Immanuel KantV DUY TM LUN C

1 NHNG NO NG N KANTCha c t tng h no thng tr c mt thi i nh trit hc ca Immanuel Kant thng tr t tng th k 19. Sau gn 60 nm hot ng trong lng l bit lp, ngi dn T cch lan (Scottland) d thng c qui ca thnh ph Koenigsberg nh thc c th gii ra khi cn ng m trong gio iu vo nm 1781, vi tc phm thi danh Ph bnh l tnh thun tu; v t nm y n thi i chng ta, nn trit hc ph phn thng tr u chu duy l. Trit hc Schopenhauer ni ln c uy lc mt thi gian ngn trn ln sng lng mn bng khi nm 1848; thuyt tin ho t sau nm 1859 cn qut tt c nhng g n trc n; v s p thn tng gy phn kch ca Nietzsche chim trung tm sn khu trit hc vo cui th k. Nhng nhng thuyt ny u l nhng pht trin b mt ph thuc, bn di chng mch ngm vng mnh ca trit hc Kant vn tip tc chy, lun lun su hn, rng hn. Cho n ngy nay nhng nh l chnh yu ca n vn l nhng chm ngn ca mi nn trit hc trng thnh. Nietzsche tha nhn Kant, v tip tc i ti; Schopenhauer gi cun Ph bnh l tc phm quan trng nht trong vn hc c, v cho rng bt c ngi no cha hiu Kant th hy cn l mt a tr. Spencer khng th hiu Kant, v c l chnh v th m Spencer cha t c n tm vc trit hc ton vn. p dng li ni ca Hegel v Spinoza : mun thnh mt trit gia, trc ht phi l mt Kant-t.

Bi th, no chng ta hy tr thnh Kant-t tc khc. Nhng dng nh vic y khng th hon thnh ngay lp tc c; v trong trit hc cng nh trong chnh tr, khong cch di nht gia hai im chnh l mt ng thng. Kant l ngi cui cng trong th gii ta phi c khi mun hiu v Kant. Nh trit hc ca chng ta va ging va khc c Cha Tri, ng ni qua nhng m my, nhng khng c s soi sng ca ln chp. ng khinh th nhng t d v li ni c th; cho rng chng s lm cho sch ca ng qu dy (V rt gn li nh th nn n ch gm s c 800 trang !). Ch nhng trit gia chuyn nghip mi c; v nhng ngi ny li khng cn minh chng. Nhng khi Kant a bn tho cun Ph bnh cho bn ng l Herz, mt ngi rt uyn thm v t tng duy l, Herz tr li bn tho sau khi c na cun, bo rng ng s s pht in nu tip tc. Chng ta s lm g vi mt trit gia nh th ?

Ta hy n vi Kant bng con ng quanh v tht d dt, bt u bng mt khong cch an ton "knh nhi vin chi". Ta hy khi hnh t nhiu im khc nhau trn vng trn ca vn , ri d dm ng v trung tm im vi diu ni m nn trit hc kh hiu nht ang ct gi b yu v kho tng ca n.

1.1 T Voltaire n Kant

Con ng y l t l tr khng c tin n c tin khng l tr. Voltaire c ngha l tn sng l tr, Bch Khoa, Thi i ca l tnh. S hng hi nng nhit ca Francis Bacon khi hng cho ton th u chu (tr Rousseau) vi nim tin tt nhin vo nng lc ca tri thc v lun l trong vic gii quyt rt ro mi vn , v minh chng "tnh cch hon ho v hn" ca con ngi. Condorcet trong lao t vit cun "Biu s hc v s tin trin ca tm thc con ngi (1793)", ni ln nim tin cao c ca th k 18 vo tri thc v l tr, v khng i hi cha kho no khc hn l Gio dc ph thng i n x hi l tng. Ngay nhng ngi c cng ci nht cng c thi i Aufklaerung (nh sng L tr) vi Christian Wolff duy l v Lessing y hy vng. V nhng ngi Paris nhy cm ca thi Cch mng kch ngh ho s phong thnh ny ca tri thc trong vic th phng "N thn l tr", di hnh tng mt ph n duyn dng. Ni Spinoza nim tin l tr ny lm pht sinh mt c cu s ca hnh hc v lun l : V tr l mt h thng ton hc, v c th c m t tin nghim , bng cch din dch t nhng nh c chp nhn. Hobbes, thuyt duy l ca Bacon tr thnh mt thuyt v thn v duy vt; khng c g c ngoi "nguyn t v khong trng". T Spinoza n Diderot, c tin tan r nhng ch cho l tr tin ln: ln lt nhng gio iu c bin mt; gio ng G-tch ca tn ngng Trung c - vi nhng chi tit v v l bch th v ca n - sp ; Thng c t khi ngai vng cng vi dng h Bourbons, thin ng tn t thnh bu tri trng rng, v a ngc ch cn l mt biu tng cm xc. Helvtius v Holbach lm cho v thn lun thnh hnh trong cc bui th tip ca Php; ngay c gii tu s cng bt u mon men bn thuyt v thn, v La Mettrie qua c ru rao thuyt y di s bo tr ca cua Ph. Khi, vo nm 1874, Lessing lm Jacobi kinh ngc vi li t xng l mn ca Spinoza, th y l mt du hiu c tin b h b, v L tr ang ca khc khi hon.

David Hume, ngi ng mt vai tr d di trong vic kch nim tin siu nhin ca phi Tn sng L tr, bo rng khi l tnh chng li con ngi, con ngi s lp tc chng li l tnh. c tin v hy vng tn gio, c pht ngn trong hng trm ngn thp chung vn t khp min t u chu, n r qu su vo nhng nh ch x hi v trong tim ngi, khin h khng th sn sng nhng b bn co trng cu nghch ca l tr. iu khng th trch l khi b ln n nh th, c tin y v hy vng y s cht vn v thm quyn ca quan to, v s i mt cuc xt li l tr cng nh tn gio. Ci tri thc kia l g m dm lm le ph hu bng mt tam on lun nhng nim tin ca hng ngn nm v hng triu ngi ? N c phi l v-qu chng ?. Hay n ch l mt c nng trong ngi nh bt c c nng no khc, m nhim v cng nng lc u b gii hn gt gao ? n lc nn x xt quan to ny, nn xt li ci To n Cch mng tn nhn thng tay tung ra nhng bn n t cho mi nim tin hy vng c ny. n lc phi ph phn l tr.

1.2 T Locke n Kant

Mt cuc xt li nh th c dn ng bng tc phm ca Locke, Berkeley v Hume, tuy nhin kt qu hu nh cng i nghch vi tn gio nt.

John Locke (1632 - 1704) ngh p dng vo tm l hc nhng cuc trc nghim theo php quy np v nhng phng php ca Francis Bacon. Trong tc phm v i ca ng nhan "Lun v l tr con ngi (Essay on Human Understanding, 1684)" ln u tin trong t tng tn thi, l tr quay vo chnh n, v trit hc bt u d xt kh c by lu c tn nhim. Phong tro ni quan y trong trit hc tin ln tng bc snh i vi thuyt hng ni m Richardson v Rousseau khai trin, ht nh mu sc tnh cm v cm xc trong Clarissa Harlowe v La Nouvelle Hleise tng ng vi s tn dng ca trit hc v thin tnh v cm tnh vt trn tri thc v l tr.

S hiu bit c sinh khi th no ? Chng ta c chng -nh nhiu ngi tng- nhng ngh bm sinh v phi quy, v Thng , nhng tng ni ti trong tm thc t s sinh, c trc mi kinh nghim ? Nhng nh thn hc s nim tin vo thn linh s bin mt v ngi ta cha bao gi thy thng trong mt ng vin vng knh no c, ngh rng tn ngng v o c c th vng mnh nu nhng tng lm nng ct cho chng c chng minh l bm sinh trong mi linh hn bnh thng. Nhng, mc d l mt ngi Kit ngoan o, sn sng bin lun rt hng hn cho tnh cch hu l ca Kit gio, Locke khng th chp nhn nhng gi thuyt ny; ng bnh tnh loan bo rng "tt c hiu bit ca ta u pht sinh t kinh nghim v qua nhng gic quan", rng "khng c g trong tm tr c tr nhng g c trc trong gic quan". Tm thc lc s sinh l mt tm vi sch, mt bch bn; v kinh nghim gic quan vit ln bng ngn cch, cho n khi cm gic sinh ra k c v k c sinh ra t tng. Tt c iu y dng nh a n kt lun lm ta git mnh l: v ch c nhng s vt vt cht mi c th c tc dng trn gic quan ta, vy chng ta khng bit g ngoi vt cht, v phi chp nhn mt nn trit hc duy vt. Nu cm gic l nguyn liu ca t tng - ngi hp tp s l lun- th vt cht phi l nguyn liu ca tm thc.

Tuyt i khng, Gim mc George Berkeley (1684 - 1753) ni: S phn tch v tri thc theo kiu Locke ng hn ch chng minh rng vt cht ch hin hu nh mt hnh dng ca tm thc. y l mt tng xut sc chi b duy vt bng phng tin gin d l chng minh rng chng ta khng bit g v ci gi l vt cht; trong khp u chu ch c mt tr tng tng gc i-Nh-Lan (Ireland) kia mi c ci php o thut siu hnh ny. Nhng hy xem, -v gim mc y bo- tht r rng qu m: h Locke khng bo chng ta rng mi tri thc ca ta u c rt ra t cm gic ? Bi th mi hiu bit ca chng ta v bt c g u ch l nhng cm gic ca ta v n v nhng tng rt t nhng cm gic y. Mt "s vt" ch l mt b tri gic, ngha l nhng cm gic c phn loi v gii thch. Bn ci rng ba im tm ca bn c rt nhiu thc cht hn mt b tri gic; v mt chic ba dy cho bn v ngh th mc qua ngn tay ci ca bn c mt vt-cht-tnh to tt nht. Nhng ba im tm ca bn trc ht ch l mt m cm gic: th gic, khu gic, xc gic, v gic, ri cm gic v s d chu m p trong mnh. Cng th, chic ba l mt b cm gic v mu sc, kch thc, hnh dng, sc nng, xc gic v.v... thc ti tnh ca n i vi bn khng phi trong vt cht tnh ca n, m trong nhng cm gic n t ngn tay ci ca bn. Nu bn khng c cm gic, th chic ba i vi bn s khng hin hu t no; n c th p vo ngn tay ci t cht ca bn mi mi m khng c bn ch my may. N ch l mt m cm gic, hay mt m k c; n l mt iu kin tm thc. Tt c vt cht chng ta tri gic u l iu kin tm thc; v thc ti c nht m ta bit trc tip l tm thc. Chng y v duy vt ri.

Nhng v gim mc i-nh-lan khng k g n nh hoi nghi T-cch-lan. David Hume (1711 - 1776) vo nm 26 tui, lm chn ng mi tn Kit gio vi cun sch nng mi "t gio" ca ng, cun "Lun v bn tnh con ngi" (Treatise on Human Nature) mt trong nhng c th v iu kinh d ca trit hc tn thi. Theo Hume, chng ta ch bit tm thc nh bit vt cht : nh tri gic, mc d trong trng hp ny l tri gic ni gii. Khng bao gi chng ta tri gic mt thc th no gi l "tm thc"; chng ta ch tri gic nhng tng, k c, cm gic v.v.. ri rc. Tm thc khng phi l mt thc cht, mt c quan c nhng tng, n ch l mt ci tn tru tng ch nhng lot tng; tri gic, k c v cm gic l tm thc; khng c ci "linh hn" no c th quan st ng sau nhng qu trnh t tng. Kt qu dng nh l Hume ph hoi tm thc mt cch hiu qu, cng nh Berkeley ph hoi vt cht. Khng c g cn li c; v trit hc bng thy mnh ng gia nhng iu tn nt do chnh n gy ra. Tho no c mt li chi ch khi hi khuyn nn b cuc tranh chp: "No matter, never mind" ("Khng c g, ng " hay "chng c vt cht cng chng c tm thc"). Nhng Hume khng ch bng lng vi s ph hu tn gio chnh thng bng cch nh khi nim linh hn; ng cn ngh ph hu khoa hc bng cch nh tan khi nim nh lut. Khoa hc cng nh trit hc, t Bruno v Galile, qu xem trng lut l thin nhin, xem trng "s tt yu" trong chui tip ni nhn qu; Spinoza nui dng nn siu hnh v i ca ng bng quan nim y t ph ny. Nhng hy nhn k xem, Hume bo, chng ta ch thy nhng bin c v chui s kin tip ni, v suy ra nguyn nhn v s tt yu; mt nh lut khng phi l mt o lut bt dit v thit yu m nhng bin c phi phc tng, nhng ch l mt li tm lc tc k tinh thn ca kinh nghim nh ng knh vn hoa ca chng ta; chng ta khng th no bo m rng nhng chui s kin c quan st t trc n nay s ti xut hin khng thay i trong kinh nghim v lai. "nh lut" l mt tc l c tun theo trong chui bin c; nhng khng c g l "tt yu" trong tc l.

Ch nhng cng thc ton hc l tt yu, ch c chng mi l ng thc mt cch ni ti, bt bin; v s d nh vy ch l v nhng cng thc y u c tnh cch trng phc, thuc t cha sn trong ch t, "3 x 3 = 9" l mt chn l bt dit v thit yu ch v "3 x 3" v "9" l cng mt s kin c din t khc nhau; thuc t khng thm g cho ch t c. Khoa hc, nh vy, phi t gii hn mnh hon ton vo ton hc v th nghim trc tip; n khng th tin cy vo s din dch khng c kim chng t nhng "nh lut". Vo khp cc th vin sau khi qu quyt v nhng nguyn tc ny ri, - nh hoi nghi c qui ca chng ta bo- qu l chng ta phi gy mt cuc tn ph khng l ! Nu chng ta cm ln xem bt c cun sch no chng hn v siu hnh hc kinh vin, ta hy hi:

"Sch c cha ng mt l lun tru tng no v s hay lng khng ?" - Khng.

"Sch c cha ng mt l lun thc nghim no v s kin v hin hu khng ?" - Khng.

Th th nm n vo la, v n khng th cha ng g ngoi ra ngy bin v o tng" ( Royce trch dn trong The Spirit of Modern Philosophy, Boston, 1892, p.98). Hy tng tng nhng ngi chnh thng gio tai bit bao khi nghe nhng li y. y truyn thng tri thc lun -s truy tm bn cht , ngun gc v gi tr ca tri thc- thi cn l mt vt chng cho tn gio; mi kim m gim mc Berkeley dng git con giao long ca duy vt quay li m vo tm thc phi-vt-cht v linh hn bt dit; v trong cn bin ng y ngay c khoa hc cng b thng tn nng n. Tho no vo nm 1775 khi Immanuel Kant c mt bn ting c dch nhng tc phm ca David Hume, ng rt kinh ngc trc nhng kt qu ny, v c nh thc dy t "cn m ng trong gio iu" trong ng chp nhn khng h nghi nhng tinh yu ca tn gio v nhng nn tng khoa hc. Vy c khoa hc ln c tin phi u hng trc hoi nghi chng ? C th lm g c cu vn ?

1.3 T Rousseau n Kant

i vi lun c ca phi tn sng l tr cho rng l tr sn sng thin v duy vt, Berkeley c tr li vt cht khng hin hu. Nhng iu ny a n bc lun ca Hume theo chnh v khng c vt cht nn tm thc cng khng lun. C th c mt cch tr li khc -y l l tr khng phi l trc nghim cui cng. C vi kt lun l thuyt m ton th con ngi ca chng ta phn khng li; chng ta khng c quyn cho nhng i hi ca bn cht chng ta phi b bp nght trc nhng tuyn b ca mt lun l m chung quy ch l sn phm mi ca mt phn t va mong manh va la di trong ta. bit bao ln bn tnh t nhin v nhng cm thc ca chng ta dp sang mt bn nhng tam on lun ti tiu y, c mun cho chng ta phi s s nh nhng hnh k h hc, v bt tnh vi s phn minh ca ton hc ! D nhin mt i khi, v c bit trong nhng phin toi gi to ca sinh hot th mi - l tr l k dn ng tt nht; nhng trong nhng cn khng hong ln ca cuc sng, v trong nhng vn trng i v x th v c tin, chng ta tin cy vo cm thc ca chng ta hn l vo nhng hnh. Nu l tr m chng li tn gio, th l tr phi mt.

Qu th, y l lun c ca J.J. Rousseau (1712 - 1778), ngi hu nh duy nht Php chng li thuyt duy vt v v thn ca phi Tn sng l tr. Mt nh mnh tht oi om cho mt bn cht yu t thn kinh lon, b tung ra gia m duy l kho mnh v thuyt hng lc hu nh tn bo ca nhm Bch Khoa ! Rouseau vn l mt thanh nin m yu, b y vo s trm t v hng ni v c th yu m v thi thiu thin cm ca cha m v thy gio. Chng thot ly nhng mi di ca thc ti i vo mt th gii t to ca mng m, ni chng c th tng tng ra nhng vinh quang m cuc i v tnh yu khc t chng. Cun T th ca chng biu l mc cm c hu ca cm tnh t nh nht vi mt quan nim tr n v s ng n v danh d; v mt nim tin vng chc s cao c ca tm hn mnh.

Nm 1749, Hn lm vin Dijon ra mt gii thng cho vi tiu lun v vn " S tin b ca khoa hc v ngh thut gp phn h ho hay thanh ho o c ?". Bi ca Rousseau thng gii. Vn ho l mt s t hi nhiu hn l mt gi tr, Rousseau l lun -vi tt c hng hi v chn thnh ca mt ngi thy vn ho vt qu tm ca mnh nn mun chng minh n v gi tr. Hy nhn nhng hn lon m s n lot sinh ra u chu. u trit hc ni ln, y sc kho tm hn ca quc gia b i tru. "Ngay nhng trit gia cng ni gia h vi nhau rng v nhng hc gi xut hin, nn khng tm thy u nhng ngi lng thin chnh trc. "Ti dm tuyn b rng mt trng thi suy tng l phn thin nhin; v mt ngi suy tng (mt ngi "tr thc" theo ngn ng ca chng ta ngy nay) l mt con vt h hng". Tt hn nn b s pht trin tri thc qu mau chng ca chng ta, v nn nhm mc ch hun luyn tri tim v tnh cm. Gio dc khng lm cho con ngi khn lanh - thng thng l vo vic c. Bn tnh v cm thc ng tin cy hn l tr.

Trong cun tiu thuyt ni ting ca ng La Nouvelle Hloise (1761) Rousseau minh chng di dng s cao vt ca cm thc i vi tri thc; cm tnh tr thnh thi trang cho nhng b qu tc, v cho mt s n ng; trong sut mt th k, nc Php c ti bng nc mt trong vn chng, ri nc mt tht, v phong tro v i ca thc u chu vo th k 18 nhng bc cho vn chng cm xc lng mn ca thi k 1789 - 1848. Tro lu ny mang theo n mt s phc hng mnh m cm thc tn gio; nhng say m trong tc phm "c cht tinh thn Kit gio" (1802) ca Chateaubriand ch l mt m vang ca bi "Li th v c tin ca cha s Savoie" m Rousseau bao gm trong Emile (1762), cun tiu lun ca thi i bn v gio dc. Vn tt, lun chng ca bi "Li th" nh sau: mc d l tr c th chng li c tin vo Thng v linh hn bt t, cm thc vn trn ngp bnh vc nhng nim y; vy th ti sao chng ta khng tin vo bn tnh dy thay v nhng b trc ni tuyt vng ca mt ch ngha hoi nghi cn ci

Khi Kant c Emile, ng b cuc i do hng ngy di rng phi lao, c xong cun sch mt mch. y l mt bin c trong i ng, khi gp y mt ngi th hai ang d dm tm ng ra khi bng ti ca v thn v li mnh dn qu quyt s u thng ca cm thc trn l tr trong nhng vn siu cm gic ny. Cui cng, y l phn na th hai ca cu tr li cho thuyt phi-tn-gio; cui cng by gi mi k ph bng v hoi nghi s tn mc. Chp ni li nhng si ch lun c ny, phi hp nhng tng ca Berkeley v Hume vi nhng cm thc ca Rousseau, cu vt tn gio khi l tr, nhng ng thi cng cu khoa hc khi hoi nghi ch ngha - y l s mng ca Immanuel Kant. Nhng Immanuel Kant l ai ?

2. CON NGI

Kant sinh Koenigsberg, ng Ph vo nm 1724. Tr mt thi gian ngn i dy mt lng ln cn, v gio s nh ngi lng l ny, con ngi rt yu thch ging v a l v nhn chng hc v nhng x xa xi - khng bao gi ri khi th qu hng mnh. ng xut thn t mt gia nh ngho ri b x T-cch-lan (Scottland) chng 100 nm trc khi Immanuel Kant ra i. M Kant l mt ngi phi Knh Tn -ngha l tn ca mt gio phi ging nh nhng ngi Methodists Anh, nhn mnh vo s nghim nht hon ton v k lut cht ch trong c tin v s hnh o. Nh trit hc ca chng ta chm mnh trong tn gio t sng n ti, n ni mt ng ng cm nghim mt phn khng xui ng trnh xa gio ng sut cuc i trng nin ca mnh v ng khc ng gi n cng n tng u bun ca ngi Thanh gio c, v cm thy, khi v gi, mt nim kht khao ln lao mun duy tr cho chnh mnh v cho th gii nhng iu tinh yu, t nht, ca c tin m m ng ghi tc su xa vo con ngi ng.

Nhng mt thanh nin ln ln vo thi Frderique v Voltaire khng th c lp vi tro lu hoi nghi ca thi i. Kant chu nh hng su xa ngay c ca nhng ngi m v sau ng bi bc, v c l chu nh hng nhiu nht t k th rut ca ng, Hume. Chng ta s thy v sau hin tng ng ch khi mt trit gia vt qua tnh bo th ca lc trng thnh v tr v -trong tc phm hu nh cui cng tui gn 70- vi mt s phng khong, hng mnh c l s em li cho ng nhng kh hnh v tn gio nu tui tc v danh vng khng che ch ng. Ngay trong tc phm v s khi phc tn gio, l thay ta cng rt thng nghe ging iu ca mt Kant th hai m sut na l ta c th lm vi mt Voltaire. Schopenhauer ngh rng "cng c ca Frderique i khng phi nh, khi di triu i ng Kant c th cng khai mi v v dm n hnh cun Ph bnh l tnh thun tu ca ng. Khng bao gi di mt nn cai tr no khc, li c mt gio s n lng ( c l mt nhn vin chnh ph) dm lm mt iu nh vy". Kant b buc phi ha vi ngi k v ca i rng ng s khng vit na. t lng tn thng nn t do ny, Kant tng cun Ph bnh cho Zedlitz, v tng trng gio dc cp tin v nhn xa ca vua Frderique.

Nm 1755 Kant bt u cng vic vi t cch ging s i hc Koenigsberg. Trong mi nm ng b t trong chc v thp km ; hai ln ng xin lm gio s thc th u b t chi. Cui cng, nm 1770, ng c lm gio s lun l v siu hnh. Sau nhiu nm kinh nghim dy hc, ng vit mt cun sch gio khoa v s phm, ng thng ni v cun ny rng n cha ng nhiu li khuyn tuyt diu, nhng ng cha bao gi p dng mt li no. Tuy nhin ng c l l mt gio s tt hn l mt vn s; v hai th h sinh vin dn dn m ra yu mn ng. Mt trong nhng nguyn tc thc tin ca ng l nhiu nht n nhng hc tr c kh nng trung bnh; nhng k u m, ng bo, th v phng cu cha, cn nhng thin ti th c th t lc.

Khng ai ng Kant s lm chn ng th gii vi mt h thng siu hnh mi m; lm cho bt c ai git mnh dng nh l ti li cui cng m v gio s khim tn rt r ny c th phm phi. Chnh ng cng khng mong i g iu y; nm 42 tui Kant vit: "Ti may mn lm mt ngi yu ca siu hnh hc; nhng c nhn tnh ca ti cho n nay ch ban cho ti rt t n hu". Vo thi y ng thng ni n "vc su khng y ca siu hnh hc", v siu hnh hc l "mt i dng en thm khng bn b cng khng hi ng", trong ri rc y nhng cuc m tu trit hc. ng li c th kch nhng nh siu hnh hc nh l nhng ngi trn nhng tng thp cao ca t duy thun l, " y thng c rt nhiu cung phong". ng khng d cn bo tp siu hnh d di nht s do chnh ng thi ti.

Trong nhng nm m lng ny ng ch trng nhiu n vt l hn l siu hnh. ng vit v nhng hnh tinh, ng t, la, gi, khng gian, ni la, hnh hc, nhn chng hc v mt trm th khc thuc loi y, thng khng dnh dp g ti siu hnh hc. Cun L thuyt v nhng tng tri (1755) a ra mt ci g rt tng t gi thuyt tinh vn ca Laplace, th ngh mt li gii thch c gii v mi chuyn ng v pht trin ca thin th. Tt c nhng hnh tinh, Kant ngh u hay s c sinh vt ; v nhng hnh tinh xa mt tri nht, c l c mt loi tr tu cao hn bt c loi no c sn xut trn hnh tinh chng ta t trc n nay. Cun Nhn chng hc (gm nhng bi ging c i ng gp li vo nm 1798) nu ln gi thuyt rng c th con ngi c ngun gc th vt. Kant l lun rng nu hi nhi ngi -vo nhng thi i s khai lc con ngi cn b nguy khn nhiu vi d th- khc ln khi ra i nh ngy nay, th n b nhng con th khm ph ra v ngu nghin; bi th, rt c th lc u con ngi rt khc vi con ngi vn minh. on Kant tip tc, mt cch tinh t: "Lm sao thin nhin em li mt li pht trin nh th, v n c tr gip nh nhng nguyn nhn no, chng ta khng bit c. Nhn xt ny a chng ta i rt xa. N gi ln ngh rng bit u giai on hin ti ca lch s, nhn mt cuc cch mng vt l v i no , li khng c tip theo bi mt giai on th ba, khi mt con i i hay mt con hc tinh tinh s pht trin nhng c quan dng i, s m, ni, thnh ra c cu cht ch ca mt con ngi, vi c quan trung tm dng vo vic hiu bit, v dn dn tin ln di s hun luyn ca cc nh ch x hi". C phi li dng th v lai ny l li Kant gin tip d dt a ra quan im con ngi thc s tin trin t con th ?

Nh th ta thy s pht trin chm chp ca con ngi nh th n gin ny, khng cao n 1 m 53, khim tn, rt r, tuy th li cha trong u cuc cch mng lan xa nht trong trit hc tn thi. i sng ca Kant - mt nh vit tiu s ni- tri qua nh ng t c quy tc nht trong nhng ng t quy tc. "Thc dy, ung c-ph, vit, ging, n ti, i do, Heine bo - mi vic u c gi gic ca n. V khi Immanuel Kant, trong chic o chong xm, tay cm gy, xut hin ca nh ng, v tn b v pha rng phi lao nh m ngy nay ngi ta cn gi n l "con ng ca nh trit hc", th nhng k lng ging bit ng h ln ch ng ba gi ri. C th ng i do lui ti, sut bn ma; v khi thi tit m m, hay nhng ngy my xm bo hiu ma sp n, th ngi ta thy lo bc Lampe lo ngi i theo vi mt chic d ln cp tay, nh mt biu tng ca s phng xa".

Kant qu yu sc v th cht n ni ng phi theo nhng phng thc nghim nht gi gn sc kho; ng ngh tt hn khng nn nh n mt y s. Bi th ng sng ti tui tm mi. Vo nm tht tun ng vit mt tiu lun "V nng lc tm l khc phc cm gic bnh hon nh sc mnh ca quyt ". Mt trong nhng nguyn tc yu thch ca ng l ch th bng mi, nht l khi ngoi tri; do v ma thu, ng v xun, ng thng khng cho php ai ni chuyn vi ng trong nhng bui i do hng ngy: im lng tt hn l cm lnh. ng suy ngm mi s chu o trc khi hnh ng; v bi th ng c thn sut i. C hai ln ng suy ngh n vic cu hn mt thiu n, nhng suy ngh lu qu nn ln u th thiu n kt hn vi mt ngi dn d hn, v ln sau th c kia dn nh khi Koenigsberg trc khi nh trit hc c th quyt nh. C l ng ngh, nh Nietzsche, rng hn nhn s chng ngi ng trong cng vic theo ui chn l mt cch ng n. "Mt ngi n ng c gia nh, Talleyrand thng bo, s lm bt c vic g kim tin". V vo nm hai mi hai tui, Kant vit vi tt c lng nhit thnh tt p ca tui tr: "Ti chuyn ch vo ng hng hnh ng m ti quyt h gi. Ti s i con ng ca ti v khng g ngn cn c ti i theo ng y".

Bi th ng kin tm chu ng s ngho tng, v danh, phc ha, vit i vit li tc phm ca ng trong gn mi lm nm; v ch hon thnh vo nm 1781, khi ng nm mi by tui. Cha c ngi no chn mui chm n th; v cng cha c tc phm no lm kinh ng v lt c th gii trit hc nh th.

3. PH BNH L TNH THUN TU

Nhan y ni g ? Ph bnh khng hn nhin l mt s ch trch m l mt s phn tch ph phn; Kant khng kch "l tnh thun tu" tr phi ch r nhng gii hn ca n; ng hn ng hy vng chng minh kh nng ca l tnh, v nng n ln trn tri thc khng thun tu n vi chng ta qua nhng ng ngch xuyn tc ca gic quan. V l tnh "thun tu" l mun ni cc tri thc khng n qua gic quan, m bit lp vi mi kinh nghim gic quan; cc tri thc thuc v chng ta do bn cht v c cu ni ti ca tm thc.

Ngay t u, Kant nm ra mt thch vi Locke v trng phi Anh: tri thc khng hon ton c xut x t gic quan. Hume tng chng minh c rng khng c linh hn; rng tm thc ca ta ch l nhng ngh ang din ra v lin kt; v nhng s chc chn ca chng ta ch l nhng "c l" khng ly g lm chc chn. Nhng kt lun sai lc y - Kant bo- l kt qu ca tin sai: bn cho rng mi tri thc u n t nhng cm gic "ring r v r rng"; d nhin nhng cm gic ny khng th em li cho bn ci tt yu, hay nhng kt qu tt nhin m bn c th oan chc s xy ra; d nhin bn ng hng "thy" c linh hn bn, ngay c vi nhng con mt ca cm gic ni tm. nh s chc chn tuyt i ca tri thc l bt kh nu mi tri thc u n t cm gic, t mt ngoi gii c lp khng ha hn g vi ta v mt vn hnh u n. Nhng nu ta c ci tri thc bit lp vi gic quan th sao ? tri thc chc chn ca chng ta v chn l ngay c trc kinh nghim tri thc, tri thc tin nghim ? Th th chn l tuyt i v tri thc tuyt i, s tr nn kh hu, phi th khng ? C mt tri thc tuyt i nh th khng ? y l vn ph phn th nht. "Cu hi ca ti l: Vi l tnh chng ta c th hy vng lm c nhng g khi tt c nguyn liu v gip ca kinh nghim u b tc mt". (Ph bnh l tnh thun tu, Li ta). Cun Ph bnh tr thnh mt cun sinh vt hc chi tit v t tng, mt cu xt v ngun gc v s tin ho ca nhng khi nim, mt phn tch v c cu tm thc. y l ton th vn siu hnh hc, theo Kant tin tng. "Tc phm ny ti ct trnh by tht y ; v ti dm chc rng khng th c mt vn siu hnh no cha c gii quyt y, hoc cha c t ra l cha kho cho s gii quyt". Exegi monumentum aere perennius ! Vi mt lng t tn nh th thin nhin thc y chng ta sng to.

Cun Ph bnh i ngay vo vn . "Kinh nghim, tuyt nhin khng phi l phm vi duy nht, trong s hiu bit ca chng ta c th b hn ch. Kinh nghim cho ta bit ci ang l, nhng khng phi n bt buc l hin th y mt cch tt yu ch khng th khc. Bi th n khng bao gi cho chng ta nhng chn l tng qut thc ti no; v l tr chng ta vn c bit bn khon v loi tri thc ny b kch thch hn l c tho mn. Chn l tng qut, m ng thi cng mang tnh cht ca s tt yu ni ti, phi c bit lp vi kinh nghim, t chng r rng chc chn". Nh th ngha l, nhng chn l y phi l tht, bt k kinh nghim v sau ca chng ta ra th no i na; tht ngay c trc kinh nghim, tht mt cch tin nghim. "n mc no chng ta c th tin ln bit lp mi kinh nghim, trong tri thc tin nghim, iu y c chng minh bi th d sng chi v ton hc". Tri thc ton hc l tt yu v chc chn chng ta khng quan nim c rng kinh nghim v sau s phn li n. Chng ta c th tin rng mt tri s "mc" phng ty ngy mai, hoc mt ngy kia, trong mt th gii no , la s khng t chy ci; nhng ta khng th tin rng 2 x 2 thnh ra ci g khc hn l 4. Nhng chn l nh vy l thc, ng trc kinh nghim; chng khng tu thuc vo kinh nghim qu kh, hin ti, v lai. Bi th chng ta c nhng chn l tuyt i v tt yu, khng th quan nim c rng c ngy n s thnh sai. Nhng t u chng ta c c tnh cch tuyt i v tt yu ny ? Khng phi t kinh nghim, v kinh nghim ch em li cho chng ta nhng cm gic v bin c ri rc, c th thay i chui lin tc ca chng ta trong tng lai. Nhng chn l ny rt tnh cch tt yu ca chng t c cu ni ti ca tm thc chng ta, t cch th t nhin v khng th trnh trong tm thc ta phi vn hnh. V tm thc con ngi (v cui cng, y chnh l tin trng i ca Kant ) khng phi l cht sp th ng trn kinh nghim v cm gic vit ln mun tuyt i m hay thay i ca chng; n cng khng phi ch l mt tn tru tng ch nhng lot hay nhm trng thi tm thn; n l mt c quan nng ng bit un c v phi hp nhng cm gic thnh ra t tng, mt c quan bin i s phin a hn tp ca kinh nghim tr thnh s nht tnh c trt t ca t tng.

Nhng bin i cch no ?

3.1 Cm gic hc siu nghim

N lc gii p cu hi ny, nghin cu c cu ni ti ca tm linh, hay nhng nh lut bm sinh ca t tng, l ci m Kant gi l "trit hc siu nghim" bi v l mt vn siu vit kinh nghim gic quan. "Ti gi tri thc l siu nghim khi n khng bn tm nhiu n cc s vt cho bng n nhng khi nim tin nghim ca chng ta v s vt, n nhng cch th ca chng ta lin kt kinh nghim vo tri thc". C hai cp bc hay giai on trong qu trnh bin i nguyn liu th s ca cm gic thnh ra sn phm hon tt ca t tng. Giai on th nht l s phi hp nhng cm gic bng cch p dng cho chng nhng hnh thc ca tri gic khng gian v thi gian; giai on th hai l s phi hp nhng tri gic pht trin y, bng cch p dng cho chng nhng hnh thc ca quan nim, nhng phm tr ca t tng . S dng danh t Esthetic trong nguyn ngha ca n, ch cm gic hay cm thc, Kant gi giai on th nht l "cm gic hc siu nghim" (Transcendental esthetic) v dng danh t logic theo ngha khoa hc v nhng hnh thi ca t tng, ng gi giai on th hai l "lun l hc siu nghim". y l nhng danh t kinh khng, s c ngha khi nhng lun c din tin; mt khi vt qua ngn i ny, con ng i n Kant s tr thnh quang ng.

By gi hy ni cm gic v tri gic c ngha g ? - v lm th no tm thc bin i cm gic thnh ra tri gic ? T n, cm gic ch l s nhn bit mt kch thch; chng ta c mt v ni li, mt nhit trn da, mt tia sng trn vng mc, mt sc trn nhng ngn tay; y l khi im th s nguyn cht ca kinh nghim ; y l nhng g hi nhi c vo nhng ngy sm sa nht ca i sng tinh thn s song ca n; y cha phi l tri thc. Nhng hy nhng cm gic khc nhau ny t nhm hp li xung quanh mt i tng trong khng gian v thi gian -t d tri to, hy mi ni l mi, v ni li, nh sng ni vng mc, sc biu th hnh dng trn nhng ngn v bn tay, tt c nhm hp li xung quanh "vt" ny: by gi ta s c mt s nhn bit khng nhng ch v mt kch thch m hn th na, v mt i vt c bit, ta c mt tri gic. Cm gic chuyn thnh tri gic.

Nhng li na, s nhm hp , s chuyn qua c phi t ng khng ? C phi nhng cm gic t ng, t nhin ri vo trong mt chm v mt trt t, v tr thnh tri gic ? Phi, Locke v Hume bo; hon ton khng, Kant tr li.

Bi v nhng cm gic thay i ny n vi chng ta qua nhng gic quan khc nhau, qua mt nghn "si thn kinh dn truyn" i t da v mt, tai li, vo no; chng qu l mt n s gi hn n khi chen nhau a vo nhng phng ngn ca tm thc ku gi s ch ! Tho no Platon ni n "m hn n ca nhng cm gic ". V chng mt mnh, chng cng vn hn n; vn l mt m phin tp hn mang, bt lc mt cch thm hi, ch i mt cuc sp t c ngha, mc ch v nng lc. C phi nhng thng ip mang n cho mt tng soi t mt ngn khu vc ca chin tuyn c th sn sng t kt li thnh hiu bit v s iu khin chng ? Khng, c mt ngi ra lnh cho m ny, mt nng lc iu khin v phi hp khng nhng ch thu nhn m thi, m cn ly nhng nguyn t ny ca cm gic un c thnh cm thc.

Trc ht, hy rng khng phi tt c cc thng ip u c n nhn. Mun ngn nng lc ang tc ng trn th xc bn ngay gi pht ny, mt m ma ging nhng vt kch thch tun xung trn nhng u dy thn kinh m, ging nh bin hnh trng (??), bn a ra kinh nghim ngoi gii, nhng khng phi ht mi k c gi u c chn, ch c chn nhng cm gic no c th c kt thnh tri gic thch hp vi mc ch hin ti ca ta, hay nhng cm gic no em n nhng thng tin cp bch v s nguy him, nhng tin tc lun lun xc ng. Chic ng h ang tch tc ta khng nghe thy, nhng cng chnh ting tch tc y khng ln g hn trc s c nghe tc khc nu ta c mun nghe. B m ng bn cnh ni con thng khng nghe g v s huyn no ca sinh hot chung quanh, nhng nu a con ng y, b s ln tm tr li s ch tnh thc nh mt ngi th ln vi vng nh ln mt bin. Th c nh lm php cng, th s kch ng "2 v 3" s em li phn ng "5"; nh lm php nhn th cng kch ng y, "2 v 3" s em li phn ng "6". S lin kt ca nhng cm gic hay tng khng phi nh s tip cn trong khng gian v thi gian cng khng phi nh s tng ng, cng khng phi nh s mi m, thng xuyn hay cng ca kinh nghim, trn tt c, n c nh ot bi nh ca tm thc. Cm gic v tng ch l nhng ti t, chng i ting gi ca ta, chng khng n nu chng ta khng cn. C mt yu t tuyn chn v iu khin, s dng v lm ch chng. Cng thm vo cm gic v tng, c tm thc.

C quan tuyn chn v phi hp ny, theo Kant ngh, s dng trc tin hai phng php gin d phn loi nguyn liu a n cho n: Cm thc v khng gian v cm thc v thi gian. Nh v tng lnh sp t nhng tin tc gi n cho ng ty theo ni gi v thi gian n c vit ri tm ra mt th t v mt h thng cho tt c nhng tin tc y; tm thc cng vy, nh v tr cm gic ca n trong khng gian v thi gian, quy chng cho s vt ny y hay s vt kia ch n, cho thi gian hin ti ny hay cho qu kh n. Khng gian v thi gian khng phi l nhng s vt c tri gic, m l nhng phng php tri gic, nhng cch sp t cm t ri rc thnh cm gic; khng gian v thi gian l nhng phng tin tri gic.

Chng c tnh cht tin nghim, bi v mi kinh nghim c trt t u bao hm v tin quyt phi c chng. Khng c chng, cm gic s khng bao gi c th tng trng thnh tri gic. Chng tin nghim bi v khng th quan nim c rng c khi no chng ta li c mt kinh nghim v lai no bt c, m khng bao gm lun chng, v bi v chng tin nghim, nn nhng nh lut ca ton hc, cng tin nghim, tuyt i v tt yu.

Khng nhng ch c th, nhng cn chc chn rng chng ta s khng bao gi tm thy mt ng thng no li khng phi l khong cch ngn nht gia hai im. Ton hc, t nht, c cu thot khi thuyt hoi nghi ph hoi ca David Hume.

C th nhng khoa hc khc cng c cu thot nh th chng ? C th, nu nguyn tc cn ca chng, lut nhn qu -mt nguyn nhn phi lun lun c i km bi mt kt qu- c th c chng minh nh khng gian v thi gian, l mt yu t ni ti trong mi qu trnh hiu bit, v khng th quan nim trong tng lai s c mt kinh nghim no c th i ngc li hay thot khi nh lut y. C phi lut nhn qu ca tin nghim v l mt iu kin tin quyt thit yu cho mi t tng ?

3.2 Phn tch php siu nghim

Nh th chng ta i t lnh vc rng ln ca cm gic v tri gic n cn bung ti v hp ca t tng ; t cm gic hc siu nghim n lun l hc siu nghim. Trc tin chng ta i n s t tn v phn tch nhng yu t trong t tng ta, nhng yu t m tm thc cho tri gic ng hn l tri gic cho tm thc, nhng n by nng s hiu bit bng tri gic v s vt ln n s hiu bit bng "khi nim" v nhng tng quan nhn qu v nh lut, nhng dng c ca tm thc tinh luyn kinh nghim thnh ra kin thc. Ht nh nhng tri gic sp t cm gic v s vt trong khng gian v thi gian, quan nim ca sp t nhng tri gic (nhng s vt v bin c) xung quanh nhng nim v nguyn nhn, nht tnh, h tng lin h, tt yu, ngu nhin v.v., nhng phm tr ny l c cu trong tri gic c nhn vo v qua chng c phn loi v c kt thnh nhng khi nim c trt t ca t tng. Nhng phm tr ny chnh l tinh th v c tnh ca tm thc, tm thc l s phi hp kinh nghim.

Li na, ta hy quan st y hot ng ca tm thc m theo Locke v Hume, ch l "cht sp th ng" di nhng tc dng ca kinh nghim gic quan. Hy xt mt t tng h nh ca Aristote c th quan nim c chng rng s sp xp d kin hu nh ca ton v tr kia, li ch xut hin do s ngu nhin hn lon my mc ca chnh nhng d kin y ? Hy nhn t ng th khng l trong th vin, c sp xp mt cch thng minh lin tc theo nh ca con ngi. Ri hy hnh dung tt c nhng hc th ny b nm vung gia sn nh, cc th vng ra tung to hn n. Ta c th no quan nim c chnh nhng th ri rc ba bi ny t ng ln t m hn n, lng l i vo v tr theo mu t v theo ti trong nhng hc dnh ring, v mi hc t i vo ch ca n trong t -cho n khi mi s tr li c trt t ngha l v mc ch nh c ? i, tm li, qu l nhng nh hoi nghi k cho chng ta nghe mt chuyn thn k !

Cm gic l mt kch thch cha c t chc, tri gic l cm gic c t chc, quan nim l tri gic c t chc, tri thc l hiu bit c t chc. Mi th l mt trnh cao hn v trt t, s lin tc v nht tnh. Trt t, s lin tc v nht tnh y pht sinh t u ? Khng phi t chnh s vt, v chng ta ch bit s vt qua nhng cm gic n t mt ngn li, cng lc v hn n. Chnh nh ca ta t s trt t, lin tc v nht tnh trn tnh trng v lut l phin nhiu ny; chnh chng ta, nhn cch, tm thc chng ta em nh sng n cho bin c y. Locke sai lm khi ni: "Khng c g trong tri thc c tr phi nhng g c trc trong cc gic quan"; Leibnitz cn ni thm: "Khng c g c tr ra chnh tri thc". Theo Kant, "tri gic m khng c quan nim l m". Nu nhng tri gic t dt li mt cch my mc thnh ra tng c trt t, nu tm thc khng phi l mt n lc tch cc to nn trt t t cnh hn n, th lm sao li cng mt kinh nghim c th khin cho mi ngi c vn tm thng, trong khi vi mt linh hn hot ng v sing nng hn, kinh nghim y c a ln nh sng ca minh trit v lun l p ca chn l ? Nh vy th gii c trt t khng phi t chnh n, m bi v ci t tng bit n th gii t n l mt trt t, l giai on u tin trong cuc phn loi kinh nghim m cui cng chnh l khoa hc v trit hc. Nhng nh lut ca t tng cng l nhng nh lut ca s vt, v chng ta bit c s vt chnh l nh ci t tng tun theo nhng nh lut ny, v t tng v nh lut ch l mt; qu th, nh Hegel s ni, nhng nh lut ca lun l v nhng nh lut ca thin nhin l mt, lun l v siu hnh tan ho vo nhau. Nhng nguyn tc tng qut ca tri thc l tt yu bi v chng l nh lut ti hu ca t tng c bao hm v tin quyt trong mi kinh nghim qu kh, hin ti, v lai. Tri thc l tuyt i, v chn l l vnh cu.

3.3 Bin chng php siu nghim

Tuy nhin, mu thun thay, tnh cch xc quyt tuyt i ca nhng qu trnh tng qut ho cao nht ca lun l v khoa hc li b gii hn v tng i : gii hn ro rit vo lnh vc ca kinh nghim thc th, v tng i mt cch cht ch vi cch th kinh nghim "ngi" ca chng ta. V nu s phn tch ca chng ta l ng, th th gii nh chng ta bit n l mt to tc, mt sn phm tu thnh, c th ni l mt mn hng c ch to m tm thc ng gp vo , vi nhng hnh thc c kt ca n, cng nhiu nh s vt vi nhng kch ng ca n. (Bi th ta tri gic ci mt bn l trn trong khi cm gic ca chng ta thy n hnh bu dc). S vt nh n xut hin cho chng ta l mt hin tng, mt dng v c l rt khc vi ngoi vt trc khi n vo trong s nhn bit ca gic quan ta; s vt nguyn thu ra sao chng ta khng bao gi bit c; "vt t thn" c th l mt i tng ca t tng hay ca suy l (mt "bn th" noumenon), nhng n khng th c kinh nghim, v trong khi c kinh nghim n s b bin i qua gic quan v t tng. "Chng ta vn hon ton khng bit c s vt t thn ra th no, tch bit vi cm nhn ca gic quan ta. Chng ta khng bit g ngoi cch th chng ta tri gic chng; ci cch th c bit ca ring chng ta khng tt yu phi chung cho mi sinh vt hay cho mi con ngi" (Ph bnh, trang 37). Mt trng nh chng ta bit c ch l mt m cm gic (nh Hume thy) c thng nht li (iu m Hume khng thy) bi c cu tinh thn bm sinh ca chng ta qua s kin ton nhng cm gic thnh ra tri gic v tri gic thnh ra quan nim hay tng. Kt cuc, mt trng i vi chng ta ch l nhng tng ca chng ta.

Khng phi Kant hoi nghi hin hu ca "vt cht" v ngoi gii. Nhng ng thm rng chng ta khng bit g v chng ngoi tr bit rng chng hin hu. Hiu bit chi tit ca ta l v s xut hin ca chng, hin tng ca chng, v nhng cm gic m ta c v chng. Duy tm khng c ngha nh ngi thng thng ngh, l khng c g hin hu ngoi ch th tri gic, m c ngha rng mt phn kh ln ca mi s vt l c to tc bi nhng hnh thi ca tri gic v nhn thc: chng ta bit s vt nh l s vt bin thnh tng: n ra th no trc khi n b bin dng ra nh th, chng ta khng th bit. Chung quy, khoa hc tht ngy ng, n tng rng n ang xt n chnh nhng vt th rng thc-ti-tnh nguyn vn v ngoi ti ca chng; trit hc hi bit iu hn, nhn rng ton th nguyn liu ca khoa hc gm c cm gic, tri gic v quan nim, hn l gm nhng s vt. "Gi tr ln lao nht ca Kant chnh l s phn bit hin tng vi vt-t-thn". (Schopenhauer, Th gii xt nh dc v Biu tng, q.II, tr.7). Do kt qu l mi c gng ca khoa hc hay tn gio ni r thc ti ti hu l g, u phi ri tr li vo gi thuyt sung. "Hiu bit khng bao gi c th vt ngoi gii hn ca cm tnh" (Ph bnh, tr. 215). Nh th mt nn khoa hc thun tu s bin mt trong nhng phn lun (paralogisms). Vai tr tn bo ca "bin chng php siu nghim" l khm xt gi tr nhng n lc ca l tnh thot khi vng ro ca cm gic v ngoi din nhm bc vo trong th gii khng th bit ca nhng "vt t thn".

Mu thun l nhng song quan lun khng th gii quyt, pht sinh t mt nn khoa hc c vt qua kinh nghim. Bi th, chng hn khi trithc c gng nh ot xem th gii l hu hn hay v cng trong khng gian, th t tng phn khng li c hai gi thuyt: chng ta lun b thc y phi quan nim mt ci g xa hn, vt ngoi bt c gii hn no, n v tn; v tuy nhin, chnh s v cng li khng th quan nim c. Li na, th gii c mt khi im trong thi gian chng ? chng ta khng th quan nim v s vnh cu, nhng y cng th, ta cng khng th quan nim mt thi im no trong qu kh m khng cm thc ngay rng trc cn c mt ci g. Hoc dy xch nguyn nhn m khoa hc kho st y, c mt khi im chng, mt nguyn nhn u tin ? C, v mt dy xch bt tn khng th quan nim c. Khng, v mt nguyn nhn u tin, khng do nhn sinh, cng khng th quan nim. C mt ng ra no t nhng con ng mt m ny ca t tng khng ? C, Kant bo, nu ta nh rng khng gian, thi gian v nguyn nhn... l nhng cch th tri gic v quan nim thm vo trong mi kinh nghim ca chng ta, bi chng l t dt v c cu ca kinh nghim; nhng song quan lun sinh khi l v cho rng khng gian, thi gian, nguyn nhn ... l nhng vt ngoi gii bit lp vi tri gic. Chng ta s khng bao gi c mt kinh nghim no m ta khng gii thch theo nhng yu t khng gian, thi gian v nguyn nhn, nhng chng ta cng khng bao gi c mt nn trit hc no nu ta qun rng khng c s vt m ch c nhng cch th gii thch v lnh hi.

Nh th, vi nhng phn lun ca thn hc "duy l" - nn thn hc c chng minh bng l tnh rng linh hn l mt bn th bt hoi, rng ch l t do v vt trn nh lut nhn qu, rng ca mt "thc th tt yu", Thng , nh l iu tin quyt ca mi thc ti,- bin chng php siu nghim phi nhc nh cho thn hc bit rng bn th, nguyn nhn v tt yu tnh l nhng phm tr hu hn, nhng cch th sp t v phn loi m tm thc p dng cho kinh nghim gic quan, v ch c gi tr ng tin cy i vi hin tng xut hin cho kinh nghim y. Chng ta khng th p dng nhng khi nim ny cho th gii bn th (hay th gii ch do phng on v suy l). Ta khng th kim chng tn gio bng l tnh thuyt l.

Cun Ph bnh u chm dt . Ngi ta c tng tng ngay David Hume -mt ngi T-cch-lan c qui hn c chnh Kant- nhn nhng kt qu y vi mt n ci nho bng. y l mt tc phm khng l, tm trm trang di nng tru nhng thut ng knh cng kh hiu; i gii quyt tt c nhng vn ca siu hnh hc, v nhn th, cu vt tuyt i tnh ca khoa hc v chn l tinh yu ca tn gio. Tc phm y thc s lm g ? N ph hu th gii cht phc ca khoa hc v gii hn khoa hc, nu khng v trnh th cng chc chn v phm vi, vo mt th gii ch c b mt v dng v, ngoi th gii ny khoa hc ch c th a ra nhng "mu thun" tr h. Khoa hc c "cu vt" nh th ! Tho no nhng linh mc ca c quc cc lc phn khng s cu ri ny, v tr th bng cch t tn nhng con ch ca h l Immanuel Kant (Wallace, Kant, trang 82).

V tho no Heine so snh v gio s nh th ca thnh Koenigsberg vi hung thn Robespierre; ng ny ch mi git mt v vua v s s vi ngn ngi Php (iu m mt ngi dn c c th tha th c), nhng Kant git thng , lm bt tung nhng lun chng qu bu nht ca thn hc. "Tht l mt mi tng phn gay gt gia cuc i bn ngoi ca con ngi y vi nhng tng ph hoi, lm rng ng th gii ca ng. Nu nhng ngi dn thnh Koenigsberg phng on c ton th ngha nhng t tng kia th c l khi thy Kant h s hi hn thy mt ao ph. Nhng nhng ngi dn lnh ny ch thy Kant l mt gio s trit hc, v khi vo gi nht nh, ng i do qua, h gt u cho thn mt ri sa li ng h" (Heine, Tp vn, Philadelphia, 1786, tr.146).

y l mt cnh hot k, hay mt khi th ?

4. PH BNH L TNH THC TIN

Nu tn gio khng th cn c vo khoa hc v thn hc th cn c vo u ? Vo o c. Nn tng ni thn hc qu bp bnh, tt hn nn loi b n, ph hu n i na, c tin phi c em t ra ngoi tm vi, ngoi lnh vc ca l tnh. Nhng bi th nn tng o c ca tn gio phi tuyt i khng xut pht t kinh nghim gic quan kh vn hay t suy l bp bnh; khng b h hng v s trn ln vi l tr c th lm li; n phi xut pht t bn ng ni tm nh tri gic v trc gic. Chng ta phi tm ra mt nn o c tt yu v ph qut; tm nhng nguyn tc tin nghim ca o c, tuyt i v chc chn nh ton hc. Chng ta phi chng minh rng "l tnh thun tu c th thc tin, ngha l t n c th nh on ch, bit lp vi bt c g thuc lnh vc kinh nghim" (Ph bnh l tnh thc tin, tr. 31), rng thc o c l bm sinh v khng xut pht t kinh nghim. Mnh lnh o c m chng ta cn n xem nh nn tng ca tn gio, phi l mt mnh lnh c tnh cch tuyt i, thuc vo cc phm tr tin nghim. By gi, thc ti l k nht trong mi kinh nghim chng ta chnh l thc o c ca chng ta, cm thc khng th trnh ca ta khi ng trc mt cm d, cm thc rng iu ny hay iu n l quy. Chng ta c th u hng cm d nhng cm thc vn y. Bui sng ti lp nhng d nh, v chiu li, ti lm nhng chuyn in r; nhng chng ta bit y l nhng chuyn in r, v chng ta li quyt nh. Ci g em n s cn rt, hi hn v nhng quyt nh mi ? Chnh l mnh lnh tuyt i (categorical imperative) trong ta, s ra lnh v iu kin ca lng tm bt ta phi "hnh ng nh th chm ngn hnh ng ca chng ta l phi tr thnh mt lut t nhin ph qut (Ph bnh l tnh thc tin, tr. 139). Chng ta bit, khng bng l lun m bng cm thc linh ng v trc tip, rng ta phi trnh li c x m nu mi ngi u p dng th x hi s lon. Ti c mong thot khi mt hon cnh ri ren bng mt li di tr khng ? Nhng trong khi ti c th mun di tr, th ti li tuyt i khng mun rng s di tr phi l mt lut ph qut. V vi mt nh lut nh th s khng c mt ha hn no c" (Ibid, p.19). Do c ci cm thc trong ti rng khng c ni di ngay d s ni di y c li cho ti. S phng xa l gi di, chm ngn ca n l : ch lng thin khi l phng sch tt nht; nhng nh lut o c trong tm hn ta vn l v iu kin v tuyt i.

V mt hnh vi l thin khng phi v n c nhng kt qu tt p, hay v n khn ngoan, m chnh bi v n tun theo cm thc v bn phn ni tm, tun theo ci lut o c khng do t kinh nghim ring t ca ta, m c thit lp tin nghim cho mi hnh vi ca ta trong qu kh, hin ti, v lai. iu c nht v cng thin trong th gian chnh l thin ch, ch tun theo lut o c, bt k iu y c li hay c hi cho mnh. ng k n hnh phc ca bn, c lm bn phn ca bn i. "o c khng phi l ch thuyt lm th no cho ta hnh phc, m lm th no xng ng vi hnh phc " (Ibid, tr. 227) . Ta hy tm hnh phc cho k khc; nhng cho chnh ta, th hy tm s ton thin, d n em li cho ta hnh phc hay au kh (Ta cun Nhng thnh t siu hnh ca o c - The Metaphysical Element of Ethics). Hon thnh s ton thin ni chnh mnh v hnh phc cho k khc, "hnh ng th no xem nhn tnh, d trong chnh bn thn hay ni mt ngi khc, trong mi trng hp, phi nh mt cu cnh ch khng bao gi nh mt phng tin" (Siu hnh hc v o c, Lun n, 1909, tr. 47). iu ny cng th, chng ta cm thc mt cch trc tip, l mt phn ca mnh lnh tuyt i. Chng ta hy sng theo mt nguyn tc nh th v s to ngay c mt cng ng l tng ca nhng con ngi c l tr ; to c n ta ch cn hnh ng nh ta thuc vo on th y; ta phi p dng nh lut ton ho trong mt trng hung bt ton. S t bn phn ln trn ci p, o c ln trn hnh phc, y l mt nn o c kh theo, song ch c cch y chng ta mi thi l nhng con vt, v bt u lm thn thnh.

Trong khi y, hy rng ci mnh lnh tuyt i ku gi ta lm bn phn y cui cng chng t ch t do ca chng ta; lm sao chng ta c th c mt quan nim v "bn phn" nu chng ta khng cm thy t do ? Chng ta khng th chng minh t do y bng l tnh, chng ta chng minh n bng cch trc tip cm thc n trong khng hong ca s chn la tinh thn. Chng ta cm thc ci t do ny nh l tinh yu ca bn ng ni tm, ca ci "ng" thun khit, chng ta cm thy trong ta hot ng t nhin ca mt tm thc un nn kinh nghim v la chn mc ch. Hnh ng ca chng ta mt khi bt u dng nh tun theo nhng nh lut c nh bt bin, nhng y ch v chng ta tri gic nhng kt qu ca hnh ng qua gic quan, ci gic quan mc cho tt c nhng g n truyn i chic o ca nh lut nhn qu m chnh tm thc chng ta lm ra. Tuy nhin chng ta vn ngoi v trn nhng nh lut chng ta lm ra hiu th gii kinh nghim; mi mt chng ta l mt trung tm ca sng kin v nng lc sng to. Bng mt cch m chng ta cm thy song khng th chng minh, mi chng ta u t do.

Hn na, mc d khng th chng minh, chng ta cm thy rng chng ta bt t. Chng ta tri gic rng cuc i khng phi nh nhng tn kch m mi ngi m say trong mi k xu u b trng pht, mi hnh vi c hnh u c ban thng, chng ta hc thm hng ngy rng tr khn ca con rn y li th hn nhiu s hin lnh ca con b cu, v bt c k trm cp no cng c th c thng nu n trm kh . Nu ch c li ch v phng tin th tc bin minh cho c hnh, th qu tt l mt iu thiu khn ngoan, nhng mc d bit tt c iu , v lun lun chm mt vi thc t tn nhn ny, chng ta vn cm thy mt mnh lnh bt buc ta phi chnh trc, chng ta bit rng chng ta lm iu thin cho d n khng thch hp. Lm sao thc v l phi ny c th tn ti nu khng phi rng trong t tm, chng ta cm thy i sng ny ch l mt phn ca s sng, gic mng trn gian ny ch l mt giai on thai bo cho mt cuc i mi, mt s tnh thc mi, nu chng ta khng m h bit rng trong i sng v sau vnh cu hn y, s cng bnh s c dng li, v khng mt tch nc no em cho mt cch rng lng m khng c tr li gn trm ln ? Cui cng, v cng do cng mt du hiu y, c mt thng hin hu. Nu cm thc v bn phn bao hm v bin minh cho nim tin vo phn thng v lai th "mnh v bt t phi a n gi thuyt v hin hu ca mt nguyn nhn tng xng vi kt qu ny. Ni khc i, iu tt yu l phi c hin hu ca thng . "iu ny na cng khng phi c chng minh bng l tnh; thc o c, ci c lin h n th gii hot ng ca chng ta, phi c u thng i vi ci lun l vn ch c khai trin cp n nhng hin tng gic quan. L tr chng ta chng ta t do tin tng rng ng sau vt-t-thn c mt Thng cng chnh, thc o c ra lnh cho chng ta phi tin iu y. Rousseau ng: trn lun l ca khi c l cm thc ca tri tim. Pascal cng c l: tri tim c nhng l l ca n, m l tr khng th hiu c.

5. V TN GIO V L TR

C phi iu ny c v tm thng, d dt bo th ? Nhng khng, tri li, s chi b mt cch mnh dn nn thn hc "duy l" ny, s gim tr tn gio thnh hy vng v nim tin o c y nh thc tt c nhng ngi theo chnh thng gio ca c quc ni dy chng i. i ph cng mnh lc v bo ny, qu l cn nhiu can m hn ci tn "Kant" s gi ln.

Nhng ng c gan d lm vic y, iu ny rt r rt khi vo nm 67 tui, Kant n hnh tc phm Ph bnh kh nng phn on v nm 69 tui cun Tn gio xt trong gii hn ca l tnh thun tu. Trong cun u Kant tho lun tr li lun chng v kiu mu m trong cun Ph bnh u tin ng ph nhn, xem nh l chng l khng y chng minh hin hu Thng . ng bt u bng s lin kt kiu mu v ci p; ng ngh ci p l bt c ci g l v cn i v nht tnh ca c cu, nh th n c v ra bi tr tu. ng nhn xt qua rng (v y Schopenhauer mn tm kh nhiu lp ra l thuyt v ngh thut ca mnh) s thng ngon kiu mu cn i lun lun em li cho ta mt ngun vui v v li; v "mt nim thch th ni v p ca thin nhin t n lun lun l mt du hiu ca iu thin" (Ph bnh phn on, on 29). Nhiu s vt trong thin nhin l mt v p, s cn i v nht tnh khin chng ta ngh n mt kiu mu siu nhin. Nhng tri li, Kant bo, trong thin nhin cn c nhiu trng hp v s phung ph v hn n, nhiu s trng lp v nhn bi v ch; thin nhin bo tn s sng, nhng phi tn bit bao l kh au v cht chc. Nh vy s xut hin ca kiu mu mgoi gii khng phi l mt bng chng chc tht v hin hu ca Thng . Nhng nh thn hc thng dng nim ny qu nhiu th hy b i, v nhng nh khoa hc b n th hy dng i; n l mt ci mc v i a n hng trm mc khi. Bi v chc chn l c kiu mu, nhng l kiu mu ni ti, kiu mu ca nhng phn t phng theo ton th, v nu khoa hc chu gii thch nhng phn t trong mt c th theo ngha ca chng i vi ton th, th khoa hc s gy mt th qun bnh k diu cho nguyn l khi sc l quan nim c gii v s sng, ci nguyn l cng em li kt qu cho s tm ti y, song t mnh n s khng bao gi gii thch c s sinh thnh ca c n mt ngn c.

Bi "Tiu lun v tn gio" l mt sn phm c sc i vi mt ng gi 69 tui. C l l mt tc phm to bo nht ca Kant. V tn gio phi c mt nn tng khng phi da trn lun l ca l tnh l thuyt, m trn l tnh thc tin ca thc o c, nn kt qu l bt c thnh kinh hay mc khi no cng phi c phn on qua gi tr o c ca n, v t n khng th l quan to ca mt quy lut o c. Gio ng v gio iu ch c gi tr khi n tr gip s pht trin o c cho ni ging. Khi ch c tn iu hay l lc ot quyn u tin ca o c, th tn gio khng cn l tn gio. Gio ng thc th phi l mt cng ng ca nhng ngi, d phn tn v chia cch n u, vn lin kt trong s tn sng lut o c chung. Chnh xy dng mt cng ng nh th m ng Kit sng v cht. Chnh y l ngi gio ng thc th m Ngi dng ln, tng phn vi ch trng "gio tr" v sau. "Cha Kit em thin quc li gn t hn, song Ngi b hiu sai; thay v Thin quc ca Cha, cung in ca gio s c dng ln gia chng ta " (Chamberlain trch dn trong Immanuel Kant, q.1, tr.50). Gio iu v t t thay th i sng thnh thin; thay v con ngi rng buc vi nhau bng tn gio, h b phn chia thnh mt ngn gio phi, v mi thi d oan v ngha "c nhi s xem nh l cch phng s thin nh nh ngi ta c th chim c n sng bng li nnh ht" (Paulsen, Immanuel Kant , N.Y., 1910, tr.366). Li na, php l khng th chng minh cho tn gio, v chng ta khng bao gi c th hon ton tin vo bng chng bnh vc cho php l; v s cu nguyn l v ch nu n nhm nh tr nhng nh lut t nhin ng cho mi kinh nghim. Cui cng, qui g nht l khi gio ng tr thnh mt kh c trong tay mt chnh ph phn ng, khi gii tu s, m nhim v l an y v hng dn mt nhn loi bt an bng nim tin tn gio, bng hy vng v bc i, by gi tr thnh dng c cho nn thn hc ngu dn v s n p chnh tr.

Nhng kt lun ny tht to bo ch chnh y l nhng iu xy ra ti nc Ph. Frdrique i mt nm 1786, v c F. William II k v, i vi ng ny th chnh sch t do ca ngi trc dng nh thiu lng i quc v chu nh hng ca phi Tn sng l tr ca Php. Zedlitz, ngi lm B trng gio dc di triu Frdrique, by gi b thi hi, nhng ch cho mt ngi theo Thanh gio c l Wollner. Wollner c Frdrique i cho l "mt linh mc xo quyt bp bm" leo ln quyn lc nh t hin mnh lm mt "cng c khng xng ng" cho chnh sch ca v vua mi trong vic phc hi c tin chnh thng bng phng php cng bch (Bch khoa Anh, mc "F. William II"). Nm 1788, ra mt sc lnh cm ch mi li ging dy Trung v i hc no vt ngoi hnh thc chnh thng ca Th phn gio theo thnh Luther; ng thit lp mt ch kim duyt gt gao i vi mi hnh thc n hnh v ra lnh ngng chc mi gio s b tnh nghi l c t thuyt. Kant lc u c yn v ng gi, ch c mt s t ngi c ng, v nhng ngi ny cng khng hiu ng na. Nhng bi Tiu lun v tn gio li rt d hiu v mc d nghe ra y nhit tnh tn gio, n vn t l mt ging iu Voltaire qu mnh khng d g qua mt ch kim duyt mi. T Berliner Monatsschrift nh in bi y, bng c lnh phi b.

By gi Kant hnh ng vi mt sc mnh v can m kh ng ni mt ng gi gn by chc. ng gi bi Tiu lun n mt vi bn hu Jena v nh in ni nh in i hc y. Jena ngoi bin gii Ph, thuc quyn qun ht ca qun cng Weimar lc y ang bo tr cho Goethe. Kt qu l nm 1794, Kant nhn c mt mnh lnh ca vua Ph nh sau: "Trm rt bt mn khi thy khanh lm dng trit hc ca khanh ph hoi nhiu l thuyt quan trng v cn bn nht ca Thnh kinh v ca Kit gio. Trm bt buc khanh phi gii thch hnh vi ca khanh v mong rng trong tng lai, khanh s khng gy ra nhng iu tn hi nh th, m tri li, ph hp vi bn phn khanh, khanh s dng ti nng v thm quyn ca khanh sao cho mc ch ca ng cha chng ta cng ngy cng d t. Nu tip tc chng li lnh ny, khanh c th ch i nhng hu qu kh chu" (Trong Paulsen, tr.49). Kant tr li rng mi hoc gi l ra phi c quyn lp nhng phn on c lp v nhng vn tn gio v cng b quan im ca h, nhng triu i ca nh vua hin thi, ng s gi im lng. Vi nh chp tiu s c th rt can m theo li "hm th" ln n Kant v v nhng b ny, nhng ta nn nh rng Kant 70 tui, sc kho st km khng thch hp cho mt cuc chin u; v nh rng d sao ng cng ni ln thng ip ca mnh cho th gii ri.

6. V CHNH TR V NN HO BNH VNH CU

Chnh ph Ph c th tha th nn thn hc ca Kant nu ng khng ng thi phm ti a nhng d thuyt v chnh tr na. Ba nm sau khi F. William II ln ngi, cuc cch mng Php lm rung rinh tt c nhng chic ngai vng u chu. Vo mt thi m phn ln gio s cc i hc Ph u ha nhau ng h nn qun ch hp php th Kant, vi su mi lm ci xun, hn hoan tung h cuc cch mng; v vi l tro ln kho mt ng ni cng bn hu: "By gi ti c th ni nh Simeon: Ly Cha ! By gi xin hy cho k ti t ca Ngi ra i trong bnh an, v chnh mt hn thy s cu ri ca Cha" (Wallace, p.40).

Vo nm 1784 Kant xut bn mt bi trn thuyt ngn v l thuyt chnh tr ca ng di nhan "Nguyn tc t nhin ca trt t chnh tr xt trong tng quan vi tng v mt lch s chnh tr ph qut". Kant khi u bng s cng nhn -trong cuc chin u lm o ln Hobbes rt nhiu- phng php ca thin nhin trin khai nhng ti nng n np trong i sng. Tranh u l chuyn tt yu ca tin b. Nu con ngi hon ton c x hi tnh, th nhn loi s t ng; cn c mt t hn hp ca c nhn ch ngha v cnh tranh lm cho nhn loi sng cn v tng trng. "Nu khng c nhng c tnh thuc loi phi-x-hi ... th nhn loi c l sng mt i thn tin trong ho iu, trong tho mn v tnh tng thn, nhng trong trng hp y, tt c nhng ti nng ca h s mi mi nm n giu trong mm mng" (Bi th, Kant khng phi l tn Rousseau mt cch n l.). "Th th tht ng cm n thin nhin v tnh phi-x-hi, v lng ganh t v khoe khoang, v lng ham mun khng bit chn i vi s chim hu v quyn nng... Con ngi mong mun ho iu; nhng thin nhin bit r hn ci g tt cho ging ngi; thin nhin mun c s bt ho cho con ngi b bt buc phi thi th nhng nng lc v pht trin xa hn nhng ti nng t nhin ca mnh".

Nh th s tranh u sng cn khng phi hon ton l mt vic xu xa. Tuy nhin, con ngi s nhn thy ngay rng s tranh u y phi c iu ho bng nhng quy c, c tc v lut l; t sinh ra ngun gc v s pht trin x hi vn minh. Nhng by gi "cng chnh tnh trng phi-x-hi buc con ngi nhp vo x hi li tr thnh nguyn nhn khin mi quc gia c thi t do qu trn trong nhng giao t vi quc gia khc, v do , quc gia no cng phi chc hng chu t quc gia khc nhng t oan tng t nhng t oan ngy xa p bc nhng c nhn v buc h phi nhp vo mt tp th vn minh, c lut l iu hnh" (Ho bnh vnh cu v cc tiu lun khc, Boston, 1914, tr.14). n lc cc quc gia cng nh c nhn phi t b trng thi man r ca thin nhin v k tho hip duy tr ho bnh. Ton th ngha v vn hnh ca lch s l s hn ch cng ngy cng tng, tnh cch hiu chin v bo ng, l s ni rng khng ngng khu vc ho bnh. " Lch s loi ngi, xt trong ton th, c th c xem nh mt cng cuc thc hin mt k hoch b mt ca thin nhin em li mt hin php chnh tr ton ho c trong ln ngoi, xem nh tnh trng duy nht trong mi kh nng thin nhin ph cho nhn loi c th trin khai ton vn" (Ibid, tr. 19). Nu khng c mt tin b nh th th nhng cng kh ca cc nn vn minh k tip s khng khc g ni nhc nhn ca con d trng xe ct. Lch s khi y s khng khc g mt s in r ln qun bt tn; "v chng ta c th gi thit nh ngi n gio rng tri t l mt ni sm chuc nhng ti li xa c lng qun" (Ibid, tr.58).

Bi tiu lun v "Ho bnh vnh cu" xut bn 1795, nm Kant 71 tui) l mt s khai trin cao qu i vi ti ny. Kant bit r tht d ci trc t ng y; ng vit thm di nhan ny: "Nhng danh t ny c mt ngi ch qun Ho Lan trn tm bin ca ng nh mt li khi hi, gii thiu mt ngha a nh th" (Ibid, tr.68). Trc y Kant phn nn, nh hu ht mi th h phi phn nn, rng "nhng nh cai tr ca chng ta khng c tin s dng vo vic gio dc dn chng, v mi ngun li u c dng vo cuc chin tranh sp n" (Ibid, tr21). Nhng quc gia cha vn minh thc s khi tt c qun i phng th cha c bi b (Tnh cch to bo ca ngh ny ni bt khi ta nh rng chnh nc Ph di triu ca thn ph Frdrique i l nc u tin thit lp chnh sch trng binh). "Nhng qun i phng th thc y cc quc gia knh nhau v qun s khng c mt gii hn no. Qua s ph tn do vic ny gy ra, cui cng ho bnh m ra kh th cn hn mt cuc chin tranh ngn, v th l qun i phng th thnh nguyn nhn ca nhng cuc chin tranh gy hn ct tr kh ca n ny" (Ibid, tr. 71). V trong thi chin qun i s t tc bng cch nng vo dn chng, bng s sung cng, h tri, cp bc, tt nht l lnh th qun th, song nu cn th ngay trn t mnh cng c, nhng th cng cn hn l nui qun bng ti chnh ca chnh ph.

Phn ln chnh sch qun s ho ny, theo Kant phn on, u do s bnh trng ca u chu sang M, Phi v chu; vi hu qu l nhng trn ginh git ca bn cp trn ming mi mi chim. "Nu ta so snh nhng trng hp khng hiu khch ca ngi s khai ... vi hnh vi phi nhn ca nhng quc gia vn minh, nht l nhng quc gia thng mi lc a ta, s bt cng m h thi hnh ngay lc mi tip xc ln u vi nhng lnh th v dn tc xa l lm cho ta gh tm. Ni mt vic ving thm nhng dn tc y cng c h xem tng ng vi mt cuc chinh phc. M chu, t ca ngi da en, o h tiu, mi Ho vng ...khi c tm ra, th u c xem nh nhng x s khng thuc v ai c, v nhng th dn b coi nh khng c... V tt c nhng iu ny c thc hnh bi nhng quc gia t ru rao l ngoan o, nhng quc gia m, trong khi ung cn s c c bt cng nh ung nc l, li mun c ngi ta xem nh chnh l tinh hoa ca c tin chnh thng" (Ibid, tr. 68) . Con s t gi ca thnh Koenigsberg vn cha chu im u !

Kant quy gn s tham tn quc ny cho nn chnh tr thiu s ca nhng quc gia u chu; nhng ca ci chim ot ri vo tay mt thiu s chn lc, v d phn chia ri, vn cn kch s. Nu nn dn ch c thit lp, v tt c mi ngi u c quyn chnh tr, th nhng ca ci cp c ca quc t s b phn chia ra nhiu phn qu nh, khng gy mt cm d qu mnh. Do , "iu kin ca ho bnh vnh cu" l iu ny: Hin php ca mi quc gia s theo ch Cng ho v chin tranh ch c tuyn b do mt cuc ton dn u phiu (Ibid, tr. 76, 77). Khi nhng ngi phi chin u c quyn nh ot gia chin tranh v ho bnh, th lch s s khng cn c vit bng mu na, Tri li, trong mt hin php m cng dn khng phi l mt thnh phn u phiu ca quc gia, v bi th khng phi chnh th cng ho, th quyt nh tham chin l mt vn t c lu tm nht trong th gii. V trong trng hp ny ngi cai tr -khng ch l mt cng dn m l mt s hu ch ca quc gia- khng cn au kh cht no trong bn thn v chin tranh c, cng khng phi hy sinh khoi lc bn n hay cuc sn bn, hay trong cung in m m, l lc triu nh, hay nhng th tng t. H c th do quyt nh chin tranh v nhng l do v nghi, nh th y ch l mt cuc i sn. Cn v tnh cch thch ng ca n, ngi cai tr khng cn quan tm m ch vic nhng li bin minh cho ngoi giao on, nhng k lun lun sn sng phng s cho mc ch y (Ibid). i ! qu tht chn l by gi cng nh bao gi !

Chin thng ca cch mng i vi qun i phn ng vo nm 1795 khin Kant hy vng rng nn cng ho s bng ln khp u chu, v mt trt t quc t s c thit lp cn c trn mt nn dn ch khng c n l, khng c s khai thc, ha hn ho bnh. Chung quy, vai tr ca chnh ph l gip pht trin c nhn, khng phi s dng v lm dng n. Mi con ngi phi c knh trng nh mt cu cnh tuyt i; v tht l mt ti phn li nhn phm nu dng con ngi ch nh mt phng tin thc hin mt mc ch no bn ngoi (trong Paulsen tr. 40). iu ny na cng l mt phn ca mnh lnh tuyt i, khng c n th tn gio ch l mt tr h gi di. Bi th Kant ku gi bnh ng khng phi bnh ng v ti nng, m v c hi pht trin v p dng ti nng; ng chi b tt c nhng c quyn v dng h v giai cp, v cho rng mi u th cha truyn con ni u do mt cuc chinh phc bo ng no trong qu kh. Trong khi c u chu theo ch qun ch h nhau chng li ch trng khai ho ring, mc d tui by mi, ng ng h trt t mi, ng h s thit lp nn dn ch v t do khp ni. Cha bao gi tui gi tng ni ln ting ni ca tui tr mt cch anh dng nh th.

Nhng by gi Kant kit sc; ng chy xong cuc ua v nh xong trn chin. ng tn t dn thnh mt ng gi lm cm nh tr th, v cui cng in mt bnh in v hi: ln lt nhng cm tnh v nng lc trong ngi t gi ng; v nm 1804 vi tui by mi chn, ng la i lng l v t nhin nh mt chic l la cnh.

7. PH BNH V NH GI

Ngy nay, sau mt th k ging bo trit hc nh ti tp ln n, kin trc phc tp y, bao gm lun l, siu hnh, tm l, o c v chnh tr, ra sao ?

Tht l mt iu vui mng khi tr li rng phn ln ngi nh s y vn cn, v nn "trit hc ph phn" l mt bit c c tm quan trng vnh cu trong t tng s. Nhng nhiu chi tit v thm tht trong b lung lay.

Trc ht, c phi khng gian ch l mt "hnh thc ca cm tnh", khng c thc tnh khch quan bit lp vi tm thc nhn bit n ? Phi v khng. Phi v khng gian l mt khi nim trng rng khi n khng c lp y bng nhng s vt c tri gic; "khng gian" ch c ngha rng mt vi s vt no ang hin hu i vi tm thc nng tri, mt vi v tr hay khong cch no quy chiu theo nhng s vt s tri khc; v khng mt tri gic ngoi gii no kh hu nu khng l tri gic v s vt trong khng gian; th th khng gian chc chn l mt "hnh thc tt yu ca cm thc ngoi gii". V khng phi: v chc chn rng nhng s kin trong khng gian nh hin tng nht thc hng nm, mc d do tm thc nhn bit, li bit lp vi bt c tri gic no: i dng su v xanh thm vn tip tc cun cun trc khi Byron ni n cun cun, v sau khi Byron khng cn na. Khng gian cng khng phi l mt "to tc" ca tm thc qua s phi hp nhng cm gic khng c khng gian; chng ta tri gic khng gian mt cch trc tip qua tri gic ng thi v nhng s vt khc nhau v nhng im khc nhau nh khi ta thy mt con su b qua mt bi cnh ng yn. Cng th: thi gian nh mt cm thc v trc v sau, hay mt o lng ca chuyn ng, d nhin l ch quan, v rt tng i; nhng mt ci cy s gi tn t v mc nt d khong thi gian tri qua c c tri gic hay khng . S tht l Kant qu hm h chng minh ch-quan-tnh ca khng gian, nh mt cch tr n khi duy vt lun; ng s ci lun c cho rng khng gian l khch quan v ph qut, th Thng phi hin hu trong khng gian, do c tnh cch khng gian vt cht. C l ng nn bng lng vi duy tm lun kia : nn duy tm ph phn chng minh rng mi thc ti c chng ta bit n, ct yu ch l cm thc v tng ca chng ta. Con co gi ham cn nhiu qu nn nhai khng ht.

V hn na ng l Kant nn bng lng vi tnh cch tng i ca chn l khoa hc, khng cn phi c gng i n o tng tuyt i. Nhng kho cu mi y nh ca Pearson Anh, Mach c, Henri Poincar Php, u ng vi Hume hn vi Kant; mi khoa hc, ngay c nn ton hc kht khe nht, u c tnh cch tng i trong nhng chn l ca chng. Chnh khoa hc cng khng bn tm v vn y; trong khoa hc, cn rt nhiu c th. Chung quy, c l tri thc "tt yu" cng khng cn tt yu g c ?

Cng trnh ln ca Kant l chng minh mt ln dt khot rng ngoi gii c chng ta bit n ch nh mt cm gic; rng tm thc khng phi ch l mt bch bn, mt tabula rasa v vng, nn nhn bt ng ca cm gic, m l mt yu t tch cc, chn lc v to li kinh nghim khi kinh nghim xy ra. Chng ta c th rt bt t cng trnh ny m khng tn thng tnh cch v i ct yu ca n. Chng ta c th mm ci, nh Schopenhauer, trc mt t phm tr ca ng l bnh m ng gi khc kia, nhng phm tr c ng hp thnh nhng b ba xinh xn ri c ko ra, p li v gii thch quanh co v tn bo thch hp v bao qut mi s (sd, vol II tr. 23). V chng ta li cn c th t nghi vn:nhng phm tr ny, hay nhng hnh thc gii thch ca t tng, c phi l bm sinh, c trc cm gic v kinh nghim ? C l trong c nhn, nh Spencer ng , mc d theo Spencer cn c yu t "tp thnh" nh ni ging. Song ngay c nhn, nhng phm tr y cng c th l tp thnh: nhng rng t tng, thi quen tri thc v quan nim, dn dn c sn xut do cm gic v tri gic t sp t mt cch my mc, u tin theo nhng cch th v trt t, ri nh do mt loi o thi t nhin, tr nn c th lp, thch ng v sng sa. Chnh k c phn loi v gii thch nhng cm gic thnh tri gic, v tri gic thnh tng; m k c l mt s tng gia "hu nghim". S nht th ca tm thc m Kant ngh l bm sinh (nht th tnh siu nghim ca t thc - transcendental unity of apperception) thc ra l tp thnh - v khng phi ai cng c; n c th b nh mt cng nh tm li c - trong tnh trng hn m, bn ng thay i, hay in cung. Nhng khi nim l kt qu ca mt cng trnh ch khng phi thin bm.

Th k 19 i x kh t vi o c hc ca Kant, hc thuyt v mt thc o c tuyt i bm sinh, tin nghim. Nn trit hc tin ho nht nh cho rng thc bn phn l mt thc m x hi t vo cho c nhn, ni dung ca lng tm l tp thnh, mc d khuynh hng m h tun theo o c x hi l mt khuynh hng bm sinh. Ci ng o c, con ngi x hi, khng phi l "s sng to c bit" no n mt cch huyn b t Thng , m l mt sn phm mi y ca mt nn tin ho chm chp. o c khng tuyt i: y l mt quy iu x th c pht trin c phn no ngu nhin thch ng vi s sng cn ca on th v thay i theo bn cht v hon cnh ca on th. Mt dn tc b km thc gia k th, v d, s xem l v lun ci ch ngha c nhn y hng hi v lng xng m mt quc gia c ti sn bo m v sng bit lp, s dung tng, xem nh mt yu t cn thit cho vic khai thc nhng ti nguyn thin nhin v s lp thnh c tnh dn tc. Khng c hnh vi no t n l thin nh Kant tng (Ph bnh l tr thc tin, tr. 31). Tui tr ngoan o ca Kant , cuc i cam go y bn phn v him th vui, khin ng c khuynh hng o c; cui cng ng i n ch binh vc bn phn v bn phn, v nh th v tnh ng ri vo tay ca tuyt-i-lun kiu Ph (Dewey, German Philosophy and Politjus). C mt v g mang tnh cht thn hc Calvin khc kh trong s i chi bn phn vi hnh phc y. Kant tip ni Luther v thi i ci cch ca phi khc k, nh Voltaire k tha Montaigne v thi Phc hng ch ngha Epicure. ng tng trng mt phn ng nghim khc chng li lng v ng v hng lc m Helvetius v Holbach lp thnh cng thc cho i sng vo thi i bt mng ca h, ht nh Luther phn ng li s dm ng phng dt ca a trung hi. Nhng sau mt th k phn ng li tuyt i lun ca nn o c Kant, chng ta li thy mnh ri vo tnh trng hn lon ca dc lc v v lun, ca c nhn ch ngha tn bo khng i i vi thc dn ch hay danh d qu tc, v c l sp n ngy m mt nn vn minh phn ho s li cho n " ting gi tr v bn phn" ca Kant.

iu k l trong ca Ph bnh th hai, l Kant mnh m phc hi nhng tng tn gio v Thng , t do v bt t, m cun Ph bnh u r rng ph hu. Paul Ree bo: "c tc phm Kant, ta c cm tng ang trong mt ch phin thn qu. Bn c th mua ni ng bt c g bn cn: t do ch hay s t hm ch, duy tm v chi b duy tm, v thn lun v c Cha Tri. Nh mt ngi lm tr li ra t mt chic m trng, Kant cng li ra t khi nim bn phn mt Thng , Bt t v T do, lm cho c gi ngc nhin v cng" (Trong Untermann, Science and Revolution, Chicago, 1905, tr.81). Schopenhauer cng nhn xt nh sau v thuyt bt t v nhu cu ban thng: "c hnh ca Kant, ban u s s kh oanh lit i vi vn hnh phc, nhng sau li mt t ch v cha tay xin mt khon tin nc" (Paulsen, tr. 317). Nh bi quan v i ny tin rng Kant thc s l mt ngi hoi nghi, sau khi t mnh b c tin, li ngn ngi khng mun ph hoi nim tin ca ngi khc v s nhng hu qu tai hi cho o c tp th. "Kant phi by s thiu nn tng ca thn hc duy l, song yn nn thn hc ca nhn gian, ng hn ng cn thit lp n di mt hnh thc cao qu hn, y l mt c tin cn c trn cm thc o c. iu ny v sau b nhng trit gia b lp xuyn tc thnh ra s hiu bit thun l, thc v Thng v.v., trong khi tri li, khi ph hu nhng sai lm c vn c tn trng v bit r mi nguy ca hnh ng y, Kant ch mong nng vo nn thn hc o c ny thay th mt vi ct tr yu t chng tm thi, cuc nt khi p ln ng, hu ng c th gi tu thot" (Th gii k nh dc v biu tng, q. II, tr.129). Cng th Heine, c l c v tranh hot k trnh by Kant , sau khi ph hu tn gio, i do mt vng vi lo bc Lampe v thnh lnh thy i mt ngi t gi m l. Lc y Immanuel Kant ng lng trc n, chng t ng ta khng nhng ch l mt i trit gia, m cn l mt ngi tt bng. Va t t, va ma mai, Kant bo: "Gi Lampe ny phi c mt Thng , nu khng y khng th sung sng c. L tr thc tin bo th, vy th ta hy cho php l tr thc tin bo m hin hu ca mt Thng " (Paulsen trch dn, tr. 8 - sd.). Nu nhng gii thch ny ng, th ng l chng ta phi gi cun Ph bnh th hai l mt Phi cm gic hc siu nghim.

Tuy nhin khng cn phi qu ch trng n nhng thay i ny trong tm hn Kant. Tnh cht hng hi ca bi tiu lun v "Tn gio trong gii hn ca l tr" cho thy mt s chn thnh nng nhit qu hin nhin; v n lc thay i nn tng ca tn gio t thn hc ra o c, t tn iu ra c hnh, mt n lc nh th ch c th xut pht t mt tm thc c thi tn gio rt su xa. Kant vit cho Moses Mendelssohn vo nm 1766: "Qu th, ti suy ngh nhiu iu vi nim xc tn r rt nht m ti cha bao gi c can m ni ra, nhng ti s khng bao gi ni ln mt iu g m ti khng suy ngh k" (Paulsen, tr.53). D nhin, mt thin co lun di v ti ngha nh cun Ph bnh v i y bt buc phi chuc ly nhng li gii thch th nghch; mt trong nhng bi tng thut u tin v tc phm y do Reinhold vit vi nm sau khi n ra i, ni nhiu iu nh chng ta c th ni ngy nay: "Cun Ph bnh l tnh thun tu c cc nh gio iu cho rng y l n lc ca mt ngi hoi nghi ph v tnh cch xc nh ca mi tri thc; nhng nh hoi nghi th cho y l mt tc phm y kiu cng t ph mun dng li mt hnh thc gio iu mi trn nhng nt ca cc h thng trc y; nhng nh siu nhin lun th cho y l mt ngn mu m dp nhng nn tng lch s ca tn gio v thit lp t-nhin-lun; nhng nh t nhin hc th bo y l mt vt chng cho trit hc c tin ang suy tn; nhng nh duy vt th cho y l mt duy tm lun mu thun vi thc ti ca vt cht; nhng nh duy tm th cho rng Kant gii hn mt cch v cn c mi thc ti vo th gii vt cht, c che du di danh t "lnh vc kinh nghim" (Ibid., p. 14). Tht ra s vinh quang ca tc phm nm ch n thng ngon tt c nhng quan im trn; v i vi mt tr thng minh sc bn nh ca Kant th rt c th ng dung ho tt c nhng d bit kia trong mt nht th chn l phc tp cha tng thy trong lch s trit hc.

V phng din nh hng ca Kant, ton th t tng trit hc th k 19 u xoay quanh nhng t duy ca ng. Sau Kant, ton th c quc bt u ni chuyn siu hnh : Schiller v Goethe nghin cu Kant, Beethoven y thn phc trch dn cu ni thi danh ca Kant v hai iu k diu ca cuc o i: "Bu tri y sao trn u, lut o c trong hn"; v Fichte, Hegel, Schelling, Schopenhauer lin tip sn xut nhng t tng h v i c nui dng t thuyt danh t ca v hin nhn gi thnh Koenigsberg. Chnh vo nhng ngy tt p ny ca siu hnh hc c quc, Jean Paul Richter vit: "Thng cho ngi Php t ai, ngi Anh bin c, v ngi c quc ca khng kh". Nn trit hc ph phn ca Kant v l tnh v ca ngi cm thc sa son cho thuyt Ch ca Schopenhauer v Nietzsche, thuyt Trc Gic ca Bergson v thuyt Thc Dng ca William James. S ng nht theo Kant gia lut ca t tng vi lut ca thc ti em li cho Hegel mt h thng trit hc ton vn v vt-t-thn bt-kh-tri ca ng nh hng n Spencer nhiu hn Spencer tng. Phn ln s ti ngha ca Carlyle c th truy tm nguyn do ch ng c din t theo li n d, t tng vn ti ngha ca Goethe v Kant , theo nhng nn tn gio v trit hc khc nhau ch l nhng b o thay i ca mt chn l bt dit. Caird, Green, Wallace, Watson, Bradley v nhiu ngi khc Anh quc khi hng t tc phm Ph bnh u. V ngay c anh chng Nietzsche canh tn mt cch man di cng rt nhn-thc-lun ca mnh t "ch Cht v i ca thnh Koenigsberg", ngi m Nietzsche rt hng hi ln n nn o c qu t ng. Sau mt th k tranh u gia duy tm lun ca Kant, c ci to theo nhiu li khc nhau, v duy vt lun ca phi Tn sng l tr, cng c bin ci nhiu cch, s chin thng dng nh v pha Kant. Ngay nh duy vt v i Helvetius cng vit, kh mu thun: "C th ni, con ngi ch l nhng k sng to ra vt cht" (Trong Chamberlain, q.1, tr. 86). Trit hc s khng bao gi ri li vo tnh trng ngy ng nh vo nhng ngy n s v trc; v t nay v sau n cng phi lun lun i mi, su sc hn, chnh bi v Immanuel Kant ra i.

8. VI LI V HEGEL (1770 - 1831)

Cch y khng lu, cc nh trit s c khuynh hng dnh nhiu vinh d v nhiu ch cho nhng ngi k v Kant: Fichte, Schelling, Hegel; cng nh cho nhng ngi trc Kant trong t tng tn thi t Bacon, Descartes n Voltaire v Hume. Ngy nay chng ta c mt li nhn hi khc v chng ta d dng thng thc li ch trch kht khe ca Schopenhauer i vi nhng k th thnh cng ca ng trong cuc tranh gh gio s i hc. Khi c Kant, Schopenhauer bo, "i chng bt buc phi thy rng ci g ti ngha khng phi lun lun l khng c ngha". Fichte v Schelling li dng iu ny dt ra nhiu mng nhn siu hnh hc khng l. "Nhng cao ca s to bo trong vic ch a ra ton nhng iu v ngha, trong vic kt thnh nhng trng danh t v thc v d hm, nhng danh t m trc y ch c trong cc nh in, - cui cng c t n vi Hegel-, v tr thnh dng c ca s phnh gt i chng mt cch tr tro nht cha tng thy, vi mt hu qu m i vi hu th s c v hoang ng, v s mi mi tn ti nh mt i k nim cho s ngu xun ca ngi c" (Caird, Hegel, trong b C th trit hc do nh Black wood xut bn, tr. 5-8. Tiu s sau y u theo trong ny).

Ni th c cng bnh chng ?

Georg Wilhem Friedrich Hegel sinh Stuttgart nm 1779. Thn ph l mt vin chc tu tng trong b ti chnh ca tiu bang Wurtemberg; v chnh Hegel ln ln vi nhng thi quen kin nhn, c phng php ca nhng ngi cng bc m hiu nng khim tn ca h em li cho c quc nhng th c cai qun mt cch m mn nht th gii. Chng thanh nin Hegel l mt thanh nin say m vic hc: chng phn tch y tt c cc tc phm quan trng hc, v chp ra nhng on di. Vn ho ch thc -chng bo- phi bt u vi s t xo mnh mt cch quyt lit; nh trong h thng gio dc ca Pythagore, ngi hc tr trong nm nm u b bt buc phi gi im lng.

S nghin cu vn chng Hy Lp em li cho Hegel mt nim phn khi i vi nn vn ho ca thnh Athnes, mt nim phn khi vn cn li vi chng khi hu ht nhng s nng nhit khc cht dn. Chng vit: "Nghe nhc n tn Hy Lp, ngi c c hc vn lin cm thy thoi mi quen thuc. Tn gio ca ngi u chu c ngun gc xa xi, t tn phng ng ... ; nhng nhng g y, hin ti, -khoa hc v ngh thut, tt c nhng g nng cao v t im cuc i- chng ta u rt ra t Hy Lp, trc tip hoc gin tip". Trong mt giai on, chng thch tn gio ca ngi Hy Lp hn Kit gio, v chng bo trc s xut hin ca Strauss v Renan khi vit Cuc i ca Cha Kit, trong Cha Kit c xem l con trai ca Marie v Joseph khng k n yu t php mu. V sau chng hu tc phm y. V chnh tr cng th, Hegel chng t mt tinh thn phn ng m ta kh ng c khi v sau cng chnh Hegel s thn thnh ho hin trng sn c. Trong khi theo hc thn hc Tuebingen, Hegel v Schelling nng nhit bnh vc cuc cch mng Php, vo mt bui sng h ra ng tht sm trng mt cy T do gia ch. Hegel vit: "Dn tc Php nh tm trong cuc cch mng nn gii phng khi nhiu nh ch m tinh thn con ngi b li ng sau nh nhng chic giy ca tr em; nhng nh ch nng tm thc h, cng nh chng cn nng trn tm thc nhng k khc nh nhng b lng cht". Chnh vo nhng ngy tr trung y hy vng y, Hegel, cng nh Fichte hng hi lao mnh vo tro lu lng mn trong ton th u chu ang b cun theo.

Hegel tt nghip i hc Tuebingen nm 1793 vi mt chng ch chng nhn chng l mt thanh nin c ti, c c tnh, rt kh v thn hc v ng hc, nhng khng c kh nng v trit. By gi Hegel ngho, phi kim n bng ngh dy t Berne v Frankfurt. y l nhng nm ca con su trong kn, trong khi u chu b chia nm x by thnh nhng mnh vn quc gia ch ngha th Hegel tp trung sinh lc trng thnh. Nm 1799, khi thn ph qua i, Hegel c hng gia ti khong 300.000 ng, v t cho mnh giu, chng b dy. Chng vit th cho Schelling hi kin bn nn lp nghip u, v xin mt ch no c thc n m bc nhng tht di do sch v "ru bia tht ngon". Schelling gii thiu Jena, mt thnh ph i hc di quyn qun ht qun cng Weimar. Jena, Schiller ang dy s hc, Tiek, Novalis v Schlegels ging v lng mn ch ngha, Fichte v Schelling th tuyn dng trit hc ca mnh. Hegel n y nm 1801 v nm 1803 tr thnh mt gio s. Hegel vn cn y nm 1806 khi Napoleon chin thng Ph, gieo hn lon khng khip khp th i hc nh b ny. Lnh Php xm nhp nh Hegel, v chng co gi chy nh mt trit gia, mang theo bn tho tc phm quan trng u tin, Hin tng lun v tinh thn. C mt giai on, chng ngho tng n Goethe bo Knebel nn cho chng mn vi trm sng qua cn khn n. Hegel vit nhng dng hu nh chua cht cho Knebel: "Ti ly li thnh kinh lm ngi sao dn ng; chn l ca li ny ti hc c nh kinh nghim: Ngi hy tm kim cm n o mc trc ht ri ci nc thin ng s c thm vo cho ngi". Mt thi gian chng lm ch bin mt t bo Bamberg; nm 1812 chng tr thnh hiu trng mt trng trung hc Nuremberg. C l chnh y nhng nhu cu khc kh ca cng vic hnh chnh lm ngui ngn la lng mn ch ngha trong chng. V lm chng tr thnh, nh Napoleon v Goethe, mt tn tch c in trong thi i lng mn. V cng chnh y chng vit cun L hc (1812 - 1816), tc phm lm nc c ch v tnh cch kh hiu ca n, v em li cho chng gh gio s trit Heidelberg. y chng vit tc phm khng l Bch khoa t in v cc khoa hc trit (1817), nh mnh lc ca tc phm ny, Hegel c tin c n i hc Berlin vo nm 1818. T lc y cho n cui i, Hegel thng tr th gii vn chng, Beethoven lnh vc m nhc...

C ln mt ngi Php yu cu Hegel tm tt trit hc ca chng trong mt cu, v Hegel khng thnh cng nh thy dng khi c bo phi nh ngha Kit gio trong khong thi gian ng mt chn, ni gin d: Ngi phi yu ngi bn cnh nh yu chnh ngi. Hegel thch tr li trong mi cun sch; nhng khi chng c vit ra, xut bn v c th gii u ni v chng, th Hegel li phn nn: Ch c mt ngi hiu ti, v ngi y cng khng hiu nt. Phn ln tc phm ca Hegel, nh ca Aristote, gm nhng li ghi ch cho bi ging hay t hn, gm nhng li ghi ch ca cc sinh vin khi nghe nhng bi ging ca Hegel. Ch c cun L hc v Hin tng lun l do chnh Hegel vit, v y l nhng tuyt tc v s ti ngha b bi en v tnh cch tru tng v li vn c ng, v mt thut ng qui d v v mt s thay th qu cn thn mi li bng mt kho tng g-tch gm nhng mnh gii hn. Hegel m t tc phm mnh l mt n lc dy cho trit hc ni bng c ng. Chng thnh cng. Cun L hc l mt tc phm phn tch khng phi v phng php l lun m v nhng khi nim dng trong vic l lun. Nhng khi nim ny Hegel cho l nhng phm tr m Kant t tn - thc th, phm tnh, lng tnh, tng quan v.v. Cng vic u tin ca trit hc l m x nhng khi nim cn bn ny, nhng khi nim hm cha trong mi t tng chng ta. Khi nim lan trn nht l khi nim v tng quan. Mi tng l mt nhm tng quan; chng ta ch c th ngh v mt iu g bng cch lp tng quan gia n vi mt ci g khc, v tri gic nhng im ng v d ca n. Mt tng khng c mt tng quan no c l mt tng trng rng, y l tt c ngha ca li ny: Thc th thun tu v v th thun tu ch l mt. Thc th tuyt i khng tng quan hay khng tnh cht l mt thc th khng hin hu v khng c mt ngha g c. Mnh ny ra mt trng bt tn nhng nhn xt khi hi by gi vn cn sinh sn; v n va l mt chng ngi va l mt cm d cho vic nghin cu t tng Hegel.

Trong mi tng quan, tng quan ph qut nht l tng quan v i chi hay mu thun. Mi iu kin ca t tng hay ca s vt, mi tng v mi trng hung trong th gii nht thit a n ci i lp vi n, v ri phi hp vi n lp thnh mt tng th cao hn v phc tp hn. "Vn hnh bin chng" ny trn lan trong mi tc phm ca Hegel. l mt t tng c k, d nhin, c bng dng trc ni Empdocles, v nhp xc trong "trung o" ca Aristote, ngi vit rng: "tri gic v nhng i lp l mt". Chn l (nh mt in t) l s hp nht nhng phn i nghch nhau. Chn l v bo th v cc oan l t do ch ngha - mt tm thc khong t v mt bn tay cn thn, mt bn tay m v mt tm thc d dt. S lp thnh nhng quan nim ca chng ta v vn rng ln l mt s giao ng tim gim gia hai thi cc; v trong mi vn c th tho lun, chn l nm chn gia, veritas in medio stat. Qu trnh tin ho l mt s pht trin lin tc ca nhng i lp, v s tan ho dung hp gia chng. Schelling ni ng: "c mt s ng nht gia nhng i lp" nm bn di lm nng. Fichte cng ng: tin , phn v tng lm nn cng thc v b yu ca mi s pht trin, ca mi thc ti.

V khng nhng t tng pht trin v tin ha theo "vn hnh bin chng" ny, m s vt cng th; mi iu kin ca s vt u cha ng mt mu thun m lut tin ho phi gii quyt bng mt li hp nht dung ho. Bi th, chc chn h thng x hi hin ti ca chng ta tit ra mt mu thun t n mn n: c nhn ch ngha y phn khch cn c trong mt giai on pht trin kinh t v khi ti nguyn cha khai thc, lm sinh khi vo mt giai on sau, c vng v mt nn cng ho hp tc; v tng lai s l tng th ca thc ti hin hnh v l tng ang nhm em li mt i sng cao hn. Giai on ny na cng phn thnh mt mu thun c tnh cch sng to, v ln n nhng trnh cao hn mi ca t chc. Nh th, vn hnh ca t tng cng nh vn hnh ca s vt; trong mi loi u c mt tin trin bin chng t nht th qua d th n d-th-trong-nht-th. T tng v hu th tun theo cng mt nh lut; lun l v siu hnh (hay hu th hc) l mt.

Tinh thn l c quan thit yu cho tri gic v qu trnh bin chng ny, v v s nht tnh trong d bit ny. Vai tr ca tinh thn, v nhim v ca trit hc l phi khm ph nht tnh tim tng trong s d bit; nhim v ca o c hc l hp nht c tnh v s x th; v nhim v ca chnh tr l hp nht c nhn vo mt quc gia. Nhim v ca tn gio l t n v thc c ci tuyt i trong mi mu thun c gii quyt thnh mt nht th, tng hp v i ca hu th trong vt cht v tinh thn, ch th v i tng, tt v xu, l mt. Thng l h thng nhng tng quan trong mi s vt vn hnh v c thc th cng ngha ca chng. Ni con ngi, Tuyt i y l s t thc, v tr thnh Tng tuyt i, ngha l ci t tng t bit n l mt phn ca Tuyt i, siu vit nhng gii hn, mc ch c nhn, v nm bt mi ho iu n trong mi s vt, "L tnh l bn th ca v tr; ... kiu mu ca th gii l thun tu mt cch tuyt i". (Hegel, Trit hc v lch s, Bonn, tr. 9, 13).

Khng phi tranh chp v xu xa ch l nhng tng tng tiu cc; chng cng kh thc; nhng trong ci nhn ca tr minh trit chng l nhng giai on i n s trn vn v tt p. Tranh u l lut ca tin ho; c tnh vn thng c xy dng trong cn ngt ngho v bo t ca cuc i; v mt con ngi ch t c n chiu cao ton vn qua nhng th kt, trch nhim v au kh. Ngay c kh au cng c tnh cch thun l; y l mt du hiu ca s sng, mt thc y s dng xy tr li. am m dc vng cng c mt ch ng trong l tnh ca s vt : "Khng g v i trong th gii c hon thnh m khng c am m" (Ibid.; tr. 26) ngay nhng tham vng v k ca mt N-ph-lun cng v tnh gp phn vo vic pht trin cc quc gia. i sng khng phi ct cho hnh phc, m ct cho s hon thnh s nghip. "Lch s th gii khng phi l sn khu ca hnh phc; nhng giai on hnh phc l nhng trang b trng trong , v l nhng giai on ca ho iu (Ibid, tr. 28) v ni dung nhm chn ny khng xng ng vi mt con ngi. Lch s ch c vit vo nhng giai on trong nhng mu thun ca thc ti c gii quyt bng s tin ho, nh nhng do d vng v ca tui tr bc vo s thoi mi trt t ca tui trng thnh. Lch s l mt vn hnh bin chng, hu nh mt chui cch mng trong ht dn tc ny n dn tc khc, ht thin ti ny n thin ti khc tr thnh dng c cho tuyt i. V nhn khng hn l nhng ngi sinh ra, m l b m ca tng lai; nhng g h em li c m l Zeitgeist, Tinh thn thi i. Thin ti ch t thm mt tng ln trn chng nh nhng ngi khc lm; "song tng ca h c ci may mn n sau cng, v khi h t ln th khi hon mn t ng vng". Nhng c nhn nh th khng c thc v tng chung m h ang phi m;... nhng h c mt tu gic bit r nhng i hi ca thi i - nhng g chn mi cho s trin khai. y chnh l chn l cho thi i h, cho th gii h; c th ni l ging loi k tip theo th t, c hnh thnh trong bo thai ca thi i (Ibid, tr. 31).

Mt nn trit hc v lch s nh th dng nh a n nhng kt lun cch mng. Qu trnh bin chng lm bin i nguyn tc chnh yu ca s sng; khng c iu kin no l vnh cu; trong mi giai on ca s vt u c mt mu thun m ch s xung t gia nhng i lp mi c th gii quyt.

nh lut su xa nht ca chnh tr, do , l t do -mt i l m ra cho bin chuyn; lch s l s ln mnh ca t do, v quc gia l, hay phi l, nn t do c t chc. Tri li, ch thuyt cho rng thc ti l thun tu mang mt mu sc bo th; mi iu kin, mc d c phn s l s phi bin mt, u c ci quyn thing ling ca n, k nh mt giai on thit yu trong tin ho. C th bo y l mt s tht tn bo: ci g hin hu u c l. V bi v nht tnh l mc ch ca s pht trin nn trt t l iu kin u tin ca t do.

Nu vo nhng nm v sau, Hegel thin v kha cnh bo th hn v nhng hm cp tin ca trit hc mnh, mt phn chnh v Tinh Thn Thi i ( dng danh t lch s ca chnh Hegel ) thm mt v qu nhiu bin chuyn. Sau cuc cch mng 1830, Hegel vit: cui cng, sau 40 nm chinh chin v hn lon khn lng, mt tri tim gi nua c th vui mng thy tt c chm dt, v mt giai on tho mn yn lnh bt u (trong Caird, tr. 93). Tht cng khng ng trt t cho lm, khi mt trit gia vn xem s u tranh nh l mt bin chng ca tin ho, by gi li tr thnh ngi bnh vc cho s tho mn; nhng vi tui lc tun, mt ngi cng c quyn i hi bnh an ch. D sao, nhng mu thun trong t tng Hegel qu su xa bit c bnh an; v trong th h k tip, nhng tn ca Hegel tch phn - vi inh mnh bin chng thnh ra t phi Hegel v hu phi Hegel. Weisse v Fichte khi cn tr cho rng l thuyt v thc ti k nh thun l l mt li din t theo trit hc l thuyt v Thng , v bin minh cho mt nn chnh tr ch trng s phc tng tuyt i. Feuerbach, Moleschott, Bauer v Marx tr v vi hoi nghi lun v nn ph phn cao hn ca Hegel hi tr v khai trin trit hc v lch s ca ng thnh mt l thuyt v u tranh giai cp a n x hi ch ngha khng trnh c do tnh cch tt yu kiu Hegel. Thay v Tuyt i nh ot lch s qua tinh thn thi i (Zeitgeist). Marx a ra nhng phong tro qun chng v sc mnh kinh t xem nh nhng nguyn nhn cn bn ca mi bin chuyn nng ct, d trong th gii ca s vt hay trong i sng t tng. Hegel, v gio s c l thuyt quc, p nhng ci trng x hi ch ngha.

V trit gia ln tui by gi bt u t gic nhng ngi qu khch v m mng, v cn thn giu k nhng bi co lun thi tr ca mnh. Hegel t lin kt vi chnh ph Ph, chc lnh cho n, xem nh biu hin mi nht ca Tuyt i, v si m trong nh mt tri ca nhng n sng chnh ph dnh cho hc gi. Nhng k th ca Hegel gi ng l Trit gia cng chc. ng bt u ngh v h thng Hegel nh mt phn ca nh lut t nhin trong th gii, m qun rng chnh bin chng ca ng buc t tng ca ng vo trong dng v thng v tn t. Cha bao gi trit hc ln ging cao c nh th, v cha bao gi nhng danh vng vng ca n li c cng nhn v bo m hon ton nh vo nm 1830 Berlin (Paulsen: Immanuel Kant , tr. 385).

Nhng Hegel gi rt chng vo nhng nm hnh phc y. ng tr nn ng tr nh mt thin ti trong truyn; mt ln ng i vo ging ng vi ch mt chic giy, v b li chic kia trong bn m ng khng bit. Khi bnh dch t lan n Berlin vo nm 1831, c th suy yu ca ng l mt trong nhng c th u tin b gc di bnh truyn nhim. Ch sau mt ngy m, ng ra i bt ng v lng l trong gic ng. Cng nh trong khong mt nm ra i Napolon, Beethoven v Hegel, vo nhng nm 1827 n 1832 c quc mt i Goethe, Hegel v Beethoven. y l s chm dt ca mt thi i, n lc tt p cui cng ca thi k v i nht ca c quc.