İMO TOKİ Raporu

8/6/2019 MO TOK Raporu

1/11

TMH - 455 - 2009/3 39

Konut

Konut, insanlarn barnma gibi temel ihtiyacn gvenli ve salkl bir ekilde karlayan, belli birmeknsal bykl olan yapdr. Konutu salt barnak gibi alglamak eksik kalacaktr. Bu neden-le tanm biraz daha geniletmek, kavramn snrlarna sosyal-ekonomik-siyasal-kltrel unsurlarkatmak gerekmektedir. Konut, tarihsel geliimi iinde doa koullarna, toplumun gelenek ve g-reneklerine, siyasal yapnn zelliklerine, retim ilikileri ve biimine, nfus yaps ve zelliklerine,kentleme tipine ve birok baka sebebe bal olarak, dinamik bir ilikiler toplam olarak da tarif

edilebilir.Konut; birey, aile ya da bireylerden oluan hane halknn tek veya bir arada bulunaca ve do-laysyla ilikiler kurabilecei sosyal; yaamn btnl asndan gerekli olan eitli ilevlerinsrdrlmesine olanak veren fiziksel; birey ve/veya ailelerin toplumu oluturan dier zneler-le temasnn nemli bir ayan oluturan ve toplumsal ilikilerin yeniden retildii toplumsal;kentleme politikalarnn oluturulmas ve uygulamasnn nemli bir paras olan ynetimsel;snfsal blnmlnn bir sonucu ve gstergelerinden biri olan siyasal; retim, tketim veyatrm arac olmas bakmndan ekonomik; yasal dzenlemelerin sz konusu olduu ve konutsakinlerine yasal gvenlik salamas bakmndan hukukive yap inaat teknolojilerinin uygula-ma alan olmas bakmndan teknolojikbir birimdir.

Konut nasl tanmlanrsa tanmlansn, sorun olduu aktr. Hele Trkiye gibi az gelimi, yoksul,

gelir dalm adaletsizlii yaayan lkelerde sorun, insanlarn barnma hakkn yok eden bir snragelip dayanmtr.

Robin Hood efsanesisona erdi;TOK artk zenginlere

akll evler yapyor

MO TOK Raporu

TMH - 455 - 2009/3 39


2/11

TMH - 455 - 2009/340

Barnma Hakk

Konutun bir sorun olduu tespit edilmelidir ancak daha ziyade barnma hakk ifadesinin kullanl-mas tercih nedenidir.

nk en bilinen tanmla; kiilerin deyebilme gc ve tercihlerine baklmakszn, asgari seviyedebarnabilmelerini salamak iin gerekli konut says ve niteliinin, belli bir anda bulunan konutsays ve niteliinden farkn belirten konut ihtiyac, bu farkn ak olduu lkelerde sorun hane-

sine yazlmakta, tersi durumda sorun gibi alglamamaktadr. Farkl ekonomik-sosyal dzeye sahiptoplumsal kesimlerin mevcut durumlar ile rtmeyen konuta sahip olmas durumunda da konutsorunundan sz edilebilir. Bu nedenle bir baka tanma ve yaklama ihtiya bulunmaktadr.

Bizim gibi lkelerde konut sorunu, konut a, konut ihtiyac vardr ama temelde bir baka sorunbulunmaktadr. Bu, barnma hakkdr ve talebin muhatab kamudur. Sosyal devlet olmann gerei;barnmann temel bir insan hakk olduu gereinin kabul edilmesi ve salkl, gvenli, yaanabilirbir evreye sahip konutun kamu tarafndan ihtiya sahibine bedelsiz verilmesidir.

Oysa gelinen noktada yoksullarn barnma hakk ya yoktur ya da kentsel dnm projesi ere-vesinde ellerinden alnmak istenmektedir. Son yirmi yla damgasn vuran neoliberal politikalarnuygulama alanlarndan biri olan kentler, kentsel dnm projeleriyle dntrlmek istenmek-tedir ki, bu vurgu konu ile ilgili pek ok kurum ve kuruluun dikkat ektii bir gereklii iaret et-

mektedir. Neoliberalizm-kentler-konut-kentsel dnm konu balklar erevesinde srdrlentartmalar ister istemez ayn odaa ylmaktadr.

rnein bu alanda en dikkat eken zeminlerden biri Mlkiyeliler Birlii ile Halkevleri tarafndan d-zenlenen Halkn Haklar Forumu olmu, Forumda kapsaml ve derinlii olan tartmalar yaanm,Sonu Bildirgesinde isabetli tespitler yaplm ve zm nerileri kamuoyuyla paylalmtr. HalknHaklar Forumu Sonu Bildirgesinde; Yaanan neo-liberal dnmn, piyasalatrma, metalatr-ma ve gvencesizletirme politikalarnn meknda ortaya kard dramatik sonular dorudanemekilerin barnma haklarn ihlal etmektedir. Kentsel Dnm projeleri ile sosyal adalet, barn-ma hakk, kamu yarar ve kent planlama btnsellii hie saylarak, yoksul emeki halk kitlelerininbalca yaam alanlar, rantn yeniden paylam ve pazarlanmas srecinin bir paras olarak yenibir yaplamaya almaktadr. Sonuta Kentsel Dnm projeleri, bata temel insan haklarndanbiri olan barnma hakkn ihlal eden sosyal ve fiziki ykm projelerine dnmektedir. Kentsel d-

nm uygulamalar barnma hakkn gasp edilen insanlara hi bir sz ve karar hakk verilmeden,yaam alanlarndan karlan insanlarn sosyal, ekonomik koullar gz nnde tutulmadan yaa-ma geirilmektedir. () Kent topraklarna rant yaratma mantyla bakan bu uygulamalar, bykkentleri sadece yoksullar iin deil, orta snflar asndan da yaanamaz hale getirmektedir. Her-kese bir ev sylemi ile gndeme getirilen Mortagage sistemiyle insanlarn barnma hakk finanssermayesinin ve konut yatrmclarnn insafna braklmaktadr. denilerek, konuya btnlkl biryaklam sergilenmesinin zm de mmkn klabileceine iaret edilmitir.

Yaam deil rant alanlar

Kentsel deer olarak tanmlanan kent arazileri, kente dair tartmalarn odak noktasna oturmakta-dr. lgin ki, merkezi hkmet farkl konularda gstermedii hassasiyeti kent arazileri sz konusu

olunca esirgememekte, konuyla ilgili yasalar deitirilmekte, yeni yasalar karlmakta, yeni kurum-lar oluturulmakta, var olanlar lavedilip grev ve yetkileri baka kurumlara devredilmektedir. Ye-rel ynetimler ise yerleim alanlarna dnk yaplanlar ve/ veya yaplmayanlar oya tahvil etmeyealmaktadr.

Kentler ve ilintili konular neden bu oranda nem arz etmektedir?

nk snrldr; nk nfus art hz, byk kentlerin ald g, tketim toplumu psikolojisininbarnma gibi temel insan hakk kavramnda at gedik, farkl toplumsal ve ekonomik kesimlerinkendi gerekliklerine uygun talepleri kentsel deerlerin bir rant kayna olarak grlmesine yolam, kentlerin yarataca rant, birka on yldr hkm srmekte olan neoliberal ekonomik politi-kalarn gzdesi haline gelmitir.

Bu erevede neoliberalizmin uygulaycs merkezi ve yerel ynetimler, kentlerin talanna gz yum-mu, kentsel deerlerin ulusal/uluslararas sermayenin kazan hanesine yazlmasn ncelikli grevsaymtr.


3/11

TMH - 455 - 2009/3 41

Kentler bir taraftan sermaye birikimini salarken dier taraftan yoksullua ev sahiplii yapmayabalamtr. Bu nokta, kentlerin yaad sorunu, z itibaryla bir sistem sorunu olarak grmek ge-rektiini ifade etmektedir. nk kentsel talan, yoksulluu yaratmakta, pekitirmekte; yoksulluudeil, yoksullar kentlerin dna atmakla mmkn olabilmektedir.

inde bulunduumuz srecin temel zelliini u ekilde zetleyebiliriz: Yaam alanlar rant alan-larna evrilmek istenmektedir. Bu sre bugn, Toplu Konut daresi Bakanl (TOK) eliyle srd-

rlmektedir.

Dnden bugne TOK

Son birka yldr TOK szcyle daha sk karlar olduumuz bir gerek. Kurulal epey zamanoldu ancak zellikle AKP iktidaryla birlikte tlsml anlam tayan bir szck olarak hayatmza gir-di. Bunda Babakan Erdoann etkisini teslim etmek gerekiyor. nk Babakan TOKnin yaptkonutlarn anahtar teslim trenlerini hi karmyor ve her trenin miting havasnda gemesinisalyor. Babakann neden byle davrand ak: TOKnin puan getireceini dnyor. Deil miki, TOK evsizlere ev, isizlere i salamak, yoksullar ev sahibi yapmakla ykmldr. AKP iktidarTOKnin byle alglanmas iin youn aba harcyor ve bunun yarataca olumluluu kendi hane-sine yazmakta beis grmyor. ada Robin Hood edasna brndkten sonra, bunu kamuoyuna

duyurmak da ister istemez hakk oluyor.Oysa gerek byle deil. AKP iktidar hemen her konuda olduu gibi bu ko-nuda da yanlsama yaratyor, kamuoyunu, hepsinden nemlisi de ev sahibiolmak isteyen sabit ve dar gelirli vatandalar yanltyor. Dn yoksullarn evsahibi olma hayalinin kolaylatrcs olma hedefindeki TOK bugn varsllaraakll evler retmekle megul. Robin Hood iddiasn TOKnin dnden bug-ne yks yalanlyor.

yk, 1980lerin ilk yarsnda balyor, 12 Eyllc generallerin emir-komutas-na alnan topluma neoliberalizm piyasac gmleinin giydirilmesi ile devamediyor. AKP iktidar marifetiyle 2000li yllarda altn ana giriyor. Altn anzelliini ise tm ulusal deerlerin, kamuya ait btn varlklarn hara-mezatulusal/uluslararas sermayeye zelletirme ad altnda peke ekilmesi olu-turuyor. Trkiye eitimden sala, orman arazilerinden madenlere, sanayi te-sislerinden sosyal gvenlie yapsal deiime zorlanyor; kentler ise neolibe-ral deiim srecinde, sermayenin av alan olarak yeniden biimlendiriliyor.TOK av alanlarn dzenlemekle ykml ilan ediliyor.

Kent merkezleri yoksullardan ve yoksul mahallelerden arndrlyor, hatta ma-halle kavram ortadan kaldrlmaya allyor, gecekondu blgeleri kentseldnm ad altnda akll binalardan oluan uydu kentlere dntrl-yor. mar planlar belediyeler eliyle av alan olacak ekilde yeniden dzen-leniyor. Kentin yaratt deerler kentlilere hizmet olarak deil, sermaye biri-kiminde kullanlyor. yk, kendi jargonunu da yaratyor; kavramlar, tanmlarda deiiyor. Barnma hakknn yerini konut sorunu alyor. Barnma hakk

temel bir talep olarak muhalif hareketlerin argmanlar arasna giriyor. Konutsorunu tanm ise her snfa zg alkanlklar, ekonomik dzeyi, talepleriifade ediyor. Akll, daha akll, daha daha akll konut talep etmek bile soruntanm iine alnyor.

Btn bunlar TOK eliyle yaplyor; TOK bu sreci rgtlemek iin kullanlyor;bu dorultuda almasn salamak iin yasalar kartlyor, mevcutlar dei-tiriliyor.

Trkiye 1980lerde konut kooperatiflerinin yaygn biimde kurulduuna ta-nklk yapyor; kooperatifleme atana zellikle zel ama kk sermayedar-lar ve yerel ynetimler kalkyor. Ayn dnemde pe pee kartlan ve ihti-yaca binaen deitirilen yasalar byk sermaye gruplarnn da konut alanna

girmesi salyor. Kooperatifiliin sosyal yn trpleniyor ve zamanla s-nmleniyor. Denebilir ki, TOKnin altn an yaad 2000li yllardan nce

TOK Anayasann10, 48, 57, 167.

maddelerineaykr

uygulamalariindedir. AyrcaKamu haleKanununun

5. maddesiylede eliki arz

etmektedir.Askeri darbednemlerinin

savclarnnyaklam szkonusu olsa,

TOKninAnayasay ilga,

tayir, tebdilsuu iledii

iddia edilebilirdi.


4/11

TMH - 455 - 2009/342

konut retiminin sermaye iin birikim salama arac olaca aa kyor. TOKnin payna ise bu iikurumsallatrmak dyor.

Yeniden yaplanma srecinde TOK

TOK Babakanla bal bir kurum olarak 1984 ylnda 2985 sayl Kanunla kurulmu, 1990l yllarksmen atl geirmi, AKP iktidar ile birlikte yeniden yaplanma srecini tamamlayarak ataa kalk-m ve lkenin en gzde, en ok tartlan kurumu haline gelmitir. Bunda AKPnin neoliberal poli-tikalara uyumlu ideolojik-politik yaklamnn etkili olduu sylenebilir. AKPnin tek bana iktidarolmas kresel kapitalizmin ihtiya duyduu yasalarn hibir sorun yaanmadan TBMMden geme-sini salam, tm toplumsal hayat ulus st sermaye gruplarnn Trkiyede ihtiya duyduu do-rultuda dzenlenmitir. Yerel ynetim, kentsel dnm, 2B arazilerine ynelik yasal dzenlemelerbu ereveye dahil edilebilir.

TOKnin alma esaslarn, yetki ve sorumluluklar belirleyen, aslnda genileten, yasal dzenle-meler de bu dnemde gerekletirilmitir. 2002 ylnda Toplu Konut daresi Kaynaklarnn Kulla-nm ekline likin Ynetmelikte de TOKnin grev alanlar turizmden, kk sanayi iletmelerine,eitim, sala kadar geniletilmi; 6 Austos 2003 tarihinde 4966 sayl Kanunla TOKye konutsektr ile ilgili irketler kurmak

veya irketlere ortak olmak, yurtiive yurt dnda dorudan veya iti-rakleri araclyla konut uygulama-lar yapmak ve kaynak salanmasnteminen kr amal projeler geli-tirmek hakk verilmi; 2004 ylndakan 5273 sayl Kanunla Arsa OfisiGenel Mdrlnn grev ve y-kmllkleri TOKye devredilmitir.TOK artk kamu kaynaklarn kul-lanan, hemen her alanda yatrmyapan devasa bir irket halini alm,

kamunun her trl ekonomik faali-yetten uzaklatrld bir zaman di-liminde, giriimci bir kamu kurumuolarak, tccar-devlet ilikisinde ken-disine zel bir yer amtr.

TOKnin kamu denetimi dnda kalmasn salayan yasal sre ise Toplu Konut Mstearlnnve Arsa Ofisi Genel Mdrlnn kapatlmas ile balam, Kamu hale Kanunu kapsam dnakartlmas ile devam etmi, mali adan denetleyecek Saytayn yetki alanndan kartlmasndasonra geriye sadece Devlet Denetleme Kurulu braklmtr.

TOKnin AKP iktidaryla altn an yaamaya balamasnn asl nedeni ise kentsel dnm pro-jeleri olmutur. 5 Mays 2004 tarihli 5162 sayl kanun ile Gecekondu dnm uygulamalarndakamulatrma, imar plan yapma yetkisiyle daha donanml konuma gelen TOK, 16 Haziran 2005te5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve YaatlarakKullanlmas Hakknda Kanun ile yetkilerini iyice geniletmitir. Bayndrlk ve skan Bakanlnngecekondu alanlarndaki tm yetkileri 2007 ylnda kan 5069 sayl Yasa ile 775 sayl GecekonduKanununda deiiklik yaplarak TOKye devredilmitir. Anlalan o ki yaplan deiiklikler yeterligrlmemi, yine yaplan yasal dzenlemelerle TOK, Hazineye ait arazileri bal olduu Bakan veMaliye Bakan teklifi ve Babakan onayyla bedelsiz olarak devralma yetkisine de sahip olmutur.

Anayasay ilga, tayir, tebdil eden TOK

2985 Sayl Toplu Konut Kanunu 1984 ylnda yrrle girmi, 1990 ylnda da 412 Sayl KanunHkmnde Kararname ile TOK (Toplu Konut daresi) kurulmutur. Kurulu tznde TOKnin

amac yle ifade edilmitir: Konut ihtiyacnn karlanmas, konut inaatn yapanlarn tabi ola-ca usul ve esaslarn dzenlenmesi, memleket art ve malzemelerine uygun endstriyel inaat


5/11

TMH - 455 - 2009/3 43

teknikleri ile ara ve gerelerin gelitirilmesi ve devletin yapaca destek-lemeler.

Ama maddesinde sergilenen sosyal devlet hassasiyetidir ki bu maddeyleilgili herhangi bir tartma bulunmamaktadr. nk Ama, devletin ko-nut ihtiyacnn karlanmas dorultusunda, kamunun yapaca yatrmla-ra ve kamu d yatrmlara verecei destee ve inaat irketlerinin alma

esaslarnn dzenlenmesine ilikindir. Asl itiraz, TOKnin misyonu olaraktarif edilen blmedir; misyondaki iddiaya uygun olmayan yatrm poli-tikasdr. TOKnin misyonu u cmlelerle ifade edilmitir: TOK, hi geliribulunmayanlar ile dar ve orta gelirli vatandalarn konut ihtiyalarnn,Anayasann 57. Maddesi Devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre artlarngzeten bir planlama erevesinde, konut ihtiyacn karlayacak tedbirlerialr, ayrca toplu konut teebbslerini destekler hkm gereince yerinegetirilmesidir.

Oysa TOK bugn, ilk hedefinden gzle grlr bir sapma iine girmi, darve orta gelirli ailelerin konut ihtiyacn karlamak yerine, arlkla st vedaha st gelir gruplarna ynelik konut retmeye balamtr ki, bu du-rum Anayasann 57. maddesine aykrlk tamaktadr. Ayrca hibir kiiye,

zmreye veya snfa imtiyaz tannamayacan belirten Anayasann 10.maddesine; herkesin, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerinesahip olduuna dair Anayasann 48. maddesine ve devletin, para, kredi,sermaye, mal ve hizmet piyasalarnn salkl ve dzenli ilemelerini sala-yc ve gelitirici tedbirleri almas ve piyasalarda fiil veya anlama sonucudoacak tekelleme ve kartellemeyi nler eklindeki 167. maddesiyle elien uygulamalar bulun-maktadr.

TOK sadece Anayasaya deil btn bu ileri dzenlemekle sorumlu Kamu hale Kurumunun a-lma esaslarn belirleyen kamu hale Kanunu ile de elien uygulamalar gerekletirmektedir.KKin Temel lkeler bal altnda yer alan 5. maddesinde, kamu ihale sisteminin hangi noktalardahassas olduuna vurgu yaplmakta ve dareler, bu Kanuna gre yaplacak ihalelerde; saydaml,rekabeti, eit muameleyi, gvenirlii, gizlilii, kamuoyu denetimini, ihtiyalarn uygun artlarla vezamannda karlanmasn ve kaynaklarn verimli kullanlmasn salamakla sorumludur. yaklamsergilenmektedir ki TOKnin saydamlk, eit muamele, denetime ak olma gibi temel konulardasoru iareti tad gerektir.

Her trden muhalefeti Anayasaya kar su ilemek ekilde yorumlayp dava aan skynetimmahkemelerinde grevli askeri savclarn bugnk TOK uygulamalar karndaki tavr ne olurduacaba? TOKye, Anayasay tebdil (deitirme), tayir (bozma) ve ilga (ortadan kaldrma) sularn-dan dava almas kimseyi artmazd.

Neoliberalizmin ileri kurumu TOK

Sosyal devlet uygulamalarnn bir unsuru olarak kurulan ve ancak ksa sre sonra gerek niyetini

aa kartan TOK politikasndaki bu deiikliin tesadf olmadnn alt izilmelidir.Buradaki kritik soru, devletin neden TOK gibi bir kuruma ihtiya duyduundan daha ok, kurumunneden daha ok kentsel dnm srecinin nemli bir unsuru haline getirildii ve neden lks ko-nutlara yneldiidir.

Trkiye neoliberal ekonomik politikalarn laboratuar lkelerinden biridir. Noeliberal politikalaraeklemlenme sreci 1980lerin ikinci yarsndan itibaren balam, 12 Eyll askeri darbe dnemininzgn artlarnda toplumsal hayat bir btn olarak yeni srece uyumlu hale getirilmi, neoliberaldnm eitimden sala, salktan barnmaya hemen her alanda varln hissettirmi, temelyasalar bu dorultuda yeniden dzenlenmitir.

1984 ylnda Toplu Konut Kanununun, 1990 ylnda da TOKnin kurulmas bu ervede ele alnmal-dr; bu durum bir tesadf deil, neoliberalizmin nemli unsurlarndan saylan kentsel dnmn

yasal dayanaklarn o gnden hazrlamaktr.Hakim klnmak istenen toplumsal kltrn, tamamlayc uygulamalarla ete kemie brnmesi

TOK snrszyetkilerle

donatlm,

devasa bir irkethalini almtr.

Toplu konuttangecekonduyla ilgili

yasalara kadargerekli deiiklikler

yaplm, TOKdenetim dna

kartlmtr.


6/11

TMH - 455 - 2009/344

hedeflenmi, yasal deiiklikler ve yeni oluturulan kurumlarla altyapnn oluturulma sreci ba-latlm, bata kentler olmak zere neredeyse her alan neoliberalizmin ihtiyacna uygun hale geti-rilmitir.

Marmara niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. Hayri Kozanolu tarafndan hazrlanan Neoli-beralizmin Gerek 100 isimli kitapta bu konu u satrlarla ele alnmaktadr. ncelikle, kresel viz-yonu bulunan kentlerden kresel sermayeyi cezbedecek altyapya, havaalanlarna, i merkezlerine,

iletiim alarna, sahip olmalar bekleniyor. Ancak bunlar da yetmiyor. Kentte ikamet edecek yenielit profesyonellerin lks konut, alveri, ocuklarnn eitimi, elenme ve rekreasyon taleplerininkarlanmas gerekiyor. Bu insanlarn yerel dokudan yaltlm, steril bir atmosferde kendilerini hu-zurlu hissetmeleri iin kentsel mekan yeniden dzenleniyor. te kentsel dnm ya da kentselyenilenme ad altnda yrtlen tasarm, byle bir toplumsal ve ekonomik balamn rn.

Alntda belirtildii gibi kentsel yenilenme TOKnin hedefleri arasnda bulunmaktadr. Belediye-lerle ibirlii halinde yrtlen gecekondu dnm/kentsel yenilenme projeleri, kapsam geni-letilerek devam ettirilecektir. eklindeki hedeften de anlalaca zere TOK, kentsel yenilenmeninba mimar ilan edilmi, bu erevede, 5609 sayl Kanun ile Bayndrlk ve skn Bakanlnn 775sayl Gecekondu Kanunu kapsamndaki grev ve yetkileri TOKye devredilmi (...) Bylece TOKningecekondulama ile mcadele alan genilemi, gecekondu nleme blgelerinin belirlenmesi degrevleri arasna eklenmitir.

TOKnin yetkileri ve snrlar genilemi, ekonomik gc artrlm, irket devlet anlaynn nemliunsurlarndan biri haline gelmitir. Neoliberal politikalar erevesinde deien konut politikasnnsimgesi saylan TOK, yine Hayri Kozanolunun ifadesiyle, st ve st-orta snflarn kent merkezle-rini ve potansiyel gelime alanlarn istilas (...) alt snflarn kentin d eperlerine itilmesi srecinirgtlemekle grevli klnmtr.

Kamu olanaklarn snrsz kullanma hakk, yaratt haksz rekabet, eline geirdii ekonomik gile TOK, olmas gereken ve sosyal devlet anlayndan g alan toplu konut politikasndan uzak-lama ve barnma hakknn yok saylmas srecinde, ne bir istisnadr ne de AKPnin kendiliindenald bir karar uyarnca bugnk zemine oturmutur. Hayri Kozanolu bunun yerel ynetimlerinkresel ortaklaryla srdrdkleri kresel bir strateji olduunu savunmakta ve bu soylulatrmaoperasyonunun Delhiden Tenerife, Sao Paulodan Cape Towna, Seuldan Mexico Citye kadar dn-

yann drt bir yannda alt snflarn yaadklar sosyal ve ekonomik knt alanlarnda kol gez-diini sylemektedir ki, gerekten de kentsel deerleri sermayeye peke eken, yoksullar kentmerkezlerinden uzaklatrmay amalayan bu yeni srecin izlerini dn-yann drt bir tarafnda grmek mmkndr.

Bu noktada, dikkat ekilmesi gereken bir konu da, TOKnin motorgc olduu kentsel dnm projelerinin, kamu sorumluluu ilebadamayan eitli yol ve yntemler kullanlarak toplumsal merui-yetinin salanmasdr. Gz dikilen blgelere hizmet gtrlmemekte,iyiletirme almalar yaplmamakta, altyap yatrmlar ihmal edilmek-te, mahallelerin adeta bir irkinlik abidesi gibi grnmesine yol al-makta ve mahallelilerin yaam zorlatrlarak yldrma politikas uygu-lanmaktadr. Gndemdem hi dmeyen konut sorunu, sanayi tesisi

ihtiyac, asayi, turizm gibi hakl nedenlerle projeye toplumsal desteksalanmaktadr. rnein Ankarada, Protokol yolu olarak bilinen vehavaalann kente balayan ana gzergahta bulunan gecekondular,yurtdndan gelen konuklarn irkinlii grmemesi gerekesiyleyklmtr. Ayn ekilde, yine Ankarada, Dikmen Vadisi kapsamndakentsel dnme dahil edilen mahallelere uzun zaman hibir altyaphizmeti gtrlmemi, otobs seferlerinden, Halk Ekmek bfelerinekadar btn belediye hizmetleri kaldrlm, mahalleler kaderine tes-lim edilmitir.

Kamu kavramn tersyz eden bir kurum TOK

Kamu kavramnn deimez ve birbirini tamamlayan zellikleri bulun-maktadr. Kamusal organizasyon iine dahil kurumlar kamusal sorum-

Robin Hood misali,yoksullar ev sahibiyapma iddiasylakonut seferberliine

kalkan TOK, ksasrede bu noktadanuzaklat. stanbulrneinde olduugibi yzde 56 ileorta ve st snflarakonut retmeyebalad.


7/11

TMH - 455 - 2009/3 45

lulukla hareket etmeli, denetime ak olmal, kamuya ekonomik katk salamal ya da bir bakaanlatmla, kamusal deerleri ilevsel ve yine kamu yararna kullanmaldr.

TOKnin son dnemde gerekletirdii ilere bakldnda bu zelliklerin hibirine sahip olmadgrlecek, dolaysyla, kamu kavramn tersyz ettii iddias dayanakl hale gelecektir.

TOK bir kamu kuruluudur; kamu ynetiminin bir parasdr; dayanan yasalardan almaktadr.Bu gereklik tek bir noktaya iaret etmektedir. Kamu kurumlar kamusal yarar, toplumsal karlar

n planda tutmal ve kamu hizmeti vermeli, denetime ak olmaldr ki, yasa ile kendisine verilengrevleri yerine getirip getirmedii kontrol altnda tutulsun. Bu, kamu ynetiminin olmazsa olma-zdr.

Oysa bu artlar TOK iin geerli deildir. TOK denetim d tutulmutur. Bu, Kamu hale Kanu-nunda ve 4708 Sayl Yap Denetim Yasas ve ilgili yasalarda yaplan deiikliklerle salanmtr.

4708 Sayl Yap Denetimi Hakkndaki Kanunun 1.maddesinin ikinci paragrafnda; Bu Kanun; 3194sayl mar Kanununun 26 nc maddesinde belirtilen kamuya ait yap ve tesisler ile 27 nci maddesin-de belirtilen ruhsata tbi olmayan yaplar hari, belediye ve mcavir alan snrlar iinde ve dndakalan yerlerde yaplacak yaplarn denetimini kapsar. Hkm getirilmitir.

Yap Denetim Yasas uyguland 19 pilot ilde, TOK nin kamuya ait yap ve tesisler; belediye vemcavir alanlar dnda ky nfusuna kaytl ve kyde srekli oturanlarn ky yerleik alanlar ve

civarnda ve mezralarda yaptraca konut, hayvanclk veya tarmsal amal yaplar dnda kalan(eitli yntemlerle yapt veya yaptrd) tm konut ve ticari inaatlarnda, 4708 sayl yap dene-timi hakkndaki kanun hkmlerinden muaf tutulmutur.

Kamu kuruluu sfatn tayan TOKnin; gerekesi ne olursa olsun denetim d braklmas dn-drcdr.

Robin Hood efsanesi gerek deil

stanbuldaki TOK uygulamalar incelendiinde zenginden alp yoksula vermedii aksine kamukaynaklarn zengine aktard anlalyor. Aadaki tablodan da grlecei gibi TOKnin stan-bulda gerekletirdii konutlardan yzde 56s lks ve gelir getirici zellikler tayor. Yzde 44

ise sosyal konut niteliine sahip. Bu oranlar TOKnin stanbulu zenginlere; yerli yabanc sermayegruplarna pazarladn gsteriyor.

Bu tuhafln salt stanbulla snrl olduu sanlmasn. Toplam TOK kaynaklarnn ancak % 22si yok-sul ve dar gelirlilere yatrm olarak dnmektedir.

Hatta stanbul Bykehir Belediye Bakan Kadir Topba ii daha ileriye gtryor ve zellikle ya-banc sermayeye iaret ediyor: Bizim imdiye kadar yaptmz kentsel dnm projeleri 35 bin-lik. Hlbuki stanbuldaki 1,3 milyon binann yarsndan fazlasnn yklarak yeniden ina edilmesikanlmaz. Biz stanbula yatrm yapmak isteyen yabanc sermayeyi kentsel dnm projesineynlendireceiz Ciddi anlamda bir kentsel dnm gerekletirilebilmesi iin ok byk para-lara ihtiya var. Yerli sermayenin bunu yapabilmesi zor.

Zamann Bayndrlk ve skn Bakan Faruk Nafiz zak da bu beklentiyi aleniletirmekte beis gr-

myor: Biz evre planlamalaryla, yerli ve yabanc yatrmclarn yatrm yapabilecei yerleri plan-layp nlerine amak istiyoruz. Bu aklamalar TOKnin ilgi alannda bulunan kentsel dnmprojelerinin hangi amala uygulamaya alndna dair tm tartmalar sonlandracak nemde bu-lunuyor. zaka gre yerli-yabanc, Topbaa gre daha ok yabanc yatrmclarn nne alacakolan eyin lkenin deerleri olduunu vurgulamaya gerek var m?

Ayn hedefi TOK Bakan Erdoan Bayraktarn azndan da duymak mmkndr. Bayraktar 2004ylnda dzenlenen IV. Gayrimenkul Zirvesinde TOK, program erevesinde zellikle gecekondudnm projelerine byk nem vermektedir. Gecekondu dnm ile kaak ve arpk kent-sel alanlarn iyiletirilmesi, ayrca e zamanl olarak yeni ve planl kentsel arsa retimini salamaksuretiyle hem kent merkezlerinde bulunan deerli arsalarn, kentin prestijini arttracak zel projealanlar olarak gelitirilmesini salayabilecek eklinde konuarak, asl hedefin kentsel deerlerinranta evrilmesi olduunu aktan beyan etmitir.


8/11

TMH - 455 - 2009/346

Yoksullara kalitesiz konut

TOKnin yoksullar koruyucu ats altna alp almadna dair vurgu yaplmaldr. Birincisi TOKninina ettii konutlarn gerekten de salkl, dayankl, kaliteli olup olmaddr. zellikle yoksul ke-simlere hitap eden konutlarn bu adan snfta kald sylenebilir. Siyasi iktidar ve TOK szclerisalk, kalite, yaabilir bir evre gibi kriterler yerine, rakamlarla kamuoyunun karsna kmakta,dolaysyla da ikin rakamlarla maniple etmekte, konutlarn nitelii ile ilgili eletirileri duymazlk-

tan gelmektedir.stanbul rnei incelendiinde ortayakan fotoraf, TOKnin, yoksullara kali-tesiz ev sattn gstermektedir. Yapmzerinden iki sene gemeden konutlarnrmeye, dklmeye balad da gz-lemlenmitir. Hatta Tuncelide TOKden evsatn alanlar, ksa srede evlerin kalitesiz-liinin ortaya kmas nedeniyle, hak ih-lali yaadklarn dnerek konuyu insanhaklar kurumlarna tamtr.

Yandaki kare stanbul Ayazma-Tepestblgesinde bulunan TOK konutlarna ait-tir.

Sosyal konutlarda iade oran yksek

TOK alt gelir grubundaki insanlar ev sahibi deil, devletin kiracs yapmaktadr. nk TOK kali-tesiz evleri insanlara 20 yla vadelerle satmakta, kiraclk dete bir mre yaylmaktadr.

Kald ki geri demeler konusu da neredeyse bir travma halini alm, TOKye olan borlarn deye-meyen insanlarn evlerine haciz gelmeye balamtr. TOK tarafndan kentsel dnm kapsamnaalnan blgelerde yaayan ve hak sahipliine dayanarak ev sahibi olanlar, blgenin deien eko-nomik-sosyal-kltrel ortamnda barnamam ve mahallelerini terk etmek zorunda kalmlardr.

stanbul Taolukta kentsel dnm projesiyle oluturulan yeni konuta hak kazanan 300 ailedensadece 27si mahallede kalmtr.

2008 ylnda TOKnin daha nce satt konutlarda iade oran belirgin bir ekilde artmaya balad.rnein TOK, 2008 yl iinde 55 bin 338 adet sosyal konut satt. Bu konutlar alanlarn yzde 3. 9u,2 bin 166s konutlarn iade etmek iin TOKye bavurdu. Ayn dnemde, haslat paylam yntemiile st gelir grubuna ynelik 3 bin 454 konut satlrken, bu konutlarda iade oran sadece yzde 0. 4oldu ve 16 kii konutunu iade etti. ade nedenlerine bakldnda ise ekonomik krizin etkili olduugrlecektir. TOKnin verilerine gre; konutunu iade edenlerin yzde 72si deme gln, %6s teslimat sresinin gecikmesini, % 4 iilii, % 2si kullanlan malzemeyi, % 2si proje ile uygu-lama arasnda fark gereke gsterdi. Depreme dayankl olmadn dnd iin konutu iadeedenlerin oran % 1 dzeyinde bulunuyor.

Kentler kimliksizletiriliyor; kamuya mali yk getiriliyor

mar plan yapma ve deitirme yetkisini elinde bulunduran, dolaysyla da gzne kestirdii ha-zine arazisinde inaata balayan TOK, byk kentlerden en cra kedeki yerleim birimlerinekadar memleketin her sathnda faaliyet yrtmektedir. TOK btn satha yaylmtr ama sathnfarkl sosyal, kltrel, fiziksel zellikler tamasna aldrmadan ayn tip kimliksiz konut retmekte-dir. Bu, kentleri kimliksizletirme giriiminin bir parasdr. Adanann Sofulusundan AdyamannBesnisine, Amasyann Suluovasndan Karsn Sarkamna kadar geni bir corafyada konut inaetmektedir.

Blge imara alrken, imar planlarnda deiiklie gidilirken projenin kentin btnyle arz etiiuyum, corafik, iklimsel, geleneksel zellik ve alkanlklar, kentlerin geliim seyri dikkate alnma-

maktadr. TOKnin gerekletirdii proje, kentin geliim ynn etkilemekte, blge imara aldiin kent o yne doru eilim gstermekte, ancak TOK sadece kendi projesi iin altyap almas


9/11

TMH - 455 - 2009/3 47

yapmakta, olas gelime alanlarnn altyap almalarn ve maliyeti yerel ynetimlere brakmakta-dr.

Gzden karlmamas gereken nokta, zellikle kent merkezlerine uzak blgelerde gerekletirilenprojelerin kamuya getirdii mali ykn ok olmasdr. Neredeyse bir eit getto olumasna ne-den olan projelere yol, su, elektrik, kanalizasyon, ulam vb. hizmeti verilmesi, hem TOK hem deyerel ynetimlerin ilgi alanndaki dier projeleri byk bir ekonomik ykmllkle kar karya

brakmaktadr.

Konut ihtiyac, a, fazlal ve TOK retimi

Konut Mstearl tarafndan hazrlanan 2000-2010 Trkiye Konut htiyac Aratrmasna gre;Trkiyenin toplam konut stoku 16 milyon 235 bin 830 olarak belirlenmitir. 2000 yl konut ihtiyac10.906.368; 2010 yl konut ihtiyac 13.766.711; 10 yllk konut ihtiya art ise 2.860.343tr. Sadeceruhsatl konutlar dikkate alndnda il/ile merkezlerinde 2,5 milyon konut a olduu grle-cektir. TK verilerine gre 2010 ylna kadar kentsel nfus 11 milyon civarnda art gsterecek vebu art konut an 2,9 milyona ykseltecektir.

Konutlarn % 40 kaak ya da ruhsatszdr; yap kullanma izin belgesi baz alnrsa bu oran % 67ekmaktadr.

Bina stokunun % 10unun yenilenmesi, % 30unun onarlmas gerekmektedir ki, bu, konutlarn %40nn oturulabilir olmadn gstermektedir. Yenilenme/onarlma (glendirme) almalarnaramen her yl konut stokunun % 0,5i yok olmakta, dolaysyla her yl sadece bu nedenle oluana kapatmak iin 4o bin konut retilmesi gerekmektedir.

Konut retiminde TOK arlnn her geen yl artmakta olduu bir gerektir. 2003 ylnda % 1,1likbir paya sahip olan TOK, 2004 ylnda % 13, 2005 ylnda % 9,4, 2006 ylnda 9,7, 2007nin ilk altaynda ise % 18,6lk bir paya ulamtr. Konut retiminin byk lde kamu deil, zel sektreliyle gerekletirildii bilinmektedir. Ayn rapor; ele alnan 7,8 milyon binann 7,5 milyonu zelkesim tarafndan yapldn ortaya koymaktadr.

Trkiyede, 2000-2007 ylnda 3.018.699 konut retilmitir. TOK tarafndan projelendirilen konutsays 334.303tr. TOK Bakan Erdoan Bayraktarn kamuoyuyla paylat 2011 ylna kadar 500

bin konut retimi hedefi tutturulsa bile bunun konut an kapatmaktan olduka uzak kalacaortadadr.

lkemizde bir taraftan da konut a vardr ancak dier taraftan konut fazlalndan sz edilmek-tedir. Konut fazlal, arlkla yazlk olarak kullanlan ikincil konutlardan, inaat yllardr sren pro-jelerden kaynaklanmaktadr. Konut Mstearl verilerine gre lkemizde 2,7 milyon konut fazla-l bulunmaktadr.

Baz kentlerimizde konut a, baz kentlerimizde konut fazlal olmas lkemize zg program-szln, merkezi planlamann olmamasnn, deyim yerindeyse kara dzenin gstergesidir. lkemizyanl ve ilevsiz yatrmlar diyardr; konut alanndaki yatrmlar da bu gruba dahildir. Btn bugerekler Trkiyede konut arz ve talep dengesinin olmadn, bir btn olarak konut planlamasyaplmadn, dolaysyla da konut sektrnde orta ve uzun vadeli yatrm planlamasna gidileme-

diini gstermektedir.

Sektr bileenleri yaam savandayken TOK byyor

TOK byyp gelitike, inaat sektr genel anlamda duraanlam, TOKden i alamayan irili-ufakl ok sayda inaat firmas ekonomik adan krize girmi, sektr bileenleri kaderine raz halebir durumda braklmtr. TOK sistemi kilitlemi, sektr bileenlerini madur etmitir.

TOKnin neden olduu maduriyet, yaratt adil olmayan rekabet inaat sektrnn nemli so-runlarndan biri haline gelmitir. Zaten uzun yllardan bu yana belirgin bir kriz iinde bulunan sek-tr, TOKnin yol at sorunlar nedeniyle krizi daha derinlerde hissetmeye balamtr.

alamayanlarn iine dt ekonomik skntlar bir yana, TOKyle alan firmalar bile madur

olmakta, TOK ile mteahhit firmalar arasnda kan anlamazlklar sk sk basna yansmaktadr.Neredeyse snrsz yetkilerle donatlan TOK, byk kentlerde arsa stoku olduka snrlyken hazine


10/11

TMH - 455 - 2009/348

arazilerinde konut projesini gerekletirmekte, zellikle deerli araziler zerine lks konut yapa-rak rant salamakta, ilerini vergilerden ve denetimden muaf srdrmekte ve daha da nemlisiuygulad ihale sistemiyle bir kamu kuruluu olmasna ramen zel bir irket gibi davranmakta,gcn kamu kaynaklarndan salamakta beis grmemektedir.

TOK zenginleri

AKP iktidarnn ilan ettii konut seferberlii TOK ynlendiriciliinde ve inaat firmalar eliyle ha-yata geirilecekti. Trkiyede inaatn dier sektrlere gre daha gelimi olduu bir gerekti. Sek-trde faaliyet yrten firma says yabana atlamayacak orandayd. TOKnin i vermek iin skntyaamayaca aikrd.

Ancak iler pe pee ihale edilmeye baladnda TOKnin bir baka yz aa kacakt. Bu, TO-Kden i alan mteahhit firmalard.

Kamuoyunun ilk dikkatini eken, lkenin byk inaat firmalar dururken TOKnin milyon dolarlkileri ad san duyulmam ve pek ou AKP iktidar dneminde kurulmu firmalara vermeye ba-lamasyd.

Trkiye Mteahhitler Birlii (TMB) ve naat Sanayicileri veren Sendikas (NTES) verilerine gre,Trkiyede 300 bin mteahhit firma bulunmakta, kamuya i yapma yeterliliine sahip firma says-nn ise 70 bin olduu belirtilmektedir.

Byk konut projelerini, kamu ynetimi tarafndan ihaleye karlan farkl ileri baaryla tamamla-yan 70 bin firma arasnda TOKnin i verecek yeterlilikte firma bulamamas ilginti.

TOKnin yaynlad listelere bakldnda 20022007 yllar arasnda kurumun 700 civarnda inaatihalesi yapt, bu ihaleler yoluyla 16 milyar lirann firmalara datld grlecektir ki, buradanhareketle, TOK Bakan Erdoan Bayraktarn konut seferberliini sistemin tayamad, mevcutfirmalarn yetersiz kald, ara eleman sknts yaand, ad duyulmam firmalarn bu nedenledevreye alnd dorultusundaki aklamalarnn manidar olduu anlalacaktr.

2007 Eyll ay baz alnrsa; TOKnin 50 milyon liralk szleme bedeli olan 55 byk ihaleyi 60 firmaarasnda datt, bu 55 projenin toplam 9,7 milyar lira tutarnda olduu grlecektir. Bu durumbir baka geree iaret etmektedir. 20022007 yllar arasnda TOKden i alan firma saysnn 400civarnda olduu dnlrse, 16 milyar liralk tutarn % 60 60 firma, % 40 ise 340 firma arasndadatlmtr.

Szleme bedeli 100 milyonun zerindeki 28 ihaleye katlan firma says ise 36dr. Bu 36 firmannTOKden tahsil ettii para 7,9 milyar liradr. Yani TOKnin toplam yatrm harcamasnn % 47,5i 36

firma arasnda pay edilmitir. Bir baka ifadeyle; 400 firmann % 10undan bile az bir ksm, pastannyarsna yaknn alm, kalan % 90nna ise dier yars dmtr.


11/11

TMH - 455 - 2009/3 49

Kim bu TOK zenginleri

Bir kamu kuruluunun lkede mevcut btn inaat fir-malarna i vermesi mmkn deildir ancak TOKnintercih ettii firmalarn baz zellikleri bu tercihin tesa-df olmadn aa kartmaktadr.

TOKden aslan payn alan firmalarn byk ksm, AKP

iktidarna ideolojik adan yakn olan, parti yneticile-riyle deiik derecelerde akrabalk, arkadalk ilikisibulunan, Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei (M-SAD), Anadolu Aslanlar adamlar Dernei (ASKON),Trkiye Sanayici ve adam Dernekleri Konfederasyo-nu (TUKSON) yesi irketlerden olumaktadr. Ayrcadier sa partilere yaknl ile tannan iadamlar daTOKden i alanlar arasnda bulunmaktadr. 2004-2005yllar baz alndnda, konut ihalelerinin % 68lik ks-mnn AKPye yaknl ile bilinen irketlere aktarldgrlecektir.

Sonsz yerine

AKPnin balatt konut seferberlii ne kadar evsizi evsahibi yapt bilinmez ama TOKyi Trkiyenin soru ia-reti tayan sorunlu kurumlar arasna yerletirdii ak.Son be ylda TOK; gerekletirdii konutlar, altyapyatrmlar, lks konutlara verilen arlk, yoksullarakalitesiz konut yaplmas, arlkla siyasi iktidar yaknsermaye gruplarna verilen byk bteli iler, dene-timden muaf tutulmas ve tarifsiz ve snrsz yetkiyledonatlmas, yaratt haksz rekabet ve benzeri neden-lerle ok tartlan bir kurum olmutur.

naat Mhendisleri Odas, konut sorununu gerek an-lamda bir barnma sorunu olarak grmekte ve kamuidaresinin ilgili kurumlarnn bu yaklama uygun al-ma yrtmesi gerektiini savunmaktadr.

TOK Deerlendirme Raporu, naat Mhendisleri Odasnn hassasiyetini ortaya karmaktadr.MO, bundan sonra da TOK ve ilgili konularn takipisi olacak, gr ve dncelerini kamuoyuylapaylamaya devam edecektir.

Kaynaka

Bahaettin Sar TOK Raporu. naat Mhendisleri Odas Antalya ubesi

Halkevleri-Mlkiyeliler Birlii. Halkn Haklar Forumu

Harun Grek. AKPnin Mteahhitleri

Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas stanbul ubesi. TOK paneli bant zmleri

Hayri Kozanolu. Neoliberalizmin Gerek Yz

MECE Toplumun ehircilik Hareketi. Toplu Kurumsal flasmz: TOK

naat Mhendisleri Odas. Trkiyede Konut Sorunu ve Konut htiyac Raporu

stanbul Mimarlar Odas. Son be Senede stanbulda TOK

TOK Web sitesi

TOK. Gelecein Kentlerini Kuruyoruz

Yap Endstrisi Merkezi. Trk Yap Sektr Raporu 2007.

TOK ilerininbyk bir ksm,2000li yllarda

kurulan vebyyen irketlertarafndanyaplmaktadr.irketlerebakldndaarlnnAKP iktidarnasiyaseten yaknlile tannan, AKPst ynetimiyleakrabalk ilikisibulunan sermayegruplarnnounluuoluturduugrlecektir.

Documents

İMO TOKİ Raporu