Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium · Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium 15 archiwów, organizacji pozarządowych i osób prywatnych. A jestem przekonany, że z czasem

„ARCHIWA PRZEŁOMU 1989-1991” W CZASACH PRZEŁOMU

I Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium

W Pałacu Prezydenckim 15 paździer-

nika 2012 roku odbyło się II Ogól-

nopolskie Seminarium w ramach projektu

„Archiwa Przełomu 1989-1991” realizowane-

go wspólnie przez Kancelarię Prezydenta RP

i Kancelarię Senatu pod Honorowym Patro-

natem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

Bronisława Komorowskiego. Objęcie patro-

natem tego wydarzenia wynika z głębokiego

przeświadczenia Prezydenta RP o ogrom-

nej wadze pamięci historycznej i jej znacze-

niu w naszym wspólnym codziennym życiu. Bronisław Komorowski wielokrotnie pod-

kreśla, że wspólne przeżywanie historii przez

miliony Polaków jest fundamentem, na któ-

rym osadzamy naszą narodową i obywatelską

wspólnotę, nasze suwerenne, demokratyczne

i solidarne polskie państwo, z takim trudem

budowane i parokrotnie odzyskiwane.

Temat seminarium: „Archiwa Przełomu 1989-1991” w czasach przełomu. Przegląd źró-deł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszcze-nia spotkał się z szerokim zainteresowaniem.

Do Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego

przybyło 250 osób z całego kraju – archiwi-

stów, dokumentalistów, historyków, przedsta-

wicieli archiwów państwowych, społecznych

i kościelnych, stowarzyszeń i fundacji, szkół

wyższych, bibliotek i placówek muzealnych.

Gości powitał Szef Kancelarii Prezydenta

RP Jacek Michałowski, który przypomniał,

że już w 2009 roku wspólnie z minister Ewą

Polkowską, Szefem Kancelarii Senatu, po raz

pierwszy zaczęli rozmawiać na temat projek-

tu „Archiwa Przełomu”, aby w czerwcu 2011

roku zaprezentować go publicznie podczas

konferencji prasowej w Kancelarii Prezyden-

ta RP i następnie jesienią tego samego roku

przeprowadzić pierwszą merytoryczną konfe-

rencję w gmachu Senatu.

Wśród zaproszonych gości w Pałacu Pre-

zydenckim znaleźli się m.in.: wicemarszałek

Senatu Jan Wyrowiński, Szef Kancelarii Se-

natu Ewa Polkowska, Szef Kancelarii Sejmu

Lech Czapla, podsekretarz stanu w Kancela-

rii Prezydenta RP Maciej Klimczak, doradcy

Prezydenta RP Henryk Wujec i prof. Tomasz

Nałęcz, Naczelny Dyrektor Archiwów Pań-

stwowych dr hab. Władysław Stępniak, czło-

nek Rady Instytutu Pamięci Narodowej

prof. Andrzej Paczkowski, dyrektor Instytutu

Europy Środkowo-Wschodniej prof. Jerzy Kło-

czowski, przewodniczący zarządu Stowarzy-

szenia Archiwum Solidarności prof. Andrzej

Friszke, rektor Katolickiego Uniwersytetu

Lubelskiego ks. prof. Antoni Dębiński, rek-

tor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń-

skiego ks. prof. Stanisław Dziekoński i były

rektor tej uczelni ks. prof. Henryk Skorow-

ski oraz reprezentujący przeora Jasnej Góry

dr Aleksander Broda.

Uczestnicy seminarium reprezentowali

siedemnaście archiwów państwowych, trzy-

naście instytucji kościelnych, sześć archiwów

uczelni wyższych, jedenaście bibliotek uni-

wersyteckich, dziewięć muzeów, siedem fun-

dacji i stowarzyszeń, cztery instytuty naukowe

i historyczne, komisje zakładowe Niezależ-

nego Samorządnego Związku Zawodowego

„Solidarność” (NSZZ „Solidarność”), archi-

wum Polskiego Radia i Telewizji, archiwum

Policji i MSW i wiele innych podmiotów.

10


Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium

11

Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wita uczestników II Ogólnopolskiego Seminarium i otwiera debatę na temat projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

Transmisja online seminarium „Archiwa Przełomu 1989 -1991” z Sali Kolumnowej w Pałacu Prezydenckim.

12


Wręczenie odznaczeń państwowych

Prezydent Bronisław Komorowski, doceniając starania archiwistów i historyków nadał ordery i odznaczenia osobom zasłużonym w dokumentowaniu najnowszej historii Polski.

Za wybitne zasługi w działalności na rzecz

przemian demokratycznych w Polsce, za osią-

gnięcia w dokumentowaniu i upowszechnia-

niu wiedzy źródłowej o najnowszej historii

kraju odznaczony został:

KRZYŻEM OFICERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI

prof. Andrzej Paczkowski

Za wybitne zasługi w dokumentowaniu i upo-

wszechnianiu wiedzy źródłowej o najnowszej

historii Polski uhonorowani zostali:

Uroczystość wręczenia odznaczeń państwowych – Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski uhonorował prof. Andrzeja Paczkowskiego Krzyżem Ofi cerskim Orderu Odrodzenia Polski,

Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.


13

KRZYŻEM KAWALERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI

Michał Ciecierski

Jan Kornek

Wanda Kronman-Czajka

Irena Słodkowska

Krzysztof Zuba

ZŁOTYM KRZYŻEM ZASŁUGI

Krystyna Jastrzębska

Marek Kietliński

Robert Kubaś

Grzegorz Welik

W imieniu Prezydenta RP gratulacje złożył

i odznaczenia wręczył Szef Kancelarii Pre-

zydenta RP Jacek Michałowski. Szczególne

podziękowania skierował do prof. Andrzeja

Paczkowskiego który według jego słów „jest

dla nas symbolem pamięci o czasach przeło-

mu. Pan profesor jest przewodniczącym Rady

Instytutu Pamięci Narodowej. Jest takim ku-

stoszem naszej pamięci (…) Dobrze by było,

żeby wszyscy nasi synowie, córki, wnuki,

wnuczki pamiętali o wydarzeniach, które

zmieniły Polskę. Dla nich robimy ten pro-

gram. To dla nich zachowujemy tę historycz-

ną wiedzę na przyszłość”.

Po zakończeniu uroczystości osoby odznaczone zajęły miejsca obok siebie. Od lewej: Andrzej Paczkowski, Michał Ciecierski, Jan Kornek, Wanda Kronman-Czajka, Irena Słodkowska, Krzysztof Zuba, Krystyna Jastrzębska.


14


List Prezydenta RP do uczestników seminarium

Prezydent RP Bronisław Komorowski skierował list do uczestników seminarium,

który został odczytany przez Szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka Michałowskiego.

Szanowni Państwo!

Pragnę serdecznie powitać wszystkich miłych gości przybyłych do Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego na seminarium ogólnopolskie „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach prze-łomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”.

Cieszę się, że inicjatywa podjęta przez moich najbliższych współpracowników w Kancelarii Prezydenta wraz z Kancelarią Senatu spotkała się powszechnie z życzliwym przyjęciem. Od roz-poczęcia projektu akces zgłosiło ponad siedem-dziesiąt instytucji naukowych, uczelni, bibliotek,

Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski odczytał list Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego skierowany do uczestników seminarium, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.


15

archiwów, organizacji pozarządowych i osób prywatnych. A jestem przekonany, że z czasem dołączy do tego grona jeszcze wiele innych. Już dzisiaj jednak pragnę podziękować wszystkim Państwu zaangażowanym w tworzenie „Archi-wów Przełomu”.

Wydarzenia sprzed 23 lat, których punktami centralnymi były wybory z 4 czerwca oraz powo-łanie rządu Tadeusza Mazowieckiego 12 wrze-śnia 1989 roku, zapoczątkowały rozpad bloku komunistycznego i otworzyły drogę do odzyskania pełnej suwerenności przez państwa pozostające od pół wieku pod kontrolą Związku Sowieckie-go. Polacy znaleźli się wówczas w awangardzie zmian, które wkrótce przeobraziły nie do pozna-nia mapę polityczną Europy i świata. W Warsza-wie i setkach innych polskich miast następowały zasadnicze zmiany, powstawały liczne inicjaty-wy obywatelskie. W roku 1990 odbyły się wybory samorządowe i prezydenckie, a w 1991 – pierw-sze całkowicie wolne wybory parlamentarne. Dla pokolenia Solidarności, do którego należę, były to bez wątpienia najważniejsze doświadczenia w naszym życiu. Odrodzenie się niepodległej Rze-czypospolitej było też spełnieniem marzeń genera-cji naszych ojców, która walczyła na wszystkich frontach II wojny światowej.

Był to olbrzymi sukces całego społeczeństwa, jeden z największych w XX-wiecznych dziejach Polski. Dzisiaj jednak stajemy wobec potrzeby przybliżania go kolejnemu pokoleniu, które wy-rosło już w warunkach wolności i demokracji. Dla nich ówczesne przeżycia moich rówieśników i ludzi od nas starszych, wciąż tak żywo obec-ne w naszych wspomnieniach, stanowią już za-mknięty rozdział historii ojczystej, w którym nie mieli okazji brać udziału. Realia współcze-snego świata, przeżywającego rewolucję infor-

macyjną, sprawiają zaś, że skuteczne docieranie do młodych odbiorców wymaga ułatwienia do-stępu do źródeł, dokumentów i pamiątek z owych czasów.

Ma to też niebagatelne znaczenie dla prowa-dzenia badań i popularyzacji wiedzy o latach przełomu. Archiwalia pochodzące zwłaszcza z lat osiemdziesiątych pozostają bowiem rozproszone, a stopień ich zachowania jest niestety różny. Do-kumentacja z lat 1980-1981 została po 13 gru-dnia przejęta przez aparat ówczesnej władzy i w ogromnej większości nie zachowała się.

Tym większa jest więc zasługa osób, które w warunkach stanu wojennego i zagrożenia re-presjami podjęły trud gromadzenia zbiorów pry-watnie, ratując pamięć o przeszłości, prawdę historyczną, pamięć wielkiego ruchu przed za-pomnieniem i zafałszowaniem. Wykorzystywa-no w tym celu kasety magnetofonowe, na których rejestrowano wiele związkowych zebrań. Jesz-cze przed 1989 rokiem ukazało się kilka tomów spisanych nagrań z dokumentacją dziejów Soli-darności.

Ruchy nieformalne, wolnościowe i społecz-ne wraz z całym swoim bogactwem oddolnych inicjatyw, nie mając typowych struktur i proce-dur biurokratycznych, często wymykają się zabie-gom historyków i archiwistów. Tak było również w dramatycznym i pełnym wydarzeń schyłku lat osiemdziesiątych, kiedy strajki majowe i sierpnio-we 1988 roku, a następnie powstanie Komite-tu Obywatelskiego otworzyło drogę do wielkiego przełomu. Zachowanie dokumentacji z tego okre-su zawdzięczamy staraniu konkretnych osób, które o to dbały. Na szczęście tych osób nie za-brakło i dzięki nim dysponujemy nagraniami wielu ważnych dyskusji nad projektami uchwał

16


i sprawozdaniami oraz korespondencją. Wszyst-ko to pozwala dzisiaj ogarniać wzrokiem tamten gorący czas, wysiłki poszczególnych osób, nasz ów-czesny sposób myślenia, nadzieje i obawy.

„Archiwa Przełomu” mają przede wszystkim dokumentować tę ogromną i różnorodną aktyw-ność obywatelską, społeczną i polityczną, dzię-ki której odrodziło się nasze na powrót wolne państwo. Doceniając wagę tego wspaniałego dziejowego momentu, którego byliśmy świadka-mi i uczestnikami, winniśmy dołożyć wszelkich starań, aby pozostał on już na zawsze ważnym

punktem odniesienia dla naszych rodaków, dla zbiorowej pamięci i tożsamości narodowej. Aby tak się stało, potrzeba nam stworzyć Księ-gę Odrodzonej Polski – podobnie jak to czyniono w Drugiej Rzeczypospolitej, lecz oczywiście już za pomocą innych, najnowocześniejszych technik. W niej my, obywatele Trzeciej Rzeczypospolitej, będziemy mogli się przejrzeć i zobaczyć, jak długą drogę przeszliśmy i jak wiele udało nam się osią-gnąć. Z naszej historii – nie tylko tej odległej, lecz również najnowszej – mamy bowiem powody czerpać poczucie dumy i siły, tak potrzebne do za-pewnienia dalszej pomyślności naszej Ojczyźnie.


Pierwszą część debaty seminaryjnej prowadził Maciej Klimczak podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP. Na zdjęciu od lewej: Henryk Wujec doradca Prezydenta RP; Jan Wyrowiński wicemarszałek Senatu; Ewa Polkowska

Szef Kancelarii Senatu oraz Maciej Klimczak, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

IIReferaty wprowadzające

20


Kotwice narodowej pamięci

Jacek MichałowskiSzef Kancelarii Prezydenta RP

Dzisiejsza konferencja jest drugim ogólno-

polskim seminarium poświęconym naszemu

wspólnemu projektowi. W czerwcu ubiegłe-

go roku zaprezentowaliśmy opinii publicz-

nej projekt „Archiwa Przełomu 1989-1991”,

do którego zaprosiliśmy najróżniejszych

partnerów. Już w listopadzie 2011 roku w sze-

rokim gronie dyskutowaliśmy w Senacie

o utworzeniu kolejnych etapów rozwoju no-

wego programu archiwalnego. Tamto spo-

tkanie pod tytułem „Archiwa Przełomu jako

przedmiot badań naukowych” dobitnie przy-

pomniało, że Senat był pierwszą niekomu-

nistyczną instytucją, że Kancelarię Senatu

tworzyliśmy od podstaw, że była to pierwsza

stworzona od zera instytucja wolnego pań-

stwa. Dzięki temu w archiwum Kancelarii Se-

natu mogły przetrwać materiały, które temu

tworzeniu towarzyszyły. Tam też, na samym

początku – w 1989 roku, odznaczona dzisiaj

pani doktor Inka Słodkowska zaczęła budo-

wać podwaliny archiwum partii politycznych.

Ulotne druki ówczesnych partii politycznych,

a były ich dziesiątki, są obecnie do obejrze-

nia, są opracowane, są dowodem na to, co się

wówczas działo. Istnieje potrzeba scalania, di-

gitalizowania, udostępniania tych wszystkich

archiwaliów dotyczących partii politycznych,

ruchów społecznych, wydarzeń z przełomu

lat 1989-1991.

W liście Prezydenta Bronisława Komorow-

skiego była mowa o wadze tego projektu dla

przyszłych pokoleń. Wiemy, że tylko poprzez

Internet mamy szansę stworzyć taką płasz-

czyznę, która umożliwi szczególnie młodym

ludziom dostęp do informacji z najnowszej

historii naszego kraju. Tak, żeby nie my-

lili powstania warszawskiego z przełomem

1989 roku.

Dziś można ocenić, że zainteresowanie po-

wstającym archiwum internetowym jest bar-

dzo duże. Dołożymy wszelkich starań, żeby

różne instytucje, nie tylko w Polsce, były włą-

czone w proces pilnowania zasobów naszej

narodowej pamięci i starań o to, aby były one

dostępne dla wszystkich. Mam tu na myśli In-

stytut Polski i Muzeum Generała Sikorskie-

go w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego

w Waszyngtonie, Instytut Literacki w Ma-

isons Laffi tte. Istotne jest to, że nasz projekt

rozpoczynamy od przełomu, do którego do-

szło stosunkowo niedawno, dwadzieścia trzy

lata temu. Myślimy również o tym, żeby skon-

centrować się na kolejnych przełomach w dal-

szym etapie budowy naszego archiwum. Tych

przełomów w historii Polski najnowszej było

bardzo wiele.

Czy warto na początku XXI wieku poświę-

cać tyle uwagi wydarzeniom minionego stule-

cia? Oczywiście, że warto. Warto! Prezydent

Bronisław Komorowski mówi o takich kotwi-

cach pamięci narodowej, że są sprawy i miej-

sca, które budują naszą polską tożsamość

i dumę narodową, uczą nowoczesnego patrio-

tyzmu. To jest właśnie przyczyna i cel naszego

projektu – uczenie nowych pokoleń właściwe-

go spojrzenia na historię, z jednej strony kry-

tycznego, ale z drugiej strony pełnego dumy

i szacunku dla przeszłości. Pragniemy zain-

teresować młodych Polaków edukacją histo-

ryczną, a poprzez nią kształtować postawy

obywatelskie i patriotyczne. Stąd Prezydent

Bronisław Komorowski wspiera m.in. akcję

biało-czerwonych kotylionów przypinanych

w historycznych momentach ważnych rocz-

nic narodowych. Z wielką radością obcho-

dzimy np. Dzień Wolności upamiętniający

4 czerwca 1989 roku. Naprawdę mamy powo-

Referaty wprowadzające

21

Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wygłasza referat wprowadzający do dyskusji. Na zdjęciu: Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu i Maciej Klimczak podsekretarz stanu w KPRP,


dy do radości, co nie znaczy, że nie powinni-

śmy poprawiać naszej rzeczywistości.

Ważne, aby to, co robimy miało adresa-

ta w przyszłych pokoleniach, ale też abyśmy

umieli zainteresować i wciągnąć młodzież

w tę wspólną pracę. Naszym marzeniem

jest, aby „Archiwum Przełomu” było w każ-

dej szkole, czyli, żeby ten projekt miał swoją

cząstkę w każdej szkole, a następnie w każ-

dej wyższej uczelni. „Archiwum Przełomu”

w każdej szkole może być takim szczególnym

miejscem spotkań z historią, które uczniowie

sami będą tworzyć, np. organizując spotkania

z dziadkami czy rodzicami, którzy opowie-

dzą o czasach przełomu, będą poznawać hi-

storię nie tylko naszego państwa, ale również

historię swojego miasta, swojej wsi… Henryk

Wujec radzi, gdzie szukać śladów niedaw-

nej przeszłości, nawołując: „Trzeba oczyścić

piwnice!”

Dołączmy do tego apelu – warto przeka-

zać młodzieży to, co znajdziemy w piwnicach

naszych domów, żeby młodzi mogli tworzyć

„Archiwa Przełomu” w każdej szkole. Warto

również, aby ta inicjatywa miała swoje nagro-

dy – nagrodę Prezydenta RP, a może też na-

grodę Marszałka Senatu, abyśmy wspólnie

zastanowili się nad tym, w jaki sposób prze-

kuć tę ideę w czyn, w jaki sposób zachęcić Mi-

nisterstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo

Nauki i Szkolnictwa Wyższego, aby włączyły

się w ten ważny edukacyjnie projekt.

22


Polska transformacja po raz pierwszy w katalogu zasobu online

Ewa PolkowskaSzef Kancelarii Senatu

Mam nadzieję, że to nasze drugie spotkanie

będzie owocne. Nawiązując do słów Prezy-

denta RP zawartych w liście i do wypowiedzi

ministra Jacka Michałowskiego, chcę poka-

zać, że przy wielu okazjach obchodzimy dzień

4 czerwca jako Dzień Wolności, dziś wpięliśmy

znaczki z tą datą, dowodząc, że pamiętamy

o tym przełomowym wydarzeniu. I chcemy,

żeby ta pamięć jeszcze bardziej się wypełniała.

Nasz projekt jest otwarty. Wspólnie two-

rzymy go i cały czas namawiamy do twór-

czego wypełniania go treścią. Mam nadzieję,

że podzielacie Państwo opinie, iż jest to pro-

jekt wartościowy i zasługuje na dalszą realiza-

cję. Ostatni rok pokazał, kiedy zaczęliśmy go

wypełniać konkretną treścią i tworzyć instru-

menty do naszej współpracy, że jest to pomysł

bardzo wartościowy, ale trudny w realizacji.

Mamy nadzieję, że ten pierwszy, trudny etap

mamy już za sobą i wyrośnie z tego projek-

tu dorodna, piękna, posażna panna. Stąd

zachęcamy do jak najpełniejszego udziału

i zaangażowania w projekt. Jesteśmy przeko-

nani, że nasza wspólna determinacja umożli-

wi stworzenie pierwszego w Polsce katalogu

zasobu online związanego z okresem polskiej

transformacji.

Uruchomiliśmy portal internetowy www.

archiwaprzelomu.pl. Od października 2011

roku działa on już w docelowej grafi ce i ukła-

dzie. Składa się z dwóch warstw – z portalu in-

formacyjnego oraz katalogu zasobów online, czyli bazy danych w układzie tematycznym.

Warto dodać, że baza danych umożliwia bez-

pośrednie dotarcie do obrazów dokumentów,

a dokumentację audiowizualną już można

odsłuchać i obejrzeć na stronie portalu nasze-

go projektu.

Archiwum Senatu wprowadziło już na tę

stronę szesnaście tematów z dokumen-

tacją i nie jest to wyłącznie materiał po-

chodzący z zasobu archiwum senackiego,

co byłoby najprostsze, ale posunęliśmy się

do przodu, publikując materiały z innych

ośrodków archiwalnych, najlepiej przygoto-

wanych do współpracy z nami. Szczególne

słowa podziękowania kierujemy do archi-

wów państwowych z Częstochowy, Przemy-

śla, archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego,

które najszybciej odpowiedziały na nasz apel

z poprzedniej konferencji, z jesieni ubiegłe-

go roku. Lista partnerów jest dziś znacznie

dłuższa – zaawansowana jest współpraca z ar-

chiwum Komisji Krajowej Solidarności i ar-

chiwum Kancelarii Prezesa Rady Ministrów

oraz najważniejszym naszym partnerem stra-

tegicznym – Archiwum Prezydenta RP.

Słowa podziękowań należą się wszystkim

osobom prywatnym, które w istotny sposób

wzbogaciły zasób archiwalny naszego wspól-

nego projektu. Obecnie na portalu prezento-

wane są obrazy oryginalnych dokumentów

przekazanych przez senator Grażynę Sztark,

wicemarszałka Senatu poprzedniej kadencji,

działaczkę regionalnego Komitetu Obywatel-

skiego w Białogardzie. Udało nam się też po-

zyskać od Jacka Fedorowicza unikalny fi lm

instruktażowy, przygotowany i zrealizowany

bezpośrednio przed czerwcowymi wyborami

1989 roku. W sumie współpracujemy z trzy-

dziestoma siedmioma instytucjami i trzy-

dziestoma czterema osobami prywatnymi

i mam nadzieję, że to nie koniec listy partne-

rów, uczestników i przyjaciół projektu. Prosi-

my o więcej.


23

Szef Kancelarii Senatu Ewa Polkowska wygłasza referat wprowadzający. Na zdjęciu od lewej: Maciej Klimczak podsekretarz stanu w KPRP oraz Jacek Michałowski Szef Kancelarii Prezydenta RP, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

Chciałabym poinformować, że od dwóch

miesięcy trwają prace nad ważną aplikacją,

umożliwiającą opis zbiorów i zapis plików

cyfrowych na potrzeby projektu przez użyt-

kowników zewnętrznych. Aplikacja ma uła-

twić proces przyjmowania plików cyfrowych

zbiorów od użytkowników pragnących udo-

stępnić materiały i zaprezentować się w kata-

logu zasobów online na stronie internetowej

naszego projektu. Aplikacja będzie dostęp-

na bezpłatnie na stronie projektu. Umożli-

wi samodzielne opracowywanie archiwaliów

przez uczestników projektu – instytucjonal-

nych i osoby prywatne. Będzie ułatwiała zin-

deksowanie i opisanie zgodnie z wymogami.

Wiążemy z tym instrumentem duże nadzieje,

ale jednocześnie nie chcielibyśmy, jeżeli wy-

stąpiłyby jakieś trudności w uruchomieniu,

żeby podważało to zaufanie do naszych insty-

tucji i samego projektu. Dlatego zamierzamy

w najbliższym czasie przeprowadzić test funk-

cjonalności tej aplikacji, czyli program pilota-

żowy testujący ją po to, aby następnie ułatwić

wszystkim zainteresowanym umieszczanie

dokumentów bezpośrednio na miejscu, tam

gdzie się one znajdują. Naszym partnerem

pilotażowym będzie Europejskie Centrum

Solidarności oraz kilka spośród archiwów

państwowych.

Obecnie naszym najważniejszym zada-

niem jest archiwizowanie i opracowywanie

dokumentów, ale mam nadzieję, że już niedłu-

go – co uważam za niezmiernie ważne – będą

możliwe osobiste kontakty naszych archiwi-

stów i nas tu obecnych, abyśmy wzajemnie się

poznawali, także swoje oczekiwania i umac-

niali więzi. Nic bardziej nie konsoliduje wokół

wspólnego przedsięwzięcia, jak bezpośrednie

kontakty, dlatego umożliwimy naszym pra-

cownikom wyjazdy do Państwa instytucji,

żebyśmy poznali się osobiście i przy okazji

mogli zajrzeć w wasze rzeczywiste zasoby ar-

chiwalne. W ramach nawiązywania bliższych

kontaktów archiwiści z Kancelarii Senatu wy-

bierają się do Europejskiego Centrum Soli-

darności, do archiwum Komisji Krajowej

NSZZ „Solidarność” i do wszystkich Państwa,

24


jeśli nas tylko zaprosicie, a my także będziemy

zapraszali na spotkania z nami.

Chcemy, aby każda instytucja, każda osoba

prywatna, każdy obywatel Polski, którzy mają

w swoich zasobach coś, co obrazuje tamten

niezmiernie ciekawy okres naszej historii, nie

byli pozostawieni samym sobie, aby mogli ko-

rzystać z naszej instytucjonalnej pomocy i do-

łączyli do wspólnego projektu.

Z ogromną przyjemnością zapraszam Pań-

stwa w przyszłym roku ponownie do Kance-

larii Senatu, żebyśmy podsumowali nasze

dokonania, zobaczyli, w którym jesteśmy

miejscu i jak wielka praca jeszcze przed nami.

Archiwa Okrągłego Stołu – z zapisu obrad i tajemnic kuluarów

dr Wojciech KulisiewiczDyrektor Biblioteki Sejmowej

Obrady Okrągłego Stołu, które odbywały się

od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku, obrosły

bardzo bogatą, liczącą kilkaset pozycji, litera-

turą i ciągle budzą zainteresowanie badaczy

(by wspomnieć ciekawą pracę Jacqueline Hay-

den The Collapse of Communist Power in Poland,

Routledge 2011). Ukazało się również szereg

wydawnictw źródłowych zawierających teksty

dokumentów zarówno wytworzonych w cza-

Prelegenci i uczestnicy I panelu. Na zdjęciu od lewej: dr Janusz Kuligowski, Robert Kubaś, dr Paulina Codogni, dr Irena Słodkowska, dr Wojciech Kulisiewicz, prof. Andrzej Friszke, dr hab. Władysław Stępniak,

Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki


25

sie obrad, jak i powstałych w okresie przygo-

towań do tego wydarzenia.

Okrągły Stół stał się z czasem symbolem

„negocjowanej” rewolucji, rozumianej jako

rozłożone w czasie przejęcie władzy o spo-

kojnym przebiegu. Wywołało to w części

społeczeństwa poczucie braku symbolicz-

nego „punktu zero” kończącego PRL, a roz-

poczynającego Trzecią Rzeczpospolitą. Jak

twierdzą redaktorzy największej dotąd edycji

dokumentów i materiałów okrągłostołowych:

„Rok 1989 nie miał ani swojej Bastylii, ani

Pałacu Zimowego, tylko właśnie (...) rozcią-

gnięty w czasie, wypełniony setkami godzin

relacji medialnych Okrągły Stół”. Jednak we-

dług sondażu przeprowadzonego przez GfK

Polonia w lutym 2009 roku – 53% responden-

tów uznało, że Okrągły Stół miał pozytywny

wpływ na dzieje Polski, a 42% było odmienne-

go zdania. Ale aż 67% oceniło porozumienie

jako kompromis dla dobra Polski.

Dotychczas ukazało się kilka edycji mate-

riałów źródłowych powstałych w trakcie obrad

Okrągłego Stołu. Już w 1989 roku Polska

Agencja Prasowa (PAP), Biuro Krajowe Pol-

skiej Rady Obrony Narodowej (PRON) oraz

NSZZ „Solidarność” Region Warmińsko-Ma-

zurski1 opublikowały niezależnie od siebie ze-

stawy ofi cjalnych dokumentów. Publikacje

zawierały wystąpienia podczas obrad plenar-

nych, komunikaty sformułowane na ich za-

kończenie oraz stanowiska trzech głównych

zespołów negocjacyjnych (w sprawie reform

politycznych; w sprawie polityki społecznej

i gospodarczej oraz reform systemowych;

1 Okrągły Stół, J. Barszczewski, J. Grocholska (oprac., wybór, red.), cz. 1-2, «Zeszyty Dokumentacyjne. Seria Monografi czna» 7/8-9/10, Warszawa 1989; Porozumie-nia Okrągłego Stołu: 6 luty – 5 kwietnia 1989: dyskusja plenarna, dokumenty, notki biografi czne, Warszawa 1989; Porozumienia Okrągłego Stołu: Warszawa 6 luty –5 kwiet-nia 1989, Olsztyn, 1989.

w sprawie pluralizmu związkowego). Edycje

obejmowały również Postanowienia końcowe, do których załącznikami były sprawozdania

z prac dziewięciu podzespołów i dwóch grup

roboczych2. Forma, nazewnictwo (sprawoz-

danie, protokół, ustalenia, stanowisko) oraz

objętość poszczególnych dokumentów były

bardzo zróżnicowane, uzależnione od wy-

niku obrad. Podpisane dokumenty trafi ały

w ręce ich sygnatariuszy i dzisiaj – mimo prze-

prowadzonej kwerendy – nie udało się odna-

leźć kompletu ich oryginałów.

Edycje ofi cjalne (PAP i PRON) nie zawiera-

ły wypowiedzi Władysława Siły-Nowickiego,

który na pierwszym posiedzeniu plenarnym

zabrał głos bezpośrednio po inauguracyjnej

wypowiedzi Czesława Kiszczaka, a przed

Lechem Wałęsą i zaapelował do zebranych:

„Proszę Państwa! Kraj teraz patrzy na nas,

chodzi o to, abyśmy żyli jego nadziejami, jego

radościami i także tym, co kraj niepokoi. Po-

nieważ ostatnio zdarzyły się fakty niepoko-

jące w wysokim stopniu opinię publiczną,

mówię tu o śmierci dwóch kapłanów, pragnę

abyśmy dla zaznaczenia, że jakie ostatecznie

okażą się przyczyny tej śmierci, jakiekolwiek

by się okazały, że nigdy nie zdoła to ani za-

chwiać, ani osłabić naszej woli osiągnięcia tak

niezbędnego dla naszej Ojczyzny porozumie-

nia narodowego. Z myślą tą proszę wszystkich

obecnych, aby uczczono śmierć gorliwych ka-

płanów i wielkich patriotów – księdza Stefana

Niedzielaka i księdza Stanisława Suchowolca

– powstaniem i minutą ciszy”.

2 Dokumenty końcowe sformułowały podzespoły: ds. Reformy Prawa i Sądów; ds. Środków Masowego Przekazu; ds. Oświaty, Szkolnictwa Wyższego, Na-uki i Postępu Technicznego; ds. Młodzieży; ds. Poli-tyki Mieszkaniowej; ds. Rolnictwa; ds. Górnictwa; ds. Zdrowia; ds. Ekologii oraz grupy robocze – ds. Sa-morządu Terytorialnego; ds. Stowarzyszeń.

26


Po chwili od przedstawicieli strony rządo-

wej wypłynęła propozycja, aby w odpowiedzi

uczcić też pamięć sierżanta milicji Zdzisława

Karosa, śmiertelnie postrzelonego w lutym

1982 roku podczas szamotaniny z dwoma na-

stolatkami, członkami organizacji Powstań-

cza Armia Krajowa (Druga Kadrowa), którzy

chcieli odebrać mu broń służbową. Wów-

czas Stanisław Ciosek i ks. Alojzy Orszulik

ustalili, że ponieważ wniosek Siły-Nowic-

kiego nie był uzgodniony z żadną ze stron,

zostanie wyłączony z retransmisji telewizyj-

nej. Nie został też odnotowany w ofi cjalnych

zapisach.

Wobec pojawiających się już w 1989 roku

w książkach i prasie odwołań do „poufnych

rozmów” (Krzysztof Leski, Konstanty Ge-

bert i in.) czy wręcz „zmowy elit” (Krzysztof

Wyszkowski), do której doszło w Magdalence

(„najciężej pracująca kobieta przy Okrągłym

Stole”) Krzysztof Dubiński, w latach 1988-

1989 sekretarz zespołu rządowego, opubliko-

wał swoje notatki z tychże rozmów3. Wobec

braku innej dokumentacji (oprócz fotogra-

fi cznej) są to jedyne dostępne dzisiaj mate-

riały z Magdalenki. Wypada dodać, że nie

zostały dotąd zakwestionowane w żadnej

z poważnych prac historycznych. Te same

materiały zostały opublikowane w znacznie

rozszerzonym wydaniu z 1999 roku4, często

powoływanym jako źródło w licznych publi-

kacjach. Niemniej warto zaznaczyć, że mit

„zmowy” czy „zdrady” w Magdalence został

obalony dopiero w roku 2009 przy okazji dys-

kusji związanych z 20. rocznicą obrad. Nie-

bagatelną rolę odegrał tu Prezydent Lech

Kaczyński (uczestnik rozmów w Magdalen-

ce), stwierdzając na zorganizowanym przez

3 Krzysztof Dubiński, Magdalenka, transakcja epoki: notatki z poufnych spotkań Kiszczak-Wałęsa, Warszawa 1990.

4 Okrągły Stół, oprac. K. Dubiński, Warszawa 1999.

siebie 6 lutego 2009 roku spotkaniu history-

ków, że „nie doszło tam do spisku”, w wyniku

którego rządzący „zamienili władzę na wła-

sność”. Nie oznacza to oczywiście śmierci

czarnej legendy Okrągłego Stołu.

W latach 90. poszerzał się zakres wie-

dzy źródłowej o koncepcjach i działaniach

władz komunistycznych, szczególnie z okre-

su „rozmów o rozmowach”, a także o rela-

cjach pomiędzy państwami rozpadającego

się „obozu socjalizmu”5. Konieczne jest także

przypomnienie publikacji źródłowych doty-

czących roli Kościoła, zwłaszcza w procesie

dochodzenia do Okrągłego Stołu6 lub źró-

deł pochodzących z zasobów kościelnych

jak fragmenty prywatnego archiwum sekre-

tarza Episkopatu Polski arcybiskupa Broni-

sława Dąbrowskiego7, czy notatki z rozmów

z władzami PRL ks. biskupa Alojzego Or-

szulika8. W 2006 roku ukazały się drukiem

stenogramy trzech posiedzeń (7 listopada

1987, 18 grudnia 1988, 23 kwietnia 1989)

Komitetu Obywatelskiego przy Przewodni-

czącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie

przygotowane na podstawie zachowanych

nagrań i wzbogacone o raporty z „operacyj-

nego rozpoznania” tych spotkań przez agen-

tów SB oraz (na podstawie prasy podziemnej)

5 Tajne dokumenty Biura Politycznego i Sekretariatu KC. Ostatni rok władzy 1988-1989, Stanisław Perzkowski [Andrzej Paczkowski] (red.), Londyn 1994; Polska 1986-1989: koniec systemu. Materiały międzynarodo-wej konferencji, Miedzeszyn 21-23 październik 1999, t. 3, Dokumenty, A. Dudek, A. Friszke (red.), Warszawa 2002.

6 Tajne dokumenty Państwo-Kościół 1980-1989, Londyn--Warszawa 1993.

7 Peter Raina, Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski, w służbie Kościoła i Narodu, t. 2 1982-1989, Warszawa 1995.

8 Alojzy Orszulik, Czas przełomu. Notatki z rozmów z władzami PRL w latach 1981-1989, Warszawa 2006.


27

uchwały i oświadczenia Komitetu Obywatel-

skiego9.

W pobieżnym z konieczności przeglądzie

publikacji źródłowych związanych z Okrą-

głym Stołem nie można pominąć materiałów

dyplomatycznych z korespondencją amba-

sady USA w Warszawie z Departamentem

Stanu10 oraz korespondencją z tego samego

okresu pomiędzy ambasadą PRL w Waszyng-

tonie a centralą MSZ11.

Rozpoczęto także dokumentowanie kon-

cepcji i działalności odłamów radykalnej

opozycji tworzącej kierunek odmienny od re-

prezentowanego przez Lecha Wałęsę i Komi-

tet Obywatelski12.

Wreszcie w 2004 roku na zlecenie Kance-

larii Prezydenta zostało przygotowane najob-

szerniejsze jak dotąd, 5-tomowe wydawnictwo

pod redakcją Włodzimierza Borodzieja i An-

drzeja Garlickiego13, prezentujące w ukła-

dzie chronologicznym (od września 1986

do czerwca 1989 roku) bogaty wybór źródeł

„okrągłostołowych”. W tomach II i III po raz

pierwszy opublikowano część stenogramów

9 Andrzej Friszke Geneza i historia Komitetu Obywa-telskiego [w:] Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. Stenogramy posiedzeń 7 listopada 1987, 18 grudnia 1988, 23 kwietnia 1989, M. Strasz, A. Friszke (oprac.), Warszawa 2006.

10 Ku zwycięstwu „Solidarności”. Korespondencja Amba-sady USA w Warszawie z Departamentem Stanu, styczeń--wrzesień 1989, A. Paczkowski (red.), Warszawa 2006.

11 Ku wielkiej zmianie: korespondencja między Ambasadą PRL w Waszyngtonie a Ministerstwem Spraw Zagranicz-nych, styczeń-październik 1989, H. Szlajfer (red. nauk.), Warszawa 2008.

12 Solidarność Walcząca w dokumentach, t. 1 W oczach SB, Ł. Kamiński, W. Sawicki, G. Waligóra (wybór, wstęp i oprac.), Warszawa 2007.

13 Okrągły Stół: dokumenty i materiały, W. Borodziej, A. Garlicki (red.), t. I-V, Warszawa 2004.

z obrad zespołów i podzespołów Okrągłe-

go Stołu.

*

* *

Obrady Okrągłego Stołu były w ówczesnych

warunkach przedsięwzięciem poważnym

nie tylko z politycznego, ale także logi-

stycznego punktu widzenia. Dzisiaj często

zapominamy, że nie było komputerów, tele-

fonów komórkowych (a i z tradycyjnych stro-

na solidarnościowa korzystała ostrożnie),

a za „pewne” urządzenie do nagrywania

uważano ciągle magnetofon szpulowy. Stro-

ną organizacyjną zajmowało się biuro Rady

Krajowej PRON (konkretnie jego wicedy-

rektor Aleksander Pęszko, później pracow-

nik Kancelarii Sejmu do momentu przejścia

na emeryturę w 2002 roku). Miejscem obrad

początkowo miał być pałacyk PAN w Jabłon-

nie. W jego sali balowej zmontowano wcze-

sną jesienią 1988 roku ogromny okrągły stół,

przy którym zasiąść mogło 56 osób. Blat

wykonała Wytwórnia Mebli Artystycznych

w Henrykowie, ale ze względu na krótki czas

realizacji nie zdołała przygotować nóg i pla-

nowanych kasetonów na dokumenty. Pęsz-

ko dowiedział się od dyrektora wytwórni,

że w henrykowskim magazynie znajdują

się nogi do stołów zrobionych na spotkanie

przedstawicieli państw Układu Warszawskie-

go. Jednak, aby je wypożyczyć, potrzebna

była zgoda co najmniej wiceministra obrony

narodowej gen. Włodzimierza Oliwy – a ten

mimo osobistej interwencji Stanisława Cio-

ska odmówił. Podobnie postąpił minister

gen. Florian Siwicki. Zgodził się dopiero gen.

Wojciech Jaruzelski. Żartowano, że Okrągły

Stół „stanął na nogach Układu Warszawskie-

go”. Rozpoczęcie obrad władze planowały

na 28 października 1988 roku. Jednak trwa-

jące po sierpniowych strajkach represje, brak

zgody na uczestnictwo po stronie opozycyj-

28


nej Jacka Kuronia i Adama Michnika (wcale

zresztą nie planowanego do udziału w rozmo-

wach), a przede wszystkim decyzja Komitetu

Ekonomicznego Rady Ministrów o posta-

wieniu w stan likwidacji Stoczni Gdańskiej

– kolebki Solidarności, uniemożliwiły roz-

poczęcie rozmów. Również poufne kontakty

między władzą a opozycją na początku listo-

pada zostały praktycznie zerwane. Media-

cja Kościoła (apel arcybiskupa Bronisława

Dąbrowskiego z 12 listopada) doprowadzi-

ła wprawdzie do wznowienia rozmów (spo-

tkanie Wałęsa-Kiszczak w Wilanowie), ale

nie przyniosły one pozytywnych rezultatów.

Stół w Jabłonnie zdemontowano, nagłaśnia-

jąc to w mediach.

Wówczas z inicjatywą odbycia debaty te-

lewizyjnej z Lechem Wałęsą wystąpił Alfred

Miodowicz przewodniczący Ogólnopolskie-

go Porozumienia Związków Zawodowych.

Klęska Miodowicza w debacie (30 listopa-

da), ogromny sukces wizyty Lecha Wałęsy

we Francji, gdzie przyjmowany był z honora-

mi należnymi głowie państwa (9-12 grudnia),

tudzież beznadziejna sytuacja gospodarcza

kraju zmusiły X Plenum Komitetu Central-

nego PZPR do wyrażenia zgody na relegali-

zację Solidarności. Efektem tej decyzji było

spotkanie w Magdalence 27 stycznia w posze-

rzonym składzie. Ustalono tam liczebność de-

legacji na rozmowy okrągłego stołu (koalicja

rządowa – 14, Ogólnopolskie Porozumienia

Związków Zawodowych (OPZZ) – 6, opozy-

cja – 20, niezależne autorytety – 14, wysłan-

nicy Kościoła – 2), termin (6 lutego) i miejsce

obrad (Pałac Urzędu Rady Ministrów). Osta-

tecznie w obradach plenarnych uczestniczyło

58 osób (29 ze strony rządowej, 26 ze strony

społecznej, 3 wysłanników Kościoła). Obra-

dy rozpoczęły się o godz. 14.20 i były o godz.

19.00 retransmitowane przez telewizję (jed-

nak bez cytowanego wyżej wystąpienia Wła-

dysława Siły-Nowickiego).

Na zakończenie przyjęto uzgodniony

wcześniej komunikat o powołaniu trzech ze-

społów negocjacyjnych tzw. stolików, które

rozpoczęły prace po dniu przerwy, czyli 8 lu-

tego. Zespół ds. reform politycznych, które-

mu współprzewodniczyli Bronisław Geremek

i Janusz Reykowski, wyłonił 4 podzespoły

– ds. środków masowego przekazu (odbył

5 posiedzeń); ds. młodzieży (5 posiedzeń);

ds. reformy prawa i sądów (9 posiedzeń);

ds. stowarzyszeń i samorządu terytorialnego

(obradował w 2 grupach roboczych – ds. sa-

morządu terytorialnego i ds. stowarzyszeń

– łącznie 7 posiedzeń). Ponadto funkcjono-

wała jeszcze grupa robocza ds. ordynacji wy-

borczej.

Zespół ds. gospodarki i polityki społecznej

(współprzewodniczący Witold Trzeciakowski

i Władysław Baka) powołał 6 podzespołów –

ds. ekologii (8 posiedzeń), ds. górnictwa (10

posiedzeń), ds. nauki, oświaty i postępu tech-

nicznego (4 posiedzenia), ds. polityki miesz-

kaniowej (4 posiedzenia), ds. rolnictwa (5

posiedzeń), ds. zdrowia (5 posiedzeń) oraz

4 grupy robocze (ds. indeksacji i polityki spo-

łecznej, ds. nowego ładu ekonomicznego,

ds. polityki gospodarczej oraz grupę redak-

cyjną ds. przezwyciężania problemów za-

dłużenia.

Zespół ds. pluralizmu związkowego (współ-

przewodniczący Tadeusz Mazowiecki, Alek-

sander Kwaśniewski i Romuald Sosnowski)

nie wyłonił podzespołów, lecz tylko 4 grupy

robocze (ds. nowelizacji ustawy o związkach

zawodowych, ds. ustawy o związkach zawo-

dowych rolników indywidualnych, ds. mająt-

kowych związków zawodowych, ds. założeń

do projektu ustawy o uprawnieniach niektó-

rych pracowników do ponownego nawiązania

stosunku pracy). Grupy robocze formułowały

propozycje do rozmów, spisywały ustalenia,

a także przygotowywały dokumenty końcowe.


29

Po pierwszych tygodniach negocjacji

wobec braku efektów i trwania stron na wła-

snych pozycjach wyjściowych, odwołano się

do sprawdzonego sposobu – nieofi cjalnych

rozmów w wąskim kręgu przywódców. 2, 7,

29 marca oraz 3 kwietnia odbyły się rozmo-

wy w Magdalence z udziałem Lecha Wałęsy

i Czesława Kiszczaka (tzw. Magdalenka II),

a 4, 6, 8 i 17 marca, a także 1 kwietnia – nego-

cjacje „II piętra w Pałacu URM”, w których

uczestniczyli współprzewodniczący zespo-

łów i czołowi doradcy obu stron. Ze spotkań

tych nie sporządzano żadnych ofi cjalnych

dokumentów, a przyjęte na nich ustalenia

znane są głównie z notatek sporządzanych

przez Krzysztofa Dubińskiego i opublikowa-

nych we wspomnianym wyżej wydawnictwie

źródłowym.

Po wielu sporach i występujących niemal

do ostatnich dni groźbach zerwania roz-

mów, do których uciekała się każda ze stron,

5 kwietnia 1989 roku na spotkaniach trzech

zespołów negocjacyjnych podpisano doku-

menty końcowe. Niektóre w jednym egzem-

plarzu, bez ofi cjalnych uroczystości. Zdaniem

Konstantego Geberta porozumienie zespołu

ds. reform politycznych w czystopisie istnia-

ło w jednym tylko egzemplarzu. Tego same-

go dnia o godz. 17.10 rozpoczęły się obrady

plenarne, tym razem telewizja transmitowała

je na żywo. Zgodnie z ustalonym wcześniej po-

rządkiem po wystąpieniach Kiszczaka i Wa-

łęsy przemawiać miał przedstawiciel ZSL,

ale delegacja OPZZ zażądała głosu dla Al-

freda Miodowicza. Prestiżowy w istocie spór

o mało nie doprowadził do zerwania obrad.

Telewizja zaczęła nadawać muzykę poważ-

ną, co w owym czasie nie wróżyło niczego

dobrego, a zdezorientowani widzowie snuli

najgorsze przypuszczenia. Ustępstwo strony

społecznej i wyjaśniające sytuację wystąpie-

nie przed kamerami Bronisława Geremka

pozwoliły Miodowiczowi na wygłoszenie dość

nijakiego przemówienia i dalsze wypowiedzi

zgodne już z przyjętym planem. Po godz.

22.00, gdy drugie posiedzenie plenarne do-

biegało końca, Lech Wałęsa i gen. Czesław

Kiszczak podpisali Porozumienia Okrągłe-

go Stołu. 300 stron maszynopisu zawierało

stanowiska wypracowane we wszystkich ze-

społach i podzespołach z zaznaczeniem róż-

nic, jakie wystąpiły między stronami w czasie

dwumiesięcznych obrad.

W obradach Okrągłego Stołu uczestni-

czyło wg różnych źródeł od 452 do 592 osób.

Z obrad plenarnych sporządzano stenogram

i nagranie, obrady zaś zespołów, podzespo-

łów i grup roboczych były tylko nagrywane.

Prawdopodobnie na podstawie tych nagrań

grupa 10 funkcjonariuszy Biura Analiz MSW

sporządzała notatki informujące o ich prze-

biegu i najważniejszych ustaleniach oraz kon-

trowersjach między stronami. Nie jest jasne,

czy opisano w ten sposób wszystkie posiedze-

nia, bo zestaw notatek opublikowany przez

Krzysztofa Dubińskiego opisuje znacznie

mniejszą liczbę odbytych spotkań. Były one

kolportowane wśród przedstawicieli strony

rządowej. Natomiast strona społeczna opra-

cowywała, powielała (w budynku Instytutu

Historycznego UW) i rozpowszechniała swój

„Biuletyn Informacyjny” z relacjami z obrad.

Dodać można, że kompletu „Biuletynu” nie

udało się odnaleźć w żadnym z ośrodków do-

kumentujących działalność opozycji.

Jesienią i zimą Biuro Rady Krajowej

PRON sporządziło na podstawie nagrań ste-

nogramy z 99 posiedzeń, które odbyły się

podczas obrad Okrągłego Stołu (2 plenarne,

32 zespołów, 62 podzespołów i 3 grupy robo-

czej). Liczą one 14704 strony i 24 maja 1990

roku zostały w 2 egzemplarzach przekazane

przez Komisję ds. Zakończenia Działalno-

ści PRON do Biblioteki Sejmowej. Razem

z dokumentacją papierową przekazano 472

30


taśmy magnetofonowe z nagraniami, które

stanowiły podstawę do sporządzenia steno-

gramu. Można dodać, że wyrywkowe porów-

nania zapisu dźwiękowego i maszynopisu nie

pozwoliły zauważyć jakichkolwiek rozbieżno-

ści. Maszynopis jest stenogramem surowym,

nieredagowanym choćby od strony językowej

czy interpunkcyjnej. Poprawki wykonywane

korektorem wydają się potwierdzać, że mamy

do czynienia z „oryginałem” maszynopisu

a nie kopią. Wiadomo również, że drugi eg-

zemplarz (kopia) został w czerwcu 1990 roku

wycofany z Biblioteki przez Komisję z za-

miarem przekazania go do Urzędu Rady Mi-

nistrów.

Jak wspomniano wyżej, w czasie obrad

Okrągłego Stołu rzeczywiste negocjacje to-

czyły się w Magdalence i kuluarach Pałacu

Namiestnikowskiego. Posiedzenia zespołów,

a szczególnie podzespołów były raczej „te-

atrum negocjacyjnym” niż właściwymi per-

traktacjami. Ich uczestnicy nie potrafi li

początkowo uzgodnić, jaki jest właściwie cel

spotkań, zażarte spory dotyczyły zarówno

spraw fundamentalnych, jak i trzeciorzęd-

nych drobiazgów – a wydaje się, że tych ostat-

nich częściej. Mnóstwo czasu pochłaniały

dyskusje redakcyjne, drobiazgowe uzgadnia-

nie zapisów końcowych – nigdy przecież nie

zrealizowanych, jako że układ polityczny, dla

którego były tworzone rozpadł się w parę mie-

sięcy po zakończeniu obrad.

Jednak debata w grupach roboczych

Okrągłego Stołu wyraźnie pokazywała od-

mienne nastawienie i oczekiwania obra-

dujących stron. Zawarte porozumienia dla

strony koalicyjno-rządowej nie miały być

spisem wspólnie wypracowanych konkre-

tów lecz katalogiem haseł i deklaracji, pod

którymi mógł się podpisać każdy uczestnik

obrad. Z kolei strona społeczna, zdecydo-

wanie bardziej zwarta i lepiej przygotowana

do rozmów, zasiadała do każdego z tak zwa-

nych podstolików z drobiazgową listą spraw

do załatwienia. Postulowano najczęściej, aby

zmienić lub uchylić wskazaną ustawę, anulo-

wać nonsensowne przepisy niższego rzędu,

zarejestrować konkretne organizacje lub sto-

warzyszenia, zadośćuczynić ofi arom represji

stanu wojennego. Zaspokojenie tych roszczeń

strona opozycyjna często uznawała za waru-

nek kontynuowania negocjacji, a także dowód

sukcesu, który uwiarygodniłby ją w oczach

własnego zaplecza politycznego. Przedsta-

wiciele strony rządowej – urzędnicy wyższej

lub niższej rangi – starali się unikać konfron-

tacji, odkładać szczegółowe kwestie na czas

„po Okrągłym Stole”, zasłaniali się brakiem

pełnomocnictw, co pozwala postawić tezę

o z góry założonej „rytualizacji” (rozmyciu)

obrad, ergo zablokowaniu przyjęcia wiążących

ustaleń politycznych.

Zamierzenie takie było zapewne czę-

ścią planu władzy, pragnącej przede wszyst-

kim wykorzystać rozmowy i porozumienie

z opozycją jako źródło własnej legitymizacji.

Nie można jednak wykluczyć – teza stawia-

na przez niektórych badaczy, – że na kształt

obrad podstolików wpłynęły językowe nawy-

ki ludzi władzy. Znaczna część zasiadających

przy stolikach funkcjonariuszy PZPR i orga-

nizacji sojuszniczych nigdy nie zyskała umie-

jętności komunikatywnego wypowiadania

się w sprawach polityki. Posługujący się no-

womową partyjni aktywiści doznawali licz-

nych porażek w dyskusji z reprezentantami

strony społeczno-solidarnościowej używają-

cymi języka konkretnego, zrozumiałego dla

społeczeństwa.

W dokumentacji pośredniej (notatki funk-

cjonariuszy Biura Analiz MSW i „Biuletyn

Informacyjny”) często strony zarzucały sobie

wzajemnie ogólnikowość, niekompetencję

i uchylanie się od przyjmowania zobowiązań.


31

Mimo to w dokumentach końcowych tylko

trzykrotnie zaznaczono odrębność stanowisk,

co wynikało z obustronnego dążenia – choć

z zupełnie różnych powodów – do osiągnięcia

kompromisu. Okazał się on brzemienny kon-

sekwencjami o rewolucyjnym charakterze,

a najważniejszym efektem okrągłostołowych

obrad było otwarcie drogi do demokracji bez

przymiotników.

*

* *

Materiały archiwalne Okrągłego Stołu bez

wątpienia powinny stanowić istotną część pro-

jektowanego „Archiwum Przełomu”. Można

tutaj rozważać dwa podstawowe ujęcia archi-

waliów – chronologiczne i przedmiotowe.

Ujęcie węższe powinno uwzględnić materia-

ły ograniczone datami 6 lutego – 5 kwietnia

1989 roku i obejmować dokumentację urzę-

dową, czyli ofi cjalnie ogłoszone wystąpienia

na posiedzeniach plenarnych, stenogramy

z obrad zespołów, podzespołów i grup robo-

czych, dokumenty końcowe oraz zdigitalizo-

wane nagrania. W ujęciu szerszym do zespołu

archiwalnego Okrągłego Stołu obok mate-

riałów wymienionych wyżej należałoby zali-

czyć szereg innych dokumentów, poczynając

od słynnego memoriału ze stycznia 1987 roku

autorstwa Jerzego Urbana, Stanisława Cioska

i gen. Władysława Pożogi pod tytułem. „Pro-

pozycje niektórych posunięć na rok 1987”

przeznaczonego w momencie powstania dla

gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Dobór później-

szych dokumentów może być przedmiotem

dyskusji historyków i archiwistów, a formuło-

wanie takiego zestawienia wydaje się jeszcze

przedwczesne. Nie ulega jednak wątpliwo-

ści, że powinny zostać uwzględnione notatki

z rozmów w Magdalence (wraz z dokumenta-

cją fotografi czną) zarówno sprzed rozpoczę-

cia obrad, jak odbywających się w ich trakcie.

To samo dotyczy zapisków z „negocjacji II

piętra” w Pałacu URM i notatek funkcjona-

riuszy Biura Analiz MSW z obrad zespołów

i podzespołów Okrągłego Stołu. W ujęciu

szerszym do tego samego zespołu należy zali-

czyć także dokumentację Komisji Porozumie-

wawczej (3 posiedzenia w kwietniu-czerwcu

1989 roku oraz jej Zespołu Ekonomicznego

(1 posiedzenie 17 czerwca 1989 roku) prze-

chowywaną w Archiwum Sejmu.

Digitalizacja – jak wiadomo – stwarza nie-

ograniczone możliwości korzystania z doku-

mentacji, jest formą jej ochrony, a utrwalenie

na nośnikach cyfrowych umożliwia stosun-

kowo szybkie przystosowanie do zmiennych

wymagań technicznych, które będą się poja-

wiać w przyszłości. Ze względu na znaczenie

wydarzeń 1989 roku i dające się dziś przewi-

dzieć zainteresowanie badaczy, dokumenta-

cja Okrągłego Stołu ze wszech miar zasługuje

na poczesne miejsce w realizowanym „Archi-

wum Przełomu”.

32


Ruch Komitetów Obywatelskich w procesie tworzenia demokratycznej sceny politycznej w Polsce

dr Irena SłodkowskaInstytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk

Komitety Obywatelskie są fenomenem naj-

nowszej politycznej historii Polski. Podstawo-

we ramy ich działalności to lata 1988-1992,

aczkolwiek większość z komitetów powstała

w roku 1989 na potrzeby kampanii wybor-

czej Solidarności, niektóre zaś istnieją w for-

mie stowarzyszeń do dzisiaj. W 1989 roku

komitety powoływane były przez regionalne

władze NSZZ „Solidarność” i NSZZ „Soli-

darność” Rolników Indywidualnych – skupi-

ły znakomitą większość osób z ówczesnych

środowisk opozycyjnych. Jako pierwsze i naj-

ważniejsze swe zadanie zrealizowały powie-

rzoną im misję wyłonienia solidarnościowych

kandydatów na posłów i senatorów, którzy

startowali w ramach przydzielonej opozycji

po obradach Okrągłego Stołu 35-procentowej

puli miejsc w Senacie i Sejmie. Po przeprowa-

dzonej w sposób wzorowy kampanii wybor-

czej komitety wygrały zdecydowanie wybory

czerwcowe, a następnie w niecały rok później,

w maju 1990 roku również znakomicie prze-

prowadziły kampanię wyborczą do odtwarza-

nego po pół wieku samorządu terytorialnego.

Ruch komitetowy odniósł wtedy zdecydowa-

ne zwycięstwo. Należy dodać, że przed tymi

pierwszymi wolnymi wyborami do władz lo-

kalnych Komitety Obywatelskie miały istot-

ny udział w przygotowaniu odpowiednich

zmian prawnych (m.in. z inicjatywy działaczy

komitetów dla organów władzy lokalnej zo-

stała w Polsce przywrócona nazwa „sejmik”),

a także przeszkoliły tysiące kandydatów na

radnych i na urzędników samorządowych.

Analizując przywołane wyżej wydarzenia

z najnowszej historii politycznej Polski, wi-

dzimy, jak wielkie było znaczenie Komitetów

Obywatelskich, nie tylko w trakcie przepro-

wadzenia, ale także w okresie inicjowania,

a później utrwalania (konsolidowania) demo-

kratycznej transformacji ustrojowej w Polsce.

Moim zdaniem komitety w tym procesie

przemian odegrały rolę kluczową. Nie tylko

były częścią wielkiego ruchu Solidarności

i miały swe źródło w tej wielkiej rewolucji so-

lidarnościowej, która się rozpoczęła w roku

1980, ale przede wszystkim były emanacją

społeczeństwa obywatelskiego, które wtedy

w Polsce ukazało się z całą siłą. Społeczeń-

stwo obywatelskie, a więc ludzie aktywni,

organizujący się w dobrowolne związki i sto-

warzyszenia na wielu poziomach przestrze-

ni społecznej. Wspólny jest im – pomimo

wielości i różnorodności form podejmowa-

nych działań – zespół idei, wartości oraz po-

staw o charakterze demokratycznym, który

jest zarazem zakorzeniony mocno w historii

i kulturze tej zbiorowości. Budując społeczeń-

stwo obywatelskie, Komitety Obywatelskie

walnie przyczyniały się do tego, by w Polsce

zadziałały czynniki, wyliczane przez amery-

kańskiego politologa Larry’ego Diamonda14

jako konieczne do przeprowadzenia pokojo-

wej zmiany systemu politycznego:

• szerzenie i rozwijanie idei oraz postaw de-

mokratycznych;

• wyłanianie i doskonalenie nowych przy-

wódców w sferze społecznej i politycznej;

• rozwijanie technik mediacji, negocjacji

i pokojowego rozwiązywania konfl iktów;

14 Larry Diamond, Developing Democracy. Toward Con-solidation”, Baltimore 1999, s. 221-229.


33

Prelegenci i uczestnicy I i II panelu oraz prowadzący debatę seminaryjną. Na zdjęciu od lewej: Zbigniew Gluza, dr Janusz Kuligowski, Robert Kubaś, dr Paulina Codogni, dr Irena Słodkowska, dr Wojciech Kulisiewicz, prof. Andrzej Friszke,

dr hab. Władysław Stępniak, prof. Tomasz Nałęcz, Henryk Wujec, Jan Wyrowiński, Maciej Klimczak, Ewa Polkowska, Jacek Michałowski, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

• wykształcanie w obywatelach umiejętno-

ści funkcjonowania w otoczeniu demokra-

tycznym;

• budowanie struktur, poprzez które są arty-

kułowane, zbierane i reprezentowane inte-

resy społeczne zarówno jednostkowe, jak

i grupowe;

• kształtowanie wielu przecinających się

sieci interesów i reprezentacji grupowych,

co umożliwia rozproszenie, a poprzez to ła-

godzenie napięć rodzących się na podłożu

społecznym i politycznym.

• Komitety Obywatelskie spełniły zatem

rolę kluczową w tworzeniu demokra-

tycznego systemu politycznego w Polsce.

To ruch komitetowy – dzięki swej maso-

wości – tworzył niezbędne dla transforma-

cji ogólnonarodowe tło demokratyczne.

Wydaje się prawdopodobne, że politycy,

którzy decydowali się na systemowe zmia-

ny w Polsce, mieliby bardzo utrudnione

zadanie, gdyby nie istniało owo demo-

kratyczne podłoże reform, które zostało

stworzone przez Komitety Obywatelskie.

Wykonywały one liczne zadania na rzecz

transformacji systemowej. Nie tylko peł-

niły funkcje komitetów wyborczych, ale

także niejednokrotnie – organów admi-

nistracji państwowej, samorządowej, sto-

warzyszeń obywatelskich, gospodarczych,

kulturalnych, samopomocowych, instytu-

cji edukacyjnych. Działacze komitetowi

organizowali biura poselsko-senatorskie

Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego

(OKP; do którego należeli parlamentarzy-

ści wybrani w 1989 roku z listy Solidar-

ności), fundacje oraz banki obywatelskie,

ofi cyny wydawnicze itd. Byli kompetent-

nymi samorządowcami i urzędnikami

państwowymi, budowali od podstaw sieć

kontaktów zagranicznych Polski lokalnej

(np. rozwijając idee „miast bliźniaczych”).

Jako forma społeczeństwa obywatelskie-

go Komitety Obywatelskie charakteryzo-

wały się w znacznym stopniu umiejętnością

34


harmonijnego współdziałania dla dobra

wspólnego. Należy to podkreślić, gdyż od po-

czątku swego istnienia były to ciała bardzo

wewnętrznie zróżnicowane, choćby ze wzglę-

du na wielość jak i odmienność podmiotów

je tworzących. Jak wiemy, w historii Komi-

tetów Obywatelskich zdarzały się sytuacje,

kiedy ta cnota wspólnej pracy dla dobra kraju

ginęła we wrzawie niezgody i konfl iktów pro-

wadzących do nieodwracalnych podziałów.

Paradoksalnie jednak z tych dramatycznych

sporów w łonie ruchu komitetowego wyłoniły

się w większości partie tworzące demokratycz-

ny system polityczny we współczesnej Polsce.

Proces powstawania systemu polityczne-

go po roku 1989 przebiegał głównie trzema

torami. Po pierwsze, były to ugrupowania

tworzące podstawowy trzon polityczny w cza-

sach PRL-u, które gładko, jak wiemy, przeszły

do systemu politycznego wolnej Polski. Na-

stępnie był drugi tor, gdzie się pojawiły partie,

które są nazywane postsolidarnościowymi,

czyli pochodzące głównie z podziału w łonie

ruchu komitetowego. I po trzecie – ugrupo-

wania tworzące się poza dwoma pierwszymi

nurtami. Mamy tutaj przykład, jak wygląda-

ła polska scena polityczna w czasie wyborów

1989 roku:

Polska scena polityczna – wybory czerwcowe 1989 roku

Strona koalicyjno-rządowa• Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

• Zjednoczone Stronnictwo Ludowe

• Stronnictwo Demokratyczne

• Stowarzyszenie PAX, Unia Chrześcijań-

sko-Społeczna

• Polski Związek Katolicko-Społeczny

• Ogólnopolskie Porozumienie Związków

Zawodowych

• Związek Socjalistycznej Młodzieży

Polskiej

• Związek Młodzieży Wiejskiej, Zrzeszenie

Studentów Polskich

Strona solidarnościowo-opozycyjna• Komitet Obywatelski przy Przewodniczą-

cym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie

(w czasie wyborów 1989 r. – Komitet Oby-

watelski „Solidarność”)

• Komitety Obywatelskie „Solidarność”

• NSZZ „Solidarność”

• NSZZ „Solidarność” Rolników Indywi-

dualnych

• Kluby Inteligencji Katolickiej

• Niezależne Zrzeszenie Studentów

• Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej

• Ruch „Wolność i Pokój”

• Klub Myśli Politycznej „Dziekania”

• Klub Polityczny „Ład i Wolność”

• „Kongres Liberałów”

• Środowiska pism politycznych: „Res Publi-

ca”, „Polityka Polska”

• Kluby Przyjaciół „Powściągliwości i Pracy”

• Duszpasterstwa: Ludzi Pracy, Rolników,

Środowisk Twórczych, Akademickie

• stowarzyszenia: gospodarcze, ekologiczne,

kombatanckie, regionalne, kresowe, mło-

dzieży (np. „Soli Deo”), inne (np. „Sokół”)

Pozostałe środowiska polityczne• Konfederacja Polski Niepodległej

• Polska Partia Socjalistyczna

• Polska Partia Socjalistyczna – Rewolucja

Demokratyczna

• Polska Partia Socjalistyczna – Tymczaso-

wy Komitet Krajowy

• Polskie Stronnictwo Ludowe

• Stronnictwo Pracy

• Ruch Polityki Realnej;

• Solidarność Walcząca

• Federacja Młodzieży Walczącej

• Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej

• Centrum Demokratyczne

• inne


35

Obraz polskiej sceny politycznej w czasie

pierwszych wolnych wyborów parlamentar-

nych jesienią 1991 roku przedstawiał się już

całkiem odmiennie, zwłaszcza po stronie po-

solidarnościowej, gdzie widzimy liczne nowe

partie i ugrupowania polityczne:

Polska scena polityczna – pierwsze wolne wybory parlamentarne 1991 roku

Strona solidarnościowo-rządowa• Krajowy Komitet Obywatelski

• Krajowa Konferencja Komitetów Obywa-

telskich

• Unia Demokratyczna

• Porozumienie Centrum

• Partia Chrześcijańskich Demokratów

• Polskie Stronnictwo Ludowe „Soli-

darność”

• Porozumienie Ludowe, „Ojcowizna”

• Kongres Liberalno-Demokratyczny

• Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe

• Koalicja Republikańska

• Akcja Polska

• Solidarność Pracy

• Ruch Demokratyczno-Społeczny

• NSZZ „Solidarność”

• NSZZ Rolników Indywidualnych „Soli-

darność”

• inne

Strona post-PRL• Sojusz Lewicy Demokratycznej (Socjalde-

mokracja Rzeczypospolitej Polskiej oraz

kilkanaście ugrupowań politycznych)


• Stronnictwo Demokratyczne

• Polskie Forum Chrześcijańsko-Demo-

kratyczne

• Unia Chrześcijańsko-Społeczna

• Polski Związek Katolicko-Społeczny

Pozostałe ugrupowania polityczne• Konfederacja Polski Niepodległej

• Polska Partia Socjalistyczna

• Polskie Stronnictwo Ludowe („Mikołaj-

czykowskie”)

• Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnic-

two Pracy

• Unia Polityki Realnej

• Partia Wolności

• Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej

• Stronnictwo Narodowe

• Polska Partia Przyjaciół Piwa

• Partia „X”

• partie ekologiczne i inne

W latach następnych polska scena polityczna

ulegała licznym zmianom, które doprowadzi-

ły do jej obecnej postaci, gdzie – jak widzimy

– dominują dwie partie o niewątpliwie komi-

tetowym rodowodzie.

Polska scena polityczna po 2010 roku

Strona posolidarnościowa• Platforma Obywatelska

• Prawo i Sprawiedliwość

Strona post-PRL• Sojusz Lewicy Demokratycznej


Pozostałe ugrupowania polityczne• Ruch Palikota

• Polska Jest Najważniejsza

• Solidarna Polska

• Kongres Prawicy

• Kongres Kobiet

• Partia Kobiet

• inne

Znaczenie ruchu komitetowego w procesie

tworzenia demokratycznej sceny politycz-

nej w Polsce polegało nie tylko na powstaniu

36


w jego obrębie struktur partyjnych. To bo-

wiem Komitety Obywatelskie wniosły do

systemu politycznego depozyt wartości de-

mokratycznych. Jak wskazuje Marek Ziół-

kowski, były to idee i postawy obywatelskie

wyznaczające kierunek i przebieg procesu

transformacji ustrojowej: państwo prawa,

demokracja polityczna, wolności człowieka,

prawa obywatelskie, pluralizm kulturalny,

własność prywatna i gospodarka rynkowa,

samorządność terytorialna, otwarcie na Za-

chód15. Po drugie, działacze komitetów, któ-

rzy zakładali partie polityczne, byli ludźmi

Solidarności i po 1980 roku opanowali demo-

kratyczne know-how, wiedzę i praktykę całego

instrumentarium demokracji. Ich doświad-

czenia i umiejętności, były – jak wskazywałam

wcześniej za Larrym Diamondem – kluczo-

we dla przeprowadzenia procesów transfor-

macyjnych.

Konkludując, należy stwierdzić, że dzia-

łalność Komitetów Obywatelskich i ich rola

w polskich przemianach ustrojowych powin-

na stać się przedmiotem badań naukowych,

a spuścizna ruchu komitetowego musi być sta-

rannie chroniona. Wymaga to odpowiedzial-

nych i profesjonalnych badań: gromadzenia

i archiwizacji dokumentów Komitetów

Obywatelskich pozwalających następnie

na prowadzenie naukowych analiz. Wiedza

o Komitetach Obywatelskich powinna być

zachowana w pamięci historycznej Polaków

i upowszechniana poprzez publikacje i inne

nośniki przekazu. Potrzeba taka wynika

wprost z wielkiej roli, jaką komitety odegra-

ły w przełomowych momentach najnowszej

historii Polski.

15 Polacy wobec ładu postmodernistycznego. Społeczeństwo polskie i jego instytucje w 1992 r., Marek Ziółkowski (red.), Instytut Studiów Politycznych PAN. Warszawa 1993, s. 13.

Po raz pierwszy wybieraliśmy samodzielnie – kogo i jak?

Dokumentacja archiwalna wyborów czerwcowych do Sejmu i Senatu w 1989 roku

dr Paulina CodogniCollegium Civitas

Analizując łańcuch zdarzeń, które doprowa-

dziły do przemiany ustrojowej nie tylko w Pol-

sce, ale również w całym regionie Europy

Środkowo-Wschodniej, za jeden z przełomo-

wych momentów bez wątpienia należy uznać

wybory czerwcowe, które odbyły się w 1989

roku. Ich nieprzewidziany przez nikogo re-

zultat miał kluczowe znaczenie dla dalszej

dynamiki zdarzeń w całym regionie, będąc

czynnikiem ośmielającym społeczeństwa

do podjęcia działań prowadzących do końca

ery komunizmu w Europie.

Już w połowie 1988 roku ekipa gen. Wojcie-

cha Jaruzelskiego uzmysłowiła sobie, że bez

uzyskania wsparcia opozycji i Kościoła nie

uda się przeprowadzić zmian, które z natu-

ry rzeczy będą dla społeczeństwa bolesne.

Ich wprowadzenie wymuszone było przez

pogarszającą się z miesiąca na miesiąc sytu-

ację gospodarczą, utratę legitymizacji władzy

oraz zmiany zewnętrzne związane z objęciem

sterów na Kremlu przez Michaiła Gorbaczo-

wa. Po wielu miesiącach negocjacji przed-

stawicielom Solidarności i władzy udało się

porozumieć na temat zakresu ofi cjalnych roz-

mów, które trwały od 6 lutego do 5 kwietnia

1989 roku. Podczas obrad Okrągłego Stołu

obóz władzy i przedstawiciele Solidarności

uzgodnili, że w Polsce przez kilka lat – czte-

ry lub sześć – będzie funkcjonował okres

przejściowy, w którym wprawdzie opozycja

zostanie dopuszczona do legalnego życia po-


37

litycznego, ale swoboda jej działania będzie

znacznie ograniczona. Władze chciały prze-

rzucić na ekipę Wałęsy część odpowiedzial-

ności za państwo, ale równocześnie zachować

pełną kontrolę nad biegiem zdarzeń. Służyć

temu miał kompromis wypracowany przy

Okrągłym Stole, ustalenia mówiące o tym,

że wybory do Senatu będą w pełni wolne, na-

tomiast wybory do Sejmu będą wolne tylko

w 35%. Taki właśnie podział miał zagwaranto-

wać, że nawet przy najbardziej pesymistycz-

nym dla władzy układzie sił, tj. kiedy opozycja

zdobędzie wszystko, co jest możliwe do zdo-

bycia i tak rządzący utrzymają przewagę li-

czebną w Zgromadzeniu Narodowym. Było

to niezwykle ważne, chociażby z tego powo-

du, że w lipcu miało ono dokonać wyboru pre-

zydenta.

Wyniki już pierwszej tury wyborów

(4 czerwca) udowodniły jednak, że utrzyma-

nie przewagi liczebnej w izbach parlamentu

wcale nie jest równoznaczne z utrzymaniem

władzy. W pierwszej turze wyborów, w któ-

rej wymogiem było przekroczenie 50% progu

wyborczego (w przeciwnym razie dwóch kan-

dydatów, którzy otrzymali największą liczbę

głosów przechodziło do drugiej tury), Soli-

darność poza dziewięcioma obsadziła wszyst-

kie możliwe mandaty zarówno w Sejmie, jak

i w Senacie. Natomiast zaledwie pięciu przed-

stawicielom obozu władzy udało się przekro-

czyć próg 50% – trzech przedstawicieli obozu

władzy weszło z listy w okręgach, natomiast

dwie osoby: Mikołaj Kozakiewicz i Adam

Zieliński, z listy krajowej. Według głoszonych

powszechnie opinii obaj przekroczyli próg

wyborczy, gdyż ich imiona i nazwiska zosta-

ły umieszczone na końcach dwóch kolumn

na liście krajowej, która ułożona była według

porządku alfabetycznego. Większość wybor-

ców, skreślając listę metodą „na krzyż”, miała

rzekomo nie dociągnąć skreślenia do końca

kolumn. I tu pojawia się już pierwsza niespo-

dzianka, którą udało mi się odkryć w Archi-

wum Prezydenta RP. Okazuje się, że wbrew

powszechnej opinii wejście Mikołaja Kozakie-

wicza wcale nie było przypadkowe. Nie mogło

ono wynikać z niedokreślenia listy, gdyż Ko-

zakiewicz nie znajdował się na końcu pierw-

szej kolumny, ale na trzecim od dołu miejscu,

czyli na pewno był to wybór nieprzypadkowy.

Oszałamiający sukces Solidarności osią-

gnięty w potyczce wyborczej, zestawiony

z druzgocącą porażką całego obozu władzy,

oznaczał jednoznacznie, że idea okresu przej-

ściowego nie miała już racji bytu. Jednoznacz-

ność deklaracji społeczeństwa wymusiła

głębsze zmiany o charakterze ustrojowym,

które zaczęły się szybko przenosić na kolejne

państwa bloku wschodniego.

Odpowiedzi na pytanie, jak do tego doszło,

a precyzując – co sprawiło, że to Solidarność

zwyciężyła w rywalizacji, która z założenia

była nie do wygrania, nie sposób udzielić

bez wnikliwej analizy zbiorów archiwalnych.

Trudno wymienić je wszystkie, chociażby

zasoby Archiwum Akt Nowych, Archiwum

Senatu, archiwum Ośrodka KARTA i archi-

wum IPN, ale przede wszystkim cenne dla

analizy tych wyborów wydają mi się zbiory

Państwowej Komisji Wyborczej przy prze-

wodniczącym Rady Państwa, które są prze-

chowywane w Archiwum Prezydenta RP.

Materiały, które zostały tam zgromadzone

pozwalają przede wszystkim na dokładne od-

tworzenie przygotowań do wyborów od strony

formalno-prawnej i organizacyjnej. Znalazły

się tam uchwały Rady Państwa, rozporządze-

nia, zarządzenia i wytyczne naczelnych or-

ganów administracji państwowej dotyczące

wszystkich działań przedwyborczych. W kil-

kudziesięciu teczkach znalazły się wnioski re-

jestracyjne wszystkich kandydatów zarówno

tych z obozu władzy, jak i przedstawicieli Ko-

mitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie,

38


a także opozycji pozasolidarnościowej. Ze-

brano także wyniki głosowania ze wszystkich

okręgów wyborczych, co pozwala precyzyjnie

odtworzyć geografi ę wyborczą z 1989 roku.

Za szczególnie cenne i ważne jako mate-

riał analityczny dla historyków uważa się pro-

tokoły i stenogramy z posiedzeń Państwowej

Komisji Wyborczej (PKW) przy Radzie Pań-

stwa. Właśnie dzięki nim można precyzyjnie

odtworzyć przebieg bardzo intensywnych

prac tej komisji i tu warto podkreślić, że był

to pierwszy od ponad czterdziestu lat organ

państwowy o pluralistycznym składzie człon-

ków. Weszło do niego sześcioro przedstawi-

cieli Komitetu Obywatelskiego przy Lechu

Wałęsie. Po raz pierwszy PKW zebrała się 20

kwietnia, czyli zaledwie sześć tygodni przed

pierwszą turą wyborów. W tym okresie wpły-

wały do niej setki przeróżnych spraw, które

musiały być bezzwłocznie załatwione.

Jednym z takich podstawowych obszarów

działalności PKW było rozstrzyganie o za-

sadności bądź braku zasadności decyzji po-

dejmowanych przez okręgowe i wojewódzkie

komisje wyborcze, między innymi w spra-

wie rejestracji kandydatów. Zdarzały się

przypadki skreślania z list zarejestrowanych

już kandydatów na przykład obozu władzy,

którzy już po zarejestrowaniu zostali wyklu-

czeni z partii lub stronnictw – były też takie

przypadki. Często sprzeciwiały się temu ko-

misje wyborcze niższego szczebla, jednak

PKW dokonywała rozstrzygnięć o koniecz-

ności usunięcia takich kandydatów, co było

zgodne z ordynacją wyborczą. Analiza takich

przypadków pokazuje, jak zacięta była walka

o mandaty sejmowe również wśród przedsta-

wicieli obozu władzy.

PKW musiała czytać również setki anoni-

mów, które do niej docierały. Zwykle zawie-

rały one sugestie lub też żądania dotyczące

usunięcia, kandydatów z list wyborczych,

oczywiście, najczęściej z listy krajowej. Ta-

kich listów było mnóstwo. Zdarzały się rów-

nież dość humorystyczne przypadki. Moim

ulubionym jest list od mężczyzny z gminy

Rajgród, który zwraca się uprzejmie do człon-

ków PKW z taką o to sprawą – uznaje oczy-

wiście, że nadchodzi „wielki dzień, święto

narodowe 4 czerwca”, kiedy wszyscy Polacy

będą mogli wreszcie wybrać, natomiast jest

jeden problem, mianowicie w jego gminie nie

ma żyletek. W związku z czym on się obawia

o frekwencję wyborczą, gdyż mężczyźni będą

czuli się tak dość nieswojo, idąc do urny wy-

borczej nieogoleni, i po prostu mogą zdecydo-

wać się nie pójść – w rezultacie będzie niska

frekwencja. Również i takie listy musiała czy-

tać Państwowa Komisja Wyborcza (PKW) i ta-

kimi sprawami się zajmować.

Protokoły posiedzeń PKW dowodzą także,

jak wiele niezwykle ważnych kwestii rozstrzy-

gano praktycznie w ostatniej chwili, jak wiele

było niedociągnięć, usterek w ordynacji wy-

borczej, które czasami stwarzały możliwości

wielu różnych interpretacji, co obligowało

właśnie w ostatniej chwili PKW do wskaza-

nia właściwej. Na przykład słynne skreślenie

całej karty na krzyż to była decyzja podjęta

dokładnie w ostatniej chwili. Często te usterki

były jednak nie do usunięcia. Przebieg wielu

dyskusji pokazywał z całą mocą skalę niekom-

petencji części przedstawicieli obozu władzy

do wzięcia udziału w demokratycznych wybo-

rach i udowadniał, jak głębokie było ich przy-

zwyczajenie do poruszania się w warunkach

określonych przez PRL-owski system. Jedno-

cześnie z drugiej strony podczas obrad PKW

wychodziły na światło dzienne ogromna de-

terminacja i bardzo precyzyjne, drobiazgowe

przygotowanie do negocjacji przedstawicieli

Komitetu Obywatelskiego, którzy znaleźli

się w komisji. Materiały doskonale odda-

ją atmosferę pełną napięcia, determinacji,


39

żeby jeszcze podczas obrad wywalczyć jak

najlepszą interpretację wątpliwych kwestii

zawartych w ordynacji wyborczej. Te doku-

menty to rzeczywiście prawdziwa skarbnica

wiedzy na temat źródeł przemiany ustrojo-

wej, na temat wyborów czerwcowych i dowo-

dzą one, że pozornie techniczne decyzje, jak

na przykład skreślenie na krzyż na listach wy-

borczych nabierały – w przypadku tych wybo-

rów – politycznego znaczenia.

Na zdjęciu: dr Grzegorz Welik dyrektor Archiwum Państwowego w Siedlcach, obok Marek Kietliński dyrektor Archiwum Państwowego w Białymstoku.

40


Prezentacja wyników prac i dalszych zamierzeń dotyczących projektu „Archiwa Przełomu 1989 -1991”

dr Janusz KuligowskiDyrektor Archiwum Prezydenta RP Robert Kubaśkierownik Archiwum Senatu

Projekt „Archiwa Przełomu 1989-1991”, za-

inicjowany w 2009 roku przez Kancelarię Se-

natu, w 2011 roku pozyskał współpartnera

– Kancelarię Prezydenta RP. Zaangażowa-

nie się Szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka

Michałowskiego nadało temu przedsięwzię-

ciu nowy impuls. Projekt otrzymał honorowy

patronat Prezydenta RP Bronisława Komo-

rowskiego.

9 czerwca 2011 roku w Kancelarii Prezy-

denta RP odbyła się konferencja prasowa

Szefów Kancelarii Senatu i Prezydenta RP,

podczas której poinformowano opinię pu-

bliczną o celach i zadaniach projektu.

Podstawowym jego celem jest przede

wszystkim stworzenie w Internecie ogólno-

polskiego elektronicznego katalogu, w któ-

rym zostaną udostępnione kopie cyfrowe

dokumentów, materiałów ikonografi cznych

oraz innych źródeł z pierwszych lat transfor-

macji ustrojowej, społecznej i gospodarczej,

z uwzględnieniem informacji o miejscu prze-

chowywania ich oryginałów.

Zadaniem projektu jest więc zebranie

w jednym katalogu rozproszonych źródeł,

głównie w kraju, ale też i za granicą, dotyczą-

cych najnowszej historii Polski z przełomu

lat 80. i 90. XX w. W ten sposób organizato-

rzy projektu pragną ułatwić społeczeństwu,

zwłaszcza młodzieży szkolnej, dostęp do jak

największej liczby najciekawszych materia-

łów źródłowych.

Dzięki wykonaniu kopii cyfrowej materiału

archiwalnego projekt przyczyni się do ochro-

ny i zabezpieczenia oryginałów tworzących

narodowy zasób archiwalny. Istotnym założe-

niem jest także stworzenie interaktywnej wy-

szukiwarki dokumentów tego zbioru.

Cele i zadania projektu będą mogły być

w pełni realizowane tylko dzięki współpra-

cy z wieloma instytucjami (archiwalnymi,

bibliotecznymi, muzealnymi, naukowymi,

fundacjami itp.), z badaczami tego okre-

su i świadkami transformacji, ale też kolek-

cjonerami oraz posiadaczami dokumentów

i innych pamiątek z okresu przełomu. Tylko

dzięki wspólnemu zaangażowaniu się orga-

nizatorów i partnerów – uczestników tego

przedsięwzięcia – będzie ono mogło zostać

zrealizowane.

W lipcu 2011 roku Szefowie obu Kancela-

rii, którzy sprawują nadzór nad omawianym

projektem, wystosowali zaproszenie do róż-

nych podmiotów posiadających takie materia-

ły. Spotkało się ono z życzliwym przyjęciem.

Wiele instytucji przeprowadziło w swoich za-

sobach wstępne kwerendy i przesłało informa-

cje o tym, jakimi dokumentami dysponują.

Bezpośrednią realizacją tego przedsięwzię-

cia zajmują się archiwa funkcjonujące w obu

Kancelariach, tj. Archiwum Senatu i Archi-

wum Prezydenta RP.

Należy jeszcze raz przypomnieć, że orga-

nizatorzy projektu poszukują następujących

materiałów z przełomu lat 80. i 90. XX w.:

• dokumentacji aktowej (tradycyjnej, tj. pa-

pierowa),

• fotografi i,


41

Widok na Salę Kolumnową podczas seminarium „Archiwa Przełomu 1989 -1991. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Pałac Prezydencki.

• nagrań audio, fi lmów, plakatów, druków

ulotnych,

• eksponatów (znaczków, plakietek, powie-

laczy itp.),

a więc wszelkich źródeł, które są świadectwem

okresu transformacji ustrojowej, politycznej,

społeczno-gospodarczej, kulturalnej itp.

W Kancelarii Prezydenta RP 30 września

2011 roku decyzją Szefa Kancelarii Jacka Mi-

chałowskiego powołano zespół do realiza-

cji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”,

którego celem jest realizacja projektu, pole-

gającego m.in. na nawiązaniu współpracy

z placówkami archiwalnymi. Nadzór mery-

toryczny nad zespołem powierzono Macie-

jowi Klimczakowi, podsekretarzowi stanu

w KPRP. Z jego inicjatywy odbyły się dwie

wizyty zagraniczne do najważniejszych w Eu-

ropie centrów polonijnych, tj. do Londynu

(20-22 października 2011 roku) i Paryża (27-

29 stycznia 2012 roku). W obu wizytach mini-

strowi towarzyszyli przedstawiciele Naczelnej

Dyrekcji Archiwów Państwowych, Archiwum

Senatu i Archiwum Prezydenta RP, a w Lon-

dynie dodatkowo przedstawiciel Archiwum

Akt Nowych. Warto też dodać, że Szef Kance-

larii Prezydenta RP w lipcu 2012 roku złożył

wizytę w Klasztorze Jasnogórskim, podczas

której poinformował władze klasztorne o re-

alizowanym projekcie i zaprosił do wzięcia

w nim udziału.

Omawiany projekt, poza funkcją informa-

cyjną, ma także cel edukacyjny, zakłada bo-

wiem upowszechnianie i popularyzowanie

wiedzy na temat najnowszej historii naszego

kraju – okresu przełomu lat 80. i 90. XX w.

wśród społeczeństwa, zwłaszcza wśród dzieci

i młodzieży, które najczęściej korzystają z In-

ternetu. W założeniu organizatorzy projektu

zobowiązali się także do organizowania co-

rocznych ogólnopolskich seminariów.

Pierwsze seminarium poświęcone „Ar-

chiwom Przełomu 1989-1991” odbyło się 22

listopada 2011 roku w Kancelarii Senatu.

Uczestnicy seminarium dyskutowali na temat

42


utworzenia internetowego archiwum polskiej

transformacji i zastanawiali się, w jaki spo-

sób szybko zebrać i udostępnić rozproszone

dokumenty z tego okresu16. Kolejne, drugie

ogólnopolskie seminarium odbyło się 15 paź-

dziernika 2012 roku w Kancelarii Prezydenta.

Jego temat to „Archiwa Przełomu 1989-1991

w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena

stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”.

Referaty i wystąpienia z tego spotkania zosta-

ły zamieszczone w niniejszej publikacji.

W 2011 roku na internetowych stronach

obu Kancelarii zamieszczono informacje

o projekcie, w tym listę zgłaszających się

uczestników – partnerów projektu. Ponadto

zaprezentowano wybór dokumentów z za-

sobu Archiwów Senatu i Archiwum Prezy-

denta RP.

Z inicjatywy Archiwum Senatu bazą da-

nych dla archiwum cyfrowego projektu zo-

stał system archiwalny ZEUS – fi rmy ksi.pl

sp. z o.o. z Krakowa.

System ZEUS ma budowę modułową. Poza

modułem administracyjnym tworzą go mo-

duły do obsługi zasobów aktowych (papiero-

wych), fotografi cznych, audio i wideo, a także

eksponatów muzealnych. Głównym zada-

niem systemu jest gromadzenie cyfrowych

kopii materiałów archiwalnych i informacji

o tych materiałach, a na ich podstawie umoż-

liwienie zaawansowanego ich indeksowania

i wyszukiwania określonych dokumentów.

Zalecenia co do wymogów technicznych kopii

podano na stronie internetowej projektu. Po-

zyskano też aplikację HERMES umożliwia-

jącą przygotowanie zbiorów i ich zapisanie

na nośniku CD/DVD wraz z plikami XML

zawierającymi opis przekazywanych zbiorów.

16 Zapis seminarium w formacie mp3 dostępny w ak-tualnościach na stronie www.archiwaprzelomu.pl

Aplikacja zapewnia spójność plików (TIF,

MPO, JPG) z załączonymi opisami (TXT,

XML). HERMES będzie bezpłatnie dostęp-

ny na stronie projektu.

W 2012 roku dzięki temu systemowi można

było w relacyjnej bazie danych zaprezentować

dokumentację aktową, ale także inne źródła,

takie jak: fotografi e, nagrania wideo i audio,

a w terminie późniejszym będzie możną obej-

rzeć także zdjęcia cyfrowe eksponatów z okre-

su transformacji ustrojowej (m.in. znaczki,

plakietki, itp.). Działania te są jednym z naj-

ważniejszych etapów realizacji projektu.

Archiwiści z Kancelarii Senatu dokonali

pierwszego importu danych do bazy projektu,

natomiast archiwiści z Kancelarii Prezydenta

RP dostosowali obrazy i ich opisy do wymo-

gów narzuconych przez system ZEUS. Obie

Kancelarie zdigitalizowały po kilka tysięcy

stron dokumentów.

W drugiej połowie 2012 roku Kancelaria

Senatu uruchomiła katalog zasobów online dostępny na portalu www.archiwaprzelomu.pl.

Udostępniona baza danych jest sukcesyw-

nie uzupełniana cyfrowymi kopiami materia-

łów nadsyłanymi przez partnerów. Od końca

września 2012 roku katalog zawiera wyszu-

kiwarkę, która umożliwia szybki dostęp

do poszukiwanych materiałów i uzyskanie in-

formacji o prezentowanych zasobach (m.in.

miejscu przechowywaniu oryginału i jego sy-

gnaturę archiwalną, o ile jest nią opatrzony).

W celu zachowania spójności danych na

stronie projektu www.archiwaprzelomu.pl

w 2013 roku zostanie uruchomiona aplika-

cja HERMES – o której wyżej wspomniano

– co ułatwi partnerom projektu opis materia-

łów cyfrowych proponowanych do elektro-

nicznego „Archiwum Przełomu” (obecnie jest

ona testowana przez realizatorów projektu).


43

Warto zaznaczyć, że niektóre instytucje na-

desłały już część swoich materiałów w formie

cyfrowej – wymienić należy Archiwum Pań-

stwowe w Przemyślu, Archiwum Państwowe

w Częstochowie, Archiwum Uniwersytetu Ja-

giellońskiego i Archiwum Komisji Krajowej

NSZZ „Solidarność” z Gdańska. Pozyskano

dwie kolekcje od osób prywatnych (jedna do-

tyczy działalności Komisji Międzyzakłado-

wej NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze

Oświata-Wola, a druga działalności Komite-

tów Obywatelskich). Ostatniej problematyki

dotyczą też bogate zbiory senator Grażyny

Anny Sztark przekazane w oryginale do Ar-

chiwum Senatu. Znany satyryk Jacek Fedoro-

wicz przekazał kopię cyfrową nagrania wideo

z maja 1989 roku, które przedstawia program

instruktażowy – „Jak głosować?”.

Szczególną uwagę zwracamy na kolekcje

prywatne, których los zależy od właścicieli

lub ich spadkobierców. Łącznie do projektu

włączyło się prawie 40 różnych instytucji. Jest

to niezwykle istotne dla przyszłości projek-

tu, ponieważ podmioty te są bliżej obywateli

niż my, reprezentujący archiwa wyodrębnio-

ne zlokalizowane w Warszawie. Duża część

z nich jest rozproszona w różnych regionach

naszego kraju. Do tej liczby należy dołączyć

spuścizny i archiwalia od 35 osób prywat-

nych, w tym od 33 osób przejęte przez Ar-

chiwum Senatu jeszcze przed 2011 rokiem.

Te ostatnie zasoby są systematycznie wprowa-

dzane do bazy danych. Łącznie daje to prze-

szło 70 podmiotów prawnych i fi zycznych17.

Uwzględniając podmioty prawne, warto

zaznaczyć, że pod względem terytorialnym,

pochodzą one z 14 województw (brakuje insty-

tucji jedynie z dwóch województw – zachod-

niopomorskiego i opolskiego, ale wierzymy,

że ta luka zostanie szybko wypełniona). Do-

17 Według stanu na 30 września 2012 roku.

tychczasowe rezultaty, rozszerzający się

zakres współpracy i plany na przyszłość po-

zwalają z optymizmem patrzeć na rozwój

projektu, a w konsekwencji zagęszczania się

punktów na mapie Polski, odzwierciedlają-

cych miejsca przechowywania archiwaliów

z okresu przełomu 1989-1991.

Na portalu projektu w 2013 roku planuje

się zamieszczenie interaktywnej mapy Polski

z wyeksponowaniem miejscowości, z których

pochodzą zgromadzone materiały. Docelowo

będzie to też swoisty informator o zasobach

„Archiwów Przełomu”.

Projekt ma wymiar wieloletni, co pozwa-

la przystąpić do niego w każdym dogodnym

terminie. Jako organizatorzy zachęcamy jed-

nak do jak najszybszego akcesu! Naszym

partnerom deklarujemy wsparcie organiza-

cyjne, częściowo również techniczne. Pomoc

w digitalizacji oferujemy osobom fi zycznym,

które nie zawsze dysponują odpowiednim

sprzętem skanującym, a losy ich zbiorów,

w przeciwieństwie do instytucji, są trudne

do przewidzenia.

Do udziału w projekcie zachęcamy różne

podmioty, przede wszystkim: archiwa (pań-

stwowe, ale i inne, np. wyodrębnione, samo-

rządowe, kościelne, z powierzonym zasobem,

archiwa zakładowe różnych instytucji), biblio-

teki, muzea, wyższe uczelnie i inne instytu-

cje oświatowe, naukowe, społeczne, kultury,

fundacje i stowarzyszenia itp., ale też osoby

prywatne – świadków transformacji, rodziny

działaczy opozycji demokratycznej oraz inne

osoby posiadające świadectwa życia społecz-

nego i kulturalnego z przełomu lat. 80. i 90.

XX w., także naukowców i badaczy zajmu-

jących się historią najnowszą, uwzględnia-

jących w swoich pracach okres przełomu.

Do wszystkich podmiotów zwracamy się

z apelem: jeżeli mają Państwo świadectwa

44


tamtych czasów, jeśli w magazynach i domo-

wych piwnicach, na strychach, w szafach lub

regałach – co uświadomił nam doradca Prezy-

denta RP Henryk Wujec, aktywny uczestnik

wielkich polskich wydarzeń – przechowują

Państwo pamiątki związane z Solidarnością,

z wydarzeniami w swoich miejscowościach,

prosimy o przekazanie ich kopii do cyfro-

wego „Archiwum Przełomu” lub skontak-

towanie się z organizatorami projektu. Jeśli

młodzież szkolna zechce odszukać ludzi, któ-

rzy tworzyli naszą wspólną historię i zapisze

ich relacje, to zamieścimy je w naszym kata-

logu online.

W tym celu wystarczy zwrócić się do Ar-

chiwum Prezydenta RP lub Archiwum Sena-

tu. Adres kontaktowy znajduje się na stronie:

www.archiwaprzelomu.pl

Proponowany wstępnie tematyczny układ

zbiorów naszego projektu w bazie ZEUS ob-

razuje „drzewo tematów”. Jesteśmy otwarci

na modyfi kacje i rozbudowę tego drzewa.

Jak już zaznaczono wcześniej, portal

„Archiwa Przełomu 1989-1991” składa się

z dwóch podstawowych warstw: informacyj-

nej i katalogu zasobów online. W pierwszej są

zamieszczane podstawowe informacje o pro-

jekcie, zakładki:

Aktualności – serwis wydarzeń związanych

z rozwojem projektu, w tym informacja o na-

bytkach, nowych uczestnikach, zgłaszających

się partnerach,

Prezentacja projektu – informacja o celach

i zadaniach, wskazówki do poszukiwanych

materiałów archiwalnych,

Zbiory (zakładka zostanie uruchomiona

w roku 2013) – swoisty przewodnik po zbio-

rach, interaktywna mapa źródeł, która będzie

informować o lokalizacji zbiorów, tj. wskazy-

wać miejscowość, instytucję/osobę prywatną

i krótką notę o tym, jakie posiada materiały

z lat 1989-1991,

Uczestnicy – lista darczyńców prywatnych

i instytucji, które zadeklarowały chęć przystą-

pienia do projektu,

Wskazówki – zalecenia, jak skanować i opisy-

wać materiały oraz w jaki sposób przekazać

kopie cyfrowe, a także instruktaż, jak poru-

szać się po katalogu18.

Druga warstwa platformy zawiera katalog

zasobów online www.zasoby.archiwaprzelomu.pl.

Aby skorzystać z katalogu należy kliknąć

na zakładkę Zasoby online . Otwiera się wów-

czas baza danych. Aby dotrzeć do informa-

cji można skorzystać z wyszukiwarki. Należy

zaznaczyć, że wstępnego opracowania i digi-

talizacji zbiorów powinien dokonać ich wła-

ściciel. Na stronie projektu dostępna będzie

aplikacja HERMES, która ma umożliwić –

jak już wspomniano – katalogowanie zbiorów

tematycznie – zgodnie z wymogami bazy da-

nych i usprawnić replikację (wysyłanie zbio-

rów na stronę projektu).

Wszystkie cyfrowe kopie są zamieszczone

w katalogu z zachowaniem zasad poszano-

wania źródła pochodzenia oryginałów do-

kumentów.

Reasumując, należy podkreślić, że bez

partnerów i uczestników projektu oraz wspól-

nego zaangażowania „Archiwa Przełomu

1989-1991” nie spełnią celów i zadań, które

przed sobą stawiamy. Jako organizatorzy li-

czymy na aktywną współpracę i skutecz-

ne wspólne działania! Jesteśmy przekonani,

18 Zobacz aneks nr 3


45

że razem stworzymy internetowe archiwum

polskiej drogi do wolności. To ważne histo-

ryczne doświadczenie wzbogacające naro-

dowe dziedzictwo starajmy się zachować dla

przyszłych pokoleń.

Aneks nr 1

Wstępne drzewo tematów w bazie danych ZEUS i aplikacji HERMES(wersja z 5 maja 2013 roku)

I Okrągły Stół• Obrady plenarne

• Zespół ds. Reform Politycznych

• Zespół ds. Gospodarki i Polityki Społecznej

• Zespół ds. Pluralizmu Związkowego

• Komitet Organizacyjny przy Lechu Wałę-

sie ds. Okrągłego Stołu

• Materiały okołoposiedzeniowe

• Inne

II Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”• Krajowe zjazdy delegatów

• Komisja Krajowa/Komisja Rewizyjna

• Organizacje zakładowe

• Organizacje w regionie

• Sprawy problemowe

• Inne

III Komitet Obywatelski• Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie

• Regionalne i lokalne Komitety Oby-

watelskie

• Posiedzenia/konferencje krajowe Komite-

tu Obywatelskiego

• Inne

IV Wybory• Wybory do Sejmu i Senatu PRL 1989

• Wybory do Sejmu i Senatu 1991

• Wybory Prezydenckie 1989

• Wybory Prezydenckie 1990

• Wybory Samorządowe 1990

• Inne

V Obywatelski Klub Parlamentarny• Dokumentacja pracownicza

• Posiedzenia

• Organizacja wewnętrzna

• Dokumentacja fi nansowa

• Zespoły problemowe

• Inne

VI Senat• Posiedzenia plenarne

• Posiedzenia Prezydium

• Posiedzenia Konwentu Seniorów

• Posiedzenia komisji

• Kancelaria Senatu

• Inne

VII Sejm• Posiedzenia plenarne

• Posiedzenia Prezydium

• Posiedzenia Konwentu Seniorów

• Posiedzenia komisji

• Kancelaria Sejmu

• Inne

VIII Rząd• Rząd Mieczysława Rakowskiego/Czesła-

wa Kiszczaka

• Rząd Tadeusza Mazowieckiego

• Rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego

• Rząd Jana Olszewskiego

• Inne

IX Rada Państwa• Posiedzenia Rady Państwa

• Inne

X Prezydent• Generał Wojciech Jaruzelski 1989-1990

• Lech Wałęsa 1990-1995

• Inne

46


XI Świadkowie transformacji• Archiwa osób prywatnych (kolekcje,

spuścizny)

• Archiwum wspomnień świadków trans-

formacji

• Inne

XII Polska Zjednoczona Partia Robotnicza• Zjazdy PZPR

• Komitet Centralny PZPR wraz z Biurem

Politycznym i Sekretariatem

• Centralna Komisja Kontroli Partyjnej/

Centralna Komisja Rewizyjna

• Terenowe i zakładowe organizacje

partyjne

• Klub Posłów PZPR

• Zespoły partyjne w Radach Narodowych

i władzach organizacji społecznych

• Organizacje powołane, działające

przy PZPR

• Inne

XIII Administracja terenowa• Rady Narodowe

• Terenowa administracja państwowa/

rządowa

• Samorząd województwa

• Samorząd gminny

• Inne

XIV Reformy systemu państwa• Reforma konstytucyjna

• Reforma samorządowa

• Reforma gospodarcza

• Reforma oświatowa

• Inne

XV Sądownictwo, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo• Sądy

• Trybunał Konstytucyjny

• Trybunał Stanu

• Wymiar sprawiedliwości

• Bezpieczeństwo wewnętrzne

• Represje polityczne

• Inne

XVI Pozostałe związki zawodowe• Ogólnopolskie Porozumienie Związków

Zawodowych

• NSZZ Rolników Indywidualnych „Soli-

darność”

• Ogólnopolski Związek Zawodowy Pielę-

gniarek i Położnych

• Związek Nauczycielstwa Polskiego

• Inne

XVII Pozostałe partie polityczne i organizacje polityczne• Unia Demokratyczna


• Narodowe Odrodzenie Polski

• Polska Partia Zielonych

• Polska Partia Przyjaciół Piwa

• Partia X

• Polski Front Narodowy

• Inne

XVIII Strajki/manifestacje/protesty• Strajki i manifestacje robotnicze

• Strajki i manifestacje środowiska akade-

mickiego

• Strajki Solidarności

• Inne

XIX Kościoły i związki wyznaniowe• Kościół katolicki

• Kościół prawosławny

• Kościoły protestanckie

• Związki wyznaniowe

• Ogólne kwestie wyznaniowe i religijne

• Inne

XX Życie naukowe/szkolnictwo• Szkolnictwo wyższe

• Szkolnictwo średnie/zawodowe/

/podsta wo we


47

• Działalność i organizacja instytucji/

ośrodków naukowych

• Wydarzenia związane z działalnością

naukową

• Inne

XXI Życie kulturalne• Działalność i organizacja instytucji/

ośrodków kultury


kulturalną

• Inne

XXII Życie gospodarcze• Działalność i organizacja instytucji/

ośrodków gospodarczych

• Wydarzenia związane z działalnością go-

spodarczą

• Inne

XXIII Życie społeczne• Działalność i organizacja instytucji/

ośrodków o charakterze społecznym


o charakterze społecznym

• Inne

XXIV Wydawnictwa/publikacje• Wydawnictwa ciągłe. w tym prasa

• Wydawnictwa seryjne

• Wydawnictwa zwarte

• Inne

XXV Plakaty/ulotki• Plakaty/ulotki wyborcze

• Plakaty/ulotki z wydarzeń kulturowych

• Plakaty/ulotki z wydarzeń społecznych

• Inne

XXVI Inne

Aneks nr 2

Strona startowa projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991

48


Aneks nr 3

Kilka uwag technicznych

Gromadzimy dokumentację, która ma pełnić

funkcję kopii zabezpieczającej dla oryginału

Digitalizacja:

• Dokument aktowy:TIFF

od 300 dpi

bez kompresji

8 bitowa skala szarości lub 24 bit RGB

• Dokument fotografi czny:TIFF

pozytyw: od 300 dpi

negatyw: od 1200 dpi

bez kompresji

8 bitowa skala szarości lub 24 bit RGB

• Dokumenty audio:WAVE (PCM)

stereo – 24 bit, 44,1 kHz

mono – 16 bit, 44,1 kHz

MP3

mono/stereo od 128 kbps

44,1 kHz

Inny format niż zakładany nie dyskwalifi -kuje dokumentacji, jeśli nie ma możliwo-ści uzyskania wskazanego formatu.

Aneks nr 4

Etapy pracy z aplikacją HERMES

Partner opracowujący zbiory:1. Pobranie i instalacja aplikacji

na komputerze

2. Zalogowanie do systemu

3. Zaznajomienie się z instrukcją obsługi

4. Dwie możliwości dodania zbiorów:

– dodania nowego tematu

– dodania jednostki do tematów już

istniejących

5. Opisanie tematu (jeśli

wprowadzono nowy)

6. Dodanie jednostki i dokonanie opisu19

7. Podłączenie plików do jednostek

8. Po upewnieniu się, że tematy zostały

poprawnie zredagowane – zapisanie

na płycie opisów wraz z plikami

9. Wysyłanie do administratora:

Archiwum Senatu lub Archiwum

Prezydenta RP.

Archiwum Senatu, Archiwum Prezydenta RP:1. Odbiór materiału na płycie

i automatyczne zaimplementowanie

do bazy obsługującej zbiory

w Archiwum Senatu, lub Archiwum

Prezydenta RP

19 Po wygenerowaniu tematu należy dodać do niego jednostki. W zależności od rodzaju opisywanych do-kumentów okno edycji jednostki będzie się różniło.Stałe elementy to: nadanie tytułu jednostce i wypisa-nie dokumentów jednostki (zawartości) oraz zindekso-wanie jednostki pod względem: Miejsca, Osób i Ha-seł rzeczowych.Różnice w opisie jednostek będą wynikały z rodzaju nośnika; np. przy fotografi i pojawi się dodatkowo pole Autor i Prawa Autorskie, a przy eksponatach: np. Wymiary, Waga i Tworzywo eksponatu.Stałymi polami do wypełnienia, a jednocześnie infor-macjami koniecznymi są też: Nazwa zespołu/kolek-cji w jednostce przechowującej oryginały czy też Sy-gnatura w miejscu przechowywania.


49

2. Weryfi kacja danych

3. Replikacja do katalogu zasobów online.

Uwaga:

Terminy używane w katalogu:• TEMAT (zbiór jednostek na dany temat)

• JEDNOSTKA (zbiór dokumentów)

– jednostka = zbiór dokumentów akto-

wych (teczka)

– jednostka = zbiór dokumentów audio

– jednostka = zbiór dokumentów wideo

– jednostka = kompilacja= akta + audio

+ wideo

– jednostka = foto

• DOKUMENT (aktowy, audio, wideo, foto)

Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.


Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

50


51

Dyskusja wokół wystąpień i referatów wprowadzających

Mirosław OdorowskiFundacja Obywatelska

Pani doktor Irena Słodkowska mówiła o Ko-

mitetach Obywatelskich, ale Komitety Oby-

watelskie nie funkcjonowałyby bez Fundacji

Obywatelskiej, która gromadziła pieniądze

i to wielkie pieniądze. Miałem przyjemność

być dyrektorem generalnym tej fundacji i tak

dopominam się jakby o swoje. Fundacja ode-

grała olbrzymią rolę zważywszy na to, co ro-

biła. Zapewne w domu mam jeszcze jakieś

dokumenty z tamtych lat, ale większość zo-

stała w pałacu Sobańskich po sławnym te-

legramie do Henia: „Czuj się odwołany”.

Wówczas zrezygnowaliśmy z pracy w tej fun-

dacji i założyliśmy inną fundację. Mam na-

dzieję, że ta dokumentacja zachowała się…

dr Irena SłodkowskaInstytut Studiów Politycznych PAN

Ad vocem. Bardzo cenię Fundację Obywatel-

ską, już kiedyś miałam okazję z panem roz-

mawiać i nadal planuję podjęcie tego tematu.

Po prostu ograniczony czas wystąpienia nie

pozwolił mi poruszyć wszystkich bardzo waż-

nych aspektów pracy komitetów i stowarzy-

szonych z nimi różnych organizacji.

prof. Jerzy KłoczowskiDyrektor Instytutu Europy Środkowo -Wschodniej

Nie trzeba mówić o wadze tej inicjatywy,

wadze niezwykle istotnej dla nas w Polsce –

na dzisiaj i na jutro, bo zdajemy sobie sprawę,

że nasza pamięć będzie bardzo różnie wyglą-

dała. Do dziś na przykład toczy się w Polsce

dyskusja na temat każdego powstania naro-

dowego, od kościuszkowskiego począwszy.

Tak samo o latach przełomu będzie toczyła

się dyskusja przez pokolenia, ale trzeba tym

przyszłym pokoleniom pozostawić dokumen-

tację możliwie najpełniejszą, prawdziwą, wie-

loaspektową.

Na dwie sprawy chciałbym zwrócić uwagę,

na podstawie zebranych dotąd doświadczeń.

Doświadczeń wiejskich, bo o tym aspekcie

może mniej mówiliśmy. Niedawno spotka-

liśmy się w Lublinie w gronie członków Lu-

belskiego Komitetu Obywatelskiego i jego

komisji. Mając na uwadze fakt, że dzisiejsze

lubelskie to cztery dawne województwa, do-

prosiliśmy do naszego grona osoby reprezen-

tujące komitety z Zamościa, z Białej Podlaskiej

i Chełma. Nie mówię o rozproszeniu materia-

łów, trochę ich zostało, zwłaszcza w większych

miasteczkach, natomiast dramatyczna jest sy-

tuacja ze wsią. A przecież na wsiach były nie-

kiedy bardzo intensywnie pracujące i bardzo

ważne małe komitety. Obecnie jedynym roz-

wiązaniem jest wysłanie na wieś studentów

i zebranie relacji świadków. Są oni jedynym

źródłem informacji, bo nie ma już innych ma-

teriałów. A tych świadków jest coraz mniej.

Jak widać, jest to bardzo niełatwa sprawa.

Spotkaliśmy się z jeszcze jedną trudnością:

ogromną przeszkodą w zbieraniu relacji są

aktualne spory. Wiele osób ma dziś po prostu

trudności z obiektywnym przedstawieniem

swojej roli w tamtych latach i przekształca

historię z dzisiejszego punktu widzenia. Po-

woduje to dramatyczne niekiedy sytuacje.

Nawiasem mówiąc, mamy na Lubelszczyź-

nie jeden Komitet Obywatelski, który istnie-

je do tej pory, ale jest skłócony z wszystkimi

i uważa się za jedyny, który reprezentuje au-

tentyczną tradycję Komitetu Obywatelskiego.

Ale są to przypadki wyjątkowe.

Druga uwaga dotyczy perspektywy histo-

rycznej projektu. Daty 1989-1991 są najważ-

52


niejsze, ale trzeba sięgać wstecz. Dotyczy

to oczywiście powstania Solidarności i kolej-

nych przełomów. W grę wchodzi dłuższa per-

spektywa, w zasadzie dziesięcioletnia.

Chciałbym podkreślić wagę archiwów za-

granicznych. Pamiętajmy, że dzisiaj wiemy

na przykład o spotkaniu prezydenta Reaga-

na z Janem Pawłem II w 1982 roku, chociaż

nie prędko będziemy mieli okazje zobaczyć

te materiały, ale wiemy, że Reagan przedsta-

wił Janowi Pawłowi II swój bardzo tajny pro-

gram, wymieniając trzy punkty. Po pierwsze

– na pewno do wojny nie doprowadzę, po dru-

gie – będę tak zbroił Amerykę, że zmuszę

Rosję Sowiecką, Związek Radziecki do zbro-

jenia się, a w konsekwencji i do upadku,

a po trzecie – w naszej strategii zniszczenia

komunizmu stawiamy na Polskę i dajemy

wszelkie środki materialne, żeby wzmóc Pol-

skę, która od wewnątrz rozbije komunizm.

W związku z tym podobno CIA miało w la-

tach 80. największą komórkę w Warszawie.

Oczywiście do materiałów CIA czy watykań-

skich nieprędko będziemy mieli dostęp, ale

trzeba powiedzieć o wadze tych materiałów,

jak również materiałów dotyczących Gorba-

czowa, bo to jest osobna karta i o niej też trze-

ba by troszeczkę pomyśleć.

Są to materiały o kluczowym znaczeniu

dla rozumienia spraw polskich w szerszym

kontekście międzynarodowym. Trzeba pró-

bować dokładnie to uchwycić i patrzeć nie

tylko z perspektywy własnego podwórka. Są

to bardzo trudne sprawy, ale wydaje mi się,

że jest to ważne zadanie, które powinno być

uwzględnione we wspomnianym projekcie.

Henryk Wujecdoradca Prezydenta RP

Chciałbym uzupełnić tę część, w której dok-

tor Kulisiewicz mówił o archiwach Okrągłego

Stołu. O tych archiwach, które zachowały się

ze wszystkich ofi cjalnych spotkań i nagrań.

W tym kontekście chciałbym przypomnieć

jedną osobę – pana Pęszko, który był wi-

Profesor Jerzy Kłoczowski w rozmowie z Agatą Karnowską-Sokołowską, dyrektor Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.


53

cedyrektorem w PRON i który starannie

te wszystkie archiwa przechował. Warto

o nim wspomnieć dlatego, że to dzięki jego

trosce dokumentacja została zachowana.

Oprócz ofi cjalnej dokumentacji były

również archiwa strony solidarnościowej.

Od razu po Okrągłym Stole wydaliśmy na ten

temat książkę i jakby na żywo zostały te ob-

rady udokumentowane. Zwracam jednak

uwagę na codzienny „Biuletyn”, który wycho-

dził w trakcie obrad Okrągłego Stołu, infor-

mując o tym, co dzieje się po naszej stronie.

Było to możliwe dzięki temu, że przy każdym

naszym przewodniczącym stołu czy podstoli-

ka był obecny jego sekretarz, który najczęściej

był również korespondentem tego „Biulety-

nu” – wszystko, co działo się podczas obrad

natychmiast dokumentował i następnie przy-

nosił swój materiał do gmachu Wydziału Hi-

storii Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor

Henryk Samsonowicz udostępnił pomiesz-

czenia w podziemiach, gdzie był taki duży stół

i tam każdego dnia te biuletyny były tworzo-

ne i stamtąd wychodziły. Powinny one jeszcze

być gdzieś dostępne.

Z tego okresu ważne byłyby jeszcze rela-

cje sekretarzy naszych zespołów, mieliśmy

w tym gronie swoje tajne obrady. Spotykali-

śmy się gdzieś na mieście, żeby się przygoto-

wać do kolejnych spotkań Okrągłego Stołu.

Na przykład Piotr Pacewicz był sekretarzem

stolika politycznego, a moja żona Ludwika –

stolika związkowego. W Klubie Inteligencji

Katolickiej mieliśmy również takie zaplecze,

a wówczas wszystko to prowadzili między in-

nymi Kazimierz Wóycicki, Jacek Moskwa.

Z czasów Solidarności, dzięki Służbie Bez-

pieczeństwa, mamy bardzo dobrze zachowa-

ne materiały archiwalne natomiast z okresu

późniejszego, kiedy troska o to była mniejsza,

jest słabiej.

Na zdjęciu od lewej: Henryk Wujec doradca Prezydenta RP, Jan Wyrowiński wicemarszałek Senatu, Maciej Klimczak podsekretarz stanu KPRP, Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu,

Jacek Michałowski Szef Kancelarii Prezydenta RP, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki

54


ksiądz Michał SołomieniukArchiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie

Być może podczas prezentacji projektu coś

mi umknęło, ale czy w „drzewku tematycz-

nym” jest uwzględnione miejsce na organiza-

cje i partie, które były przeciwne Okrągłemu

Stołowi i nie brały w nim udziału? Na przy-

kład Konfederacja Polski Niepodległej (KPN)

czy Solidarność Walcząca. Czegoś nie zauwa-

żyłem, czy tej problematyki jeszcze nie ma?

Robert Kubaśkierownik Archiwum Senatu

Najpierw w odpowiedzi Janowi Majchrow-

skiemu wyjaśnienie w sprawie cezury cza-

sowej. Przyjęliśmy rok 1989, czyli czas

uformowania się Komitetów Obywatelskich.

Oczywiście to formowanie zaczęło się tak na-

prawdę w 1988 roku. A 1991 rok stad, że po-

czątkowo przyjęliśmy ten projekt w Senacie,

a jest to rok zakończenia pierwszej kadencji

Senatu. To jest moment, w którym OKP tak

naprawdę przestał działać. Do tego dochodzi

inne ważne wydarzenie, jakim były pierw-

sze wolne wybory do izby niższej, a nie tylko

do izby wyższej, jak było w 1989 roku. Dlatego

w naszym projekcie mamy takie daty.

Jeżeli chodzi o „drzewko tematyczne”

to jest ono tak pomyślane, że właśnie dzięki

państwa udziałowi, dzięki temu, że projekt

będzie się coraz bardziej rozrastał, to razem

z nim również to „drzewko” będzie się rozra-

stało. Mam nadzieję, że niedługo zgłoszone

przez księdza Sołomieniuka poprawki zosta-

ną w jakiś sposób uwzględnione. Zapraszamy

do współpracy.

Jan MajchrowskiUniwersytet Warszawski

Chciałbym na jedną rzecz zwrócić uwagę,

bo tematów jest tyle, że moglibyśmy dyskuto-

wać i dyskutować. Chodzi o cezury czasowe,

o „Archiwa Przełomu 1989-1991”. Na jednej

z prezentowanych plansz pojawił się napis:

Polska Partia Piwa, a tak naprawdę nazywała

się Polska Partia Przyjaciół Piwa, co też wska-

zuje, że pewne rzeczy trzeba uściślać i uzu-

pełniać.

Kiedy się ten przełom skończył? Jakąś ce-

zurę trzeba postawić, bo inaczej będziecie

państwo zbierać materiały do historii III Rze-

czypospolitej, która trwa i która miała się

skończyć, a nie skończyła się, może się skoń-

czy, co będzie dalej, nie wiemy. Formalnie uj-

mując, od 1 stycznia 1990 roku, a że jestem

prawnikiem, to taki punkt widzenia mnie in-

teresuje, mamy Rzeczpospolitą Polską. For-

malnie rzecz biorąc. Ale przecież wybory

samorządowe – te pierwsze w pełni wolne

wybory, to była wiosna 1990. Potem mamy

wybory prezydenckie. Lech Wałęsa, kiedy zo-

stał wybrany na prezydenta, a pamiętam, jak

na dziedzińcu Zamku Królewskiego w War-

szawie całował sztandar Wojska Polskiego,

powiedział takie zdanie: „W tym momencie

uroczyście rozpoczyna się III Rzeczpospoli-

ta.” A jeszcze wolnych wyborów parlamentar-

nych nie mieliśmy, bo to jest dopiero 1991 rok.

Trzeba postawić jasną cezurę czasową,

bo inaczej będziemy mieli do czynienia z Pol-

ską Partią Przyjaciół Piwa, która zupełnie

do tego przełomu nie pasuje.


55

Jacek PająkObywatelski Klub Parlamentarny

Mam tylko jedno pytanie, które mi się nasu-

nęło po zeszłorocznym spotkaniu w Senacie,

i o tym już z Robertem Kubasiem rozmawia-

liśmy. Pytanie kieruję do Kancelarii Sejmu:

czy takiego samego zbioru wywiadów jak z se-

natorami nie można by w najbliższym czasie

przeprowadzić z posłami? Ci ludzie niestety

odchodzą.

Zwracam się do realizatorów projektu „Ar-

chiwa Przełomu”, bo tu jest chyba państwa

rola, żeby zarejestrować relacje posłów OKP,

którzy też na to zasługują, a nie tylko sena-

torów. Wtedy zapis świadków i uczestników

okresu przełomu byłby spójny.

Uczestnicy seminarium „Archiwa Przełomu 1989-1991 w czasach przełomu. Przegląd źródeł – ocena stanu zachowania i mapa rozmieszczenia”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki


IIIPanel Archiwa NSZZ „Solidarność”

– co nam zostało z tamtych lat?

58


zać, na jakich ogólnych zasadach udostępnić

wybrane materiały do omawianego projektu.

Bardziej szczegółowe rozmowy muszą być po-

prowadzone poza dzisiejszą debatą.

Na naszej konferencji są obecni przedsta-

wiciele wielu instytucji zbierających materiał

źródłowy, zbierających archiwalia, relacje,

wspomnienia. Zapraszam do zwartych wy-

powiedzi.

Moderatorprof. Andrzej Friszkeprzewodniczący zarządu Stowarzyszenia Archiwum Solidarności

Ten panel ma charakter szczególny, rzecz

w tym, aby w naszej debacie nie tyle uwzględ-

niać historię w ogóle, lecz historię tych zbio-

rów, które mogą nas interesować. Chodzi o to,

żebyśmy wzajemnie mogli poinformować się

o tym, co która z instytucji reprezentowanych

przez Państwa przechowuje w swoich zbio-

rach w zakresie interesującym nas ze wzglę-

du na kształt projektu, jak i proweniencję.

Ustalmy, czy są te akta, jakiej są mniej więcej

wielkości, co może być szczególnie interesu-

jącego. A po drugie – co można by przeka-

Na zdjęciu od lewej: dr Wojciech Kulisiewicz dyrektor Biblioteki Sejmowej, prof. Andrzej Friszke przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Archiwum Solidarności, dr hab. Władysław Stępniak Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych

Panel Archiwa NSZZ „Solidarność” – co nam zostało z tamtych lat?

59

Gdańskie akta Solidarności

Stanisław FlisArchiwum Krajowej Komisji NSZZ „Solidarność”

Chciałbym przedstawić mało znane w syste-

mie informacji naukowej Archiwum Komi-

sji Krajowej NSZZ „Solidarność” (Archiwum

KK) przechowujące bardzo interesujące

zbiory, włączając w to oczywiście archiwa-

lia dotyczące projektu „Archiwa Przełomu

1989 -1991”. Chciałbym Państwu opowiedzieć

w skrócie o samym archiwum: jak powstało,

o działaniach, jakie podjęliśmy po realizacji

projektu „Archiwum Cyfrowe Solidarności”,

a także o przechowywanych zbiorach związa-

nych z projektem „Archiwa Przełomu”.

Archiwum powstało w formie składnicy

akt w 1991 roku, kiedy Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych (MSW) przekazało pierwsze

materiały zarekwirowane Komisji Krajowej

NSZZ „Solidarność” 13 grudnia 1981 roku.

Od 1994 roku rozpoczęto porządkowanie

materiałów zwróconych przez MSW oraz ich

częściowe udostępnianie. Następny znacz-

ny zwrot materiałów z MSW nastąpił w 1997

roku. W tym czasie do kraju przesłano mate-

riały Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidar-

ność” z Brukseli. Znaczna ilość historycznych

archiwaliów została przekazana jako dary

do Archiwum KK, przez osoby prywatne.

Uczestnicy I panelu. Na zdjęciu od lewej: Zbigniew Gluza, Marek Kietliński, dr Rafał Leśkiewicz, Stanisław Flis, Basil Kerski, prof. Andrzej Friszke, dr Tadeusz Krawczak.

60


Archiwum KK było przez bardzo długi

czas traktowane jako zakładowe, natomiast

od 1998 roku wyodrębniono zdecydowanie

jego część historyczną. Kolekcjonuje rów-

nież muzealia, ale o nich nie będę mówił,

a skoncentruję się na materiale aktowym,

badawczym oraz materiałach historycznych

związanych z projektem. Obecnie przecho-

wujemy około 750 m dokumentacji, z tego

ponad 200 m akt materiałów historycznych

od 1976 do 2000 roku. Jednostka brała udział

w bardzo udanym projekcie „Archiwum Cy-

frowe Solidarności”, który został realizowany

przy wsparciu Ministerstwa Kultury w latach

2009-2010. Dokumenty w formie cyfrowej są

dostępne dla badaczy w Internecie pod adre-

sem: www.solidarnosc.org.pl:8080. Do Ar-

chiwum Cyfrowego „Solidarności” można

wejść ze strony internetowej Komisji Krajowej

NSZZ „Solidarność” oraz ze strony interneto-

wej Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „So-

lidarność” jak również ze stron przeglądarek

internetowych.

Realizacja projektu „Archiwum Cyfrowe

Solidarności” rzutowała na zmianę spojrzenia

Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidar-

ność” na sprawę zachowania i udostępnienia

zbiorów historycznych zgromadzonych w Ar-

chiwum KK. Ponieważ w Archiwum Cyfro-

wym pojawiły się materiały, które były już

wykorzystywane przez badaczy, latem tego

roku postanowiono uporządkować te zbiory

i wprowadzić informację o nich do szerokiego

obiegu naukowego. Trudno pisać najnowszą

historię Polski, a tym bardziej historię NSZZ

„Solidarność”, bez dostępu do głównych ma-

teriałów archiwalnych, które zostały zgroma-

dzone w Archiwum KK. Prace nad szerokim

udostępnieniem zbiorów archiwum rozpo-

częto od działań technicznych, czyli utworze-

nia i wygospodarowania miejsca na czytelnię

materiałów historycznych, utworzenia pod-

ręcznej biblioteki naukowej dla czytelni oraz

rozpoczęto rozdzielanie zbioru historycznego

archiwum według zasad archiwalnych na ze-

społy i kolekcje.

Obecnie Archiwum KK posiada 96 ze-

społów i kolekcji archiwalnych, na które

składają się akta głównych władz NSZZ „Soli-

darność”, zarządów regionów i komisji zakła-

dowych z lat 1980-1990. Poza tym, głównym

celem podjętych działań było wprowadzenie

do świadomości naukowców, doktorantów

i studentów badających dzieje NSZZ „Soli-

darność” informacji o zbiorach Archiwum

KK w formie opisów materiałów archiwal-

nych w ogólnopolskim systemie informa-

cji archiwalnej. Zwróciliśmy się w tym celu

do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwo-

wych. Przewodniczący Komisji Krajowej

Piotr Duda wystosował, jesienią tego roku

pismo z prośbą o pomoc w dołączaniu opisu

zawartości Archiwum KK do narodowego

systemu informacji archiwalnej w Interne-

cie (w tym szczególnie ogólnopolskiej bazy

SEZAM – System Ewidencji Zasobu Archi-

walnego). Działanie takie wprowadziłoby

opisy zbiorów Archiwum KK NSZZ „Soli-

darność” do szerokiego obiegu informacji

naukowej.

Na początku prezentacji zawartości Ar-

chiwum KK chciałem państwu przedstawić

główne zbiory, czyli materiały władz krajo-

wych Solidarności. Wiadomo, że po stanie

wojennym materiały NSZZ „Solidarność” zo-

stały zarekwirowane przez MSW lub uległy

rozproszeniu i znalazły się w różnych archi-

wach, w tym państwowych. Część materia-

łów głównych NSZZ „Solidarność” od 1987

roku znajduje się w Archiwum Państwowym

w Gdańsku. Zbiór ten jest kompilacją akt Za-

rządu Regionu Gdańskiego, Międzyzakłado-

wej Komisji Założycielskiej (MKZ), Krajowej

Komisji Porozumiewawczej (KKP) oraz Za-

rządu Wojewódzkiego Rolników Indywidual-


61

nych NSZZ „Solidarność” i uzupełnia zbiory

zgromadzone w Archiwum KK. Inne archiwa

państwowe przechowują również akta zarzą-

dów regionów i zakładowych komisji NSZZ

„Solidarność”.

Wróćmy jednak do zbiorów Archiwum

KK. Jednym z większych zespołów są akta

Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ

„Solidarność” z lat 1980-1981 (ponad 10 m).

Znalazły się w nim dokumenty prezydium

KKP – oryginały wysyłanych i otrzymywa-

nych teleksów, uchwały, stanowiska, a także

część KKP. Ponadto w Archiwum KK znaj-

dują się akta Międzyzakładowego Komite-

tu Strajkowego (MKS) w Gdańsku z sierpnia

1980 roku zawierające m.in. listy postulatów

nadsyłane do MKS z zakładów pracy na tere-

nie całego kraju. Ich zdigitalizowana wersja

dostępna jest na stronach internetowych „Ar-

chiwum Cyfrowego Solidarności”.

Archiwum KK ma w swych zbiorach rów-

nież materiały aktowe, fotografi czne i dźwię-

kowe z obrad I Krajowego Zjazdu Delegatów

NSZZ „Solidarność” oraz Komisji Krajowej

NSZZ „Solidarność” (2 m). Interesujące są

materiały biura Lecha Wałęsy (1981-1990).

Cenne z punktu widzenia projektu „Archiwa

Przełomu” są akta Krajowej Komisji Wyko-

nawczej (KKW) NSZZ „Solidarność” (1987-

1990). Dokumentacja KKW (około 3,3 m)

zawiera protokoły posiedzeń Komisji, pre-

zydium KKW, uchwały, decyzje i materiały

Biura Interwencji Prawnych. Poza tym oczy-

wiście największą część zbioru historycznego

stanowią akta Komisji Krajowej NSZZ „Soli-

darność” od roku 1990, czyli od II Krajowe-

go Zjazdu Delegatów Związku. Zespołem,

który może zainteresować badaczy są mate-

riały Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidar-

ność” w Brukseli (około 42 m) z lat 1982-1992.

Akta te opatrzone są tymczasową ewidencją

i zostały częściowo zdigitalizowane. W Archi-

wum KK znajdują się także materiały kilku

zarządów regionów NSZZ „Solidarność”.

Najpełniejsze są archiwa Regionu Słupskie-

go (10,5 m), Regionu Gdańskiego (3,5 m), Re-

gionu Dolny Śląsk (2 m) i Regionu Mazowsze

(1,9 m). Komisja Krajowa stara się materia-

ły tych struktur gromadzić, rozsyłając apele

o przekazywanie dokumentacji historycznej

do Archiwum KK. Dysponujemy również

aktami 31 komisji zakładowych NSZZ „So-

lidarność”, a także aktami społecznych ko-

mitetów budowy Pomnika Ofi ar Grudnia

1970 w Gdyni i Pomnika Poległych Stocz-

niowców w Gdańsku. Innymi materiałami,

które znalazły się w zbiorach Archiwum KK

są akta Federacji Młodzieży Walczącej (1984-

1990) oraz 1,5 m akt wojewódzkich komite-

tów założycielskich i zarządów wojewódzkich

NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidual-

nych (1980-1981). Uzupełniają je zbiory i ko-

lekcje dokumentacji, prasy podziemnej oraz

wydawnictw niezależnych, które zostały prze-

kazane w zwartej formie przez MSW lub po-

chodzą od darczyńców – osób prywatnych.

Archiwum KK przystąpiło do projektu

„Archiwa Przełomu” dość późno, bo na po-

czątku 2012 roku. Wstępnie określono ma-

teriały, które mogłyby być związane z projek-

tem, jednak zostały one jedynie częściowo

zdigitalizowane w ramach projektu „Archi-

wum Cyfrowe Solidarności”. Do umieszcze-

nia fragmentów wersji cyfrowej dokumenta-

cji w portalu projektu „Archiwa Przełomu”

wytypowano materiały z następujących ze-

społów akt: Krajowej Komisji Wykonawczej

NSZZ „Solidarność” (1987-1990), Komisji

Krajowej NSZZ „Solidarność” (1990-2012),

Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność”

w Brukseli (1982-1992), kolekcji publikacji se-

ryjnych i zwartych wydawnictw niezależnych

(1976-1990) oraz Federacji Młodzieży Walczą-

cej (1984-1990).

62


Materiały przekazane w formie cyfrowej

do udostępniania w portalu projektu „Archi-

wa Przełomu 1989-1991” to jedynie drobny

procent zawartości tych zespołów akt i doty-

czą głównie lat 1989-1990. Są to kopie cyfrowe:

• czasopism niezależnych z lat 1989-1990, ta-

kich jak: „ABC”, „BIS”, „Biuletyn Dolno-

śląski NSZZ »Solidarność«”, „Portowiec”,

„Rozwaga i Solidarność”, „Obserwator

Wielkopolski”, „Tygodnik Solidarność”,

• czasopism emigracyjnych z lat 1989-1990,

takich jak: „Arka”, „Kontakt”, „Kultura”,

„Uncaptive Minds”, „Biuletyn Informacyj-

ny Solidarność”, „Pogląd”,

• dokumentów z zespołu KKW z 1989 roku

– projektu dokumentu końcowego Okrą-

głego Stołu oraz przemówień i oświadczeń

z nim związanych.

Niestety większość akt Krajowej Komisji

Wykonawczej NSZZ „Solidarność” (1987-

1990) i Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”

(1990-2012) nie zostały do tej pory zdygitalio-

wane. Mamy nadzieję, że po uporządkowaniu

zespołu KKW, postępie cyfryzacji zbiorów

zdigitalizowane materiały w pełniejszy spo-

sób mogłyby zasilić portal „Archiwa Przeło-

mu 1989-1991”.

Wspomniałem przed chwilą o rozprosze-

niu dokumentacji struktur NSZZ „Solidar-

ność”. Chciałbym podkreślić, że Archiwum

KK zbiera wszelkie informacje o miejscach

przechowywania materiałów związanych

z działalnością organizacyjną struktur NSZZ

„Solidarność”. Bardzo sensowną, naszym

zdaniem, inicjatywą byłoby utworzenie porta-

lu poświęconego informacji naukowej w tym

zakresie, jak również opublikowanie druko-

wanej wersji przewodnika po rozproszonych

zbiorach i materiałach archiwalnych NSZZ

„Solidarność”.

KARTA – mocne strony archiwów społecznych

Zbigniew Gluzaprezes Zarządu Fundacji Ośrodek KARTA

KARTA jest przedsięwzięciem trwającym już

trzydzieści lat. Powołaliśmy „Kartę” – jako

gazetkę podziemną – w styczniu 1982 roku.

Na początku miała ona charakter ściśle opo-

zycyjny, była reakcją na wprowadzenie stanu

wojennego w Polsce. Z czasem środowisko

„Karty” – przemienionej w niezależny alma-

nach – podjęło prace dokumentacyjne, które

po latach okazały się inicjacją archiwistyki

społecznej. Wtedy (za sprawą uruchomione-

go w 1987 roku Archiwum Wschodniego) za-

częliśmy gromadzić świadectwa historii XX

wieku: dokumentowe, dźwiękowe, ikono-

grafi czne. Był to podstawowy odruch zapisy-

wania pamięci i gromadzenia źródeł – tego,

co społeczeństwo przechowało w okresie ko-

munistycznym – przekazywanych jako dary.

Zasób Ośrodka KARTA to obecnie 1,5

tysiąca metrów bieżących zbiorów archiwal-

nych i bibliotecznych dotyczących XX wieku,

w czym największą część stanowi Archiwum

Opozycji (1956-1990), na które składa się do-

kumentacja i indywidualna, i środowiskowa.

Jedna ze składowych – Archiwum Historii

Mówionej (AHM), które prowadzimy wspól-

nie z Domem Spotkań z Historią w Warszawie

– rozwinęło się do rozmiarów rekordowych

w Polsce, obejmuje ponad 5 tysięcy nagrań

wywiadów biografi cznych. Znacząca część

relacji audiowizualnych zebranych w AHM

dotyczy okresu zorganizowanej opozycji

i przełamywania systemu (1976-1990). Kolek-

cja Archiwum Fotografi i (głównie z okresu

1890-1990) to około 180 tysięcy zdjęć, wśród

których znaczącą część stanowią fotografi e

związane z opozycją w Peerelu, w tym z okre-

su przełomu ustrojowego.


63

Cały ten zasób powstał niejako oddolnie,

w następstwie społecznej aktywności. Przy-

jęliśmy w formie daru archiwalia kilku tysię-

cy osób i środowisk, w większości – dawnej

opozycji. Wiele świadectw pochodzi też z pro-

wadzonych przez Ośrodek akcji dokumen-

tacyjnych. W sumie jest to istotna składowa

archiwów dokumentujących koniec Peerelu,

ale także okres nieco wcześniejszy.

Dziesięć lat temu komitet polski progra-

mu UNESCO „Pamięć Świata”, w którego

ramach powstaje lista najważniejszych ist-

niejących archiwaliów, zwrócił się do nas

z zaskakującą propozycją, by na bazie zbio-

rów KARTY założyć kolekcję archiwalną,

która towarzyszyłaby zgłoszonym na tę listę

tablicom z postulatami gdańskimi. Byliśmy

zdziwieni, że Ośrodek zgromadził najwięk-

szy zbiór związany z Solidarnością w latach

1980-1981. Kolekcja „Solidarność – narodzi-

ny ruchu” została powołana, wspólnie z war-

szawskim Stowarzyszeniem Archiwum

Solidarności, a następnie wpisana na listę

UNESCO. Zarejestrowano ją jako otwartą,

czyli może być uzupełniana, co jest unikato-

we w tym programie.

Gdy w sierpniu 2003 roku kolekcja znalazła

się na liście UNESCO, byliśmy przekonani,

że sam ten fakt uruchomi działanie społeczne

na rzecz dopełniania zasobu, że wspólnymi

siłami stworzymy kiedyś dokumentację ade-

kwatnie opisującą legalną działalność związ-

ku w okresie karnawału Solidarności – nic

takiego nie nastąpiło. To jest poważna prze-

stroga, bo tu akurat wspólna akcja organizacji

pozarządowej i instytucji państwa polskiego

(choćby inicjujących kolekcję) byłaby najbar-

dziej naturalna.

„Archiwa Przełomu” są innym przedsię-

wzięciem, ale w istocie podobnym. Tutaj sta-

jemy wobec analogicznego celu i tu także

niezbędna jest współpraca. Jeśli pomi-

nięte zostaną w tym działaniu archiwalia

kontekstu społecznego, obraz wydarzeń po-

zostanie ułomny. Tak jak do dzisiaj nie został

„od dołu” zapisany blisko 10-milionowy ruch

Solidarność.

Była już dzisiaj mowa o cezurze końcowej

przełomu ustrojowego. Mnie bardziej zasta-

nawia cezura wstępna. Rok 1989 jest zasadni-

czy, to oczywiste, ale kiedy przełom się zaczął?

KARTA kilka lat temu dokumentowała koń-

cówkę Peerelu. Wtedy stało się dla nas jasne,

że to okres 1986-1989. A pamięć o tych la-

tach, licząc od ostatniej amnestii we wrześniu

1986 roku, jest bardzo źle udokumentowana.

Tu właśnie byłoby miejsce na szczegółowy

zapis życia społecznego – podstawy następu-

jącego przełomu.

Wydaje się ważne, by powstawało archi-

wum procesu, a nie samych zdarzeń politycz-

nych jak Okrągły Stół, wybory czy powołanie

nowego rządu. Doświadczenie lat 1986-1989

jest w istocie porażające. Jak gdyby nastąpi-

ła wtedy jedna z największych zapaści spo-

łecznych w powojennej Polsce – tak bardzo

brakowało energii do przemian, które jed-

nak nastąpiły. Czy my na pewno rozumiemy,

co się wtedy stało? Czy to nie jedno z głów-

nych pytań, jakie stanąć powinny przed reali-

zatorami tego wspólnego projektu?

Minister Michałowski powiedział na po-

czątku o potencjalnym udziale młodzieży.

Niestety, zupełnie nie wierzę w skuteczność

apelu do szkół, aby same dokumentowały

czas przełomu. Jest jednak praktyczny spo-

sób, który można by tu zaadaptować. Od kil-

kunastu lat prowadzimy konkurs historyczny

dla uczniów szkół ponadpodstawowych „Hi-

storia Bliska”, poprzez który namawiamy

młodzież do dokumentowania własnej lo-

kalnej historii (i odszukiwania tożsamości).

64


Wizja, że każda szkoła dokumentuje przełom,

wydaje się iluzoryczna, jednak znalezienie

kilkuset nauczycieli, wokół których zawiąże

się taki ruch – jest możliwe. Powstanie niefor-

malnej sieci „Historii Bliskiej” mogłaby zaini-

cjować tematyka przełomu.

Co do bardziej powszechnego „czyszczenia

piwnic”, my staramy się to robić przez niemal

trzydzieści lat i jest to często gorzkie doświad-

czenie, bo „piwnice” albo są już puste, albo

to, co w nich się znajduje, jest tak zniszczone,

że już nie do przepracowania. W tym roku po-

jawiła się szansa na uregulowanie statusu i do-

cenienie roli archiwistyki społecznej. To jest

dziedzina, która do tej pory nie otrzymywała

systemowej pomocy państwa mimo poparcia

Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.

Nie było w Polsce stałych środków ani metody

organizacyjnej na wzmocnienie tego ruchu,

niezbędnego w procesie przywracania czy

ocalania pamięci. Dzięki pomocy parlamen-

tu i resortu kultury archiwistyka społeczna

powinna wreszcie znaleźć oparcie.

To może być ważna podstawa „Archiwów

Przełomu” – struktura ogólnopolska zbudo-

wana z bardzo różnych przedsięwzięć społecz-

nych, które lokalnie dokumentują historię

swego otoczenia. Niczego podobnego do tej

pory nie było. Kilka lat temu uruchomiliśmy

Pogotowie Archiwalne, które z Warszawy jeź-

dziło do różnych miejsc, skąd zgłaszano, że są

do odebrania kolekcje zagrożone, pozba-

wione opieki. Potrzeba była duża, ale nasze

możliwości reakcji coraz mniejsze. Teraz bę-

dziemy próbowali powołać ogólnopolską sieć

stworzoną z różnych archiwów społecznych,

tak by siłami wszystkich ogniw, ratowała ona

to, czemu grozi zatrata. „Archiwa Przełomu”

potrzebują takiej społecznej podbudowy –

ogólnopolskiego pogotowia archiwalnego.

Może stworzymy je razem?

Europejskie Centrum Solidarności – środkowoeuropejska agora

Basil Kerski i Paweł GolakEuropejskie Centrum Solidarności

Europejskie Centrum Solidarności (ECS)

to wyjątkowo ambitny projekt, to instytu-cja nowej formy. Jest nie tylko muzeum,

ale także ośrodkiem kultury i nauki, promu-

jącym wiedzę o Solidarności i ruchach an-

tykomunistycznych w Polsce i w Europie.

Ambicją założycieli jest stworzenie z ECS środkowoeuropejskiej agory, miejsca spo-

tkań wszystkich tych, którzy czują się odpo-

wiedzialni za rozwój demokracji w Europie.

ECS chce wspierać refl eksje nad stanem społeczeństwa otwartego, nad rolą pań-stwa, nad tożsamością wspólnot demokra-tycznych, nad problemem sprawiedliwości społecznej; chce odpowiedzieć na pytanie,

w jaki sposób w systemie wolnorynkowym

można zachować równe szanse dla rozwoju

obywateli.

Solidarność była nowym ruchem wolno-

ściowym w Europie, którego ambicje dobrze

opisuje modne dziś hasło: „Myśl uniwersal-

nie, działaj lokalnie”. W tym duchu solidarno-

ściowej rewolucji powstała instytucja, w której

powinny się spotkać historia z przyszłością

Polski i Europy. ECS wkracza więc w nową

przestrzeń, jest eksperymentem, który może

stać się ważnym wzorem i punktem odniesie-

nia dla innych państw europejskich. Na tym

polega atrakcyjność tego projektu, ale także

trudność realizacji.


65

Pamięć zbiorowa

ECS w Gdańsku powstało w trudniej atmosfe-

rze pamięci zbiorowej. Duża część społeczeń-

stwa to osoby urodzone już po 1980 roku,

niepamiętające Solidarności, podziału Euro-

py, życia w komunizmie, dla których Solidar-

ność stanowi odległą historię. Z drugiej zaś

strony, ECS konfrontowane jest z pozosta-

łą częścią społeczeństwa, żywo pamiętającą

komunizm, która jest podzielona w kwestii

oceny poszczególnych protagonistów ruchu

oraz przebiegu polskiej pokojowej rewolucji.

Nie jest to jednak pełny obraz postaw Po-

laków, jak pokazują badania prof. Ireneusza

Krzemińskiego na temat pamięci zbioro-

wej Polaków, które pod tytułem Solidarność – doświadczenie i pamięć ECS opublikowało

w 2010 roku20. Z badań Krzemińskiego wyni-

ka, że młodsza generacja Polaków ma dystans

do historii ruchu Solidarności, ponieważ koja-

rzy się jej z kłótniami politycznymi z ostatnich

lat. Ale za to młodzi, bardziej niż świadkowie

wydarzeń, są przekonani, że doświadczenia

tamtych lat, wartości takie jak solidarność

Europejczyków, sprawiedliwość społeczna

czy poczucie odpowiedzialności za słabsze-

go, o których się tyle mówi, są dla naszego

życia dzisiaj, dla współczesnej Polski i Europy

niezmiernie ważne. Jak widać blask rewolucji

zbladł, ale lekcja ruchu obywatelskiego może

być inspiracją dla współczesnych debat spo-

łecznych. Debaty na temat wyzwań dla pol-

skiego społeczeństwa i Europy zainicjowane

przez ECS w duchu Solidarności są zatem

ważnym elementem działalności Centrum.

Badania zespołu Krzemińskiego pokazują

także, że idea budowy instytucji upamiętnia-

jących ruch Solidarności i walkę antykomuni-

stycznej opozycji są przez większość Polaków

Przypisy do tego rozdziału znajdują się na str. 93

wspierane. Co więcej, respondenci mają świa-

domość, że wyzwaniem jest nie tylko zmia-

na pokoleniowa i wynikająca z niej ewolucja

pamięci zbiorowej, lecz także zachowanie

doświadczenia Solidarności w politycznej

świadomości Europejczyków.

Z europejskiej perspektywy ECS jest jed-

nym z najważniejszych projektów wpisujących

los Polaków w budowanie europejskiego acqu-is historique communautaire, to znaczy wspól-

nego doświadczenie historycznego. Jest

to pojęcie wykreowane przez francuskiego

politologa Fabrice’a Larata, które nawiązu-

je do wspólnego zasobu prawnego Unii Eu-

ropejskiej – acquis communautaire21. Zdaniem

Larata Unia Europejska nie powinna być

zredukowana do wspólnoty prawnej i gospo-

darczej – jako wspólnota narodów demokra-

tycznych opiera się także na podstawowych

wartościach, normach i przekonaniach bę-

dących wynikiem wspólnych historycznych

doświadczeń. Historia Solidarności to jeden

z polskich elementów europejskiego acquis hi-storique.

Założyciele i cele statutowe

ECS działa w Gdańsku od 2007 roku. Przed-

stawiciele Ministra Kultury i Dziedzictwa

Narodowego, Prezydenta Miasta Gdańska,

Marszałka Województwa Pomorskiego, Fun-

dacji Centrum Solidarności i NSZZ „Solidar-

ność” podpisali 8 listopada 2007 roku umowę

o utworzeniu i prowadzeniu ECS jako wspól-

nej instytucji kultury. Działalność ECS jest

fi nansowana ze środków Miasta Gdańsk,

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowe-

go oraz Marszałka Województwa Pomor-

skiego. Uzgodniony przez założycieli statut

ECS określa następujące cele działalności in-

stytucji:

• upamiętnianie, zachowywanie i upo-

wszechnianie dziedzictwa i przesłania idei

66


Solidarności oraz antykomunistycznej

opozycji demokratycznej w Polsce i w in-

nych krajach;

• inspirowanie w duchu tych wartości no-

wych inicjatyw kulturalnych, obywatel-

skich, związkowych, samorządowych,

narodowych i europejskich o wymiarze

uniwersalnym;

• dzielenie się dorobkiem pokojowej walki

o wolność, sprawiedliwość, demokrację

i prawa człowieka z tymi, którzy są ich po-

zbawieni;

• czynne uczestnictwo w budowie tożsamo-

ści europejskiej i nowego porządku mię-

dzynarodowego.

(statut ECS na stronie: www.ecs.gda.pl)

Do realizacji tych celów statutowych za-

projektowany został budynek Centrum,

który zostanie otwarty 4 czerwca 2014 roku,

w 25. rocznicę zwycięstwa obozu Solidarno-

ści w półwolnych wyborach parlamentarnych

w Polsce. Budynek ten fi nansowany jest przez

Miasto Gdańsk oraz Unię Europejską.

Sercem przyszłej siedziby, która powstaje

na historycznym terenie Stoczni Gdańskiej

przy Pomniku Poległych Stoczniowców, bę-

dzie wystawa stała na temat rewolucji Soli-

darności. Obok przestrzeni wystawienniczej

zaplanowano miejsce na salę kinowo-konfe-

rencyjną, bibliotekę z czytelnią, mediatekę,

archiwum, ośrodek badawczo-naukowy, ośro-

dek edukacyjno-szkoleniowy oraz pracownie

warsztatów twórczych dla młodzieży. Funk-

cję przyszłej siedziby ECS można najlepiej

porównać z paryskim Centre Pompidou, bu-

dynek będzie nie tylko mieścił pomieszczenia

biurowe Centrum, ale także udostępni społe-

czeństwu Gdańska i regionu pomorskiego

dużą przestrzeń publiczną.

Wystawa stała o rewolucji Solidarności

To ekspozycja stała w dużej mierze zadecy-

duje o tym, czy Polacy zaakceptują ECS.

Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ dotych-

czas wystawy poświęcone ideom politycz-

nym i społecznym były specjalnością państw

autorytarnych, dziełem propagandy. Auto-

rzy wystawy muszą odpowiedzieć na trudne

pytanie: jak wzniecić fascynację dla polskiej

walki z komunizmem, zachowując obiekty-

wizm i dystans do wydarzeń historycznych?

Wyzwaniem jest też pobudzenie wyobraźni

młodych ludzi, dla których polska rewolucja

lat 80., podział Europy i komunizm to odle-

gła historia.

Zadaniem wystawy stałej będzie wyja-

śnienie fenomenu i oryginalności ruchu So-

lidarności w sposób zrozumiały dla różnych

widzów: świadków i uczestników tych wyda-

rzeń, gości z zagranicy czy młodzieży. Nar-

rację podstawową będzie tworzyć opowieść

historyczna, rekonstruująca dynamikę histo-

rycznego procesu w jego wielu wymiarach:

politycznym, społecznym, kulturalnym.

Ta historyczna podstawa ma stanowić

grunt dla opowieści o dziejach uniwersalnej

idei, która w ruchu Solidarności nabrała no-

wego historycznego wyrazu i oryginalnej ak-

tualizacji. Ma opowiedzieć, w jaki sposób

w Polsce dokonała się rewolucja, która na po-

wrót uczyniła z polskiego społeczeństwa,

zepchniętego na margines za sprawą porozu-

mień jałtańskich, aktora historii powszechnej

i uniwersalnej.

Oczywiście, stworzenie jednej wspólnej dla

wszystkich narracji nie jest możliwe, należy

dopuścić możliwość polifonii i konstruowa-

nia przez widza własnych opowieści, z troską

wszakże o unikanie relatywizmu dopuszcza-


67

jącego dowolność interpretacji w odniesie-

niu do kluczowych pojęć i wydarzeń. Troska

ta nie może jednak oznaczać dydaktyzmu

polegającego na ferowaniu ocen, informacje

muszą być przedstawione w sposób nie tylko

zrozumiały i atrakcyjny dla współczesnej

wrażliwości, lecz także w szerokim kontek-

ście. Przekonanie o tym, że totalitarny ko-

munizm był zły widz ma zyskać nie dlatego,

że tak mu napiszemy, lecz dlatego, że dotknie

tego zła. Wystawa powinna w sposób wyrazi-

sty, choć nie dydaktyczny, podsuwać pewne

odpowiedzi i skłaniać do stawiania pytań,

które należy ponawiać: o miejsce solidarności

we współczesnym świecie, o sferę publiczną,

o fi lozofi ę polityczną, o wspólnotę i społeczeń-

stwo obywatelskie, w końcu o wolność.

Zbiory ECS

Wystawa stanowi również punkt odniesie-

nia dla zbiorów Centrum. Będą one na niej

prezentowane i na jej potrzeby są pozyskiwa-

ne. Większość źródeł opisuje opór społeczny

wobec władzy komunistycznej w latach 1970-

-1989, w tym w szczególności ruch społeczny

i związek zawodowy Solidarność oraz antyko-

munistyczną opozycję demokratyczną działa-

jącą w Polsce i poza jej granicami.

Zasób został podzielony na kolekcje w za-

leżności od nośnika i rodzaju materiałów.

Dokumenty gromadzone są w działach: ar-

chiwum i archiwum fotografi czne, muzealia

– w dziale pamiątek historycznych. Biblioteka

gromadzi księgozbiór współczesny, historycz-

ny oraz czasopisma i zbiory multimedialne,

a materiały fi lmowe i dźwiękowe znajdują się

w dziale notacji i realizacji fi lmowych.

Zbiory archiwum liczą łącznie około 90 ty-

sięcy jednostek aktowych. Trzon tej kolek-

cji stanowią dokumenty, które powstawały

w latach 1976-1990 przede wszystkim w za-

kładach pracy, na uczelniach, w strukturach

krajowych i regionalnych wolnych związków

zawodowych, a zwłaszcza NSZZ „Solidar-

ność”, partiach politycznych. Uzupełnieniem

są dokumenty życia społecznego, w tym

druki ciągłe, plakaty i ulotki, banknoty, ka-

lendarze, niezależna fi latelistyka (znaczki,

koperty i karty okolicznościowe), archiwalia

związkowe i osobiste darczyńców związane

z życiem codziennym w PRL, gazety ofi cjal-

nego obiegu (polskie i zagraniczne) oraz wy-

cinki prasowe.

Na wyróżnienie zasługuje kolekcja 168 pla-

katów wyborczych Komitetu Obywatelskiego

„Solidarność” z roku 1989. Niemały jest rów-

nież zbiór znaczków, kart okolicznościowych

poczty podziemnej oraz kalendarzy często

drukowanych w niewielkich nakładach. Skła-

da się on między innymi z egzemplarzy, które

powstały w obozach internowania takich

jak: Strzebielinek, Kwidzyn, Głogów, Iława,

Wierzchowo, Białołęka, Kielce Piaski, Potu-

lice czy Nowy Łupków. Interesujące są także

kolekcje organizacji zachodnich wspierają-

cych Solidarność szczególnie podczas stanu

wojennego takich, jak Solidarité France-Po-

logne, World Concern Committee, Solidari-

tet-Norge Polen, zawierające dokumentację

archiwalną i pamiątki z lat 1981-1989.

Uzupełnieniem zasobu archiwum są zbio-

ry fotografi czne liczące około 36 tysięcy fo-

tografi i związanych tematycznie z dziejami

opozycji demokratycznej w Polsce i historią

ruchu społecznego Solidarność. Pochodzą

one, z nielicznymi wyjątkami, z lat 1980 -1989.

Zasadniczą cechą tego bogatego, choć bar-

dzo młodego zespołu, jest jego konstrukcja

– składa się on z kolekcji autorskich. Do naj-

ciekawszych należą fotografi e Jacka Awaku-

mowskiego, fotoreportera Zarządu Regionu

Gdańskiego, przedstawiające najważniejsze

wydarzenia od września 1980 roku do wpro-

68


wadzenia stanu wojennego, kolekcja Stefana

Kraszewskiego – pokazująca głównie Lecha

Wałęsę i wydarzenia z nim związane, kolek-

cja Jerzego Kośnika – fotoreportera Zarządu

Regionu Mazowsze – autora portretów zna-

nych aktorów m.in. Jacka Nicholsona, Jane

Fondy, Grace Jones ze znaczkami Solidar-

ności a także portretów tzw. drużyny Lecha

z kampanii wyborczej w 1989 roku, kolekcja

Leszka Biernackiego – uczestnika strajków

w 1980 i 1988 roku, działacza NZS, redak-

tora naczelnego „Magazynu Solidarność”

w latach 1994-1997, złożona z fotografi i obej-

mujących całą dekadę lat 80., w tym pełną

dokumentację pielgrzymek Jana Pawła II

do Polski. Ciekawym zbiorem jest Fotodzien-nik, czyli piosenka o końcu świata – wizualno-

-werbalny bardzo osobisty zapis wydarzeń

lat 80. uznanej fotografki warszawskiej Anny

Beaty Bohdziewicz. Na szczególną uwagę

zasługują autorska kolekcja Zenona Miro-

ty przedstawiająca historię powstawania Po-

mnika Poległych Stoczniowców czy kolekcja

fotografi i Zygmunta Błażka obrazująca dzia-

łalność Działu Rozpowszechniania Infor-

macji Zarządu Regionu Gdańskiego NSZZ

„Solidarność” tzw. parszywej dwunastki,

kierowanej przez niego w latach 1980-1981,

oraz pamiątki z okresu internowania w obo-

zie w Strzebielinku, a także wiele innych in-

teresujących zespołów, których autorami są

zarówno fotoamatorzy, jak i reporterzy i fo-

tografi cy, a wśród nich Wojciech Milewski,

Janusz Bałandy-Rydzewski, Stanisław Składa-

nowski, Sławomir Fiebig, Leonard Szmaglik.

Innym zespołem związanych z ruchem

solidarnościowym oraz polską opozycją de-

mokratyczną lat 1970-1989 jest kolekcja pa-

miątek historycznych licząca łącznie 2325

obiektów. W zbiorze znajduje się unikato-

wy transparent z napisem: „Proletariusze

wszystkich zakładów, łączcie się!”, będący

obok tablic z postulatami gdańskimi, jednym

z najbardziej rozpoznawalnych wizualnie

obiektów związanych ze strajkiem w Stocz-

ni Gdańskiej. Obiektem o szczególnej warto-

ści historycznej jest pięć matryc offsetowych,

z których powielany był strajkowy „Biuletyn

Informacyjny »Solidarność«”, będący w cza-

sie strajku sierpniowego w Stoczni Gdańskiej

w 1980 roku ofi cjalnym pismem strajkują-

cych stoczniowców. Interesujące przedmioty

to również m.in. powielacz Janusza Krup-

skiego, nadajnik Radia „Solidarność”, licz-

ne transparenty, fl agi i opaski strajkowe, tłoki

pieczętne, urządzenia drukarskie. Na po-

trzeby wystawy zabezpieczone zostały m.in.

kabina typowej suwnicy halowej na jakiej

pracowała Anna Walentynowicz czy samo-

chód milicyjny marki Star. W kolekcji repre-

zentowane są ponadto ważne historycznie

wytwory plastyczne, takie jak jedyna zacho-

wana makieta Pomnika Poległych Stoczniow-

ców 1970.

Osobną kolekcję wśród pamiątek stanowi

zbiór ikonografi i Solidarności, obejmujący

prace artystów zaangażowanych w twórczość

krytyczną i niezależny nurt sztuki głównie lat

80. Kolekcja ta obejmuje w znacznej mierze

obrazy olejne, rysunki i grafi ki. Wśród auto-

rów dzieł znajdują się twórcy tak znani jak

Leszek Sobocki, Zbigniew Maciej Dowgiałło,

Jan Góra czy Andrzej Trzaska.

Filmowe i dźwiękowe materiały gromadzi

dział notacji i realizacji fi lmowych. Zbiory fi l-

moteki ECS liczą 518 pozycji, co daje ponad

300 godzin fi lmowych materiałów archiwal-

nych. Archiwum fi lmowe dysponuje dziś jed-

nym z największych zbiorów archiwaliów

fi lmowych poświęconych Solidarności i opo-

zycji demokratycznej zebranym z najwięk-

szych archiwów polskich i zagranicznych oraz

bezpośrednio od autorów. Znalazły się w nim

materiały z okresu strajku w sierpniu 1980

roku, okresu legalnego istnienia Solidarno-


69

ści, stanu wojennego, strajków w 1988 roku,

Okrągłego Stołu i transformacji.

Wśród zbiorów pozyskanych bezpośred-

nio od autorów znajdują się unikatowe nagra-

nia manifestacji z okresu stanu wojennego.

Zbiory audio obejmują 170 pozycji i zawie-

rają tysiące godzin rejestracji dźwiękowych

pochodzących z różnych źródeł. Wśród naj-

cenniejszych zasobów audio znajdują się

nagrania manifestacji sprzed Sierpnia ’80,

pełne nagranie negocjacji w Stoczni Gdań-

skiej z sierpnia 1980 roku, archiwum dźwię-

kowe Grażyny Gęsickiej (badania Alaina

Touraine’a) z roku 1981.

ECS od 2008 roku realizuje program fi l-

mowych wywiadów z działaczami Solidar-

ności i opozycji demokratycznej. Dotychczas

dokonano 760 notacji nagrywanych w Polsce

i w wybranych ośrodkach wspierających Soli-

darność za granicą.

Inną formą działalności Centrum są pro-

dukcje lub współprodukcje fi lmów dokumen-

talnych i notacji. Dotychczas powstały 23

fi lmy dokumentalne. Wśród nich są: Lech Wa-łęsa człowiek wolności, Miasto bez Boga, Upadek imperium, Radio Solidarność Gdańsk, Telewizja Solidarność, Była w moim życiu Solidarność, Nie byliśmy bohaterami – strajk oczami kobiet, Świe-tlik – spółdzielnia usług wysokościowych, Film o wolnej Polsce, Moje zapiski z podziemia, Solidar-ny Wrocław, Białołęka po latach, Hakerzy wol-ności, Mundial – gra o wszystko, Grudzień ’70. Pamięć poległych, pamięć żywych, Młodzi pytają o Sierpień.

Wraz z zainicjowaniem działalności ECS

w 2008 roku powstała biblioteka Centrum. Jej

zbiory liczą 13 392 jednostek inwentarzowych.

Składają się na nie: kolekcja drugoobiegowa

i emigracyjna z lat 1976-1989 licząca 4250

woluminów, publikacje współczesne w tym:

opracowania naukowe (z dużym udziałem li-

teratury obcojęzycznej), materiały konferen-

cyjne, zbiory dokumentów, relacje osobiste,

biografi e, korespondencja, publicystyka, re-

portaże, wydawnictwa ilustrowane, opraco-

wania popularne, a nawet literatura piękna,

np. powieści oddające realia lat 70. i 80. Ich

liczba zbliża się do 10 000 woluminów. Zbiór

czasopism to głównie archiwalne roczniki

tytułów drugoobiegowych i emigracyjnych,

wśród nich niemal kompletny zbiór paryskiej

„Kultury”, „Zeszytów Historycznych”, „Ze-

szytów Literackich”, także tytuły krajowe,

jak „Tygodnik Powszechny”, „Znak”, „Więź”.

W prenumeracie bieżącej biblioteki znajdu-

ją się czasopisma o tematyce politologicznej,

z zakresu historii najnowszej oraz tytuły bran-

żowe związane z profi lem działalności Cen-

trum, multimedia i książki elektroniczne

– 260 jednostek inwentarzowych.

Księgozbiór biblioteki ma charakter spe-

cjalistyczny, wynikający z celów statutowych

Centrum, którymi są: zachowywanie i upo-

wszechnianie dziedzictwa i przesłania Soli-

darności oraz antykomunistycznej opozycji

demokratycznej w Polsce i w innych krajach,

inspirowanie w duchu tych wartości nowych

inicjatyw kulturalnych, obywatelskich, związ-

kowych, samorządowych, narodowych i euro-

pejskich o wymiarze uniwersalnym, dzielenie

się dorobkiem pokojowej walki o wolność,

sprawiedliwość, demokrację i prawa człowie-

ka z tymi, którzy są ich pozbawieni, czynne

uczestnictwo w budowie tożsamości euro-

pejskiej.

Profi lując księgozbiór zgodnie z celami

statutowymi Centrum, biblioteka wychodzi

dalej w kierunku potencjalnego użytkownika

i proponuje mu także publikacje o szerszej te-

matyce historycznej, a także z dziedziny sze-

roko pojętych nauk społeczno-politycznych,

fi lozofi i, kultury, literatury czy sztuki w tym

70


Za chwilę głos zabierze Mirosław Chojecki ze Stowarzyszenia Wolnego Słowa, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

Na telebimie widoczny fragment prezentacji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki


71

związanej z kulturowym dziedzictwem Gdań-

ska. Wchodząc w skład większej całości – mul-

tidyscyplinarnej instytucji kultury, jaką jest

Europejskie Centrum Solidarności – biblio-

teka gromadzi także literaturę specjalistycz-

ną z zakresu archiwistyki, wystawiennictwa,

muzealnictwa, edukacji obywatelskiej, fi l-

moznawstwa, public relations czy zarządzania

kulturą.

Uczestnicy konferencji obejrzeli sześciomi-

nutowy fi lm – prezentację ECS w Gdańsku

i kluczowego projektu Centrum – wystawy

stałej.

Moderatorprof. Andrzej Friszke

Rzeczywiście, warto było zapoznać się z Eu-

ropejskim Centrum Solidarności, ale propo-

nuję, żebyśmy spróbowali skoncentrować się

na uzyskaniu informacji, co w ramach projek-

tu „Archiwa Przełomu” można by spróbować

zgromadzić i nie poruszać problematyki idą-

cej za bardzo, że tak powiem, wstecz.

Zgadzam się z tym, co mówił przed chwi-

lą Zbigniew Gluza, że bardzo ważny jest kon-

tekst społeczny i ekonomiczny, natomiast

problemem jest też to, żeby „Archiwa Prze-

łomu” nie stały się całym archiwum lat 80.,

bo od tego są inne instytucje, inne pomysły

i inny sposób układania tego, co mamy zrobić.

Gdzie są materiały fi lmowe?

Mirosław ChojeckiStowarzyszenie Wolnego Słowa

Pamiętajmy, że żyjemy w świecie Interne-

tu i obrazków. Będę opowiadał o archiwach

fi lmowych, które nie mają właściwie żadnej

wagi naukowej, są jednak niezwykle istotne

dla popularyzacji. Sam nie zajmuję się archi-

wizacją materiałów fi lmowych, natomiast

produkuję fi lmy, które korzystają z archi-

walnych materiałów fi lmowych i fotografi cz-

nych. Zakładam, tak średnio oceniając, że jest

na świecie około 3 do 5 tysięcy godzin mate-

riałów fi lmowych dotyczących okresu Solidar-

ności, a z tego dotyczących okresu przełomu

być może ze 200-500 godzin. Sam zgromadzi-

łem od 50 do 150 godzin materiałów archi-

walnych dotyczących przełomu, a jeśli chodzi

o całą Solidarność, to liczą one około 500 go-

dzin – z tym, że materiały, które stoją u mnie

na półce nie są moją własnością.

Pytanie – kto takie materiały fi lmowe po-

siada? Po pierwsze, Telewizja Polska. Ale,

jeśli mówimy o Telewizji Polskiej, to właściwie

ma ona tylko materiały ofi cjalne, brak wśród

nich materiałów o charakterze społecznym.

Z okresu przełomu też niewiele ma, bo wów-

czas telewizją wiadomo kto kierował.

Materiały dotyczące na przykład wybo-

rów, czyli Studio „Solidarność”, zaginęło, nie

ma śladów Studia „Solidarność” w telewizji.

Pozostało tylko to, co przekazał Jacek Fedo-

rowicz, czyli instrukcja jak głosować, bo on

to robił. Niczego innego ze Studia „Solidar-

ność” nie ma. Chyba wszystkie te materiały zo-

stały zniszczone. Natomiast sporo materiałów

dotyczących Polski jest w telewizjach zachod-

nich, gdyż świat patrzył wówczas na Polskę

i wielu korespondentów przygotowywało re-

72


lacje z tego, co się tutaj działo. Ciekawe ma-

teriały ma również gen. Czesław Kiszczak,

szczególnie te ze spotkań w Magdalence,

które były przez jego pracowników kręcone –

mnie udało się do tego „dobrać”. Nie wiem

jaką część zbiorów mi przekazał, ale na pewno

ma takie materiały. Dość sporo materiałów fi l-

mowych zgromadziło również Video Studio

Gdańsk, to jest ta grupa ludzi, która od zjaz-

du Solidarności, bo wtedy to Video Studio

Gdańsk powstało, dokumentowała wydarze-

nia w Polsce. Trochę materiałów archiwal-

nych ma także moje studio – Media Kontakt.

Ma też materiały Polska Kronika Filmowa,

czyli obecnie już Filmoteka Narodowa i Wy-

twórnia Filmów Dokumentalnych. Polska

Kronika Filmowa zebrała materiały z okresu

do jej zamknięcia.

Istnieją także archiwa Polskiej Agencji In-

formacyjnej, czyli dawniej Interpressu, tylko

że w całości zostały one oddane za bezcen

Zygmuntowi Solorzowi i co się z nimi dalej

dzieje, nie wiadomo. Budynek Interpressu zo-

stał mu przekazany łącznie z zawartością.

To, że mniej więcej wiemy, gdzie znajdują

się i jakie są archiwa fi lmowe czy fotografi cz-

ne, wcale nie rozwiązuje sprawy. Istnieje bo-

wiem dość poważny problem praw. Nie jest

tak, że można to, co ktoś kiedyś nakręcił,

czy to, co ktoś kiedyś sfotografował, umie-

ścić sobie w dowolnej publikacji, na stronie

internetowej, materiale fi lmowym – w czym-

kolwiek. Przy realizacji wszelkiego rodzaju

fi lmów musimy respektować te prawa i dość

słono je opłacać. Im dalej w czasie, tym bar-

dziej rosną ceny archiwaliów.

Kolejny ważny problem wynika z tego,

że materiały fi lmowe degenerują się z upływem

czasu. Były realizowane na taśmach analogo-

wych i, nie ma co ukrywać, obecnie niszcze-

ją. Trzeba to wszystko zdigitalizować. Rzecz

w tym, że do Narodowego Instytut Audiowizu-

alnego, który fi nansuje taką digitalizację mogą

wyłącznie zgłaszać się instytucje pozarządowe,

taki jest warunek wszystkich konkursów Czyli

ja ze swoimi archiwaliami, żeby je zdigitalizo-

wać, nie mogę zgłosić się do NInA.

Największe archiwum poza Polską znajduje

się w Institut National de l’Audiovisuel we Fran-

cji, oni zbierali wszystkie materiały i je trzyma-

ją. Podobnie dużo materiałów dotyczących

Polski, także z okresu, o którym mówimy, jest

w archiwach niemieckich, w Koblencji. Moich

własnych zbiorów, które kiedyś zgromadziłem

nikomu ich nie przekazałem. Dlatego że w dniu

wyboru gen. Jaruzelskiego na Prezydenta Pol-

skiej Rzeczypospolitej Ludowej – jeszcze wów-

czas – zostało podpalone moje mieszkanie

w Paryżu i wszystko uległo zniszczeniu.

Na ile zasoby archiwalne Instytutu Pamięci Narodowej mogą być przydatne w realizacji projektu?

dr Rafał LeśkiewiczInstytut Pamięci Narodowej

Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ści-

gania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-

mu (IPN) to jedno z najmłodszych dzieci

polskiej demokracji. Jest to instytucja powo-

łana do życia na mocy ustawy z dnia 18 grud-

nia 1998 roku22. Faktycznie IPN rozpoczął

swoją działalność dopiero w połowie 2000

roku po powołaniu przez parlament, w któ-

rym większość miały ugrupowania wywo-

dzące się z nurtu opozycji demokratycznej

w PRL (Akcja Wyborcza Solidarność i Unia

Wolności), pierwszego prezesa Instytutu

prof. dr hab. Leona Kieresa.


73

W zasadzie od tego momentu rozpoczęła

się właściwa działalność IPN, którego jednym

z najistotniejszych i najbardziej pracochłon-

nych zadań było zgromadzenie archiwaliów

niezbędnych do realizacji ustawowych obo-

wiązków23. Proces masowego, charakteryzu-

jącego się dużą dynamiką gromadzenia akt

trwał w okresie od 2001 do 2006 roku W tym

czasie zebrano zasadniczą część archiwa-

liów, a wśród nich najważniejsze materiały tj.

akta komunistycznych służb bezpieczeństwa.

W ciągu kolejnych lat proces gromadzenia nie

był już tak dynamiczny. Obecnie w archiwach

Instytutu rozmieszczonych na terenie całego

kraju znajduje się blisko 90 km bieżących ar-

chiwaliów, z których ponad 80% to akta woj-

skowej i cywilnej bezpieki24.

Na pytanie, co kryją archiwa IPN, można

odpowiedzieć, że oprócz akt w formie papie-

rowej wśród dokumentacji znajdują się fi lmy

(2019) oraz nagrania audio (1446), jak rów-

nież, oceniane szacunkowo, blisko 39 mln

fotografi i. W IPN przechowywanych jest rów-

nież blisko 10 km materiałów o charakterze

ewidencyjnym (głównie kartotek, rejestrów

i dzienników).

W związku z zaproszeniem skierowanym

do IPN przez Kancelarię Prezydenta Rze-

czypospolitej Polskiej oraz Kancelarię Sena-

tu do wzięcia udziału w konferencji „Archiwa

Przełomu 1989-1991” w archiwach IPN zosta-

ła przeprowadzona ogólnopolska kwerenda,

której celem było odnalezienie wszelkich ma-

teriałów archiwalnych, niezależnie od formy,

bezpośrednio lub pośrednio dotyczących

okresu transformacji ustrojowej w latach

1989-1991. Rezultaty kwerendy potwierdziły,

że w archiwach Instytutu znajdują się liczne

archiwalia dokumentujące zachodzące w Pol-

sce przemiany.

Prezentowany tekst ma charakter prze-

glądowy. Jego celem jest przedstawienie

możliwie szczegółowej informacji na temat

zachowanych w IPN dokumentów zwią-

zanych z projektem „Archiwa Przełomu”.

Skoncentrowano się głównie na pokazaniu

reprezentatywnych, typowych i specyfi cznych

grup archiwaliów25.

Archiwalia wytypowane na podstawie

przeprowadzonej kwerendy można podzielić

na trzy zasadnicze grupy. Przede wszystkim

najliczniej reprezentowane są w zasobie ar-

chiwalnym IPN akta wytworzone przez Służ-

bę Bezpieczeństwa (SB). Wśród nich na plan

pierwszy wysuwają się akta operacyjne SB

zarówno problemowe, jak i indywidualne26.

Ponadto są to opracowania i analizy przygoto-

wywane głównie w gabinecie ministra spraw

wewnętrznych27 oraz materiały sprawozdaw-

cze i informacyjne o charakterze zbiorczym28.

Druga grupa archiwaliów to materiały iko-

nografi czne wśród których można wymienić

fi lmy29 i fotografi e30 dokumentujące np. de-

mokratyzację życia politycznego i kampanię

wyborczą w 1989 roku

Do trzeciej grupy zaliczono oryginalne

materiały wyborcze31. Są to przede wszyst-

kim afi sze, broszury, plakaty i ulotki wybor-

cze najczęściej przekazane do IPN w formie

darowizn przez uczestników tamtych wyda-

rzeń. Niekiedy mamy do czynienia z sytuacją,

że materiały wyborcze są uzupełnieniem akt

operacyjnych SB. Były wówczas dostarcza-

ne przez agenturę ulokowaną w środowi-

skach opozycji politycznej lub zbierane przez

funkcjonariuszy np. podczas spotkań przed-

wyborczych. Wśród materiałów związanych

z wyborami czerwcowymi 1989 roku można

wspomnieć o licznych egzemplarzach prasy,

która również znajduje się w archiwach In-

stytutu32.

74


Na zakończenie wypada zadać sobie pyta-

nie związane z przydatnością dokumentacji

przechowywanej w IPN na potrzeby realiza-

cji projektu „Archiwa Przełomu 1989-1991”.

W ocenie piszącego te słowa archiwalia

te stanowią istotne uzupełnienie do np. zacho-

wanych materiałów komitetów obywatelskich

dokumentujących rozwijającą się inicjatywę

pluralizmu i demokracji. Akta bezpieki, czyli

materiały wytworzone przez komunistyczne

organy bezpieczeństwa państwa, są także zna-

komitą bazą źródłową dokumentującą rela-

cje na linii władza-społeczeństwo. Dają także

możliwość prezentacji mechanizmów działań

aparatu bezpieczeństwa wobec opozycji poli-

tycznej u schyłku jego istnienia. Bez wątpienia

stanowią istotną pomoc w tworzeniu szczegó-

łowego kalendarium wydarzeń. W raportach,

sprawozdaniach, analizach i ocenach dokony-

wanych przez funkcjonariuszy SB pojawiają

się dokładne daty spotkań organizowanych

przez środowiska opozycji demokratycznej,

imiona i nazwiska ich uczestników jak rów-

nież szczegółowe dane dotyczące podjętych

wówczas decyzji. Po zweryfi kowaniu rzetel-

ności, czasem prawdziwości podanych infor-

macji materiał dokumentacyjny SB może się

okazać ważnym źródłem, pomocnym przy od-

twarzaniu przebiegu wydarzeń sprzed 23 lat.

Pisząc o przydatności akt bezpieki na po-

trzeby projektów badawczych dotyczących

przemian ustrojowych zachodzących w Pol-

sce w latach 1989-1991 należy mieć na uwa-

dze, że działania bezpieki pod koniec PRL

charakteryzowały się inną formą aktywności

wobec opozycji niż jeszcze kilka lat wcześniej.

Przede wszystkim, funkcjonariusze doskona-

le zdawali sobie sprawę z tego, że system ko-

munistyczny chyli się ku upadkowi, a więc nie

ma potrzeby ani tym bardziej możliwości ak-

tywnej ingerencji w rozwijający się nurt opo-

zycji politycznej. SB koncentrowała się raczej

na obserwacji, analizie i ocenie rozwijającej

się sytuacji społeczno-politycznej. Z lektury

zachowanych dokumentów można wywnio-

skować, że w ramach prowadzonych działań

operacyjnych funkcjonariusze nie podejmo-

wali się działań dezintegrujących czy repre-

syjnych, zmierzających do likwidacji źródeł

potencjalnego zagrożenia. Ich uwaga była

skoncentrowana na zbieraniu informacji, ich

ocenie i ewentualnie wyciąganiu wniosków

co do tego jak przygotować się na nadchodzą-

ce zmiany.

Dodatkowa korzyść wynikająca z włącze-

nia archiwów IPN do projektu „Archiwa

Przełomu” to możliwość uzupełnienia istnie-

jących kolekcji prasy oraz innych materiałów

wyborczych, których liczne egzemplarze za-

chowały się w Instytucie.

Zaprezentowany tekst stanowi swego ro-

dzaju wprowadzenie w problematykę spu-

ścizny dokumentującej przemiany ustrojowe

1989 r. zachowanej w archiwach IPN. Zacho-

wane archiwalia wytworzone przez komu-

nistyczne służby bezpieczeństwa stanowią

wartościowe uzupełnienie do materiałów

znajdujących się np. w Archiwum Prezyden-

ta RP, Bibliotece Sejmowej, Archiwum Se-

natu czy też archiwach państwowych. W tak

krótkim tekście skoncentrowano się wyłącz-

nie na prezentacji wybranych, reprezentatyw-

nych archiwaliów. Już niedługo szczegółowe

informacje o wszystkich dokumentach z zaso-

bów Instytutu trafi ą do bazy danych prowa-

dzonej wspólnie przez Kancelarię Prezydenta

RP oraz Kancelarię Senatu.


75

Nieustający dopływ akt, czyli jak powiększać zbiory

dr Tadeusz KrawczakDyrektor Archiwum Akt Nowych

W Archiwum Akt Nowych (AAN) znajdują

się materiały, które pozyskujemy drogą urzę-

dową poprzez nadzór archiwalny oraz mate-

riały, które pozyskujemy w inny sposób m.in.

dzięki współpracy z różnymi organizacjami

i środowiskami oraz w mniejszym stopniu,

w wyniku zakupu.

W panelu dotyczącym akt Solidarności

chcę wskazać, że w AAN znajduje się kilka

podmiotów o tej nazwie i tak opisanych. Naj-

większy jest efektem podpisanego w 2011

roku porozumienia o współpracy z Regio-

nem Mazowsze, dzięki czemu pozyskaliśmy

438 teczek, tj. 6,83 m materiałów archiwal-

nych Regionu Mazowsze. Czy to znaczy,

że do historii Regionu Mazowsze mamy ze-

brane już wszystko? Nie. Możemy ze Stani-

sławem Flisem dyskutować na ten temat, czy

konfrontować materiały, aby zobaczyć, co jest

w Gdańsku, a co jest w Warszawie. Uzupełnie-

niem tego zbioru jest obecnie przejmowane,

czyli dzieje się to in statu nascendi archiwum

Ewy Tomaszewskiej. Otrzymaliśmy ponad

250 j.a., tj. ponad 4 m akt, a pozostało jeszcze

kilkanaście metrów. Po pani Ewie Tomaszew-

skiej już zapowiedziała się pani Hoffman,

działaczka „Solidarności” nauczycielskiej,

więc proces przejmowania materiałów i uzu-

pełniania zasobu trwa.

Po Archiwum Lewicy Polskiej, czy po Ko-

mitecie Centralnym PZPR uzyskaliśmy 438

pozycji, to jest prawie 7 m akt dotyczących So-

lidarności. Jak pamiętamy, po wprowadzeniu

stanu wojennego materiały Solidarności były

konfi skowane, część później była składowa-

na, pobierana do analizy, itd., a dużą część

tych materiałów zwrócono Komisji Krajowej

NSZZ „Solidarność” i w rezultacie trafi ła ona

do Gdańska. Natomiast to, co znaleźliśmy

w materiałach po KC PZPR, włączyliśmy

do zasobu.

Mamy na naszych półkach archiwalia za-

równo ze szczebla regionalnego, jak i komó-

rek NSZZ „Solidarność”. Przykładem jest

zbiór przekazany przez redaktora Andrze-

ja Kaczorowskiego, jednego z najlepszych

znawców ruchu Solidarności w środowisku

wiejskim, który oddał nam m.in. materia-

ły Solidarności działającej w PAX-ie. Z kolei

z regionu łódzkiego mamy tylko 5 teczek, ale

przecież archiwiści w Łodzi i w regionie mają

swoje zasobne archiwa.

Odrębnym, specyfi cznym zbiorem są do-

kumenty Solidarności Walczącej. Materiały

dostawaliśmy w dwóch rzutach. Teczek akto-

wych jest niewiele, w sumie 21 – 0,3 m, na-

tomiast archiwum wzbogaciło się o 594 MB

nagrań, które przekazał nam Kornel Mora-

wiecki. Są tam materiały osobowe, które do-

tyczą ogólnie ruchu Solidarność oraz sporo

dotyczących działalności partii politycznych

– to temat drugiego panelu.

Aby wspomnieć kolejne osoby, wymienię

na przykład Włodzimierza Żarnowskiego,

który dostarczył nam różnorodne materia-

ły: od dokumentów poprzez zdjęcia i plakaty,

rozmaite znaczki, itd. Archiwum Stanisła-

wa Stommy jest bardzo duże, liczy 7,8 m akt

i tam też są materiały Solidarności. Po nie-

żyjącym już Piotrze Piesiewiczu, jednym

z działaczy Solidarności, mamy zbiór kilku-

metrowy, szkoda że nie wzięliśmy maszyny,

na której była drukowana prasa podziemna,

bo w naszym archiwum nie mamy na to miej-

sca. To nie jedyny przykład, kiedy w przej-

76


mowanych zespołach trafi ają się obiekty

muzealne. Obecnie trwa proces przejmowa-

nia materiałów po zmarłym kilka miesięcy

temu Marku Krawczyku. Będziemy się za-

stanawiać, co z tym materiałem zrobić, jaka

część dotyczy kultury, a jaka Solidarności.

Oczekujemy na zbiór Jana Kułakowskiego,

który ma zostać przysłany z Brukseli. Zoba-

czymy co tam będzie interesującego z archi-

waliów dotyczących Solidarności.

Zwracam uwagę, że są również zbio-

ry, które formalnie, nie nosząc nazwy Soli-

darność w gruncie rzeczy są z tą tematyką

związane. Na przykład materiały opozy-

cji politycznej z lat 1975-1989, które są zbio-

rem otwartym, cały czas uzupełnianym, liczą

obecnie 2805 i zawierają tak różne dokumen-

ty, że i do projektu „Archiwa Przełomu” też

można wiele znaleźć.

Przypomnę, że Jego Eminencja Prymas

Józef Glemp podjął w 2006 roku decyzję

na podstawie której do AAN trafi ła bezcen-

na kolekcja dokumentów Prymasowskiego

Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym

Wolności i Ich Rodzinom. Jest to ogromny

zbiór, prawie 30 m akt, 772 teczki z później-

szymi jeszcze dopływami, który pokazuje losy

ludzi Solidarności po wprowadzeniu stanu

wojennego.

Z Telewizji Polskiej przejęliśmy 1,5 km akt

wycinków prasowych zbieranych do 2004

roku z całej prasy polskiej, bez żadnych ogra-

niczeń. Przywołuję ten przykład dlatego,

że bibliografi a zawartości czasopism ma ogra-

niczenia tytułowe. Jest to kopalnia materia-

łów uzupełniających, np. pokazujących tło

wydarzeń.

Pan prof. Kłoczowski mówił o roli i zna-

czeniu podmiotów zagranicznych. Z Londy-

nu przywieźliśmy archiwum wiceministra

ds. krajowych Romana Lewickiego, przyjacie-

la gen. Leopolda Okulickiego. W sumie 200

nagrań, fi lmy, prawie półtora tysiąca negaty-

wów, kilkaset jednostek aktowych. Są to ma-

teriały na temat tego, co wówczas działo się

w kraju i co docierało do Londynu. Roman

Lewicki redagował przez kilka lat tak zwaną

kronikę krajową i zachowały sie materiały

robocze tej kroniki oraz materiały końcowe,

które były zamieszczane w „Rzeczypospoli-

tej”, organie Prezydenta Rzeczypospolitej.

Podobnie jest z materiałami Zofi i i Stefana

Korbońskich, którzy interesowali się tym,

co się dzieje w kraju, co dzieje się z Solidarno-

ścią, warto przeglądać te archiwalia.

Osobny rozdział to akta solidarności z So-

lidarnością. W drodze do nas są takie wła-

śnie materiały ze Stanów Zjednoczonych.

Zachęcałbym do nawiązania współpracy z bi-

blioteką Polskiego Ośrodka Społeczno-Kul-

turalnego, bo londyńskie zbiory Zdzislawa

Jagodzińskiego są bezcenne. Podobnie jest

z Biblioteką Instytutu Marszałka Piłsudskie-

go w Londynie i w Nowym Jorku.

Z materiałów ostatnio pozyskanych, a spra-

wa jeszcze nie jest zakończona, uzyskaliśmy

dokumentację Gabriela Janowskiego związa-

ną z NSZZ Rolników Indywidualnych „Soli-

darność”. Z rozpadającego się budynku przy

ulicy Próżnej w Warszawie młodzież przy-

niosła około 1 m materiałów, inne trzeba wy-

dobyć, ale jak? Budynek grozi zawaleniem.

Podmioty dotyczące rolniczej Solidarności

jeszcze do niedawna znajdowały się w Archi-

wum Zakładu Historii Ruchu Ludowego. Wy-

nika to również z pewnej praktyki, jeśli my

– jako instytucja nie mogliśmy czegoś kupić

z powodu braku w danym momencie pie-

niędzy, to przekazywaliśmy sprawę kolegom

i w ten sposób kolekcja dotycząca rolniczej So-

lidarności wiejskiej została nabyta.


77


To są dosyć podstawowe dokumenty… Liczymy

na to, że dostęp do tych akt będzie lepszy, bo są

one bardzo ważne, dotyczą posiedzeń rządu,

oceny sytuacji kraju w różnych zakresach.

W zasobnej sieci archiwów państwowych

Marek KietlińskiDyrektor Archiwum Państwowego w Białymstoku

Sieć archiwów, w których znajdują się mate-

riały archiwalne z okresu przełomu, a więc

obejmujące lata 1989-1991, tworzą trzy ar-

chiwa o charakterze centralnym z siedzibą

w Warszawie: Archiwum Główne Akt Daw-

nych, Archiwum Akt Nowych, Narodowe

Archiwum Cyfrowe oraz 34 archiwów pań-

stwowych z podlegającymi im 43 oddziałami zamiejscowymi i 5 ekspozyturami. Sieć ar-chiwów państwowych podlega Naczelne-mu Dyrektorowi Archiwów Państwowych. W archiwach państwowych i ich oddziałach

gromadzone są archiwalia wytworzone przez

lokalne władze i urzędy państwowe, instytu-

cje wymiaru sprawiedliwości, administracje

i instytucje samorządowe (w tym akta miast),

instytucje i organizacje oświatowe, wyzna-

niowe oraz społeczne, przedsiębiorstwa prze-

mysłowe i instytucje gospodarcze, archiwa

rodzin i majątków ziemskich, spuścizny osób

prywatnych, zbiory regionalne.

Rozpoczynając ten projekt zwróciłem się

do koleżanek i kolegów z archiwów państwo-

wych o przeprowadzenie kwerendy związanej

Z innych ciekawych materiałów: w AAN

znajdują się materiały z podsłuchów Lecha

Wałęsy, podobnie unikatowe materiały z ga-

binetu gen. Czesława Kiszczaka – w kopiach,

zaznaczam – i są to różne nośniki, od doku-

mentów papierowych po nagania, fi lmy, foto-

grafi e. Jeśli chce się z nich korzystać to trzeba

pamiętać o prawach autorskich.

W sumie materiałów solidarnościowych

jest w naszym archiwum około 130 teczek,

nie licząc innych nośników, co daje ponad

16 metrów bieżących. Przy okazji chcę także

przypomnieć, że z oryginałów porozumień

zawartych w latach 80. pozostał jedynie ory-

ginał porozumienia w Jastrzębiu, który jest

przechowywany w klasztorze na Jasnej Górze.

Tam jest także część archiwum Lecha Wałęsy.

Zatem współpraca z archiwum klasztornym

na Jasnej Górze jest nieodzowna.


Mam pytanie uzupełniające: gdzie są akta

Urzędu Rady Ministrów z tego okresu?


Akta URM przechodzą sukcesywnie do AAN.

Archiwiści w Urzędzie Rady Ministrów stoso-

wali zasadę, że najpierw akta podlegały digi-

talizacji i dopiero po zdigitalizowaniu ta część

aktowa do nas przechodziła. Taka była prakty-

ka i ona jest nadal stosowana, więc sukcesyw-

nie, choć z opóźnieniem, akta te napływają

do AAN. Dokumentów z okresu przełomu

chyba jeszcze nie ma na naszych półkach.

78


z tym tematem. Odzew był bardzo pozytywny,

praktycznie z każdego archiwum dostałem in-

formację – chciałbym bardzo serdecznie kole-

żankom i kolegom podziękować za wsparcie

i za przesłanie tych informacji – łącznie ze-

brało się około stu stron. Ze względu jednak

na ograniczoną objętość referatu znalazły się

w nim informacje o materiałach archiwal-

nych przechowywanych przez wybrane archi-

wa. Nie wymieniałem wszystkich jednostek,

w których przechowywane są akta typowe, jak

np. wytworzone przez Komitety Wojewódzkie

PZPR, czy też przez administrację państwo-

wą. Chciałbym zwrócić uwagę, że to, co ko-

ledzy i koleżanki przesłali do tego projektu,

będzie oddawało obraz wydarzeń właśnie

z Polski poziomu wojewódzkiego, ale również

i gminnego. Bardzo istotne, żeby tę atmosfe-

rę uchwycić.

Aby ułatwić poruszanie się po rozległym

materiale archiwalnym z interesującego nas

okresu i tematyki przechowywanym przez ar-

chiwa państwowe, zgrupowałem je w następu-

jący sposób:

Kolekcje i spuścizny

Archiwum Państwowe w BydgoszczyArchiwum dr. Andrzeja Boguckiego z lat

1989-1991. Czasopisma: „Wolne Związki”

i „Wiadomości Wolnych Związków”, „Ser-

wis Informacyjny”, „Świadectwo”, „Chrze-

ścijański Informator Kulturalny”, „Prawda

i Sprawiedliwość”, „Biuletyn Ruchu Chrze-

ścijańskiej Demokracji”, „Głos Narodu”; wydawnictwa Komisji Zakładowej NSZZ

„Solidarność” Pracowników Oświaty i Wy-

chowania w Bydgoszczy: biuletyn „Zeszyty

Związkowe” II/1990, czasopismo „AZET”

nr z 25 X 1989 i 4-6 z II 1990, dotyczące m.in.

pobytu ministra Henryka Samsonowicza

w Bydgoszczy 25 października 1989 roku.

Archiwum Państwowe w Gorzowie WielkopolskimZbiór dokumentów Zbigniewa Bodnara z lat

1981-1989. Między innymi: pełnomocnictwo

dla Stefanii Hejmanowskiej i Stanisława Żyt-

kowskiego od Lecha Wałęsy upoważniają-

ce ich do utworzenia NSZZ „Solidarność”

(8 kwietnia 1989 roku); ogłoszenia o wyni-

kach wyborów do parlamentu.

Zbiór dokumentów Bolesława Gruszczyńskie-

go. Między innymi: „Feniks. Biuletyn infor-

macyjny Regionalnej Komisji Wykonawczej

NSZZ »Solidarność«” regionu Gorzów Wiel-

kopolski z 1989 roku oraz plakaty i ulotki z lat

1981-1991.

Zbiór dokumentów Bolesława Greisera. Mię-

dzy innymi: ulotki wzywające do głosowa-

nia na Stefanię Hejmanowską i Stanisława

Żytkowskiego; cegiełka na Fundusz Wybor-

czy Komitetu Obywatelskiego, list Komitetu

Obywatelskiego w Międzychodzie do premie-

ra Tadeusza Mazowieckiego

Zbiór dokumentów Stefanii Hejmanowskiej

z lat 1982-1989. Między innymi zdjęcia z jej

przedwyborczego spotkania z Lechem Wałę-

są w Gdańsku (maj 1989 roku); zdjęcia z kam-

panii wyborczej do Sejmu i Senatu 1989 roku.

Archiwum Państwowe w KoszalinieSpuścizna Gabrieli Cwojdzińskiej z lat 1972-

-1973, 1979-2009. Okres 1989-1991 związany

z jej działalnością opozycyjną i senatorską

obejmuje około 60 teczek dokumentacji za-

wierającej m.in.: wydawnictwa, biuletyny in-

formacyjne i druki ulotne wydane zarówno

przez NSZZ „Solidarność” z regionu kosza-

lińskiego, jak i struktury Solidarności z in-

nych regionów Polski; materiały dotyczące

współpracy Cwojdzińskiej z Wojewódzkim

Komitetem Obywatelskim w Koszalinie

w 1989 roku; materiały wyborcze do Senatu


79

oraz korespondencja związana z działalno-

ścią senatorską Gabrieli Cwojdzińskiej stano-

wią zdecydowaną większość z około 60 teczek

dokumentacji z lat 1989-1991.

Archiwum Państwowe w LesznieSpuścizna Jerzego Zielonki, dziennikarza „Pa-

noramy Leszczyńskiej”. Wybory do Sejmu

i Senatu w 1989 roku (ulotki, zdjęcia kandyda-

tów na posłów i senatorów), wybory do Sejmu

i Senatu w 1991 roku (plakaty, ulotki).

Archiwum Państwowe m. st. Warszawy Oddział w ŁowiczuZbiór Wiesława Wysockiego z lat 1976-1990.

Pisma, afi sze oraz materiały organizacyjne

Komitetu Obywatelskiego NSZZ „Solidar-

ność” w Łowiczu i NSZZ „Solidarność” Re-

gion Mazowsze Oddział w Skierniewicach

z lat 1989 -1990.

Archiwum Państwowe w PłockuZbiór prywatny Jakuba Leszka Chmielewskie-

go z lat 1980-1994 (79 jednostek archiwalnych

– 0,28 m). „Tygodnik Solidarność” – numery

1-37; biuletyny NSZZ „Solidarność”; wycin-

ki prasowe; wydawnictwa drugiego obiegu;

statut NSZZ „Solidarność”; materiały doty-

czące wyborów samorządowych w 1990 roku

(m.in. wizyta premiera Tadeusza Mazowiec-

kiego w Płocku); fotografi e o następujących

tematach: msza święta w parafi i św. Józefa

– robotnika, Płock, 1990 rok, wiec wyborczy

przed wyborami do restytuowanego samorzą-

du terytorialnego, wiec wyborczy Komitetu

Obywatelskiego w Płocku, Amfi teatr Miejski

w Płocku, zebranie Komitetu Obywatelskie-

go w Płocku.

Archiwum Państwowe w KaliszuSpuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza (4 jed-

nostki archiwalne). Protokoły porozumień ko-

misji rządowych z komitetami strajkowymi;

materiały dotyczące NSZZ „Solidarność”

zgromadzone przez służby bezpieczeństwa;

fotografi a wiecu na rynku w Kaliszu, transpa-

rent z napisem: „Po co nam wolność?! Prze-

cież macie Solidarność”.

Archiwum Państwowe w SuwałkachMateriały senatora Andrzeja Wajdy z lat 1989-

1991. Między innymi: wydawnictwa sejmowe

i senackie; materiały z prac Senatu; wycinki

prasowe dotyczące działalności parlamentu;

związana z pełnioną funkcją korespondencja

z osobami prywatnymi i instytucjami. Foto-

grafi e: m.in. obchody 11 listopada 1989 roku

w Suwałkach z udziałem Wajdy, prawdopo-

dobnie odbyło się wtedy także poświęcenie

siedziby „Solidarności”; II Zjazd Delegatów

Regionu Pojezierze NSZZ „Solidarność” oraz

z wizyty w Suwałkach 28 sierpnia 1990 roku

Lecha Kaczyńskiego jako wiceprzewodniczą-

cego Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”.

Archiwum Państwowe w GdańskuKolekcja fotogramów i eksponatów z lat 1840-

-2002. W dziale 8. – Zagadnienia społeczno-

-polityczne i prawne – znajdują się m.in.: ulot-

ki, plakaty, materiały informacyjne NSZZ

„Solidarność”; plakaty i ulotki Komitetu

Obywatelskiego „Solidarność” i innych ugru-

powań wywodzących się z opozycji antykomu-

nistycznej z kampanii wyborczej w 1989 roku;

materiały z wyborów samorządowych w 1990

roku; materiały z wyborów parlamentarnych

w 1991 roku; zdjęcia ze strajków; zdjęcia z uro-

czystości przywrócenia imienia Józefa Pił-

sudskiego Gdańskiej Stoczni Remontowej

w 1989 roku; przykłady wydawnictw z 1991 r.:

Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża,

Kongresu Liberalno-Demokratycznego i Pol-

skiej Organizacji Narodowej.

Kolekcja zdjęć, wchodząca w skład zespołu.

Stocznia Gdańska im. Lenina w Gdańsku

z lat 1945-1996. Zdjęcia z obchodów roczni-

cy Sierpnia 80; z uroczystości pod Pomni-

80


kiem Poległych Stoczniowców; z odwiedzin

tego miejsca i stoczni przez osoby publicz-

ne z Polski i zagranicy (miss świata, Ronald

Regan, sekretarz obrony USA, księżnicz-

ka Anna); zdjęcia z wyborów prezydenckich

w 1990 roku; zdjęcia ze spotkań i zebrań dzia-

łaczy NSZZ „Solidarność”, w tym ze Stoczni

Gdańskiej; zgoda Lecha Wałęsy na przekaza-

nie Pokojowej Nagrody Nobla na moderniza-

cję szpitala Stoczni Gdańskiej. W tej kolekcji

znajduje się też kilkadziesiąt jednostek o ty-

tułach i opisach zbliżonych do wyżej wymie-

nionych, a także zdjęcia portretowe działaczy

Solidarności, jednak nie są one oznaczone da-

tami skrajnymi.

Kolekcja fotografi i Janusza Uklejewskiego.

Głównie odbitki pozytywowe stykowe, m.in.:

zdjęcia z uroczystości w rocznicę wydarzeń

grudniowych w 1989 roku pod Pomnikiem

Ofi ar Grudnia w Gdyni i pod Pomnikiem

Poległych Stoczniowców w Gdańsku; zdję-

cia z wizyt w Gdańsku w 1989 roku delegacji

zagranicznych: Francoisa Mitteranda i Ri-

charda von Weizsäckera, w których uczestni-

czyli politycy wywodzący się z „Solidarności”

i osoby wspierające opozycję, w tym Lech

Wałęsa, ks. Henryk Jankowski i bp Tadeusz

Gocłowski; zdjęcia z wyborów w 1989 roku

w Gdyni; zdjęcia z wydarzeń związanych

z działalnością NSZZ „Solidarność”, w tym

w Stoczni Gdańskiej; zdjęcia Lecha Wałę-

sy z otwarcia wystawy poświęconej Sierp-

niowi 80.

Archiwum Państwowe w SzczecinieZbiór akt działaczy opozycji demokratycznej

na Pomorzu Zachodnim

1. Zbiór Zbigniewa Zdanowicza. Karta

uczestnika Zjazdu MKZ NSZZ „Solidarność”

w Gdańsku z 15 października 1980 roku; peł-

nomocnictwo na obrady MKR NSZZ „Soli-

darność” z 1981 roku; biuletyn informacyjny

na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Soli-

darność” z sierpnia 1981 roku; koperty stem-

plowane z internowania (1982 rok); materiały

dotyczące Obywatelskiego Komitetu Porozu-

miewawczego Ziemi Szczecińskiej – organiza-

cja, sprawozdania z działalności, działalność

Komisji Charytatywnej (1989-1991); infor-

mator adresowy i telefoniczny OKP z 1989

i 1990 roku; tekst przemówienia wygłoszone-

go podczas wizyty prezydenta RP Wojciecha

Jaruzelskiego w Szczecinie z 20 lutego 1990

roku; mandat delegata na II Krajowy Zjazd

Delegatów NSZZ „Solidarność” z kwietnia

1990 roku, materiały z konferencji przedsta-

wicieli Komitetów Obywatelskich i biur po-

selsko-senatorskich OKP z 29 kwietnia 1990

roku; porozumienie Komitetów Obywatel-

skich Regionu Pomorza Zachodniego z 1990

roku; materiały dotyczące Ruchu Obywatel-

skiego – Akcja Demokratyczna – deklaracja

założycielska, biuletyn informacyjny nr 1,

korespondencja (1990 rok); materiały doty-

czące Forum Prawicy Demokratycznej – za-

łożycielska deklaracja programowa, biuletyn

(1990 rok); materiały dotyczące Unii Demo-

kratycznej – projekt statutu, kampania wy-

borcza w wyborach prezydenckich, wykazy

członków (1990-1991); korespondencja i za-

proszenia na uroczystości (1990-1991); foto-

grafi e z obchodów uroczystości z udziałem

p. Zdanowicza (1990-1991); plakaty, afi sze,

druki ulotne (1981, 1990); artykuły prasowe

dotyczące OKP w tytułach: „Jedność” (1989-

-1990), „Kurier Szczeciński” (1989-1991),

„Głos Szczeciński” (1989-1991); projekt reor-

ganizacji Zespołu Opieki Zdrowotnej i wyka-

zy współpracowników (1991).

2. Zbiór Dominika Górskiego. „Jedność” ty-

godnik NSZZ „Solidarność” Pomorza Za-

chodniego nr 2-9, 11-49 z 1981 roku; druki

ulotne dotyczące NSZZ „Solidarność” z lat

1983-1984; statut i druki ulotne dotyczące

NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidar-

ność” z 1989 roku; materiały dotyczące Oby-


81

watelskiego Komitetu Porozumiewawczego

Regionu Pomorza Zachodniego – lista zało-

życieli, organizacja, logo (1989); materiały do-

tyczące wyborów do Sejmu i Senatu z czerwca

1989 roku – podział na okręgi i obwody, wy-

tyczne dotyczące przeprowadzenia wybo-

rów; pełnomocnictwo do reprezentowania

OKP w komisjach wyborczych (1989); ma-

teriały dotyczące II Walnego Zjazdu NSZZ

„Solidarność” – wykaz delegatów, ordynacja

wyborcza do władz regionalnych; uchwały

(1989-1990); plakaty i afi sze dotyczące. wybo-

rów w 1990 roku; projekt ustawy o samorzą-

dzie terytorialnym oraz ordynacji wyborczej

do organów gmin z 1990 roku; podział Szcze-

cina na parafi e i dekanaty (1987).

3. Zbiór Jana Wesołowskiego. Podziękowanie

dla Jana Wesołowskiego od Obywatelskie-

go Komitetu Porozumiewawczego „Soli-

darność” Regionu Pomorza Zachodniego

w Szczecinie za udział w organizacji wybo-

rów z czerwca 1989 roku; plakaty wyborcze

kandydatów OKP „Solidarność” na senato-

ra – Edmunda Bilickiego oraz na posłów –

Jerzego Zimowskiego, Józefa Kowalczyka;

informacja Komitetu Obywatelskiego „Soli-

darność” dla jego przedstawicieli będących

członkami komisji wyborczych o zadaniach

i trybie pracy tych komisji w dniu 4 czerwca

1989 r. – broszura wydana 23 maja 1989 roku

w Warszawie; wytyczne Komitetu Obywatel-

skiego „Solidarność” dla członków komisji

obwodowych i mężów zaufania w związku

z wyborami 4 czerwca 1989 roku; terminarz

spotkań kandydatów na senatorów i posłów

z wyborcami; wykaz siedzib obwodowych

komisji wyborczych w jednostkach wojsko-

wych, WOP i ZOMO; informacja o wiecu

przedwyborczym kandydatów do Senatu

i Sejmu organizowanym przez OKP „Soli-

darność” w Szczecinie 30 kwietnia 1989 roku

w Teatrze Letnim w Parku Kasprowicza; pro-

gram wyborczy Komitetu Obywatelskiego;

odezwa Obywatelskiego Komitetu Porozu-

miewawczego „Solidarność” Regionu Pomo-

rza Zachodniego do żołnierzy i milicjantów

z 2 czerwca 1989 roku; puste druki wyborcze

kandydatów na posłów do Sejmu X Kadencji

– Jerzego Zimowskiego, Artura Balazsa, Jó-

zefa Kowalczyka oraz na senatorów – Mieczy-

sława Ustasiaka, Edmunda Bilickiego; karta

uwag męża zaufania – pusty druk, pismo

datowane 24 maja 1989 roku od Obywatel-

skiego Komitetu Porozumiewawczego „So-

lidarność” Regionu Pomorza Zachodniego

do dowódców jednostek wojskowych informu-

jące o spotkaniu z kandydatami na senatorów

i posłów z ramienia Obywatelskiego Komite-

tu Porozumiewawczego „Solidarność” zapla-

nowane na 3 czerwca 1989 roku w Centrum

Kultury Młodzieżowej „Słowianin” w Szcze-

cinie; wzory cegiełek emitowanych przez

Obywatelski Komitet Porozumiewawczy

„Solidarność” Regionu Pomorza Zachodnie-

go przed wyborami w formie medali z ceną

zakupu wielokrotnie przewyższającą inne

cegiełki.

4. Zbiór Lidii Więckowskiej. Kserokopie ar-

tykułów prasowych z nr 1 Biuletynu Infor-

macyjnego „Odrodzenie” – oświadczenie

Komitetu Założycielskiego, statut, Szczecin –

listopad 1981 roku; kserokopia artykułu pra-

sowego z tygodnika „Jedność” z 1981 roku;

legitymacja Lidii Więckowskiej – „Interna-

tional Federation of Journalists” z 1991 roku.

5. Zbiór Waldemara Gila. Deklaracja Klubu

Stargardzkiego z 19 listopada 1981 roku;

deklaracja wyborcza stargardzkiego Oby-


„Solidarność” wraz z podpisami człon-

ków zamieszczona w „Ziemi Stargardzkiej”

z 1989 roku.

6. Zbiór Mieczysława Ustasiaka. Tele-

gram od biskupa Kazimierza Majdańskiego

82


do Mieczysława Ustasiaka przebywającego

w Zakładzie Karnym w Koronowie.

7. Zbiór Antoniego Kadziaka. Biuletyny in-

formacyjne MKZ „Solidarność” z 1980 roku

z różnych miast (m.in. ze Szczecina, Gorzowa

Wielkopolskiego, Gdańska); program NSZZ

„Solidarność” uchwalony przez I Krajowy

Zjazd Delegatów opublikowany w „Tygodni-

ku Solidarność”; ulotka „Robotnicy 80” wy-

dana przez NSZZ „Solidarność” w Gorzowie

Wielkopolskim; przedruk artykułu Walde-

mara Kuczyńskiego „Solidarni i Niepokona-

ni” z 1983 roku; piernik wykonany w czasie

internowania p. Kadziaka w okresie stanu

wojennego; limeryki z ręcznie malowanymi

ilustracjami powstałe w czasie internowania

w Zakładzie Karnym we Wrocławiu „Klęcz-

ki” (luty 1983 roku); projekt dokumentu

NSZZ „Solidarność” „Teraźniejszość i per-

spektywy” z 1988 roku; materiały dotyczące

przygotowań do wyborów do rad narodowych

w 1988 roku – wykazy obwodów głosowania

i siedzib, wykazy zakładów patronackich

z przydzielonymi obwodami do głosowa-

nia; notatka dotycząca działalności zespołu

ds. uwiarygodnienia wyborów do Sejmu i Se-

natu; protokół zebrania przedstawicieli OKP

z I sekretarzem KW PZPR z 4 kwietnia 1989

roku; materiały dotyczące organizacji wy-

borów w czerwcu 1989 roku – zasady powo-

ływania obwodowych komisji wyborczych,

wykazy siedzib obwodowych komisji wybor-

czych w województwie, wykazy osób delego-

wanych z ramienia Obywatelskiego Komitetu

Porozumiewawczego „Solidarność” Regionu

Pomorza Zachodniego do składów obwodo-

wych i okręgowych komisji wyborczych, spra-

wozdanie z zebrania Komitetu z 4 kwietnia

1989 roku; wykaz członków Komitetu; ko-

munikat informujący o powstaniu Obywa-

telskiego Komitetu Porozumiewawczego

„Solidarność” Regionu Pomorza Zachod-

niego i jego zadaniach oraz apel do miesz-

kańców Pomorza Zachodniego o poparcie

kandydatów Komitetu w wyborach, pełno-

mocnictwo dotyczące reprezentowania Ko-

mitetu w komisjach wyborczych; kopie

protokołów głosowania na senatorów w obwo-

dach na terenie woj. szczecińskiego w wybo-

rach czerwcowych 1989 roku; zaświadczenie

wydane przez PWRN w Szczecinie dotyczą-

ce powołania p. Kadziaka na członka Wo-

jewódzkiej Komisji Wyborczej; biuletyny

informacyjne NSZZ „Solidarność”; materia-

ły informacyjne dla Komitetu Obywatelskie-

go „Solidarność” – charakterystyka nowin

krajowych, plakat-afi sz dotyczący planowa-

nej na 22 czerwca 1989 roku demonstracji

przeciwko Wojciechowi Jaruzelskiemu w Po-

znaniu; pisma Szczecińskiego Klubu Ka-

tolików w sprawie kandydatów na mężów

zaufania lub członków komisji wyborczych

w wyborach czerwcowych; informatory par-

lamentarne Obywatelskiego Komitetu Po-

rozumiewawczego „Solidarność” Regionu

Pomorza Zachodniego i Komitetów Obywa-

telskich „Solidarność” z 1989 roku; zapro-

szenie od przewodniczącego Rady Miejskiej

w Szczecinie dla p. Kadziaka na spotkanie

z premierem Tadeuszem Mazowieckim 24

czerwca 1990 roku; program konferencji

z okazji 10. rocznicy powstania Obywatelskie-

go Komitetu Porozumiewawczego „Solidar-

ność” Regionu Pomorza Zachodniego (1999).

8. Zbiór Leszka Sielickiego. Wiersz-ulotka

anonimowego autora Historia Polski. Nagra-

nia audio (łączny czas 14:13:44) – 12 kaset

magnetofonowych nagranych w świetlicy

głównej Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa

Warskiego w czasie strajków w sierpniu 1980

roku (nagrania rozpoczynają się 21 sierpnia,

wówczas do stoczni przybył wicepremier Ka-

zimierz Barcikowski): lista postulatów – 36

żądań, jakie wysunęły załogi uczestniczące

w strajku, odczytana przez Mariana Jurczyka,

przewodniczącego MKS; pierwsze wystąpie-


83

nie wicepremiera Barcikowskiego; komuni-

katy, stanowiska MKS, wystąpienia członków

MKS i strony rządowej pokazujące przebieg

prac prowadzących do zawarcia porozumie-

nia; protokół ustaleń między MKS a Komisją

Rządową w Szczecinie 30 sierpnia 1980 roku

odczytany przez Mariana Jurczyka; nagranie

z posiedzenia Międzyzakładowej Komisji Ro-

botniczej 27-28 października 1980 roku.

9. Zbiór Marka Przygodzkiego. Protokoły po-

siedzeń Rady Nadzorczej Gospodarki Fundu-

szem Wyborczym Obywatelskiego Komitetu

Porozumiewawczego „Solidarność” Regio-

nu Pomorza Zachodniego; rozliczenia fi nan-

sowe funduszu wyborczego oraz dochodów

z cegiełek i medali pamiątkowych; materiały

dotyczące powstania i organizacji Obywatel-

skiego Komitetu Porozumiewawczego „So-

lidarność” Regionu Pomorza Zachodniego;

pierwszy numer „Gazety Wyborczej” edycji

szczecińskiej z 11 maja 1989 roku; biuletyn

II Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”

Regionu Pomorza Zachodniego z 24 listo-

pada 1989 roku; materiały dotyczące przy-

gotowań do wyborów w czerwcu 1989 roku

– wykazy kandydatów, program wyborczy,

plakat zachęcający do udziału w wyborach

i głosowania na Solidarność; teczka do prze-

chowywania dokumentów z logotypem Soli-

darności.

10. Zbiór Michała Paziewskiego. Miesięcz-

nik społeczny „Obraz” nr 5-6 z 1989 roku; list

Stanisława Wądołowskiego z 22 maja 1989

roku w sprawie wyboru kandydatów na po-

słów z list Solidarności; apel do posłów i se-

natorów uczestników Porozumienia na rzecz

Demokratycznych Wyborów w NSZZ „So-

lidarność”; informacja dla mieszkańców

Pomorza Zachodniego o utworzeniu Oby-


„Solidarność” Regionu Pomorza Zachodnie-

go; pismo Tymczasowego Zarządu Regionu

NSZZ „Solidarność” Pomorza Zachodniego

„Jedność” nr 2 z 17 maja 1989 roku; oświad-

czenie Ruchu „Wolność i Pokój” w sprawie

marszu protestacyjnego przeciw wydarze-

niom na Placu Niebiańskiego Spokoju w Pe-

kinie, w Chinach; apel Lecha Wałęsy o udział

w wyborach w 1989 roku; „Biuletyn Informa-

cyjny »OKAP«” nr 1 ze stycznia 1990 roku;

apel Komitetu Obywatelskiego „Solidar-

ność” z kwietnia 1989 roku w sprawie udzia-

łu w wyborach i zakupu cegiełek wyborczych;

komunikat z 8 maja 1989 roku o spotkaniu

przedstawicieli MKO NSZZ „Solidarność”

w Szczecinie z Marianem Jurczykiem i Stani-

sławem Wądołowskim przy udziale członka

prezydium Krajowej Komisji Wykonawczej

NSZZ „Solidarność” Lecha Kaczyńskiego

i zawarciu kompromisu przez obie strony;

upoważnienie podpisane 8 kwietnia 1989

roku przez Lecha Wałęsę dla MKO NSZZ

„Solidarność” w Szczecinie do reprezento-

wania NSZZ „Solidarność” na Pomorzu Za-

chodnim, apel MKO NSZZ „Solidarność”

z 14 kwietnia 1989 roku do członków i sym-

patyków Solidarności o przystępowanie

do związku; komunikat z 23 marca 1989 roku

o utworzeniu Obywatelskiego Komitetu Po-

rozumiewawczego „Solidarność” Regionu

Pomorza Zachodniego.

11. Zbiór akt przekazanych przez Archiwum

Senatu RP. Materiały dotyczące utworzenia

Obywatelskiego Komitetu Porozumiewaw-

czego „Solidarność” Regionu Pomorza Za-

chodniego, protokoły posiedzeń Konwentu

Wyborczego w województwie szczecińskim;

materiały dotyczące kampanii wyborczej dla

przeprowadzenia wyborów do Sejmu i Sena-

tu 4 czerwca 1989 roku; uwagi Lidii Więckow-

skiej o redagowaniu „Gazety Wyborczej” oraz

o pracy rzecznika prasowego Obywatelskie-

go Komitetu Porozumiewawczego „Solidar-

ność” Regionu Pomorza Zachodniego; teksty

Komitetu przygotowane do druku w dru-

84


gim numerze „Gazety Wyborczej”, biuletyn

MKO „Solidarność” „Korespondent” nr 9-10,

12, 13; pismo Komitetu „Komunikat” nr 7

z 25 maja 1989 roku; pismo NSZZ „Solidar-

ność” „Kurier Międzystrajkowy” nr 28 z dnia

7 kwietnia 1989 roku.

12. Zbiór Adama Wolskiego. Żądania i po-

stulaty komitetu strajkowego w Stoczni

Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego; ode-

zwa Kolegium Rektorów Wyższych Uczelni

Szczecina do studentów; ulotki władz partyj-

nych i rządowych nawołujące do przerwania

strajków i powrotu do pracy; teksty piosenek

do znanych melodii odnoszące się do wyda-

rzeń grudnia 1970 i stycznia 1971 roku, wycin-

ki prasowe dotyczące wydarzeń 17-18 grudnia

1970 roku w Szczecinie.

13. Zbiór Tadeusza Komorowskiego. Komuni-

katy komitetu strajkowego w Zakładach Che-

micznych (ZCh) Police, postulaty wysuwane

przez załogę ZCh Police; informacja o stanie

prac Komisji Redakcyjnej powołanej przez

Komisję Rządową i Międzyzakładowy Komi-

tet Strajkowy w Szczecinie; apele, oświadcze-

nia i komunikaty Międzyzakładowej Komisji

Robotniczej NSZZ „Solidarność” w Szczeci-

nie; druki ulotne rozpowszechnianie w okre-

sie strajków.

Komitety Obywatelskie

Archiwum Państwowe miasta Stołecznego Warszawy Oddział w ŁowiczuMateriały dotyczące powołania i działalności

NSZZ „Solidarność” Ziemi Łowickiej oraz

Komitetu Obywatelskiego w Łowiczu, w tym

kopia biuletynu Komitetu Obywatelskiego

w Łowiczu, nr 2-3, lata 1989 –1990.

Archiwum Państwowe w Zielonej GórzeMateriały wyborcze do Sejmu i Senatu Wo-

jewódzkiego Komitetu Obywatelskiego

„Solidarność” w Zielonej Górze: materia-

ły i dokumenty Solidarności z Kożuchowa,

materiały i dokumenty Solidarności ze Świe-

bodzina, biuletyny i ulotki Komitetu Zakła-

dowego NSZZ „Solidarność” w „Zastalu”

w Zielonej Górze; kronika sklepu charytatyw-

nego w Nowej Soli.

Archiwum Państwowe w SiedlcachMateriały i dokumenty Wojewódzkiego

Ko mitetu Obywatelskiego „Solidarność”

w Siedl cach.

Druki ulotne

Archiwum Państwowe w LesznieWybory do Sejmu i Senatu – obwieszczenia

(1991); wybory samorządowe – obwieszcze-

nia (1990); wybory do Sejmu i Senatu PRL

– plakaty (1989); wybory do Sejmu i Senatu

– plakaty (1991); wybory prezydenckie – pla-

katy (1990); wybory samorządowe – plakaty

(1990-2002); wybory do Sejmu i Senatu PRL

– plakaty (1989); wybory do Sejmu i Senatu

– plakaty (1991); wybory prezydenckie – pla-

katy, ulotki (1990); wybory samorządowe –

ulotki (1990).

Archiwum Państwowe w RzeszowiePeriodyki, wydawnictwa i druki ulotne opozy-

cji politycznej, lata 1974-2000. W tym: perio-

dyki podziemne; wydawnictwa bezdebitowe;

druki ulotne; czasopisma opozycyjne; plakaty

i ulotki z okresu wyborów parlamentarnych

w czerwcu 1989 roku; wycinki prasowe z okre-

su Okrągłego Stołu; „Pobudka” – pismo KPN

z 1989 roku; materiały wyborcze NSZZ „So-

lidarność” ze Śląska; poezja patriotyczna i sa-

tyryczno-polityczna; materiały i druki ulotne

NSZZ „Solidarność” po 1989 roku; zbiór afi -

szy i druków ulotnych z kampanii wyborczych


85

1989-2007; plakaty i afi sze z wyborów parla-

mentarnych z 1989 i 1991 roku oraz wyborów

prezydenckich z 1990 roku.

Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe Re-

gion Podkarpacki w Rzeszowie, lata 1991-

2003. Protokoły zjazdów i zebrań zarządu

oraz korespondencja z 1991 roku.

Archiwum Państwowe w OlsztynieZbiór ulotek i wydawnictw podziemnych –

ogólnopolskie i regionalne wydawnictwa So-

lidarności z lat 1981-1989.

Archiwum m. st. WarszawyZbiór Afi szów. Afi sz – Głosuj na Solidarność

– Wybory 89; obwieszczenia Okręgowych

Komisji Wyborczych z maja i czerwca 1989

roku (z poszczególnych dzielnic Warszawy);

Kombinat Przemysłu Narzędziowego „VIS”

w Warszawie – uchwały Komisji NSZZ „So-

lidarność” 1989-1995 protokoły z posiedzeń

Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność”

Rejon Dróg Publicznych w Warszawie, lata

1989-1992; materiały propagandowe do wy-

borów z 4 czerwca 1989 roku – 19 afi szów

i plakatów Komitetu Obywatelskiego NSZZ

„Solidarność” województwa skierniewickiego

i kandydata na posła z ramienia Chłopskiej

Partii – Ludomira Goździkiewicza.

Archiwum Państwowe w KaliszuMateriały propagandowe z kampanii wybor-

czych. Instrukcje wyborcze; lista kandydatów

do Sejmu i Senatu z województwa kaliskiego;

afi sze wyborcze Biura Wyborczego „Solidar-

ność” w Kaliszu z wyborów samorządowych.

Archiwum Państwowe w Piotrkowie TrybunalskimZbiór plakatów i druków ulotnych. Dotyczy

zgłaszania kandydatów Komitetu Obywatel-

skiego na posłów i senatorów z Piotrkowa Try-

bunalskiego, 1989 rok; informacje o okręgach

wyborczych i kandydatach do samorządu,

Łódź 1990 rok; plakaty wyborcze Włodzimie-

rza Cimoszewicza i Leszka Moczulskiego,

Lecha Wałęsy – wybory prezydenckie 1990

rok; program SdRP i informacje na temat

technicznej strony wyborów 1990 roku; infor-

macje na temat cegiełki na fundusz wyborczy

Leszka Moczulskiego, 1990 rok.

Komisje wyborcze

Archiwum Państwowe w Piotrkowie TrybunalskimAkta komisji wyborczych z wyborów Prezyden-

ta Rzeczypospolitej Polskiej, 1990 rok, z tere-

nu województwa piotrkowskiego.

Archiwum Państwowe w SuwałkachAkta komisji wyborczych. Wybory do Sejmu

i Senatu PRL przeprowadzone 4 czerwca

1989 roku; wybory Prezydenta RP przepro-

wadzone 25 listopada i 9 grudnia 1990 roku;

wybory do Sejmu i Senatu RP przeprowadzo-

ne 27 października 1991 roku; wybory do rad

gmin przeprowadzone 27 maja 1990 roku.

NSZZ „Solidarność”

Archiwum Państwowe w KrakowieZbiór materiałów dotyczących Solidarności,

lata 1970-1996. Oświadczenia władz NSZZ

„Solidarność”, NZS i innych organizacji do-

tyczące ich spraw organizacyjnych oraz aktu-

alnej sytuacji polityczno-gospodarczej kraju

w latach 1980-1989; materiały wyborcze z wy-

borów do parlamentu z lat 1989-1990, z okrę-

gu krakowskiego i z innych okręgów (głównie

wrocławskiego) – kandydaci Komitetów Oby-

watelskich „Solidarność” i Lecha Wałęsy, pro-

gramy wyborcze; jeden plakat PZPR; jedna

ulotka dotycząca wyborów samorządowych

z 1990 roku.

86


Archiwum Państwowe w PłockuMateriały NSZZ „Solidarność” przy Za-

kładach Mięsnych w Płocku z lat 1980-1992.

Protokoły z zebrań NSZZ „Solidarność”;

uchwały; listy członków.

Akta NSZZ „Solidarność” Zakładów Podze-

społów Radiowych MIFLEX w Kutnie z lat

1980-1989. Statut i program NSZZ „Solidar-

ność”; uchwały, komunikaty i zalecenia Pre-

zydium Krajowej Komisji Porozumiewawczej

NSZZ „Solidarność” (biuletyn Komisji Samo-

rządu Terytorialnego wydany przez Komitet

Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ

„Solidarność”, nr 1, 2, 4).

Archiwum Państwowe w KaliszuMateriały Komisji Zakładowej NSZZ „So-

lidarność” przy Kombinacie Budownictwa

Komunalnego w Kaliszu; Materiały Komi-

sji Zakładowej NSZZ „Solidarność” przy Za-

kładach Naprawczych Taboru Kolejowego

im. Powstańców Wielkopolskich w Ostrowie

Wielkopolskim.

Archiwum Państwowe w ToruniuMateriały Zarządu Regionu NSZZ „Soli-

darność” w Toruniu z lat 1980-1981. Pisma

podziemne z lat 1988-1989 i wcześniejsze,

m.in. „Toruński Informator »Solidarności«”

– kilka egzemplarzy z lat 1988-1989 oraz

do 1994 roku, „Wolne Słowo” – tygodnik

NSZZ „Solidarność” Regionu Toruńskie-

go – kilka egzemplarzy z 1989 i 1990 roku,

„Rzeczychłopska”, „Liberał”, „Impuls”, „Im-

munitet” – kilka numerów tych pism z 1989

i 1990 roku, „Gazeta Gospodarcza” – numery

z 1988 i 1989 roku; ulotki i plakaty wyborcze

z 1989 roku i późniejsze.

Akta te to kontynuacja zbiorów z okresu

„pierwszej” Solidarności i stanu wojennego

oraz późniejszego.

Kroniki Pomorskiego Zakładu Urządzeń

Okrętowych „Warma” w Grudziądzu. Zakład

ten jako pierwszy w regionie podjął strajk so-

lidarnościowy w 1980 roku. Zdjęcia, wycinki

i inne materiały obrazujące sytuację w zakła-

dzie, w tym m.in. ze strajków w 1980 i 1981

roku, a także z lat 1988-1992.

Archiwum Państwowe w SzczecinieZbiór akt NSZZ „Solidarność” [1976]

1980-1996

1. Materiały redakcji tygodnika „Jedność”,

„Solidarność Szczecińska” i innych organów

prasowych z lat 1980-1996. Wnioski i skargi,

listy kierowane do redakcji pism, artykuły

nadsyłane do druku z terenu województwa

szczecińskiego; przedruki z pism krajowych;

komunikaty; wycinki prasowe; egzemplarze

pism solidarnościowych.

2. Materiały Zarządu Regionu Pomorza Za-

chodniego NSZZ „Solidarność” z lat 1980-

-1991. Statut i ordynacja wyborcza do NSZZ

„Solidarność” (1980); materiały na i z I Krajo-

wego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”

(1981); uchwały, apele, rezolucje Międzyza-

kładowej Komisji Robotniczej NSZZ „Soli-

darność” (1980-1981); materiały dotyczące

działalności Komisji Krajowej i Zarządu

Regionu NSZZ „Solidarność” Pomorza Za-

chodniego (1980-1981) – skład osobowy,

uchwały, apele, rezolucje, ankiety ewidencyj-

no-informacyjne komisji zakładowych, kore-

spondencja.

3. Materiały NSZZ „Solidarność 80” z lat

1989-1992. Komunikaty, uchwały i odezwy

KKP NSZZ „Solidarność 80”; sprawozdanie

z działalności Biura Interwencyjnego NSZZ

„Solidarność 80”; korespondencja kierowa-

na do Mariana Jurczyka; list Mariana Jur-

czyka do Václava Havla (1989); podpisy osób

pod „Protestem Sierpnia 1990”; scenariusz

obchodów XX rocznicy Grudnia 70 (1990);


87

materiały dotyczące genezy powstania NSZZ

„Solidarność 80”; tezy programowe Solidar-

ności 80;, list otwarty NSZZ „Solidarność 80”

do Prezesa Rady Ministrów (1992).

Komitet Wojewódzki PZPR

Archiwum Państwowe w GdańskuZ wyborami parlamentarnymi z 1989 roku

związana tematycznie jest duża grupa akt

o podobnym charakterze, zawierająca także

wyborcze materiały propagandowe PZPR i,

w niektórych jednostkach, opozycji. Są jed-

nostki, których tytuły odnoszą się bezpo-

średnio do Solidarności i działaczy opozycji

lub wskazują na zawarte w nich informacje

o strajkach, manifestacjach i protestach spo-

łecznych. W wielu spośród kilkuset innych

jednostek akt KW PZPR z lat 1989-1990

(w tym w materiałach plenum, egzekuty-

wy, sekretariatu czy innych gremiów, w ana-

lizach i informacjach bieżących, zawartych

m.in. w teleksach przesyłanych pomiędzy

różnymi instancjami partyjnymi), są roz-

proszone informacje na temat działalności

NSZZ „Solidarność” i całego nurtu opozy-

cji oraz rozwoju sytuacji społecznej, politycz-

nej i gospodarczej tego okresu, nastrojów,

a także stosunku do opozycji i dokonują-

cych się przemian w różnych środowiskach,

w tym w łonie samej partii. Podobnych ma-

teriałów można poszukiwać w zespołach akt

instancji partii niższych szczebli, a także

w aktach innych organizacji społeczno-poli-

tycznych, jak np. PRON, w których tytułach

zwykle nie ma wyraźnych odniesień do tego

tematu.

Archiwum Państwowe w SiedlcachW aktach KW PZPR w Siedlcach wyborów

1989 roku dotyczą jednostki: 867, 868, 1336,

1853, 1883. Ciekawostką jest dokumenta-

cja inwentaryzacji majątku po PZPR rejo-

nu Mińska Mazowieckiego z lat 1989-1996,

która znajdowała się w Urzędzie Rejonowym

w Mińsku Mazowieckim.

Archiwum Państwowe w RzeszowieW zespole akt KW PZPR w Rzeszowie z lat

1948-1990 znajdują się: materiały z woje-

wódzkiej konferencji sprawozdawczej PZPR;

protokoły posiedzeń plenarnych KW i Egze-

kutywy KW; akta spraw prowadzonych przez

Wojewódzką Komisję Kontrolno-Rewizyjną;

protokoły posiedzeń i sprawozdania z dzia-

łalności Wojewódzkiej Komisji Kontrolno-

-Rewizyjnej; poufne informacje o aktualnej

sytuacji społeczno-politycznej dla I sekretarza

KW; informacje teleksowe o sytuacji społecz-

no-politycznej w kraju; informacje o kampa-

nii wyborczej do Sejmu i Senatu; materiały

z kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu; ma-

teriały informacyjne z KC; materiały Mię-

dzywojewódzkiej Szkoły Partyjnej; materiały

dotyczące Okrągłego Stołu.

Archiwum Państwowe w OlsztynieW zespole akt KW PZPR w Olsztynie znajdu-

ją się materiały dotyczące Solidarności z lat

1989-1991, które są rozproszone w licznych

teczkach: protokoły posiedzeń plenarnych

KW PZPR; protokoły posiedzeń egzekutywy

KW PZPR; protokoły posiedzeń Sekretariatu

KW PZPR; informacje sekretarza KC PZPR

dla KW PZPR dotyczące przede wszystkim

czerwcowych wyborów 1989 roku do Sejmu

i Senatu. Teczka o sygn. APO 1141/1590 za-

wiera ulotki, rysunki satyryczne, wycinki pra-

sowe na temat stanu wojennego i wyborów

z lat 1980-1989.

Archiwum Państwowe w SuwałkachWśród materiałów wytworzonych przez su-

walską PZPR znajdują się m.in.: meldunki

z terenu województwa z kampanii wyborczej

i dnia wyborów; uchwały KW PZPR w Suwał-

kach w sprawie udzielenia poparcia dla kan-

dydatów na posłów i senatorów – członków

88


partii i kandydatów „bezpartyjnych”; doku-

menty rozpowszechniane przez Komitet

Obywatelski „Solidarność”. Ciekawostką są

zachowane czyste karty do głosowania.

Wojewódzki Komitet Obrony

Archiwum Państwowe w BiałymstokuMateriały Urzędu Wojewódzkiego w Białym-

stoku. Protokoły posiedzeń Wojewódzkiego

Komitetu Obrony z 1989 roku zawierające

analizę sytuacji społeczno-politycznej w woje-

wództwie białostockim.

Wojewódzka Rada Narodowa

Archiwum Państwowe we WrocławiuMateriały archiwalne WRN we Wrocławiu

dotyczące wyborów 4 czerwca 1989 roku. Ob-

wieszczenie Prezydium WRN we Wrocławiu

o okręgach wyborczych; uchwały prezydiów

rad narodowych w sprawie utworzenia obwo-

dów głosowania; uchwały prezydiów rad na-

rodowych w sprawie powołania obwodowych

komisji wyborczych; obwieszczenie Prezy-

dium WRN we Wrocławiu o okręgach wy-

borczych.

Kolegia do spraw wykroczeń

Archiwum Państwowe w GdańskuWśród materiałów gdańskiego kolegium

do spraw wykroczeń z lat 1982-1994 znajduje

się kilkadziesiąt teczek akt spraw o wykrocze-

nie z lat 80. dotyczących ukarania za działa-

nia opozycyjne. Część z nich to akta z roku

1989 i późniejszych, dokumentujące stosowa-

ne wówczas procedury prawne, których efek-

tem było odstąpienie od ukarania za te czyny.

Na przykład teczki 10/3153/30 Wojciech Jan-

kowski, 1987-1989 oraz 10/3153/65 i 66 Klau-

diusz Wesołek, 1988-1989, w których znajdują

się postanowienia Kolegium Rejonowego

do Spraw Wykroczeń przy Prezydencie Mia-

sta Gdańska o darowaniu kar na podstawie

ustawy z dnia 29 maja 1989 roku o przeba-

czeniu i puszczeniu w niepamięć niektórych

przestępstw i wykroczeń. Podobne materiały

mogą znajdować się także w niektórych z po-

zostałych teczek. Wymienione osoby złożyły

w APG pisemną zgodę na udostępnianie ich

akt, kopiowanie i publikację zawartych tam

informacji.

Reasumując, materiały archiwalne doty-

czące wydarzeń z lat 1989-1991 rozproszo-

ne są w różnych zespołach archiwalnych.

Najwięcej materiałów dotyczących NSZZ

„Solidarność”, Okrągłego Stołu, wyborów

czerwcowych z 1989 roku zachowało się w do-

kumentacji Komitetów Wojewódzkich PZPR

(część inwentarzy archiwalnych tychże ze-

społów dostępna jest na stronie internetowej

NDAP). Są wśród nich oryginalne publikacje

związku i innych organizacji opozycyjnych –

wydawnictwa zwarte, czasopisma i druki ulot-

ne, zgromadzone przez działaczy partyjnych.

Bardzo ciekawe zbiory, oczywiście ikono-

grafi czne, fi lmowe, znajdują się też w Naro-

dowym Archiwum Cyfrowym – na przykład

zespół dotyczący tygodnika „Za i przeciw”,

gdzie jest 1469 fotografi i właśnie z tego okre-

su, czy zespół Centralnej Agencji Fotogra-

fi cznej, gdzie mamy 12 mln fotografi i z lat

1944-1990. Są to zasoby, które na pewno są

niezwykle przydatne i mają wielkie znaczenie

dla projektu „Archiwa Przełomu 1989-1990”.

Przeprowadzenie kwerendy jest bardzo

pracochłonne, bo mamy zarówno zespoły, ale

też poszczególne jednostki archiwalne, a nich

dwa, trzy, cztery dokumenty, które dotyczą

tylko tego okresu. Sądzę jednak, że archiwa

państwowe, które już bardzo aktywnie się włą-

czyły, staną się doskonałym partnerem pro-

jektu „Archiwa Przełomu 1989-1990”.


89


Pan Janusz Pałubicki mówił o dawnej Kance-

larii Tajnej Urzędu Rady Ministrów, w sumie

80 m materiałów zostało rzeczywiście zdigi-

talizowanych i przekazanych w kilku kopiach

digitalnych, jedna z kopii jest w AAN i jest

udostępniana.

Anna BarszczArchiwum Rady Ministrów

Reprezentuję Archiwum Rady Ministrów

i wyjaśniam, że mamy archiwum URM -u.

Regularnie staramy się przekazywać ten

zasób do AAN, udaje nam się rocznie około

30-40 m, ale pracujemy intensywnie, żeby

było więcej. W program „Archiwa Przełomu”

włączyliśmy się bardzo aktywnie. Na począt-

ku października 2012 roku z archiwum Rady

Ministrów zostały przekazane zdigitalizowa-

ne materiały posiedzeń Rady Ministrów z lat

1989-1991, w przygotowaniu są akta Gabine-

tu Mieczysława Rakowskiego, następne będą

dotyczyć rządu Tadeusza Mazowieckiego,

kolejne rządu Krzysztofa Bieleckiego. Stara-

my się, żeby te akta trafi ły możliwie szybko

do archiwum państwowego, tam, gdzie jest

ich miejsce.

dr hab. Władysław StępniakNaczelny Dyrektor Archiwów Państwowych

W odniesieniu do wypowiedzi pana prezesa

Zbigniewa Gluzy dotyczącej wpisu na listę

światowego dziedzictwa dokumentacyjne-

go ludzkości Archiwum Solidarności i tablic

z postulatami gdańskimi. To było współdzia-

łanie KARTY, Stowarzyszenia Archiwum


Tym sposobem uzyskaliśmy dosyć boga-

tą informację, o zróżnicowanych zespołach

archiwalnych, dużych kolekcjach państwo-

wych i mniejszych – społecznych. Wszystkie

zawierają bezcenne materiały mające swoją

specyfi kę. Była mowa też o materiałach ilu-

stracyjnych, fi lmowych, fotografi cznych,

jednym słowem mamy duży obszar do zada-

wania pytań i wypowiadania się w dyskusji.

Dyskusja panelowa

Janusz Pałubickibyły minister koordynator służb specjalnych w rządzie Jerzego Buzka,poseł na Sejm III kadencji

W sprawie archiwów Rady Ministrów. W cza-

sach rządu Jerzego Buzka materiały te zostały

zeskanowane i rozpowszechnione, to znaczy

przekazano je wszystkim uniwersytetom

polskim oraz główniejszym instytucjom, ale

z tego co wiem, jedynie Instytut Hoovera

je udostępnia. Jest jedyny, o którym wiem,

że zlecił w Polsce opracowanie tych materia-

łów, gdyż były one wyłącznie w stanie suro-

wym, a zostały zeskanowane i przekazane.

Oni zlecili opracowanie tych dokumentów

i to opracowanie tam jest. A zgromadzo-

no ciekawe rzeczy, nie tylko odnoszące się

do okresu przełomu, ale np. jak ktoś chce,

to może zacząć badać, od kiedy obrady Rady

Ministrów PRL zaczęły toczyć się w języku

polskim.

90


Solidarności i Centralnego Muzeum Mor-

skiego w Gdańsku z Komitetem Krajowym

programu „Pamięć świata”, ale to nie była

współpraca z Naczelną Dyrekcją Archiwów

Państwowych, która komitetowi udziela go-

ściny i w znacznym procencie fi nansuje go.

Jestem członkiem komitetu światowego pro-

gramu „Memory of the World International

Register”, który tę światową listę prowadzi.

Traktowana ona jest w polityce UNESCO,

jako równorzędna Liście Światowego Dzie-

dzictwa Kulturowego i Przyrodniczego

Ludzkości.

Tego rodzaju akty, jak wpis na listę świa-

towego dziedzictwa, mają charakter sym-

boliczny i jednym z ich celów jest wsparcie

instytucji posiadających obiekty o tak wiel-

kim, uniwersalnym znaczeniu w prowadze-

niu działalności, w pozyskiwaniu środków

na funkcjonowanie czy na konserwację. Ten

wpis ma na celu ułatwienie możliwości szero-

kiego informowania i upowszechnienia idei,

które te dokumenty zawierają. Jednym sło-

wem instytucja państwowa nie może przejąć

tych funkcji, gdyż jest to zadanie dysponenta,

także instytucji społecznych.

Nadszedł również czas na wyjaśnienie

pewnych kwestii, moim zdaniem, bardzo

istotnych, abyśmy nie wynieśli mylnego ob-

razu, że zostały omówione wszystkie pro-

blemy związane z archiwum Solidarności,

z dokumentami dotyczącymi Solidarności.

Moi koledzy przedstawili szereg informa-

cji, na podstawie których osoby nie znające

w szczegółach prawa i organizacji działalno-

ści archiwalnej w Polsce mogą odnieść wra-

żenie, że jeszcze trochę, a archiwa dostarczą

wszystkiego, co dotyczy związków zawodo-

wych. Tymczasem związki zawodowe po-

dobnie jak partie polityczne, jak fundacje

i stowarzyszenia nie podlegają władzom pań-

stwowym. Archiwa związków zawodowych są

wyłączone spod nadzoru Naczelnego Dyrek-

tora Archiwów Państwowych i w całej rozcią-

głości są we władaniu instytucji związkowych.

To jeden z głównych wniosków, jaki z sytu-

acji lat 1980-1981 wyciągnęli twórcy ustawy

archiwalnej z 1983 roku. Związki zawodowe

zostały zaliczone do kategorii wytwórców nie-

państwowego, ewidencjonowanego zasobu

archiwalnego. Co to oznacza? Mianowicie,

że w sytuacjach incydentalnych, jeżeli taka

będzie wola dysponentów, archiwa mogą słu-

żyć pomocą, mogą nawet przejmować mate-

riały archiwalne wytwarzane przez związki

zawodowe.

Dyrektor Archiwum Akt Nowych zawarł

porozumienie z Regionem Mazowsze „Soli-

darności” gdzieś „na granicy faulu”. Ustawa

archiwalna zastrzega tego rodzaju porozumie-

nia dla kompetencji Ministra Kultury i Dzie-

dzictwa Narodowego. W tych warunkach

realizatorzy programu „Archiwa Przełomu”

powinni uwzględnić w prowadzonych przez

siebie działaniach archiwa związków zawo-

dowych, gdyż nie mogą tego uczynić archiwa

państwowe. Do związków zawodowych trzeba

się zwrócić z zaproszeniem, bo szereg z nich

– a jest ich kilkadziesiąt – prowadzi własne ar-

chiwa, albo wcale nie dba o swoją dokumen-

tację, na co my – archiwiści – mamy bardzo

niewielki wpływ.

Na marginesie, uwaga dotycząca ciekawe-

go wystąpienia pana Marka Kietlińskiego,

który zadał sobie ogromny trud i zgromadził

informacje o materiałach archiwalnych en bloc kwalifi kowanych przez archiwa państwo-

we do programu „Archiwa Przełomu”. Z nich

trzeba by wybrać właściwe, dotyczące tematu

panelu – rozbudujemy tę kwerendę i będzie

to istotny wkład w realizację programu „Ar-

chiwa Przełomu”.


91

Anna DomalanArchiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań

Chciałam odpowiedzieć panu ministrowi

Pałubickiemu, ponieważ do nas także trafi ł

zbiór dokumentów, o których mówił. Abso-

lutnie nie ukrywamy, że go mamy, tylko to jest

kwestia innego rodzaju, mianowicie, w archi-

wum uniwersyteckim nikt nie będzie szukał

takich materiałów! I tak długo, jak nie zosta-

nie chociażby na takim forum jak obecne

ogłoszona mapa zasobów, konkretne informa-

cje, gdzie taki zbiór się znajduje, nikt do nas

nie trafi . Specyfi ka archiwów uczelnianych,

do których kilkanaście lat temu ten zbiór zo-

stał rozesłany, sprawia, że nikt po prostu u nas

tego nie szuka.

Izabela MaliszewskaMuzeum Historyczne m. st. Warszawy

Trochę poczułam się wezwana do tablicy.

Chciałam króciutko powiedzieć o projekcie,

który realizujemy w Muzeum Historycznym

Warszawy. Ponieważ jest to muzeum Warsza-

wy, jesteśmy nastawieni zarówno na archiwa-

lia, jak i muzealia dotyczące Warszawy, ale

rozszerzyliśmy pole działania na region ma-

zowiecki, ponieważ ten okres – lata 80, i 1989

rok – nierozerwalnie związał Warszawę z Re-

gionem Mazowsze.

Realizujemy ten projekt dwutorowo.

Po pierwsze, od kilku lat nagrywamy relacje

działaczy związkowych z warszawskich i nie

tylko warszawskich zakładów pracy. Patronu-

je temu grupa w składzie: Ludwika i Henryk

Wujcowie, Mirek Odorowski, Piotr Szcze-

pański, Maciej Geler, a merytorycznie wspie-

ra Andrzej Friszke. Udało się zebrać, a robi

to kilkanaście osób, wiele relacji, tak że po-

wstał już bardzo bogaty zbiór.


Przy tworzeniu „Archiwów Przełomu” naty-

kamy się nieustająco na eksponaty muzealne

i stąd moje pytanie, co z nimi robić, co zrobić

z trzema maszynami do pisania, trzema ryza-

mi zielonej przebitki – kto pamięta, co to jest

zielona przebitka, to wie, jaka to jest cenna

rzecz – ryzami papieru maszynowego z lat

70., taśmą do maszyny i kalką maszynową?

Co zrobić z półką używaną przez Zbignie-

wa Bujaka jeszcze w siedzibie Regionu Ma-

zowsze na Szpitalnej, która jest w piwnicy

u kogoś? Ta półka trafi ła w końcu do Muzeum

Historycznego m.st. Warszawy, ale to znowu

oznacza rozproszenie, znowu te eksponaty

będą wędrowały z jednej piwnicy do innej.

Co zrobić z pudełkiem po francuskich płat-

kach kukurydzianych, w którym Mirosław

Chojecki przysyłał egzemplarze pisma „Kon-

takt” do Warszawy, itd. Co z tym? To są rze-

czy bardzo cenne. Chciałam zapytać, czy ktoś

nie powinien się zastanowić, gdzie powinny

być zbierane eksponaty muzealne?


Problem jest w zasadzie rozwiązany. Przy-

pomnę o Europejskim Centrum Solidarno-

ści, które ze względu na swoją stałą wystawę

zbiera muzealia. Podobnie Muzeum Histo-

rii Polski, które też zbiera takie materiały.

Oczywiście także Muzeum Historyczne m.

st. Warszawy tutaj wspomniane… Myślę więc,

że takie materiały muszą trafi ać do muzeów.

92


Archiwum Solidarności powstawało nie-

jako przy okazji, a obecnie zyskało znacz-

ne rozmiary. W naszym muzeum jest ono

zbiorem wydzielonym, jest częścią naszego

archiwum, ale jednocześnie ma pewną nieza-

leżność. Właśnie dlatego, aby mogły się tam

znaleźć zarówno archiwalia, jak i muzealia.

Natomiast jeśli chodzi o materiały, które mo-

głyby być użyteczne w programie, o którym

dzisiaj mówimy, to większość naszych zbio-

rów zawiera materiały z komisji zakładowych,

jak również z prywatnych kolekcji. Wiele

z nich dotyczy 1989 roku i nie są to wyłącznie

dosyć powszechne materiały wyborcze, ale

na przykład bardzo ciekawe archiwum prze-

jęte od pana Janusza Ściskalskiego. Niewiel-

ka część tego archiwum gromadzi materiały

z lat 80. dotyczące kultury, bo za tę dziedzi-

nę on odpowiadał w Regionie Mazowsze,

natomiast znaczna część odnosi się do wybo-

rów 1989 roku. i późniejszej jego działalności

w pierwszych miesiącach, jako nowego dyrek-

tora w „Ursusie”. Sądzę, że te materiały mogą

być unikatowe.


Dwa słowa z mojej strony o Stowarzysze-

niu Archiwum Solidarności, tym bardziej,

że w programie konferencji jestem przedsta-

wiony, jako jego prezes, a profesor Paczkowski

był wymieniany na początku naszego spotka-

nia, jako jeden ze współzałożycieli. Warto

przypomnieć pracę grupy ludzi, która w sta-

nie wojennym, w 1982 roku, zapoczątkowała

zbieranie dokumentacji dotyczącej Solidar-

ności z okresu 1980-1981, a następnie sukce-

sywnie zbierając inną dokumentację, dała

pewien wzór działania. Dziś troszkę podob-

nie postępujemy, po części przynajmniej idąc

tym tropem, bo też mamy sporo kaset z na-

graniami, a to była podstawa materiałów two-

rzących Archiwum Solidarności. Wymagały

one spisania i jakiegoś, choćby minimalnego

zredagowania, żeby te teksty można było czy-

tać. W ten sposób powstały protokoły z wielu

ważnych wydarzeń i posiedzeń, zwłaszcza

Krajowej Komisji Porozumiewawczej, Komi-

sji Krajowej. Wiele z tych tekstów mogliśmy

poznać, zostały one opublikowane jeszcze

przed rokiem 1989. Kierując Archiwum So-

lidarności, miałem zamiar i w gruncie rzeczy

jest on jakoś realizowany, żeby wydać dru-

kiem wszystkie te materiały, które mamy,

czyli nagrania ważnych gremiów. Oczywiście

zachowały się też taśmy i mogą być wykorzy-

stywane także w tym projekcie.

Archiwum Solidarności ma materiały

z roku 1988, 1989, 1990, ma posiedzenia Ko-

mitetu Obywatelskiego – bardzo ważny ma-

teriał wydany drukiem w roku 2006, książka

powstała nakładem Wydawnictwa Rosner

i Wspólnicy, są też materiały dźwiękowe

i są materiały do tej pory nieopublikowane.

Chyba wszystkie protokoły Krajowej Komi-

sji Wykonawczej z roku 1989 powstały rów-

nież z nagrań. Z panem Flisem wymienimy

uwagi na ten temat – czy np. przechowywane

w Gdańsku protokoły też powstały z dźwięko-

wych nagrań, czy w jakiś inny sposób, ale krót-

ko mówiąc jest trochę rzeczy, które pozwolą,

jak sądzę, projekt „Archiwa Przełomu” re-

alizować i nadać mu naprawdę interesujący

kształt. Bo dotyczy on, jak Prezydent Rzeczy-

pospolitej napisał w odczytanym dziś liście,

a ja powtórzę – początku wolnej Polski. Dla-

tego jego odtworzenie, zabezpieczenie archi-

waliów i pozostawienie ich w dobrym stanie

dla badaczy dziś żyjących i przyszłych jest na-

szym wspólnym obowiązkiem.

Prowadzenie debaty, w drugiej części semi-

narium objął wicemarszałek Senatu Jan Wy-

rowiński.


93

Wicemarszałek Senatu Jan Wyrowiński poprowadził drugą część debaty seminaryjnej, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

20 Solidarność-doświadczenie i pamięć, I. Krzemiński (red.), Gdańsk 2010.

21 Fabrice Larat, The role of the acquis historique com-munautaire in EU-governance, IPSA World Congress, Fukuoka, July 09th to July 13th, 2006, paper 2006; Fabrice Larat, Vergegenwärtigung von Geschichte und In-terpretation der Vergangenheit: Zur Legitimation der euro-päischen Integration, [w:] M. Schöning, S. Seidendorf (Hrsg.) Reichweiten der Verständigung. Intellektuellendi-skurse zwischen Nation und Europa, Heidelberg 2006, s. 240-262.

22 Ustawa z dnia 18 XII 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Na-rodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 z późn. zm.).

23 Zgodnie z brzmieniem art. 1 pkt 1) ustawy o IPN: ustawa reguluje ewidencjonowanie, gromadzenie, przecho-wywanie, opracowywanie, zabezpieczenie, udostępnianie i publikowanie dokumentów organów bezpieczeństwa pań-stwa, wytworzonych oraz gromadzonych od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r., a także organów bezpie-czeństwa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjali-stycznych Republik Radzieckich […].

24 Struktura organizacyjna pionu archiwalnego IPN obejmuje centralę w Warszawie, 11 oddziałów umiej-scowionych w miastach będących siedzibami sądów apelacyjnych oraz delegatury mające zasób archi-walny umiejscowione w Bydgoszczy, Kielcach, Olsz-tynie i Radomiu.

25 W tym miejscu warto dodać, że ostatnio IPN opu-blikował książkę Pauliny Codogni, Wybory czerwcowe 1989 roku. U progu przemiany ustrojowej, Warszawa 2012, w której wykorzystano dokumenty archiwalne pochodzące z zasobów Instytutu.

26 Dla przykładu, można podać sprawy o charak-terze operacyjnym: AIPN BU, 0236/410, Sprawa obiektowa kryptonim „Żądło” – dotyczy Komitetu Obywatelskiego w Warszawie 1988 – 1989; AIPN Bi, 01/75, Sprawa obiektowa kryptonim „Parlament” – dotyczy kontroli operacyjnej wyborów do Sejmu i Se-natu w 1989 r.; AIPN By, 074/31, Sprawa obiektowa kryptonim „Wybory 89” – dotyczy ochrony kampa-nii wyborczej do Sejmu i Senatu w 1989 r. na tere-nie miasta i województwa włocławskiego; AIPN Gd, 003/196, Sprawa obiektowa kryptonim „Duet” – do-tyczy kampanii wyborczej i wyborów do Sejmu i Se-natu w 1989 r. na terenie województwa gdańskiego;

Przypisy do rozdziału III

94


AIPN Gd, 467/4-7, Sprawa obiektowa kryptonim „Żą-dło” – dotyczy Komitetu Obywatelskiego „Solidar-ność’ w Słupsku; AIPN Ld, 020/17, Sprawa obiektowa kryptonim „Senator” – dotyczy kontroli operacyjnej kampanii wyborczej oraz wyborów do Sejmu i Senatu na terenie województwa sieradzkiego w 1989 r.; AIPN Po, 0038/175, Sprawa obiektowa kryptonim „Elekcja” – dotyczy zabezpieczenia wyborów do Sejmu i Senatu na terenie województwa zielonogórskiego; AIPN Po, 0034/29, Sprawa obiektowa kryptonim „Organizacja” – dotyczy działalności Komitetów Obywatelskich „So-lidarności” na terenie województwa leszczyńskiego w 1989 r.; AIPN Po, 0055/31, Sprawa obiektowa kryp-tonim „Senator” – dotyczy kontroli operacyjnej wy-borów do Sejmu i Senatu w 1989 r. na terenie woje-wództwa konińskiego; AIPN Ra, 08/1068, Sprawa obiektowa kryptonim „Consensus”; AIPN Rz, 036/19, Sprawa obiektowa kryptonim „Cratos” – dotyczy za-bezpieczenia operacyjnego kampanii wyborczej i wy-borów do Sejmu i Senatu w 1989 r. na terenie woje-wództwa przemyskiego; AIPN Rz, 038/22, Sprawa obiektowa kryptonim „Wybory 1989 r.” – dotyczy za-bezpieczenia operacyjnego przygotowań i przebiegu wyborów do Sejmu i Senatu w 1989 r. na terenie wo-jewództwa krośnieńskiego; AIPN Rz, 038/28, Sprawa obiektowa kryptonim „Kolektyw” – dotyczy kontroli operacyjnej Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w Krośnie w 1989 r.; AIPN Sz, 004/21, Sprawa obiek-towa kryptonim „Bis” – dotyczy działalności Komi-tetu Obywatelskiego „Solidarność” w Gorzowie Wiel-kopolskim w związku z wyborami do Sejmu i Senatu w czerwcu 1989 r.; AIPN Sz, 00107/100, Sprawa obiek-towa kryptonim „Parawan” – sprawa założona w celu operacyjnej kontroli Wojewódzkiego Komitetu Oby-watelskiego „Solidarności” w Koszalinie w okresie kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu w czerwcu 1989 r.; AIPN Wr, 037/62, Sprawa obiektowa krypto-nim „Parlament” – dotyczy ochrony i zabezpieczenia przebiegu kampanii wyborczej na terenie wojewódz-twa legnickiego w 1989 r.; AIPN Wr, 036/49, Sprawa obiektowa kryptonim „Senat” – dotyczy zabezpiecze-nia kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu na tere-nie województwa wałbrzyskiego w 1989 r.; AIPN Ka, 030/264, Sprawa obiektowa kryptonim „Skok” – do-tyczy Krajowej Komisji Koordynacyjnej Niezależ-nego Zrzeszenia Studentów na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w 1989 r.;

27 AIPN BU, 01209/47, Biuro Skarg i Listów Urzędu Rady Ministrów. Opinie, uwagi, wnioski dotyczące aktualnej sytuacji politycznej, społecznej, gospodar-czej wybrane z listów skierowanych do premiera Ta-

deusza Mazowieckiego, nadesłane w okresie od 16 do 28 X 1989 r.; AIPN BU, 1585/16459, Opinie, uwagi i wnioski dotyczące aktualnej sytuacji politycz-nej, społecznej i gospodarczej wybrane z listów skiero-wanych do premiera – opracowanie, marzec 1990 r.; AIPN BU, 1585/2425, Sytuacja społeczno-polityczna w kraju we wrześniu 1989 r. Parlament, Rząd, Ko-ściół Rzymskokatolicki, Solidarność ugrupowania opozycyjne – meldunki MSW z 1989 r.; AIPN BU, 1585/4606, Kampania wyborcza do Sejmu i Senatu. Charakterystyki kandydatów, wykazy imienne, pro-gramy rozwoju sytuacji społeczno-politycznej po wy-borach, 1989 r.; AIPN BU, 1585/4609, Rozwój sytuacji społeczno-politycznej po wyborach do Sejmu i Senatu – elementy prognozy, opracowanie z 1989 r.; AIPN BU, 1585/4088, Polska w oczach Zachodu. Sytuacja w kraju. Dyplomaci i korespondenci krajów kapita-listycznych – informacje dzienne Departamentu II za II półrocze 1989 r.; IPN BU, 1585/1649, Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidar-ność”. Wstępna ocena, 1988 r.; AIPN BU, 1585/1635, Pluralizm polityczny w Polsce. Analiza skutków praw-nego usankcjonowania działalności partii politycz-nych w 1989 r.

28 Przede wszystkim są to informacje dzienne spo-rządzane wspólnie przez Zespół Informacyjny Gabi-netu Ministra Spraw Wewnętrznych oraz Biuro Śled-cze MSW. Dla przykładu można wymienić: AIPN BU, 1585/16339, Sytuacja społeczno-gospodarcza w kraju w maju 1990 r. Petycja – Solidarność 80 do Parla-mentu i Rządu, wyciągi z meldunków i szyfrogra-mów WUSW, 1990 r.; AIPN BU, 1585/16350, Sytu-acja w Polsce. Wyciągi z materiałów, szyfrogramów nadsyłanych przez jednostki resortu spraw wewnętrz-nych do Gabinetu Ministra, meldunki informacyjne, 1989-1990; AIPN BU, 01209/42, Informacje dzienne z 1990 r.; AIPN BU, 01438/5, Materiały dotyczące sy-tuacji i wydarzeń społeczno-politycznych w Polsce w latach 1989-1990.

29 Wśród fi lmów, najwięcej ciekawych materiałów za-chowało się w Oddziałowym Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Krakowie. Dla przykładu są to następujące pozycje: AIPN Kr, 182/18, t. 26, Demonstracja działaczy NZS i KPN w Krako-wie, 13 I 1989 r.; AIPN Kr, 182/18, t. 28, Wiec wybor-czy NSZZ „Solidarność” w Krakowie w 1989 r.; AIPN Kr, 182/21, t. 10, Wiec KPN przed wyborami parla-mentarnymi, Rynek Główny w Krakowie, 3 V 1989 r.; AIPN Kr, 182/21, t. 14, Wiec KPN przed wyborami parlamentarnymi, Rynek Główny w Krakowie, 19 V


95

1989 r.; AIPN Kr 182/21, t. 15, Wiec wyborczy Komi-tetu Obywatelskiego „Solidarność” przed Centrum Administracyjnym Huty im. Lenina, 30 V 1989 r.

30 AIPN Bi, 477/10, Zbiór fotografi i – zdjęcia kandy-datów do Sejmu i Senatu z listy Komitetu Obywatel-skiego z Suwałk z okresu kampanii wyborczej 1989 r.; AIPN Po, 889/6 – dar prywatny: Barbara Ciężka: Al-bum zawierający fotografi e m.in. Biuro Wyborcze Komitetu Obywatelskiego, maj 1989 r., manifesta-cja przed wyborami, Poznań, maj 1989 r.; AIPN Rz, 276/18, Zbiór Jana Kota, Fotografi e dotyczące spo-tkań z wyborcami kandydatów Komitetu Obywatel-skiego „Solidarność”, 1989 r.

31 Dla przykładu: AIPN BU, 01373/25, 26,27,30 – plakaty i afi sze wyborcze; AIPN Bi, 01/75, t. 2, Apel Lecha Wałęsy o udział w wyborach i oddanie głosów na kandydatów Komitetu Obywatelskiego „Solidar-ność”, Gdańsk, maj 1989 r.; Ulotka Komitetu Oby-watelskiego „Solidarność”: „Jak głosować na kan-dydatów Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”; List Lecha Wałęsy „Obywatele Rzeczypospolitej!, Przyjaciele „Solidarności”; AIPN Bi, 01/75, t. 3, Li-sty Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” do wy-borców narodowości ukraińskiej i litewskiej w języ-kach ukraińskim i litewskim oraz ich tłumaczenia na język polski w formie ulotek, 27 IV 1989 r.; AIPN Bi, 397/413, Zbiór ulotek Kornela Morawieckiego, 1989 r. Ulotki: Kornel Morawiecki „Poprzyj mnie” – Solidarność Walcząca Oddział Trójmiasto; AIPN Bi, 477/273 Zbiór ulotek i plakatów; AIPN By, 463/27, Kolekcja Jana Perejczuka, Ulotki, programy wybor-cze dotyczące wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 r., wyborów prezydenckich w 1990 r., wyborów parlamentarnych w 1991 r.; AIPN Gd, 528/111, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Jak głoso-wać na kandydatów Komitetu Obywatelskiego So-lidarność – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/115, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Głosuj na Solidarność WYBORY ‘89 Komitetu Obywatel-skiego Gdańsk – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/120, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Szansa Solidarność Wybory do Sejmu i Senatu 4 VI 1989 r. Regionalnego Komitetu Obywatelskiego w Słupsku – plakat; AIPN Gd, 528/121, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Głosuj z Nami. Komitet Obywa-telski Solidarność – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/122, Dar prywatny: Edward Müller, Piotr Müller, Solidar-ność Z PODZIEMIA DO ZWYCIĘSTWA, Solidar-ność WYBRAŁEM I WYGRAŁEM – plakat; 1989; AIPN Gd, 528/123, Dar prywatny: Edward Müller,

Piotr Müller, 0%... 35%... 100% Solidarność – plakat; 1989; AIPN Gd, 753/938, Wybory ‘89 (skrócony po-radnik praktyczny); 1989r.; Dar prywatny: Paweł Do-wżenko; AIPN Ka, 400/1, Akta Komisji Rewizyjnej Gliwicko-Zabrzańskiego Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”, 1989-1990; AIPN Ka, 473/49, Akta Regionu Częstochowskiego NSZZ „Solidarność” do-tyczące wyborów prezydenckich w 1990 r. i kandyda-tów NSZZ „Solidarność”; AIPN Kr, 283/18, Zbiór Macieja Gawlikowskiego, Wybory do Sejmu i Senatu w 1989 r. – ulotki i plakaty wyborcze KPN; AIPN Ld, 464/210, t. 2, Plakaty i obwieszczenia; AIPN Ld, 464/210, t. 3, Plakaty i obwieszczenia; AIPN Ld, 464/204, Materiały wyborcze z 1989 r.; IPN Rz 162/52, Zbiór Jana Partyki, Plakaty dotyczące wybo-rów parlamentarnych nawołujące do poparcia „Soli-darności” z 1989 r.; AIPN Wr, 142/22, Zbiór Leszka Budrewicza, Ulotki i pisma bezdebitowe dotyczące NSZZ „Solidarność” oraz druki okołowyborcze, 1989-1990; AIPN Wr, 363/5, Zbiór Tomasza Balbusa, Wy-borcze materiały propagandowe (czasopisma, ulotki, ogłoszenia, plakaty), 1989-1997.

32 Najliczniejszy zbiór prasy z terenu całego kraju z okresu lat 1989-1990 jest przechowywany w Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów w War-szawie. Czasopisma znajdują się w zbiorze oznaczo-nym numerem AIPN BU, 1042. Dodatkowo, warto nadmienić, że w każdym z oddziałowych biur udo-stępniania i archiwizacji dokumentów na terenie kraju znajdują się rozproszone lub scalone zbiory prasy z tego okresu.


IVPanel Demokracja parlamentarna

w praktyce pierwszych lat transformacji

ustrojowej. Archiwa klubów

parlamentarnych, biur poselskich

i partii politycznych.

98


panelu będziemy mówić o sprawach niezwy-

kle istotnych, dotyczących działalności pol-

skiego parlamentu, klubów poselskich, biur

poselskich, a także partii politycznych. Znajo-

mość procedur, podstaw prawnych działania

i umiejętność radzenia sobie z reguły z dość

trudnym problemem, jakim jest postępowa-

nie z dokumentami, materiałami archiwal-

nymi przez ludzi głęboko zaangażowanych

w bieżącą działalność polityczną jest sprawą

dość złożoną. Jako Naczelny Dyrektor Archi-

wów Państwowych przywiązuję do tego nie-

zwykłą wagę.

Będziemy się obracać w dwóch płaszczy-

znach. Z jednej strony parlament Rzeczy-

pospolitej i wytwarzane w związku z jego

funkcjonowaniem materiały archiwalne są

Moderatordr hab. Władysław StępniakNaczelny Dyrektor Archiwów Państwowych

Zwróciłem uwagę w czasie dyskusji na pewną

nieroztropność mojego przyjaciela, Tade-

usza Krawczaka, który zawarł porozumienie

z Regionem Mazowsze Solidarności, dzięki

czemu zbiory kierowanego przez niego archi-

wum zostały wzbogacone o niezwykle cenne

akta i stało się to bez uszczerbku dla Regio-

nu Solidarności, bo nie były to akta zwią-

zane ze statutową działalnością związku.

Niemniej jest to sytuacja, która uzmysławia

potrzebę przestrzegania pewnych reguł i re-

gulacji dotyczących zarządzania dokumenta-

mi i ich rozmieszczania. Tutaj w ramach tego

Moderator dr hab. Władysław Stępniak Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.

Panel Demokracja parlamentarna w praktyce pierwszych lat transformacji ustrojowejArchiwa klubów parlamentarnych, biur poselskich i partii politycznych

99

niewątpliwie częścią państwowego zasobu

archiwalnego, którym zarządzają Szefowie

Kancelarii Sejmu i Senatu. Tutaj mamy do

czynienia z wydzieloną dziedziną działal-

ności archiwalnej. Z drugiej natomiast stro-

ny – zupełnie słusznie pod względem mery-

torycznym – postawiliśmy w ramach tego

panelu partie polityczne, które żadnym

czynnikom państwowym w systemie demo-

kratycznym podlegać nie mogą, ale są zobo-

wiązane do określonych zachowań i postępo-

wania. Pełniąc funkcję Naczelnego Dyrektora

Archiwów Państwowych jestem obciążany

misją szerzenia informacji o tym, jak należy

postępować z materiałami archiwalnymi, jak

się zachowywać i informować także o tym,

w jakim zakresie struktury państwowe mogą

być pomocne.

Dzisiejszy panel skoncentrujemy na okre-

sie wyznaczonym datami projektu „Archiwa

Przełomu 1989-1991”. W trakcie rozmów z ko-

legami z archiwów państwowych, którzy pyta-

ją o daty początkowe i końcowe tego projektu,

odpowiadam: za końcową uznałbym 27 paź-

dziernika 1991 roku, kiedy w Polsce zostały

przeprowadzone pierwsze w pełni demokra-

tyczne wybory, demokratyczne aż do prze-

sady, jeśli zważyć, iż w Sejmie znalazło się

29 partii politycznych. Jako Polacy możemy

mieć dużą satysfakcję, stało się to na ponad ty-

dzień przed upadkiem Związku Sowieckiego,

i już wtedy byliśmy państwem w pełni demo-

kratycznym. Problemy cezury początkowej

wywoływać będą dwojakiego rodzaju wąt-

pliwości i spory: natury politycznej i natury

politologiczno-historycznej. Dla mnie takim

początkiem będzie jednak zainaugurowanie

obrad Okrągłego Stołu i wokół tych cezur po-

winna toczyć się – taką mam propozycję –

nasza dzisiejsza dyskusja.

Paneliści: pan Henryk Wujec i prof. To-

masz Nałęcz – parlamentarzyści, weterani

polskiej sceny politycznej, dzisiaj z ich do-

świadczenia i wielkiej wiedzy korzysta Pre-

zydent Rzeczypospolitej. Z całą pewnością

usłyszymy od Panów bardzo wiele na temat

tego, jak kształtowała się polska scena poli-

tyczna w okresie przełomu i jakie były po-

czątki funkcjonowania parlamentu. Obok

tego wysłuchamy wystąpień osób ściśle już

odpowiedzialnych za materiały archiwalne,

za powstającą dokumentację, osób kierują-

cych archiwami.

Dyrektor Tadeusz Krawczak już dzisiaj

informował o działaniach Archiwum Akt

Nowych w odniesieniu do archiwaliów So-

lidarności. Pani Bożena Żmuda powie nam

o tym, a osobiście czekam na tę informację

z ogromnym zainteresowaniem, jak prezen-

tują się problemy dokumentacji klubów par-

lamentarnych i biur poselskich. Otwiera się

przed nami płaszczyzna do dyskusji: gdzie

te akta powinny być przechowywane? Czy

w terenie – jeżeli w terenie to gdzie? W ar-

chiwach państwowych, nasuwa mi się mimo

wszystko odpowiedź, i oczywiście w archi-

wach klubów parlamentarnych. Pani Agata

Karwowska-Sokołowska przekaże informa-

cję o działalności Biura Analiz i Dokumenta-

cji w Kancelarii Senatu.

100


Świadkowie i świadectwa czasu przełomu

Henryk Wujecdoradca Prezydenta RP

Wprawdzie nie jestem archiwistą, bo z wy-

kształcenia jestem fi zykiem, ale znany byłem

z tego, że zawsze wszystkie papiery przecho-

wywałem i nosiłem ze sobą. Jacek Kuroń

jeszcze w czasach opozycyjnych, przed

1980 rokiem, ukuł takie powiedzenie, że SB

będzie miała ze mną wygodnie, dlatego

że wystarczy tylko wszystkie te papiery ład-

nie wpiąć w akta i akt oskarżenia jest gotowy.

Część z nich się zachowała.

Chciałem nawiązać do 4 i do 18 czerwca

1989 roku, czyli do momentu pojawienia się

nowo wybranego parlamentu, ale najpierw

wrócę do początków Okrągłego Stołu, mimo

że było na ten temat oddzielne wystąpienie.

Odgrywałem pewną rolę przy organizowa-

niu Okrągłego Stołu. Byłem „sekretarzem

do spraw Okrągłego Stołu przy Lechu Wałę-

sie”, a nazwa funkcji wzięła się stąd, że wów-

czas nie było jeszcze wolno używać nazwy

Solidarność, bo Solidarność dopiero miała

być wynikiem kontraktu. Dostałem piecząt-

kę z taką właśnie nazwą od wicedyrektora

Aleksandra Pęszki z PRON, dzięki tej pie-

czątce powstały wszystkie inne pieczątki

Solidarności. Jak miało się już jedną piecząt-

kę, to można było pójść po dowolną piecząt-

kę na Nowy Świat, tam gdzie je wytwarzali.

Wystąpienie Henryka Wujca doradcy Prezydenta RP. Widoczni na zdjęciu: prof. Tomasz Nałęcz doradca Prezydenta RP i wicemarszałek Senatu Jan Wyrowiński, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki.


101

Dostałem więc taką dziwną pieczątkę i od-

powiadałem za przygotowanie naszej stro-

ny – bardziej technicznie, organizacyjnie

– do Okrągłego Stołu. Obrady rozpoczęły się

6 lutego – tu w tej Sali Kolumnowej, na dole

stał Kiszczak i tam wszystkich witał – niektó-

rzy tego unikali i chowali się gdzieś po bo-

kach, żeby się z nim nie przywitać. Następnie

przez dwa miesiące toczyły się bardzo inten-

sywne obrady.

Jeśli chodzi o dokumentację solidarno-

ściową – o tym już mówiłem – nie ma takiej

pełnej dokumentacji, w sensie dokładne-

go zebrania wszystkich dokumentów. Nie

było przecież siedziby komitetu, korzystali-

śmy z gościnności Klubu Inteligencji Kato-

lickiej, ale każdego dnia z obrad i spotkań

poszczególnych stołów i podstolików przygo-

towywaliśmy biuletyn, który potem w cało-

ści funkcjonował jako zszywka. Gdzie on jest

dziś, tego nie wiem, ale na pewno jest dostęp-

ny, bo powstawał nie w jednym tylko w wielu

egzemplarzach. A potem jeszcze wydaliśmy

oddzielną publikację Kto jest kim przy Okrągłym Stole – bardzo starannie przygotowano wywia-

dy, informacje, kto czym zajmował się z na-

szej strony. Wydaliśmy również Porozumienia

Okrągłego Stołu w formie ofi cjalnego doku-

mentu. Sądzę, że jeszcze jest sporo materia-

łów do odnalezienia, także wśród osób, które

brały udział w pracach przy Okrągłym Stole,

ponieważ oprócz wspólnych działań mate-

riały były przygotowywane w mieszkaniach

prywatnych. Po pierwsze, nie mieliśmy loka-

lu, a po drugie, z powodu pewnej konspiracji,

żeby jednak strona rządowa nie wszystko wie-

działa od razu… Poza tym zawsze ktoś, najczę-

ściej sekretarz zespołu, robił notatki z obrad,

które później były wykorzystywane. Czy one

się zachowały, tego nie wiem.

Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu,

5 kwietnia 1989 roku dostaliśmy siedzibę

przy ulicy Fredry, przy Teatrze Wielkim. Ko-

mitet Obywatelski „Solidarność” zamienił się

wówczas w Komitet Wyborczy „Solidarność”

w wyniku decyzji Krajowej Komisji Wyko-

nawczej Solidarności. Pierwsze spotkanie

Krajowej Komisji Wykonawczej Solidarności

po Okrągłym Stole odbyło się konspiracyjnie

wkrótce po obradach w kościele Dzieciątka

Jezus na Żoliborzu, dzięki księdzu probosz-

czowi Romanowi Indrzejczykowi (później był

kapelanem u Prezydenta Lecha Kaczyńskie-

go). Podczas tego spotkania doszło do dra-

matycznych spięć, ponieważ nikt z działaczy

Solidarności nie chciał być kandydatem

na posła lub senatora, i dopiero w wyniku

dość twardych słów, jakie wypowiedział Lech

Wałęsa, i jeszcze bardziej mocnych – Jacka

Kuronia ten opór został przełamany. Tak

rozpoczęła się praca Komitetu Wyborczego

„Solidarność”, która jest już znacznie lepiej

udokumentowana. Był już lokal, byli łączni-

cy z każdym regionem, bo nie mieliśmy tele-

fonów – ale to wszystko później przebadała

Inka Słodkowska – chyba wszystkie teczki po-

szczególnych łączników się zachowały.

Dopóki byłem sekretarzem Komitetu Wy-

borczego, starałem się wszystko starannie

przechowywać, a najtrudniejszy czas przypa-

dał właśnie na akcję wyborczą. Dochodzimy

do momentu, który mnie bezpośrednio do-

tyczy w kontekście tematu naszego semina-

rium – co działo się po wyborach, po 4 i po 18

czerwca 1989 roku, w swego rodzaju okresie

przejściowym. I to jest najciekawsza sprawa,

bo to jest moment rzeczywistego przełomu,

zaskoczenia dla strony rządowo-partyjnej,

która inaczej widziała przyszłość po obra-

dach Okrągłego Stołu, i zaskoczenia dla nas,

dlatego że my szliśmy do wyborów jako opo-

zycja. Przygotowaliśmy program opozycyjny,

zapowiadaliśmy, że będziemy testować, pilno-

wać, sprawdzać, ale w programie nie było nic

o rządzeniu. Decyzja narodu, społeczeństwa,

102


spowodowała, że strona partyjno-rządowa zo-

stała znokautowana, bo tylko jeden kandydat

Solidarności nie przeszedł z całej puli, w któ-

rej Solidarność mogła uczestniczyć. To ozna-

czało, że po 4 czerwca 1989 roku świat się

zmienił, że trzeba podjąć decyzje, poczuć się

odpowiedzialnym za Polskę.

Musiał się ukonstytuować OKP, a gdzie

mógł to zrobić? Nie miał sali, więc na po-

czątku spotykał się w Auditorium Maximum

Uniwersytetu Warszawskiego. Kto zwołał

pierwsze posiedzenie? Lech Wałęsa, chociaż

nie był parlamentarzystą. Na tym pierwszym

spotkaniu ustalano, kto zostanie przewod-

niczącym Klubu (Bronisław Geremek), kto

sekretarzem (Henryk Wujec), i to jest udoku-

mentowane, bo działał sekretariat tworzące-

go się w marszu OKP. Trudniejsze spotkania

w mniejszym gronie odbywały się w Sekreta-

riacie Episkopatu na Skwerze ks. kardyna-

ła Stefana Wyszyńskiego i rzeczywiście były

to niesłychanie ważne spotkania. Tam docho-

dziło do istotnych decyzji, tam na przykład

rozstrzygała się kwestia, kto będzie kandy-

datem Solidarności na prezydenta – zanim

jeszcze ta sprawa ostatecznie się wyjaśniła.

Tam Lech Wałęsa zgłosił między innymi,

że to może być on. To spowodowało olbrzy-

mie przerażenie ze strony arcybiskupa Bro-

nisława Dąbrowskiego, przerwano obrady,

odbyły się dalsze spotkania, już bardziej ku-

luarowe, potem Lech trochę zmienił swoją

decyzję, powiedział, że będzie na Sali Sejmo-

wej, i zobaczymy kto zostanie wybrany, a jeśli

nie dojdzie do żadnego wyboru, to wtedy lu-

dzie go zgłoszą. Takie bardzo trudne decyzje

były wtedy podejmowane, ale nie wiem, czy

są one udokumentowane, bo to było całkowi-

cie nieformalne spotkanie. Być może jest ono

udokumentowane przez służbę Episkopatu,

ale na pewno byłoby bardzo ciekawe poznać,

jak wtedy dochodziło do tak ważnych decyzji.

Kiedy OKP został formalnie klubem par-

lamentarnym otrzymaliśmy pomieszcze-

nia w budynku Sejmu, na początku bardzo

skromne. Wtedy zaczął już funkcjonować

normalny sekretariat klubu i z tego okresu

są protokoły, stenogramy, nagrania – ta cała

olbrzymia praca klubowa jest udokumento-

wana. Za chwilę powiem, co się z tym stało,

tylko zwracam uwagę, jak bardzo ważny był

ten moment rozpoczęcia pracy, jak działo

się to w marszu, i jeszcze ten moment, w któ-

rym pojawiła się słynna propozycja premie-

ra Mazowieckiego. Było to rozstrzygane

na posiedzeniu prezydium klubu w Sejmie,

kiedy Wałęsa przyszedł i zgłosił trzy kandy-

datury: Kuronia, Geremka i Mazowieckiego.

Wszyscy trzej byli przesłuchiwani i po całej

tej dyskusji Wałęsa powiedział, że zdecydu-

je, kto będzie kandydatem. Moim zdaniem

od początku oczywiście wiedział, że będzie

to Mazowiecki. OKP kandydaturę zaakcep-

tował, jednak najpierw proponował Lecho-

wi: „To ty zostań premierem”, ale Lech w tym

czasie nie chciał przyjąć propozycji, powie-

dział: „Ja muszę być w odwodzie, nie wiado-

mo, co się z tym wszystkim stanie, czym to się

wszystko zakończy i musi być rezerwa”. Wów-

czas się nie zdecydował.

Można patrzeć na ten okres w dwojaki spo-

sób: z jednej strony widać pracę OKP, całą

tą wielką pracę reformatorską nad zmianą

ustroju gospodarczego i formalnopaństwo-

wego, przygotowania zmiany konstytucji…

Ale z drugiej strony trzeba też widzieć dzia-

łalność rządu, plan Balcerowicza itd. Czyli

trzeba mieć w dokumentach i to, co było

w rządzie, i to, co było w parlamencie. Wia-

domo, że to wszystko, co było w parlamencie,

jest zachowane natomiast, jeśli chodzi o rząd,

to jest mi trudniej powiedzieć, bo się tym nie

zajmowałem.


103

Wrócę do interesującego nas wszystkich

wątku, to znaczy, w którym momencie poja-

wiła się sławna wojna na górze, bo przecież

to Lech Wałęsa zgłosił Tadeusza Mazowiec-

kiego na premiera i darzył go pełnym zaufa-

niem. Tymczasem początek wojny na górze

zaczął się od razu, jak tylko Mazowiecki zo-

stał premierem. Tylko to były takie nieśmiałe

początki, poszło o rolę Jarosława Kaczyńskie-

go, który w tamtym czasie sądził, że będzie

jakby nadpremierem, czyli będzie wysłanni-

kiem Lecha Wałęsy, który będzie mówił Ma-

zowieckiemu, co trzeba zrobić w rządzie,

itd. Mazowiecki nie jest człowiekiem, który

mógłby dać się postawić w podobnej sytuacji,

i zaproponował Jarkowi Kaczyńskiemu trzy

możliwości do wyboru: albo będzie zastępcą

prokuratora generalnego, albo szefem cenzu-

ry, albo chyba wojewodą elbląskim, ale żadna

z tych propozycji nie została przyjęta przez

Jarka Kaczyńskiego, który obraził się. Lech

Wałęsa – chcąc mu trochę osłodzić tę sytu-

ację, a trochę na złość Mazowieckiemu – zro-

bił go szefem tygodnika „Solidarność”. I tak

zaczął się ten pierwszy konfl ikt, chociaż póź-

niej wkładaliśmy wiele wysiłku, aby ten kon-

fl ikt zażegnać np. zorganizowaliśmy wielką

konferencję w grudniu 1989 roku pod tytu-

łem „Etos Solidarności” gdzie – to też jest

udokumentowane – była próba scalenia dzia-

łań Solidarności. Jak wiadomo, cała ta wojna

na górze zakończyła się rozłamem klubu.

Bronisław Geremek przestał być przewod-

niczącym OKP, a został nim obecny senator

Mieczysław Gil.

Kiedy już – skracam tę moją wypowiedź –

kończyła się kadencja Sejmu kontraktowego,

trzeba było coś zrobić z tymi wszystkimi do-

kumentami i to jest moja zasługa, bo przecież

nie byłem archiwistą, nie wiedziałem, jakie są

przepisy prawa, co trzeba zatrzymać, a czego

nie, natomiast uważałem, że wszystkie doku-

menty trzeba zachować i przekazać. Tylko

komu, gdzie? Do Senatu! Bo cieszył się on peł-

nym zaufaniem, uważaliśmy, że jest to nasz

Senat, i tam możemy oddać archiwalia. Po-

rozumiałem się z Jackiem Michałowskim

i z Wojtkiem Sawickim, informując, że wszyst-

ko im przekazujemy, po prostu wszystko, en bloc. Nic tam nie było sprawdzane czy są

to materiały prywatne, czy może są tajne do-

kumenty, wszystko poszło, w tym również

wiele dokumentów z czasów Komitetu Oby-

watelskiego, bo były razem trzymane. W póź-

niejszych latach niektórzy moi szefowie mieli

wielkie pretensje, że nie zastrzegłem, żeby

te archiwa otworzyć dopiero po dwudziestu

czy po pięćdziesięciu latach. Tak przekaza-

łem, jak to było, w całości. Teraz nie wiem, ile

jest metrów tej dokumentacji w Senacie, ale

to archiwum jest dostępne i można z niego

korzystać. Zgodnie z prawem najpierw jed-

nak trzeba pytać mnie o zgodę, ale nikomu

nie odmówiłem, tak że jest to po prostu czy-

sta formalność.

Jeśli w takcie realizacji projektu „Archiwa

Przełomu” znajdą się jeszcze jakieś inne do-

kumenty, to warto je dołączyć do istniejącego

zbioru, żeby powstało pełne archiwum – świa-

dectwo całej naszej pracy, jaka się w tamtym

czasie odbyła.

Moderatordr hab. Władysław Stępniak

Pana wypowiedź uzmysławia dwa dość istotne

fakty. Pierwszy, że żadne dokumenty ofi cjal-

ne nie oddają do końca procesu historyczne-

go – w związku z tym miałbym sugestię, aby

ta wypowiedź pana Henryka Wujca została

zamieszczona na stronie „Archiwów Przeło-

mu”, jako źródło wywołane przez organiza-

torów sesji. I druga refl eksja to taka, że żadne

przepisy prawa też nie są do końca w stanie

zadecydować o tym, gdzie powinny być prze-

kazywane dokumenty. Odnosi się to do tego

104


okresu, który przeżywaliśmy i mam nadzie-

ję, że w przyszłości nie pojawią się podobne

niejasności.

Jan WyrowińskiWicemarszałek Senatu

Dzisiejszą wypowiedź Henryka Wujca

uznajmy za dokument historyczny. Zwra-

cam uwagę, że za każdym razem, kiedy mówi

o tamtym okresie, słyszymy coś nowego. Wcze-

śniej, na przykład, nie wiedziałem, że jest on

ojcem założycielem „Archiwum Przełomu”,

bo faktycznie tak jest.

Czasy przełomu mają to do siebie, że są źle udokumentowane

Prof. Tomasz Nałęczdoradca Prezydenta RP

Nie ukrywam, że jestem znacznie mniej

zdecydowanym optymistą niż mój przyja-

ciel Henryk Wujec, który mówi: „Wszyst-

ko to jest”. Tak, to, co nosił w swojej torbie,

to jest… Natomiast sądzę, że jest to raczej szla-

chetny wyjątek niż reguła, że za dużo materia-

łów archiwalnych nie ma, bo czasy przełomu

mają to do siebie, że są źle udokumentowane.

Tak bywało w wielu epokach, gdyż dokumen-

Wystąpienie prof. Tomasza Nałęcza doradcy Prezydenta RP. Widoczni na zdjęciu: dr hab. Władysław Stępniak i Henryk Wujec, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki


105

tacja archiwalna odzwierciedla tę rzeczywi-

stość, która jest, a nowa jeszcze nie zaistniała,

więc w praktyce stare kanały już nie działają,

nowe jeszcze nie zostały uruchomione i stąd

brak dokumentów czasu przełomu. Zwłasz-

cza ten nasz przełom – nie badam go źródło-

wo, ale staram się czytać opracowania na ten

temat, tym bardziej, że prace naukowe doty-

czące lat 1989-1991, można by policzyć na pal-

cach jednej ręki. Jest mnóstwo literatury, ale

takiej trochę wydumanej, wspomnieniowej,

w większości powtarzającej różne sądy. Moim

zdaniem, nie przypadkowo profesjonalni hi-

storycy bardzo nieśmiało na ten grunt wkra-

czają, także z powodu kłopotów źródłowych.

To była pierwsza uwaga.

Druga uwaga: złe udokumentowanie rze-

czywistych decyzji – nie mówię o lawinie ma-

teriału źródłowego, ciężarówkami można

by wozić, całe życie można byłoby spędzić

na czytaniu – chodzi o te najciekawsze do-

kumenty, które pokazują istotę sprawy, istotę

problemu, a tej dokumentacji nie ma. A nie

ma moim zdaniem także dlatego, że elity

solidarnościowe jednak miały wtedy zako-

dowane głęboko w świadomości – Henryk

Wujec zawsze był idealistą – że papier zawsze

może być wykorzystany przeciwko człowie-

kowi. Nie było przecież poczucia stabilności

w tamtych czasach, nie było jeszcze wiadomo,

na co ta dokumentacja, jak będzie wykorzy-

stana, jakiemu celowi będzie służyła.

Druga strona, partyjno-rządowa, już się

rozmagnesowała, to już był czas, kiedy za-

częto palić dokumenty, a skoro się je paliło,

to po co było wytwarzać nowe i to na siebie?

Tak to niestety wyglądało. W tamtym okresie

funkcjonowałem po drugiej stronie baryka-

dy i widziałem nastroje, które nie zachęca-

ły do tego, żeby dokumentować wydarzenia,

tylko żeby zacierać wszystko, co było można

– wszelkie ślady tego, co się robiło w przeszło-

ści i tego, co się robi na bieżąco. A przecież do-

kumentację wytwarza się dla pewnego stanu

wyobrażeń, jak powinno być.

Potwierdzi to zapewne dokumentacja biur

poselskich, która przede wszystkim ma cha-

rakter fi nansowo-sprawozdawczy, bo wia-

domo, że poseł czy jego biuro o nią głównie

dba, natomiast to, co jest istotą działania,

co by nas interesowało, czyli polityka, w do-

kumentacji poselskiej w ogóle nie występuje.

Dlatego moim zdaniem dokumentacja tego

niezwykle ważnego momentu przełomowego

dla Polski, z której zazwyczaj korzysta histo-

ryk, jest bardzo marna i tym bardziej należy

ją wykorzystywać.

Także na naszej konferencji mieliśmy

do czynienia z bardzo charakterystycznym

przekazem źródłowym – moim zdaniem, naj-

wybitniejszy historyk tego okresu, prof. An-

drzej Friszke, nie wiedział, gdzie można

skorzystać z protokołów posiedzeń Rady Mi-

nistrów. To znaczy, że nie ma elementarnej

informacji, elementarnego wykorzystywa-

nia tych materiałów! Tym bardziej chciałbym

pogratulować udanych pomysłów przede

wszystkim pani minister Ewie Polkowskiej

z Kancelarii Senatu oraz mojemu przełożone-

mu Jackowi Michałowskiemu, Szefowi Kan-

celarii Prezydenta RP.

Projekt „Archiwa Przełomu” jest inicja-

tywą trafi oną w punkt. Natomiast po wielu

wystąpieniach na naszej konferencji widzę

pewne pomylenie porządków. Tak naprawdę

nie dyskutujemy o istocie, to znaczy o znako-

mitym projekcie, którego celem jest popula-

ryzacja. „Archiwa Przełomu” są pomysłem

na mądrą, udaną popularyzację pewnego

stanu wiedzy. Rzecz w tym, że nie usłyszałem

na ten temat ani jednego słowa/Usłyszałem

bardzo wartościową, bardzo ciekawą deba-

tę, jak dokumentować ten okres, gdzie są do-

106


kumenty, gdzie są ewentualne luki, czego

nie mamy w archiwach – i trudno się temu

dziwić, bo to jest niesłychanie ważny pro-

blem. Państwo ministrowie, powołując ten

projekt do życia i rozwijając go, uruchomili

pewną maszynerię i w ogóle stworzyli zapo-

trzebowanie, któremu już nie będą mogli

łatwo sprostać. Sytuacja wygląda tak, że z jed-

nej strony jest to, co powinno być – to zna-

czy wybieranie najcenniejszej dokumentacji

z placówek archiwalnych, z instytucji, które

dysponują własnymi archiwami i umieszcza-

nie skanów w Internecie, aby człowiek zainte-

resowany tym okresem mógł otworzyć sobie

taką stronę, a nawet się w niej zaczytać. Nato-

miast widać wyraźnie, że pojawia się drugie,

nie mniej istotne, a może nawet ważniejsze za-

danie, to znaczy uruchomienie poszukiwań

i gromadzenia tej dokumentacji.

W każdym okresie przełomu bezcenne

są kolekcje autorskie. Ludzie mają to do sie-

bie, że będąc świadomi historyczności prze-

żywanego momentu, gromadzą sobie różne

rzeczy. Wielu ciekawych materiałów, zwłasz-

cza w wymiarze dokumentacji politycznej,

oczekiwałbym w osobistych kolekcjach par-

lamentarzystów, dodałbym jeszcze ich wspo-

mnienia, chociaż słusznie ktoś zwrócił uwagę,

że dzisiaj, zbierając relacje, dokumentujemy

z perspektywy ćwierćwiecza pewne bardzo su-

biektywne wyobrażenie o tym, co było w prze-

szłości, ale mimo wszystko historyk sobie

poradzi z dekodowaniem takiego przekazu

wspomnieniowego, od tego ma swój warsztat.

Rozwijanie formuły informacyjnej „Archi-

wów Przełomu” może być zachętą do prze-

kazywania wiadomości, co kto ma, chociaż

tutaj napotykamy na niezwykle kłopotliwą

sytuację związaną z pewną dozą intymno-

ści i tajemnicy. Być może projekt należałoby

uzupełnić o jakieś elementy koordynacyjne

takiego gromadzenia źródeł czy chociażby

o informacje, gdzie one są.

Z kolei jeśli chodzi o dokumentację par-

tii politycznych, klubów parlamentarnych,

to jestem bardzo sceptyczny, uważam, że tam

ciekawych źródeł jest bardzo mało. Henryk

Wujec jest jeden, a nawet jego nie podejrzewa-

łem o pewną lekkomyślność, że on to wszyst-

ko tak zgromadził i bez żadnego sprawdzenia

przekazał. „Bierzcie i wykorzystujcie”. Przepi-

sy archiwalne, na ile je znam, co prawda z póź-

niejszego okresu, ale nie sądzę, żeby bardzo

się zmieniły, dotyczą przede wszystkim doku-

mentacji formalno-fi nansowej. Najistotniejsze

kwestie partie polityczne skrzętnie ukrywały

lub wcale nie dokumentowały, więc próba

coraz większego nagłaśniania, pokazywania

coraz więcej ciekawej dokumentacji za spra-

wą tego projektu, to może być taki refl ektor,

który przyciągnie ludzką uwagę i poskutkuje

łatwiejszym gromadzeniem tej dokumenta-

cji. Innej drogi nie ma, a zasób jest skromny,

bez większej szansy na urzędowe poszerze-

nie. I chyba jesteśmy w ostatnim momencie,

kiedy można jeszcze starać się te braki nad-

robić, bo za dziesięć, dwadzieścia lat będzie

już można tylko ponarzekać, poutyskiwać,

że jeśli chodzi o niektóre kwestie z naszej naj-

nowszej historii to mniej wiemy o pewnych

sporach, debatach, dyskusjach niż o sporach

na dworze Jagiellonów czy Sasów, bo wtedy

o wiele lepiej je dokumentowano niż w latach

1989-1991.


107

Sprzyjało ogromne zaufanie do Senatu

Agata Karwowska-SokołowskaDyrektor Biura Analiz i Dokumentacji, Kancelaria Senatu

Krótko wyjaśnię, jak to się stało, że w takiej

instytucji jak Archiwum Senatu znalazły się

dokumenty, które kilka lat temu stały się za-

lążkiem projektu „Archiwa Przełomu”. Ar-

chiwum Senatu znajduje się w strukturach

Biura Analiz i Dokumentacji. Szczegółowy

zakres jego działania jest określony w regula-

minie organizacyjnym, który wyraźnie mówi:

„Do zadań archiwum należy dokumento-

wanie prac Senatu, czyli przygotowywanie

oraz gromadzenie materiałów wchodzących

w skład Narodowego Zasobu Archiwalnego,

które powstają w toku działalności Senatu,

jego organów oraz pracy biur senatorskich

i Kancelarii Senatu”. Jasne jest, że tak określo-

ny zakres zadań nie pozostawia miejsca na to,

ażeby w zasobach archiwum wyodrębnione-

go, jakim jest Archiwum Senatu, gromadzić

dokumentację partii politycznych, klubów

parlamentarnych czy też dokumentację biur

senatorskich w zakresie innym niż te, o któ-

rych mówił pan prof. Tomasz Nałęcz, czyli

w kwestiach czysto fi nansowych. Natomiast

ciekawe jest to, że w okresie transformacji,

czyli właśnie w latach przełomu ta sytuacja

wyglądała zupełnie inaczej i o tym chcę krót-

ko powiedzieć.

Na telebimie widoczne wystąpienie Agaty Karwowskiej - Sokołowskiej dyrektor Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki

108


Pomysł reaktywacji Senatu pojawił się

w 1989 roku, został skrystalizowany i dopra-

cowany w trakcie obrad Okrągłego Stołu,

a wybory czerwcowe, o których ogromnej roli

dzisiaj wspominano, doprowadziły do po-

wstania w pełni demokratycznej izby wyż-

szej polskiego parlamentu. W tym miejscu

pozwolę sobie na małą dygresję osobistą,

to były moje pierwsze wybory, do których

mogłam pójść dzięki osiągnięciu pełnoletnio-

ści, więc dla mnie podwójnie ważne. Nowa

sytuacja spowodowała konieczność zbudo-

wania od podstaw takiej struktury jak Kan-

celaria Senatu. Ponieważ Senat jako izba

wyższa był obdarzony ogromnym zaufaniem

społecznym – na 100 senatorów 99 pocho-

dziło z obywatelskich klubów parlamentar-

nych, z OKP-ów – to zaufanie i taka wiara

w budowanie nowych instytucji emanowały

i przeniosły się również na Kancelarię Sena-

tu. Miało to fundamentalne znaczenie, kiedy

po wyborach, w listopadzie 1991 roku była

formowana izba wyższa kolejnej kadencji. Po-

jawił się wówczas pomysł, o czym mówił pan

Henryk Wujec, żeby istniejące archiwa prze-

kazać do Kancelarii Senatu.

Przedstawię krótkie kalendarium, jak

to było rozłożone w czasie i jak wyglądało

przekazywanie dokumentów. Część doku-

mentacji związanej z OKP trafi ła do Kance-

larii Senatu na początku 1992 roku. Stało się

to za sprawą pana posła Henryka Wujca oraz

dzięki staraniom ówczesnego dyrektora Biura

Studiów i Analiz, pana Jacka Michałowskie-

go. W lipcu 1992 roku część dokumentacji

OKP oraz Komitetu Obywatelskiego, przy

współudziale pani doktor Ireny Słodkowskiej,

została zapakowana i niejako zabezpieczona

w miejscu złożenia – to był pałac Sobańskich,

siedziba również dzisiaj Instytutu Obywa-

telskiego.

Ta dokumentacja na Wiejską trafi ła nieste-

ty dopiero rok później, to był sierpień 1993

roku. Nie wszystkie dokumenty wcześniej

spakowane i zabezpieczone dotarły do ar-

chiwistów senackich. Przytoczę kilka zdań

z notatki służbowej sporządzonej w Archi-

wum Senatu w 1993 roku: „Ślady po zawarto-

ści kartonów znaleźliśmy w koszu na śmieci.

Część akt była przemielona. Nie udało nam

się ustalić, kiedy to mogło nastąpić, w jakim

celu oraz przez kogo”. Natomiast warto po-

wiedzieć, że dzięki staraniom osób, o któ-

rych już wspomniałam, oraz dodatkowo

Wojciecha Orłowskiego w Archiwum Senatu

zgromadzono między innymi: materiały z po-

siedzeń Obywatelskiego Klubu Parlamen-

tarnego oraz z posiedzeń Prezydium OKP,

pocztę pana posła Bronisława Geremka,

stenogramy obrad Komisji Spraw Zagra-

nicznych, listy do przewodniczącego, pana

Mirosława Gila, obecnego senatora, raporty

fi nansowe, zapisy ze spotkań członków sej-

mowej Komisji Kultury i Środków Przekazu,

a także w ramach Komitetu Obywatelskiego,

między innymi: materiały z zebrania inaugu-

racyjnego przy przewodniczącym Solidarno-

ści panu Lechu Wałęsie, pisma Prezydenta

Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie działal-

ności Komitetu, a także dokumenty dotyczą-

ce wyborów samorządowych. Odwołując się

do wypowiedzi pani doktor Inki Słodkow-

skiej o tym rdzeniu transformacji i o bardzo

ważnej roli struktur samorządowych, przypo-

mnę, że sam pomysł reformy samorządowej

był przygotowany właśnie przez Senat I ka-

dencji. Prace legislacyjne nad tymi ustawami

toczyły się w trybie ekspresowym, co było za-

sługą głównie pana prof. Jerzego Regulskie-

go, który wówczas przewodniczył Komisji

Samorządu Terytorialnego i pozwolił na to,

że tempo i komfort tych prac były naprawdę

zupełnie niespotykane.


109

Do tych dokumentów, które przykładowo

wskazałam, w późniejszym czasie dołączono

jeszcze inne materiały, między innymi archi-

wum Unii Demokratycznej. Dla zobrazowa-

nia tego liczbami – to bardziej przemawia

do archiwistów – łącznie jest 1049 jednostek

aktowych, to jest prawie 15 metrów bieżących,

201 kaset magnetofonowych i 18 szpul.

Na dokumenty, które są zgromadzone

w Kancelarii Senatu, można spojrzeć jesz-

cze według innego klucza. Pamiętając, że 99

miejsc na 100 zajmowali członkowie OKP,

można uznać, że właściwie prace całej izby

wyższej w tym okresie były niejako pracami

klubowymi i w zakresie prac legislacyjnych,

i związanych ze szczególnymi uchwałami oko-

licznościowymi. Jest na to pełna dokumen-

tacja przechowywana w Archiwum Senatu.

Tworzą ją również materiały z posiedzeń,

oczywiście nie tylko plenarnych Senatu, także

z posiedzeń prezydiów, zwłaszcza tych komi-

sji, które w tamtym czasie były najbardziej

obłożone pracą – ich prace były najbardziej

intensywne z punktu widzenia konieczno-

ści przeprowadzenia reform gospodarczych

i ustrojowych. Na przykład były to charakte-

rystyczne dla tej kadencji: Komisja Ustawo-

dawstwa Gospodarczego, Komisja Kultury

i Środków Przekazu, Nauki i Edukacji Naro-

dowej, wspomniana już przeze mnie Komisja

Samorządu Terytorialnego. Są również do-

kumenty z wojewódzkich biur poselsko-se-

natorskich, przykładowo z takich miast jak:

Warszawa, Siedlce i Bydgoszcz.

Bardzo ciekawa sprawa związana jest

z tym, że I kadencja przyciągnęła do Sena-

tu bardzo silne osobowości i indywidual-

ności, które wchodziły w skład Prezydium

Senatu. Marszałek Senatu I kadencji pan

Andrzej Stelmachowski, wicemarszałkowie:

pan Józef Ślisz, pani Zofi a Kuratowska i pan

Andrzej Wielowieyski. To były osoby, które

poza działalnością związaną z pracami Sena-

tu prowadziły własną działalność polityczną,

związkową. Dokumenty z nimi związane po-

kazują, że ten przełom, który nastąpił na sce-

nie politycznej był właściwie nieunikniony,

tak więc pewien obraz tamtego czasu został

zachowany w Archiwum Senatu.

Dominuje dokumentacja księgowa, a gdzie jest reszta?

Bożena Żmudanaczelnik Archiwum Sejmu w Bibliotece SejmowejKancelaria Sejmu

Archiwum Sejmu wchodzi w skład Bibliote-

ki Sejmowej, której dyrektorem jest pan dok-

tor Wojciech Kulisiewicz. Archiwum jest jej

wydziałem. Już na wstępie muszę zgodzić

się z panem prof. Tomaszem Nałęczem, po-

nieważ znam dokumentację biur poselskich

z X kadencji, która została nam przekaza-

na. Prawdopodobnie wiązało się to, jak już

wspomniano na początku, z brakiem zaufa-

nia do organu, jakim wówczas był Sejm. Po-

słowie niezbyt chętnie oddawali wytworzoną

lub zgromadzoną przez siebie dokumentację

do sejmowego archiwum, które w tamtych

czasach budziło chyba złe skojarzenia. Mogła-

bym z tym polemizować, dlatego że archiwi-

ści, bez względu na to, gdzie pracują, w jakich

archiwach odpowiadają za dokumenty, mają

pewną, moim zdaniem ważną, misję do speł-

nienia i zawód ten powinien być traktowany

jak szeroko rozumiany zawód zaufania pu-

blicznego.

Dwa słowa o przepisach określających or-

ganizację i sposób działania zarówno biur, jak

i klubów poselskich.

110


Kwestie związane z funkcjonowaniem klu-

bów i biur poselskich regulowane są aktami

rangi ustawowej. Za pierwszy taki akt regu-

lujący prowadzenie przez posła działalno-

ści w terenie można uznać ustawę z 31 lipca

1985 roku o obowiązkach i prawach posłów

na Sejm PRL. Przy czym – nie wiem, czy

wszyscy się ze mną zgodzą – można stwier-

dzić, że była ona pierwszą w dziejach pol-

skiego parlamentaryzmu pozakonstytucyjną

i pozaregulaminową regulacją statusu praw-

nego posła. Do czasu jej uchwalenia status ten

regulowały – zresztą w sposób bardzo ogól-

ny – konstytucja z 1952 roku i regulaminy

Sejmu z 1952 i 1957 roku wraz z jego zmiana-

mi w roku 1972 i 1976.

Wspomniana ustawa przewidywała moż-

liwość pełnienia przez posłów dyżurów po-

selskich, co miało zapewnić im bezpośredni

kontakt z wyborcami, dlatego też w tym

celu, zgodnie z regulaminem Sejmu z 1972

roku, powołano wojewódzkie zespoły posel-

skie. Przynależność do nich była dobrowol-

na i obejmowała posłów wybranych z terenu

danego województwa, bez względu na ich

przynależność partyjną. Co charakterystycz-

ne, były one zlokalizowane przy Wojewódz-

kich Komitetach Frontu Jedności Narodów,

natomiast ich obsługę miały zapewniać se-

kretariaty wydzielone z urzędów wojewódz-

kich. Dokumentacja wojewódzkich zespołów

poselskich deponowana była w archiwach

zakładowych urzędów wojewódzkich. Z prze-

chowywanej w naszym archiwum kopii

zbiorczego zestawienia zdeponowanych w ar-

chiwach zakładowych urzędów wojewódz-

kich protokołów przeglądu dokumentacji

terenowych jednostek obsługi posłów wy-

nika, że wielkość tam zgromadzonej doku-

mentacji poselskiej według stanu na styczeń

1992 roku, to prawie 32 mb. kategorii A oraz

52,5 mb. kategorii B. Co ciekawe, część tej

dokumentacji była włączana bezpośrednio

do zasobu urzędów wojewódzkich i nie wy-

stępuje pod nazwą Wojewódzki Zespół Po-

selski bądź też była wycofywana i zabierana

przez samych posłów. Ponieważ żaden z wy-

Prelegenci II panelu. Na zdjęciu od lewej: Bożena Żmuda naczelnik Archiwum Sejmu, Agata Karwowska - Sokołowska dyrektor w Kancelarii Senatu i dr Tadeusz Krawczak dyrektor Archiwum Akt Nowych


111

mienionych przeze mnie wcześniej przepisów

nie regulował kwestii obowiązku przekazywa-

nia przez posła swojej dokumentacji do archi-

wum i chyba także nikt, tak na dobrą sprawę,

tego do końca nie pilnował, w bazie SEZAM

zawierającej spis zespołów archiwalnych

przechowywanych w archiwach państwo-

wych, odnajdujemy jedynie dwadzieścia trzy

zespoły rozpoczynające się od słów: „Woje-

wódzki Zespół Poselski w…”, a przecież po-

winno ich być 49.

Kolejne zmiany związane z organizacją

biur poselskich nastąpiły w związku z wej-

ściem w życie ustawy z 27 grudnia 1989 roku

o zmianie ustawy o obowiązkach i prawach

posłów na Sejm, która wprowadzała możli-

wość tworzenia wojewódzkich biur klubów

parlamentarnych oraz innych jednostek orga-

nizacyjnych powstałych w celu obsługi dzia-

łalności terenowej posłów i senatorów, przy

czym w odróżnieniu od stanu poprzedniego

warunki techniczno-organizacyjne i fi nanso-

we ich pracy zapewniać już miały kancelarie

Sejmu i Senatu we współdziałaniu z wojewo-

dami. Można więc chyba również i w tym

miejscu powiedzieć, że był to początek zmian

wiążących się z demokratyzacją systemu poli-

tycznego, a więc przede wszystkim całkowitą

zmianą przyjętej wcześniej praktyki politycz-

nej. Posłowie w województwie zaczęli już or-

ganizować się zgodnie z przynależnością

partyjną, a nie ze względu na teren, z którego

zostali wybrani.

W tym czasie uległ również zmianie nad-

zór nad dokumentacją tworzoną i groma-

dzoną przez wojewódzkie zespoły poselskie,

w szczególności zaś nad jej zabezpieczaniem

oraz przechowywaniem. W styczniu 1992

roku Naczelny Dyrektor Archiwów Państwo-

wych polecił dyrektorom wszystkich archi-

wów państwowych skreślenie ich z ewidencji

państwowych jednostek organizacyjnych obo-

wiązanych do prowadzenia archiwum za-

kładowego.

Pan dyrektor Władysław Stępniak chciał-

by więc, jak rozumiem, wrócić do stanu po-

przedniego.

Od tego momentu obowiązki związane

z nadzorem przejęło już Archiwum Sejmu po-

siadające wówczas statut archiwum państwo-

wego wyodrębnionego, obecnie archiwum

wyodrębnionego.

Wymienione przeze mnie akty prawne re-

gulowały również sprawy związane z orga-

nizacją klubów parlamentarnych oraz kół

poselskich i zgodnie z nimi od tej pory obsłu-

gę organizacyjno-techniczną ich biur miała

zapewniać Kancelaria Sejmu. Wydawać

by się więc mogło, że od tego momentu spra-

wy związane z zabezpieczeniem dokumenta-

cji zgromadzonej przez kluby i koła poselskie

powinny być już dużo prostsze niż te zwią-

zane z dokumentacją biur poselskich, która

pozostawała w terenie. Po pierwsze, dlate-

go że przynależność do klubu czy koła była

oparta na zasadzie politycznej, a po drugie,

dlatego że ich biura znalazły się w gmachu

Sejmu. Należy jednak pamiętać, że klub czy

koło poselskie nie jest organem Sejmu, ich

biura nie były i nie są komórkami organiza-

cyjnymi Kancelarii Sejmu, dokumentacja zaś

przez nie wytworzona i zgromadzona może

być przekazywana do własnych archiwów

partyjnych. Wyjątek stanowi dokumentacja

osobowo-płacowa związana z zatrudnianiem

pracowników tych biur oraz wspomniana

przez pana prof. Nałęcza dokumentacja fi -

nansowa, na podstawie której rozliczane są

środki przekazywane przez Kancelarię Sejmu

na ich funkcjonowanie. Przykładem może być

brak w zasobie Archiwum Sejmu dokumenta-

cji Klubu Poselskiego ZSL czy późniejszego

112


PSL przekazywanej do archiwum Zakładu

Historii Ruchu Ludowego.

Zdarza się ponadto, że dokumentacja od-

dana do Archiwum Sejmu pozostaje w nim

na zasadzie depozytu, jej udostępnianie na-

stępuje wyłącznie za zgodą przekazującego.

Przykładem takiego depozytu są materiały

archiwalne Parlamentarnego Klubu Lewicy

Demokratycznej czy Klubu Parlamentarnego

NSZZ „Solidarność”.

Ponieważ tematem dzisiejszego semina-

rium jest przegląd źródeł i ocena stanu za-

chowania oraz mapa rozmieszczenia tej

dokumentacji, pozwolę sobie przedstawić

tę część zasobu archiwum Sejmu, która odno-

si się do klubów i kół parlamentarnych oraz

biur poselskich Sejmu X kadencji oraz Sejmu

I kadencji, czyli z lat 1989-1991 oraz 1991-

1993. I tak, na 15 działających w Sejmie X ka-

dencji klubów i kół parlamentarnych, na 15,

podkreślam, dokumentację przekazało jedy-

nie 6, czyli nawet nie połowa z nich. Były to:

OKP z dokumentacją foniczną w liczbie 18

jednostek archiwalnych, Klub Parlamentar-

ny PZPR – przemianowany później na Par-

lamentarny Klub Lewicy Demokratycznej

– z dokumentacją aktową w liczbie 39 jed-

nostek archiwalnych oraz dokumentacją fo-

niczną w liczbie 23 jednostek archiwalnych,

Klub Poselski Polskiego Związku Katolicko-

-Społecznego – 7 jednostek, Klub Poselski

Stronnictwa Demokratycznego – 13 jedno-

stek, Klub Poselski Polskiej Unii Socjalde-

mokratycznej (PUS) – 10 jednostek i jeszcze

Klub Parlamentarny Unia Demokratyczna –

66 jednostek archiwalnych.

Również w tym czasie do naszego zasobu

trafi ły, wspominane już przez pana dyrekto-

ra Kulisiewicza, akta Okrągłego Stołu w for-

mie dokumentacji aktowej – 203 jednostki

archiwalne – i nagrań dźwiękowych – 472

jednostki. Zapis posiedzeń Okrągłego Stołu

znajduje się na zupełnie dobrze zachowanych

szpulowych taśmach magnetofonowych. Do-

kumentacja aktowa była zaś wykorzystywana

w książce Okrągły Stół pod redakcją Włodzi-

mierza Borodzieja i Andrzeja Garlickiego,

wydanej w 2004 roku przez Kancelarię Pre-

zydenta.

W I kadencji Sejmu działało aż 18 klu-

bów i kół parlamentarnych oraz 125 biur

poselskich, swoją dokumentację zaś prze-

kazało nam jedynie 7 z nich. Były to: Klub

Parlamentarny Sojusz Lewicy Demokra-

tycznej – 51 jednostek archiwalnych, Klub

Parlamentarny NSZZ „Solidarność” – 34

jednostki archiwalne, Klub Parlamentarny

Unia Demokratyczna – 52, Klub Parlamen-

tarny Polski Program Liberalny – 12, Klub

Parlamentarny Partii Chrześcijańskich De-

mokratów – 7, Klub Poselski Polskiej Partii

Przyjaciół Piwa, przemianowany następnie

na Polski Program Gospodarczy – 4, Koło

Poselskie Chrześcijańska Demokracja – 17

jednostek archiwalnych. I oprócz tego, wspo-

mniane już przeze mnie w związku z infor-

macją o przejęciu przez nasze archiwum

nadzoru nad biurami poselskimi, 125 biur

poselskich. Przy czym w tej liczbie znajdu-

ją się biura poselskie utworzone wspólnie

dla wielu posłów, na przykład: Biuro Posel-

skie Posłów SLD Katowice, w skład którego

wchodzili posłowie Barbara Blida, Tomasz

Bańkowski, Sławomir Chabiński, Andrzej

Czernecki, Ireneusz Sekuła, czy też Biuro

Poselskie Unii Demokratycznej Kraków z Jó-

zefą Hennelową, Stanisławem Handzlikiem,

Janem Rokitą, Tadeuszem Syryjczykiem,

Stanisławem Żurowskim czy Krzysztofem

Kozłowskim. W sumie przyjęliśmy 138 ze-

społów archiwalnych zawierających 1328

jednostek archiwalnych, w tym 815 jedno-

stek archiwalnych dokumentacji aktowej

i 513 jednostek dokumentacji fonicznej.


113

Nie wszystkie przekazane do archiwum

Sejmu materiały nadal się w nim znajdują,

duża ich część, zwłaszcza tych pochodzących

z biur poselskich, została już wybrakowana,

co wynika z ich zawartości merytorycznej

i przewidzianych dla nich okresów przecho-

wywania. Chodzi tutaj zwłaszcza o dokumen-

tację fi nansową.

Jaka jest zawartość przekazywanych zespo-

łów i co wchodzi w ich skład?

Otóż w dokumentacji aktowej dominu-

je dokumentacja księgowa związana z pro-

wadzeniem biura, czyli faktury, dowody

księgowe, raporty księgowe, dokumentacja

osobowo-płacowa: umowy o pracę, listy płac

– bo trzeba dodać, że pracownicy biur po-

selskich są zatrudniani nie przez Kancela-

rię Sejmu, ale przez posła, jako pracownicy

określonego biura poselskiego – materiały or-

ganizacyjne, czyli m.in. regulaminy, statuty,

materiały z posiedzeń klubów, kół i zespołów

poselskich, zapisane w formie protokołów,

sprawozdań czy notatek oraz publikacje:

biuletyny informacyjne, zapisy rozmów, wy-

wiady. Niestety, tych ostatnich dokumentów

jest w sumie niewiele. Przekazywana do ar-

chiwum Sejmu dokumentacja w większości

jest, co trzeba podkreślić, nieuporządkowa-

na, w rozsypce i aby mogła być udostępniana,

powinna być najpierw merytorycznie opra-

cowana. Z kolei na dokumentację foniczną,

przekazywaną do archiwum w formie magne-

tofonowych taśm szpulowych, składają się za-

pisy obrad Okrągłego Stołu, zapisy posiedzeń

OKP oraz zapis posiedzeń Klubu Parlamen-

tarnego PZPR, a później Parlamentarnego

Klubu Lewicy Demokratycznej.

Dokumentacja klubów i kół poselskich jest

przekazywana do Archiwum Sejmu każdora-

zowo po zakończeniu danej kadencji Sejmu,

a w przypadku biur poselskich, po zakoń-

czeniu działalności parlamentarnej dane-

go posła.

Jeśli chodzi o dokumentację wytworzoną

przez te jednostki w czasie trwania X kadencji

czy I kadencji Sejmu, chcę podkreślić, że jej

przejęcie do zasobu poprzedziły pisma Szefa

Kancelarii Sejmu oraz dyrektora ówczesne-

go Archiwum Sejmowego kierowane do prze-

wodniczących klubów i kół poselskich oraz

kierowników biur poselskich, informujące

o obowiązku zabezpieczenia zgromadzonej

dokumentacji oraz z prośbą o jej przekaza-

nie – podkreślam, z prośbą o przekazanie

– bo nie możemy jako kancelaria narzucać ta-

kiego obowiązku. I chociaż nie wszystkie jed-

nostki pozytywnie odniosły się do propozycji

złożenia w naszym archiwum swojej doku-

mentacji, to na szczęście część nieprzekazanej

można odtworzyć z materiałów archiwalnych

organów Sejmu, gdyż w znacznej części jest

ona powtarzalna. I tak, dla przykładu, w pro-

tokołach posiedzeń Prezydium Sejmu odnaj-

dziemy regulaminy organizacyjne klubów

i kół poselskich, z kolei uchwały Prezydium

Sejmu określają organizacje biur poselskich.

W stenogramach posiedzeń Sejmu odnajdzie-

my interpelacje i zapytania poselskie, w tym

także w sprawach związanych z terenem,

który reprezentują posłowie, stanowiska klu-

bów do projektów ustaw, natomiast posiedze-

nia komisji sejmowych mogą zawierać opinie

prawne do ustaw.

Podsumowując – zasadniczo dokumenta-

cja poselska, którą mamy, niestety nie w pełni

odzwierciedla działalność posła w terenie.

Większość z niej, mam tu na myśli przede

wszystkim tę związaną z jego merytoryczną

działalnością na rzecz społeczności lokalnej,

nie jest przekazywana, poseł zabiera ją praw-

dopodobnie ze sobą.

114


Materiały z okresu przełomu w zbiorach Archiwum Akt Nowych


Organizatorzy projektu badawczego „Ar-

chiwa przełomu jako przedmiot badań na-

ukowych” za daty graniczne okresu zmian

przyjęli lata 1989-1991. Jeden z głównych

uczestników ówczesnych wydarzeń, przedsta-

wiciel Episkopatu Polski do kontaktów z wła-

dzami PRL, dziś senior diecezji łowickiej,

ks. bp Alojzy Orszulik nazwał „czasem przeło-

mu” wydarzenia lat 1981-198933. Porównanie

choćby tych dwóch propozycji chronologicz-

nych upoważnia do konstatacji, że ścisłe okre-

ślenie „okresu przełomu” wymaga oddzielnej

debaty naukowej, a wyznaczone lata granicz-

ne uznanych za doniosłe wydarzeń można

poddać szczegółowej periodyzacji.

Osobiście jako świadek i poniekąd świado-

my uczestnik wydarzeń (od 1966 roku) zacho-

dzących w 2. połowie XX w. w Polsce uważam,

że okres zmian zaczął się od wyboru metropo-

lity krakowskiego kardynała Karola Wojtyły

na Stolicę Piotrową (październik 1978 roku)

i od pierwszej pielgrzymki Papieża Polaka

do Ojczyzny (czerwiec 1979 roku).

To wówczas runęła wszechogarniająca

ściana atomizacji społeczeństwa, a Polacy,

wyzbywszy się strachu, nabywali godności.

To wówczas zaczęto domagać się podmiotowo-

ści społeczeństwa (lipiec-sierpień 1980 roku),

którą pozyskano dzięki strajkom i zawiera-

33 Alojzy Orszulik, Czas przełomu. Notatki ks. Alojzego Orszulika z rozmów z władzami PRL w latach 1981-1989, Apostolicum-Air Link, Ząbki-Warszawa 2006.

nym porozumieniom (Szczecin, Gdańsk, Ja-

strzębie Zdrój – to ostanie upodmiotowiło

cały kraj, Ustrzyki, Rzeszów – upodmioto-

wienie mieszkańców wsi). W ślad za robotni-

kami i wsią poszła młodzież, domagając się

rejestracji zawiązanego Niezależnego Zrze-

szenia Studentów. Karnawał Solidarności

trwał do czasu wprowadzenia stanu wojenne-

go (13 grudnia 1981 roku), później nastał czas

próby i ponownego zniewalania.

W dotychczasowym dyskursie nad wy-

darzeniami z lat 1981-1989 niedosyt budzi

wyjaśnienie kilku problemów. Za jeden z naj-

ważniejszych uważam kwestię kto i kiedy

zadecydował o wprowadzeniu tzw. transfor-

macji ustrojowej i jaki był ciąg zależności

przyczynowo-skutkowych decyzji gen. Woj-

ciecha Jaruzelskiego i jego współpracowni-

ków od stanowiska władz KPZR na Kremlu

(Michaił Gorbaczow) i od szerszych uwarun-

kowań geopolitycznych (m.in. polityka prezy-

denta USA Ronalda Regana).

Po rozgromieniu Solidarności przystąpio-

no do rozprawy z Kościołem34, co uzewnętrz-

niło się min. działalnością Departamentu IV

i mordem na ks. Jerzym Popiełuszce i tzw.

wojną krzyżową w 1984 roku35. W 1985 roku

przygotowano materiał do sparaliżowania

aktywności Kościoła na polu kultury i pod-

jęto działania do zminimalizowania ruchu

pielgrzymkowego na Jasną Górę (m.in. pod-

jęto decyzję o odcięciu Jasnej Góry autostra-

dą, wycofaniu bezpośrednich połączeń PKP

z Częstochową, zarządzono analizę materia-

łów na temat ruchu pątniczego).

34 Kościół w stanie wojennym. Wybór dokumentów z AAN, T. Krawczak (oprac.), «Z najnowszej historii Ko-ścioła», PAX, Warszawa 2008.

35 Walka o krzyże. Mięte-Włoszczowa 1984, T. Krawczak (oprac.), PAX, Warszawa 2004.


115

Jeszcze latem 1986 roku szef MSW gen.

Czesław Kiszczak, dawał do zrozumienia

abp. Bronisławowi Dąbrowskiemu, że „aby

walczyć z władzą, księża muszą być moralnie

czyści…” Ta niby życzliwa rada nosił znamio-

na swoistego szantażu36.

Cytowany dokument zawiera niezwykle

cenną informację. Dowiadujemy się z niego,

że władze podjęły rozmowy ze stroną Solidar-

ności i opozycją, korzystając z pośrednictwa

prof. Stanisława Stommy, Andrzeja Święcic-

kiego i Andrzeja Wielowieyskiego. Na zadane

przez wysłanników Episkopatu pytanie, co na-

leży o tym sądzić, gen. Kiszczak odpowiedział:

„Chcemy stworzyć platformę współdziałania

w stosunkach możliwych do przyjęcia z okre-

ślonymi grupami. Chcemy małymi kroka-

mi przyzwyczaić sąsiadów do faktów, które

by następowały…”37. Jeszcze rok wcześniej

w sierpniu 1985 roku władze odrzuciły moż-

liwość rozmów z opozycją i nie widziały miej-

sca dla przewodniczącego zdelegalizowanej

„Solidarności” Lecha Wałęsy. Zależało im

tylko na zneutralizowaniu podziemia i za-

przestaniu działalności przez ujawnienie się

Zbigniewa Bujaka38. Można by zadać pytanie,

jakie czynniki wpłynęły na odczuwalną zmia-

nę kursu kierownictwa KC PZPR wobec opo-

zycji między sierpniem 1985 a lipcem 1986

roku. Intensyfi kacja rozmów z przedstawi-

36 A. Orszulik, Czas przełomu..., Dok. 19. Notatka ks. Alojzego Orszulika z rozmowy odbytej 10 VII 1986 roku w MSW przez abp. Bronisława Dąbrowskiego z gen. Czesławem. Kiszczakiem s. 253 [w:]:.

37 Tamże, Dok. 19, s. 253. Ze strony rządowej roz-mowy prowadzili sekretarz KC Stanisław Ciosek i wi-cepremier Zbigniew Gertych.

38 Tamże. Notatka z rozmowy odbytej z gen. Kiszcza-kiem w dniu 14 VIII 1985 roku, s. 234. Kiszczak nale-gał na przedstawicieli Kościoła, od czego ci się uchy-lili, by doprowadzić do jego spotkania z Bujakiem, odrzucił natomiast propozycję rozmów z opozycją, wysuniętą przez mec. Władysława Siłę-Nowickiego.

cielami Kościoła i opozycji, jak świadczą do-

kumenty, nastąpiła latem 1987 roku. Stronie

partyjno-rządowej, co ujawniono, zależało

wówczas „na wykorzystaniu czasu przemian

u naszego sąsiada (sic! – podkreślenie T.K.)

i dążeniu do uregulowania naszych spraw kra-

jowych, kierując się zasadami pragmatycz-

no-teoretycznymi”39. Kierunek przyjętych

zmian miano zatwierdzić podczas obrad VI

Plenum KC PZPR w XI 1987 roku. Przedsta-

wiciele Kościoła po zadaniu pytań o bliższe

szczegóły otrzymali poufny tekst przygotowa-

ny z myślą o plenum przez Biuro Polityczne

KC PZPR i obietnicę, że uczestników plenar-

nego posiedzenia Episkopatu z zamiarami

władz zapozna przewodniczący Komisji Pla-

nowania przy Radzie Ministrów, prof. Zdzi-

sław Sadowski40.

Wgląd w źródła zmusza do dalszych refl ek-

sji, co władze rozumiały przez „określenie

grupy” i „zasady pragmatyczno-teoretycz-

ne”. Podczas rozmów gen. Kiszczak dał

do zrozumienia, iż „…rozsądny Geremek

głosi tezę o potrzebie w obecnych warun-

kach [lato 1985 – T.K.] ograniczonej kola-

boracji z rządem…”41, a jednocześnie chciał,

by to przedstawiciele Kościoła, a nie Gere-

mek, podjęli się pośrednictwa z władzami

podziemnej Solidarności. Czy rzucona mi-

mochodem uwaga miała zatrzeć wrażenie

39 Tamże. Dok. 26. Kościół – Stolica Apostolska – Państwo Polskie. Czas na zmiany. Notatka z rozmowy abpa Bronisława Dąbrowskiego i ks. Alojzego Orszu-lika z wiceprzewodniczącym Rady Państwa Kazimie-rzem Barcikowskim i sekretarzem KC PZPR Stanisła-wem Cioskiem w Sekretariacie Episkopatu 30 VI 1987 roku, s. 275, 279, 289.

40 Tamże, Dok. 28 Przełamanie następnych lodów. Notatka ze spotkania w Sekretariacie Episkopatu 30 X 1987 roku abpa Bronisława Dąbrowskiego, ks. Aloj-zego Orszulika z Kazimierzem Barcikowskim i Stani-sławem Cioskiem, s. 288-289.

41 Tamże. Notatka z 14 VIII 1985, s. 235.

116


porażki, jakiej w połowie 1984 roku doznał

Kiszczak, gdy przetrzymywani działacze

opozycji przywiezieni przez funkcjonariuszy

MSW do wilii w Chylicach odmówili współ-

pracy z Jaruzelskim, czy chodziło o zwykłe

chwalenie, trudno jednoznacznie rozstrzy-

gnąć42. Dotychczas nie mamy jasnej odpo-

wiedzi na pytanie, kto personalnie wytyczył

kryteria, z jakimi kręgami opozycji zostaną

podjęte rozmowy. Generał Kiszczak w arty-

kule ogłoszonym w „Polityce” z jednej strony

deklarował, że gotów jest z każdym rozma-

wiać, a równocześnie w tym samym tekście

wymienił z imienia i nazwiska Piotra Naim-

skiego, podkreślając, że ten nigdy nie będzie

partnerem do rozmów. Z późniejszych dzia-

łań możemy wnioskować, że z „dialogu” wy-

łączono opozycję niepodległościową (m.in.

Wojciecha Ziembińskiego, Tadeusza Stań-

skiego, Zygmunta Goławskiego, Romualda

Szeremietiewa, Piotra Naimskiego, Antonie-

go Macierewicza).

Przywołane przykłady upoważniają

do twierdzenia, że nadal potrzeba zgłębić ba-

dania, by ustalić przebieg wydarzeń w inte-

resującym nas obszarze przygotowań zmian

między listopadem 1987 roku a czerwcem

1988 roku, kiedy to Jaruzelski uznał za ko-

nieczne przyjąć kurs na „poszerzenie porozu-

mienia narodowego”43.

Kończąc te wstępne rozważania stawiam

wniosek, by ramy badawcze seminarium „Ar-

chi wa Przełomu” zamknąć datami paździer-

42 Anatolij Golicyn, Nowe kłamstwa w miejsce starych, komunistyczna strategia podstępu i dezinformacji, Biblio-teka Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Warszawa 2007, s. 512.

43 Zob. w tym także tekst Włodzimierza Janowskiego Przełom polityczny lat 1988-1991 w „obozie władzy” w świetle akt Komitetu Centralnego PZPR, Rady Naczel-nej SdRP i wybranych spuścizn osobowych. Tytuł artykułu w niniejszej publikacji na str. 123.

nik 1978 i wrzesień 1992 roku (wyjście wojsk

Armii Czerwonej z Polski), a ze względu

na wagę tematu podjętą dyskusję wprowadzić

później na forum obrad najbliższego Zjazdu

Historyków Polskich.

Źródła zakwalifi kowane do „Archiwów Przełomu”

W okresie powstania niniejszego tekstu zbio-

ry centralnego archiwum Rzeczypospolitej,

a takim jest Archiwum Akt Nowych, liczyły

blisko 34 km akt. Stan rozpoznania wpływają-

cych na bieżąco materiałów jest różny; lepszy,

jeśli chodzi o materiały archiwalne pozyskane

w trybie urzędowym (rocznie około 1,5 km),

od podmiotów będących pod tzw. nadzorem

archiwalnym, gorszy, jeśli chodzi o podmioty

społeczne i spuścizny prywatne, które wyma-

gają rozeznania i opracowania dopiero po ich

przyjęciu. Te ostanie ze względu na materiał

poznawczy są niezwykle cenne i mają swoją

specyfi kę, gdyż często nie noszą znamion ty-

powego dokumentu urzędowego.

Materiały wytypowane do badań na po-

trzeby „Archiwum Przełomu” (zob. tabela)

można poddać klasyfi kacji, czyli odpowied-

nio pogrupować, co ułatwi ich charakte-

ryzację.

a) Archiwa Partii Politycznych i StowarzyszeńNa przełomie lat 80. i 90. XX w. nastąpiła

wielka erupcja aktywności społecznej. Wy-

zwolona aktywność może być mierzona m.in.

liczbą nowo powstałych podmiotów społecz-

nych: partii politycznych, stowarzyszeń i orga-

nizacji. Do 1997 roku (prowadziliśmy badania

na potrzeby zjazdu archiwistów) zarejestrowa-

no ponad 9 tysięcy tego rodzaju podmiotów!

Zadać można pytanie, ile dokumentów z tego

jakże ważnego okresu przetrwało i są dostęp-

ne dla badaczy, m.in. historyków.


117

Informacja o materiałach przejętych przez AAN zakwalifi kowanych do „Archiwum Przełomu”

Nazwa zespołu/zbioru

Daty Rozmiarj.a.

Rozmiarmb.

Przekazujący Uwagi

Zjednoczenie Chrześcijańsko--Narodowe

1989-1991,2002,

2004-2005,2007-2008

206 5,92 Bogusław Lachowski, likwidator Zjednoczenia

porozumienie z AAN

Stronnictwo Pracy [1932-1935,1937]

1945-1950

896 12,80 Andrzej Świtalski, reaktywator partii

–

Porozumienie Centrum

– – – Poseł Suski formalnie nie jest wciągnięte do zasobu AAN

Konfederacja Polski Niepodległej

1974-1985,1990,

1995-1996

64 0,95 Tadeusz Stański,ks. infułat Józef Standziszak

Zbiór dokumentacji Konfederacji Polski Niepodległej

1990-1997 38 1 Rada Krajowa KPN

Solidarność Walcząca

1982-2002 21 0,30 Kornel Morawiecki, b. przewodniczący Solidarności Walczącej

udostępnianie za zgodą Darczyńców

Ruch dlaRzeczypospolitej

1990-1998 52 1,30 Romuald Szeremietiew

będzie dopływ do zespołu

Archiwum Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom

[1967-1980]1981-1993

[1994-1997,1999-2008]

914 30,63 ks. bp Bronisław Deowski,ks. prałat Józef Roman Maj,Jan Kossakowski, Władysław Rodowicz

udostępnianie za zgodą Darczyńców

Inicjatywa Obywatelska „Zbigniew”

1990 1 0,01 Bolesław Jabłoński inicjatywa powołana w celu wyboru Zbigniewa Brzezińskiego na prezydenta

Polska Partia Niepodległościowa

Romuald Szeremietiew, Alicja Cebula,Tadeusz Stański

w trakcie przejmowania

Akta Ewy Tomaszewskiej

w trakcie przejmowania

118


Od początku lat 90. do września 2012 roku

zostały zarejestrowane 382 partie polityczne,

z których w grudniu 2012 roku działało tylko

87. 295 partie zaprzestały działalności. Gdzie

więc jest ich spuścizna, gdzie dokumentowy

zapis aktywności ich działaczy, konkretnych

ludzi? W przypadku partii czy stowarzyszeń

ustawodawca zadbał o zapis prawny mówiący,

że jeśli podmiot ulega likwidacji, to jest wy-

znaczony likwidator, którego obowiązkiem

jest zabezpieczyć dokumentację. Z Krajowe-

go Rejestru Sądowego (KRS) drogą urzędo-

wą otrzymujemy od likwidatora wspomniane

materiały. I tu badacza spotyka rozczarowa-

nie, bo wartość poznawcza tych materiałów

jest niewielka. Na podstawie materiałów 17

partii politycznych otrzymanych od likwida-

tora z KRS można powiedzieć, że 90% jest

to dokumentacja samego postępowania li-

kwidacyjnego, a nie zapis działalności partii

i osób do niej należących. Tylko w dwóch przy-

padkach, kiedy partia sama wyznaczała likwi-

datora, a mam na myśli podmioty wchodzące

w skład Polskiego Forum Chrześcijańsko-

-Demokratycznego z siedzibą w Warszawie,

działającego w latach 1991-1993, p. Jacek

Stróżyński (kolejno członek zarządu, prezes,

a później likwidator) zabezpieczył 75 teczek

dokumentów, prawie 1 m dokumentacji. Spo-

rządził ewidencję do niezwykle ciekawych

materiałów. W 2007 roku przejęliśmy mate-

riały ugrupowania Centrum. Dotychczasowy

likwidator partii nie przysłał pełnomocnika

celem sporządzenia wstępnej ewidencji prze-

jętej dokumentacji, więc trudno określić jej

zawartość i ostateczny rozmiar.

Powyższy przykład ukazuje jakże różną

pracę likwidatorów. Zadać można pytanie,

kto może wpłynąć na ich czynności i jakie li-

kwidator ma formalne możliwości działania.

Między archiwami państwowymi a partia-

mi politycznymi i stowarzyszeniami nie ma za-

leżności służbowej. Współpraca i kontakty są

dobrowolne. Na podstawie obowiązującej

ustawy o narodowym zasobie archiwalnym

i archiwach możemy działać z urzędu jedynie

w stanie wyższej konieczności, jeżeli mamy

sygnał, że zagrożony jest byt „narodowego

zasobu archiwalnego”, a więc materiały za-

kwalifi kowane do wieczystego zachowania

(tzw. kat „A”). Można wówczas wkroczyć,

by taką dokumentację zabezpieczyć. Mogę

takie wypadki przytoczyć. AAN miało kon-

takt ze Stronnictwem Pracy, z mec. Józefem

Siłą-Nowickim i członkiem zarządu, prawni-

kiem, Andrzejem Świtalskim. Dokumenty

zarówno przedwojennego, jak i reaktywowa-

nego Stronnictwa były doskonale zewidencjo-

nowane i dobrze zabezpieczone w siedzibie

partii, przy ul. Bagatela. Komplikacje zaczę-

ły się z chwilą wystąpienia kłopotów fi nanso-

wych, gdy nastąpiły opóźnienia w opłacaniu

czynszu. Którejś z nocy przedstawiciele władz

miasta włamali się do lokalu, wywieźli w pla-

stikowych workach materiały archiwalne

do składnicy poza Warszawą. Dwa lata trwały

nasze boje z Urzędem Miasta o zwrot i zabez-

pieczenie materiałów archiwalnych. Ich wyda-

nie warunkowano zapłaceniem przez stronę

archiwalną zaległych czynszów. Odzyskane

materiały w stanie mocno uszkodzonym trze-

ba było poddać konserwacji.

Dużo większe perypetie były z archiwum

Stronnictwa Demokratycznego czy z aktami

Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej

(w tej sprawie trwa nadal dochodzenie pro-

kuratorskie). Materiały z siedzib tych pod-

miotów trafi ły do… kotłowni w Otwocku.

W jeszcze gorszym stanie były po przywiezie-

niu do AAN unikatowe materiały Polskiego

Towarzystwa Pamiętnikarskiego, które wy-

rzucano na pole, gdzie zamokły na deszczu.

Zginęła ewidencja, przepadła część zbiorów.

Kosztowna konserwacja materiałów trwa-

ła kilka lat, nie mówiąc o ich opracowaniu.


119

Należy podkreślić, że po zasygnalizowaniu

stanu zagrożenia zbiorów, Naczelny Dyrek-

tor Archiwów Państwowych zaproponował

członkom Zarządu Stowarzyszenia pomoc

w zabezpieczeniu dokumentacji, lecz oferta

została odrzucona. Skutki tej decyzji ponosi-

my wszyscy, jako podatnicy mamy bowiem

swój udział w kosztownej akcji ratowniczej,

a część materiałów zginęła bezpowrotnie.

W zbiorach AAN znajduje się dokumenta-

cja 160 partii. Z dawnego Archiwum Lewicy

Polskiej (z KC PZPR) przejęto dokumenta-

cję po 64 podmiotach partyjnych z lat 1858-

-1990 (od akt Ludu Polskiego po akta KC

PZPR). Z wspomnianych 64 podmiotów naj-

więcej – 42 partie – działało do 1939 roku,

15 podmiotów podczas II wojny światowej, 7

zaś po 1944 roku. Jeśli pamiętamy, że władzę

po wojnie sprawowała partia (PPR – PZPR),

to dokumentację KC PZPR uznamy za wio-

dącą (około 1,7 km) i kluczową, także do opisu

wydarzeń z ostatnich lat PRL. Po rozwiązaniu

PZPR w 1990 roku powstały na lewicy dwa

podmioty: PUS (lider Tadeusz Fiszbach) i So-

cjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej

(SdRP). Zabezpieczyliśmy w miarę komplet-

ną dokumentację, tej ostatniej partii i jest ona

przydatna do wyjaśnienia podjętej przez orga-

nizatorów problematyki.

Z okresu III RP mamy dokumentację 31

partii. Składają się nań wspomniane mate-

riały 17 podmiotów przekazane przez ich

likwidatorów oraz 14 innych podmiotów,

które w sumie zajmują 160 mb. półek i liczą

około 6 tysięcy jednostek aktowych (teczek).

Do okresu przełomu, bo partie działały w róż-

nym okresie, odnosi się około 20% wspomnia-

nych materiałów. Podam kilka przykładów

co ciekawszych akt. Należy do nich dokumen-

tacja Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodo-

wego. Niewielką jej część dostaliśmy w 2008

roku od likwidatora (32 j.a., 0,5 mb.). Więk-

szość materiałów otrzymaliśmy w następstwie

porozumienia, które zostało zawarte pod-

czas uroczystości 20-lecia istnienia ZChN.

Propozycja przekazania materiałów wyszła

od marszałka Wiesława Chrzanowskiego, ale

zyskała wcześniejszą akceptację grona czo-

łowych działaczy: Jerzego Górala, Ryszarda

Czarneckiego, Mariana Piłki. Dokumentację

wydał nam Arkadiusz Urban, który ją zabez-

pieczał i przechowywał.

Z materiałów wytworzonych przez KPN

przejęliśmy dotychczas 64 teczki liczące

1 mb. Jak pamiętamy partia uległa podzia-

łom. Pierwszą część akt przejęliśmy od jed-

nej z grup, którą eksmitowano z pałacyku

Branickich przy Smolnej, drugą o podob-

nym rozmiarze (0,95 mb.) od ks. prałata Józe-

fa Janiszczaka i Tadeusza Stańskiego. Wedle

posiadanych informacji poważną część mate-

riałów zabezpiecza Leszek Moczulski, sporo

ma w swoim unikatowym archiwum w Siedl-

cach jeden z założycieli partii, działacz nie-

podległościowy, Zygmunt Goławski (senior).

Dokumentację opozycji niepodległościowej

tworzą ponadto akta Ruchu dla Rzeczypospo-

litej i Polskiej Partii Niepodległościowej pozy-

skane dzięki Tadeuszowi Stańskiemu, Alicji

Cebuli i Romualdowi Szeremietiewowi.

Pani Krystyna Cała przekazała do AAN

część materiałów Polskiej Partii Socjalistycz-

nej. Jeden z większych nabytków dotyczy

Unii Wolności. Zespół liczy ponad 42 mb.

akt (783 j.a.). Wstępne rozeznanie wykazało,

ze zawiera on nie tylko materiały tej partii,

ale również jej poprzedniczek – Unii De-

mokratycznej, Kongresu Liberalno-Demo-

kratycznego. Część materiałów zatrzymał

do przejrzenia Bronisław Geremek i po śmier-

ci Profesora już nie trafi ły one do AAN.

W zbiorach Archiwum znajduje się kilka

zespołów, które w swej nazwie mają „Solidar-

120


ność”. Największy nabytek wpłynął po podpi-

saniu w 2011 roku stosownego porozumienia

z władzami Regionu Mazowsze NSZZ „Soli-

darność”. Pozyskaliśmy wówczas blisko 7 mb.

materiałów. Czy to znaczy, że pozyskaliśmy

całą dokumentację? Na pewno nie. Należy

ustalić, ile materiałów znajduje się w Archi-

wum Zarządu Krajowego w Gdańsku, a ile

u nas. Nie był to pierwszy nabytek z tego

jakże ważnego zespołu. W czerwcu 1990 roku

z tzw. Archiwum Lewicy Polskiej, czyli po KC

PZPR uzyskaliśmy prawie 7 mb. akt (438 j.a.)

dotyczących Solidarności. Znalazły się one

w archiwum KC PZPR po wprowadzeniu

stanu wojennego. Materiały konfi skowane

po 13 grudnia 1981 roku i zabierane pod-

czas rewizji, były składowane min. w budyn-

ku Centralnej Rady Związków Zawodowych

i zabierane do analiz. Po reaktywowaniu Soli-

darności część materiałów zwrócono Komisji

Krajowej, skąd trafi ły do Gdańska.

W AAN przechowywane są materiały

Solidarności powstałe zarówno na szcze-

blu regionów (na przykład Mazowsza) jak

i w komórkach związkowych niższego szcze-

bla. Przykładem może być zbiór przekazany

przez red. Andrzeja Władysława Kaczorow-

skiego, wybitnego znawcy NSZZ Rolników

Indywidualnych „Solidarność”. Przekazał

on nam materiały komórki NSZZ „Solidar-

ność”, która powstała przy Instytucie Wydaw-

niczym „PAX”. Dzięki takim darowiznom

możemy obserwować bieg ówczesnych wyda-

rzeń, przez pryzmat najniższych ogniw „Soli-

darności”. Z Regionu Łódzkiego mamy tylko

5 teczek materiałów, ale przecież koledzy ar-

chiwiści w Łodzi i Piotrkowie Trybunalskim

mają dużo większe zbiory.

W czerwcu 2012 roku pozyskaliśmy część

materiałów odnoszących się do działań sze-

roko pojętej Solidarności wiejskiej i jednego

z animatorów niezależnego ruchu chłopskie-

go – Gabriela Janowskiego. Dokumentację

porzuconą w opuszczonym i rozwalającym

się budynku przy ul. Próżnej w Warszawie

znalazła grupka młodzieży zauroczona jego

secesyjnymi wnętrzami. Do Archiwum trafi -

ło niewiele, bo około 1 mb. materiałów. Wy-

dobycie pozostałej dokumentacji nie będzie

łatwe, bo budynek grozi zawaleniem i został

zamknięty.

Odrębnym specyfi cznym zbiorem są do-

kumenty Solidarności Walczącej. Składają

się nań nieliczne teczki aktowe w liczbie 21

(0,3 mb.), większość materiałów stanowią na-

grania – 594 mb. Materiały przekazał do Ar-

chiwum Kornel Morawiecki. Są to materiały

osobowe i materiały z działań operacyjnych

MO i SB (podsłuchy), które dotyczą szeroko

pojętej Solidarności.

Zbiór Dokumentacji Opozycji Politycznej

z lat 1975-1987 jest zespołem otwartym, cały

czas przyjmowane są doń dopływy. W chwili

obecnej liczy ponad 2885 pozycji i do projek-

tu „Archiwa Przełomu” też w nim można zna-

leźć interesujące materiały.

Jego Eminencja Prymas Polski ks. kardy-

nał Józef Glemp podjął w 2006 roku decyzję

o przekazaniu do AAN bezcennej kolek-

cji akt Prymasowskiego Komitetu Pomocy

Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Ro-

dzinom. Jest to duży zbiór, liczący prawie

30 mb. (772 j.a.), do którego notujemy dopły-

wy. Zawarta w nim dokumentacja podobnie

jak akta podmiotów społecznych oddaje na-

stroje, dążenia i działania mieszkańców Pol-

ski w ostatniej dekadzie lat 80. i na pocz. lat

90. XX w. Z materiałem tym korespondują

materiały Prymasowskiego Komitetu prze-

chowywane (w niewielkiej ilości) w Archi-

wum Ośrodka KARTA oraz dokumentacja

warszawskiego KIK, która trafi ła do AAN

(zespół w opracowaniu).


121

Dokumentacja solidarnościowa liczy

w chwili obecnej około 1300 j.a., nie licząc in-

nych nośników, i zajmuje około 16 mb. półek.

Z materiałów uzupełniających możemy liczyć

na nagrania z tzw. podsłuchów Lecha Wałęsy

i na unikatowe, niestety w kopiach, materiały

z gabinetu gen. Kiszczaka44.

Należy podkreślić, że w zbiorach akt KC

PZPR nie ma żadnego z oryginalnych poro-

zumień, jakie strona partyjno-rządowa za-

wierała w latach 80. ze strajkującymi. Jedyne

oryginały przekazane przez stronę solidarno-

ściową – porozumienia z Jastrzębia Zdroju,

które dawały możność tworzenia związków

na terenie całego kraju – znajdują się na Jasnej

Górze. Tam też trafi ło archiwum Lecha Wa-

łęsy. Współpraca z Archiwum Jasnogórskim

w realizacji projektu jest więc nieodzowna.

Z Ośrodka Informacji TVP przejęliśmy

1,5 km akt wycinków prasowych dotyczących

okresu od lat 50. ubiegłego wieku po 2004

rok. Materiał czerpano w odróżnieniu od Bi-

bliografi i Zawartości Czasopism z całej prasy

polskiej dostępnej na rynku i grupowano te-

matycznie: (osoby, wydarzenia, miejscowości

itd.). Ten zbiór jest unikatową kolekcją, uzu-

pełnia dokumentację aktową i ukazuje tło wy-

darzeń, atmosferę minionych lat, zestawiony

zaś z Biuletynami PAP-u i informacjami z KC

PZPR może wskazać, jakie treści uniknęły

pióra cenzora oraz próby medialnego urabia-

nia społeczeństwa.

b) Kolekcje prywatne i spuściznyDo AAN trafi ają materiały zarówno z kraju,

jak i zza granicy. Ich pozyskanie to czasami

efekt wieloletnich kontaktów i współpracy.

W 2001 roku w Londynie osobiście spako-

44 Opublikowane w: Peter Raina, Marcin Zbrożek (wybór), Operacja „Lato-80”. Preludium stanu wojennego: dokumenty MSW 1980-1981, Pelplin 2003.

wałem archiwum wieloletniego ministra

ds. Kraju, w Rządzie RP na Uchodźstwie,

działacza niepodległościowego, kołomyjczy-

ka, dr Romana Lewickiego. Na przecieka-

wy zbiór składa się około 200 nagrań, fi lmy,

około 1,5 tysiąca negatywów, kilkaset jed-

nostek aktowych. Do obowiązków ministra

Lewickiego należało nie tylko dokumento-

wanie prac rządu, ale też utrzymywanie kon-

taktów z Krajem, organizowanie spotkań

z ciekawymi ludźmi, którym udało się wy-

jechać na Zachód, opracowywanie materia-

łów, które docierały nad Tamizę. Pan Roman

w gorących latach 80. i na początku lat 90. re-

dagował, Kronikę Krajową, odrębny dział w pe-

riodyku „Rzeczpospolita”, prasowym organie

Rządu i Prezydenta. Ten materiał winien być

opublikowany w oddzielnym tomie źródeł Bi-

blioteki „Archiwum Oporu”.

Na podobną uwagę zasługują materiały

z archiwum Zofi i i Stefana Korbońskich spro-

wadzone do Polski dzięki pomocy Romana

Lewickiego, prezesa Fundacji im. Korboń-

skich, spuścizna Stanisława Grocholskiego,

przywieziona z Belgii, archiwum Juliusza

Stroynowskiego sprowadzone z Niemiec.

Wszystkie wymienione osoby nie tylko śledzi-

ły sytuację w Polsce czy utrzymywały z Roda-

kami kontakty, ale też współtworzyły klimat

wokół sprawy polskiej, współdziałając z wła-

dzami USA (Korboński) lub wpływając na opi-

nię publiczną (np. redaktor Grocholski).

Odrębną grupę stanowią akta solidarności

z Solidarnością. W ostatniej partii materiałów

po ministrze Lewickim znajduje się kartoteka

pomocy osobom z kraju. Czekamy na trans-

port podobnych materiałów ze Stanów Zjed-

noczonych i ze Szwecji. Uwadze inicjatorów

„Archiwum Przełomu” polecić można Biblio-

tekę POSK-u, londyńskie zbiory jej dyrekto-

ra, śp. Zdzisława Jagodzińskiego są bowiem

szczególnie bogate.

122


W listopadzie 2012 roku do zasobu AAN

dotarła spuścizna po Janie Kułakowskim

(2,3 mb., 87 j.a.). Część materiałów niestety

przekazano do archiwum Uniwersytetu w Lo-

uven, więc pilnym zadaniem będzie pozyska-

nie kopii oddanej tam dokumentacji, aby

można było w pełni poznać działania czło-

wieka, który wprowadzał Polskę do Unii Eu-

ropejskiej.

W programie prac „Archiwum Opozy-

cji” musi się znaleźć miejsce dla spuścizny

po takich działaczach jak: Stanisław Stomma

(7,45 mb., 277 j.a.), Piotr Jakub Piesiewicz,

Eugeniusz Górski, Janusz Zabłocki, Ewa To-

maszewska. Ten ostatni zbiór jest w trakcie

przejmowania, obecnie liczy 4 mb. (ponad

250 j.a.).

*

* *

Specyfi ka przejmowanych zbiorów niepań-

stwowych wyraża się czasami w określeniu

warunków dostępności. Archiwa w tym AAN,

mając na uwadze zachowanie wiarygodności

wobec społecznych i prywatnych partnerów

muszą szanować przyjęte na siebie zobowią-

zania, co nie zawsze znajduje zrozumienie

u korzystających.

Prace „Archiwum Przełomu” winny zo-

stać wzbogacone o tzw. źródła wywołane.

Zaplanowana i konsekwentnie realizowana

akcja zbierania relacji pozwoliłaby wzboga-

cić dotychczas zabezpieczoną dokumentację

o „źródła narracyjne”, a przy okazji zaowo-

cować pozyskaniem materiałów dotychczas

przetrzymywanych w domowych zbiorach.

Prócz postulatów o poszerzenie cezur chro-

nologicznych programu winien się znaleźć

wniosek, by pierwszy etap badań zaowocował

„Informatorem o źródłach do »Archiwum

Przełomu«” przechowywanych zarówno

w podmiotach państwowych, społecznych,

jak i w zbiorach prywatnych.



123

Przełom polityczny lat 1988 -1991 w „obozie władzy” w świetle akt Komitetu Centralnego PZPR, Rady Naczelnej SdRP i wybranych spuścizn osobowych 45

Włodzimierz JanowskiArchiwum Akt Nowych

Powstała na kongresie zjednoczeniowym PPR

i PPS w dniach 15-21 grudnia 1948 roku Pol-

ska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR)

ukształtowała się jako partia państwowa spra-

wująca realną władzę w Polsce. PZPR kreowa-

ła ustrój polityczny kraju, miała przemożny

wpływ na sferę nadbudowy społecznej, życie

kulturalne i gospodarkę PRL. Pod kontrolą

partii pozostawały siły zbrojne, aparat wymia-

ru sprawiedliwości i bezpieczeństwa państwa.

Pozycja PZPR wydawała się niezagrożona

i nie zachwiały jej kolejne kryzysy społeczno-

-polityczne lat 1956, 1970, 1976. Powstanie

po wydarzeniach czerwcowych w Radomiu

i Ursusie ugrupowań opozycyjnych (Komitet

Obrony Robotników [KOR] i Ruch Obrony

Praw Człowieka i Obywatela [ROPCiO]) było

bagatelizowane i lekceważone. Świadomość

trwałości sprawowanej przez partię władzy

i panującego w Polsce ustroju socjalistyczne-

go charakteryzowały postawę kolejnych przy-

wódców PZPR: Bolesława Bieruta, Edwarda

Ochaba, Władysława Gomułki i Edwarda

Gierka.

Wybuch masowych strajków robotniczych

latem 1980 roku i pojawienie się ruchu spo-

łecznego Solidarność stanowiło szok dla kie-

45 Tekst nadesłany do publikacji w nawiązaniu do te-matu seminarium.

rownictwa PZPR i większości jej działaczy.

Na scenę polityczną wkroczył nowy podmiot,

o znacznym poparciu społecznym, z którym

należało się liczyć. Powstanie NSZZ „Soli-

darność” spowodowało ożywienie w PZPR

–utworzyły się „struktury poziome”, rozpo-

częła się dyskusja o potrzebie zmian w syste-

mie politycznym kraju i w samej partii. Stan

wojenny wprowadzony w grudniu 1981 roku

przerwał okres legalnej działalności NSZZ

„Solidarność”, nie kładąc jednakże kresu

jego aktywności. Dopiero jednak rok 1988

– złożona sytuacja społeczno-ekonomiczna

Polski, a także reformy Michaiła Gorbaczo-

wa w ZSRR – przyniósł zmianę w postawach

kierownictwa PZPR wobec opozycji.

Okres 1988-1991 z punktu widzenia władzy

można podzielić na cztery fazy:

• czerwiec 1988 – styczeń 1989 roku

• styczeń 1989 – czerwiec 1989 roku

• czerwiec 1989 – styczeń 1990 roku

• styczeń 1990 – październik 1991 roku

Każda z wyżej wymienionych faz została

scharakteryzowana przez pryzmat wybra-

nych, szczególnie istotnych lub reprezenta-

tywnych dokumentów (grup dokumentów)

pochodzących z zespołów KC PZPR, Rady

Naczelnej (RN) SdRP i wybranych spuścizn

osobowych, a przechowywanych w zasobie

AAN w Warszawie.

124


Droga do przełomu(czerwiec 1988 – styczeń 1989 roku)

W dniach 13-14 czerwca 1988 roku obradowa-

ło VII plenum KC PZPR poświęcone zagad-

nieniom „pogłębienia reform gospodarczych

i politycznych oraz promocji kadr”. W refera-

cie wprowadzającym do dyskusji ówczesny

I sekretarz KC PZPR gen. Wojciech Jaruzel-

ski, przedstawiając konieczne rozstrzygnię-

cia, za jedno z nich uznał „poszerzenie

porozumienia narodowego na drodze budo-

wy swego rodzaju koalicji reformatorskiej”.

Owa koalicja w szerokim wymiarze miała

obejmować, pozostające poza Patriotycznym

Ruchem Odrodzenia Narodowego (PRON)

środowiska gotowe do zawarcia porozumie-

nia i współuczestniczenia w procesie wpro-

wadzania reform. W dalszym toku swoich

wywodów Jaruzelski zaproponował formułę

„okrągłego stołu” jako płaszczyznę rzeczowej

dyskusji46.

Myśl podjęcia rozmów „okrągłego stołu”

zajęła trwałe miejsce w koncepcjach politycz-

nych kierownictwa PZPR. Na kolejnym, ob-

radującym w dniach 27-28 sierpnia 1988 roku

VIII plenum KC PZPR, które poświęcono

omówieniu sytuacji społeczno-gospodarczej

i kwestii rozszerzenia płaszczyzny dialogu

i porozumienia Jaruzelski podkreślił: „Po-

rozumienie narodowe nie jest celem samym

w sobie. To po prostu właściwa droga do celu,

a cel jest tylko jeden: dobro, pomyślna przy-

szłość Polski”, uznając zarazem „okrągły stół”

za dobrą formułę nawiązania dialogu. Warto

przypomnieć, że w dniu otwarcia plenum gen.

Czesław Kiszczak wystąpił z oświadczeniem,

w którym zaproponował zwołanie spotkania

46 Pełny stenogram obrad VII plenum zob.: AAN, KC PZPR, sygn. III/186.

z przedstawicielami różnorodnych środowisk

społecznych i pracowniczych. Rozmowy son-

dażowe w tej sprawie prowadzili Józef Czyrek,

Stanisław Ciosek i wspomniany wyżej Cze-

sław Kiszczak47.

Analizując dokumenty KC PZPR odno-

szące się do tej fazy procesu przełomu, warto

zwrócić uwagę na cztery z nich, wytworzone

przez różne szczeble władz centralnych PZPR

i różne komórki aparatu wykonawczego.

Pierwszy z dokumentów to protokół po-

siedzenia Sekretariatu KC PZPR z 1 wrze-

śnia1988 roku, którego zasadniczym tematem

było sformułowanie wniosków wynikających

z sytuacji w kraju. Poza członkami tego gre-

mium udział w posiedzeniu wzięli kierowni-

cy najważniejszych wydziałów KC: ówczesny

zastępca członka Biura Politycznego (BP) i se-

kretarz generalny PRON Stanisław Ciosek,

wiceprzewodniczący OPZZ Czesław Marty-

niuk, Wiesław Górnicki ówczesny dyrektor

Samodzielnego Zespołu Studiów przy Prze-

wodniczącym Rady Państwa, Jerzy Urban

ówczesny rzecznik prasowy rządu oraz przed-

stawiciele innych instytucji. Analizowane

posiedzenie odbyło się tuż po zakończeniu

wspomnianych wyżej rozmów gen. Kiszczaka.

Jaruzelski, dokonując przeglądu głównych

elementów sytuacji społeczno-politycznej,

podkreślił, że „trzeba tworzyć atmosferę ocze-

kiwania, presji społecznej działającej na rzecz

urzeczywistnienia idei »okrągłego stołu«”.

Mieczysław Rakowski zwrócił uwagę na po-

trzebę przygotowania dla potrzeb instancji

partyjnych, pogłębionego komentarza poli-

tycznego na temat spotkania Kiszczak-Wałę-

sa, jego powodów i znaczenia.

47 Pełny stenogram obrad VIII plenum zob.: AAN, KC PZPR, sygn. III/187


125

Podstawą dyskusji na forum Sekretaria-

tu KC PZPR była „Notatka w sprawie pro-

blemów wymagających zajęcia stanowiska

i dokonania pogłębionej interpretacji” przy-

gotowana przez Wydział Polityczno-Organi-

zacyjny. W materiale tym zwrócono uwagę

na potrzebę określenia platformy progra-

mowej rozmów z opozycją, w tym zwłaszcza:

przedmiotu i zakresu negocjacji, ram poli-

tycznych koncesji i granic ustępstw, progno-

zy skali gotowości do kompromisu opozycji,

wyjaśnienia celu i motywów rozmów oraz

określenia stosunku partii do uczestników

rozmów w sensie posiadanych przez nich

mandatów politycznych i reprezentatywno-

ści. Innym ważnym zagadnieniem było spre-

cyzowanie pojęć: opozycji konstruktywnej

i destruktywnej; pluralizmu socjalistycznego

i konfrontacyjnego oraz zmiana formuły po-

rozumienia narodowego48.

Drugim interesującym dokumentem jest

stenogram posiedzenia Sekretariatu KC

PZPR w dniu 4 października 1988 roku po-

święconego w głównej mierze ocenie stanu

przygotowań do „okrągłego stołu”. W posie-

dzeniu wzięli udział Kazimierz Barcikowski

ówczesny członek BP KC PZPR i zastęp-

ca przewodniczącego Rady Państwa, gen.

Czesław Kiszczak, członek BP KC PZPR

i minister spraw wewnętrznych, Stanisław

Ciosek, wiceprzewodniczący OPZZ Romu-

ald Sosnowski oraz kierownicy wybranych

wydziałów KC.

W toku obrad Józef Czyrek podniósł kwe-

stię stosunku społeczeństwa do idei i polity-

ki rozmów „okrągłego stołu”. Nawiązując

do swoich spotkań z Andrzejem Stelmachow-

skim, poinformował o proponowanych przez

Lecha Wałęsę „stolikach tematycznych” i ob-

sadzie ich przewodniczących.

48 AAN, KC PZPR, sygn. VII/91, s. 352-370.

Czesław Kiszczak, analizując zamiary

strony opozycyjnej, podkreślił pierwszopla-

nowość reaktywowania Solidarności oraz

dążenia do wyeliminowania dominującego

wpływu partii na życie polityczne i społecz-

no-gospodarcze w kraju. Za niezwykle ważne

uznał podjęcie decyzji politycznych określa-

jących cele i zadania „okrągłego stołu”; gra-

nice ustępstw i ich zakres przedmiotowy;

cenę ustępstw i moment ich podjęcia. W kwe-

stii zagadnień szczegółowych doprecyzowa-

nia wymagała zwłaszcza sprawa pluralizmu

związkowego. Kiszczak powiedział, że w toku

rozmów z Wałęsą zwrócił uwag na to, by do ne-

gocjacji angażować ludzi dialogu, jeśli istnieje

wola osiągnięcia porozumienia.

Stanisław Ciosek podniósł problem swo-

istego „magazynu nazwisk” przyszłych

uczestników rozmów, omówił także przebieg

spotkań z ks. Alojzym Orszulikiem.

Mieczysław Rakowski nawiązał do sytuacji

w partii, w której funkcjonuje skrzydło twar-

de, skrzydło prosolidarnościowe i środek,

który cechuje dezorientacja i zwątpienie.

Dyskusję podsumował gen. Jaruzelski,

który kwestię rozmów „okrągłego stołu” ujął

lapidarnie „kompromis – tak, kapitulacja

– nie”49.

Trzecim dokumentem zasługującym na

uwagę jest „Analiza dyskusji w partii przed

»okrągłym stołem«” przygotowana 24 paź-

dziernika 1988 roku. przez zespół pracowni-

ków wydziałów: Polityczno-Organizacyjnego,

Polityki Społeczno-Ekonomicznej i Społecz-

no-Zawodowego KC PZPR, a przeznaczona

do wiadomości członków BP i sekretarzy KC

PZPR. Analiza była podsumowaniem wyni-

ków konsultacji przeprowadzonych wśród

49 AAN, KC PZPR, sygn. VII/92, s. 383-515

126


118 tysięcy członków partii, w tym kierowni-

czego aktywu instancji i organizacji partyj-

nych od szczebla komitetów wojewódzkich

włącznie. Dyskusja dotyczyła przede wszyst-

kim programu „okrągłego stołu”, składu jego

uczestników; kwestii reform politycznych, go-

spodarczych i przyszłości ruchu związkowego.

Zdecydowana większość uczestników kon-

sultacji poparła ideę podjęcia rozmów, widząc

w nich jedyną możliwość osiągnięcia poro-

zumienia narodowego; wypracowania dróg

wyjścia z kryzysu oraz działanie wynikające

z perspektyw rozwoju sytuacji społeczno-poli-

tycznej w kraju. Pojawiły się także opinie trak-

tujące „okrągły stół” jako temat zastępczy,

Jako uprawnionych do rozmów uznano

w większości przedstawicieli PZPR, stron-

nictw politycznych, związków zawodowych

i organizacji masowych. Nie brakło opinii

negatywnych wobec udziału w rozmowach

przedstawicieli katolickiego kleru czy głosów

popierających udział przedstawicieli kościo-

łów innych wyznań. Podzielone były głosy

dotyczące obecności w rozmowach przedsta-

wicieli „konstruktywnej opozycji”, zwłaszcza

Lecha Wałęsy. Zdecydowanie negatywnie

oceniono możliwość dopuszczenia do prac

„okrągłego stołu” przedstawicieli ekstremal-

nego nurtu opozycji.

Ogół uczestników konsultacji poparł pro-

gram i koncepcję rozmów, wskazując za-

razem potrzebę ograniczenia ich zakresu

merytorycznego do kilku problemów, takich

jak: demokratyzacja życia społeczno-poli-

tycznego, konsolidacja gospodarki narodo-

wej i doskonalenie ruchu związkowego. Jako

najistotniejszy warunek powodzenia rozmów

uznano spokój społeczny.

W kwestiach potencjalnych reform po-

litycznych wypowiadano się z dużą ostroż-

nością, dając pierwszeństwo reformom

gospodarczym. Opowiadano się za umoc-

nieniem rad narodowych. Problem Rady Po-

rozumienia Narodowego sytuowano na tle

losów PRON. Marginalnie potraktowano

problem nowelizacji przepisów regulujących

powstawanie stowarzyszeń. Mieszane uczu-

cia wywołała kwestia utworzenia drugiej izby

parlamentu. Jedynie w kilku województwach

poparto ją jako „izbę samorządową” w przy-

szłym parlamencie. W większości wypadków

wypowiedziano się za potrzebą głębszej re-

fl eksji politycznej i naukowej w tej sprawie.

Podobnie zróżnicowane opinie towarzy-

szyły kwestii utworzenia urzędu „prezyden-

ta PRL”. Przyczyną rozbieżności była przede

wszystkim niejasność kompetencyjnego po-

działu funkcji I sekretarza KC PZPR i pre-

zydenta.

Analizowany dokument zawiera także

przegląd poglądów aktywu partyjnego

na temat ruchu związkowego i reform gospo-

darczych50.

Ostatnim z dokumentów, acz o zasadni-

czym znaczeniu dla tej fazy przełomu, jest ste-

nogram X plenum KC PZPR, które zebrało

się w dniach 20-21 grudnia 1988 roku i 16-18

stycznia 1989 roku. Plenum o znamiennym

temacie obrad „Partia w przemianach – prze-

miany w partii” miało dramatyczny przebieg.

Ostra dyskusja toczyła się miedzy zwolenni-

kami reform i porozumienia z opozycją a ich

konserwatywnymi przeciwnikami. Warto

przypomnieć, że tezy BP KC PZPR na X ple-

num zostały poddane konsultacjom, w któ-

rych wzięło udział ponad 390 tys. członków

partii i ponad 30 tys. bezpartyjnych. Kwestia

stosunku PZPR do opozycji podzieliła głosy

konsultantów. O ile bowiem opowiadano

50 AAN, KC PZPR, sygn. V/462, k. 32-58


127

się za rozszerzeniem formuły porozumienia

z opozycją konstruktywną, o tyle w stosunku

do ugrupowań ekstremalnych zalecano za-

chowanie „twardego kursu”. Nie brakowało

także opinii, nacechowanych brakiem zaufa-

nia do opozycji konstruktywnej, która „poka-

że pazury”. Twierdzono, że opozycja celowo

zmieniła metody działania, by uśpić czujność

partii, umocnić wpływy a „jutro przejąć wła-

dzę”. Kwestie stosunku PZPR do opozycji

podjął podczas obrad plenum Mieczysław

Rakowski. Nawiązując do koncepcji „okrągłe-

go stołu”, stwierdził, że jej istotą jest zastąpie-

nie polityki gestów i drobnych kroków próbą

generalnego porozumienia z opozycją w sfe-

rze przyszłego modelu państwa, form i gra-

nic jej legalnego udziału w życiu publicznym,

w kształtowaniu reform społeczno-gospodar-

czych, słowem – przyjęcie przez opozycję

współodpowiedzialności za państwo.51

W drugiej części obrad Jaruzelski, pragnąc

uzyskać akceptację KC dla podjęcia rozmów

„okrągłego stołu”, postawił kwestię wotum

zaufania dla kierownictwa partii. Po po-

twierdzeniu owego zaufania stało się możli-

we przyjęcie stanowiska plenum „w sprawie

pluralizmu politycznego i pluralizmu związ-

kowego”. W dokumencie tym stwierdzono:

„Komitet Centralny widzi potrzebę i możli-

wość włączenia do systemu politycznego kon-

struktywnej opozycji”52. Otwierało to nowy

etap we wzajemnych stosunkach PZPR-

-opozycja.

51 Włodzimierz Janowski, Dekompozycja PZPR [w:] Pol-ski rok 1989. Sukcesy, zaniechania, porażki. Polska mniej znana 1944-1989, M. Jabłonowski, S. Stępka, S. Sułow-ski (red.), Warszawa 2009, s. 127-129

52 AAN, KC PZPR, sygn. III/189-191

Początek przełomu(styczeń - czerwiec 1989 roku)

Po X plenum KC PZPR przygotowania do

obrad „okrągłego stołu” uległy przyspiesze-

niu. W trakcie rozmów w Magdalence (27

stycznia 1989 roku) ustalono scenariusz, ter-

min rozpoczęcia rozmów i skład osobowy

uczestników. Biuro Polityczne KC PZPR 31

stycznia 1989 roku dokonało oceny sytuacji

społeczno-politycznej w kraju i stanu przygo-

towań do rozpoczęcia rozmów.

Obrady plenarne Okrągłego Stołu roz-

poczęto 6 lutego 1989 roku. Powołano trzy

zespoły problemowe: ds. pluralizmu związ-

kowego; ds. gospodarki i polityki społecznej

oraz ds. reform politycznych. W ramach ze-

społów funkcjonowały podzespoły i grupy ro-

bocze. Poszczególne zespoły zainaugurowały

swoje prace w dniach 8-10 lutego 1989 roku.

31 marca 1989 roku odbyło się posiedzenie

XI plenum KC PZPR, które dokonało podsu-

mowania dotychczasowego przebiegu obrad

Okrągłego Stołu i wyznaczyło strategie par-

tii w nadchodzących wyborach. Zaaprobo-

wano uzgodnienia dotyczące przyspieszenia

i pogłębienia reform politycznych, społecz-

nych i gospodarczych. Ustalono, że tryb wyła-

niania i promowania kandydatów na posłów

wybieranych w okręgach wyborczych oraz

promowania kandydatów na senatorów usta-

lają komitety wojewódzkie53.

3 kwietnia 1989 roku w toku kolejnej tury

rozmów w Magdalence uzgodniono ostatecz-

ny kompromis w sprawach zakresu kompe-

tencji prezydenta i ostatecznego podziału

mandatów w sejmie – 65% miejsc dla strony

53 Pełny stenogram posiedzenia zob. AAN, KC PZPR, sygn. 192

128


koalicyjno-rządowej i 35% dla opozycyjno-so-

lidarnościowej.

5 kwietnia 1989 roku obrady Okrągłego

Stołu dobiegły końca. Przyjęto „Stanowisko

w sprawie reform politycznych”, „Stanowi-

sko w sprawie polityki społeczno-gospodar-

czej i reform systemowych” oraz „Stanowisko

w sprawie pluralizmu związkowego”.

XII plenum KC PZPR w dniu 15 kwietnia

1989 roku. poświęcono określeniu zadań par-

tii w kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu54.

18 kwietnia1989 roku na spotkaniu gen.

Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą powo-

łano Komisję Porozumiewawczą dla nadzoro-

wania postanowień Okrągłego Stołu.

II Krajowa Konferencja Delegatów PZPR,

która zebrała się w dniach 4-5 maja 1989

roku, zaakceptowała wyniki obrad Okrągłego

Stołu, przyjęła „Deklarację wyborczą PZPR”.

Dokonując wyboru dokumentów obrazują-

cych tę fazę przełomu, należy zwrócić uwagę

na te z nich, które informują o przebiegu i re-

zultatach obrad Okrągłego Stołu. Archiwa-

lia te znajdują się zasadniczo poza zespołem

KC PZPR. W aktach RN SdRP zachowały się

materiały zgromadzone przez Aleksandra

Kwaśniewskiego. Obejmują one stenogram

obrad plenarnych z 5 kwietnia 1989 roku,

a także dwie wersje wydawnictwa dotyczące-

go uzgodnionych porozumień55. Równie in-

teresujące są zapisy stenografi czne z pięciu

posiedzeń zespołu ds. reform politycznych

z okresu 10 lutego 1989-30 marca 1989 roku56.

54 Stenogram XII plenum zob. AAN, KC PZPR, sygn. III/193

55 AAN, RN SdRP, sygn. 14/11-13

56 Tamże, sygn. 14/1-5

Wspomniane akta zawierają również zapisy

z pięciu posiedzeń podzespołu ds. środków

masowego przekazu z okresu 15 lutego 1989-

22 marca 1989 roku57.

W aktach Edwarda Kuczery, asysten-

ta przewodniczącego zespołu ds. gospodar-

ki i polityki społecznej Władysława Baki,

znajdują się stenogramy 16 posiedzeń tego

zespołu z okresu 8 lutego 1989-4 kwietnia

1989 roku, jak również informacja o rezul-

tatach jego prac. Są tam również protokoły

posiedzeń podzespołu ds. ekologii z 14 lu-

tego i podzespołu ds. zdrowia z 18 lutego.

1989 roku.58

Na uwagę zasługuje wreszcie inny obszer-

ny dokument zachowany w aktach Jerzego

Majki, ówczesnego redaktora naczelnego

„Trybuny Ludu”, zatytułowany „Katalog roz-

bieżności przy Okrągłym Stole jako wyznacz-

nik haseł dla kampanii wyborczej strony

opozycyjno-solidarnościowej”. Materiał ten

obejmuje podstawowy katalog rozbieżności

z podziałem na zespoły problemowe i podze-

społy wraz z komentarzem59.

Od wyborów parlamentarnych do rozwiązania PZPR(czerwiec 1989 – styczeń 1990 roku)

Trzecia faza analizowanego przełomu poli-

tycznego obfi towała w szereg istotnych wy-

darzeń, z których zasadniczym były wybory

parlamentarne. Wybory te przeprowadzo-

ne w dwóch turach 4 i 18 czerwca 1989 roku

przyniosły wielki sukces stronie opozycyjnej.

57 Tamże, sygn. 14/6-10

58 AAN, Akta Edwarda Kuczery, materiały nieopra-cowane.

59 AAN, Akta Jerzego Majki, materiały nieopraco-wane.


129

PZPR utraciła pozycję partii rządzącej. Był

to szok zarówno dla kierownictwa partii, jak

i dla szeregowych członków.

30 czerwca 1989 roku obradowało na swej

pierwszej sesji XIII plenum KC PZPR pod

hasłem „PZPR pójdzie odważnie drogą re-

form postępu i odpowiedzialności”. Plenum

zaaprobowało ocenę wyborów parlamentar-

nych przyjętą przez Biuro Polityczne. Wiele

miejsca w dyskusji zajęła sprawa oświadcze-

nia Wojciecha Jaruzelskiego o rezygnacji

z kandydowania na urząd prezydenta PRL.

Ostatecznie plenum podtrzymało jego reko-

mendację.

3 lipca 1989 roku w „Gazecie Wyborczej”

ukazał się artykuł Adama Michnika pod zna-

miennym tytułem „Wasz prezydent – nasz

premier” zawierający propozycję podziału

władzy w kraju. Podobną propozycję „nasz

prezydent – wasz premier” sformułowali

wcześniej Józef Czyrek i Janusz Reykowski.

19 lipca 1989 roku Zgromadzenie Naro-

dowe wybrało gen. Wojciecha Jaruzelskiego

na prezydenta PRL.

W dniach 28-29 lipca 1989 roku obrado-

wało na swej drugiej sesji XIII plenum KC

PZPR, które podjęło decyzję o wcześniejszym

zwołaniu XI zjazdu partii. Przyjęto rezygna-

cję Jaruzelskiego z funkcji I sekretarza KC

PZPR, dokonując zarazem wyboru Mieczy-

sława Rakowskiego na to stanowisko60.

W związku z wyborem na I sekretarza KC

PZPR Rakowski złożył 1 sierpnia 1989 roku

dymisję rządu. Misja utworzenia rządu zo-

stała powierzona gen. Czesławowi Kiszcza-

kowi. 7 sierpnia 1989 Lech Wałęsa, uznając

60 Pełny stenogram obrad XIII plenum KC PZPR zob. AAN, KC PZPR, sygn. III/194-195

ją za szkodliwą, wezwał do utworzenia koali-

cji OKP, ZSL i SD. Powstała ona 17 sierpnia

1989 roku po rezygnacji Kiszczaka z powie-

rzonej misji.

19 sierpnia 1989 roku obradowało XIV ple-

num KC PZPR, które odniosło się do bieżącej

sytuacji politycznej. Plenum uznało za celowe

wejście przedstawicieli PZPR do rządu for-

mowanego przez reprezentantów opozycji.

Przyjęto „Stanowisko KC PZPR w sprawie

powołania nowego rządu i aktualnej sytuacji

politycznej”61.

Warto odnotować decyzję kolejnego XV

plenum KC PZPR obradującego w dniach

18 września i 3 października 1989 roku62

o przeprowadzeniu w okresie 22-28 września

ogólnopartyjnego sondażu w sprawie przygo-

towań do XI zjazdu. Szczególnie istotne było

czwarte pytanie owego sondażu dotyczące

ewentualnych zmian w programie i statucie

PZPR lub jej przekształcenia w nową partię

lewicową o innej nazwie, programie i statucie.

W sondażu wziął udział ponad milion człon-

ków PZPR. Około 71% z nich opowiedziało

się za przekształceniem PZPR w nową par-

tię. Plenum przyjęło również „Stanowisko

w sprawie udziału PZPR w rządzie”, w któ-

rym podkreślono, że wynika ono z woli par-

tii konstruktywnego uczestnictwa w realizacji

zadań stojących przed władzami państwowy-

mi; współodpowiedzialności za przeprowa-

dzenie koniecznych reform zgodnie z polską

racją stanu i duchem Okrągłego Stołu.

27-29 stycznia 1990 roku obradował XI

Zjazd PZPR, który przyjął uchwałę „O zakoń-

czeniu działalności partii”. W jej zakończeniu

61 Stenogram XIV plenum patrz AAN, KC PZPR, sygn. III/196

62 Stenogram XV plenum patrz AAN, KC PZPR, sygn. III/197

130


pisano: „Nowej w swej istocie Polsce potrzeb-

na jest nowa struktura polityczna polskiej le-

wicy. Przychodzi czas jej budowy”.

W dokumentacji tej fazy przełomu można

wyróżnić trzy węższe bloki tematyczne do-

tyczące:

• przebiegu, wyników i następstw wyborów

parlamentarnych,

• stosunku PZPR do koncepcji rządu wiel-

kiej koalicji i jej udziału w tej koalicji,

• zakończenia działalności przez PZPR.

W pierwszym z bloków na uwagę zasłu-

gują protokoły posiedzeń Biura Polityczne-

go KC PZPR, które odbyły się 6 i 12 czerwca

1989 roku. Na pierwszym dokonano oceny

wstępnych wyników I tury wyborów, wyzna-

czając zarazem zadania partii przed II turą.

W związku z wyborami przygotowano list

do członków i sympatyków PZPR63. Na dru-

gim posiedzeniu dokonano analizy wyników

I tury wyborów. Przedyskutowano także w ich

kontekście treść dekretu o zmianie ordynacji

wyborczej do Sejmu PRL X kadencji64.

Zgodnie z ekspertyzą sporządzoną na zle-

cenie Kancelarii Sekretariatu KC PZPR

w lipcu 1989 roku w aktach Jerzego Majki

znajdujemy kompleksową ocenę wyborów

dokonaną z punktu widzenia partii. Opraco-

wanie to obejmowało następujące zagadnie-

nia: wybory do Zgromadzenia Narodowego

jako plebiscyt społeczny, uwarunkowania wy-

borów w świetle dokumentów partyjnych, za-

chowania wyborcze PZPR, wnioski z porażki,

potrzeba nowej strategii politycznej. W anek-

sie przedstawiono wybory przez pryzmat opi-

63 AAN, KC PZPR, sygn. V/486, s. 4-6

64 Tamże, sygn. V/487, s. 172-198

nii środków masowego przekazu65. Warto

wskazać także na zachowany w aktach Edwar-

da Kuczery protokół posiedzenia zespołu eko-

nomicznego Komisji Porozumiewawczej z 17

czerwca 1989 roku66.

W drugim z bloków na uwagę zasługuje

protokół z posiedzenia Biura Politycznego

KC PZPR z 18 sierpnia 1989 roku, na którym

omawiano kwestie udziału przedstawicieli

PZPR w rządzie67.

Wreszcie w trzecim bloku warto wymie-

nić „Informację o przebiegu i wynikach son-

dażu w sprawie przygotowań do XI Zjazdu

PZPR”68 i zapis przebiegu samego zjazdu69.

Od powstania nowej partii lewicowej do pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych(styczeń 1990 – październik 1991 roku)

W czasie gdy toczyły się obrady XI Zjaz-

du PZPR, na odrębnym kongresie powsta-

ła nowa partia lewicowa Socjaldemokracja

Rzeczpospolitej Polskiej. Kongres SdRP pod-

jął uchwałę w sprawie zmian ustrojowych,

w której wyrażono przekonanie, że Polska

stanie się państwem gwarantującym obywa-

telom i ich organizacjom swobodę zrzeszania

się i działania politycznego. Istotę ostatniej

fazy przełomu wytyczyły uchwały i stanowi-

65 AAN, Akta Jerzego Majki, materiały nieuporząd-kowane

66 AAN, Akta Edwarda Kuczery, materiały nieupo-rządkowane.

67 AAN, KC PZPR, sygn. V/492, s. 17-22

68 AAN, KC PZPR, sygn. 975/54

69 AAN, KC PZPR, sygn. 1/8 -1/10


131

ska organów statutowych SdRP wobec zasad-

niczych wydarzeń politycznych lat 1990-1991.

W tym kontekście na uwagę zasługują na-

stępujące dokumenty:

• Stanowisko RN SdRP z 2 czerwca 1990

roku dotyczące sojuszu na rzecz demokra-

tycznej Polski;

• Oświadczenie RN SdRP z 8 września 1990

roku w sprawach politycznych;

• Uchwała RN SdRP z 1 grudnia 1990 roku

po wyborach prezydenckich70;

• Oświadczenie Centralnego Komitetu Wy-

konawczego (CKW) SdRP z 10 stycznia

1991 roku dotyczące aktualnej sytuacji po-

litycznej71;

• Uchwała RN SdRP z 19 stycznia 1991 roku

w sprawie stosunku SdRP do rządu;

• Uchwała RN SdRP z 19 stycznia 1991 roku

w sprawie wyborów do parlamentu72;

• Uchwała RN SdRP z 20 lipca 1991 roku

w sprawie udziału SdRP w kampanii wybo-

rów parlamentarnych 1991 roku73;

• Oświadczenie CKW SdRP po wyborach

27 października 1991 roku74.

Przełom polityczny lat 1988-1991 był

przedmiotem badań historycznych i polito-

logicznych. Wśród opracowań poświęconych

temu okresowi dziejów Polski warto wymie-

nić publikacje Antoniego Dudka75, Pauli-

70 AAN, RN SdRP, sygn. 3/6 - 3/9

71 AAN, RN SdRP, sygn. 13/12

72 Tamże, sygn. 3/10



75 Antoni Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej 1988 -1990, Wydawnictwo Ar-cana, Kraków 2004.

ny Codogni76, Aleksandra Łuczaka77 czy też

tomy edycji dokumentów78.

Część z wymienionych dokumentów zosta-

ła wykorzystana w publikacjach inne pozosta-

ją nieznane szerszym kręgom odbiorców.

76 Paulina Codogni, Okrągły stół, czyli Polski Rubikon, Warszawa 2009.

77 Aleksander Łuczak, Dekada polskich przemian. Stu-dium władzy i opozycji, Warszawa 2010.

78 Polski rok 1989. Sukcesy, zaniechania, porażki. Polska mniej znana 1944-1989, M. Jabłonowski, S. Stępka, S. Sułowski (red.), cz. 1-2, Warszawa 2009; Historia Najnowsza. Dokumenty i materiały. Polska 1989 po wy-borach czerwiec-wrzesień. Wybór i opracowanie Paweł Dybicz, Włodzimierz Janowski, Grzegorz Sołtysiak. Warszawa 2009, ss. 164

132




133

Dyskusja panelowa


Proces zmian demokratycznych w Polsce

po roku 1989, podobnie zresztą jak i pozo-

stałe przeobrażenia w sferze życia społeczne-

go, gospodarczego i kulturalnego, przebiegł

w sposób niemalże bezkonfl iktowy. Jesteśmy

państwem i społeczeństwem nowoczesnym.

Żyjemy w warunkach pełnej demokracji i go-

spodarki liberalnej. Należymy do grona rozwi-

niętych państw europejskich, które jednoczą

swe wysiłki w ramach Unii Europejskiej,

by wspierać się wzajemnie w dalszym rozwo-

ju i wspólnie wpływać na losy całej Europy

i świata, dążąc do zapewnienia godziwych wa-

runków egzystencji narodów i wzmocnienia

bezpieczeństwa międzynarodowego.

Są to zmiany nie pozostające bez wpły-

wu na działalność archiwalną w Polsce. Pro-

wadzimy ją w warunkach zaawansowanych

przeobrażeń demokratycznych, które ogra-

niczają kompetencje państwa i niemalże eli-

minują własność państwową ze sfery życia

gospodarczego. Archiwa państwowe działają

tym samym na zawężającym się systematycz-

nie wycinku życia politycznego, społeczne-

go, kulturalnego i gospodarczego. Wzrasta

bowiem w szybkim tempie znaczenie czyn-

ników społecznych i aktywności osób fi zycz-

nych nadających coraz wyraźniej ton życiu

publicznemu.

W warunkach tych fundamentalne znacze-

nie dla zabezpieczenia dokumentacji zacho-

dzących przeobrażeń ma należyte funkcjono-

wanie instytucji prawnej narodowego zasobu

archiwalnego, wprowadzonej na mocy obo-

wiązującej obecnie ustawy archiwalnej z roku

1983. Kwestią podstawową w tym wypadku

jest to, czy niepaństwowy zasób archiwalny,

który wytwarzają m.in. partie polityczne i or-

ganizacje społeczne jako mienie prywatne,

nie powinien podlegać władzom państwo-

wym. Czy ten uprzywilejowany status prawny,

którym cieszy się wszelka własność prywat-

na, oznaczać może całkowity brak ograniczeń

w dysponowaniu dokumentacją instytucji pu-

blicznych i osób fi zycznych?

Nie pozwalają na to regulacje ustawy archi-

walnej dotyczące zarządzania dokumentacją

i działalnością archiwalną instytucji życia pu-

blicznego i dysponentów indywidualnych

materiałów archiwalnych. Nie przeczy temu

stwierdzenie, że dzięki wprowadzeniu instytu-

cji prawnej narodowego zasobu archiwalnego

zagwarantowano integralny charakter pol-

skiego dziedzictwa dokumentacyjnego z rów-

noczesnym poszanowaniem zasad prawnych

dotyczących własności prywatnej oraz wymo-

gów funkcjonowania społeczeństwa demo-

kratycznego. Wprowadzono w naszym kraju

obowiązek ewidencjonowania, przechowywa-

nia i zabezpieczania powstającej dokumenta-

cji, odebrano możliwość obrotu handlowego

materiałami archiwalnymi wchodzącymi

w skład niepaństwowego ewidencjonowane-

go zasobu archiwalnego oraz zastosowano

kategoryczny zakaz wywozu zagranicę. Rów-

nocześnie państwo ma szereg uprawnień, po-

zwalających na przykład na przejmowanie

materiałów archiwalnych instytucji o statusie

prywatnym, które przestaną istnieć. Mówiąc

w uproszczeniu, wytwórców niepaństwowe-

go ewidencjonowanego zasobu archiwalnego

obowiązują w naszym kraju niemalże te same

reguły postępowania, co i wytwórców pań-

stwowego zasobu archiwalnego.

Pomijając specyfi czną w naszych warun-

kach pozycję Kościoła katolickiego, który

jednak obecnie w sposób niemalże wzorowy

zapewnia funkcjonowanie profesjonalnego sys-

134


temu zarządzania własnym dziedzictwem ar-

chiwalnym, nie możemy jeszcze dzisiaj mówić

zarówno o znajomości uwarunkowań praw-

nych, jak i praktycznych aspektów zarządzania

dokumentacją w sferze niepaństwowego ewi-

dencjonowanego zasobu archiwalnego. Jest

to sytuacja, z którą nie sposób się godzić. Oczy-

wiście, przede wszystkim ze względu na jasno

określone w ustawie archiwalnej z roku 1983

wymogi prawne. Nie bez znaczenia pozosta-

je jednak przy tym fakt, że w warunkach spo-

łeczeństwa demokratycznego organizacje

pozarządowe, w tym partie polityczne i związ-

ki zawodowe (najważniejsi spośród wytwórców

niepaństwowego ewidencjonowanego zasobu

archiwalnego obok największych jednostek

życia gospodarczego), wpływające w stopniu

przemożnym na bieg spraw państwowych

i życie społeczeństwa biorą na siebie, siłą rze-

czy, szereg zobowiązań, w tym do zgodnego

z wymogami prawa postępowania z wytwarza-

ną przez siebie dokumentacją.

Powinniśmy więc prowadzić w tym zakre-

sie świadomą politykę. Nie może ona jednak

powielać rozwiązań stosowanych w odniesie-

niu do wytwórców państwowego zasobu ar-

chiwalnego. Jak już stwierdziliśmy, w pełni

niezależną pozycję mają jakże ważne dla

polskiej kultury i historii archiwa Kościoła

katolickiego. Nie są skłonne uzależniać od po-

lityki władz państwowych swojej działalności

liczne fundacje i stowarzyszenia zajmujące się

także gromadzeniem materiałów archiwal-

nych. Część z nich natrafi a obecnie na szereg

przeszkód w kontynuacji działalności, jaką

podjęły zazwyczaj w okresie wielkiego prze-

łomu, w politycznych i społecznych realiach

Polski po roku 1989, czego najdobitniejszym

przykładem jest sytuacja Ośrodka KARTA

stojącego na krawędzi bankructwa.

Wyrazem zaniechania przez centralne wła-

dze archiwów państwowych aktywnej działal-

ności w tym zakresie jest rezygnacja w roku

2007 z prowadzenia rejestru niepaństwowe-

go zasobu archiwalnego, a także niewypeł-

nianie zapisu normatywu wykonawczego

w stosunku do ustawy z roku 1983 w sprawie

szczegółowego zakresu działania Naczelnego

Dyrektora Archiwów Państwowych. Zobowią-

zuje on szefa archiwów państwowych do okre-

ślenia zasad współpracy państwowej sieci

archiwalnej z archiwami niepaństwowych

jednostek organizacyjnych (stosowny nor-

matyw wejdzie w życie 1 stycznia 2013 roku).

W takiej sytuacji musiały się pojawić oddol-

ne inicjatywy społeczne. Kolejny raz powinni-

śmy podać przykład Ośrodka KARTA, który

promuje ideę archiwistyki społecznej, a także

potrzebę koordynacji działań instytucji i or-

ganizacji pozarządowych przy równoczesnym

zagwarantowaniu wsparcia fi nansowego dla

ich działalności ze strony państwa.

W naszym kraju bardzo ważne znaczenie

ma więc społeczna aktywność przedstawicieli

niepaństwowego zasobu archiwalnego, któ-

rzy, podejmując inicjatywy społeczne, w tym

działania w ramach sekcji Stowarzyszenia Ar-

chiwistów Polskich (SAP), mogą przyczyniać

się do określania podstaw działalności zwią-

zanej z zarządzaniem własną dokumentacją

i postępowaniem z materiałami archiwalny-

mi. To może być ważna przesłanka gwaran-

tująca zachowanie pozycji niezależnej wobec

państwa, co w demokratycznych warunkach

powinno być rzeczą oczywistą. Podejmując

próbę stworzenia formalnej sekcji w ramach

SAP przedstawiciele niepaństwowego ewi-

dencjonowanego zasobu archiwalnego uczy-

nić będą mogli wiele, by nie tylko znaleźć

płaszczyznę kontaktów środowiskowych, lecz

także podejmować konkretne zadania profe-

sjonalne, dotyczące ich sfery aktywności.

O tym, że takie działania są potrzebne,

świadczyć może aktywność środowisk na-


135

ukowych mających problemy z dostępem

do źródeł dotyczących współczesnego życia

politycznego. Powołanie w ramach Instytutu

Studiów Politycznych Zespołu Dokumenta-

cyjnego Archiwum Partii Politycznych zajmu-

jącego się pozyskiwaniem i gromadzeniem

dokumentów partii politycznych jest tego do-

bitnym przykładem. Także powołanie Archi-

wum Danych Społecznych jako wspólnego

przedsięwzięcia Instytutu Studiów Społecz-

nych Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu

Filozofi i i Socjologii Polskiej Akademii Nauk

(PAN), m.in. w celu nabywania, archiwizowa-

nia i udostępniania danych i dokumentacji

służących kształceniu i badaniom w zakresie

badań społecznych, należałoby uznać za ko-

lejny dowód potrzeby rozwoju działalności

dokumentacyjnej i archiwalnej instytucji

życia publicznego.

Instytucje te, uczestnicząc w życiu pu-

blicznym, wpływając na zachodzące procesy

społeczne, polityczne, kulturalne czy gospo-

darcze, uczestnicząc także – jak w wypadku

partii politycznych – w rządzeniu krajem,

siłą rzeczy winny trwale przechowywać do-

kumentacyjne dowody swojej aktywności, za-

pewniając dostęp do nich zainteresowanym

obywatelom. Współpraca z władzami pań-

stwowymi, w tym z archiwami państwowymi,

jest oczywiście bardzo ważna dla obu stron.

Nie powinna ona jednak podważać niezależ-

nej od czynników państwowych pozycji tych

instytucji.


Od dwudziestu lat – z inicjatywy obecnego

tutaj ministra Jacka Michałowskiego – prowa-

dzę archiwum partii politycznych. Najpierw

przez dwa lata w Senacie, a później – dzięki

panu prof. Andrzejowi Paczkowskiemu, który

przygarnął mnie razem z segregatorami, pu-

dłami, teczkami dotyczącymi partii politycz-

nych – w Instytucie Studiów Politycznych

PAN. Rzecz w tym, że koncentrujemy uwagę

na partiach parlamentarnych i na ich produk-

cji ideologicznej, dokumentacji działalności

programowej, a tymczasem w praktyce zbie-

ramy różne, niekiedy bardzo dziwne rzeczy.

Mam na przykład trochę dokumentów PUS

przekazywanych mi przez kolegów. Mam też

materiały Zjednoczenia Patriotycznego Grun-

wald, które znalazły moje pracownice w czasie

zbierania materiałów Partii „X”, na śmietniku

na Nowym Świecie i jeszcze inne…

Chciałam poinformować, że obecnie

to wszystko jest spisane, częściowo zdigitali-

zowane i chętnie wszystkie te materiały udo-

stępnię. A może nawet powstanie jakiś ruch

wymiany, przekazywania, bo nie wszystkie

zgromadzone przez nas archiwalia są nam

koniecznie potrzebne – aczkolwiek osobiście

uważam, że wszystko jest potrzebne. Chociaż

prawdopodobnie materiały te bardziej przy-

datne byłyby w innych miejscach.


Bardzo serdecznie dziękuję Pani za wielką

pracę, troskę o zabezpieczenie tej bardzo waż-

nej części dziedzictwa historycznego państwa

i narodu polskiego. Podjęli to państwo w In-

stytucie Studiów Politycznych PAN w okresie,

w którym powołane do tego instytucje nie za-

interesowały się tą sprawą. Warto wspomnieć

także o kolejnej ważnej inicjatywie środowisk

naukowych – Instytutu Filozofi i i Socjolo-

gii PAN – które same poczuły się zmuszone

do organizowania własnego warsztatu prac

badawczych i gromadzenia dokumentacji

dotyczącej zachodzących w Polsce procesów

społecznych. To wszystko stawia przed archi-

wami poważne zadania.


VWystąpienia podsumowujące

138


nie był gwarantem, że tych wszystkich zmian

się nie cofnie, atmosfera była naprawdę na-

pięta i bardzo, bardzo trudna. Kancelaria Se-

natu to był wówczas alternatywny kawałek

rzeczywistości.

Świadomi, że łamiemy ustawę archiwal-

ną przygarnęliśmy Inkę Słodkowską z pomy-

słem tworzenia archiwum partii politycznych,

bo wiedzieliśmy, że nikt inny tego nie zrobi.

Po dwóch latach, kiedy w kolejnej kadencji

doszliśmy do wniosku, że chyba nie wypa-

da, aby w Kancelarii Senatu funkcjonowało

Archiwum Partii Politycznych, to archiwum

odeszło od nas. Podobnie było z Biurem In-

terwencji, które wywodziło się z Biura Inter-

wencji Solidarności i było jego kontynuacją.

W kolejnej kadencji uznaliśmy, że już nie po-

winno być niezależnego „ministerstwa spraw

wewnętrznych” w Kancelarii Senatu.

Gdy się patrzy na tamten okres przeło-

mu tak legalistycznie, to widać, że ówczesne

lata nie tylko były kompletnie inne od dzi-

siejszych, ale w pewnym sensie pozwalały

na działania nielegalne. Stąd na przykład, gdy

okazało się, że w pałacu Sobańskich leżą akta,

chcieliśmy je przejąć prawem kaduka, prze-

cież nie mieliśmy do tego żadnego uprawnie-

nia. Mam pewne domysły, kto te worki, które

Robert Kubaś, ofi cjalnie wchodząc, przygo-

towywał, kto w nich pogrzebał i kto to za-

brał. Jeżeli archiwiści będą kiedyś ciekawi,

to chętnie podzielę się tą wiedzą off-the record.

To były naprawdę trudne czasy i pewne rze-

czy – powiedzmy sobie teraz szczerze, otwar-

cie i uczciwie – robiliśmy na granicy prawa.

Trudne, ale fascynujące czasy były rzeczy-

wiście czasami przełomu. Dlatego chciałoby

się, żeby młodzież nie myliła powstania war-

szawskiego z wydarzeniami 1989 roku, żeby

miała online dostęp do zgromadzonej na ten

temat wiedzy. W ten sposób wracamy do ko-


Na dwie sprawy chciałbym zwrócić uwagę.

Po pierwsze pani dyrektor Agata Karwowska-

-Sokołowska uświadomiła mi, że ja również

głosowałem po raz pierwszy w czerwcu 1989

roku, pierwszy raz wrzucałem kartę do urny,

tyle że byłem od niej parę lat starszy. Było

to niezapomniane przeżycie.

Dla osób, które w tamtym czasie działały

w OKP i pracowały w Senacie było oczywiste,

może dziś nie dla wszystkich, że Kancelaria

Senatu i OKP to była jedność, jedna instytu-

cja. Byłem wówczas chyba doradcą wicemar-

szałka Senatu, a jednocześnie miałem drugą

wizytówkę – doradcy wiceprzewodniczącego

OKP, bo to była naprawdę jedność. Co wię-

cej, w Kancelarii Senatu powstały struktury

niemożliwe do przyjęcia w dzisiejszych cza-

sach. Na przykład Kancelaria Senatu miała

swoje „ministerstwo spraw zagranicznych”,

czyli Ośrodek Studiów Międzynarodowych,

którego pierwszym dyrektorem był Artur

Hajnicz, a drugim Marek Nowakowski. Miała

swoje „ministerstwo spraw wewnętrznych”,

mianowicie Biuro Interwencji Senatu, któ-

rego dyrektorem była Zofi a Romaszewska.

Mieliśmy również własne archiwum, gdzie

trzymaliśmy dokumenty. To po prostu był

wymóg chwili. Wtedy, w 1989 roku nie było

wolnego ministerstwa spraw zagranicznych,

bo było „ich”, nie było wolnego ministerstwa

spraw wewnętrznych, było „ich”, itd., dopie-

ro w II kadencji… Chodzi mi o sam moment

zakładania kancelarii, kiedy sytuacja jesz-

cze była niejednoznaczna. Pamiętam, że był

już rząd Mazowieckiego, że Krzysztof Sku-

biszewski był ministrem, gdy do marszałka

Wielowieyskiego przychodzili ludzie i mówili:

„Na Rakowieckiej palą akta”. Pewne rzeczy

działy się równolegle. Rząd Mazowieckiego

Wystąpienia podsumowujące

139

rzeni naszego projektu. U jego podstaw nie

leżało zorganizowanie historyków i archi-

wistów, by zaczęli systemowo myśleć o tym

okresie, ale popularyzacja, łatwiejszy dostęp

do informacji dla tych, którzy nie mogą go pa-

miętać, bo wtedy jeszcze nie było ich na świe-

cie, albo pamiętają tylko ze szkolnych lekcji

historii. Stąd wracam do pomysłu, którym

się z państwem już podzieliłem – „Archiwum

Przełomu” w każdej szkole! I do apelu Henry-

ka Wujca – oczyśćmy piwnice!

Spróbujemy to przygotować, zachęcić mło-

dzież, aby rozmawiając ze swoimi rodzicami

i dziadkami, porządkując i czyszcząc piwnice,

zebrała różne archiwalia i pamiątki z przeło-

mu lat 80. i 90. XX wieku i zaniosła je do swo-

jej szkoły, czy to w mieście, czy do szkoły

wiejskiej. Bo przecież, gdy mówiliśmy o So-

lidarności, okazało się, że na terenach wiej-

skich po prostu nie ma archiwów, wszelkie

materiały są nadal w domach, u ludzi. To jest

jedyna szansa, żeby uruchomić akcję czysz-

czenia piwnic i strychów – jak dodaje pan

marszałek Jan Wyrowiński – i tworzyć „Ar-

chiwa Przełomu” w każdej szkole! W ten spo-

sób historycy i archiwiści będą mogli dotrzeć

do tych archiwaliów, których brakuje i które

są im potrzebne.

Będziemy nad tym pracować, a jeżeli ktoś

z państwa ma pomysł, jak to zrobić, to prosi-

my o sygnał do Kancelarii Senatu i do Kan-

celarii Prezydenta. Pewnym modelem do

podjęcia tej pracy jest projekt Ośrodka

KARTA zrealizowany w ramach programu

rozwoju bibliotek. KARTA stworzyła cyfro-

we archiwum tradycji lokalnej. Przy okazji

widać pewną metodologię pracy z młodzie-

żą – jak dzięki pomocy biblioteki lokalnej,

za pomocą komputerów, skanerów, mikro-

fonów, można zorganizować żywe archiwum

nagrań, fotografi i bieżących, ale także pamią-

tek historycznych. Jest to bardzo ciekawe do-

świadczenie i warto z niego skorzystać przy

tworzeniu „Archiwów Przełomu” w każdej

szkole, a chciałoby się również dodać – w każ-

dej szkole wyższej. Uniwersyteckie wydziały

Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski podsumowuje dyskusje na seminarium. Na zdjęciu widoczna obok Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki

140


archiwistyczne mogły by być wiodącymi

i pomóc przy projektach szkolnych, szczegól-

nie na terenach wiejskich.

Zastanowimy się jeszcze nad tym, zapro-

simy szacownych koryfeuszy historii i archi-

wistyki do jakiegoś wspólnego ciała, które

by oceniało projekty. Co do nagród, to mamy

różne książki i publikacje z tego okresu, ale

może w grę wchodziłyby też inne formy,

na przykład stypendia w archiwum. Zasta-

nówmy się wspólnie nad różnymi pomysłami,

które by mogły zachęcić dzieciaki, młodzież,

studentów do uruchomienia całej sieci szkol-

nych „Archiwów Przełomu”, które później

można by połączyć linkami z naszym inter-

netowym „Archiwum Przełomu”.

Jeszcze raz bardzo serdecznie dzięku-

ję wszystkim państwu za to, że tu jesteśmy,

że będziemy razem działać na niwie „Archi-

wum Przełomu”.

Ewa PolkowskaSzef Kancelarii Senatu

Nasza dyskusja podczas całego dzisiejszego

dnia pokazała, że powinniśmy do następne-

go wspólnego spotkania w Kancelarii Senatu

– zapraszam już na to spotkanie w przyszłym

roku – szczególny nacisk położyć na kwe-

stie, o których mówił w swojej prezentacji

dyrektor naszego archiwum Robert Kubaś.

Otóż widać, że jest nam po prostu niezbęd-

na wirtualna mapa zasobów! Po to, żeby-

śmy nie musieli przy okazji konferencji raz

do roku mówić: „Nie musicie tego szukać, my

to mamy u siebie”, albo „My to mamy u sie-

bie” albo „Gdzieś to jest jeszcze dostępne”,

tylko rzeczywiście, korzystając z portalu inter-

netowego i wchodząc lokalnie na konkretną

miejscowość umieszczoną w wykazie instytu-

cji zgłoszonych do projektu, uzyskiwać infor-

macje o zasobach, o tym, jakiego konkretnie

rodzaju są to zasoby, bo istotnie nie zawsze

z nazwy można zidentyfi kować, jakie zawiera-

ją dokumenty, czy mają coś, co nas interesuje.

Pamiętając, że cały czas mówimy o „Archi-

wach Przełomu”.

Oprócz tego, że zrobimy pilotaż nowego in-

strumentu do wykorzystania w ramach pro-

jektu „Archiwa Przełomu”, tych „e”, czyli

digitalizacji wszystkich dokumentów i bę-

dziemy mieli to gotowe, chciałabym, a sądzę

że możemy to zrobić u nas, żebyśmy przy po-

mocy tylko i wyłącznie państwa sporządzili

bardzo rzetelny wykaz zasobów archiwalnych.

Na tej podstawie będziemy starali się urucho-

mić tę wirtualną mapę zasobów, by była goto-

wa w przyszłym roku, gdy się spotkamy.


Chciałbym jeszcze podnieść jedną kwestię –

mianowicie rozmawiamy teraz o „Archiwum

Przełomu 1989-1991”, a przecież czekają nas

kolejne wyzwania. Nie możemy przecież cze-

kać kolejnych dwudziestu lat, zanim uru-

chomimy drugi projekt dotyczący przełomu

1980-1981. W związku z powyższym pytam:

kiedy zaczniemy projekt „Archiwa Przełomu

1980-1981”?

Jan Wyrowińskiwicemarszałek Senatu

To pytanie zabierzemy ze sobą z Pałacu Pre-

zydenckiego…

Z pewnością dzisiejsze spotkanie było po-

trzebne. Od poprzedniego, które odbyło się

22 listopada 2011 roku, jesteśmy co najmniej

o krok dalej, już zaczęła funkcjonować inter-

netowa platforma prezentacji materiałów

archiwalnych, wymiany i informowania się

o tym, gdzie co jest. Może jeszcze nie działa

Wystąpienia podsumowujące

141

ona tak, jak powinna do samego końca, ale

po tych pilotażowych próbach, wydaje się,

że ten projekt będzie istniał w sferze prze-

strzeni internetowej.

Dziękuję organizatorom i panu mini-

strowi Jackowi Michałowskiemu za spraw-

ne zorganizowanie konferencji i zapraszam

wszystkich do Senatu – tak, jak zapowiedzia-

ła pani minister Ewa Polkowska. Nawiązując

m.in. do wypowiedzi pana Zbigniewa Gluzy,

do prof. Tomasza Nałęcza zwracam uwagę

na jedną kwestię – starajmy się, żeby ten pro-

jekt miał również większy wymiar społeczny,

pamiętajmy o bezcennych – szczególnie dla

informacji o tym okresie – archiwach pry-

watnych czy w ogóle szerzej – archiwach spo-

łecznych, których KARTA jest najlepszym

przykładem. Sądzę jednak, że jeżeli chodzi

o czasy przełomu, to te najważniejsze archiwa

powstają w domu, gdzieś przy okazji, a uczest-

nicy ówczesnych wydarzeń z wspomnianych

wcześniej powodów nie są zainteresowani,

aby cokolwiek po nich pozostało.

Zwracam również uwagę, i robię to z zado-

woleniem, że większość uczestników pierw-

szego panelu deklarowała daleko idącą

współpracę, nikt nie zakwestionował sensu

naszego projektu. Przeciwnie, wyczuwałem

entuzjazm, a nawet daleko idącą spolegli-

wość, szczególnie, jeżeli chodzi o IPN, który

przedstawił bardzo dobrze przygotowaną pre-

zentację, wyodrębniając te fragmenty, które

można szybko włączyć do projektu.

Jestem więc pełen optymizmu. Służymy

dobrej sprawie i mam nadzieję, że wspólnymi

siłami społecznymi, publicznymi i państwo-

wymi – tak jak ujął to w swym liście Prezydent

Bronisław Komorowski – początek wolnej

Polski zostanie dobrze udokumentowany.

Na III Ogólnopolskie Seminarium dotyczące „Archiwów Przełomu 1989 -1991” zapraszała Ewa Polkowska Szef Kancelarii Senatu, Sala Kolumnowa, Pałac Prezydencki

142




VIAneks

146


Résumé projektu „Archiwa Przełomu 1989 -1991”

Kancelaria Prezydenta RP i Kancelaria Se-

natu wraz z licznym już gronem partnerów

i uczestników realizują wspólny projekt pod

nazwą „Archiwa Przełomu 1989-1991”, któ-

rego celem jest udostępnienie w Internecie

kopii cyfrowych dokumentów, plakatów, ulo-

tek, druków, fotografi i, z pierwszych lat pol-

skiej transformacji ustrojowej, politycznej

i gospodarczej.

Tworzymy pierwszy w Polsce katalog zaso-

bu online związany z okresem transformacji.

Pamięć o wydarzeniach, o ludziach, którzy

uczestniczyli w wielkich zmianach ustro-

jowych i niestrudzenie pracowali na rzecz

przemian demokratycznych nie może zostać

zatarta piętnem czasu. Naszą powinnością

jest zapisanie na trwale tej ważnej karty w pa-

mięci narodu.

Po co Polakom, a zwłaszcza osobom mło-

dym, potrzebne są „Archiwa Przełomu”?

Odpowiadamy: w archiwach zapisana jest

wspólna pamięć o minionym czasie, o lu-

dziach znanych i nieznanych, miejscach ich

działania. O wydarzeniach przełomowych

i zwykłych dniach życia codziennego.

„Archiwa Przełomu” rysują mapę wspól-

nych dokonań, sukcesów, zmian, które skła-

dają się na nasze dziedzictwo narodowe.

A ono nie jest tylko na potrzeby historyków

i archiwistów. To nasze dobro wspólne. Do-

stępne w sieci dla każdego.

Zwracamy się z apelem do wszelkich pla-

cówek, osób prywatnych, samorządów, władz

lokalnych, organizacji społecznych, szkół

i uczelni, aby wyczyścili swoje szafy i piwni-

ce z różnego rodzaju „makulatury”– starych

dokumentów, zdjęć, plakatów, zapisków, róż-

nych pamiątek, a zebrane materiały udostęp-

nili do skanowania.

Instrukcja zgłoszenia do projektu

Wystarczy telefon, list, mail z informacją,

że dysponują Państwo takimi materiała-

mi. Zostaną sporządzone ich kopie cyfrowe

i umieszczone w Internecie, a oryginały po-

zostaną u właścicieli, jeśli wyrażą taką wolę.

KONTAKT

www.archiwaprzelomu.pl

Archiwum Prezydenta RP

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

Dyrektor Archiwum Prezydenta RP

Janusz Kuligowski, tel.: 022 695 17 25

[email protected]

Michał Zaremba, tel.: 22 695 17 36

Michał[email protected]

Archiwum Senatu

ul. Wiejska 6, 00-902 Warszawa

kierownik Archiwum Senatu

Robert Kubaś, tel.: 022 694 90 06

[email protected]

Justyna Orysiak, tel.: 022 694 90 74

[email protected]

Aneks

147

Partnerzy projektu

Osoby prywatne, które przekazały dokumen-

tację na potrzeby projektu „Archiwa Przeło-

mu 1989-1991”:

1. Anna Bogucka-Skowrońska

2. Bogdan Borusewicz

3. Monika Chabowska -Wybieralska

4. Jan Chodkowski

5. Andrzej Antoni Czapski

6. Stanisław Dembiński

7. Jerzy Dietl

8. Roman Duda

9. Jacek Fedorowicz

10. Władysław Findeisen

11. Henryk Grządzielski

12. Józef Bronisław Janik

13. Ryszard Juszkiewicz

14. Antoni Jutrzenka -Trzebiatowski

15. Lech Kozioł

16. Danuta Korzeniowska

17. Erwin Kruk

18. Maciej Krzanowski

19. Przemysław Maksymiuk

20. Ireneusz Niewiarowski

21. Stanisław Obertaniec

22. Jacek Pająk

23. Władysław Papużyński

24. Andrzej Piesiak

25. Edward Poziołek

26. Jerzy Regulski

27. Zbigniew Rokicki

28. Irena Słodkowska

29. Jerzy Stępień

30. Grażyna -Anna Sztark

31. Andrzej Tomaszewicz

32. Eugeniusz Wilkowski

33. Janusz Woźnica

34. Henryk Wujec

35. Stanisław Żak

Instytucje, które zadeklarowały współpracę:

1. Archiwum Państwowe w Białymstoku

2. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy

3. Archiwum Państwowe w Częstochowie

4. Archiwum Państwowe w Gdańsku

5. Archiwum Państwowe w Gorzowie

Wielkopolskim

6. Archiwum Państwowe w Kaliszu

7. Archiwum Państwowe w Katowicach

8. Archiwum Państwowe w Kielcach

9. Archiwum Państwowe w Krakowie

10. Archiwum Państwowe w Lesznie

11. Archiwum Państwowe w Łodzi

12. Archiwum Państwowe w Olsztynie

13. Archiwum Państwowe w Opolu

14. Archiwum Państwowe w Przemyślu

15. Archiwum Państwowe w Siedlcach

16. Archiwum Państwowe w Suwałkach

17. Archiwum Państwowe w Toruniu

18. Archiwum Państwowe w Toruniu

Oddział we Włocławku

19. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy


Oddział w Pułtusku


Oddział w Mławie

22. Archiwum Państwowe we Wrocławiu

23. Biblioteka Narodowa

24. Europejskie Centrum Solidarności

25. Fundacja Bronisława Geremka

26. Fundacja Ośrodka KARTA

27. Instytut Europy Środkowo -Wschodniej

w Lublinie

28. Instytut Literacki KULTURA

w Maisons -Laffi tte

29. Instytut Pamięci Narodowej

30. Kancelaria Sejmu

31. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów

32. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana

Pawła II

33. Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”

34. Miejska Biblioteka im. Adama Asnyka

w Kaliszu

148


35. Miejska Biblioteka Publiczna

w Siedlcach

36. Muzeum Śląskie w Katowicach

37. Muzeum w Stargardzie Szczecińskim

38. Muzeum Regionalne w Siedlcach

39. Naczelna Dyrekcja Archiwów

Państwowych

40. Narodowe Archiwum Cyfrowe

41. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

42. Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej

w Lublinie/Archiwum i Muzeum

Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

w Lublinie

43. Uniwersytet Mikołaja Kopernika

w Toruniu

44. Uniwersytet Przyrodniczo-

-Humanistyczny w Siedlcach/

/Biblioteka Główna

45. Uniwersytet Wrocławski

46. Uniwersytet Zielonogórski

47. Polska Akademia Nauk w Warszawie

48. Powiatowa Biblioteka Publiczna

w Ciechanowie/Biblioteka Regionalna

49. Pracownia Dokumentacji Dziejów

Płońska

50. Zakład Narodowy im. Ossolińskich

we Wrocławiu

Aneks

149

Fotorelacja z II seminarium pt. „Archiwa Przełomu 1989 -1991” w czasach przełomu

150


Aneks

151

152


Aneks

153

154


Aneks

155

Fotorelacja z I seminarium pt. „Archiwa Przełomu jako przedmiot badań naukowych” w obiektywie fotografa Kancelarii Prezydenta RP

156


Aneks

157

158


Aneks

159

ISBN 978-83-935994-1-7

Opracowanie przygotowane przez Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

(Redakcja: Teresa Grabczyńska, Agnieszka Figura - Tomaka,

Janusz Kuligowski, Zdzisław Kurzyński)

Wydawca: Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

Autorzy zdjęć: Fotografi e ze zbiorów Archiwum Senatu Michał Józefaciuk;

Fotografi e ze zbiorów Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Grzędziński, Piotr Molęcki

Korekta: Anna Tarnowska

Projekt i skład: Studio Firet

Projekt okładki: Marcin Bogusławski Kancelaria Prezydenta RP

Documents

Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium · Inauguracja II ogólnopolskiego seminarium 15 archiwów, organizacji pozarządowych i osób prywatnych. A jestem przekonany, że z czasem