1

Informacioni sistemi u saobradaju i komunikacijama PREDAVANJE 2.

Pojam sistema i informacionog sistema

Pojam sistema

Pojam sistem se svakodnevnoj komunikaciji često upotrebljava sa dosta različitim terminološkim

značenjima. Ipak, za vedinu definicija zajedničko je postojanje sljedede tri osnovne kategorije:

- postojanje skupa objekta (elemenata),

- postojanje veza između objekata (skup veza),

- funkcionisanje sistema.

Bez ulaženja u analizu mnogobrojnih definicija sistema ovdje se navodi definicija koja omoguduje

razumijevanje pojma informacionog sistema. Sistem je skup objekata (komponenti) i njihovih veza

(međusobno povezanih objekata) koji čine cjelinu u svrhu postizanja nekog cilja.

Objekti nekog sistema su povezani sa objektima van njegovih granica. Granice sistema definišu skup

objekata koji de se u tome sistemu posmatrati. Neophodno je odrediti granice sistema, a koje izoluju

posmatrane objekte od "okoline" sistema. Djelovanje okoline na sistem naziva se "ulaz", a djelovanje

sistema na okolinu "izlaz" sistema. Objekti u sistemu se opisuju preko svojih osobina koje se nazivaju

atributima (obilježja, svojstva). Sistem je na najvišoj razini općenitosti predstavljen izrazom:

S = (K, R, F)s,t

gdje su:

S - sistem K - komponente sistema R - relacije (interakcija komponenti) F - funkcija sistema s,t - prostorno – vremenski okvir promatranja.

Sistem na slici može predstavljati poslovni sistem, mrežu puteva ili ulica, sistem za prijenos električne

energije, kretanje materijala koji se obrađuje, itd. Objekti u sistemu mogu biti veoma različiti, a veze

između objekata u sistemu i djelovanje okoline na sistem se ostvaruje na tri načina: razmjenom materije,

energije ili informacija.

2

Slika. Opšti prikaz sistema

Dakle, sistem predstavlja određenu ili funkcijsku izolaciju jednog dijela iz cjeline. Dio cjeline koji nije

obuhvaden sistemom nazivamo okolinom sistema. Djelovanje okoline na sistem predstavljeno je sa

ulazima, a djelovanje sistema na okolinu sa izlazima.

U vedini slučajeva postoje i drugi sistemi koji su u vezi sa posmatranim preko ulaza u sistem i izlaza iz

sistema, ali u posmatranju nekog sistema se posmatra samo dio u okviru definisanih granica. Način na

koji su elementi sistema povezani predstavlja strukturu sistema i struktura sistema određuje

funkcioniranje i svrhu sistema.

Ukratko, sistem je svaki uređen skup od najmanje dva elementa koji zajedno interakcijom ostvaruju

funkciju cjeline. Pri tome je cilj sistema transformacija različitih vrsta ulaza u izlaz. Transformacija se

obavlja djelovanjem različitih procesa u sistemu, ovisno o prirodi promatranog sistema.

Slika. Opšti prikaz modela sistema

Sistemi se mogu klasifikovati prema različitim kriterijima, npr.:

- sa stanovišta formiranja: prirodni i vještački,

- prema stepenu apstrakcije: apstraktni i realni,

- prema promjeni u vremenu: statički i dinamički,

- prema određenosti ponašanja: deterministički i stohastički,

- prema stepenu složenosti: prosti i složeni,

- prema povezanosti sa okolinom: otvoreni i zatvoreni.

Definisanje informacionog sistema

U najvedem broju slučajeva pojam informacije se pokušava definisati pomodu izraza podatka (i obrnuto),

ili pomodu izraza činjenica i pokazatelj. Jedan od primjera definisanja pojma podatka je da podatak

3

predstavlja bilo kakvu formu u kojoj je fizički zabilježen neki događaj, zapažanje ili činjenica. Ne ulazedi u

analizu definicija pojma podatka, može se dati sljededa definicija pojma podatka: podatak je kodirana

predstava neke osobine, nekog koncepta, objekta, činjenice ili događaja u realnom sistemu.

Za izraz informacija povezano je više različitih definicija i značenja. Proučavajudi različita značenja izraza

informacija postoji više osobina koje se mogu pripisati ovom izrazu, npr:

informacija kazuje nešto što je prethodno nepoznato primaocu,

informacija govori o nečemu što je manje nesumnjivo za primaoca,

informacija utiče na količinu ili strukturu znanja primaoca,

informacija može buti upotrjebljena u odlučivanju,

informacija proizvodi zamišljene, razmatrane ili stvarno poduzete akcije primaoca,

informacija primaocu smanjuje neizvjesnost,

informacija primaocu pomaže da identifikuje kontekstualna značenja riječi u rečenici,

informacija isključe neka od alternativnih stanja stvari,

informacija mijenja vjerovanja primaoca, itd.

Bez detaljnog ulaženja u razmatranju pojma informacije, jedna od definicija, odabrana u svrhu

razumijevanja informacionog sistema, glasi da „informacija predstavlja protumačeni podatak tj. znanje

koje se može izvudi iz podataka“. Riječ informacija, u svakodnevnom govoru, ima smisao obavještavanja,

objašnjenja, prenošenja znanja i sl. Za pojam informacije uobičajene su i druge definicije kao npr.

"informacija je kapacitet povedanja znanja" [I. Wilson, 1975] ili "informacija je nešto što ukida ili

smanjuje neodređenost" [N. Winer, 1979]. Iz ugla upravljanja i donošenja odluka, „informacija se može

razmatrati kao svaka vrsta znanja ili poruka koja može da se upotrijebi za poboljšanje upravljanja u

nekom sistemu“. Svrha informacije je da posluži kao osnova za donošenje odluka.

Iz navedenog razmatranja se može uočiti da pojmovi podatak i informacija imaju različio značenje, iako

se nerijetko, ali pogrešno, koriste i kao sinonimi. Informacija je podatak kojeg je subjekt koji ga prima

protumačio, pa se može redi da je podatak objektivna, a informacija subjektivna kategorija. Da li de se

podatak transformisati u informaciju zavisi od više faktora: sadržaja i forme podataka, znanja primaoca,

skupa zadataka koje primaoc treba da rješava. Pod obradom podataka se podrazumijeva skup aktivnosti

koje prevode podatak u oblik koji je upotrebljiv krajnjem korisniku.

Slika. Relacija: podatak-informacija-znanje

4

Postoji čitav niz izraza za naziv nauke o informaciji, a od posebnog značaja su npr. informacione

tehnologije, informatika, i sl.

Da bi podatak postao informacija potrebno ga je interpretirati. Proces promjene podataka u informacije,

zasnovan je na sljededim aktivnostima:

- prikupljanje kojim se definišu potrebni podaci, identifikuju izvori i načini prikupljanja podataka,

- organizovanje kojim se uređuju, predstavljaju i formatizuju podaci za korištenje u ostalim

procesima informisanja,

- analiza kojom se vrši tumačenje podataka i njihova transformacija u informacije,

- čuvanje kojom se vrši njihovo skladištenje primjenom uređaja za čuvanje podataka, kao što su

magnetni diskovi, trake, optički diskovi, itd.

Slika. Dobijanje informacije obradom više podataka

Također, podaci i nformacije se mogu dalje obrađivati, prenositi, pretraživati i kontrolisati.

Sa stajališta računarske analize podataka možemo redi da znanje predstavlja određena količina

prikupljenih informacija na neku temu, kao i pravila za generiranje novih informacija (traženje uzoraka u

podacima). Pomodu znanja se podaci transformiraju u informacije.

Pomodu znanja u određenim okolnostima je mogude generiranje novog znanja (učenje).

Primjerice, djeca znaju napamet tablicu množenja do 10, ali to znanje ne mogu primijeniti da izračunaju

234 x 213, jer to znanje nisu stekli. Međutim, ako nauče način na koji se množe brojevi, to de biti u

stanju.

Računarski sistemi spremanju znanje na različite načine. Sistemi koji spremaju znanje koje je definisano

nizom pravila za obradu podataka zovu se ekspertni sistemi. Ekspertni sistem može, na temelju

postavljenih pitanja i danih odgovora, zaključiti da, primjerice ako automobil ne pali a rade prednja

svjetla, nije problem u akumulatoru.

Osim prikazivanja znanja pomodu formalnih pravila mogude je memorisati različite instance, te ih kasnije

u najboljoj mogudoj mjeri ponavljati. Ovakav pristup spremanju znanja imaju sistemi pod nazivom

neuronske mreže. Pomodu znanja se odgovara na pitanje "kako", te se u nekim slučajevima mogu

predviđati događaji u bududnosti.

5

Mudrost bi se mogla definirati kao primjenjivanje shvadanja, znanja i informacija u širem kontekstu,

traženje novih istina, i primjena postojedih u kontekstu nekih moralnih i etičkih vrijednosti. Mudrost je

specifična za ljudska bida i nema ekvivalent u računarskom svijetu.

Slika. Hijerarhija znanja

U kontekstu obrade podataka nastale u poslovno informacijskim sistemima, kvalitetno prikupljanje što

vedeg broja detalja o poslovnim transakcijama je neophodno kao temelj za kasnije donošenje poslovnih

odluka. Međutim, to je tek prvi korak. Iz prikupljenih podataka je potrebno dobiti kvalitetne informacije,

i generirati novo znanje.

Povezujudi definicije pojma sistem i informacija može se izvesti definicija informacionog sistema:

Informacioni sistem (IS) je sistem u kome se veze između objekta sistema i veze sistema sa okolinom

ostvaruju razmjenom informacija. Svaki sistem koji osigurava informacije neophodne za funkcionisanje

nekog drugog sistema predstavlja informacioni sistem tog sistema. Informacioni sistemi se mogu

predstaviti i kao skup elemenata (podaci, kadrovi, oprema, metode, informacije) i djelatnosti koje

osiguravaju transformaciju podataka u informacije i prezentaciju informacija korisnicima.

Prema organizaciji International Federation for Information Processing – IFIP „informacioni sistem

prikuplja, pohranjuje, čuva, obrađuje i isporučuje informacije važne za organizaciju i društvo, tako da

budu dostupne i upotrebljive za svakog ko ih želi koristiti, uključujudi poslovodstvo, klijente i osoblje;

informacioni sistem aktivni je društveni sistem koji može, ali ne mora koristiti računarsku podršku."

Pod pojmom "Integrirani informacioni sistem" se podrazumijeva visoko organizirana povezanost svih

funkcija, u smislu efikasne i efektivne povezanosti osoblja, opreme i sredstava, kojima je cilj prikupljanje,

kreiranje, obrada, memorisanje, korištenje, izdavanje i prenos podataka, a sve kao odgovor na potrebe

donositelja odluka na svim razinama preduzeda/institucije, kao i potrebe svakodnevnog rada. Kod toga

se ima interaktivan rad svakog korisnika s bazom podataka. Integrirani informacioni sistem (IIS)

predstavlja sređen i organiziran sistem koji osigurava pravovremene i tačne informacije, kao podloge za

donošenje upravljačkih odluka.

Informacioni sistemi mogu se zasnivati na klasičnim rješenjima, koja predpostavljaju korištenje poslovne

dokumentacije (tzv. manuelna obrada informacija), ili rješenjima koja su dijelimično ili potpuno bazirana

6

na primjeni informacione tehnologije. Ova posljednja vrsta informacionih sistema naziva se informacioni

sistemi bazirani na računaru, kompjuterizovani informacioni sistemi ili računarom podržani informacioni

sistemi. U literaturi, na engleskom jeziku, koristi se pojam CBIS (Computer Based Information System – IS

podržan računarom). Uslov opstanka bilo koje organizacije je da raspolaže adekvatnim informacionim

sistemom, u kojem su razrađeni postupci informacionih aktivnosti. Na osnovu toga bitno je uočiti

slijedede:

- Informacioni sistem je kompleksan organizacioni sistem a kompleksnost se odnosi na

strukturu elemenata i na strukturu veza kako u okviru sistema tako i sa okruženjem.

- Pojam informacionog sistema znatno je širi u odnosu na računar i računarsku obradu

podataka. To znači da informacioni sistem obuhvata i komjuterizovani i nekompjuterizovani

dio informacionih djelatnosti, što upuduje na zaključak da informacioni sistem postoji i onda

kada nema računarske podrške.

- Informacioni sistem obuhvata sve informacione djelatnosti, što znači da se ne može

poistovjetiti sa jednom, pojedinačnom od tih djelatnosti.

Osnovni ciljevi i zadaci informacionih sistema

Problem nedostupnosti informacija u praksi je vedi nego što se to možda naizgled čini. Određene vrste

poduzeda, naročito ona koja nisu profitno orijentirana, mogu funkcionirati na takav način. Međutim,

neko veliko poduzede, koje svoj glavni proizvod mjesec dana prodaje na tržištu po krivoj cijeni, zbog

netočnih informacija koje je uprava dobila iz lošeg informacijskog sistema, de se sigurno nadi u velikim

problemima. Ovisnost organizacije o kvalitetnim informacijama iz poslovnog sistema raste sa njenom

veličinom i geografskom dislociranosti njenih ureda. U manjim organizacijama je čest slučaj da "svatko

poznaje svakoga" i "svatko zna sve", pa je i neformalni tok informacija unutar poduzeda prilično efikasan.

U ovakvom preduzedu de se teško dogoditi da se neka bitna kriva odluka donese zbog krivih podataka u

softveru. Što je organizacija veda, i što se prostire na vedem geografskom području, osobni kontakt

među njenim zaposlenicima je manji ili uopde ne postoji, a bitne odluke na vrhu hijerarhije se u vedoj

mjeri donose na temelju izvještaja iz informacijskog sistema. Važnost raspolaganja tačnim informacijama

iz poslovanja za ovakva poduzeda je pitanje opstanka na tržištu.

Osnovni ciljevi zbog kojih se razvijaju informacioni sistemi su:

- Skradivanje vremena reagovanja, odnosno odziva organizacionih sistema i kvalitetnije

odlučivanje, odnosno postupanje, tj. blagovremeno informisanje svih upravljačkih nivoa u

skladu sa njihovim potrebama.

- Stalno prikupljanje podataka čijom obradom se dobijaju informacije o svim bitnim

performansama posmatranog sistema, stanju, rokovima, troškovima, kvalitetu, rezultatima

rаda, pouzdanosti, itd.

7

- Obezbjeđenje potpune „historije“ posmatranog sistema radi analiza i prognoziranja stanja

sistema u bududnosti, tj. trajno čuvanje podataka, sve dok su aktuelni, i mogudnost

ocjenjivanja efikasnosti sistema i njegovih elemenata.

- Minimiziranje ručnog rada na dokumentaciji.

Osnovni zadaci koji se postavljaju pred svaki informacioni sistem su da IS ima mogudnost prikupljanja

podataka, mogudnost čuvanja podataka, mogudnost obrade i selekcije podataka, mogudnost prenosa i

prezentiranja informacija.

Osnovni zahtjevi koji se postavljaju pred informacioni sistem (upravljački), nezavisno od konkretnog cilja,

jesu:

- potpunost (informacioni model treba da sadrži relevantne elemente, logičke i kvantitativne veze

i povezujude podatke),

- precizno definisani putevi prolaska informacija od popunjavanja primarnog oblika vođenja

informacija do njihove sistematizacije u sabirnim oblicima,

- fleksibilnost (sposobnost sistema da odgovori na promjene u delujudem sistemu),

- ekonomičnost (troškovi u odnosu na kvalitet),

- sigurnost (osiguranje podataka od gubljenja, falsifikovanja, pogrešne obrade, uništavanja,

krađe), kao i osiguranje tačnih i pravovremenih informacija,

- hijerarhijska organizacija sistema sa definisanim pravima i obavezama,

- provjerljivost (mogudnost provere i rekonstrukcije dobijenih podataka).

Funkcionisanje informacionih sistema se (osnovni procesi u IS), uglavnom, odvija putem: unosa i obrade

ulaznih podataka, procesa transformacije ulaznih podataka radi kreiranja potrebnih planova i formiranja

potrebne dokumentacije, podacima (čuvanje, obrađivanje: selekcija, sortiranje, filtriranje, ažuriranje,

proračuni), formiranja izlaznih podataka (tabele i izveštaji) i ažuriranja datoteka koje su osnova

izveštavanja narednih nivoa upravljanja.

Slika. Najjednostavniji sistem sa naznačenim ulazom i izlazom te povratom vezom

Osnovne funkcije IS su:

- Funkcija informisanja – ostvaruje se sa svrhom da se korisnicima osiguraju adekvatne

informacije za potrebe rukovođenja i upravljanja. Ona je glavni razlog postojanja IS u samom

Memorija

Obrada Ulaz Izlaz

8

sistemu. Funkcija informisanja treba da obezbijedi najviši stepen informisanja pri odlučivanju i

upravljanju.

- Funkcija dokumentacije – služi za obezbjeđivanje dokumentacije u svrhu ostvarivanja

komunikacionih veza između raznih podsistema i okruženja. Ovo je posebno važno kod

računarskih sistema kod kojih se automatizovano obavlja knjiženje poslovnih događaja.

Informacioni sistem se razvija za realni sistem, a informacije u njemu predstavljaju model realnog

sistema. Pod realnim sistemom podrazumjeva se stvarni dinamički sistem koji postoji u objektivnoj

realnosti. Skup elemenata koji iz okoline djeluju na sistem nazivaju se ulazi sistema. Stanje sistema se

definiše kao skup informacija o prošlosti i sadašnjosti sistema koji je potreban da bi se pod dejstvom

bududih poznatih ulaza, mogli odrediti bududi izlazi. U stanju sistema sadržana je cjelokupna historija

realnog sistema, a do informacije o stanju sistema se dolazi preko izlazne transformacije koja predstavlja

proces mjerenja ili posmatranja stanja sistema. Rezultat tog mjerenja je izlaz iz sistema.

Osnovna funkcija informacionih sistema je da donosiocima raznih odluka prikazuje informacije potrebne

za odlučivanje. Funkcionisanje sistema ostvaruje se kroz tri posebne faze.

Ulaz – prikupljanje podataka. Prikupljanju podataka kao veoma značajnoj fazi mora da prethodi

analitičko utvrđivanje potreba. Polazi se od bududih korisnika informacija, odnosno grupe internih

korisnika, ali i grupe eksternih korisnika o čijim se potrebama, takođe, mora voditi računa. Kad su

utvrđeni korisnici i njihove informatičke potrebe, pristupa se klasifikovanju informacija po sadržaju. To je

polazište za određivanje izvora (proizvođača) podataka koji de se kasnije prerađivati u informacije.

Podatke i informacije kji iz raznih izvora ulaze u informacioni sistem nazivamo primarni. Prikupljaju se po

utvrđenoj metodologiji i selektivno, zavisno od potreba korisnika.

Podjela činilaca informacionog sistema na izvore (proizvođače) i korisnike informacija je neophodna,

zbog jasnog definisanja tehnologije sistema, pa se ipak uslovno, pojedinac najčešde javlja u obje uloge –

u ulozi proizvodjača (izvora) i u ulozi korisnika informacija.

Obrada podataka. Prikupljeni podaci i informacije (primarne) nisu u takvom stanju da se mogu

neposredno koristiti za donošenje odluka ili za tekudu aktivnost. Često su izvorni materijali vrlo opširni i

ekstenzivni. Nekad od podataka iz dva različita izvora treba napraviti jednu kratku informaciju za tekudi

rad. To de učiniti informacioni sistem.

On primarne podatke i informacije razlaže na manji broj informacija značajnih za donošenje upravljačkih

odluka. Pored selektivnosti u prikupljanju, bitan uslov za dobar kvalitet informacije, odnosno za njenu

upotrebljivost je i standardizacija. Mora se tačno utvrditi koju de informaciju sadržati, koji su njeni

osnovni elementi, oblik, obim. Pri tome je veoma bitna racionalnost. U informaciji ne smije biti ¨tapkanja

u mjestu¨. Zna se, na primjer, šta, pored osnovnih bibliografskih podataka, mora sadržati sažetak u

jednoj knjizi, na osnovu čega se izvlače ključne riječi koje de kasnije biti dragocjene. Standard informacije

obezbeđuje se programom obrade.

Podaci se mogu obrađivati klasično (ručno), ali veliki je priliv informacija, veoma brzo zastarivanje

postojedih i pojava novih, pa su neophodne brze obrade, što nalaže da se informacioni sistem

kompjuterizuje. Bez toga on nije savremen. Nije svejedno koji de se računari koristiti za informacioni

9

sistem. Ne bi imalo smisla stvarati informacionu liniju sa tehnički prevaziđenim računarima. Peta

generacija računara raspolaže ¨vještačkom inteligencijom¨ što ubrzava rad i poboljšava kvalitet.

Korištenje podataka i informacija. Podaci i informacije se obrađuju i skladište u odgovarajude baze da bi

se svakodnevno koristili i doprinosili poboljšanju kvaliteta i efikasnosti rada. Vrlo je bitno da rezultat

rada, za „izlaz“ stigne do korisnika. Ako to ne postigne, nede postojati kružni tok informacije. Nastupit de

prekid i informacioni sistem de biti mrtav. Zato treba definisati način prezentiranja informacija

korisnicima – internim i eksternim. Utvrđuje se oblik i frekvencija informisanja pri čemu frekvencija treba

da bude takva da obezbjedi da korisnici stalno budu „u kursu“.

Neosporno je da informacioni sistemi imaju veoma veliki značaj u poslovanju kompanija. Neke od

najvažnijih koristi od informacionih sistema su:

- izvršavanje radnji velikom brzinom, obrada velike količine podataka i računskih operacija,

- osiguravanje brze, precizne i jeftine komunikacije unutar i između organizacija,

- memorisanje velike količine informacija i obezbjeđenje, brzog i jednostavnog pristupa

korisnicima,

- mogudnost komunikacije i saradnje bilo gdje i u bilo koje vrijeme (u zavisnosti od izvedbe IS),

- porast efikasnosti i efektivnosti ljudi koji rade u grupama na jednoj ili na više lokacija,

- prezentiranje informacija u formi koja je razumljiva za ljudsku logiku, tj. olakšanje interpretacije

ogromne količine podataka,

- olakšavanje posla u rizičnom i neizvjesnom okruženju,

- automatizacija poslovnih procesa (poluatumatizovanih i onih koji su se ručno obavljali),

- olakšavanje globalne trgovine, itd.

Elementi i komponente sistema i informacionih sistema

Mogu se izdvojiti sljededi elementi sistema i definisati njihove glavne osobine:

- podsistemi, odnosno komponente koje pripadaju sistemu,

- granice koje definišu opseg sistema,

- okolina, sve što je izvan granica sistema ali utiče na sistem,

- ulazi, elementi koji ulaze u sistem iz okoline,

- izlazi, elementi koji napuštaju sistem,

- interfejs je veza između sistema i njegove okoline,

- ograničenja, koja sačinjavaju unutrašnji i vanjski činioci,

- karakteristike, koje opisuju organizaciju, interakciju, međuzavisnost i integrisanost.

Svaki informacioni sistem mora imati:

- elemente baze podataka,

- elemente programske podrške,

- elemente tehničke podrške,

- elemente kadrovske podrške.

10

Organizacija je struktura i poredak, odnosno hijerarhijske veze koje određuju formalnu komunikaciju i

upravljački lanac (npr. ustanova, preduzede). Interakcija predstavlja način na koji pojedine komponente

sarađuju sa drugim komponentama (npr. sektor proizvodnje sa sektorom prodaje). Međuzavisnost

pokazuje da jedan podsistem zavisi od drugog da bi mogao funkcionisati, dok je integrisanost mjera

povezanosti komponenti.

Namjena IS je prikupljanje i pružanje informacija korisnicima u jednom ili više poslovnih sistema, te se

mogu nazvati organizacioni IS. Upravljanje informacijama se obavlja bez obzira na vrstu sistema, a

sačinjavaju ga: prikupljanje podataka, zapisivanje i pamdenje podataka, obrada podataka, skladištenje i

pronalaženje informacija, kao i prikaz informacija u odgovarajudem obliku. Informacioni sistem

sadrži/predstavlja znanje organizacije, kompanije ili sl. koju podržava.

Informacioni sistemi se baziraju na računarsko-komunikacionim sistemima koji omogudavaju

prikupljanje, memorisanje, obradu i prijenos podataka. Strukturu informacionog sistema čine:

- Hardware računarskog sistema čini materijalno-tehnička komponenta informacionog sistema,

odnosno fizičke jedinice računarskog sistema namijenjene procesiranju i prijenos u podataka, tj.

svi fizički uređaji koji obezbjeđuju ulaz, izlaz, obradu, memorisanje (čuvanje) i prikazivanje

podataka.

- Software računarskog sistema, predstavlja nematerijalnu komponentu informacionog sistema u

vidu računarskih programa koji su ugrađeni u hardver i koji diktiraju način obrade podataka, tj.

aplikativni i sistemski softver koji daju instrukacije hardveru koje zadatke treba uraditi i kojim

redoslijedom.

- Dataware ili podaci, ovu komponentu obuhvataju podaci, informacije i znanja, shvadeni kao

informacioni resursi koji postaju izuzetno vrijedna imovina svake organizacije.

- Lifeware ili kadrovska komponenta čine svi ljudi koji u bilo kojoj funkciji učestvuju u radu sa

informacionom tehnologijom, bilo kao profesionalni informatičari, bilo kao korisinici rezultata

obrade podataka.

- Orgware ili organizaciona komponenta, obuhvata organizacione postupke, metode i načine

kojima se usklađuje, tj. koordinira rad svih komponenata informacionog sistema, kako bi one

činile skladnu i funkcionalnu cjelinu.

- Netware ili mrežna komponenta se odnosi na računarske i telekomunikacijske mreže za

povezivanje računara u cilju razmjene podataka i komunikacija između fizički udaljenih računara,

pa se može redi da čestu komponentu informacionog sistema čine telekomunikaciona sredstva i

veze za prijenos podataka na daljinu, tj. netware se sastoji se od hardvera i softvera koji prijenos

i podatke i omogudava dijeljenje podataka i resursa između povezanih računara.

11

DATA

INFORMACIJE

SOFTWARE ORGWARE

NETWARE

HARDWARE

LIFEWARE

Slika. Komponente informacionog sistema

12

Klasifikacija i vrste informacionih sistema

Klasifikacija informacionih sistema se može izvršiti na osnovu više kriterija, npr:

1) Na osnovu primjenjenih sredstava rada, informacioni sistemi mogu biti:

- manuelni-neautomatizovani (klasični) informacioni sistemi,

- automatizovani ili računarom podržani IS - karakterišu se time što je obrada i izdavanje

informacija o realnom sistemu automatizovana.

2) Na osnovu namjene (prema objektnim sistemima koje informacioni sistemi podržavaju):

- opšti (poslovni) informacioni sistemi,

- računovodstveno - knjigovodstveni informacioni sistemi (RK),

- informacioni sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja,

- tehnički ili proizvodno - tehnički informacioni sistemi,

- sistemi za planiranje i upravljanje procesima rada - principijelno se odnose na prekidne

procese rada,

- sistemi za nadzor procesa rada - odnose se na kontinualne procese rada, to je procesna

informatika,

- sistemi specijalne namjene.

Dakle, prema načinu izvođenja operacija IS se dijele na neautomatizovane i automatizovane. U

neautomatizovanim IS sve procese izvršava čovjek koristedi svoje sposobnosti. U automatizovanim IS

procesi se izvršavaju uz podršku računara.

Informacioni sistemi pored funkcionalnih komponenti imaju i strukturu koja daje specifičnu podršku

različitim nivoima menadžmenta. Različiti nivoi menadžmenta imaju različite potrebe za informacijama,

pa tako i za različitim vrstama IS, pa je od posebnog značaja podjela prema specijalnim namjenama:

Transakcioni informacioni sistemi [Transaction Processing System – TPS], a upotrebljavaju se i

sinonimi DPS (Data Processing System), OIS (Operations Information System) čija je namjena da

evidentiraju i obrađuju podatke o poslovnim transakcijama.

UIS - upravljački informacioni sistemi [Management Information System - MIS], koji imaju

zadatak da podržavaju upravljačku funkciju na osnovu dokazanih matematičkih/statističkih

metoda i namjenjeni su za podršku taktičkog planiranja i kontrole.

SPO - sistemi za podršku odlučivanju [Decision Support System - DSS+, koji služe za odlučivanje

na osnovu nestrukturiranih podataka iz različitih izvora.

Izvršni informacioni sistemi *Executive Information System - EIS], koji predstavljaju podvarijantu

IS za izvršne rukovodioce.

ES - ekspertni sistemi [Expert Systems - ES+, odnosno sistemi sa ugrađenim znanjem i

simulacijom zaključivanja i uglavnom služe za podršku višem menadžmentu.

Sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja [Office Automation Systems - OAS].

Sistemi za grupnu podršku *Group Support System, Groupware - GSS].

13

Informacioni sistem tehnološkog i/ili organizacionog (poslovnog) sistema jest onaj dio tog sistema koji

stalno obezbjeđuje potrebne informacije za sve nivoe upravljanja i odlučivanja i sa te tačke gledišta

može mu se pridružiti atribut upravljački i definisati na sljededi način: upravljački informacioni sistem je

sistem koji prenosi, čuva i obrađuje podatke i informacije potrebne za upravljanje.

Operativni informacioni sistemi, kao posebna vrsta informacionih sistema, su glavni proizvođači

informacija za više klase informacionih sistema. Iako nisu direktno orijentisani prema odlučivanju,

izlazne informacije ovih sistema predstavljaju ulazne veličine za druge klase informacionih sistema.

Upravo zbog tih svojih karakteristika, ovi informacioni sistemi su podloga za razvoj viših klasa

informacionih sistema.

Sistem za podršku odlučivanju je interaktivni i na računaru zasnovan informacioni sistem koji pomaže u

donošenju odluka na osnovu nestruktuiranih podataka.

Tabela. Usporedba glavnih osobina transakcijskog i analitičkog informacionog sistema

Transakcijski IS Strateški IS

Trenutni podaci stanja i prometa Povijesni podaci stanja i prometa

Dinamički podaci Uglavnom statički podaci

Ponavljajuda obrada Ad hoc obrada po zahtjevu

Visok nivo transakcijske aktivnosti Nizak / srednji nivo transakcijske aktivnosti

Predvidljiv način korištenja Nepredvidljiv način korištenja

Transakcijski orijentiran Analitički orijentiran

Aplikativno orijentiran Orijentiran prema području

Podrška svakodnevnom odlučivanju Podrška strateškom odlučivanju

Poslužuje veliki broj korisnika Poslužuje manji broj korisnika

Sadrži detaljne podatke Sadrži grupirane (manje detaljne) podatke

Sredinom 50-tih godina javlja se vještačka inteligencija – VI (Artificial Intelligence – AI) kao disciplina

usmjerena na razumijevanje čovjekove inteligencije kroz konstruisanje računarskih programa koji

oponašaju inteligentno ponašanje. Jedno od područja vještačke inteligencije su sistemi zasnovani na

znanju koje obuhvata ekspertne sisteme – ES. Prema nekim shvatanjima, ekspertni sistemi mogu da

budu shvadeni kao poseban oblik sistema podrške odlučivanju, dok prema drugim shvatanjima oni

predstavljaju novi stepen razvoja u evolucionoj ljestvici informacionih tehnologija. Ekspertni sistem je

inteligentni računarski program koji se koristi znanjima i procedurama zaključivanja radi rješavanja

problema koji su dovoljno teški da njihovo rješavanje zahtijeva čovjekovu ekspertizu.

14

Automatizovana kancelarija (Office Automation – OA) je izraz koji označava primjenu savremene

informacione tehnologije u realizaciji aktivnosti kancelarijskih poslova sa ciljem da se osigura njihova

veda produktivnost, a time doprinese višem nivou efikasnosti i efektivnosti funkcionisanja organozacije.

Automatizacija kancelarije obuhvata sljedede grupe poslova:

- komunikacija unutar organizacije (Electronic Mail),

- komunikacija između organizacija (Electronic Data Interchange – EDI),

- planiranje radnog vremena (Time managment & Planing),

- upravljanje projektima (Project managment),

- obrada dokumenata (Text Procesing) i obrada grafike (Graphics Editor),

- arhiviranje i pretraživanje dokumenata (Document Library),

- priprema upravljačkih odluka (Calculator, Spreadsheet),

- memorisanje i pretraživanje dijela poslovnih podataka (Data Base),

- priprema i realizacija poslovnih sastanaka.

Prema nekim shvatanjima sve prethodno navedene oblasti primjene, zajedno sa automatskom obradom

podataka – AOP predstavljaju jedan cjelovit sistem – informacioni sistem zasnovan na primjeni računara

(Computer Based Information System – CBIS).

Tabela. Upravljački nivoi i informacioni sistemi

Informacioni sistem Informacije, kada? Korisnici, ko? Upravljanje

Transakcioni informacioni sistemi

Obrada podataka, dnevno

Niži menadžment Operativno

Upravljački informacioni sistemi Zbirne, periodične Srednji menadžemnt

Taktičko (trendovi)

Sistemi za podršku odlučivanju Sintetizovane, „ad-hoc“ Viši menadžment Strategijsko

Po načinu primjene razlikujemo sljedede osnovne vrste IS:

informacioni sistemi za pronalaženje i skladištenje informacija,

informacioni sistemi za obradu podataka.

Kao ilustraciju informacionih sistema za skladištenje i pronalaženje informacija možemo navesti službu

informisanja u gradu, koja sadrži podatke o stanovnicima. Korisnici takvog sistema mogu na osnovu

imena saznati broj telefona istog. Obradanje korisnika sistemu za obradu podataka prije svega dovodi do

ažuriranja podataka, dok izlazne informacije ne moraju uvijek direktno postojati i često su rezultat

obrade skladištenih podataka. Primjer informacionog sistema za obradu podataka je IS banke koji sadrži

podatke o ulozima klijenata. Vedina izlaza bankarskih informacija predstavlja obradu podataka u nekom

periodu.

15

Sistemi za podršku odlučivanju

Prednosti upotrebe DSS su: postizanje vedeg kvaliteta odluke, poboljšanje komunikacije, smanjenje

troškova, povedana produktivnost, ušteda vremena, poboljšano zadovoljstvo potrošača i zaposlenih.

Ograničenja DSS:

- DSS mogu biti napravljeni za prilično usku i specifičnu oblast primjene.

- neke ljudima urođene vještine i talenti ne mogu biti ugrađeni u današnje DSS,

- DSS je ograničen na znanje koje posjeduje, odnosno ograničene su mu sposobnosti da stekne

nova znanja i ograničen je vrstama obrade znanja koju njegov software može da izvrši,

- mogudnosti DSS su ograničene mogudnostima kompjutera (hardware i OS) koji se koriste,

- jezik kojim korisnici treba da saopšte svoje zahtjeve ograničava broj korisnika na one koji

prihvataju ovakav način izražavanja.

Klasifikacija DSS:

1. Power smatra da osnovnu podelu DSS treba izvršiti prema namjeni na:

- Enterprise-wide (DSS namenjene preduzedima),

- Desktop DSS (DSS za rad jednog korisnika).

2. Holsapple & Whinston smatraju da postoji šest različitih grupa DSS:

- Text-oriented DSS (orijentisani na tekst),

- Database-oriented DSS (bazirani na bazama podataka),

- Spreadsheet-oriented DSS (tabelarni rad),

- Solver-oriented DSS (rješavanje),

- Rule-oriented DSS (pravila),

- Compound DSS (složeni DSS).

Komponente DSS (Decision Support System) su:

- podsistem za upravljanje podacima,

- podsistem za upravljanje modelima,

- podsistem za upravljanje znanjima,

- korisnički interfejs i korisnik.

16

Slika. Komponente DSS (Decision Support System)

Podsistem za upravljanje podacima se sastoji iz: baze podataka DSS, DSS (Decision Support System),

direktorijuma sa podacima i upita.

Baza podataka predstavlja kolekciju međusobno povezanih podataka organizovanih prema potrebama i

strukturi organizacije, koji mogu da se koriste od strane jednog ili više korisnika, za jednu ili više

aplikacija. Vedi DSS posjeduju bazu podataka u okviru skladišta podataka - „Data Warehouse“.

Razlikuju se podaci koji potiču iz spoljašnjih izvora (Internet, podaci iz industrijske grane, sa tržišta,

državni propisi...) i unutrašnjih izvora (sama organizacija). Veza između spoljašnjih podataka i DSS se

može ostvariti preko baze podataka DSS-a ili direktnim unošenjem podataka korištenjem aplikacije.

Proces kreiranja DB ili DW preko spoljašnjih izvora naziva se ekstrakcija. Sistem za upravljanje bazom

podataka – DBMS (Database Management System) omogudava upravljanje ekstrakcijom podataka.

Podaci: unutrašnji i

spoljašnji

Drugi računarski

zasnovani sistemi

Upravljanje

podacima

Upravljanje

znanjem

Korisnički

interface

Korisnik

Upravljanje

modelima

17

Slika. Struktura DSS

Podsistem za upravljanje znanjem (Intelligent Decision Support Systems IDSS; Knowledge-baseg DSS) se

izdvaja od ostalih zbog postojanja baze znanja, što omogudava pružanje korisniku ekspertize o

postavljenom problemu.

Podsistem za upravljanje modelima se sastoji iz: baze modela, sistema za upravljanje bazom modela,

jezika za modeliranje, direktorijuma modela, komandnog procesora.

Podsistem – korisnički interfejs se sastoji iz: sistema za upravljanje korisničkim interfejsom, jedinice za

prevođenje na prirodan jezik, terminala, printera, plotera i sl. Ovaj podsistem pokriva sve aspekte

komunikacije između korisnika i sistema za podršku menadžmentu, dakle, ne odnosi se samo na

hardware i software, ved na faktore korištenja i pristupačnosti sistema. Ima veliki značaj kako za

korisnike sistema, tako i za projektante IS. Od kvaliteta korisničkog interfejsa zavisi mogudnost upotrebe

i prhvatljivosti sistema od strane korisnika.

Sistemi za grupnu podršku

GDSS (Group Decision Support Systems) je interaktvivni, računarski sistem koji pomaže nizu donosioca

odluka u rješavanju nestruktuiranih problema, koji rade zajedno kao grupa. Među komponente GDSS

spadaju: hardware, software, korisnici i procedure. Software čine baza podataka, baza modela, program

za upravljanje sistemom i fleksibilan korisnički intefejs. Svaki član grupe preko svog kompjutera ima

Korisnikova dilema

Definisanje i formulacija

problema

Obrada od strane DSS

Prezentacija alternativa

Korisnikov izbor

Projekcija posljedica

Informacija za bududu upotrebu

Opis situacije Opis domena

Ekspertsko

rezonovanje i

logika

Znanje

Informacija

Izvori podataka

Društveni faktori Ekonomski faktori

18

pristup glavnom procesoru preko mreže (LAN, WLAN, Internet i sl.). Osim pristupa GDSS, svi članovi

grupe imaju pristup istoj bazi podataka i bazi modela. Pogodnosti koje pruža upotreba GDSS su:

- smanjenje troškova do čak 90%, dostizanje konkurentskih prednosti,

- podsticanje inovativnih aktivnosti,

- smanjenje dužine trajanja procesa odlučivanja,

- poboljšanje komunikacije,

- dobra koordiniranost rada članova grupe, itd.

Najvažnije karakteristike GDSS:

- posebno projektivani IS, a ne kombinacija postojedih komponenata,

- projektovani sa ciljem da podrže grupu donosioca odluka u njihovom radu,

- odlikuju se lahkodom i jednostavnošdu upotrebe,

- mogu biti projektovani za jedan tip problema ili različite organizacione nivoe,

- ohrabruju generisanje ideja, rešavanje konfliktnih stavova ili slobodu izražavanja,

- sadrže ugrađene mehanizme koji onemogudavaju razvoj negativnih grupnih ponašanja.

Ekspertni sistemi

Pojavom ES (Expert Systems) znatno je olakšan rad na onim mjestima odlučivanja gdje se donose veoma

složene ili veoma značajne odluke. ES su programski sistemi koji sadrže ljudsko znanje i koriste ga u

rješavanju problema iz oblasti vještačke inteligencije. ES podrazumijeva uspostavljanje, unutar računara,

dijela vještine nekog eksperta koja se bazira na znanju i u takvom je obliku da sistem može da ponudi

inteligentan savjet ili da preduzme inteligentnu odluku o funkciji koja je u postupku. Poželjna dopunska

karakteristika, koju mnogi smatraju osnovnom, je sposobnost sistema da na zahtjev verifikuje svoju liniju

rezonovanja, tako da direktno obavještava korisnika koji postavlja pitanje. Način ostvarivanja je

programiranje na bazi pravila.

Postoje dvije grupe ES: ES koji analiziraju neki problem, ES koji vrše sintezu u procesu rješavanja

problema.

Prema vrsti informacija koju pružaju, ES se dijele na:

- Samostalni – samostalno izvode proces donošenja odluke i planiranja bududih pravaca akcije, a

korisnika izvještavaju o primjenjenim postupcima i razlozima za usvajanje određene procedure.

- Konsultantski – pružaju razne konsultanste usluge, tj. pomažu korisnicima na način na koji bi i

„živi“ ekspert pružio svoje mišljenje.

- Savjetnički – mogu ih koristiti i eksperti, ali i ostali korisnici kojima je potreban savjet u

odgovarajudim situacijama.

- Sistemi za ispitivanje „šta bi bilo ako...“ – omogudavaju razmatranje određenih situacija u kojima

je potrebno predvidjeti efekte primjene alternativnih akcija.

Prema Turban & Aronson postoje sljedede vrste ES:

19

- Knowledge-based ES (zasnovani na znanju),

- ES zasnovani na pravilima,

- Frame-based ES (zasnovani na okvirima),

- Hybrid ES,

- Ready-made, Off-the-shelf Systems (spremni za rad),

- Model-based ES (zasnovani na modelima),

- Real-time ES (rade u realnom vremenu).

Goodwin & Wright navode sljedede vrste ES:

- ES koji se javljaju kod komplikovanih istraživačkih projekata ili potencijalno nerješivih problema,

gdje je potrebno razviti novi način prezentovanja ili izlaganja znanja.

- ES koje su izgradili konsultanti putem korištenja specijalno razvijenih školjki (shells). ES – shells

sadrže sve komponente kao i posebno razvijeni ES, s tom razlikom što im je baza znanja prazna,

otuda i naziv „prazni ili okvirni ES“. Korisnik školjke ES sam popunjava bazu znanja, unosedi u nju

pravila koja se odnose na probleme koje je potrebno da njegov ES rješava (XiPlus, EXSYS

Professional, BEST – Blackboard-based Expert System Toolkit).

ES posjeduju sedam dimenzija: ekspertiza, rezonovanje manipulacijom simbola, opšta sposobnost

rješavanja problema u datom domenu, složenost i težina, reformulacija, rezonovanje o sebi, vrsta

zadatka za čije se obavljanje sistem izgrađuje.

Zadaci koje ES uspješno rješavaju: inetpretacija podataka kojim se opisuju različite situacije ili stanja

sistema, dijagnostika i servisiranje, planiranje, predviđanje i prognoziranje, dizajn, mjerenje, otkrivanje

kvarova u složenim tehničkim sistemima, analiza i konsultacije, kontrola.

Model jednostavnog ES sastoji se iz četiri dela: baza znanja, mehanizam za zaključivanje, korisnički

interface, radna memorija.

Znanje eksperta se čuva u nizu fajlova nazvanih „Baza znanja“. Najčešde je znanje predstavljeno pomodu

„if ... then“ pravila. „Mehanizam“ za zaključivanje koristi bazu znanja kako bi se obezbjedila nova

informacija. Preko korisničkog interfejsa se omogudava komunikacija između ES i korisnika. Radna

memorija sadrži detalje o stanju znanja sistema u određenom trenutku.

20

Slika. Model jednostavnog ES

Hibridni sistemi

HS nastaju integracijom dva ili više kompjuterski baziranih IS. Razvijeno je više klasa HS, a među osnovne

spadaju integracija DSS i ES, integracija ES i neuronskih mreža, aspekti globalne integracije više IS. Oblici

integracije dva ili više IS međusobno se razlikuju po arhitekturnim rješenjima spajanja sistema.

Integracija ES i DSS se može izvesti na dva osnovna načina:

1. ES integrisan kao DSS komponenta,

2. ES kao posebna komponenta DSS.

Korisnik

Podrška Interface, sredstva za rukovanje fajlovima, sredstva za pružanje

objašnjenja, alat za rukovanje bazom znanja

„Mehanizam“ za

zaključivanje

Baza znanja Radna memorija

21

Slika. Hibridni IS

Kao najkompleksniji oblik integracije kompjuterski baziranih IS za podršku odlučivanju smatra se tzv.

Globalna integracija, koja može uključivati nekoliko tehnologija za podršku menadžmentu i nekoliko

kompjuterskih IS, ili čak povezivanje sa sistemima iz druge organizacije.

Varijante HS:

- Kompletno preklopljen – sistem ima dualnu prirodu, tj. zasnovan je i na znanju i na neuronskoj

mreži. Pomodu uređaja za konverziju sistem može da se prikaže ili kao ES ili kao neuronska

mreža, u zavisnosti od želje korisnika.

- Parcijalno preklopljen – sistem posseduje karakteristike i ES i neuronske mreže, ali ova dva

sistema u ovom slučaju komuniciraju preko kompjuterske memorije ili neke spoljašnje baze

podataka.

- Paralelni – ES i neuronska mreža rade zajedno, paralelno, i ne dijele svoju unutrašnje strukturu

podataka, a komuniciraju preko ulaznih i izlaznih uređaja i datoteka;

- Sekvencijalni – izlaz iz jednog od komponentnih sistema ulaz u drugi.

- Povezani ili ugrađeni – ES ugrađen u neuronsku mrežu ili obrnuto (gost i domadin), a korisnik vidi

samo jedan sistem (domadina).

U okviru savremenih modela globalne integracije kompjuterskih IS uključene su i brojne napredne

tehnologije radi pobošanja karakteristika modela. U okviru filtracije podataka se uključuju inteligentni

agenti ili pretraživači koji znatno skraduju vrijeme potrebno da se izdvoje neophodne informacije.

Također, postoji težnja da se čitav model uskladi sa protokolima standardnim za priključivanje sistema

na globalnu mrežu – Internet.

Baza

podataka

Baza modela

Baza znanja

Reporti

Predviđanje,

prognoze

Preporučene

akcije

Objašnjenja,

savjet

Analiza i obrada

EIS

MBMS DBMS

Ekspertni

sistem

Hardware &

software

Donosilac

odluke

Povratna sprega

Interaktivna

povratna sprega

Obrada

Ulaz Izlaz