ридан ташкил топгани, улар 1930–1937 йил-ларда қизил армия сафига эмас, балки махсус қурилиш қисмларига чақирилгани ва эркинлиги чекланган ҳолда, оғир меҳнатга мажбур этилга-ни аниқланган;

- сургун қилинган қулоқ оилаларининг махсус посёлкаларда кечган ҳаёти, қишлоқ хўжалигида-ги меҳнат фаолияти масалалари ҳам моногра-фияда ўз аксини топган.

Умуман, тадқиқотда меҳнат кўчкиндилари-нинг махсус посёлкалардаги аянчли ҳаёт тарзи “қулоқлар сургуни”нинг амалий якунига қадар таҳлил доирасига тортилган. Монография та-рихий тадқиқотларнинг янгича, замонавий ме-тодологик тамойиллари асосида тайёрланган.

Шунингдек, умумий илмий тамойиллар – илмий-лик, холислик, ҳаққонийлик, мантиқий изчиллик тамойиллари ҳам ўрганилган муаммо моҳияти-ни ёритишда катта аҳамият касб этган. Моно-графия якунида ўрганилган масалалар бўйича умумий хулоса қилинган ва мазкур муаммони янада чуқурроқ ўрганиш, тадқиқ этишга доир қа-тор амалий таклиф-тавсиялар берилган.

Б.М.Расуловнинг “Ўзбекистонда коллектив-лаштириш жараёнидаги сиёсий қатағонлар ва сургун қилинган деҳқонлар аҳволи (1929-1959 йиллар)” номли монографияси долзарб мавзу-даги тугал тадқиқот иши бўлиб, унинг таркиби-дан ўрин олган масалалар тўласича ўз ечимини топган ва айни шу жиҳати билан у тарихшунос-лигимизга муҳим ҳисса бўлиб қўшилгандир.

Соатмўмин Бўриев, Термиз давлат университети доценти,

тарих фанлари номзоди

ÒÀ¯ÐÈÇËÀÐ

Page 112: ILMIY XABARNOMA Научный вестникДидактик принциплардан фойдаланиб муқобил энергия манбаларига оид маълумотлар

112

Илмий хабарнома, АДУ, №4 2017 йил

«ИЛМИЙ ХАБАРНОМА – НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК» ЖУРНАЛИДАЧОП ЭТИЛАДИГАН МАҚОЛАЛАРГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР

1. Журнал таҳририятига тақдим этилаётган мақолага 1) муаллиф(лар) ишлаётган муассаса раҳба-риятининг йўлланма хати; 2) эксперт ҳайъати далолатномаси 2 нусхада; 3) мақола ёзилган фан йўна-лиши бўйича фан доктори имзолаган (имзо тегишли тартибда тасдиқланган бўлиши лозим) тақриз-тав-сия илова қилинади.

2. Мақолалар ўзбек, рус ёки инглиз тилларида ёзилиши мумкин.3. Қайси тилда ёзилишидан қатъи назар, мақолага уч тилда – ўзбек, рус ва инглиз тилларидаги ан-

нотацияси ҳамда таянч сўз ва иборалар (калит сўзлар) илова қилинади.4. Мақола журнал таҳририятига “Microsoft Word” дастурида (“Times New Roman” 14 ўлчамли шрифт-

да, сатрлар ораси бир ярим интервалда) терилган ҳолда икки нусхада, электрон варианти (флешка ёки CDда) билан топширилади.

5. Мақоланинг умумий ҳажми (расм, жадвал ва диаграммалар билан биргаликда) 8-10 саҳифадан, илмий хабарларнинг ҳажми 4-5 саҳифадан ошмаслиги талаб этилади. Мақоланинг бир нусхаси муал-лиф(лар) томонидан имзоланади.

6. Муаллифнинг фамилияси, исми шарифи, иш жойи, лавозими, у билан боғланиш мумкин бўлган манзил (уй ва хизмат телефон рақамлари, электрон почта) кўрсатилади.

7. Агар мақолага расм, жадвал, диаграмма, схема, чизма, турли график белгилар киритилган бўлса, оқ-қора рангларда чизилган бўлиши, аниқ ва равшан тасвирланиши, қисқартмаларнинг тўлиқ изоҳи ёзилиши лозим. Рангли расм, жадвал ва диаграммалари мавжуд мақолалар фақат истисно тарзида, қўшимча ҳаражатларни муаллифлар ҳисобидан қоплаш шарти билангина қабул қилиниши мумкин. Формулалар матнга махсус компьютер дастурларида киритилиши керак.

8. Иқтибос олинган ёки фойдаланилган адабиёт сатр ости изоҳи тарзида эмас, балки мақола охири-да умумий рўйхатда кўрсатилади. Матн ичидаги кўчирмадан сўнг иқтибос олинган асарнинг рўйхатдаги тартиб рақами ва саҳифаси квадрат қавс ичида берилади. Бу ўринда китоб, тўплам, монографиялар учун муаллифларнинг исм-фамилиялари, манбанинг тўлиқ номи, нашр кўрсаткичи (шаҳар, нашриёт ва нашр йили) кўрсатилади. Журнал мақолалари ва бошқа даврий нашрлар учун муаллифларнинг исм-фамилиялари, мақола номи, журнал номи, йили ва сони, саҳифа номери кўрсатилади.

9. Юқоридаги талабларга жавоб бермайдиган мақолалар таҳририят томонидан қабул қилинмайди ва кўриб чиқилмайди.

10. Таҳририятга тақдим қилинган мақола энг аввал муаллифлик нуқтаи назаридан текширилади. Матнда плагиат аниқланган тақдирда мақолани кўриб чиқиш тўхтатилади. Таҳририят плагиат ҳолати аниқланган мақолалар юзасидан муаллиф фаолият юритаётган муассасага кўчириб олинган манба-ларни илова қилган ҳолда ахборот юбориши мумкин. Плагиатга йўл қўйган муаллифларнинг мақола-лари кейинги уч йил давомида қабул қилинмайди.

11. Муаллифлик жиҳатидан текширувдан ўтган мақола таҳририят томонидан ўрнатилган тартибда тақризга берилади. Мақола тақриздан қайтгач, агар зарур бўлса, барча савол ва эътирозлар бўйича муаллифга қайта ишлаш учун тақдим этилади. Мақола нусхалари муаллифларга қайтарилмайди.

12. Ижобий тақриз олган мақола таҳририят томонидан қабул қилинган саналади. Журнал таҳририя-ти мақола матнини қисқартириш ва унга таҳририй ўзгартиришлар киритишга ҳақлидир.

13. Университет профессор-ўқитувчилари томонидан тақдим қилинган мақолалар муайян йўналиш-лар бўйича таҳририят аъзоларининг ёки фан докторларининг тақриз-тавсияси (тегишли тартибда тас-диқланган бўлиши лозим) асосида қабул қилинади.