Høgskolen i Telemark Fakultet for allmennvitenskapelige fag

Mastergradsavhandling i kroppsøving, idrett og friluftsliv 2014

Ingrid Balsnes

Friluftsliv i eit folkehelseperspektiv Er friluftslivsanlegget ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis eventuelt forsterke dette gjennom tilrettelegging?

2

Høgskolen i Telemark

Fakultet for allmennvitenskapelige fag

Institutt for idretts- og friluftslivsfag

Kjølnes ring 56

3918 Porsgrunn

http://www.hit.no

© 2014 Ingrid Balsnes

Denne avhandlinga representerer 60 studiepoeng

3

Samandrag Føremålet med denne masteravhandlinga er å drøfte kor vidt friluftslivsanlegget er ein eigna arena

for fremjing av folkehelse, og korleis ein eventuelt kan forsterke dette gjennom tilrettelegging.

Folkehelseomgrepet femnar vidt, men fokuset her er fysisk aktivitet. Spørsmålet er konkret om

friluftslivsanlegget yter til generell fysisk aktivitet og til utjamning av dei sosiale skilnadene i helse,

og korleis eventuelt forsterke dette gjennom tilrettelegging.

Avhandlinga er basert på ei spørjeundersøking eg sende ut til 3000 tilfeldig utvalde i Bodø

Kommune med unntak av Kjerringøy og Skjerstad krins. Svarprosenten var 23,4 %. Analysane er

gjort i statistikkprogrammet SPSS. For å drøfte funna i eit teoretisk perspektiv, har eg valt å nytte

hinderteori, tidsgeografi og Bourdieu sin handlingsteori. Den største metodiske utfordringa er kor

vidt målinga av verknader av tiltak kan sjåast på som reelle. I tillegg gjer ein relativt låg svarprosent

at resultata må tolkast med varsemd.

Svaret på problemstillinga byggjer på analysar av brukaren og ikkje-brukaren av

friluftslivsanlegget, oppleving av hindring, grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk, verknader av

utvalde tilretteleggingstiltak og avstand si rolle for m.a. bruk og verknader. Desse analysane

avdekker fleire viktige funn.

Friluftslivsanlegget har generelt stor oppslutnad blant bodøværingane. Trass overvekt av ”rike” og

”spreke” brukarar, kan ein ikkje påvise skilnader i høve bruk/ikkje-bruk og sosioøkonomiske

faktorar innanfor aldersgruppa 40 – 59 år. Det er i størst grad dei ”aktive” som er brukarar av

friluftslivsanlegget, men også 78 % av dei inaktive ser på seg sjølve som det. Dette tyder på at

friluftslivsanlegget femnar mange, ”uavhengig” av sosioøkonomiske faktorar og aktivitetsnivå. At

bodøværingen generelt kjenner seg lite hindra frå bruk, understøttar dette.

Det er liten skilnad i kva dei ulike gruppene har som dei viktigaste grunngjevnadene for ikkje

(enno) meir bruk. Gruppa som skil seg mest ut, er ikkje-brukarane. Alle legg vekt på mangel på

turkamerat, tidsmangel og at dei fer andre stadar. Unnateke ikkje-brukarane, har også alle at

det er for lite tilrettelagt for fotturar vinterstid med blant sine fem mest vektlagde

grunngjevnader. 60 % av bodøværingane hevdar at brøyting av turløyper vinterstid ville ført

til auka bruk. Ingen andre ”mulege” eller gjennomførte tiltak har større oppslutnad.

4

Sjølv om det i størst grad er brukaren, og særleg den høgfrekvente brukaren, og dei aktive som

oppgjev auka bruk som følgje av tiltaka generelt, hevdar også m.a. 52 % av dei inaktive at tiltaka

og merksemda kring desse vil føre til auka bruk av friluftslivsanlegget. For dei

sosioøkonomiske faktorane og verknader er det ikkje signifikante skilnader.

Det er ein tydelege trend at di lågare bruksfrekvens, di større betyding har informasjonen kring

tiltaka i forhold til tiltaka i seg sjølve. Kortare avstand til næraste turløype er det gjennomførte

tiltaket med størst verknad for respondentane under eitt. Skilting er det nest viktigaste. Kortare

avstand er då også det tiltaket med størst verknad for dei aller fleste. Unnataket er den lågaste

utdanningsgruppa og høgste inntektsgruppa som legg mest vekt på grusing, og den midtarste

utdanningsgruppa og dei to lågaste inntektsgruppene som legg mest vekt på skilting. I høve

aktivitetsnivå og verknader av dei gjennomførte enkelttiltaka, kan det ikkje påvisast skilnader. Når

avstanden til næraste turløype overstig 500 m, vert talet på ikkje-brukarar dobla. Det er

tilsvarande tendens for avstand og verknader av tiltak.

Mellom anna på bakgrunn av den store og relativt breie oppslutnaden, vil eg hevde at

friluftslivsanlegget er ein eigna arena for fremjing av folkehelse. I og med at helsevinsten ved

ein gitt auke i det fysiske aktivitetsnivået er størst for dei som i utgangspunktet har det lågaste

aktivitetsnivået og er i dårlegast fysisk form (Folkehelseinstituttet 2011/2013), vil eg hevde at tiltak

som kortare avstand til turløypene og brøyting av turløyper vinterstid, skilting, grusing og

utarbeiding av kart/turkort vil kunne yte til ei forsterking av friluftslivsanlegget si rolle som

arena for fremjing av folkehelse.

Nøkkelord: Friluftslivsanlegg, fysisk aktivitet, anleggsbruk, friluftsliv, folkehelse, tilrettelegging

5

Innhaldsliste

1 Innleiing ....................................................................................................................................... 9

1.1 Kvifor ”Friluftslivsanlegget i eit folkehelseperspektiv”? ...................................................... 9

1.1.1 Samfunnsrelevans og formulering av problemstilling ................................................... 9

1.1.2 Utdjuping av problemstillinga og tidlegare forsking ................................................... 11

1.2 Avgrensing og konkretisering ............................................................................................. 13

1.3 Avklaringar kring nokre sentrale omgrep i oppgåva ........................................................... 14

1.3.1 Helse, folkehelse og folkehelsearbeid .......................................................................... 14

1.3.2 Friluftsliv og friluftslivsanlegget ................................................................................. 16

1.3.3 Friluftsliv og folkehelse ............................................................................................... 18

1.3.4 Tilrettelegging .............................................................................................................. 18

1.4 Oppbygging av oppgåva ...................................................................................................... 20

2 Kontekst ..................................................................................................................................... 20

2.1 Bodø og Bodømarka ............................................................................................................ 20

2.2 Tilrettelegging i Bodømarka og «Bodømarkas venner» ..................................................... 21

2.3 STImuli-prosjektet............................................................................................................... 22

3 Teoretisk tilnærming .................................................................................................................. 25

3.1 Bourdieu sin handlingsteori................................................................................................. 25

3.1.1 Kvifor Bourdieu? ......................................................................................................... 25

3.1.2 Sosialt rom ................................................................................................................... 26

3.1.3 Sosiale felt .................................................................................................................... 26

3.1.4 Kapitalar ....................................................................................................................... 27

3.1.5 Habitus ......................................................................................................................... 28

3.1.6 Sosial reproduksjon ...................................................................................................... 29

3.1.7 Kritiske innvendingar ................................................................................................... 30

3.2 Hinderteori........................................................................................................................... 31

3.2.1 Den hinderteoretiske modellen .................................................................................... 31

3.2.2 Gruppering av hindringar ............................................................................................. 33

3.2.3 Oppleving av hindringar og forhandlingsteser............................................................. 34

3.2.4 Kritisk blikk mot bruken av hinderteori ....................................................................... 34

3.2.5 Kvifor hinderteori? ....................................................................................................... 35

3.3 Tidsgeografi ......................................................................................................................... 35

3.3.1 Kvifor tidsgeografi? ..................................................................................................... 36

3.3.2 Tid og rom .................................................................................................................... 36

3.3.3 Prosjekt ........................................................................................................................ 37

3.3.4 Restriksjonar ................................................................................................................ 38

3.3.5 Kritiske innvendingar mot tidsgeografien.................................................................... 39

3.4 Teoriane i samspel ............................................................................................................... 39

6

4 Metode ....................................................................................................................................... 41

4.1 Val av metode ...................................................................................................................... 41

4.2 Kven har vorte spurt og kvifor? .......................................................................................... 42

4.3 Kva har det vorte spurt om og korleis? ............................................................................... 42

4.4 Gjennomføring av spørjeundersøkinga ............................................................................... 45

4.5 Tydeleggjering av sentrale omgrep i analysen .................................................................... 46

4.6 Analyse av dataene .............................................................................................................. 48

4.6.1 Frå skjema til datamatrise ............................................................................................ 48

4.6.2 Val av statistiske metodar ............................................................................................. 49

4.6.3 Kausalitet og spuriøsitet ............................................................................................... 49

4.7 Verifisering .......................................................................................................................... 49

4.7.1 Reliabilitet .................................................................................................................... 50

4.7.2 Validitet ........................................................................................................................ 50

4.7.3 Generaliserbarheit ........................................................................................................ 51

4.8 Etikk .................................................................................................................................... 52

5 Analyse av data .......................................................................................................................... 53

5.1 Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget? .............................................. 54

5.1.1 Bodøværingen og bruken av friluftslivsanlegget i Bodø ............................................. 57

5.1.2 Sosioøkonomiske faktorar og bruk / ikkje-bruk av friluftslivsanlegget ...................... 58

5.1.3 Kjønn og alder og bruk / ikkje-bruk............................................................................. 62

5.1.4 Aktivitetsnivå og bruk / ikkje-bruk av friluftslivsanlegget .......................................... 63

5.1.5 Oppsummering ”Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget?” ......... 64

5.2 Oppleving av hindring ......................................................................................................... 65

5.2.1 Bodøværingen og oppleving av hindring ..................................................................... 66

5.2.2 Brukaren og ikkje-brukaren og oppleving av hindring ................................................ 67

5.2.3 Bruksfrekvens og oppleving av hindring ..................................................................... 68

5.2.4 Sosioøkonomiske faktorar og oppleving av hindring .................................................. 69

Aktivitetsnivå og oppleving av hindring .................................................................................... 70

5.2.5 Oppsummering oppleving av hindring ........................................................................ 71

5.3 Kva er grunngjevnader for å ikkje bruke Bymarka (enno) meir? ....................................... 72

5.3.1 Dei ulike fokusgruppene og hindringar ....................................................................... 73

5.3.2 Oppsummering grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk ........................................ 76

5.4 Kva er verknadene av forsterka tilrettelegginga for kven? ................................................. 77

5.4.1 Haldningar til tiltaka .................................................................................................... 79

5.4.2 Kven hevdar auka bruk grunna tilretteleggingstiltaka generelt? ................................. 79

5.4.3 Gjennomførte enkelttiltak og verknader for dei ulike gruppene .................................. 83

5.4.4 Verknader av ”mulege” tiltaka ..................................................................................... 88

5.4.5 Oppsummering ”Kva er verknadene av den forsterka tilrettelegginga for kven?” ...... 89

7

5.5 Kva rolle spelar avstand? .................................................................................................... 89

5.5.1 Avstand og bruk / ikkje-bruk av friluftslivsanlegget ................................................... 91

5.5.2 Avstand og bruksfrekvens ............................................................................................ 92

5.5.3 Avstand og sosioøkonomiske faktorar, fysisk aktivitetsnivå og hindringar ................. 94

5.5.4 Avstand og verknader ................................................................................................... 94

5.5.5 Avstand, bruksfrekvens og verknad av tiltak med Øvre - og Nedre Hunstadmoen og den oppgraderte «Humørløypa» som døme ............................................................................... 95

5.5.6 Oppsummering - Kva rolle spelar avstand? ................................................................. 97

6 Drøfting av friluftslivsanlegget i eit folkehelseperspektiv ......................................................... 98

6.1 Friluftslivsanlegget og fremjing av folkehelse .................................................................... 99

6.1.1 Friluftslivsanlegget – ein arena for ”dei rike og dei spreke”? ...................................... 99

6.1.2 Rikare rike og sprekare spreke? ................................................................................. 104

6.2 Forsterking av friluftslivsanlegget som arena for folkehelse ............................................ 105

6.2.1 Korleis få fleire til å gå meir? .................................................................................... 105

6.2.2 Tilretteleggingstiltak og utjamning av sosiale skilnader i helse ................................ 117

7 Avrunding: Er friluftslivsanlegget ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis eventuelt forsterke dette gjennom tilrettelegging? ........................................................................... 120

7.1 Oppsummering .................................................................................................................. 120

7.2 Konklusjon ........................................................................................................................ 123

7.3 Analysar og vidare forsking eg gjerne ville ha gjort ......................................................... 124

Kjelder .............................................................................................................................................. 127

Vedlegg............................................................................................................................................. 135

8

Føreord

Sjølv om eg gjerne hadde halde fram, må eg gi meg no.

Takkelista er lang. Først og fremst, vel og merke utan å ta noko politisk standpunkt, vil eg takke

Den Norske Stat for dei velferdsordningane me er så heldige å ha tilgang til. Tre

foreldrepermisjonar har i større eller mindre grad gjort dette prosjektet muleg, kombinert med ungar

som har vore utruleg flinke til å sove seg gjennom forelesingar og arbeidsøkter. Takk til Karle,

Oline og Laura for gode dagar heime med veksling mellom arbeid og kos. Kalle-mann fortener også

takk; ikkje alltid like greitt når kona går inn i ”bobla”, men du står på! Og tenk at du pakka 24 000

ark i konvoluttar for meg og klistra på adresselappar medan ungane og eg reiste på tur; du er

uendeleg snill og god! Takk, takk og takk også til mamma og pappa som alltid står klar med fire

hjelpande hender og positiv energi. Eg er evig takknemleg for alt de gjer for meg!

Takk til Alf Odden for gode innspel og ein fantastisk positivitet! Takk til Tommy Langseth for å ha

minna meg på å sjå ting i eit vidare perspektiv og for stor fleksibilitet! Takk til Tone Reiten for at du

skreiv ”Blir bestandig glad når dei små blir prioritert!” til meg då eg bestemte meg for å skru ned

progresjonen. Det var viktig! Takk også til den blidaste studievegleiaren i verda Helle Friis

Knutzen for velvilje! Takk til forelesarar i Bodø og Bø som har late meg få lov til å ha med meg

(lydlause) nyfødde born på forelesingar og ekskursjonar. Takk til Bjørn Godal for innspel til

spørjeskjema i oppstarten og for mulegheit til innlegg på konferansar og forelesingar; dette har vore

til god hjelp for å halde arbeidet varmt i labre arbeidsperiodar. Takk til Margrethe Skår for

gjennomlesing av spørjeskjema og viktige innspel! Takk til gode vener som testa spørjeskjemaet før

utsending! Takk til supertrivelege Heidi Robertsen ved Salten Regionråd og ”support-desken” ved

Questback for all hjelp med den elektroniske utgåva av spørjeskjemaet,. Takk til Hallvard på

trykkeriet for hjelp med trykking, og Nordland Fylkeskommune og Bodø Kommune for sponsing

av utsending av spørjeskjema. Jammen fins det mykje velvilje i verda!

Lauvstad, 18.mai 2014

Ingrid Balsnes

9

FRILUFTSLIVSANLEGGET I EIT FOLKEHELSEPERSPEKTIV

Er friluftslivsanlegget ein eigna arena for fremjing av folkehelse,

og korleis ev forsterke dette gjennom tilrettelegging? Ein analyse av bruken og ikkje-bruken av Bymarka i Bodø og verknader av forsterka tilrettelegging

1 Innleiing 1.1 Kvifor ”Friluftslivsanlegget i eit folkehelseperspektiv”? Bakgrunnen for mitt val av tema botnar i ein kombinasjon av personleg nysgjerrigheit og interesse,

og fagleg aktualitet. Frå hausten 2008, som nytilflytta Bodøværing, var eg heime i

foreldrepermisjon og var mykje på tur i turløypene i Bymarka. Oppvaksen på bygda, var dette ein

uvan måte å bevege seg i ”skog og mark” på. Med oldemor si nysgjerrigheit i ryggsekken, begynte

eg å fundere på kven denne typen anlegg eigentleg appellerar til, utan at eg hadde planar om at det

skulle ende med ei mastergradavhandling.

Folkehelseperspektivet i funderingane kom inn gjennom studiet ”Folkehelsearbeid” ved Høgskulen

i Bodø (HiBo, no UiN) same år. Gjennom folkehelsestudiet vart eg meir kjend med problematikken

kring inaktivitet, den sosiale gradienten i helse og ulike tiltak for aktivisering, og fletta også dette

inn i spekuleringa kring bruken av løypenettet.

Inspirert av spekulasjonane på tur i Bymarka, spurde eg då eg tok til på masterstudiet, leiarane for

Folkehelseavdelinga ved Nordland Fylkeskommune og Salten Friluftsråd, om dei hadde nokon

forslag til forskingstema innanfor feltet friluftsliv og folkehelse. Det var midt i blinken at

Friluftsrådet ynskte forsking kring prosjektet ”STImuli – frå senga til Bestermorenga”, ei målretta

satsing på oppgradering, etablering, merking og informasjon om det bynære turløypenettet i Bodø!

Eitt av måla med denne satsinga er å få fleire til å gå meir. Det vart då interessant å dra funderinga

vidare frå bruken av Bymarka, til også å sjå på verknader av ulike tilretteleggingstiltak i forhold til

dette.

1.1.1 Samfunnsrelevans og formulering av problemstilling Kombinasjonen av friluftsliv og folkehelse synest eg er spennande, og koplinga er også svært

aktuell i samfunnssamanheng. Dette kjem m.a. fram i Nasjonal strategi for et aktivt friluftsliv som

10

Regjeringa la fram i 2013. Her vert det lagt vekt på friluftslivet si rolle for folkehelsa, og ei satsing

på dette. ”Friluftsliv har stor helsefremmende betydning, og det å bidra til at enda flere utøver

friluftsliv jevnlig er et viktig tiltak for å bedre folkehelsen.” (Miljøverndepartementet 2013:2).

Ei auka satsing på friluftsliv for å betre folkehelsa er altså frå styresmaktene si side, grunngjeve ut i

frå at folkesetnaden generelt er mindre fysisk aktive enn det som er tilrådd og ynskjeleg. Å få fleire

til å delta i friluftsliv på jamleg og varig basis vert hevda å ville gi positive helseeffektar for

befolkninga samla sett. Strategien sitt hovudmål er difor å auke talet på aktive i friluftsliv i og ved

byar og tettstadar. (Miljøverndepartementet 2013:5). Å legge til rette for friluftsliv i nærmiljøet vert

av Regjeringa sett på som eit viktig verkemiddel for å få til dette (Miljøverndepartementet 2013:5).

Prosjektet eg har sett på, har vorte brukt som døme på slik tilrettelegging (Miljøverndepartementet

2013:9).

Problemet er ikkje berre at befolkninga generelt er for lite aktive, men også at å vere regelmessig

fysisk aktiv er ein ressurs som er skeivt fordelt i befolkninga (Ommundsen og Aadland 2009:12),

med ein overrepresentasjon av folk med høg utdanning og høg inntekt blant dei aktive. Denne

sosiale skilnaden i den generelle fysiske aktiviteten er ein av dei faktorane som medverkar til

sosiale skilnader i helse (Elstad 2005)1. I tråd med dette, vert det i Folkehelselova (2011) lagt vekt

på å ikkje berre auke det generelle aktivitetsnivået i folkesetnaden, men også å jamne ut dei sosiale

skilnadene.

Tidlegare forsking viser til at turstiar og turar i skog og mark i større grad enn andre anlegg femner

”alle” (sjå t.d. Breivik et al 2011). Friluftslivsanlegget i Bodø er meir enn ein enkelt tursti; det er eit

”konglomerat” av merka og umerka turstiar, turvegar, lysløyper osb; eit friluftslivsanlegg. Korleis

verkar dette inn på bruken og ikkje-bruken samla sett? Femnar friluftslivsanlegget ”alle”?

I friluftslivsanlegget eg har sett nærare på, har det som nemnt, vore gjennomført ei omfattande

forsterka tilrettelegging med mål om å få fleire til å gå meir, og då også nå dei inaktive. Korleis skal

ein gå fram for å lukkast i dette? Kven er det ein stimulerer med dei ulike tilretteleggingstiltaka?

Kva er eigentleg verknaden av slik forsterka tilrettelegging for kven, og korleis kan

tilretteleggingstiltaka yte til at friluftslivsanlegget skal vere ein eigna arena for fremjing av

folkehelse? Dette er viktige spørsmål i folkehelsesamanheng, og med utgangspunkt i eiga interesse

1 Årsakene til dei sosioøkonomiske skilnadene i helse er samansette, og det er ikkje full semje i forskingsmiljøet kor stort utslag det ville ha på den sosiale gradienten i helse om ein fekk jamna ut den sosioøkonomiske skilnaden i t.d. fysisk aktivitet (Elstad 2005). Men ein viss innverknad har den fysiske aktiviteten, og det er denne ”viss” eg arbeider ut i frå.

11

og samfunnet sitt fokus på friluftsliv og folkehelse og tilrettelegging i forhold til dette, har eg i mi

mastergradsavhandling valt å ha fokus på friluftslivsanlegget i eit folkehelseperspektiv.

Problemstillinga eg har arbeidd ut i frå er:

Er friluftslivsanlegget ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis eventuelt forsterke

dette gjennom tilrettelegging?

Utgangspunktet mitt er bruken av turløypenettet i den bynære delen av Bodømarka, og verknader av

nokre av tilretteleggingstiltaka i STImuli-prosjektet. Både Bodømarka og STI-muli-prosjektet vert

presentert nærare i kontekst-kapitlet.

Ei fullgod forståing av problemstillinga krev ei utdjuping, og også ei viss innsikt i tidlegare forsking

på området. Dette er tema i følgjande delkapittel. Tidlegare forsking vil eg også kome tilbake til i

analysekapitlet.

1.1.2 Utdjuping av problemstillinga og tidlegare forsking Eg var inne på at generell fysisk aktivitet og utjamning av sosiale skilnader i fysisk aktivitet og

helse er sentralt i fremjinga av folkehelsa. Noko av utfordringa for å lukkast med utjamninga, kan

truleg botne i at streben etter god helse først og fremst er eit middelklassefenomen (Ulseth 2008 i

Ommundsen og Aadland 2009:12), og at det helsefremjande arbeidet difor i størst grad treff

helsemedvitne grupper i samfunnet (Ommundsen og Aadland 2009:12).

Ein annan, men ikkje motstridande, grunn til manglande utjamning, kan vere at mange verkemiddel

som i dag vert nytta for å stimulere til meir aktivitet i befolkninga, fører til at sosiale helseskilnader

aukar i staden for å verte reduserte. Delar av årsaka til dette er i følgje Breivik og Rafoss (2012:8)

manglande kunnskap om kva slags type aktivitet som fengjer dei ulike sosiale laga i befolkninga.

Selv om fysisk inaktivitet er et problem i befolkningen, totalt sett, er det også store i

ndividuelle forskjeller. En rekke sosiokulturelle og sosioøkonomisk forhold er her

vesentlige faktorer, og man finner til dels store forskjeller mellom ulike grupper når det

gjelder fysisk aktivitet og trening. Dette innebærer at ulike grupper kan ha ulike behov

både når det gjelder omfang og type tiltak som iverksettes for å stimulere til mer fysisk

aktivitet. (Breivik og Rafoss 2012:9)

Med bakgrunn i dette, er meir kunnskap om korleis aktivitetsmønsteret i befolkninga ser ut i

12

relasjon til sosial og kulturell profil viktig for å kunne auke presisjonen i det offentlege arbeidet

med aktivitetsstimulerande tiltak (Rafoss og Breivik 2012:9).

Breivik og Rafoss er mellom bidragsytarane i arbeidet med ei slik kartlegging av aktivitetsprofilar.

Dei har m.a. utarbeidd oversikter over aktivitetsformer og anleggsbruk basert på data frå Norsk

Monitor (m.a. Rafoss og Breivik 2005, Breivik et.al 2011, Breivik og Rafoss 2012, Breivik 2013).

Gjennom case-studiar fins det også kunnskap om anleggsbruk i utvalde anleggstypar (Rafoss og

Breivik 2012b:107). I desse studiane har det også vorte sett på turstiar og lysløyper, men ikkje bruk

av friluftslivsanlegg under eitt, som gjerne er ein kombinasjon av desse og litt til. Inspirert av den

satsinga som vert gjort på denne type anlegg, ynskjer eg å bidra i forskinga på anleggsbruk.

Med sikte på å etablere eit kunnskapsgrunnlag som kan yte til færre inaktive, har det også vorte

etterspurt meir kunnskap kring hindringar for fysisk aktivitet (Ommundsen og Aadland 2009:12).

Som eg kjem meir inn på vidare ut i arbeidet mitt, fins det allereie noko forsking kring dette (t.d.

Aas, Vorkinn, Kaltenborn og Vistad i Kaltenborn og Vorkinn (red) 1993), Gåsdal 1995, Vaage 2004,

Odden 2008, Breivik et al 2011, Breivik og Rafoss 2012, Breivik 2013). Det eg håpar at eg kan

bidra med gjennom mitt arbeid, er kunnskap om hindringar konkret for bruken av

friluftslivsanlegget. Slik eg ser det, er dette enno meir handfast med tanke på tilrettelegging av

denne type anlegg, enn kunnskap om hindringar for fysisk aktivitet generelt.

Også meir kunnskap kring effekt av forsterka og endra tilrettelegging har vorte hevda å vere

ynskjeleg (Sætre 2010), noko som også vert lagt vekt på i folkehelsemeldinga ”God helse – felles

ansvar” (Meld. St. 34, 2012/2013, Helse- og omsorgsdepartementet).

Det er ønskelig med mer kunnskap om effekten av forebyggende og helsefremmende

tiltak og legge til rette for at tiltaksevalueringer gjøres tilstrekkelig systematisk og

forskningsbasert gjennom for eksempel systematiske kunnskapsoversikter og

metodevurderinger.

Konkrete effektar av tiltak for friluftslivet kan vere vanskeleg å måle (Gåsdal i Emmelin1994:103),

og det er kanskje noko av grunnen til at det ikkje fins så mykje forsking på dette. Eg tenkjer då på

t.d. effektar av lyssetting av løyper og grusing. I samband med tiltaka i STImuli-prosjektet vart det

sett ut elektroniske teljarar med slikt føremål, utan at det kom så mykje ut av det. Som eg skal kome

tilbake til, vil analysane i denne undersøkinga ligge i grenselandet mellom ei effektundersøking og

ei konsekvensvurdering. Trass dette, er det eit siktemål at analysane i denne undersøkinga skal

13

kunne gi eit visst innsyn i ein eventuell effekt av forsterka og endra tilrettelegging, og på denne

måten yte til ein kunnskapsauke på dette feltet.

Om det er som Rafoss og Breivik hevdar; at å motarbeide inaktivitet og sosiale skilnader i helse

krev meir kunnskap om kva aktivitet og tiltak som fengjer ulike grupper, er min visjon kort

oppsummert at arbeidet mitt kan vere ein liten bidragsytar i å auke denne kunnskapen, og gjennom

dette yte til å auke presisjonen i arbeidet med aktivitetsstimulerande tiltak for ”alle”.

1.2 Avgrensing og konkretisering Med fokus på folkehelse er det naturleg å ha fokus både på generell fysisk aktivitet og på å yte til

utjamning av dei sosiale ulikskapane i helse. Eg vil difor i studiet av bruken og ikkje-bruken av

friluftslivsanlegget og tilretteleggingsarbeidet ha eit særleg fokus på sosioøkonomiske faktorar og

fysisk aktivitetsnivå.

Spørsmåla eg vil ta utgangspunkt i for å finne svar på problemstillinga er:

• Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget i lys av sosioøkonomiske faktorar og aktivitetsnivå?

Her ynskjer eg å få fram ein ”profil” av brukaren og ikkje-brukaren utifrå sosioøkonomiske

faktorar og aktivitetsnivå. Bakgrunnen for dette er først og fremst dei sosiale ulikskapane i

helse. Kven er det som faktisk kjem seg ut og kan nyte godt av ”helsegodene” friluftsliv

gir? Dette punktet er også nødvendig bakteppe m.a. for seinare i avhandlinga å sjå på

verknadene av den forsterka tilrettelegginga. I denne delen har eg valt å operere med to

definisjonar av brukar. Den eine er der respondentane sjølve har definerte seg som brukar

eller ikkje-brukar, den andre er med utgangspunkt i bruksfrekvens.

• I kor stor grad kjenner folk seg hindra frå å bruke turløypene så mykje som dei skulle

ynskje?

Her ser eg på i kor stor grad respondentane kjenner seg hindra frå å bruke Bymarka, og om

det er skilnader på dette innanfor dei ulike fokusgruppene.

• Kva er grunngjevnader for ikkje å bruke Bymarka (enno) meir?

Her er utgangspunktet ei liste over grunngjevnader for å ikkje bruke Bymarka (enno) meir,

der respondentane har vorte bedne om å gradere svara etter kor vidt dei er samde. Målet med

dette underpunktet er først og fremst å kartlegge årsakene til at dei aktuelle gruppene ikkje

brukar turløypene (enno) meir og om det skilnader mellom dei aktuelle gruppene, for så å

kunne ta med seg dette inn i tilretteleggingsperspektivet.

14

• Kva er verknadene av forsterka tilrettelegginga for kven?

Under dette punktet ser eg nærare på kven det er som oppgjev at tiltaka vil føre til auka

bruk, og kva enkelttiltak som treff dei enkelte gruppene. Målet er å danne eit

drøftingsgrunnlag for korleis ein kan yte til å auke den generelle aktivitet og til å jamne ut

dei sosiale skilnadene i helse gjennom tilrettelegging.

• Kva rolle spelar avstand? Under dette punktet ynskjer eg å sjå nærare på kva rolle avstand til næraste turløype spelar i

forhold til om folk er brukarar eller ikkje-brukarar av turløypene, bruksfrekvens, det

generelle aktivitetsnivået og verknader av tiltaka. Dette også i eit tilretteleggingsperspektiv.

På bakgrunn av ei samansett oversikt over svara på desse spørsmåla, vil eg så i lys av relevant teori

drøfte kor vidt friluftslivsanlegget er ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis ein ev

kan forsterke dette gjennom tilrettelegging.

1.3 Avklaringar kring nokre sentrale omgrep i oppgåva

1.3.1 Helse, folkehelse og folkehelsearbeid Omgrepet ”folkehelse” er sentralt i mi oppgåve, og om ein skal sjå på friluftsliv i eit

folkehelseperspektiv, så krev det ei forståing av kva ein vanlegvis legg i dette omgrepet. I

Folkehelselova (2011) vert dette definert som ”befolkningens helsetilstand og hvordan helsen

fordeler seg i en befolkning”. Folkehelse handlar altså ikkje først og fremst om helse på individuelt

nivå, men meir om korleis helsetilstanden er i befolkninga generelt, og fordelinga av denne.

Folkehelsearbeid er følgjeleg arbeid eller tiltak m.a. for å fremje den generelle helsetilstanden og

utjamning av fordelinga av helse. I Folkehelselova (2011) vert folkehelsearbeid definert som:

Samfunnets innsats for å påvirke faktorer som direkte eller indirekte fremmer

befolkningens helse og trivsel, forebygger psykisk og somatisk sykdom, skade

eller lidelse, eller som beskytter mot helsetrusler, samt arbeid for en jevnere

fordeling av faktorer som direkte eller indirekte påvirker helse.

(Folkehelselova 2011)

Folkehelsearbeidet kan m.a. vere førebyggjande helsearbeid, og rettar seg då mot forhold som

formar folk si helse og livskvalitet. Det handlar altså ikkje berre om å førebyggje sjukdom, skade og

tidleg død, men også om å fremje folk si helse og yte til at helsa vert ein positiv ressurs i

kvardagslivet (Mæland 2005:13 og 25). Men kva er så helse?

15

Helse er eit mangslunge omgrep med mange tydingar, og det viktigaste her er ikkje å definere

omgrepet eintydig, men å få ei forståing om kva det handlar om. Eitt døme på ein definisjon er

Peter F. Hjort sin definisjonen av helse som ”(…) å ha overskudd i forhold til hverdagens krav”

(Hjort, 1994 i Mæland 2005:26). Helse vert her knytt til det å fungere eller meistre, og vert sett i

samanheng med dei varierande livsvilkår som menneska vert utsette for. Slik vert helse å forstå som

ein ressurs som gir menneske styrke til å fungere og motstandskraft til å stå i mot påkjenningane ein

vert utsette for gjennom livet. Men helse kan også sjåast på som fråvere av sjukdom og som

velvere. Medan folk i høgare sosiale lag har ein tendens til å legge vekt på helse som velvere, ser

gjerne personar med manuelt arbeid meir på helse som ein nødvendig ressurs for å kunne arbeide og

fungere. Ein finn alle dei tre oppfattingane av helse i det førebyggjande helsearbeidet, men i og med

at oppfattingane heng gjensidig saman, er det ikkje grunnlag for å skilje dei skarpt frå kvarandre.

(Mæland 2005:26ff).

Mæland (2005:13) hevdar at korleis ein forstår omgrepet helse vil vere farga av ikkje berre

livsoppfatning og verdimessige prioriteringar, men også kulturelle og sosiale forhold. Det same vil

etter mitt syn også gjelde folkehelseomgrepet. Dette inneber etter mitt syn, at sjølv om det

førebyggjande (helse)arbeidet tek utgangspunkt i ein ”vitenskaplig fundert

virkelighetsforståelse”(Mæland 2005:13), må ein ikkje gløyme at helse, folkehelse og

folkehelsearbeid på sett og vis er definert innanfor ei sosiokulturell rame. Sett på spissen; kven

avgjer t.d. kva som er god helse og kva som er sunt og usunt? I tråd med denne ”definisjonsmakta”

har det har vorte argumentert for at folkehelsearbeid nærast er eit maktovergrep frå Staten si side

(Augestad 2005, Fugelli 1998), og at ”Begrepet folkehelse symboliserer ekspertsystemenes

helsebegrep slik det forvaltes av Statens Helsetilsyn, Statens Helseundersøkelser, Statens institutt

for folkehelse osv.” (Fugelli 1998). Særskilt professor i sosialmedisin Per Fugelli har markert seg

som ein kritikar mot mykje av det som skjer i samband med folkehelsearbeidet. I tilknyting til

røykelova uttalte Fugelli til Dagbladet (Opedal 28.06.03) at:

Det blir feil når helseministeren og hans disipler setter opp en modell for det ene

rette og sunne liv. Med et bilde kan du si at de lager den norske helsetrøya, og så

krever de at hver eneste jævla en av de fire millioner fem hundre og toogfemti tusen

tre hundre og sjuogførti menneskene i dette landet skal ta på seg denne helsetrøya.

Den sosiokulturelle rama gjer også fagfeltet knytt til folkehelse til noko meir enn teknologi og

rasjonelle handlingar. (Mæland 2005:13). Omsynet til helse er ikkje alltid førsteprioritet for Ola og

16

Kari Nordmann, og førebygging må finne sin plass i spenningsfeltet mellom m.a. lyst på den eine

sida og fornuft og moral på den andre. Det kan vere at sjølv om Ola eller Kari veit at det er fornuftig

å vere fysisk aktive, så er det andre ting han eller ho har meir lyst til å gjere.

I det heile teke er det ein omfattande diskurs kring omgrepa helse og folkehelse og folkehelsearbeid.

I denne samanheng vel eg likevel å gå utanom denne diskursen og halde meg til dei offentlege

definisjonane og retningslinjene, trass at nokon då truleg vil kunne sjå på meg som ”Statens lakei”.

Ein må sjølvsagt likevel ha respekt for at det er mange vegar til god helse, og mange oppfattingar av

kva dette inneber (Mæland 2005:13).

1.3.2 Friluftsliv og friluftslivsanlegget Den offisielle definisjonen av friluftsliv er «opphold og fysisk aktivitet i friluft i fritiden med sikte på

miljøforandring og naturopplevelse». (Klima- og miljødepartementet 2000/2001). Definisjonen var

omstridd då han vart vedteken (Kurtze, Eikemo og Hem 2009:5), og kan nok framleis vere eit varmt

diskusjonstema. Ordlyden rommar mange typar aktivitetar, men er samstundes tydeleg på at

siktemålet er miljøforandring og naturoppleving. Dette opplever eg som problematisk i denne

samanhengen. Eg legg i mi undersøking ikkje vekt på kva som er motivet for å bruke

friluftslivsanlegget, og om eg skal definere det som skjer i friluftslivsanlegget som friluftsliv, har eg

difor behov for ein definisjon som ikkje seier noko om sjølve siktemålet med utøvinga.

Definisjonen ”Fritidsbruk av naturen” er nøytral i så måte.(Kaltenborn 1993:9, Kurtze, Eikemo

og Hem 2009). Det vil difor først og fremst vere denne definisjonen som er bakteppe i mi oppgåve.

Med friluftslivsanlegg meiner eg i denne samanheng eit nærmiljøanlegg der det er tilrettelagt med

turvegar, turstiar, turløyper, lysløyper2, skilting osb. Utgangspunktet for mi undersøking er

turløypene i Bymarka i Bodø.

Ei ”instrumentalisering” av friluftslivet som ein på sett og vis føretek ved å setje utøving av visse

aktivitetar i friluft i eit helseperspektiv, gjer at nytteperspektivet ved friluftslivet får meir fokus enn

opplevingsperspektivet og også meiningsdimensjonen. Dette gjer at ein kan stille spørsmål ved om

aktiviteten då kan definerast som friluftsliv.

Nils Faarlund, Øystein Dahle, Børge Dahle og Jon Godal er nok berre nokre få blant mange som

truleg ville teke til motmæle mot å titulere alle slags aktivitetar i naturen som friluftsliv, uansett

oppleving og føremål. Øystein Dahle har uttrykt bekymring i forhold til ei slik utvikling. Han

2 For ei nærare definering av desse omgrepa, sjå vegleiaren ”Tilrettelegging av turveier, løyper og stier” frå Kultur- og kirkedepartementet, 2008

17

meiner friluftslivsomgrepet skal gripe djupare og vere ein motkultur til det overflatiske livet.

Friluftslivet skal ikkje berre halde ved like, men også utvikle vidare det gode mennesket og det

gode, enkle liv (Bagøien, 1999:143). Faarlund på si side hevdar at den ”offisielle” definisjonen av

friluftsliv byggjer på ei teknokulturforståing av forholdet menneske – natur som resulterar i

”rekreasjons-friluftsliv” Han hevdar at naturen slik vert ein ”rekreasjonsressurs” som vert forbruka

av ”konsumentene” gjennom ”trim i naturen” (Faarlund 1974/2003:35), noko han kort sagt meiner

ikkje er i tråd med kva friluftslivet er.

Jon Godal og Børge Dahle avgrensar friluftsliv ut i frå type handling i naturen og innstilling til

natur; friluftsaktivitet, naturliv og friluftsliv. Her vert friluftsliv oppfatta som eit kulturelt rituale der

sjølve aktiviteten er underordna naturmøtet, medan idrettsliknande aktivitetar i fri luft, som mykje

av det som føregår i friluftslivsanlegget, er definert som friluftsaktivitet (Bagøien, 1999:143). Om

eg hadde teke utgangspunkt i denne definisjonen ville eg truleg unngått noko av den

definisjonsproblemtikken eg no står opp i grunna den ”instrumentaliseringa” eg utset friluftslivet

for, ved å setje visse aktivitetar i, til og med tilrettelagd natur, inn i eit folkehelseperspektiv.

Eg er altså fullt klar over at det ikkje er problemfritt å definere handlingar, føremål og aktivitetar

inn og ut av friluftslivet. Når eg likevel har valt å sjå vekk frå denne, ikkje uviktige,

problematiseringa i denne samanhengen, har det fleire årsaker. For det første kan det fort verte for

komplisert i ei undersøking som den eg har gjort, å skilje mellom dei som går i turløypa for

naturopplevinga og meiningssøkinga si skuld, og dei som først og fremst er der for å kome i betre

fysisk form. Det er heller ikkje dette eg er ute etter å kartlegge. For det andre er mykje av det som

t.d. er dokumentert i forhold til samanhengar mellom friluftsliv og helse meir baserte på

dimensjonen ”fysisk aktivitet” enn naturoppleving (sjølv om m.a. Annette Bischoff (2012) har sett

ein del på det sistnemnde), sjølv om begge delar sjølvsagt kan innlemmast i folkehelseperspektivet.

Men i samband med denne avhandlinga er det ikkje debatten kring kva friluftsliv er, som er det

mest sentrale. Fokuset mitt er å sjå på betydinga av aktivitet ute i naturen i eit folkehelseperspektiv,

uavhengig kva desse aktivitetane vert definerte som. Kva eg personleg eller andre legg i omgrepa

friluftsliv, friluftslivsanlegg og friluftslivsaktivitetar, får kome i andre rekke i denne samanheng.

Meir om friluftsliv i eit folkehelseperspektiv i det følgjande.

18

1.3.3 Friluftsliv og folkehelse Det er ingen ny tanke at friluftsliv, frisk luft og mosjon er sunt. Allereie i antikken sette ein helse og

velvere i samanheng med det å kome seg ut i natur og vakre omgjevnader. Mot slutten av 1800-talet

fekk så denne tankegangen fornya styrke, og vart ei viktig drivkraft i utviklinga av moderne

byplanlegging med vekt på betre tilgang til natur, til rekreasjonsareal og til sol, lys og luft.

(folkehelseinstituttet 1997/2008). I starten på 1900-talet vart sanatorium for behandling av

tuberkuløse og lungesjuke bygde der det var tilgang på ”luft” av ulikt slag (sjøluft, skogluft og

fjelluft), og kroppen skulle herdast gjennom fysisk aktivitet i naturen (Tordsson, 2003, Augestad,

2003, Ljungren,1999 i Bischoff, Markussen og Reiten, 2007 ).

I ”våre dagar” er betydinga av å vere fysisk aktiv i naturen, presisert i fleire offentlege dokument.

Stortingsmelding nr 39 2000/2001(Klima- og Miljødepartementet) er eitt av dei, og tittelen på

denne, ”Friluftsliv – ein veg til høgare livskvalitet”, seier mykje om kva potensiale ein ser i

friluftslivet. I denne stortingsmeldinga står det følgjande:

Med bakgrunn i dei positive helseeffektane friluftsliv er påvist å ha, er det grunn

til å understreke det potensialet som ligg i friluftsliv som helsefremjande og

førebyggjande miljøfaktor. Ein bør i større grad bruke friluftsliv som eit tillegg

og alternativ til vanleg medisinsk behandling, og friluftslivet bør bli sett t

ydelegare på dagsorden i helsefremjande arbeid.

(Klima- og Miljødepartementet 2000/2001)

I den same stortingsmeldinga vert det også lagt vekt på at friluftsliv er eit velferdsgode som skal

sikrast og fordelast jamt i befolkninga, og med dei trendane ein ser i utviklinga i dag med aukande

fysisk inaktivitet, er det spesielt viktig å få den delen av folkesetnaden som i dag er fysisk inaktive

til å drive meir med friluftsliv i kvardagen (Klima- og Miljødepartementet 2000/2001). Mangelen

på aktivitet og satsing på friluftsliv for å bøte på dette vert som eg allereie har vore inn på, også lagt

vekt på i Nasjonal strategi for et aktivt friluftsliv 2014 – 2020 (Miljøverndepartementet 2013). Her

vert det også lagt fram at eit viktig verkemiddel for å få til auka friluftslivsdeltaking er å legge til

rette for friluftsliv i nærmiljøet, noko det vert sett nærare på i komande delkapittel.

1.3.4 Tilrettelegging De siste 30-40 åra har det vorte lagt ned eit omfattande arbeid for å legge til rette område for

friluftsliv. Nærmiljøet si betyding for å oppnå målet om friluftsliv for alle (Klima- og

Miljødepartementet 2000–2001, Kirke- og kulturdepartementet 2008) har ytt til at tilrettelegging i

19

og ved byar og tettstadar er gitt høg prioritet, så også i Bodø som er utgangspunktet i denne

oppgåva. Tilrettelegginga har som mål å minske de fysiske barrierane og dermed legge til rette for

auka friluftslivsaktivitet (Miljødirektoratet 2011).

Om ein ynskjer å få grupper som ikkje har for vane å ferdast i naturen til å utøve friluftsliv, er eitt

alternativ fysisk tilrettelegging og eit anna vegleiing og opplæring (Kaltenborn og Vorkinn

1993:84).

Fysiske tiltak vil truleg nå fleire enn vegleiingstiltak, men vekt på vegleiing og opplæring vil

derimot kunne gjennomførast utan at det reduserar miljøkvaliteten i eit område. Fysiske tiltak vil

heilt klart kunne opplevast som negative av enkelte brukargrupper (Kaltenborn og Vorkinn

1993:84).

Grada av og type tilrettelegging vil ofte vere avgjerande for kva brukargrupper som vel å bruke eit

område. For nokre grupper vil breie, godt merka turvegar, tilrettelagde bålplassar og område med

serveringsstadar være attraktive. Andre grupper som ynskjer einsemd, ro og stille har behov for

store samanhengande område utan tekniske inngrep og tilretteleggingstiltak. (Miljødirektoratet

2011).

Følgjeleg vil tilrettelegging for nokon vere ei positiv handling, gjerne bygd på ei oppfatting om at

det å gjere det enklare for folk å utøve ein friluftslivsaktivitet fører til t.d. meir fysisk aktivitet og

dermed betre helse. I iveren etter å som her; forsterke friluftslivsanlegget si rolle som ein arena for

fremjinga av folkehelse, kan ein kome til å oversjå at tilrettelegging også kan oppfattast som

negativt. Å gruse ein tursti vil kunne opne opp for syklistar, småbornsfamiliar med barnevogn og

rullestolbrukarar, men for dei som først og fremst søkjer ”urørt” natur og ro, kan tiltaket derimot ha

negative effektar (Kaltenbor og Vorkinn 1993:84) både gjennom dei (umedvitne) føringane som vert

lagt for kva aktivitet som då skal gå føre seg der, ev auka aktivitet/trafikk og også brukarkonfliktar

t.d. mellom syklistar i full fart og barselgruppa på trilletur.

Tilretteleggingstiltak vil med andre ord kunne ha positive og negative effektar på same tid,

avhengig av kva brukargrupper og føremål ein ser dei i forhold til (Kaltenborn og Vorkinn 1993:84).

T.d. kan det dreie seg om eit val mellom å prioritere naturoppleving eller fysisk aktivitet for viktige

målgrupper i folkehelsesamanheng.

Eg har her valt å ikkje ha fokus denne problematikken. Mitt fokus i denne samanheng er

20

folkehelseperspektivet med fokus på auke av fysisk aktivitet, og verknader av tilretteleggingstiltak i

forhold til dette. Det betyr likevel ikkje at dei andre aspekta ved friluftsliv og tilrettelegging ikkje er

viktige.

1.4 Oppbygging av oppgåva I denne oppgåva har eg valt følgjande oppbygging:

Det første kapitlet er eit innleiingskapittel. I det andre kapitlet presenterer eg konteksten rundt det

eg har ”forska” på; Bodø og Bodømarka, litt om tilretteleggingsarbeidet som har vorte gjort der dei

siste ti-åra og STI-muliprosjektet. I tredje kapittel gjer eg greie for dei teoretiske perspektiva eg

har valt i mi oppgåve. I fjerde kapittel er det det metodiske som vert drøfta. Sjølve analysen kjem i

femte kapittel. Oppbygginga av dette kapittelet er basert på forskingsspørsmåla eg presenterte i

avsnittet ”Avgrensing og konkretisering” og er inndelte i underkapittel på basis av desse. Eg har

også valt å presentere relevant tidlegare forsking innleiingsvis i kvart underkapittel. I kapittel seks

drøftar eg funna mine opp mot dei utvalde teoretiske perspektiva. Kapittel sju er samansett av ei

oppsummering, konklusjon og tankar om forsking vidare.

2 Kontekst For å få best muleg forståing

for analysane og drøftingane

mine, ser eg det naudsynleg å

før eg går vidare, gi ein kort

presentasjon av Bodø,

Bodømarka og Bymarka,

nemne litt om det

tilretteleggingsarbeidet som

har vorte og vert gjort i

Bodømarka. Eg presenterer

også kort STImuli-prosjektet

som er eit viktig utgangspunkt for den delen av oppgåva mi som er knytt til verknader av

tilretteleggingstiltak.

2.1 Bodø og Bodømarka Bodø er fylkeshovudstaden i Nordland og er med sine i overkant 49 500 innbyggjarar den nest

største byen i Nord-Norge, og ein av dei byane i Norge som veks raskast. (Bodø Kommune (a),

Statistisk sentralbyrå (a) )

Figur 1: Bodø og Bodømarka

21

Bodø by er relativt langstrekt og smal, noko som gir ei lang grense og korte avstandar ut mot

omgjevnaden rundt. Denne omgjevnaden er i stor grad samansett av skog, åsar og hav, og store

delar av byen si befolkning har altså kort veg til marka og for så vidt også fjæra. Med dette som

bakteppe er det ikkje så unaturleg at Bodømarka er eit mykje brukt turområde. I følge ei

undersøking som Norsk institutt for by- og regionforskning (NIBR) gjennomførte i 2007 brukar

92% av Bodøværingane Bodømarka i løpet av sommarhalvåret (Stokke, Skaar og Skogheim 2008).

Her må det leggast til at det ved denne undersøkinga berre var ein svarprosent på 27.

I ein vid definisjon av turløyper/turstiar/turvegar er det svært mange og eit stort mangfald av desse i

Bodø. I tillegg til om lag 30 km lysløype, finn ein i Bodømarka både merka og umerka grusvegar og

stiar, vegar etablerte av Forsvaret, traktorvegar osb. I byutviklingsområdet har Moloen ved Bodø

Havn lenge vore ein populær turveg, og langs store delar av den langstrekte kyststripa går det også

samanhengande stiar. Som eg kjem tilbake til, har eg i mi oppgåve hatt fokus på den bynære delen

av Bodømarka, det eg har valt å kalle Bymarka. Innanfor dette området er det også fleire småtoppar

med sti og/eller bil/anleggsveg heilt opp.

2.2 Tilrettelegging i Bodømarka og «Bodømarkas venner» I Bodø og Bodømarka har tilrettelegging stått på agendaen lenge. På 60-talet var det idrettslaga som

stod i bresjen for utbygginga av lysløypene (Olafsen 2012:25), men etterkvart har Bodømarkas

Venner kome meir og meir på bana. Bodømarkas Venner er eit partslag stifta i 1987 med det

føremål å utvikle Bodømarka som frilufts- og rekreasjonsområde, og dugnadsgjengen i laget har

spela ei avgjerande og sentral rolle i tilretteleggingsarbeidet som har vorte gjort i Bodømarka frå

Figur 2: Bymarka

22

byrjinga av 80-talet. Mellom anna har dei ytt til å bygge lysløyper, gitt ut turkart over Bodømarka,

bygd gapahukar fleire stadar i marka, laga skileikbakke på Bestemorenga og bygd og sett ut over

100 kvilebenkar rundt omkring i marka. Dei har også teke vare på dei mange stiane i Bodømarka

ved å drive vedlikehald, legge bruer og stikkrenner. Bodømarkas Venner sitt ynskje er at folk skal

verte medvitne om dei turmulegheitene som fins i nærområdet i Bodø, og ynskjer gjennom arbeidet

sitt m.a. å auke og skape breidde i friluftsbruken, skape varierte aktivitetstilbod, skape trivsel og

avgrense konfliktar (Boe, Hamarsland. og Trymbo 1996:136, www.bmvenner.no )

Det aktive tilretteleggingsarbeidet i Bodømarka kan altså sporast over 50 år tilbake i tid, og det har

ikkje vorte mindre aktivt med åra. Hausten 2009 vart prosjektet «STI-muli fra senga til

Bestemorenga» starta opp, og tilrettelegginga nådde nye høgder ikkje minst med tanke på

økonomiske rammevilkår.

2.3 STImuli-prosjektet STImuli- prosjektet er ei målretta satsing på

oppgradering, etablering, merking og

informasjon om det bynære turløypenettet i

Bodø. Prosjekteigar er Bodø kommune, og

prosjektleiinga er lagt til Salten Friluftsråd.

Prosjektadministrasjonen var i første fase

finansiert av Nordland Fylkeskommune og

Salten Friluftsråd. I fase to deler

Miljødirektoratet og Nordland

fylkeskommunen denne kostnaden.

For prosjektperioden 2009-2012 løyvde Bodø Kommune16 millionar kroner til dei ulike

tilretteleggingstiltaka. I desember i 2012 vart det vedteke å forlenge prosjektperioden til 2016 med

ny pengepott. Det var då snakk om eit budsjett på nye nærare 32 millionar, der av 18 millionar

kommunale kroner. (Prosjektet vart så teke ut av budsjettet i 2014, noko som betydde ein reduksjon

på 4,5 mill i siste fase).

Dette er mykje pengar i ein slik samanheng, og gjer på mange måtar Bodø kommune til ein

føregangskommune når det gjeld tilrettelegging for fysisk aktivitet ute i naturen. Kva er det så ein

ynskjer å oppnå med slike løyvingar?

Illustrasjon: Matti Jäntti

23

Måla med prosjektet var og er m.a. å betre standarden på eit nedslite løypenett, få laga fleire

koplingar mellom ulike delar av løypenettet for å legge til rette for rundturar med utgangspunkt frå

bustad og skilte desse, å redusere transportbehovet og sikre ”mjuke” korridorar i ein by i vekst.

Den mest interessante målsettinga med prosjektet i denne samanheng er likevel den som er knytt til

friluftsliv, fysisk aktivitet og folkehelse. Eit overordna mål for prosjektet er m.a. at Bodø får ein

friskare og meir aktiv folkesetnad. Eitt av dei konkrete måla er at ingen skal ha meir enn 500m til

næraste turløype. Under «Hvorfor STImuli» på Bodø kommune si heimeside (Bodø Kommune (b))

står det følgjande:

Fysisk aktivitet bidrar til å forebygge sykdommer relatert til levevaner, som

hjerte- og karsykdommer, beinskjørhet og visse krefttyper. (...). Tilrettelegging

av bostedsnære turløyper er det fysiske tiltaket som når flest og gir den største

gevinsten i form av økt aktivitet i befolkningen. Det er lettere å få folk til å gjøre

mer av det de allerede gjør, enn å begynne med noe nytt. I en undersøkelse NIBR

gjennomførte i 2007 svarte 92 % av bodøværingene at de brukte Bodømarka en

eller flere ganger i løpet av sommeren. Tilrettelegging av turveier og løyper er

dermed et svært effektivt folkehelsetiltak som når nesten hele byens befolkning.

Et bedre tilrettelagt og informert turløypenett vil forhåpentligvis få flere til å gå mer.

(Bodø Kommune (b))

Då eg i november/desember 2011 gjennomførte

undersøkinga mi, var skiltinga kome i gang, både i

sentrum/byggefelta og i sjølve Bymarka. Også

oppgraderinga av det etablerte turløypenettet var godt i

gang.

Tidvis mykje væte var med på å til tider gjere det lite

attraktivt å bruke jordvegane rundt omkring i Bodømarka. I

oktober 2010 var arbeidet med å planere og gruse 5,5km

jordveg i Humørløpa fullført, og oppgradering av fleire løyper følgde. I tråd med målet om at fleire

skulle få bustadnære stiar, var også eit par nye stiar etablert, den eine opna på seinsommaren i 2011

med ”brask og bram” med dåverande miljøminister Erik Solheim i spissen3.

3 Vedlegg 1: Avisa Nordland 17.08.11

Foto: Bjørn Godal, Salten Friluftsråd

24

På informasjonssida var prosjektet ved undersøkingstidspunktet også så vidt i gang med

distribuering av det dei kallar turkort. Dette er dobbelsidige kort i om lag A6-storleik med skildring

av ei bestemt turløype, både i skriftleg og illustrert form med ruta teikna inn på kartet. I etterkant

har det også vore gitt ut ei eiga informasjonsavis knytt til tiltaka. I tillegg har prosjektet lansert ein

app der Bodøværingane enkelt kan finne informasjon om kva turmulegheiter som er i området.

Foto: B. Godal, Salten Friluftsråd

Turkort. Foto: Bodø Kommune

25

3 Teoretisk tilnærming I følgje Grønmo (2004:54) kan forskarane sine val av teoretiske perspektiv for sine studiar av

samfunnet grunnast av anten prinsipp eller strategi. Eg har teke den strategiske varianten, og valt meg

ut det eg meiner er aktuelle teoriar i forhold til det eg ynskjer å setje lys på.

3.1 Bourdieu sin handlingsteori Kor vidt friluftslivsanlegget er for ”alle” kan knytast til deltaking. Den franske sosiologen Pierre

Bourdieu (1930 – 2002) sin handlingsteori er ei vanleg tilnærming for å forklare deltaking både i

friluftsliv og fysisk aktivitet generelt ut i frå ein kulturell dimensjon (t.d. Moe (2009), Odden (2008),

Veenstra (2007)). Handlingsteorien gir også verkty til å kunne forstå og forklare reproduksjon av

ulikskap.

Praksisformelen [kapital x habitus] + felt = praksis er sentral i Bourdieu sin handlingsteori. Omgrepa i

formelen, kapital, felt og habitus, er relasjonelle omgrep som må sjåast i samanheng med kvarandre,

og kort sagt inneber dette at kor vidt ein deltek eller ikkje, eller brukar eller ikkje brukar

friluftslivsanlegget, vil vere basert på ulike kombinasjonar av faktorane i praksisformelen.

3.1.1 Kvifor Bourdieu? Bourdieu ynskte med sitt arbeid m.a. å byggje bru mellom subjektivismen og objektivismen. Dei

objektive sosiale strukturane er i Bourdieu sin teori konkretisert gjennom omgrepa sosialt rom, sosiale

felt og til dels kapitalomgrepet gjennom at dette er byggestein i det sosiale romet og i det sosiale feltet

(Aakvaag 2008:149ff). Den kreative og kompetente aktøren i subjektivismen, finn ein hos Bourdieu i

habitus-omgrepet (Aakvaag 2008:150). Slik eg forstår det, er habitus på sett og vis bindeleddet

mellom desse to teoretiske grunnsyna, ved at den både er strukturert, samtidig som den er

strukturerande.

I samband med å forstå deltaking, inneber dette at aktørane sine handlingsval må forståast både som

styrt ”ovanfrå og ned” og ”nedanfrå og opp”. Med dette er det meint at samstundes som at aktøren sine

handlingar er styrte av overindividuelle sosiale strukturar, er aktøren også gitt eit visst handlingsrom

gjennom habitus. Dette yter til at Bourdieu sine teoretiske omgrep kan gi ei relativt ”brei” forklaring

på deltaking.

For ei betre forståing av aktørane sine handlingsval og deltaking i lys av Bourdieu, vil eg i det

følgjande gjere greie for dei mest sentrale omgrepa i forhold til dette.

26

3.1.2 Sosialt rom Det sosiale rom er ein konstruksjon, ein modell, som gjer det muleg å plassere folk i forhold til

kvarandre i det lagdelte sosiale landskapet etter kor mykje kapital (økonomisk, sosial, kulturell) dei

har og korleis dette kapitalvolumet er sett saman (om personen har relativt meir økonomisk enn

kulturell kapital, eller motsett) (Stefansen 2010:35, Wilken 2008:51).

Det sosiale rommet er utgangspunkt for Bourdieu sin klasseteori. Bourdieu hevdar nemleg at dei som

er i omtrent same posisjon i det sosiale rommet, også høyrer til same sosiale klasse (Aakvaag

2008:153). Modellen gjer det muleg å skilje ut tre teoretiske klasser; den dominerande klassen øvst,

den dominerte klassen nedst og ”småborgarskapet” midt i mellom. Kva klasse ein er i, vert altså

definert ut i frå den samla mengd kapital ein sit inne med (Wilken 2008:55). Eit viktig poeng er at

sjølv om folk som er i same posisjon i det sosiale rom vil utvikle nokolunde like veremåtar og

interesser (habitus) slik at dei vil vere disponerte for samarbeid og fellesskap, så treng dei ikkje ha

noko subjektiv oppleving av å høyre til same klasse av den grunn (vere eit ”vi”) (Aakvaag 2008:154).

Modellen over det sosiale rom minner oss om at menneske i utgangspunktet ikkje har dei same

mulegheitene og føresetnadene for å delta i sosialt liv. Sosiale system er prega av ulikskap og skeiv

ressursfordeling. Det fins dominerande klasser, som har mengder av kapital og sosial status, og det fins

dominerte klasser som har svært lite av det meste. Det handlar ikkje om medvite undertrykking og

medviten hindring i klatring oppover i den sosiale rangstigen. Tvert i mot kan modellen brukast på

vestlege samfunn, der det ser ut som om det gjerast mykje for å gi tilgang til samfunnet sin verdfulle

kapital og for å skape like mulegheiter for alle (Wilken 2008:67), men at det kanskje likevel ikkje vert

slik; at det heller skjer ein reproduksjonen av ulikskapen.

3.1.3 Sosiale felt I følgje Bourdieu er verda eit sosialt rom delt opp i ulike felt, og medan habitusomgrepet skildrar

bakgrunnen og rammene for agentar sin praksis, skildrar feltomgrepet dei sosiale arenaene som praksis

utspelar seg innanfor. Kvart felt er meir eller mindre autonome områder med eigne spelereglar og

verdsetjingsformer, som fordrar ulike habitusformer (Prieur 2006: 45 i Stefansen 2010). Det gir difor

ikkje meining å snakke om ein habitus som er tilpassa heile samfunnet. I staden kan ein snakke om kor

godt tilpassa ein habitus er til eit bestemt felt.

Ut i frå Bourdieu sine utleggingar er det muleg å sjå på det norske friluftslivet som eit felt (Odden

2008:229). Eg har allereie vore inne på utfordringar knytt til defineringa av friluftsliv, og sjølv om det

kan forsvarast at friluftslivsanlegget er ein del av friluftslivfeltet, kunne mykje av aktiviteten der etter

27

mitt syn like godt ha vore lagt inn under idretts- eller helsefeltet. Men dette er ikkje av avgjerande

betyding i denne samanheng. Det viktigaste her er ikkje kva felt det er snakk om, men meir å forstå

omgrepet i relasjon med omgrepa kapital og habitus.

Feltomgrepet er eit analytisk omgrep for å systematisere studiar av sosial praksis (Odden 2008:229,

Wilken 2008:39). Det handlar altså ikkje om ei faktisk oppdeling av samfunnet, men ein måte å tenke

sosialt liv på (Wilken, 2008, s. 40). Eit felt rommar fleire posisjonar, og er ein arena der individa og

organisasjonar konkurrerar medvite og umedvite om å ”forme” feltet med den kapital som individet

sjølv eig.

Den viktigaste skilnaden mellom det sosiale rom og eit sosial felt, er at medan posisjonane i det sosiale

rom er basert på mengde og samansetting av dei generelle kapitaltypane økonomisk, kulturell (og

sosial) kapital, er posisjonane i eit sosialt felt bestemt ut i frå den mengda ein aktør sitt på av den

spesifikke feltkapitalen.

3.1.4 Kapitalar Kapital vert definert som ”verdier, tilganger og ressurser som den enkelte har tilgang til” (Bourdieu

og Wacquant 1996:97 i Odden 2008:228). Kapitalane er knappe ressursar som det er konkurranse om,

og gir dessutan makt i eigenskap av å vere ein ressurs som kan brukast til å oppnå fordelar i det sosiale

livet (Aakvaag 2008:151). At kapitalen er ulikt fordelt mellom individ og grupper i samfunnet, gir

grunnlag for dominans og herredømme (Aakvaag 2008:151), og fører til at visse sosiale gode ikkje er

like tilgjengelege for alle.

Bourdieu opererar med tre hovudformer for kapital; økonomisk kapital, kulturell kapital og sosial

kapital. Den samla tilgangen av desse kapitalformene vert kalla kapitalvolum (Odden 2008:228). I

tillegg kjem ein meir overordna kapital, som han kallar symbolsk kapital. Denne er litt annleis då det i

større grad refererer til evna til å utnytte dei andre kapitalformene og til å omsetje kapital til andre

former for verdi (Wilken 2008:39).

Økonomisk kapital er den viktigaste kapitalforma, og er samansett av alle former for økonomiske

ressursar som kan investerast og gi økonomisk avkasting.

Kulturell kapital vert opparbeidd gjennom oppvekst og utdanning og har følgjeleg sterkt samband med

omgrepet ”habitus”. Det handlar om å ha tileigna seg og meistre den dominerande kulturelle koden i

samfunnet, og eksisterar primært som kroppsleggjort og internalisert; som forankra i aktøren sin

28

habitus (Aakvaag 2008:152) .

Sosial kapital er ikkje noko fokus i mi oppgåve, men det er likevel relevant å nemne at dette t.d. kan

vere familierelasjonar og sosiale nettverk som kan vere med og mobilisere til bruk av anlegget.

Volumet av sosial kapital er også knytt til det volumet av kapital (økonomisk, kulturell og symbolsk)

aktøren har tilgang til gjennom kvar av dei han er knytt til (Bourdieu 2006:17). Sosial kapital dreiar

seg altså om sosiale nettverk og kontaktar, og fellesnemnaren i sosial kapitalomgrepet er at også

sosiale relasjonar inneheld ressursar (Sund 2009:6).

Enkelt sagt vil tilgang til ulike typar kapital påverke mulegheitene ein har og vala ein gjer. I drøftinga

mi vil kapitalomgrepet først og fremst vere knytt til kva rolle kapitalar spelar for bruk av

friluftslivsanlegget, og også til drøftinga kring reproduksjon av ulikskapar.

Bourdieu deler kulturell kapital i tre grunnformer: kroppsleggjort, institusjonalisert og objektivert. Den

kroppsleggjorte finn ein som det system av oppfattingskategoriar og handlingsorienteringar som vert

skildra med omgrepet habitus (Esmark 2006:89).

3.1.5 Habitus Habitus er kjernen i Bourdieu sin handlingsteori og aktørforståing. Bourdieu definerar habitus som eit

integrert system av varige og kroppsleggjort disposisjonar som regulerar korleis me oppfattar, vurderar

og handlar i den fysiske og sosiale verda. (Aakvaag 2008:160).

Kort sagt kan ein seie at Bourdieu sitt habitusomgrep skildrar bakgrunnen og rammene for individa sin

praksis. Aakvaag (2008:160) tek fram fire viktige aspekt ved habitus-omgrepet. For det første er

habitus kroppsleggjort. Veremåten og handlingane våre er ikkje først og fremst basert på refleksjon og

grundig gjennomtenking, men på ei ”førrefleksiv” og nærast instinktiv forståing av kva ein må gjere i

ein situasjon (Aakvaag 2008:160). Dette er på tvers av rasjonell aktør-perspektivet som eg kjem

tilbake til i samband med hinderteori og tidsgeografi.

Denne kroppsleggjeringa gjer habitus varig og stabil, og habitus er difor, for det andre, kjernen i ein

person sin identitet. Habitus let seg difor ikkje utan vidare endre (Aakvaag 2008:160). Men eit viktig

poeng m.a. i samband med livsstilsspørsmål som her, er at sjølv om habitus vert skildra som varige

disposisjonar og vanskelege å endre, så er dei ikkje nødvendigvis livsvarige (Wilken 2008:38). Det er

altså håp om endring. Habitus viser til det treige, men ikkje uforanderlege i mennesket (Prieur 2006:

42).

29

For det tredje er habitus som eg var inne på, ”strukturerande”. Det er habitus og dei ferdigheitene og

disposisjonar som er forankra i denne, som gjer det muleg for aktøren å delta i sosiale praksisar på ein

kompetent måte. Habitus er med andre ord grunnlaget for individet sin handlingskompetanse. Det

handlar om å ta vare på interessene sine på ein kompetent og kreativ måte (Aakvaag 2008:161). På

dette punktet er det lettare å dra parallellar til tanken om dei rasjonelle vala i hinderteorien og

tidsgeografien, som også hevdar at handlingane våre er motiverte ut i frå interesser og nytte. Skilnaden

er at teorien om rasjonelle val hevdar at mekanismen for nyttemaksimering er rasjonelle val, ikkje

kroppsleggjorte disposisjonar og ”vår praktiske sans”, slik Bourdieu meinar (Aakvaag 2008:161).

Til sist, som eg var inne på, har habitus eit sosialt opphav. Dette gjer at habitus altså ikkje berre er

strukturerande, men også strukturert. Dette er avgrensingsaspektet ved habitus (Aakvaag 2008:161):

Habitus er eit produkt av dei objektive levekåra og sosiale forholda vedkomande lever under (Odden

2008:227), og set klassespesifikke grenser for handlingane våre og veremåten vår (Aakvaag

2008:161).

Kort sagt vert me sosialiserte til vanar, preferansar, kulturelle koder og former for oppførsel. Smaken

vår og vala me gjer er altså ikkje eine og åleine eit uttrykk for djupt personlege oppfatningar, men

gjenspeglar også vår sosiale tilhøyrsle (Tordsson 2010:268). Dette kollektive aspektet er vanlegvis

karakterisert ved ei form for (umedvite) fellesskap og felles forståing (Bourdieu 1980/1990:256 i

Wilken 2008:37). Det kollektive dannar rame for det individuelle, og gjer det individuelle forståeleg

og også forventa i bestemte sosiale samanhengar. Habitus (og kapital) kan altså relaterast til bestemte

sosiale posisjonar. Når Knut Olav likar skogar i tur og mark, medan Christoffer føretrekk twintip-ski i

alpinanlegget, skal forklaringa i følgje Bourdieu ikkje finnast i individualiteten deira, men i deira

sosiale tilhøyrsleforhold (Bourdieu 1979/84:99 i Wilken 2008:51). Dette er eit argument for å ta

utgangspunkt i sosioøkonomiske status i analysen av kven som brukar friluftslivsanlegget.

3.1.6 Sosial reproduksjon Sjølv om sosial reproduksjon ikkje direkte er ein del av Pierre Bourdieu sin handlingsteori, vel eg å ta

det med her då ein vesentleg del av arbeidet hans handlar nettopp om korleis sosiale ulikskapar vert

reprodusert i utdanningsinstitusjonane og i staten. Prieur (2006:42) påpeikar at Bourdieu sin teori er

betre eigna til å gripe reproduksjon enn forandring. Omgrepet ”sosial reproduksjon av ulikskap” er då

her forstått som reproduksjon av strukturar i styrkeforholdet mellom dei sosiale klassene (Bourdieu og

Passeron 1970/2006:31).

Utgangspunktet i Bourdieu sin analyse av utdanningsfeltet og korleis utdanningssystemet yter til sosial

reproduksjon, er kort sagt at utdanningssystemet kan forståast som eit felt som fungerar på dei

30

dominerande gruppene sine premissar (Bourdieu og Passeron 2006: 37 i Stefansen 2010:37). Born frå

desse dominerande klassene stiller difor på skulen med ei form for symbolsk kapital, dvs. ferdig utstyrt

med eit sett av eigenskapar som passar som hand i hanske med skulen sine krav (Bourdieu og Passeron

2006 i Stefansen 2010:37). Den kulturelle kapitalen vil bidra til å styrke følelsen av tilhøyrsle i skulen

for desse, og dermed føre til auka motivasjon og innsats. Elevar som ikkje beherskar dei dominerande

kulturelle kodene, som er frå heimar som ikkje kan utstyre dei med ”dei rette” dugleikane vil i mindre

grad lukkast (Esmark 2006:81, Stefansen 2010:37), og dermed også ha mindre sjanse til å få ein betre

posisjon i det sosiale romet. Gjennom slike prosesser, dvs. kulturelle mekanismar, vert den rådande

samfunnsordenen reprodusert (Bourdieu og Passeron 2006 i Stefansen 2010:37ff). Kort sagt yter

skuleverket til å reprodusere den ulike fordelinga av kulturell kapital og gjennom det til å halde oppe

dei grunnleggande sosiale skilnadene og maktstrukturane. Ei viktig tese i samband med

reproduksjonsomgrepet, er at utdanningssystemet sine seleksjonsprosessar er meir knytt til kulturelle

faktorar, enn økonomiske føresetnader i seg sjølv (Esmark 2006:8).

Eg vil i mi drøfting sjå på om det kan dragast parallellar frå den reproduksjonen Bourdieu hevdar finn

stad i skuleverket til det som føregår i friluftslivsanlegget. Om eg skulle dra parallellen til Bourdieu

sine analysar fullt ut ville det krevje ei eiga masteravhandling, eg vil difor presisere at min bruk av

omgrepet må sjåast på som ei sterk forenkling.

3.1.7 Kritiske innvendingar Sjølv om Bourdieu sine omgrep og tankeverkty er mykje brukt innanfor mange felt, fins det kritiske

innvendingar. Eg vil med utgangspunkt i Aakvaag (2008) dra fram nokre relevante innvendingar i

denne samanheng.

I følgje Aakvaag er kanskje den vanlegaste kritikken mot Bourdieu at han trass alt endar opp med eit

for strukturorientert syn på samfunnslivet. Om aktøren sine handlingsval er styrte av posisjon i sosiale

strukturar og av sin klassespesifikke habitus, vert aktøren sin handlingsfridom relativt innsnevra

(Aakvaag 2008:166). Eit anna kritisk innspel er retta mot vanskar med å sjå kvar ein kan finne

kjeldene til sosial endring. Ein tredje relevant kritisk spørsmål er om Bourdieu underspelar aktørane

sin refleksivitet. Dette har også samanheng med det som vert hevda å vere ei for sterk

strukturorientering. (Aakvaag 2008:167ff)

Kritiske innvendingar mot Bourdieu sin analyse av reproduksjon i samband med utdanningssystemet

er m.a. at den representerer ein ”deterministisk reproduksjonslogikk” utan rom for verken personleg

31

mobilitet eller politisk motstand (Esmark 2006: 82, Stefansen 2010:38). Kritiske røyster hevdar også at

teorien er så knytt til elitistiske franske utdanningssystem på 60-talet at han ikkje har reell

overføringsverdi til andre land (Esmark 2006b i Stefansen 2010:38), til dømes til det meir egalitære

utdanningssystemet som barn i Norge vert sorterte gjennom (Stefansen 2010:38).

3.2 Hinderteori Med eit syn på friluftsliv og friluftslivsaktivitetar som eit bortimot ”ubetinga gode”, vert ein meir

opptekne av å stille spørsmål om kvifor ikkje folk deltek enno meir med friluftsliv, enn kvifor ein

deltek (Gåsdal 1995:15). Sjølv om det på ingen måte er uproblematisk, er det ikkje uvanleg å forklare

denne manglande deltakinga i friluftsaktivitetar ved at folk på ulike måtar vert hindra. Odd Gåsdal

(1995:16) , som m.a. har skrive ei doktorgrad innanfor temaet, skriv følgjande:

I stedet for å kalle friluftspassive for late, framstilles de i verste fall som

initiativsløse (Norling 1985, Henderson et al. 1988), og implisitt som

hindret av et negativt selvbilde. Og i stedet for å la dem falle for mer

tvilsomme fristelser, lar en dem kanskje lide av mangel på tid til friluftsliv.

Den mest generelle løsningen går imidlertid ut på å definere lav prioritering

av friluftsliv som mangel på motivasjon, og å se mangel på motivasjon som en

ressursmangel eller barriere som må fjernes. (Gåsdal 1995:16)

Dette er ei vanleg oppfatting, ikkje berre i norsk forvalting, men også i store delar av den anglo-

amerikanske forskninga kring fritidsaktivitetar og friluftsliv (Gåsdal 1995:16)

Eg vil i det følgjande sjå nærare på kva ei slik hinderteoretisk tilnærming inneber med utgangspunkt i

friluftslivsanlegget, og kvifor eg meiner det er ein relevant teori for mi problemstilling. Her er ikkje

rom for ei uttømmande utgreiing av hinderteorien, og fokuset vil difor først og fremst vere på det eg

finn relevant i denne samanhengen.

3.2.1 Den hinderteoretiske modellen Den hinderteoretiske modellen eg har teke utgangspunkt i, vart først presentert av Crawford og

Godbey (1987), og Crawford, Jackson og Godbey (1991) og seinare av Jackson, Crawford og Godbey

(1991 ). Modellen er (i USA, mitt tillegg) utbreidd i bruk som ei viktig linse for å sjå på bruk av fritid

(leisure behaviour). (Godbey, Crawford og Shen 2010:111).

I norsk samanheng derimot, finns det få døme på eiga hinderforsking i samband med friluftsliv (Odden

32

2008:214). Aas og Vorkinn (1995) er eit unntak (Odden 2008:214), og også Odden (2008) og Gåsdal

(1995) viser til hinderteori i si forsking.

Hinderteori handlar kort og enkelt om kvifor menneske ikkje deltek i ein fritidsaktivitet, og kvifor ein

deltek mindre enn ein ynskjer, og kan brukast til å setje lys på nettopp desse spørsmåla. Kjært barn har

mange namn og hinderteoriar kan også kallast barriereteoriar, beskrankningsteoriar og teoriar om

fritidshinder. Internasjonalt brukar ein nemninga ”Leisure Constraints” og defineringa ”A constraint to

leisure is defined as anything that inhibits people’s abililty to participate in leisure activities or spend

more time doing so” (Jackson 1988, Pigram &Jenkins 1999 i Emmelin 2010). Hindringar er i følgje

hinderteorien altså faktorar som forhindrar eller avgrensar folk si utøving av friluftsliv, med tanke på

hyppigheit, varigheit eller kvalitet (Ellis og Rademacher i Kaltenborn og Vorkinn 1993:128ff).

Føresetnadene for hinderteorien er at manglande deltaking er eit utslag av hinder, og at den enkelte har

oversikt over korleis dei vert hindra i deltakinga si. Vitskapsteoretisk er teorien forankra i synet på

menneske som ein rasjonell aktør som gjer handlingsval på bakgrunn av rasjonelle og bevisste

vurderingar av kva som løner seg. Teorien har fokus på den enkelte (individualistisk), og er i hovudsak

knytt til kvantitativ forsking.

Konkrete hindringar vert identifiserte rett og slett gjennom å spørje folk om kva som hindrar

deltakinga deira. I den tidlege hinderforskinga vart det berre lagt vekk på dei hindringane som grip inn

mellom preferansar og deltaking, såkalla strukturelle hindringar. (Hinch ,Jackson, Hudson og Walker

2005:147). Dette kan vere overordna forhold som sesong, klima, mangel på områder eller lange

avstandar til desse, og også forhold som lite tid, dårleg økonomi, omsorgsoppgåver m.m. (Odden

2008:215). Etterkvart har ein utfordra denne tenkinga, og i dagens hinderteori argumenterer ein for at

hinder også har effekt på preferansane for deltaking, ikkje berre på sjølve deltakinga. (Hinch ,Jackson,

Hudson og Walker 2005:147). Crawford og Godbey (1987 i Emmelin 2010:151, Jackson i Jackson

2005:5) har identifisert tre hovudtypar hindringar, og skil mellom intrapersonlege hindringar (innan

enkeltpersonen), interpersonlege hindringar (mellom personar) og strukturelle hindringar som eg

allereie har nemnt. Intrapersonlege hindringar kan t.d. vere nedsett funksjonsevne (sjukdom, skadar,

overvekt m.m.), manglande dugleikar og erfaring (sosialisering) eller frykt. Interpersonlege hindringar

kan t.d. vere at ein manglar nokon å utøve aktiviteten med, manglande miljø for aktiviteten eller at ein

ikkje får lov til å delta. (Odden 2008:215). Etter kvart fekk også motivasjon som faktor i forhold til å

overvinne hindringar plass i teorien. På basis av dei tre typane hindringar og motivasjon har ein

33

utarbeidd følgjande modell over hinder for friluftsliv:

Figur 3: Ein modell for hinder for friluftsliv (Etter Jackson E.L. Crawford, D.W. & Godbey, G. 1993. Negotiation of Leisure Constraints. Leisure Studies. 15 p.9. i Emmelin 2010:15)

I følgje denne teorien, vil då deltaking i ein viss friluftslivsaktivitet vere ein prosess der individet

overvinn desse tre typane av hindring ( Emmelin 2010:152) i ei viss rekkjefølgje. Først må dei

intrapersonlege hindringane overvinnast, deretter dei interpersonlege hindringane og til slutt dei

strukturelle hindringane. Mangel på motivasjon verkar inn på prosessen heile vegen.

3.2.2 Gruppering av hindringar Aas og Vorkinn (i Kaltenborn og Vorkinn1993:130) grupperar hindringane ut i frå kor vidt det er

hindringar som har direkte tilknyting til bruken av friluftslivsanlegget, eller til personen sin

livssituasjon meir generelt. Hindringar knytt til livssituasjon kan t.d. vere tidsmessige, økonomiske,

fysiologiske og psykologiske hindringar eller sosiale/kulturelle normer. I den andre gruppa, hindringar

med meir direkte tilknyting til bruken av friluftslivsanlegget, vil ein t.d. kunne finne

kunnskapshindringar anten i form av manglande informasjon eller manglande dugleikar/kunnskap

eller begge delar, ressursmessige hindringar (at ein bur langt frå friluftslivsanlegget) eller sosiale

hindringar t.d. i form av mangel på turkamerat. I ei tredje gruppe kan ein plassere det som kan kallast

tilfeldige hindringar. Dette er situasjonsbestemte hindringar som dårleg ver, midlertidig stenging av ein

tilkomstveg til eit friluftsområde og liknande. (Kaltenborn og Vorkinn 1993:130). I denne samanheng

finn eg det mest føremålstenleg å i størst grad ha fokus på hindringane som er direkte knytt til bruken

av friluftslivsanlegget.

34

3.2.3 Oppleving av hindringar og forhandlingsteser Hinder kan vere stabile over tid, og dei kan vere av forbigåande art. Kva som vert opplevast som

hindringar vil vere avhengig av kvart enkelt individ si subjektive oppfatning.(Kaltenborn og Vorkinn

1993:129). Ingen hindringar opplevast med lik intensitet av alle, sjølv om tids- og kostnadsmessige

hindringar er mellom dei mest utbreidde og sterkast opplevde hindringane for oppnåing av ynskjer for

bruk av fritid. (Jackson 2000). Det Ola opplever som ei hindring, treng ikkje nødvendigvis vere ei

hindring for Kari.

Trass implisitte føresetnader om dette på eit tidleg forskingsstadium, vert ikkje hindringar lenger sett

på som uoverstigelege, men som mulege å forhandle seg forbi. (Jackson et.al., 1993 i Jackson 2000).

Dette betyr at mange tek i bruk strategiar for å dempe effektane av hindringane, anten ved å gjere

endringar i forhold til fritida si eller ved andre aspekt ved liva sine (Henderson, Bedini, Hecht, &

Shuler, 1993; Jackson & Rucks, 1995 i Jackson 2000). I hinderteorien vert dette gjerne kalla

forhandlingstesar. Kort sagt handlar det om at tek del i fritidsaktivitetar til trass for hindringar. (Kay &

Jackson, 1991 i Jackson 2000). Sjølv om dette er interessant, har eg likevel valt å utelate det her då

dette ikkje har direkte samanheng med problemstillinga mi.

3.2.4 Kritisk blikk mot bruken av hinderteori Ei slik hinderteoretisk forståing av deltaking i friluftsliv, som ein funksjon av mikroøkonomiske

mekanismar der utgangspunktet er målrasjonelle og nyttemaksimerande individ, er ei svært vanleg

tilnærming innanfor den forvaltningsretta friluftslivsforskinga (Odden 2001:13 og 2008:214), men

mindre vanleg i høgskulemiljøa rundt omkring. Sentrale personar i friluftslivsmiljøa ved fleire

høgskular har vore svært kritiske til denne tilnærminga, og kritisert denne type forsking som vert

karakterisert som positivistisk, for eit svakt teorigrunnlag, eit deterministisk menneskesyn og for å

fullstendig vere ute av stand til å gripe meiningsdimensjonen innanfor friluftslivet (Olwig 1992,

Tordsson 1997, Faarlund 1999 i Odden 2001:15). Eg er langt på veg samd i denne kritikken, og heilt

sant; i forhold til mange typar forskingsoppgåver på friluftslivstudiet vil mikroøkonomisk teori heller

ikkje ha noko å tilføre. Det vert også hevda at hinderperspektivet vert for snevert; deltaking kan ikkje

forståast som eit reint individualistisk prosjekt, også bakanforliggande sosiale og kulturelle forhold vil

ha innverknad på deltaking (Samdahl og Jekubovich 1997, Chick og Dong 2005 i Godbey, Crawford

og Shen 2010:120). Hinderteoretikarane sjølve har også kritiske innvendingar til bruken av denne

teorien og dreg då mellom anna fram at resultata sprikar og ofte ikkje er anna enn sunn fornuft og at

svara er lite verdt når det teoretiske grunnlaget sviktar (Jackson et al 2005).

Gåsdal legg i sin kritikk av hinderteori også vekt på at ein ved å bygge på implisitte føresetnader om at

35

behova for visse aktivitetar er allmenne og konstante, skapar vanskar om ein samstundes ynskjer å stå

solidarisk med grupper som hevdar at dei har andre fritidsbehov enn resten av folkesetnaden. Han

viser også til at når ein ”tenderer” til å forklare all variasjon i deltaking eller ynskjer om dette med

utgangspunkt i hindringar, så må det som ikkje kan forklarast med ytre ”forholdsvis entydige

identifiserbare barrierer”, forklarast med mentale hindringar som ”mange ikke-deltakere vil ha seg

frabedt å bli tillagt” (Gåsdal 1996:9ff). Her har Gåsdal sjølvsagt eit godt poeng. Men denne kritikken

kan ein etter mitt syn, til dels kome i møte ved å følgje inndelinga Aas og Vorkinn (i Kaltenborn og

Vorkinn 1993:128) er inne på; å dele dei som i denne samanheng, ikkje brukar friluftslivsanlegget

”nok” i to grupper. I den eine gruppa plasserer ein då dei i som ikkje ynskjer å bruke anlegget, og i den

andre dei som dei som ynskjer å bruke det, men som kjenner seg hindra. Eg har til dels valt å bruke

denne inndelinga. Hovudårsaka til at den første gruppa ikkje brukar anlegget kan sjåast på som mangel

på motivasjon. Kor vidt dette kan kallast eit hinder, kan diskuterast (Godbey 1985 og Jackson 1988 i

Aas og Vorkinn 1993). Eg har uansett valt å ikkje ha fokus på motivasjon i denne oppgåva.

3.2.5 Kvifor hinderteori? Når eg likevel vil bruke hinderteori, er det fordi eg i akkurat denne oppgåva ikkje først og fremst er ute

etter å ”gripe meiningsdimensjonen” i friluftslivet. I den delen av det er aktuelt å bruke hinderteorien,

er eg meir ute etter å skildre enn å forklare. Det er harde data eg vil ha; direkte registrerbar ”røynd”

som eg kan analysere ved hjelp av statistiske teknikkar, og diffus ”røynd” ved å undersøke folk sine

opplevde hindringar i forhold til deltaking i friluftsliv.(Johannesen, Tufte og Christoffersen 2010:38).

Å delvis angripe dette gjennom ein positivistisk retta teori, betyr ikkje at eg meiner dette generelt er

den beste tilnærminga til alt. Eg påstår heller ikkje at ei slik tilnærming åleine vil gi eit fullstendig svar

på kvifor folk deltek, eller i denne samanhengen også ikkje deltek, i friluftsliv.

Det som innbydande med hinderteorien er at det er ei lett tilgjengeleg og forståeleg tilnærming som gir

fornuftige resultat til trass for dei teoretiske uklårheitene. Hinderteorien set på sett og vis ”sunn

fornuft” inn i ei teoretisk ramme. Slik eg ser det, kan teorien godt brukast til kartlegging av meir

”overfladiske” årsaker til at folk ikkje nyttar løypenettet (enno) meir. Den hinderteoretiske modellen

gir ei god oversikt over hindringane, og er også eit godt utgangspunkt for å konkretisere på kva nivå

ein bør setje inn tilretteleggingstiltak. For å gå meir inn på nokon av hindringane, og også få betre

forståing for dynamikken mellom desse, har eg valt å nytte meg av tidsgeografien sine tankeverkty.

3.3 Tidsgeografi Tidsgeografien teorien vart utvikla av den svenske geografenTorsten Hägerstrand (1916 – 2004) på

1970-talet, og handlar, heilt kort, korleis arealet og tida verkar førande for menneske sine handlingsval

(Åquist 1992, Fløysand 2006 i Odden 2008:218). Det ontologiske utgangspunktet for tidsgeografien er

fysisk, og at verda er prega av prosess eller ein kontinuerleg sekvens av samanhengande hendingar og

36

knappheit på ressursar. Med utgangspunkt i dette verdsbiletet utvikla Hägerstrand ein metode for å

studere mulegheiter og avgrensingar i gjevne tidrom ved hjelp av analysar av restriksjonar i tidrommet

(Fløysand 2006:227). Desse mulegheitene og avgrensingane for å realisere individbaner og prosjekt

vert styrte av tre former for restriksjonar; kapasitetsrestriksjonar, koplingsrestriksjonar og

styringsrestriksjonar. Desse kjem eg tilbake til.

3.3.1 Kvifor tidsgeografi? Med sitt fokus på ikkje berre kva me gjer, men også kva det er me ikkje gjer og kvifor, dekkjer

tidsgeografien mykje av det same området som hinderteoriane. Tidsgeografien har også likskapstrekk

med hinderteori ved at også fleire av tidsgeografien sine grunnperspektiv er vanleg å sjå på som nær i

slekt med rasjonell aktør prinsippet og då også med ein fot innanfor mikroøkonomien (Odden

2008:214). På same måte som for hinderteorien vil då menneskeleg handling verte bestemt ut i frå eit

ynskje om å maksimere si nytte ut i frå dei ressursane som er tilgjengelege (Åquist 1992:56 i Odden

2008:214). Når eg likevel har valt å dra inn tidsgeografien i mitt teoretiske perspektiv, så er det først

og fremst fordi denne teorien utover sitt fokus på restriksjonar, også har eit veleigna omgrepsapparat

for ei forståing av korleis arealet og tida verkar førande på menneska sine handlingsval (Åquist 1992,

Fløysand 2006).

Tidsgeografien sin ambisjon kan tolkast slik at den i utgangspunktet er utforma som ein reiskap for å

svare på spørsmål som m.a.: Korleis vert individa sine mulegheiter til å gjennomføre prosjekt i eit gitt

tidsrom avgrensa, og kva gjer visse handlingsalternativ mulege og andre umulege? Om prosjekt vert

endra eller om organisatoriske eller tekniske endringar oppstår, kva skjer då med prosjektet og

gjennomføringa av dette? (Åquist 2002:4). Dette er også sentrale spørsmål i ei drøfting knytt til

forsterka tilrettelegging i friluftslivsanlegget, og eg finn difor at tidsgeografien er eit føremålstenleg

teoretisk perspektiv i høve mi problemstilling.

3.3.2 Tid og rom Hägerstrand sin tidsgeografien har utgangspunkt i ein eigen måte å sjå på rommet. Koplinga mellom

det romlege og tidlege er ein sentral tanke (Hägerstrand i Carlestam og Sollbe, 1991:134), og

tidsgeografien byggjer på at alle menneskelege handlingar er avgrensa av tid og rom. Både tida og

rommet er endelege, knappe ressursar; kvar for seg og i kombinasjon. I eit tidsgeografisk perspektiv

må ein sjå desse to faktorane; rom og tid, i samanheng, som eit tidrom. Prosjekt som hendingar har

fysiske eigenskapar som krev plass i tidrommet, og i og med at tidrommet er avgrensa, gjer valet av

eitt prosjekt at andre må vike. Odden (2008:218) forklarar det slik:

37

Ettersom både tid og rom er begrensete ressurser både sammen og hver for seg,

og et menneske er udelelig og dermed ikke kan oppholde seg to steder på samme

tid, vil det være grenser for hva et menneske kan rekke over i løpet av for eksempel

et døgn. (Odden 2008:218)

Tidsgeografien har også ein spesiell måte å oppfatte tid på. Vanlegvis snakkar ein om ulike symbolske

tidsoppfatningar og deler dei i syklisk og lineær tidsoppfatting. I tidsgeografien er ikkje desse

symbolske tidsoppfattingane det mest interessante, men heller det som vert kalla ”inneboende” tid

(Hägerstrand 1982a, 1985a i Åquist 2002:1). Dette handlar om at ulike prosjekt og prosessar vanlegvis

krev ei viss tid for å gjennomførast eller fullførast, t.d. at det tek ei viss tid for eit frø å gro og vekse til

ein ferdig blome (Åquist 2002:2). Dette er den ”inneboende” tida.

Sjølv om både tida og rommet er avgrensa ressursar, så er tidromet dynamisk og kan endrast. Denne

dynamikken i tidrommet styrast av tre forhold. Først og fremst er det individa sine prosjekt som kan

føre til endring (Fløysand 2006:229). T.d. vil det at individet vel å ta seg ein tur i friluftslivsanlegget

framføre ein tur til McDonalds føre til endringar i tidromet, altså korleis ein brukar tida si. Endring av

styringsrestriksjonar kan også bringe dynamikk inn i tidrommet, ved at t.d. tidspunkta for kva tid lysa i

lysløypa er på vert endra. Men også teknologiutvikling kan forårsake endring i tidrommet, og med

fokus på verknader av tilretteleggingstiltak er det denne type styring av dynamikken i tidromet eg vil

ha fokus på4.

I tillegg til tidrommet og individbane fins det også ytterlegare nokre omgrep som er sentrale i det

tidsgeografiske perspektivet; prosjekt, dominante prosjekt, havarerte prosjekt og restriksjonar i

tidrommet. (Åquist 2002:2)

3.3.3 Prosjekt Eit prosjekt er ein målretta aktivitet, gjerne sett saman av eit antal moment (Åquist 2002:2), som kan

genererast av enkeltindivid eller av grupper (Fløysand 2002:6). Eit moment kan krevje interaksjon

mellom fleire individ og/eller at individ har tilgang til reiskap og material. Eit relevant døme på eit

prosjekt kan vere det å ta seg ein tur i friluftslivsanlegget. Som hendingar har prosjekt fysiske

eigenskapar og krev plass i tidrommet (Fløysand 2006:228) og ev samordning av fleire individ sine

aktivitetar (Åquist 2002:2). Ved å ”avbilde” individbanene og prosjekta i tidsgeografiske diagram, får

4 Teknologi må her forståast breitt, og kan også dreie seg om nye kommunikasjonar. Ei ”forlenging” av eit eksisterande friluftslivsanlegg slik at ein får kortare avstand til anlegget frå der ein bur, vil i denne samanheng kunne sjåast på som teknologiutvikling. (personleg skriftleg meddeling frå Alf Odden 30.01.14)

38

ein fram krava deira på tid, rom og samordninga av individ, reiskap og material. (Åquist 2002:2,

Fløysand 2002:4ff)

Tidrommet er som sagt ein avgrensa ressurs. Då må prosjekta konkurrere om plass. Konkurransen

resulterar i at nokon individ må vente med sine prosjekt, eller heilt avstå frå dei. I vår kvardagslege

verksemd byggjer prosjekta hierarki. Visse prosjekt er dominante og dermed viktigare enn andre, og

får ”forrett” i konkurransen. Mange prosjekt vert aldri gjennomførte ettersom det ikkje fins plass for

dei. Desse havarerte prosjekta er minst like interessante å studerer som dei gjennomførte, ettersom dei

seier noko om kva prosjekt som er mulege å gjennomføre for individ i visse omgjevnader (Hägerstrand

1985b i Åquist 2002:2)

3.3.4 Restriksjonar Det interessante i eit tidsgeografisk perspektiv er ikkje nødvendigvis å skildre individbaner eller

prosjekt i seg sjølv. Det er minst like interessant å studere mulegheiter, samt grenser for kva som er

muleg i eit visst tidrom. Dermed vert analyser av restriksjonar i tidrommet sentralt (Hägerstrand 1970a

i Åquist 2002:3). Desse restriksjonane vert delt inn i tre grupper: kapasistetsrestriksjonar,

koplingstrestriksjonar og styringsrestriksjonar.

Kapasitetsrestriksjonar omfattar m.a. tilgangen til ressursar og ulike biologiske forhold. God tilgang

til ressursar vil kunne lette gjennomføringa av prosjekt, medan liten tilgang vil føre til at ein møter

fleire avgrensingar. (Odden 2008:219) T.d. forflyttar ein seg fortare i rommet med bil enn med sykkel

(Fløysand 2002:6). Biologiske forhold er t.d. at ein er nøydde til å ete og sove (Fløysand 2002:6).

Koplingsrestriksjonar viser til dei avgrensingane som oppstår ved at vi som udelelege fysiske vesen

befinn oss på ein stad på eit gitt tidspunkt, og følgjeleg ikkje kan befinne oss på ein annan stad på det

same tidspunktet (Odden 2008:219). Dei oppstår også ut i frå eit krav om samordning, dels mellom

individ og dels mellom individ, reiskap og materiell (Åquist 2002:3). Når t.d. ein reiskap inngår i eit

prosjekt vil dette måtte befinne seg på ein plass for ei viss tid. Denne reiskapen vil dermed vere

oppteken og kan følgjeleg ikkje inngå i andre prosjekt samstundes (Odden 2008:219) Om familien

berre har ein sykkel, kan ikkje Per og Lisa fare på sykkeltur i friluftslivsanlegget samstundes. Eller

mor har bilen for å køyre til treningssenteret, så kan ikkje far bruke den same bilen til

friluftslivsanlegget samstundes om desse ligg i kvar si retning. Dei fleste kvardagslege prosjekt krev ei

slik samordning (Åquist 2002:3).

Styringsrestriksjonar viser til at ei rekkje overordna strukturar legg føringar for den enkelte sine rørsler

39

i tidrommet (Odden 2008:219). I første rekkje gjeld det kontrollen over rommet og mulegheiter for

tilgang til ulike delar av rommet (Åquist 2002:3). Det konkrete rommet inngår i eit hierarki av domene

som vert kontrollerte av ulike individ eller organisasjonar (ein nasjonalstat styrer sitt territorium, det

same gjer huseigaren på si tomt (Fløysand 2002:6, Åquist 2002:3), kommunen/grunneigar styrer over

lysløypa. Reglane for tilgang kan vere meir eller mindre strenge. Styringsrestriksjonar er også relatert

til kontroll av individa sin tidsbruk. T.d. har arbeidstider og opningstider ein styrande funksjon på

individa sine dagsprogram. (Åquist 2002:3).

I det tidsgeografiske resonnementet om restriksjonar vert interessa retta mot dei restriksjonane som

oppstår i tidrommet (Åquist 2002:3). Desse restriksjonane har ein tendens til å virke saman; om ein t.d.

grunna dårleg økonomi vert nøydde til å bu langt frå arbeidsplassen, vil dette føre til tidkrevjande

arbeidsreiser. Dette gjer ein meir utsett for styringsrestriksjonar (kontroll av individet sin tidsbruk); ein

får mindre fritid og kanskje også mindre mindre ressursar å bruke på fritida, og dermed mindre

mulegheiter til å realisere prosjekt (Odden 2008:219). Kva prosjekt ein gjennomfører er altså i eit

tidsgeografisk perspektiv eit resultat av krav, hindringar og mulegheiter. (Åquist 2002)

3.3.5 Kritiske innvendingar mot tidsgeografien Tidsgeografien har vorte utsett for kritikk frå ei rekkje perspektiv (Åquist 1992 i Odden 2008:219),

men ikkje alt er like relevant i denne samanheng. Ei kritisk innvendinga går på kva forklaringskraft

restriksjonane i tidrommet har. Ved sida av restriksjonar i tidrommet fins også andre faktorar som

avgrensar t.d. individa sine mulegheiter for å gjennomføre prosjekt. Tidsbruken styrast ikkje berre av

restriksjonar i tidrommet.(Åquist 2002:3). Med sitt fysisk/materielle utgangspunkt fangar

tidsgeografien m.a. dårleg opp korleis kulturelle forhold i form av intersubjektive meiningssystem og

maktforhold påverkar folk sine mulegheiter til å gjennomføre prosjekt. (Åquist 1992 i Fløysand

2002:10). Ei anna innvending mot tidsgeografien er, som mot hinderteorien, ei naiv og lite eigna

oppfatting av mennesket som handlande aktør (Åquist i Odden 2008:220).

3.4 Teoriane i samspel Kombinasjonen av Bourdieu sin sosialkonstruktuvistiske teori og hinderteori med røter i positivismen,

er truleg ikkje den mest opplagde. I ei skildring av brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget

med teoretiske briller, står desse to teoriane for to svært ulike tilnærmingar. Hinderteoretisk, og til dels

også tidsgeografisk, ser ein på mennesket som ein rasjonell aktør som gjer handlingsval på bakgrunn

av rasjonelle og medvitne vurderingar av kva som løner seg. Om ein då tek utgangspunkt i at alle

eigentleg ynskjer å vere brukarar av friluftslivsanlegget fordi det er slått fast at det løner seg, vil

manglande deltaking vere eit utslag av hindringar.

40

Bourdieu (1999:144) derimot er svært kritisk til rasjonell aktør perspektivet som dei mikroøkonomiske

tilnærmingane byggjer på, og eitt av habitus-omgrepet sine viktigaste funksjonar er å avvise teorien

om rasjonell handling (Bourdieu 1999:144), der handlinga altså er eit produkt av berekning av

mulegheiter og forteneste. Bourdieu legg vekt på at det er habitus og kva kapital ein har tilgang til som

i størst grad påverkar mulegheitene ein har og vala ein gjer. Ein liten parallell mellom Bourdieu sine

perspektiv og hinderteorien er likevel at Bourdieu meinar at ein innanfor dei rammene habitus set, kan

sjå på valåtferda som rasjonell.

Når eg trass ulikskapane har valt begge desse to teoretiske perspektiva, er det ikkje med tanke på ei

teoriintegrering, men at dei eignar seg til å svare på ulike delar av problemstillinga utan å

nødvendigvis kome i konflikt med kvarandre. I analysen av kven brukaren og ikkje-brukaren av

friluftslivsanlegget er, har eg, meir eller mindre ut i frå ei vitskaps-filosofisk standpunkt, valt å støtte

meg på Pierre Bourdieu sine teoretiske perspektiv. Bourdieu sine tankeverkty finn eg svært veleigna til

både å kunne skildre brukaren og ikkje-brukaren og også forklare deltaking ikkje minst i ein kulturell

dimensjon, noko verken hinderteorien eller tidsgeografien i særleg grad er eigna til.

Hinderteorien er først og fremst eigna til kartlegging og å få oversikt, og fordi denne også låg til grunn

under utforminga av spørjeskjemaet i, vil denne vere godt eigna til å få ei oversikt over dei opplevde

hindringane. Den hinderteoretiske modellen yter til ei oversiktleg framstilling og konkretisering av kva

faktorar som kan avgrense bruken av friluftslivsanlegget, og på kva stadie i prosessen hindringane

”slår inn”. Trass ulike menneskesyn, vil eg hevde at denne delen av hinderteorien ikkje treng kome i

konflikt med Bourdieu sitt teoretiske grunnsyn. Eg er likevel fullstendig klar over at slik ”teori-

sjonglering” ikkje er uproblematisk.

Eg har også valt å støtte meg på eit tredje teoretisk perspektiv; tidsgeografi. Med sitt fokus på

restriksjonar dekkjer tidsgeografien mykje av det same området som hinderteorien. Når eg likevel vel

å supplere denne drøftingsdelen med dette perspektivet, er det m.a. fordi tidsgeografien er betre eigna

til å forklare korleis dynamikken mellom ulike hindringar fungerer og korleis desse legg føringar for

menneskeleg aktivitet (Odden 2008:188).

Ein annan grunn for å dra inn det tidsgeografiske perspektivet er at det i tråd med problemstillinga mi,

i tillegg til å ha fokus på hindringar eller restriksjonar, også er viktig å kunne drøfte

tilretteleggingstiltak og verknader av desse. Tidsgeografien eignar seg også til å kunne svare på

problemstillingar knytt til dette, då særleg i forhold til faktorar som tid og avstand som viste seg å vere

sentralt i mine analyseresultat.

41

I tillegg til å til dels overlappe hinderteorien, vil det frå tidsgeografien også kunne dragast linjer til

Bourdieu sine omgrep. For alle individ vil det vere muleg å velje mellom ulike alternative tidrom,

gjere ulike val når det kjem til prioritering av prosjekt for å oppnå ynskjeleg nytte. Individet sin

definisjon av nytte, og dermed val er prosjekt, er knytt til kulturell kontekst og ikkje til tidromet i seg

sjølv (Fløysand 2006:230).

På sett og vis kan ein seie at eg totalt sett har gjort eit pragmatisk val av teori; at eg har valt ut i frå kva

eg meiner er nyttig i forhold til det eg vil finne ut (Ringdal 2007:91). Valet heng også saman med at eg

ser på bruken av friluftslivsanlegget som ein komplisert prosess, som eg ser det føremålstenleg å sjå på

frå fleire alternative vinklingar. Eg trur at kombinasjonen av dei ulike teoretiske perspektiva samla kan

yte til meir og betre forståinga kring problemstillinga, enn dei enkelte perspektiva kan gjere kvar for

seg.

4 Metode 4.1 Val av metode Val av metode heng saman med kunnskapsutvikling og teoretisk perspektiv (Grønmo 2004:3). Det vert

halde fram at målet med kvalitativ forsking er å kome fram til djupnekunnskap og å få heilskapleg

forståing av få einingar, medan målet i kvantitativ forsking er å skaffe fram kunnskap om omfang og

utbreiing, frekvensar og fordelingar, og statistiske samanhengar i forhold til mange einingar.

(Thornquist 2003:202). I mi oppgåve var det i utgangspunktet eit mål både å kartlegge og å forstå, og

eg hadde eit ynskje om å kombinere kvantitativ og kvalitativ metode. Bakgrunnen for dette var ein

tanke om at statistikk åleine ikkje alltid er så spennande, for sjølv om ein i ein del tilfelle kan lukkast i

å påvise ein samanheng, er det likevel ikkje nødvendigvis slik at ein har kome noko lenger i å forklare

samanhengen (Kvarv 2010:128). Etterkvart innsåg eg likevel at med den mengda data eg satt med og

med tidsramma ein har til rådvelde ved ei masteroppgåve, så måtte eg gjere eit val. Utifrå

problemstillinga som først og fremst er basert på å finne svar på frekvensar og fordelingar, valde eg då

å konsentrere meg om kvantitative data, og ved det m.a. gå i breidda og få fram det som er felles, det

representative (Dalland 2007:84). Dette betyr ikkje at eg meiner at ei kvalitativ tilnærming ikkje hadde

kunne gitt gode svar, og håpet er at eg ein gong får mulegheit til å bygge vidare på dei dataene eg no

har med meir kvalitativ forsking etterkvart.

42

4.2 Kven har vorte spurt og kvifor? I utganspunktet ville eg lage ei undersøking med høgast muleg samanlikningsverdi med NIBR si

undersøking i 20075, og valde difor å ”kopiere” den teoretiske populasjonen dei hadde då, til trass for

at eg såg at dette ikkje var optimalt. I 2007 vart det ved enkel tilfeldig utveljing trekt ut 2500

respondentar i Bodø kommune med unntak av Kjerringøy og Skjerstad krins, i aldersgruppa over 20 år

(Stokke, Skogheim, Skår 2008). Sjølv om eit par av spørsmåla gjekk på bruken av friluftsområde i

kommunen generelt, så var dei fleste spørsmåla knytt til bruken av Tverlandsmarka og Bodømarka.

Bodø er ei langstrekt kommune, og for folk frå øyriket utanfor Bodø by, t.d. Helligvær og Givær,

kjendest det nok meiningslaust å skulle fylle inn eit spørjeskjema som dette. Sameleis for folk i den

søraustlege utkanten av kommunen, i Misvær t.d. Hadde eg skulle valt det geografiske området heilt

sjølvstendig og fritt, hadde eg nok late grensa gå ved Saltstraumen i søraust og utelate alle øyane i

kommunen, ikkje berre Kjerringøy. Dette trur eg ville ytt positivt i høve til svarprosenten (og eg kunne

unngått (forståeleg nok) frustrerte og oppgitte telefonar frå dei søraustlege bygdene).

Eg har altså med mi spørjeundersøking gjort det ein kallar ei utvalsundersøking med innbyggjarane i

Bodø Kommune med unntak av krinsane Kjerringøy og Skjerstad som teoretisk populasjon, og det

empiriske datagrunnlaget i denne masteroppgåva er 3000 tilfeldig utvalde respondentar. Utvalet vart

trekt i aldersgruppa over 18 år, og skulle i utgangspunktet vere ein representativ del av den teoretiske

populasjonen i høve til alle viktige sosiale kjenneteikn som alder, kjønn, bustad, utdanning, inntekt,

osb. Med ein svarprosent på 23,4 kan ein likevel stille spørsmål ved dette, noko eg kjem tilbake til.

Denne relativt låge svarprosenten gjer uansett at ein må tolke prosenttala med varsemd.

4.3 Kva har det vorte spurt om og korleis? Hovudoppgåva under førebuingane av datainnsamlinga var å utforme spørjeskjemaet; formulere

spørsmål og svaralternativ, avgjere rekkefølgja av spørsmåla og vurdere spørjeskjemaet sitt omfang

(Grønmo2004:166). Eg valde å setje opp eit spørjeskjema med stort sett lukka spørsmål. Ein ulempe

med denne type prekoda spørjeskjema er at ein må vite på førehand nøyaktig kva ein skal spørje om

og kva svar som er aktuelle. Særskilt i den delen av spørjeskjema som var knytt til hindringar, var

dette krevjande å få til på ein tilfredsstillande måte. Faren er at ein ikkje får fanga opp eventuelle

svaralternativ ein ikkje har tenkt på, og ein fare for at ”som man roper i skogen får man svar”. For å

kome denne problematikken i møte, har eg i delar av skjemaet valt ein kombinasjon av opne og lukka

spørsmål ved å avslutte lista over svaralternativ med ein restkategori. T.d. har eg i spørsmål 146

5 Då søknaden om utval vart sendt til folkeregisteret, hadde eg enno ikkje fått vite at rådataene frå førre undersøking ikkje lenger eksisterte. Hadde eg visst dette på eit tidlegare tidspunkt, hadde eg droppa mykje av tilpassingsarbeidet, heller vektlagt andre spørsmål og i det heile teke korta ned på skjemaet. 6 Alle referansar til spørsmål er til spørsmålsnummer i papirutgåva av spørjeskjemaet

43

avslutta lista over svaralternativ til spørsmålet «Hvorfor bruker du ikke turløypene i «Bymarka» / i

Tverlandsmarka (enda mer)» med «Annet» og med ope rom for å fylle inn. Slik kan respondenten få

uttrykt seg utover dei gitte svaralternativa om behov. Eg har også teke omsyn til at svaralternativa i

størst muleg grad skal vere uttømande for alle mulege svar på spørsmålet, i minst muleg grad vere

leiande, og legge vekt på nøytrale formuleringar. Der eg har nytta kategoriserte svar, har eg lagt vekt

på at kategoriane skal vere likeverdige.

Spørjeskjemaet er stort sett ”sjølvlaga” for å få mest muleg ”spissa” svar opp mot problemstillinga,

men ein kvantitativ forskingsstrategi er gjerne også teoristyrt (Ringdal 2007:92). Særskilt i samband

med delen knytt til hindringar, styrte hinderteorien i stor grad både spørsmåla og ikkje minst

svaralternativa, sjølvsagt saman med tidlegare forsking på feltet. Tidlegare forsking knytt til

sosioøkonomiske skilnader i fysisk aktivitet og helse, generelt fysisk aktivitetsnivå i folkesetnaden,

deltaking i friluftsliv, anlegg og anleggsbrukarar, hindringar i forhold til deltaking, og effekt av

offentlege tiltak for friluftslivet var viktige inspirasjonskjelder under arbeidet med utforminga av

spørsmåla i spørjeskjemaet. I delar av spørjeskjemaet ”lånte” eg også formuleringar frå andre

undersøkingar. I fasen med utarbeidinga av spørjeskjemaet kontakta eg også prosjektleiaren for

STImuli og ein av forskarane frå undersøkinga som var gjort i 2007 for mulege innspel til spørsmål.

Eg var også i kontakt med ein av forfattarane bak ein svensk rapport knytt til sosioøkonomiske

faktorar og hindringar i høve deltaking i friluftsliv (outdoor recreation) (Romild, Fredman og Wolf-

Watz 2011). Også her fekk eg gode tips til utforminga av mitt eige skjema. Spørsmåla i

spørjeskjemaet, og også svaralternativa, er altså baserte både på tidlegare forsking, teori, innspel frå

ressurspersonar på feltet, i tillegg til eiga nysgjerrigheit/interesse.

Mellom anna med bakgrunn i ynskje om å få indikasjonar på endring/utvikling i forhold til bruken av

Bymarka grunna tilretteleggingstiltaka, har eg i spørsmålsformuleringane valt å bruke heile

tidsspennet frå retrospektive til framtidsretta spørsmål, som begge byr på utfordringar. Eit døme på eit

retrospektivt spørsmål er «Brukte du turløypene i «Bymarka» / Tverlandsmarka regelmessig før

tilretteleggingstiltakene ble gjennomført?». Dette spørsmålet har to utfordringar. For det første er det

tidsdefineringa «før tilretteleggingstiltakene ble gjennomført». Rett nok har eg litt lenger framme

skrive i ei utheva rame at «Fra høsten 2009 har det blitt gjort en del nye tilretteleggingstiltak knyttet til

turløypene (....)» og også skildra endringane som har vorte gjort, men denne tidsdefineringa er truleg

likevel ikkje tydeleg nok. For mange kan det ha vore uklårt kva eg har meint med «før

tilretteleggingstiltakene (..)». Neste ufordring for respondentane er å hugse kor mykje dei eigentleg

brukte løypene før hausten 2009, med mindre det er heilt klårt at det var noko markant med tiltaka som

44

gjorde stort utslag på bruken. Retrospektive spørsmål er vanskelegare å svare på enn spørsmål om

samtidige forhold, og di lengre bak i tid det er snakk om di større er erindringsproblemet (Grønmo

2004:174). Dette bør det ideelt sett, takast omsyn til i analysen og konklusjonen.

Eg har ikkje mange spørsmål retta mot forhold fram i tid, men spørsmålet «Har

tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida

fremover?» er eit eksempel, og som eg har brukt ein heil del i analysen. Svakheita ved dette

spørsmålet er at det truleg seier meir om eigne forventningar til korleis tiltaka vil påverke eigen bruk

av turløypene, enn den faktiske påverknaden. Det handlar om ein viktig skilnad mellom ei

konsekvensvurdering og ei måling av faktiske effektar av eit tiltak. Ei effektundersøking er å

gjennomføre systematiske undersøkingar av kva resultat tiltaka faktisk fører til etter at dei er

gjennomførte. I ei konsekvensvurdering prøvar ein systematisk å føreseie resultata før tiltaka er

gjennomførte (Gåsdal i Emmelin 1994:103). I og med at mi undersøking var gjennomført relativt

tidleg i prosjektperioden, vil mi undersøking stå litt med ein fot i kvar ”leir”. Trass denne uvissa, har

eg har likevel valt å ta det med dette spørsmålet då eg ser det som ein vesentleg del for å kunne seie

noko om verknadene av tiltaka.

I arbeidet mot å vere presis nok testa eg i sluttføringa skjemaet på vener og kjende. Likevel var der

særleg eitt spørsmål som eg under plottinga oppdaga at eg burde presisert betre. I spørsmålet ”Hva er

din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd” burde det vore presisert kva ein meiner

med husholdning. Særskilt hos dei yngste var det mange som ga opp ei inntekt godt under 10 000 pr

månad, utan at eg veit om dei bur åleine, eller heime hos mor og far. Det er vanskeleg å tru at nokon

kan klare seg på under 10 000 kr å bu for seg sjølv i eige hus/leilegheit. Utover dette er inntrykket at

dei fleste fann språkbruken i skjemaet forståeleg.

I og med at nokre av spørsmåla berre vil vere relevante for nokre av respondentane, prøvde eg i så stor

grad som muleg nytte meg av filterspørsmål og vise vidare til spørsmål lenger bak, om det aktuelle

spørsmålet ikkje kjendest relevant å svare på. T.d. har eg under spørsmålet ”Hvorfor bruker du

turløypene i Bymarka / Tverlandsmarka?” skrive med utheva skrift. ”Dersom du aldri bruker noen av

disse områdene, sett kryss her og gå til spørsmål 14.” Desse tilvisingane viste seg dessverre likevel å

verte for kompliserte for nokre.

For å unngå rekkjefølgje-/konteksteffektar prøvde eg å stille dei mest generelle spørsmåla knytt til det

45

aktuelle temaet først, før eg kom med dei meir spesifikke spørsmåla. Her såg eg i etterkant særleg eitt

spørsmål som truleg skulle fått ei anna plassering. Frå spørsmål 17 i papirutgåva er temaet

”Tilretteleggingstiltak, bruk og ikke-bruk av turløypene i ”Bymarka” / Tverlandsmarka”. Så følgjer

m.a. ei rekke nokså spesifikke spørsmål knytt til meiningar om tilretteleggingstiltaka før eg i spørsmål

23 (i papirutgåva) spør ”Hva syns du generelt om at det gjøres tilretteleggingstiltak i ”Bymarka” /

Tverlandsmarka?”. Dette spørsmålet burde ha kome først under dette temaet. Ved å stille spørsmåla

den vegen eg har gjort er faren at respondentane vert farga av spørsmåla eg allereie har stilt. T.d. kan

det vere at om eg ikkje ”treff” ved nokon av dei påstandane som tilseier at tilrettelegginga er negativ,

så vil truleg respondenten verte leia til å svare meir positivt vedrørande meiningane om

tilretteleggingstiltaka generelt enn han/ho elles ville gjort, og omvendt.

Eg enda til slutt opp med eit nokså stort og omfattande spørjeskjema i papirform med 28 til dels

omfattande spørsmål. Ideelt sett, med tanke på svarprosent, burde det nok vore færre spørsmål.

4.4 Gjennomføring av spørjeundersøkinga I og med at eg i utgangspunktet ynskte eg ei så lik undersøking som i 2007 som muleg, bestemte eg

meg på eit tidleg tidspunkt om å sende spørjeskjema i posten som då, og sende ut 3000 spørjeskjema

med ferdig frankert svarkonvolutt lagt ved. Då eg like før eg var klar for utsending av skjema, fekk

tilbod om å nytte meg av det elektroniske svarskjemasystemet Questback, valde eg å likevel tilby

respondentane å svare anten manuelt eller elektronisk. Målet med dette var todelt. For det første håpa

eg på å kunne nå fleire unge enn dei hadde lukkast med i 2007, og for det andre sparar ein ein heil del

plotting om respondentane svarar elektronisk. Hadde eg skulle gjennomført undersøkinga på nytt, og

ikkje trengde ta omsyn til samanlikning med tidlegare undersøkingar, hadde eg nok vurdert å berre

bruke den elektroniske versjonen. På den måten sparar ein både plottearbeid og porto-utgifter. Eg

informerte om svarmulegheitene i følgjebrevet7 som låg vedlagt spørjeskjemaet, og viste der også til ei

webside der respondentane kunne gå inn og finne ein link til den elektroniske versjonen.

Dessverre viste det seg også å vere ein skrivefeil i den elektroniske versjonen. I spørsmål Q39 ”Hvor

ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?” hadde eg skrive ”Mer enn 30 min i gjennomsnitt pr

uke” i staden for ”Mer enn 30 min pr dag i gjennomsnitt pr uke”. Truleg forstod likevel dei fleste kva

det eigentleg skulle vere i og med rekkefølgja på spørsmåla, men for å vere sikker, valde eg å i

analysedelen gjere om dei som hadde kryssa av for dette alternativet i den elektroniske versjonen (fekk

totalt 69 elektroniske svar) til ikkje svart.

7 Vedlegg 2 Følgjebrev og spørjeskjema

46

Rett og slett grunna portokostnader, sende eg ikkje ut purrebrev. Som eit alternativ fekk eg eit heilsides

oppslag i Avisa Nordland (ca 62 000 lesarar), då det nærma seg svarfrist8. Her er det sjølvsagt ei

vurdering kor vidt dette vil påverke i forhold til utvalet; om det då ville vere fleire ”avislesarar” som

svarte, men eg valde i denne samanheng å ikkje ta omsyn til dette.

4.5 Tydeleggjering av sentrale omgrep i analysen

Brukaren og ikkje-brukaren Defineringa av sjølvdefinert brukar er basert på spørsmålet ”Hvilke turløyper bruker du (mest)?”. Her

var svaralternativa (1)Turløypene i «Bymarka», (2) Turløypene i Tverlandsmarka og (3) Jeg bruker

ingen av turløypene, men bor nærmest: (a) «Bymarka», (b) Tverlandsmarka. Desse svaralternativa

gav mulegheit til å skilje mellom bruk/ikkje-bruk av Bymarka og Tverlandsmarka, og kva

friluftslivsanlegg respondenten refererer til. I sjølve oppgåva valde eg å ha fokus på Bymarka og dei

som bur nærast denne, og følgjeleg har eg i analysane ”filtrert” vekk svara knytt til Tverlandsmarka.

Bruksfrekvens Definering av bruksfrekvens er basert på spørsmålet ”Hvor ofte bruker du turløypene i «Bymarka» / i

Tverlandsmarka?”. Her valde eg i papirutgåva å la respondenten sjølv skrive inn eit omtrentleg tal pr

veke, og presiserte ”husk at det ikke er for de to områdene totalt, men for det området du krysset av

for i spørsmål 139”. I den elektroniske utgåva var det svaralternativ frå 0, mindre enn 1 osb til meir

enn 7. Dette gav fleksibilitet i forhold til kvar ein vil setje inn ”kuttpunkt” mellom dei ulike

kategoriane for frekvensbasert brukar. For å forenkle informasjonen og få betre oversikt over

materialet, valde eg å i forkant av analysearbeidet å gjere ei omkoding av desse verdiane til inndelinga

med 0, mindre enn 1, 1, 2 og 3 gongar i veka i åtskilde kategoriar, og vidare 4-5 gongar i veka som ein

kategori og meir enn 6 gongar i veka som ein.

Ei viktig årsak til ei slik omkoding er fordelen direkte knytt til den praktiske bruken av krysstabellar. I

tillegg til fordelen med forenkling av informasjon, har eg ved fleire tilfeller valt å gjere omkodingar

rett og slett fordi eg med dei opphavlege verdiane fekk for låge tal til å få gyldige svar (under 5) ved

krysstabulering. (Grønmo 2004:272). Ei ulempe ved omkoding er at dei omkoda variablane gir mindre

detaljert informasjon enn dei opphavlege, så alt i alt vert det ei vurderingssak utifrå kva ein ynskjer å

få fram.

Verknad av tiltaka Spørsmålet for å få fram verknader av tilretteleggingstiltak i Bymarka generelt var: ”Har

tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida

8 Vedlegg 3 Avisa Nordland 05.12.11 9 Bymarka eller Tverlandsmarka

47

fremover?”. For verknader av dei gjennomførte og ”mulege” tiltak var spørsmålet ”(..) har / ville de

hatt betydning for din bruk av turløypene?”

Sosioøkonomiske faktorar Under sosioøkonomiske faktorar valde eg å ta med utdanning og inntekt.

Utdanning For variabelen utdanning var spørsmålet ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du

er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre.”.

Svaralternativa var (1) Universitet/høyskole i mer enn fire år, (2) Universitet/høyskole inntil fire år, (3)

Videregående yrkesfag/fagbrev, (4) Videregående allmennfag/gymnas,

(5)Folkeskole/realskole/ungdomsskole. Også her valde eg å gjere ei omkoding, både for få fleire svar

på dei enkelte svaralternativa, men også for å tilpasse dataene til tidlegare forsking. Eg valde då å slå

saman (1) og (2) til kategorien ”Universitet/høgskule”, (3) og (4) til ”Vidaregåande”, medan (5) fekk

stå som han var.

Inntekt: Spørsmålet som dannar grunnlag for inntekts-variabelen er ”Hva er din husholdnings sammenlagte

inntekt (etter skatt) pr mnd?” med svaralternativa (1) Mer enn 70 000 pr mnd, (2) 60 001 – 70 000 pr

mnd, (3) 50 001 – 60 000 pr mnd, (4) 40 001 – 50 000 pr mnd, (5) 30 001 – 40 000 pr mnd, (6) 20 001

– 30 000 pr mnd., (7) 10 000 – 20 000 pr mnd og (8) Lavere enn 10 000 pr mnd. Også her valde eg å

gjere ei omkoding, og slo då saman kategoriane (1) og (2), (3) og (4), (5) og (6), og (7) og (8).

Generelt fysisk aktivitetsnivå For definering av generelt fysisk aktivitetsnivå, er det spørsmålet «Hvor ofte er du i (minimum)

moderat fysisk aktivitet?” som ligg til grunn. Eg har i spørjeskjemaet utdjupa dette med: «Eksempler

på slik aktivitet er rask gange og dans, eller andre aktiviteter som er litt anstrengende og gjør at

pusten øker». Desse døma er henta frå Helsedirektoratet sin tilrådingar for vaksne og eldre.

I spørjeskjemaet gjekk eg ut i frå ei firedeling i forhold til fysisk aktivitet

• Aktiv mindre enn 60min i gjennomsnitt pr veke

• Aktiv mindre enn 30 min pr dag i gjennomsnitt pr veke

• Aktiv ca 30 min i gjennomsnitt pr dag i gjennomsnitt pr veke

• Aktiv meir enn 30min pr dag i gjennomsnitt pr veke

I oppgåva vart det behov for å gjere ei omkoding, ikkje minst for å kunne samanlikne med anna

forsking i forhold til fysisk aktivitet. Eg valde då berre dele inn i aktiv og inaktiv basert på

helsemyndigheitene sine tilrådingar.

48

Avstand Variabelen avstand er basert på spørsmålet ” Hvor langt fra nærmeste turløype bor du?”.

Svaralternativa her var opphavleg (1) 0 – 0,5 km, (2) 0,6 – 1 km, (3) 1,1 – 2 km, (4) Mer enn 2 km, og

på den elektroniske versjonen (5) vet ikke. Her la eg inn ”vet ikke” som missing.

Oppleving av hindring Spørsmålet eg har brukt for å definere oppleving av hindring er: ”I hvor stor grad opplever du

hindringer i forhold til å få brukt de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske?”. For å presisere

kva eg meinte med hindringar la eg til: ”Med hindringer menes faktorer som f.eks lite tid, dårlig helse,

vanskeligheter med å komme seg dit, osv. Eg valde så å la respondenten gradere svaret frå 1 – 5.

”Gradér fra 1 til 5 der 1 er liten grad av opplevde hindringer og 5 er stor grad av opplevde

hindringer ”

Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk Med mål om å kartlegge grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk, vart respondenten presentert for ei

liste med mulege årsaker for å ikkje bruke Bymarka (enno) meir, der dei vart bedne om å gradere svara

etter kor vidt dei er samde. Heilt konkret var spørsmålet ”Hvorfor bruker du ikke turløypene i

«Bymarka» / i Tverlandsmarka (enda)mer?”. Svaralternativa var (1) Helt uenig, (2) Litt uenig, (3)

Verken eller, (4) Litt enig, (5) Helt enig og (6) Vet ikke.

4.6 Analyse av dataene

4.6.1 Frå skjema til datamatrise Før sjølve analysearbeidet kunne starte, måtte sjølvsagt datamaterialet organiserast og tilretteleggast

for dei statistiske metodane eg skulle bruke (Grønmo2004:268). Respondentane kunne som sagt velje

om dei ville svare postalt eller elektronisk. Eg fekk inn rundt 69 skjema elektronisk og omlag 640

postalt. Dei elektroniske svara eg fekk inn via Questback kunne overførast automatisk inn i SPSS. Dei

postale skjema valde eg å fylle inn manuelt elektronisk i sin heilskap i Questback, for så å bruke den

automatiske overføringa til SPSS på desse også. På denne måten trengde eg ikkje bruke koder ved

plottinga, noko som eg vurderte som både raskare og med mindre sjanse for å plotte feil. I tillegg fekk

eg samstundes sjekka datakvaliteten. Ved at eg gjennomgjekk og la inn eitt og eitt skjema på denne

måten, kunne eg enkelt avdekke logiske inkonsistensar og/eller sjølvmotseiande svar i materialet.

Særskilt i spørsmål 9 og 10 knytt til bruken av ulike friluftsområde i Bodø, var det tydeleg at nokre av

respondentane berre kryssa av for kor ofte dei brukte dei områda dei brukte, og for dei andre let dei

vere å svare. Der det ikkje var tvil, gjorde eg då om ”ikkje svart” til det alternativet som tilsa ikkje-

bruk; ”mindre enn 1 gong pr sesong”. Hovudgrunnen til dette var å unngå for mange ”missing”. Meir

49

om dette under avsnittet ”reliabilitet”.

4.6.2 Val av statistiske metodar Mi undersøking handlar i stor grad om å samanlikne, t.d. mellom brukarar og ikkje-brukarar, aktive og

inaktive, eller høgt og lågt utdanna. Eg har vurdert tabellanalyse og kjikvadrattest som veleigna

metodar for dette. Dette er etter mitt syn gode reiskapar både for å få ei oversiktleg samanlikning, og

også for å kontrollere om eventuelle skilnader er signifikante og ikkje eit utslag av tilfeldigheiter. Eg

har arbeidd ut i frå eit signifikansnivå på 5 % (p-verdi 0,05).

I nokre tilfelle, der målet er å skildre korleis einingane i studien fordelar seg på dei ulike verdiane på

kvar enkelt variabel (Grønmo 2004:276), har eg nytta meg av frekvensanalyse. ). Dette gjeld t.d. i

analysen av haldningar til og verknader av tilretteleggingstiltaka Eg refererer heile tida til den relative

frekvensen, prosentfordelinga, då det er denne som gir best oversikt og betre grunnlag for

samanlikningar av fordelingar med varierande tal på einingar (Grønmo 2004:277).

4.6.3 Kausalitet og spuriøsitet Ei tverrsnittundersøking godt eigna til å skildre eit fenomen eller til å generalisere (Halvorsen

2008:102), men har ei generell svakheit knytt til kausalitet i og med at ei standard

tverrsnittundersøking ikkje kan seie noko sikkert om årsaksforhold (Martinussen (red) 2010:233).

Konsekvensen av dette for min del er t.d. at eg i ei drøfting ikkje kan seie noko sikkert om kor vidt

folk er aktive fordi dei brukar turløypene, eller om dei brukar turløypene fordi dei er aktive. Eller om

folk brukar meir turløypene fordi dei bur nær, eller om dei bur nær fordi dei ynskjer å bruke

turløypene. Dette er sjølvsagt ei svakheit.

Ei anna svakheit er utfordringa med spuriøse effektar; ikkje-kausale samanhengar (Hellevik 2002:75).

Eit døme på dette i mi undersøking, er der eg først finn samanheng mellom utdanning og bruk/ikkje-

bruk. Med tanke på at den eldre garde generelt er lågare utdanna enn den yngre og at dei eldre generelt

i mindre grad er brukarar, sjekka eg så samanheng mellom utdanning og bruk/ikkje-bruk for ei isolert

aldersgruppe. Eg finn då ingen signifikante skilnader mellom bruk/ikkje-bruk og utdanning. Eigentleg

er det altså kanskje alder som verkar inn her og ikkje utdanning.

4.7 Verifisering I arbeidet med ei masteroppgåve, som med all anna forsking, er ein sjølvsagt opptekne av at dataene

skal ha ein så god kvalitet som muleg. Dette er sjølvsagt også ein føresetnad for å kome fram til

analyseresultat som er haldbare og fruktbare (Grønmo 2004:217). Det er i prinsippet to overordna

kriterium for kvalitetsvurderingar; reliabilitet og validitet.

50

4.7.1 Reliabilitet Mulege kjelder til svekka pålitelegheit i mitt materiale tenkjer eg først og fremst er knytt til ein låg

svarprosent. Sjølv om eg har 70310 svar å arbeide utifrå, er det berre ein svarprosent på 23,4. Dette

skapar grunnlag for mulege skeivskapar i materialet. Store skilnader i talet på aktive i mi undersøking

både i forhold til tal på nasjonalt, fylkeskommunalt og kommunalt nivå, er eitt av dei forholda som

gjer at ein kan stille spørsmål ved reliabiliteten ved denne undersøkinga. Ein ev. sterk

overrepresentasjon av aktive vil truleg gi utslag i skeivskapar innanfor fleire faktorar i analysen.

Eit anna moment som kan svekke reliabiliteten i undersøkinga, er korrigeringane eg har gjort i

datasettet. Reliabiliteten er eit uttrykk for kor stort samsvar det er mellom datasetta frå gjentekne

datainnsamlingar, og sjølv om eg vil hevde at korrigeringane har vorte gjort på ein ryddig måte og

berre om eg har vore heilt sikker på at eg har halde meg innanfor det som er korrekt, er det ein faktor

som kan påverke kor lett det er å få same resultat om ein gjennomfører same undersøkinga ein gong

til.

Arbeidet med analysen har også kravd ein del omkodingar. Dette er etter mitt syn også noko som kan

påverke reliabiliteten. Ved nokre variablar har eg ved bruken av krysstabellar valt å kode om verdiar til

”system missing”. Dette er med på å heve prosenten på dei andre svara, noko som sjølvsagt kan

påverke reliabiliteten. Eg vil likevel hevde at dette ikkje er noko eg har gjort i så stor utstrekning at det

spelar noka større rolle.

Generelt har eg ”streba etter” å vere så ryddig og nøyaktig som muleg i alle ledd gjennom heile

prosessen i arbeidet med dataene fram mot det ferdige datasettet, og meinar at reliabiliteten i dataene

trass alt er relativt høg.

4.7.2 Validitet Validitet handlar om datamaterialet si gyldigheit for dei problemstillingane det skal kastast lys på.

(Grønmo 2004:221). Eitt av fokusområda i problemstillinga i denne oppgåva er verknader av forsterka

tilrettelegging. Men kor vidt svara i spørjeundersøkinga er ei faktisk måling av verknader av tiltaka,

kan diskuterast. Eg har tidlegare vore innom skilnaden mellom konsekvensvurdering og ei

effektundersøking, og at mi undersøking då står litt med ein fot i kvar ”leir”. I følge Gåsdal (i Emmelin

1994) er det uansett vanskeleg å dra slike generelle konklusjonar med tanke på måling av reelle

10 626 etter å ha filtrert vekk svara knytt til Tverlandsmarka

51

effektar. For å ta i vare validiteten er det difor viktig i den delen av analysen, å vere klår på kva det

faktisk er snakk om.

Truleg kan det også kome kritiske innvendingar mot at eg har valt å ”oversetje” det som i

spørjeundersøkinga vert kalla ”grunngjevnader” (for ikkje (enno) meir bruk) til hindringar. Eg vil

likevel hevde at det her ev er så små skilnader, at om ei er klar over ”oversetjinga”, så kan det

”forsvarast”.

4.7.3 Generaliserbarheit Ved at eg har gjort eit sannsynsutval av den teoretiske populasjonen, skal det i prinsippet vere muleg å

kunne generalisere frå utvalet til den teoretiske populasjonen (Hellevik 2002:372). Men det kan vere

faktorar som kan svekke denne allmenngjeringa. Meir om dette i det følgjande

Representativitet Som eg var inne på tidlegare har eg gjennom å gjere ei enkel tilfeldig utvelging av 3000 respondentar

frå den teoretiske populasjonen i utgangspunktet teke i vare representativiteten i utvalet. Men noko

som likevel kan svekke denne, er skeive utval. I utgangspunktet er det ein fordel at eg har så stort utval

som eg har, for di større utvalet er, desto større sannsyn er det for å unngå å trekke eit skeivt utval.

Med eit stort nok utval, kan ein seie at tryggleiksnivået for at funna i utvalet tilsvarar det ein ville ha

funne om ein hadde undersøkt heile populasjonen, ligg på omlag 95% (Martinussen 2010:289ff). I mi

undersøking ser eg likevel ein viss fare for at dette tryggleiksnivået kanskje ikkje ligg så høgt. Ein

svarprosent på i underkant av 25% betyr eit relativt stort fråfall av einingar, og dermed mulegvis ein

svekka representativitet.

Fråfall av einingar og variablar Verknaden av ikkje-svar er avhengig av kor mange dei er, og om dei avvik systematisk får utvalet.

Spørsmålet ein då må stille seg, er kven det er som ikkje har svart på spørjeskjemaet.

Om det viser seg å vere visse grupper i utvalet som ikkje har svara, kan dette føre til eit skeivt,

urepresentativt, utval. Det er muleg å sjekke kor representativt utvalet er om ein kjenner til ein del

sentrale eigenskapar hos undersøkingseiningane som inngår i universet (Halvorsen 2008:162). Eg

sjekka fordelinga av kjønn og nokre aldersgrupper i mi undersøking (faktiske svar) opp mot statistikk

pr 01.01.12 i SSB (Statistisk sentralbyrå b) og såg då at kvinner og aldersgruppa 40-54 år er noko

overrepresentert. Medan kjønnsfordelinga i Bodø Kommune er 50% av kvart kjønn, var det i mi

undersøking 56% kvinner og 44% menn. I kommunen utgjer aldersgruppa 40 – 54 år 21,4%, medan

dei i mi undersøking utgjorde 39,5%. Dei andre aldersgruppene var det vanskeleg å samanlikne grunna

52

ulike inndelingar, men ei samanlikning der SSB opererte med inndelinga 20 – 39 år og ein prosentdel

på 27,6, mot mi inndeling 18 – 39 og ein prosentdel på 26,5% viser at denne aldersgruppa er

underrepresenterte i undersøkinga utan at eg veit nøyaktig kor gale det er. Det som må nemnast her

som ei feilkjelde, er at tala frå SSB gjeld heile Bodø Kommune, medan eg har unnlate å ta med

Kjerringøy og Skjerstad krins. Andre data fekk eg ikkje tilgang til.

Det som er vanskelegare å vite sikkert er fordelinga av t.d. brukarar og ikkje-brukarar stemmer med

realiteten. Sjølv om eg i informasjonsbrevet understreka at eg var like interessert i svar frå ikkje-

brukarar av turløypene i Bymarka som frå brukarar, er det ikkje utenkjeleg at det utifrå interesse for

temaet er høvesvis fleire brukarar enn ikkje-brukarar som har teke seg tid til å svare på skjemaet. Dette

er det vanskeleg å sjekke. Om tidsressursen hadde strekt til, kunne eg ev gjennomført ei munnleg

spørjeundersøking ”på gata” rundt omkring i kommunen, og på denne måten få ein indikasjon på om

fordelinga stemmer sånn nokonlunde, men det har eg altså ikkje gjort. Når det gjeld fordeling forhold

til generelt fysisk aktivitetsnivå, så er nok, som nemnt, med bakgrunn i tidlegare forsking, dei aktive

overrepresenterte i denne undersøkinga.

4.8 Etikk Det er etiske utfordringar knytt til alle ledd i ei undersøking, frå planlegging til gjennomføring og

formidling av resultata. (Dalland 2007:235). Eitt viktig etisk omsyn, er omsynet til personvernet. I

samband med mi undersøking vart det søkt om tillating til gjennomføring av undersøking og trekking

av utval, og utvalet vart trekt i Folkeregisteret med hjelp frå EDB Business Partner. I følgjebrevet til

spørjeundersøking opplyste eg om at opplysingane som vart samla inn skulle verte handsama

konfidensielt i samsvar med norsk lov, og at datamaterialet berre skulle brukast til statistiske analyser i

forskingssamanheng, og verte anonymisert.

Vedrørande anonymiteten i mi undersøking fekk eg her ei lita utfordring. I det elektroniske

svarskjemaet (Questback) vart respondenten innleiingsvis beden om å oppgi e-post-adressa si. Eg var

klar over dette, men fekk vite at denne e-post-adressa ikkje ville vere synleg på sjølve svarskjemaet.

Dette stemte ikkje; då eg fekk inn dei elektroniske svara, viste det seg at også e-post-adressa følgde

med. Skaden var allereie skjedd, og det eg gjorde for å rette opp dette, var å gå inn og erstatte e-post-

adressene med nummer, før eg tok til på analyseringsarbeidet. På denne måten vart likevel

anonymiteten teken i vare både under analyseringsarbeidet og i presentasjonen av dataene. Eit anna

moment som i prinsippet kunne svekka anonymiteten, var at eg saman med spørjeskjemaet også sende

ut små lappar der dei som ynskte det kunne fylle inn namn og adresse og legge ved svarskjemaet for å

53

vere med i trekkinga av gåvekorta. Her opplyste eg i følgjebrevet om at namnelappen sjølvsagt ville

verte skild frå spørjeskjemaet ved mottak. Folk hadde også mulegheit til å heller sende meg ein e-post

med namn og adresse om dei føretrakk det.

I følgjebrevet gav eg også informasjon om målet med undersøkinga og namn og adresse til meg sjølv

og vegleiar. Det kom også fram at det var frivillig å svare, sjølv om dette nok kunne vore skrive enno

tydelegare.

5 Analyse av data I analysekapittelet har eg valt følgjande struktur:

I første delkapittel er målet å finne svar på spørsmålet ”Kven er brukaren og ikkje-brukaren av

friluftslivsanlegget”, først og fremst i lys av sosioøkonomiske faktorar og fysisk aktivitetsnivå.

Andre delkapittel, ”Oppleving av hindring”, har fokus på i kor stor grad dei ulike gruppene seg

hindra frå å bruke friluftslivsanlegget så mykje som dei skulle ynskje. Eg ynskjer mellom anna å finne

ut om det er samanheng mellom oppleving av hindring og sosioøkonomisk status og aktivitetsnivå.

I tredje delkapittel ”Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk” kartlegg eg årsakene til at dei

ulike gruppene ikkje brukar anlegget (enno) meir, og tek fram eventuelle likskapar og skilnader. Målet

er å yte til eit drøftingsgrunnlag for korleis ein kan auke den generelle aktiviteten og yte til å jamne ut

dei sosiale skilnadene i helse gjennom tilretteleggingstiltak.

I fjerde delkapittel tek eg utgangspunkt i verknadene av tilretteleggingstiltaka generelt og i enkelte

gjennomførte og ”mulege” tiltak og spør ”Kva er verknadene av forsterka tilrettelegging for

kven?”. Målet med dette er mykje av det same som i førre delkapittel, men her då basert på verknader

i staden for hindringar.

I femte delkapittel ”Kva rolle spelar avstand” er det avstanden si rolle m.a. i forhold til bruk,

bruksfrekvens og verknader som er i fokus. Dette er også med tanke på å seinare drøfte ulike

tilretteleggingtiltak.

Innleiingsvis i alle delkapitla presenterer eg relevant tidlegare forsking og dokumentasjon på området.

54

For å gjere det heile mest muleg oversiktleg, har eg valt å oppsummere kvart enkelt delkapittel

fortløpande. Ei samla drøfting i lys av aktuell teori kjem i det påfølgjande kapitlet.

5.1 Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget? Bakgrunnen for denne delproblemstillinga er utfordringa

”sosiale ulikskapar i helse”, som viser til systematiske

skilnader i helsetilstand som følgjer sosiale og økonomiske

kategoriar, særleg yrke, utdanning og inntekt (Sosial- og

helsedirektoratet 2005:8). Studiar har vist at det er ein

kontinuerleg auke i helseplager med dalande sosioøkonomisk

status gjennom heile folkesetnaden (Krogstad og Westin 2001 i

Sosial- og helsedirektoratet 2005:8). Denne sosioøkonomiske

skilnaden i helse vert også kalla den sosiale gradienten i helse.

Desse sosiale ulikskapane i helse heng saman med livsstil, og på nasjonalt nivå finn ein skilnader både

når det gjeld ernæring, fysisk aktivitet, tobakksbruk og alkoholforbruk. I denne oppgåva er det det

fysiske aktivitetsnivået som er i fokus, og også innanfor dette er det klåre sosiale skilnader der dei med

høgast sosioøkonomisk status kjem best ut (Sosial- og helsedirektoratet 2005:18, Breivik og Rafoss

2012:29), altså er mest fysisk aktive.

I løpet av perioden 1985-2009 har folkesetnaden auka mengda fysisk aktivitet i fritida. Dette er likevel

ikkje nok i forhold til å kompensere for eit stadig meir inaktivt kvardagsliv. (Breivik et.al. 2011:11). På

nasjonalt nivå er rundt 78% definert som inaktive i høve tilrådingane, og prosentdelen er omtrent den

same både for Nordland Fylke og Bodø kommune (Dillern, Pedersen og Jenssen 2012). Utfordringane

i folkehelsesamanheng ligg i å heve det generelle fysiske aktivitetsnivået og samstundes jamne ut dei

sosiale skilnadene, for å på denne måten kunne yte til at alle sosiale lag skal kunne oppnå same

levealder og ha like god helse, og å få del i dei godene som fysisk aktivitet og god helse representerer

(Sosial- og helsedirektoratet 2005:8, Breivik et.al 2011:34).

Dei gjeldande nasjonale tilrådingane for vaksne var då eg gjennomførte undersøkinga mi i 2011 å

drive fysisk aktivitet med moderat intensitet i minimum 30 minutt dagleg, t.d. i form av rask gange der

ein vert varm og får auka puls (Departementene 2005)11. Dette er nok til å gi ein helsevinst for dei som

11 På nyåret i 2014 kom det justerte tilrådingar i høve fysisk aktivitet, utan at det er snakk om store endringar. Tilrådingane er då i kortform at vaksne og eldre bør vere i moderat fysisk aktivitet minst 150 minutt i veka. Born og unge bør ha dobbel

Figur 4: Den sosiale gradienten i helse. Henta frå www.helsedirektoratet.no

55

tidlegare berre har hatt lette daglege aktivitetar. Definisjonen av inaktiv i denne samanheng, er då dei

som ikkje er fysisk aktive nok i høve til desse tilrådingane, og ser ein på helsevinstane ved å verte meir

fysisk aktive, er dette ei viktig målgruppe i folkehelsearbeidet.

Noko av det som gjer det spennande å sjå på bruken av friluftslivsanlegget, er at dette anlegget er

meint å femne eit breitt utval av aktivitetar som aktiviserar ulikt i folkesetnaden. Fotturar i skog og

mark, bruk av lysløype, skiturar, langrenn, spaserturar, sykling og jogging er berre nokre døme på

aktivitetar det er kan vere rom for i anlegget. I tillegg kan motiva for bruk av anlegget variere mellom

trening, naturoppleving, sosialt samvere, leik, transport osb. Kva utslag får dette for kven brukaren og

ikkje-brukaren av anlegget er? Er anlegget så ope, og femner det så breitt som ein likar å tru?

Meir enn to tredjedelar av den norske folkesetnaden nyttar seg av turstiar/turløyper og også større

utmarksareal for tur og friluftslivsaktivitetar (Rafoss og Breivik 2012b:79), og nærare 70 % av

befolkninga utøver uorganisert trening/mosjon i form av m.a. jogging, sykling som trening, langrenn,

løpstrening eller sykling til jobb/tur minst ein gong i månaden i sesongen (Breivik og Rafoss 2012:32).

I tillegg har vist at trening og mosjon i naturen er den vanlegaste og høgast prioriterte

mosjonsaktiviteten for folk flest (Vaage 2004 i Kultur- og kirkedepartementet 2008, Breivik og Rafoss

2012). Dette er eit interessant bakteppe for å sjå nærare på bruken av friluftslivsanlegget i Bymarka i

Bodø Det mest relevante i denne samanheng er å sjå på bruk og ikkje-bruk i lys av sosioøkonomisk

status og aktivitetsnivå. Men før eg tek fatt på dette, vil eg først presentere relevant tidlegare forsking.

Sosioøkonomiske faktorar og deltaking i friluftsliv og eigenorganisert trening Samanhengen mellom (sosioøkonomisk) posisjon i samfunnet og deltaking i friluftsliv er eit sentralt

tema i friluftslivsforskinga (Odden 2008:225). Det mest relevante av nyare forsking i denne

samanheng, er den kartlegginga særleg Breivik og Rafoss (2005, 2011, 2012, 2012b, 2013) har gjort

av m.a. aktivitetsformer og anleggsbruk og sosial klasse. Også Vaage (2004) har gjort studiar det er

relevant å vise til.

Rafoss og Breivik (2012b:72) viser til at det er ”betydelige” skilnader knytt til utdanning og m.a.

deltaking i aktivitetar som skiturar, langrenn, sykling til jobb og på tur og jogging i mosjonshensikt.

For fotturar i skog og mark er skilnadene mindre. I forhold til anleggsbruk, finn dei at friluftsprega

anlegg i større grad brukast av dei med høgare utdanning enn dei med lågare.

Med utgangspunkt i inntekt og dei som trenar ein eller fleire gongar i veka, finn Rafoss og Breivik

(2012b:102) at det for t.d. lysløyper, turstiar og turløyper er ein klår samanheng med større bruksdel

dose - minst 60 minutt kvar dag (Helsedirektoratet 2014).

56

blant dei med høgare inntekt. Ut i frå dette dreg dei så slutninga att at friluftsprega anlegg i størst grad

vert bruk at høginntektsgruppa (Rafoss og Breivik 2012b:103). Samstundes legg Rafoss og Breivik

(2012b:103) til at ein veit at det er ei friluftsprega anlegga som har dei store brukargruppene og som

vert brukt suverent mest, og at deltaking i friluftslivsaktivitetar heilt klart er mindre avhengig av klasse

enn andre aktivitetsformer som t.d. livsstilsaktivitetar eller fitness Breivik og Rafoss (2012:37). I

denne samanheng er det også eit viktig funn at fotturar i skog og mark viser seg å vere ein aktivitet

som har høgare involvering av dei med lågare inntekt enn dei med den høgste (Breivik 2013:84).

Om ein ser på dei sosioøkonomiske faktorane under eitt, kan aktivitet og anleggsbruk oppsummerast

med at både jogging i mosjonshensikt, langrenn, sykling til jobb og på tur og til dels sykling som

trening er mykje meir utbreidd i den øvre sosiale laga enn dei nedre (Breivik 2013:84). Undersøkingar

viser også at lysløyper, som er ein viktig del av friluftslivsanlegget, i mykje større grad er brukt av dei

frå dei høgare sosiale klassene (Vaage 2004:13, Rafoss og Breivik 2012:78). Også for turstiar /

turløyper er tendensen at dei i dei øvre sosiale laga i større grad nyttar seg av desse, men her er

skilnadene mindre (Rafoss og Breivik 2012:78)

Med tanke på bruken av friluftslivsanlegget, er også tidlegare forsking knytt til eigenorganisert trening

relevant. Friluftslivsanlegget rommar også denne type aktivitet, som t.d. jogging i mosjonshensikt,

langrenn, sykling til jobb og på tur og til dels sykling som trening. Sjølv om desse aktivitetane er

mykje meir utbreidd i den øvre sosiale laga enn dei nedre (Breivik 2013:84), er uorganisert trening ei

form for trening / mosjon som også ein relativt stor prosentdel av dei med lågast utdanning og inntekt

driv (Breivik 2013:85, Rafoss og Breivik 2012:37ff).

Kva så med aktivitetsnivå? Korleis verkar dette inn på deltaking i friluftsliv og eigenorganisert

trening?

Aktivitetsnivå, helse og deltaking i friluftsliv og eigenorganisert trening Tidlegare forsking (Breivik og Rafoss 2012) viser til at det generelt er ein større prosentdel aktive enn

inaktive som deltek i friluftsliv. Denne skilnaden i deltaking i aktivitetstypar viser seg også i forhold til

anleggsbruk. Forsking viser at anleggstypane aktiviserer ulikt (Breivik og Rafoss 2012:71ff) , og at dei

som tilfredsstiller ACSM-kravet12, har større oppslutnad om alle dei mest relevante anleggstypane i

12 Sand og Breivik nyttar ACSM-kriteriet i si definering av kven som er fysisk aktive. Dette kriteriet stammar frå den amerikanske idrettsmedisinske foreininga, American College of Sports Medicine (ACSM), og inneber anten fysisk aktivitet av moderat intensitet ein halv time fem dagar i veka, eller meir intens fysisk aktivitet av minst 20 minutt varighet tre dagar i veka eller meir (Haskell et al 2007 i Breivik et al 2011:16) I følgje Breivik og Sand si undersøking, ser dei som er fysisk aktive utifrå desse ACSM-kriteria, det dei kallar ACSMarane, ut til å generelt oppleve mindre barrierar for fysisk aktivitet enn resten av folkesetnaden. (Breivik et al 2011:35)

57

denne samanheng; både turstiar/turløyper, større utmarksareal for tur og friluftsliv, lysløype, og

park/grøntområde (Breivik 2013:141ff).

Det er likevel mindre skilnad mellom dei aktive og dei inaktive for deltaking i friluftslivsaktivitetar

enn for andre aktivitetsformer Breivik og Rafoss (2012) har sett på. Særskilt for fotturar i skog og

mark er det små skilnader. Analysane viser at også til dels uorganisert trening / mosjon i større grad

enn andre former for aktivitet fengjer dei mindre aktive (Breivik og Rafoss 2012:41).

Denne tidlegare forskinga gir håp om at friluftslivsanlegget treff ei brei brukargruppe. Er det slik?

Rommar friluftslivsanlegget alle uansett sosioøkonomisk status og aktivitetsnivå? Dette ser eg på i det

følgjande. Innleiingsvis litt om bruken av friluftslivsanlegget i Bodø generelt.

5.1.1 Bodøværingen og bruken av friluftslivsanlegget i Bodø I følgje mi undersøking, ser om lag 87 % av Bodøværingane på seg sjølve som brukarar av turløypene

i Bodømarka. Dette indikerer ein låg inngongsterskel. Dette er eit bra utgangspunkt for

friluftslivanlegget som ein folkehelsearena, og stemmer då også godt overeins med tidlegare forsking

som viser til at til dels uorganisert trening / mosjon og visse friluftslivsaktivitetar som t.d. fotturar i

skog og mark er aktivitetar som femner mange (Rafoss og Breivik 2012:40). Ein analyse basert på

bruksfrekvens13, gir mulegheit til eit meir detaljert bilete av bruken, og ein er at vel halvparten av

respondentane nyttar turløypene 1 – 2 gongar i veka.14

Men i folkehelsesamanheng er det også relevant å sjå på kven brukarane og ikkje-brukarane er ut i frå

m.a. sosioøkonomiske faktorar og aktivitetsnivå. Eg vil også nemne kjønn og alder som faktorar, utan

at dette vert lagt på i det vidare.

Målet med dei følgjande underkapitla er altså hovudsakleg å få fram eit bilete av kven brukaren og

ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget er, først og fremst ut i frå sosioøkonomiske faktorar og

aktivitetsnivå.

13 Vedlegg 4 Bruksfrekvens turløypene i Bodømarka 14 Sjå ev. vedlegg 5 for meir detaljert informasjon om kva delar av Bymarka som vert brukt.

58

5.1.2 Sosioøkonomiske faktorar og bruk / ikkje-bruk av friluftslivsanlegget

Utdanning

Figur 5: Utdanningsnivå innanfor gruppene ”Brukar” og ”Ikkje-brukar” N = 613, p = 0,000.

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre”.

Ein p-verdi på 0,000 tyder på ein tydeleg samanheng mellom utdanningsnivå og kor vidt ein er brukar

eller ikkje-brukar av friluftslivanlegget; brukaren er generelt høgare utdanna enn ikkje-brukaren. Av

brukarane har 64 % høgskule- eller universitetsutdanning. Av ikkje-brukarane har 38% det same. I

andre enden er det berre om lag 10% av brukarane som har det lågaste utdanningsnivået, medan

tilsvarande tal for ikkje-brukarane er 27%.

I dette søylediagrammet kan det sjølvsagt ligge ein skeivskap om det er slikt at det i størst grad er dei

med høgst utdanning som har svart på undersøkinga. Eg gjorde difor også ein analyse der eg snudde

om på linje- og kolonnevariablane. Denne viste same tendensen; medan 92% av dei med

høgskule/universitetsutdanning var brukarar av friluftslivsanlegget, er 70% av dei med det lægste

utdanningsnivået det same15. Dette tydeleggjer at det er skilnad i høve utdanningsnivå og bruk, men

viser også at også dei med lågare utdanning i stor grad er brukarar av friluftslivsanlegget.

Analysane mine viste mykje av det same mønstret for utdanning og bruksfrekvens; di høgare

utdanning, di meir frekvent bruk16.

Tendensen er altså at brukarane er høgare utdanna enn ikkje-brukarane.

Men ein må merke seg at også 70 % av dei lågast utdanna ser på seg sjølve som brukarar av

15 Vedlegg 6: Utdanning og bruk/ikkje-bruk 16 Vedlegg 7: Utdanning og bruksfrekvens

64,4 %

37,8 %

25,8 %

35,4 %

9,8 % 26,8 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

Folkeskule/Realskule/Ungdomsskule

Vidaregåande

Høgskule/Universitet

59

friluftslivsanlegget.

Denne skilnaden tyder på at friluftslivsanlegget har eit anna bruksmønster enn fotturar i skog og mark,

der tidlegare forsking viste til nokolunde lik deltaking frå høgt og lågt utdanna (Rafoss og Breivik

2012b:72). Utan at dette er noko dataene i undersøkinga kan seie noko om, så er det truleg andre

aktivitetar som t.d. jogging, sykling til jobb og på tur, langrenn og sykling som trening som også kan

gå føre seg i friluftslivsanlegget som ut i frå tidlegare som verkar inn på bruksmønstret. Dette er i

følgje tidlegare forsking i større grad aktivitetar dominert av dei høgste utdanningsgruppene (Breivik

2013:84).

Inntekt

Figur 6: Inntektsnivå innanfor gruppene ”Brukar” og ”Ikkje-brukar”. N = 615, p = 0,000..

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?”

Analysane viser også samanheng mellom inntekt og kor vidt ein definerer seg som brukar av

Bymarka. Tendensen er heilt klart at brukaren har høgare inntekt enn ikkje-brukaren.

Størstedelen av brukarane er i den nest høgste inntektsgruppa, medan størstedelen av ikkje-brukarane

er i den nest lågaste. Dette samsvarar med Rafoss og Breivik (2012b: 103) si ytring om at ”Det kan

altså se ut til at det er friluftspregede anlegg som særlig brukes av høyinntektsgruppa(..)”.

Men også her kan det ligge ein skeivskap då resultatet kan vere påverka av t.d. kor mange

respondentar det er i kvar av inntektsgruppene. For å kome dette i møte, gjorde eg også her ein

”snudd” versjon av diagrammet. Denne viste den same tendensen; 93% av dei med høgste inntekta såg

på seg sjølve som brukarar, medan 73% av dei med den lågaste gjorde det17. Her er det verdt å merke

seg at det også for dei lågare inntektsgruppene er relativt høg prosentdel brukarar, noko som samsvarar

med tidlegare forsking kring at friluftsaktivitetar, trass skilnader, femner breitt.

For inntekt og bruksfrekvens var det ikkje signifikante skilnader. 17 Vedlegg 8: Inntekt og bruk/ikkje-bruk

15,5 % 7,5 %

43,6 %

26,3 %

30,1 %

40,0 %

10,8 % 26,3 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

Mindre enn 20 000

20 001 - 40 000

40 001 - 60 000

Meir enn 60 000

60

Den typiske brukaren av friluftslivsanlegget kan altså ved første augekast sjå ut til å ha dei klassiske

signalementa høg utdanning og høg inntekt noko som indikerer at friluftslivsanlegget i størst grad finn

sine brukarar frå dei høgste sosioøkonomiske klassene.

Men viktig moment når det gjeld sosioøkonomisk status og bruk, er at undersøkinga mi viste at

det er ein nokså mykje større del eldre blant ikkje-brukarane enn blant brukarane18. Når ein veit at

utdanningsnivået i den norske folkesetnaden er stigande (Finansdepartementet, 2000), er det naturleg å

tru at størstedelen av dei med den lågaste utdanninga i undersøkinga også er dei eldste. Så også i denne

undersøkinga; 70% av dei med den lågaste utdanninga er 60 år eller eldre19. Slik eg ser det, får ein då

to samanfallande faktorar, utdanningsnivå og alder, som kan gi eit skeivt bilete og vere ein spuriøs

samanheng. Eg valde difor å gjere ei næranalyse i forhold til bruk/ikkje-bruk og utdanning og inntekt

på isolerte aldersgrupper, for på denne måten å redusere alder si rolle som ein medverkande faktor.

Sosioøkonomiske skilnader i bruk innanfor ulike aldersgrupper Alder som medverkande faktor For dei to yngste aldersgruppene var det så få respondentar innanfor nokre av cellene i

krysstabuleringa at eg ikkje fekk ”gyldige” svar, men for dei to eldste gruppene viste det seg å vere

spennande funn.

Aldersgruppa 40-59 år For aldersgruppa 40 – 59 år viste det seg å ikkje vere signifikante skilnader verken i forhold til

bruk/ikkje-bruk og utdanning20, eller inntekt21. Denne analysen meiner eg gir grunn til å nyansere

det som ved første augekast såg ut til å vere ein tydeleg samanheng mellom sosioøkonomisk status og

bruk, og gir etter mitt syn grunnlag for å hevde at innanfor aldersgruppa 40 – 59 år kan

friluftslivsanlegget sjå ut til å vere for ”alle”, iallfall til ei viss grad, uavhengig av sosioøkonomisk

status.

18 Vedlegg 9: Alder og bruk/ikkje-bruk 19 Vedlegg 10: Alder og utdanningsnivå 20 Vedlegg 11: Bruk /ikkje-bruk og utdanning, 40 – 59 år 21 Vedlegg 12: Bruk/ikkje-bruk og inntekt, 40 – 59 år

61

Aldersgruppa 60 + For aldersgruppa 60 + viste analysen tydelege skilnader i forhold til utdanning og bruk/ikkje-

bruk. Ut i frå desse funna er det ingen tvil om at for den eldste aldersgruppa er samanheng mellom

utdanning og kor vidt ein er brukar av friluftslivsanlegget. Over halvparten av brukarane over 60 år har

høgskule / universitetsutdanning. 60 + brukaren er altså høgare utdanna enn 60+ ikkje-brukaren.

(P=0,001).

Figur 7: Utdanningsnivå og bruk / ikkje-bruk for aldersgruppa 60 +. N=160, P=0,001

Basert på spørsmåla ”Alder” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre”.

Analysen viste også at medan vel 90 % av dei med den høgste utdanningsgrada er brukarar av

friluftslivsanlegget, er ”berre” vel 60% av dei lågast utdanna det same22.

Når det gjeld analysen i forhold til inntekt, så er den ikkje den lettaste å ”tolke”. Målet på inntekt er

basert på hushaldet si felles inntekt, og mange i den eldste aldersgruppa vil truleg vere enker /

enkemenn, noko som vil gjere at det vert unaturleg mange i den lågaste inntektsgruppa. Fleirtalet av

dei eldste i mi undersøking er i den nest lågaste inntektsgruppa. Den analysen som truleg vil gi det

beste innsynet i inntekt i forhold til bruk for aldersgruppa 60 +, vil difor vere å sjå på fordelinga av

brukarar og ikkje-brukarar i dei ulike inntektsgruppene. Denne viser at alle respondentane over 60 år i

den høgste inntektsgruppa viser seg å vere brukarar av friluftslivsanlegget, medan ”berre” om lag 60

% av dei i den lågaste inntektsgruppa er det same23.

For aldersgruppa 60 + viste analysen altså tydelege skilnader i forhold til både utdanning og

inntekt og bruk/ikkje-bruk.

At ein innanfor den eldste aldersgruppa finn signifikante skilnader i høve til bruk og sosioøkonomiske

22 Vedlegg 13: Utdanning og bruk / ikkje-bruk for aldersgruppa 60+ 23 Vedlegg 14: Inntekt og bruk/ikkje-bruk for aldersgruppa 60 +

50,4 %

17,1 %

23,2 %

28,6 %

26,4 %

54,3 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

Brukar 60 + Ikkje-brukar 60 +

Folkeskule/Realskule/Ungdomsskule

Vidaregåande

Høgskule/Universitet

62

skilnader, medan det for aldersgruppa 40 – 59 år ikkje er det, er etter mitt syn eit interessant funn. Var

høgskuleutdanning ein tydelegare markør for sosial klasse på 70-talet enn det er i dag? Kan inflasjon i

utdanning forklare noko av den manglande signifikansen for aldersgruppa 40 – 59 år? Ville biletet sett

annleis ut om eg hadde brukt meir finmaska utdanningskategoriar, t.d. ut i frå kor lang universitets-

/høgskuleutdanning det er snakk om?

I samband med skilnadene innanfor den eldste aldersgruppa, må ein også ta med seg at 60+ kan vere ei

svært aldersgruppe med relativt stort spenn både med tanke på inntekt og helse. Ein 61-åring i arbeid

vil nok statistisk sett ha både ei vesentleg høgare inntekt og kanskje også betre helse enn ein pensjonist

seint i 80-åra. Det treng difor ikkje vere berre inntekta som spelar inn på bruken, men også alder,

medfølgjande sivilstand og helse.

Det hadde vore interessant å spinne vidare på desse funna, men utover å slå fast at slik er det, kjem eg

ikkje til å gå meir i djupna på det i det vidare. I denne samanheng er eg ikkje ute etter å forklare

skilnadene, heller berre skildre.

5.1.3 Kjønn og alder og bruk / ikkje-bruk For eit mest muleg heilskapleg bilete av brukaren og ikkje-brukaren, vil eg legge til at det ikkje var

signifikante skilnader i forhold til kjønn og bruk/ikkje-bruk24. Dette er interessant i forhold til anna

forsking som viser at kvinner og menn vel ulikt (m.a. Rafoss og Breivik 2012b:55). I forhold til alder

var det aldersgruppa 40 – 59 det var størst del brukarar, og størst del ikkje-brukarar var det i

aldersgruppa 60 +, med aldersgruppa 18 – 24 0,7% bak25. Sjølv om dette for så vidt er interessant, er

det likevel ikkje noko eg kjem til å kommentere ytterlegare i oppgåve vidare.

24 Vedlegg 15: Kjønn og bruk / ikkje-bruk 25 Vedlegg 16: Alder og bruk/ikkje-bruk, versjon 2

63

5.1.4 Aktivitetsnivå og bruk / ikkje-bruk av friluftslivsanlegget

Figur 8: Aktivitetsnivå innanfor gruppene ”Brukar” og ”Ikkje-brukar”. N=614, P=0,000

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?”

Analysen av brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivanlegget viste tydeleg at ein større del av

brukarane enn ikkje-brukarane går under kategorien aktive. Medan 75 % av brukarane er aktive,

er 53% av ikkje-brukarane det same. Tilsvarande tendens viste seg i forhold til aktivitetsnivå og

bruksfrekvens; dei mest aktive var også dei mest frekvente brukarane av turløypene26. Det er likevel

verdt å merke seg at også 25 % av brukarane er inaktive, noko som samsvarar med tidlegare forsking

om at t.d. friluftslivsaktivitetane som kan gå føre seg i friluftslivsanlegget også i større grad femner dei

mindre aktive.

Analysane viste også at 78 % av dei inaktive27 definerer seg som brukarar, noko som understøttar at

friluftslivsanlegget til ei viss grad også femner dei mindre aktive (Breivik og Rafoss 2012:41).

Men det ei undersøking som denne seier svært lite om, er årsakssamanhengar, og spørsmålet som

dukkar opp vert då; er dei aktive fysisk aktive fordi dei brukar turløypene eller brukar dei turløypene

fordi dei generelt er fysisk aktive? Og er dei aktive dei mest frekvente brukarane fordi dei er aktive,

eller er dei aktive fordi dei er høgfrekvente brukarar? Dette er det vanskeleg å finne eit sikkert svar på

ut i frå mine data.

At 25% av brukarane likevel er for lite aktive i høve tilrådingane, og 53% av ikkje-brukarane er aktive,

viser at det sjølvsagt ikkje er nokon automatikk i at det å vere brukar betyr at ein er aktiv, og motsett;

at det å vere ikkje-brukar betyr at ein er inaktiv. Å få folk til å verte brukarar er følgjeleg nødvendigvis

ikkje nok i tilretteleggingssamanheng med tanke på å nå tilrådd aktivitetsnivå. 26 Vedlegg 17: Aktivitetsnivå og bruksfrekvens 27Vedlegg 18: Aktivitetsnivå og bruk/ikkje-bruk versjon 2

25,0 % 46,9 %

75,0 % 53,1 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

Aktiv

Inaktiv

64

Eit alternativt perspektiv på bruken av friluftslivsanlegget og aktivitetsnivå, er kor vidt dei aktive /

inaktive er aktive andre stader i friluftslivsanlegget. Dette kan indikere noko om betydinga av

friluftslivsanlegget for dei ulike gruppene. Ein slik analyse viser at ein større del av dei inaktive enn

dei aktive er aktive berre i friluftslivsanlegget. 30 % av dei inaktive har friluftslivsanlegget som sin

einaste aktivitetsarena. 28

5.1.5 Oppsummering ”Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget?” Målet mitt med dette underkapittelet var å få fram eit bilete av brukaren og ikkje-brukaren, først og

fremst ut i frå sosioøkonomiske faktorar og aktivitetsnivå.

Generelt er brukaren av friluftslivsanlegget er i større grad enn ikkje-brukaren frå dei høgste

sosioøkonomiske klassene. For bruksfrekvens var det ikkje signifikante skilnader i høve inntekt, men

høgare utdanning hadde tydeleg samanheng med høgare bruksfrekvens i forhold til dei andre lågare

utdanningsgruppene. Eit sentralt funn er at det i aldersgruppa 40 – 59 år ikkje er signifikante skilnader

verken for utdanning eller inntekt og bruk. Dette kan bety at alder kan vere ei bakanforliggande årsak

til skilja. På den andre sida er det i den eldste aldersgruppa ein tydeleg samanheng; at dei med høgast

utdanning og inntekt i større grad er brukarar. Likevel er også størstedelen av dei i dei lågare

utdannings- og inntektsgruppene brukarar av anlegget.

For fysisk aktivitetsnivå og bruk av friluftslivsanlegget, er det tydeleg at det i størst grad er dei som

kan kategoriserast som ”aktive” som er brukarar av friluftslivsanlegget. I tolkinga av dette slit ein

likevel med ein viss høna- og egget- problematikk, og at 78% av dei inaktive også oppgir å vere

brukarar av anlegget, indikerer at friluftslivsanlegget også appellerer til denne gruppa.

Sterk forenkla kan ein skildre den mest typiske brukaren som ein aktiv mann/ei aktiv kvinne mellom

40 – 59 år med relativt høg utdanning og inntekt. Motsvarande er den mest typiske ikkje-brukaren ein

inaktiv mann/ei inaktiv kvinne i alderen 60 + (eller ev 18 – 24 år; denne aldersgruppa ligg berre 0,7%

bak) med relativt låg inntekt og utdanning.

Viktig å ta med seg i ei oppsummering er at sjølv om det er skilnader, er det relativt høg deltaking frå

alle sosiale lag og aktivitetsnivå.

28 Vedlegg 19: Aktivitetsnivå og aktivitetsarena

65

5.2 Oppleving av hindring Bakgrunnen for denne underproblemstillinga er eit ynskje om å kartlegge i kor stor grad

Bodøværingane kjenner seg hindra i forhold til å bruke dei aktuelle turløypene så mykje som dei

skulle ynskje.

Analysane har to hovudføremål; for det første ynskjer eg gjennom dette å sjå på om friluftslivsanlegget

på ein eller annan måte kjennes meir ”tilgjengeleg” for nokon av gruppene, noko som har betyding for

kor vidt ein kan sjå på friluftslivsanlegget som ein eigna arena for fremjing av folkehelse. For det

andre vil denne analysen vere med på å legge grunn for tilretteleggingsperspektivet vidare i oppgåva,

då det gir ein peikepinn på kva grupper ein bør ha særleg fokus på i forhold til å redusere eller

eliminere hindringar.

Analysen er basert på eit spørsmål i spørjeundersøkinga der respondentane vart bedne om å krysse av

på ein skala frå 1 til 5 ut i frå i kor stor grad dei opplever hindringar. Svaralternativ1 var i lita grad og

5 i stor grad.

Tidlegare forsking knytt til oppleving av hindring, indikerer at barrierar eller hindringar generelt ikkje

er ein viktig grunn til ikkje å vere aktive. Relativt få opplever at dette har ”meget stor betydning” for

utøving av fysisk aktivitet og trening. Same forskinga viser likevel at barrierane eller hindringane for

aktivitet fordelar seg ulikt i folkesetnaden. Generelt tyder tidlegare forsking på at dei i dei høgare

sosiale klassene og dei aktive generelt i mindre grad opplever å kjenne på hindringar, særleg knytt til

”utstyr/anlegg” og ”organisering”. På den andre sida opplevast manglande tid (under kategorien

”personleg situasjon”) som ei større hindring for dei høgaste sosiale klassene enn for dei andre.

(Breivik og Sand 2011:36, Rafoss og Breivik 2012:55ff, Breivik 2013:123)

Korleis ser det så ut med oppleving av hindring i forhold til bruken av friluftslivsanlegget?

66

5.2.1 Bodøværingen og oppleving av hindring

Figur 9: Fordeling av oppleving av hindring blant bodøværingane.

Basert på spørsmålet ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske”. 1 er lågaste grad av hindring, 5 høgste.

I tråd med tidlegare forsking (Breivik et.al 2011, Rafoss og Breivik 2012) opplever dei fleste

bodøværingane i lita grad forhold som hindrar dei i å bruke Bymarka. 40,4% har oppgitt lågaste

grada av hindring, 1, og berre 4,4 % grad 5.

Men sjølv om det kan sjå ut til at folk flest i Bodø ikkje kjenner seg veldig hindra frå å bruke

turløypene så mykje som dei skulle ynskje, så er det likevel nokre moment som er interessante å dra

fram i forhold til korleis kjensla av hindringar fordelar seg i dei ulike gruppene. Dette ser eg nærare på

i det følgjande.

40,4 %

22,1 % 21,7 %

11,4 %

4,4 %

0,0 %

5,0 %

10,0 %

15,0 %

20,0 %

25,0 %

30,0 %

35,0 %

40,0 %

45,0 %

1 2 3 4 5

67

5.2.2 Brukaren og ikkje-brukaren og oppleving av hindring

Figur 10: Oppleving av hindring innanfor gruppene ”Brukar” og ”Ikkje-brukar” N=594, p=0,000.

Basert på spørsmålet ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske”. 1 er lågaste grad av hindring, 5 høgste.

Kanskje ikkje overraskande, opplever brukaren i mindre grad enn ikkje-brukaren hindringar for

bruk. Men også rundt 30 % av ikkje –brukaren oppgjev den lågaste grada av hindring.

Men det mest interessante her er kanskje ikkje kva fleirtalet kjenner på, men kven som faktisk i stor

grad kjenner seg hindra, og her er det relativt stor skilnad mellom brukarane og ikkje-brukarane.

17,1% av ikkje-brukarane oppgir grad 5, medan berre 2,5% av brukarane gjer det same. Eg var

i teorikapitlet inne på at ikkje-brukarane kan delast i to grupper; dei som ikkje ynskjer å bruke

anlegget, og dei som ynskjer å bruke det, men kjenner seg hindra frå dette (Kaltenborn og Vorkinn

1993:129). Dette skiljet kjem tydeleg fram om ein ser på fordelinga av oppleving av hindring innanfor

denne gruppa. Dei nær 30 prosentane som i prinsippet ikkje kjenner seg hindra, har truleg heller ikkje

noko ynskje om å bruke friluftslivsanlegget. Dei 17 prosentane i andre enden av skalaen er mykje

truleg respondentar som ynskjer å bruke anlegget, men som då altså kjenner seg hindra frå dette. Legg

ein til dei som opplever grad 3 og 4 av hindring er ein oppe i 54 % av ikkje-brukarane. For å snu dette

til noko positivt, så indikerer dette etter mitt syn, at ein god del av ikkje-brukarane faktisk ynskjer å

verte brukarar. Dette er ei gruppe det heilt klårt hadde vore interessant å gå nærare inn på, men som eg

av avgrensingsårsaker må utelate.

42,1 % 28,9 %

22,8 %

17,1 %

21,6 %

22,4 %

11,0 %

14,5 %

2,5 % 17,1 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

5

4

3

2

1

68

5.2.3 Bruksfrekvens og oppleving av hindring

Som figuren viser, så er mønsteret stort sett slik at di lågare bruksfrekvens, di større grad av oppleving

av hindring. Heile 20% av dei som oppgir at dei brukar turløypene 0 gongar i veka svarar at dei i

sterk grad (5) opplever hindringar i forhold til å få bruke turløypene så mykje som dei skulle ynskje.

Dette er markant fleire enn for dei andre bruksfrekvensane. Samstundes ser ein at i den same gruppa

oppgjev størstedelen, 35%, den lågaste grada av hindring, noko som indikerer at ein del av null-

brukarane heller ikkje er interesserte i å verte brukarar. Her finn ein altså naturleg nok igjen same

skiljet mellom dei to typane ikkje-brukarar eg skildra i førre underkapittel.

Når det gjeld gruppa med bruksfrekvens mindre enn 1 gong i veka, har også denne ei interessant

fordeling når det gjeld grad av opplevde hindringar. I søylediagrammet ser ein at det er ingen som

oppgir grad 5 av hindring, og samstundes veldig få som oppgir grad 1 eller 2. Dei fleste i denne gruppa

opplever grad 3 av hindring.

Figuren viser også at dei med bruksfrekvens 4-5 gongar i veka, ikkje overraskande, også er dei

som i størst grad oppgir grad 1 av hindring. 79% av desse oppgir den lågaste grada av hindringar

(1).

Sjølv om hovudtendensen for grad av oppleving av hindringar er at den er aukande med lægre

bruksfrekvens, er det interessant å ta med seg at dei med bruksfrekvens 6 gongar i veka har relativt

35,4 % 19,4 %

29,7 % 37,0 %

54,3 %

78,6 % 67,6 %

15,4 %

27,8 %

30,3 % 26,7 %

14,8 %

7,1 % 13,5 %

16,9 %

44,4 % 21,8 % 24,4 % 19,8 %

4,8 % 8,1 %

12,3 %

8,3 % 15,8 % 8,1 % 11,1 % 7,1 % 8,1 % 20,0 %

0,0 % 2,4 % 3,7 % 0,0 % 2,4 % 2,7 %

0 %

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %

70 %

80 %

90 %

100 %

0 gongar Mindre enn 1 gong

pr veke

1 gong i veka

2 gongar i veka

3 gongar i veka

4-5 gongar i veka

6 gongar eller meir

5

4

3

2

1

Figur 11: Bruksfrekvens og oppleving av hindring. N=561, p=0,000.

Basert på spørsmåla ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske” og ”Hvor ofte bruker du turløypene i Bymarka?” 1 er lågaste grad av hindring, 5 høgste.

69

høg prosentdel som opplever grad 5 av hindring, og dermed bryt med tendensen elles.

Hovudtendensen for bruksfrekvens og oppleving av hindring, om enn med nokre unntak, er

altså at dei mest frekvente brukarane også er dei som i minst grad opplever hindringar i forhold

til bruk.

I analysane av grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk, vil eg på bakgrunn av desse funna,

konsentrere meg om dei lågfrekvente brukarane, som då er dei som brukar anlegget 2 gongar i veka

eller mindre.

5.2.4 Sosioøkonomiske faktorar og oppleving av hindring Med folkehelsebriller er det sjølvsagt også interessant å sjå nærare på sosioøkonomiske faktorar i

forhold til hindringar. Har faktorar som utdanning og inntekt nokon innverknad på i kor stor grad ein

opplever hindringar for bruk av friluftslivsanlegget?

Analysen viste at i høve til utdanning og oppleving av hindring, var det ingen signifikante skilnader29.

Det var det derimot for inntekt.

Inntekt

Figur 12: Inntekt og oppleving av hindring. P=0,018, n=584

Basert på spørsmåla ”Hva er din husholdnings samlede inntekt (etter skatt) pr mnd” og ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske”

Som ein ser av tabellen for inntekt og grad av oppleving av hindring, er hovudtendensen at di lågare

inntekt ein har, i større grad føler ein seg hindra frå å bruke turløypene så mykje som ein skulle

ynskje. Det er heile 10 gongar så mange i den lågaste inntektsgruppa samanlikna med den øvste, som

opplever grad 5 av hindring (den sterkaste grada). Det er også i den lågaste inntektsgruppa at ein finn

29 Vedlegg 20: Utdanning og oppleving av hindring

42,0 % 46,1 % 38,3 % 25,7 %

25,0 % 22,6 % 21,3 %

21,4 %

20,5 % 19,8 % 23,5 %

21,4 %

11,4 % 9,1 % 11,5 % 21,4 %

1,1 % 2,5 % 5,5 % 10,0 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

Meir enn 60 000 40 001 - 60 000 20 001 - 40 000 Mindre enn 20 000

5

4

3

2

1

70

færrast som opplever grad 1 av hindring. Dette stemmer også overeins med tidlegare forsking som

viser til at den lågare sosiale klassen i større grad enn dei andre kjenner på hindringar for fysisk

aktivitet (Breivik og Sand (i Breivik et.al 2011), Breivik og Rafoss (2012), Breivik (2013).

Men også her kan det sjå ut som at alder kan vere ei bakanforliggande årsak. I ein næranalyse av

aldersgruppa 40-59 år viste det seg å ikkje vere signifikante skilnader i forhold til inntekt og

oppleving av hindringar30. Dette indikerer at alder kanskje er ei viktigare årsak enn sjølve inntekta,

utan at dette er noko analysen kan seie noko sikkert om.

Då låginntektsgruppa både er viktig i folkehelsesamanheng, og også er den som i størst grad kjenner

seg hindra, vil eg i samband med analysen av hindringar berre sjå på denne inntektsgruppa.

Aktivitetsnivå og oppleving av hindring Tidlegare forsking (Breivik et.al 2011:33) viste at dei aktive i mindre grad enn dei inaktive kjenner seg

hindra frå deltaking i fysisk aktivitet generelt. Mine funn for bruk av friluftslivsanlegget viser det

same.

Figur 13: Aktivitetsnivå og oppleving av hindring. N=584, P=0,000

Basert på spørsmåla ”Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet” og spørsmåla ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske”

Det er ingen tvil om at dei inaktive generelt i sterkare grad enn dei aktive opplever hindringar i høve til

å få bruke turløypene så mykje som dei skulle ynskje. Ser ein på den høgste grada av opplevd

hindring, er det meir enn 4 gongar fleire av dei inaktive som opplever seg så sterkt hindra i forhold til

dei aktive. For grad 4 av opplevd hindring, er det dobbelt så mange som blant dei aktive. Ein ser også

at nær halvparten av dei aktive oppgjev grad 1 av hindring, medan det for dei inaktive er flest som

oppgjev grad 3, om enn grad 1 er hakk i hæl. Hovudtrekket her er altså at dei inaktive i større grad

30 Vedlegg 21: Inntekt og oppleving av hindring innanfor aldersgruppa 40 – 59 år

24,8 % 23,0 % 26,1 %

17,4 %

8,7 %

46,8 %

22,0 % 20,1 %

9,0 %

2,1 % 0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

1 2 3 4 5

Inaktiv

Aktiv

71

enn dei aktive kjenner seg hindra frå å bruke turløypene så mykje som dei skulle ynskje.

Det er sjølvsagt ingen garanti for at denne gruppa av inaktive som kjenner seg hindra frå å bruke

turløypene så mykje som dei skulle ynskje vert aktive nok om dei aukar bruken av turløypene. Eg vel

likevel i det vidare å kalle denne gruppa av inaktive som gjerne ville brukt turløypene meir, for

potensielt aktive, som då altså er inaktive som oppgir grad 3-5 av hindring i forhold til å få bruke

turløypene så mykje som dei skulle ynskje.

5.2.5 Oppsummering oppleving av hindring Generelt kjenner bodøværingen seg lite hindra, under middels, frå å bruke friluftslivsanlegget så mykje

som dei skulle ynskje. Men likevel; som svar på det første hovudføremålet med underkapitlet, så viser

funna at friluftslivsanlegget, ikkje ulogisk, kjennes meir tilgjengeleg for brukarane enn for ikkje-

brukarane. Det er også slik at dei med høgast bruksfrekvens, med eitt unntak, kjenner seg mindre

hindra enn dei med lågare bruksfrekvens. I avsnittet knytt til hindringar, vil eg konsentrere meg om dei

lågfrekvente brukarane.

Anlegget kjennes også meir tilgjengeleg for dei aktive enn for dei inaktive. 52 % av dei inaktive

oppgjev grad 3-5 av hindring, og denne gruppa kallar eg i det vidare potensielt aktive. Viktig å merke

seg i forhold til brukar/ikkje-brukar og aktiv/inaktiv og tilgjenge, er at analysen ikkje seier noko om

kva veg kausaliteten går; den kjende høna og egget-problematikken.

Utdanningsnivå spelar ikkje noka rolle for oppleving av hindring. Dei med lægre inntekt kjenner seg

meir hindra enn dei med høgare, men her kan truleg alder vere ein bakanforliggande faktor.

På bakgrunn av denne kartlegginga av oppleving av hindring, vil eg til i neste avsnitt i tillegg til

respondentane under eitt, brukarar, ikkje-brukarar, låginntektsgruppa og inaktive generelt, også ta med

gruppene eg har kalla lågfrekvente brukarar og potensielt aktive. Utdanning har eg valt å utelate då

det ikkje var skilnader i oppleving av hindring knytt til utdanningsnivå.

72

5.3 Kva er grunngjevnader for å ikkje bruke Bymarka (enno) meir? Det er ei utbreidd oppfatning både innanfor forsking og forvaltning om at svært mange ynskjer å drive

meir med friluftsliv, men ikkje får det til på grunn av ulike hindringar (Gåsdal 1995, Vorkinn og Aas

1995 i Odden 2008:68). Skort på areal og fysisk tilrettelegging for å drive friluftsliv innan rimeleg

avstand frå bustaden, støy og forureiningar, personlege eller sosiale tilhøve, kjønnsroller,

familiesituasjon, praktiske kunnskapar, motivasjon, konkurranse frå andre fritidsaktivitetar, skort på

fysisk eller psykisk overskot er hindrande faktorar som har vorte ramsa opp (Gåsdal 1995:15 og

Gåsdal 1996: 9).

Polarforsking (1999) har sett på hindringar for fysisk aktivitet for befolkninga i Nordland. Her var for

lite tid, for lite overskot, ingen ting, dårleg helse og manglande interesse oppgjeve som dei viktigaste

avgrensingane for fysisk aktivitet. Også Breivik og Rafoss (2012) har sett på hindringar for fysisk

aktivitet, og også her var mangel på tid den viktigaste hindringa.

Eit viktig ledd i eit tilretteleggingsarbeid som STImuli-prosjektet og i folkehelsearbeid generelt, vil

vere å redusere eller eliminere eventuelle hindringar for bruk av friluftslivsanlegget. Sjølv om

Bodøværingane totalt sett i lita grad opplever forhold som hindrar dei i å bruke dei aktuelle turløypene

så mykje som dei skulle ynskje, er det likevel interessant å sjå nærare på kva som er grunngjevnad for

ikkje (enno) meir bruk.

Bakgrunnen for dette underkapittelet er altså at i det ein ser på mangel på deltaking i friluftsliv som eit

resultat av at folk vert hindra, vil det følgjeleg, ikkje minst i eit tilretteleggingsperspektiv, også vere

naturleg å kaste eit blikk på kva desse hindringane er reint konkret.

Målet med dette avsnittet er følgjeleg først og fremst å kartlegge årsakene til at dei ulike gruppene

ikkje brukar turløypene (enno) meir, om det ev er skilnader mellom dei aktuelle gruppene. Funna vil

vere sentrale m.a. i forhold til aktuelle tilretteleggingstiltak for forsterking av friluftslivsanlegget si

rolle som arena for fremjing av folkehelse.

Utgangspunktet for dette, er ei liste med påstandar der respondentane skulle markere med eitt kryss i

kva grad dei var samde. Svaralternativa var ”Helt uenig”, ”Litt uenig”, ”Verken eller”, ”Litt enig”,

”Helt enig” eller ”Vet ikke”. I det følgjande har eg valt å slå saman svaralternativa ”Litt enig” og

”Helt enig”, og med utgangspunkt i kor stor prosentdel som har kryssa av for eitt av desse to

svaralternativa, rangerer eg så dei viktigaste hindringane for kvar av fokusgruppene31.

31 I sjølve ordlyden til spørsmålet/påstanden er det altså ikkje brukte nemninga ”hindring”, men grunngjevnad. Eg har likevel valt å her bruke nemninga ”hindring”, utan at eg veit sikkert om respondenten kjenner det slik.

73

5.3.1 Dei ulike fokusgruppene og hindringar For å gi ei best muleg oversikt over grunngjevnadene for ikkje (enno) meir bruk, hindringane, har eg

valt å innleiingsvis presentere funna i tabellform. Eg har her gitt hindringane fargekoder for at ein

lettare skal kunne samanlikne og få oversikt. Av avgrensingsårsaker, har eg då valt å berre legge fram

dei fem viktigaste hindringane for kvar av fokusgruppene. For ei oversikt over alle hindringar med

over 15 % oppslutnad for kvar av gruppene, sjå vedlegg32. Prosentane er basert på avkryssing for ”litt

enig” og ”helt enig”.

Tabell 1: Dei ulike gruppene sine fem mest vektlagde hindringar.

Basert på liste med påstander, spørsmål om”Hvorfor bruker du ikke turløypene i ”Bymarka” (enda mer)? og prosentdel som har kryssa av for ”litt enig” eller ”helt enig”

Bodøværingen I den grad Bodøværingen kjenner seg hindra frå å bruke turløypene så mykje som han/ho skulle

ynskje, så er det at ein reiser andre stader den viktigaste grunngjevnaden for å ikkje bruke

løypenettet (enno) meir. Deretter følgjer ein er der ofte nok, at det er for lite tilrettelagt for fotturar 32 Vedlegg 22: Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk med minst 15% oppslutnad

Alle (N=510-559)

Brukarar (N= 466-495)

Ikkje-brukarar (N=42-65)

Lågfrekvente brukarar (bruk 2 gongar i veka eller mindre) (N=388-425)

Inaktive (uavhengig av bruk/ikkje-bruk) (N=134 – 153)

Potensielt aktive (inaktive som oppgir grad 3-5 av hindring) (N= 60-77)

Låg inntekt (N = 53 – 67)

1. ”Jeg drar andre steder” 39,1 %

”Jeg syns jeg er der ofte nok” 39,3 %

”Jeg drar andre steder” 60,0 %

”Jeg drar andre steder” 41,5 %

”Jeg drar andre steder” 39,5 %

”Jeg har ikke tid” 48,6 %

”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid”

45,4 %

2. ”Jeg syns jeg er

der ofte nok” 36,5 %

”Jeg drar andre steder” 36,3 %

”Jeg har ikke tid”

32,7 %

”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid”

37,6 %

”Jeg har ikke tid” 36,7 %

”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid”

41,3 %

”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 38,4 %

3. ”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid”

34,8 %

”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid”

36,1 %

«Det er for slitsomt / Jeg orker ikke»

31,0 %

”Jeg har ikke tid” 34,5 %

”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid”

32,8 %

”Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør det vanskelig” 37,8 %

”Jeg drar andre steder” 37,3 %

4. ”Jeg har ikke tid”

29,8 %

”Jeg har ikke tid” 29,5 %

«Det er ikke god nok informasjon om området/Jeg vet ikke nok om om mulighetene til å gå tur der»

28,1 %

”Jeg syns jeg er der ofte nok” 29,3 %

”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 27,4 %

”Jeg drar andre steder” 33,8 %

”Det er ofte for dårlig vær” 37,1 %

5. ”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 22,4 %

”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 21,8 %

”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 27,1

”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 24,4 %

”Det er ofte for dårlig vær” 25 %

”Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med” 31,1 %

”Jeg har ikke tid” 31,1 %

74

vinterstid, at ein ikkje har tid og mangel på turkamerat.

Brukaren og ikkje-brukaren Om ein gjer ei inndeling i brukar og ikkje-brukar, så er det signifikante skilnader for alle

grunngjevnadene. Ikkje-brukarane sine fem viktigaste grunngjevnader er ”Jeg drar andre steder”,

”Jeg har ikke tid”, ”Det er for slitsomt / jeg orker ikke”, mangel på informasjon / kunnskap og

mangel på turkamerat. Alle desse hindringane er av større betyding for ikkje-brukaren enn for

brukaren.

For brukaren er dei viktigaste hindringane i rangert rekkefølgje at ein er der ofte nok, at ein reiser

andre stader, at det er for lite tilrettelagt for fotturar vinterstid, mangel på tid og mangel på

turkamerat. 3 av dei fem viktigaste hindringane er altså dei same som for ikkje-brukarane.

Tilrettelegging for fotturar vinterstid er ei meir vektlagt hindring blant brukarane enn ikkje-brukarane,

og også at ein er der ofte nok.

Låg inntekt og hindringar Den sosiale gradienten i helse gjer at ein for så vidt bør ha fokus på fleire av inntektsgruppene. Eg har

her likevel valt å hovudsakleg ha fokus på gruppa med lågast inntekt. Sjå vedlegg for informasjon om

dei andre inntektsgruppene33.

For dei med lågast inntekt er ”Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid” den viktigaste

hindringa for ikkje (enno) meir bruk. Deretter følgjer mangel på turkamerat, ”Jeg drar andre

steder”, dårleg ver og mangel på tid.

I samanlikning med dei andre inntektsgruppene, finn ein signifikante skilnader i forhold til tre av dei

fem viktigaste grunngjevnadene. M.a. er for lite tilrettelegging for fotturar vinterstid ei meir vektlagd

hindring blant gruppa med lågast inntekt enn dei andre. 45 % av dei i låginntektsgruppa er litt eller

heilt samde i at dette er ein grunngjevnad for ikkje (enno) meir bruk. Undersøkinga seier for så vidt

ikkje noko om ein heller vil ha dette enn preparerte skiløyper, men om ein tolkar det slik, så samsvarar

dette med tidlegare forsking som viser til at det først og fremst er høginntektsgruppene som går på

langrenn. I samband med dette er det også interessant å merke seg at oppslutnaden kring denne

grunngjevnader er synkande med aukande inntektsnivå.

Også mangel på turkamerat er ein viktigare grunngjevnad for låginntektsgruppa enn dei andre. Når det

gjeld tidsmangel ligg låginntektsgruppa på ein ”andreplass” etter den nest høgste inntektsgruppa. 33 Vedlegg 22 Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk med minst 15% oppslutnad

75

Utover ”topp fem”-grunngjevnadene, er det også interessant å merke seg at om lag 22 % av

låginntektsgruppa opplever mangel på informasjon / kunnskap som ein grunngjevnad for ikkje (enno)

meir bruk, utan at det her er signifikante skilnader i høve til dei andre inntektsgruppene. Det er også

interessant at 18 % av dei frå låginntektsgruppa oppgjev vanskar med å kome seg til turløypene som

ein grunngjevnad. Skilnadene for dette i forhold til dei andre gruppene er signifikante, og til

samanlikning med dei høgste inntektsgruppene, er det berre kring 3 % av desse som kjenner på det

same.

Inaktive og hindringar Som ein ser av figuren, finn ein mange av dei same hindrande faktorane hos dei inaktive som hos dei

andre gruppene. At ein reiser andre stader er viktigaste årsak, og også tidsdimensjonen er høgt oppe

på lista. På ”tredjeplass” finn ein for lite tilrettelegging for fotturar vinterstid med ein oppslutnad på

nær 33 %. Også mangel på turkamerat er ein viktig grunn til at ein ikkje brukar turløypene enno

meir. Dårleg ver får også noko av skulda.

I samanlikning med dei aktive, er det signifikante skilnader for mangel på tid og verfaktoren. Begge

desse er lagt meir vekt på blant dei inaktive enn dei aktive34.

Om ein ser utover dei fem grunngjevnadene som flest legg vekt på av dei aktive / inaktive, så er det

også tydeleg at familiesituasjon / omsorgsoppgåver er ei viktigare hindring for dei inaktive enn dei

aktive, og også mangel på ork. Nær 19 % av dei inaktive ser på mangel på informasjons / kunnskap

som ein hindring, utan at det her er signifikante skilnader i høve dei aktive.

Lågfrekvente brukarar (bruksfrekvens) og hindringar På bakgrunn av det som kom fram i forhold til oppleving av hindring, og at det vert for omfattande å ta

føre seg alle dei ulike bruksfrekvensane og hindringar for kvar av desse, har eg i dette avsnittet valt å

ha fokus på det som er mest interessant i denne samanheng, nemleg dei lågfrekvente brukarane.

Lågfrekvente brukarar er her dei som brukar turløypene 2 gongar i veka eller mindre.

Viktigaste årsak til ikkje (enno) meir bruk for dei lågfrekvente brukarane er at ein reiser andre stader.

At nær 38 % legg vekt på for lite tilrettelegging for fotturar vinterstid som grunngjevnad for ikkje

enno meir bruk, er likevel kanskje meir handfast i denne samanheng. Elles er igjen mangel på tid ein

hindrande faktor, at ein er der ofte nok ein grunngjevnad og også mangel på turkamerat. 34 Vedlegg 22 Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk med minst 15% oppslutnad

76

Utover dei fem grunngjevnadene det vert lagt mest vekt på, er det også i tilretteleggingssamanheng

verdt å merke seg at nær 20 % av dei lågfrekvente brukarane ser på mangel på informasjon / kunnskap

som ein hindrande faktor for meir bruk.

Potensielt aktive og hindringar Som nemnt i førre kapittel, så er her potensielt aktive inaktive som har oppgitt grad 3-5 av

hindring. Eg legg her ikkje vekt på i kor stor grad dei i utgangspunktet er brukarar eller ikkje av

friluftslivsanlegget.

Som ein ser, så er det ”Jeg har ikke tid” som er den viktigaste årsaka til ikkje (enno) meir bruk for

dei potensielt aktive. Nest viktigaste årsak er for lite tilrettelegging for fotturar vinterstid, følgt av

”Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør det vanskelig”. Fjerde viktigaste grunngjevnad for

denne gruppa er ”Jeg drar andre steder”. Og som ein ser, så er også for den potensielt aktive mangel

på turkamerat med blant dei fem viktigaste grunngjevnadene for ikkje (enno) meir bruk.

Dei potensielt aktive har fleire grunngjevnader med meir enn 25 % oppslutnad enn dei andre

gruppene. Dette gjer at nokre av dei hindringane som relativt mange har lagt vekt på, likevel ikkje

kjem med på ”topp fem”-lista. Verdt å ta med seg er m.a. at 27 % ser på mangel på informasjon /

kunnskap som ein grunngjevnad for ikkje (enno) meir bruk, og faktisk legg også 28 % vekt på dårleg

ver som ein hindrande faktor.

5.3.2 Oppsummering grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk Det er liten skilnad i kva dei ulike gruppene har som dei fem viktigaste grunngjevnadene for ikkje

(enno) meir bruk. Gruppa som skil seg mest ut, er ikkje-brukarane. Alle gruppene har med ”Jeg drar

andre steder”, mangel på tid og mangel på turkamerat som sine fem viktigaste hindringar, og alle

unnateke ikkje-brukarane har også med at det er for lite tilrettelagt for fotturar på si liste. Brukarane,

dei lågfrekvente brukarane og respondentane totalt legg vekt på at dei syns dei er der ofte nok. Dei

inaktive og låginntekstgruppe meiner at ofte for dårleg ver er ei hindring. For dei potensielt aktive

kjennes familiesituasjon / omsorgsoppgåver hindrande. Ikkje-brukaren legg vekt på at det er for

slitsamt / at han ikkje orkar og mangel på kunnskap/informasjon.

Om ein ser på prosentfordelinga, er det større skilnader. T.d. har både ikkje-brukarane og dei inaktive

”Jeg drar andre steder” som si mest vektlagde hindring. Men medan 60 % av ikkje-brukarane kjenner

på dette, gjer ”berre” 40 % av dei inaktive det.

For bruk / ikkje-bruk var det signifikante skilnader i høve alle dei fem viktigaste grunngjevnadene. Tid

og ver viktigare hindringar for dei inaktive enn dei aktive. Både mangel på turkamerat og for lite

77

tilrettelegging for fotturar vinterstid hadde større oppslutnad blant låginntektsgruppa enn dei andre

inntektsgruppene.

Utfordringa i eit tilretteleggingsperspektiv for at friluftslivsanlegget i størst muleg grad skal vere ein

arena for fremjing av folkehelse, vil vere å på best muleg vis kome hindringane eg har sett på i møte.

Å sjå på verknader av forsterka tilrettelegging, som er tema i neste delkapittel er eit steg på vegen mot

dette.

5.4 Kva er verknadene av forsterka tilrettelegginga for kven? Eitt av måla for STImuli-prosjektet er at ein skal få fleire til å gå meir. Med folkehelsetanken om å

utjamne skilnader i fysisk aktivitet og dermed helse, er det viktig kven desse ”fleire” er ; at det t.d.

ikkje berre er dei mest frekvente brukarane som vert enno meir høgfrekvente, at det ikkje berre er dei

aktive som vert meir aktive, og at dei ”rikaste” som statistisk sett også er dei sprekaste, vert sprekare.

Dette har også vore eit fokus for STImuli-prosjektet, og i avisoppslaget i samband med opninga at

Humørløypa, eit av dei først satsingsområda i prosjektet, kunne ein lese at ”Målet med jobben var å få

de som ikke er aktive til vanlig, ut på tur.” (Pedersen 2010). Det handlar her altså i stor grad å finne ut

av kven det er som oppgjev at tiltaka vil føre til auka bruk.

Bakgrunnen for denne underproblemstillinga er altså eit ynskje om å kartlegge verknadene av den

forsterka tilrettelegginga med særleg fokus m.a. på sosioøkonomiske faktorar, bruk / ikkje-bruk,

bruksfrekvens, sosioøkonomiske faktorar, fysisk aktivitetsnivå og potensielt aktive. Med tanke på å

spisse tilretteleggingstiltak mot særskilt viktige grupper, ser eg også nærare på kva gjennomførte

enkelttiltak som treff dei enkelte gruppene. Målet er danne eit drøftingsgrunnlag for korleis ein kan

auke den generelle aktiviteten og jamne ut dei sosiale skilnadene i helse gjennom tilretteleggingstiltak.

I ein analyse av verknader av tiltak hadde det vore både nærliggande, relevant og interessant å også i

større grad enn det eg gjer, ta omsyn til dei meir ”kvalitative” verknadene av tiltaka. Annette Bischoff

(2012) har skrive ei avhandling om ”stier, mennesker og naturopplevelse”, der ho m.a. stiller

interessante spørsmål som t.d.: ”Hvilken betydning har tilrettelegging av turstier for vår opplevelse,

tolkning og forståelse av natur og av friluftsliv som fenomen” og ”Og [hvilken betydning har

tilrettelegging35] for den enkeltes meningsdannelse i møtet med stien og opplevelsene?” (Bischoff

2012:3). Dette er sjølvsagt svært viktige moment. Eg har likevel måtta gjere eit val med mi oppgåve,

og har då valt å ikkje ha fokus på det ”kvalitative” og naturopplevingsperspektivet i mi oppgåve. Eg er

35 Mitt tillegg

78

like fullt klar over at Bischoff si forsking har viktige perspektiv å tilføre mine funn.

Kvantitativ forsking knytt til ”kvantitativt målbare” effektar av offentlege tiltak for friluftslivet har det

vore vanskeleg å finne. Men forsking som kan gi ein peikepinn på kva tilretteleggingstiltak som kan

yte til større aktivitet, er Ommundsen og Aadland (2009) sitt arbeid med kartlegging av m.a. kva som

er viktig for potensielt aktive for å kome i gang med trenings- og mosjonsaktivitet. Med mål om å auke

det generelle fysiske aktivitetsnivået er dette ei viktig målgruppe også i denne samanheng. Sjølv om

dei nyttar seg av ein annan definisjon av potensielt aktive, vil eg hevde at deira funn er relevante og

interessante også i denne samanheng. I deira forsking vert kort reisetid, eigenbestemte

treningstidspunkt, låg inngongsterskel og likandes miljø lagt vekt på som fremjande faktorar for fysisk

aktivitet for potensielt aktive.

Ved valg av aktivitet-, mosjons- eller treningstilbud legger over halvparten størst vekt

på kort reisetid fra bolig, 26 % angir dette som første prioritet. Fire av ti ønsker ikke

å være bundet av bestemte dager eller tidspunkter. Mens fire av ti fremhever at tilbudet

må ha lav inngangsterskel (at man ikke må være så sprek, at tilbudet er tilpasset egen

fysikk) og at man må like miljøet, er tre av ti opptatt av å finne et passende tidspunkt (...)

Flere vil kunne bli regelmessig fysisk aktive ved å ha tilbud om aktivitet i nærhetene av

bosted, ha tilbud som samtidig er fleksible og gir rom for tilpasning til fysiske form og

forutsetninger, og som ser hen til aldersbetingede preferanser.

(Ommundsen og Aadland 2009)

Eg har i min gjennomgang av verknader av tiltak valt å først presentere data i forhold til haldningar til

tiltaka generelt. Deretter ser eg nærare på verknader av tilretteleggingstiltaka både for alle

respondentane under eitt, og for enkelte aktuelle undergrupper.

Når eg no i det følgjande skal sjå på verknader av tiltak, er dette viktig å ha i bakhovudet det eg skreiv

i metodekapitlet om effektundersøking og konsekvensvurdering, og at mi undersøking i beste fall har

ein fot i kvar leir i forhold til dette. Spørsmåla og svara er i stor grad basert på kva respondentane

hevdar tiltaka vil føre til i tida framover, meir enn reelle verknader

79

5.4.1 Haldningar til tiltaka

Figur 14: Haldningar til tiltaka. N=603

Basert på spørsmålet ”Hva syns du generelt om at det gjøres tilretteleggingstiltak i ”Bymarka”?” At 90,9% av dei spurte svarar at tilretteleggingstiltaka som er gjort i Bodø er litt eller svært

positive, let etter seg liten tvil om kva haldning blant folk flest har til at ein grusar, skiltar og i det

heile teke legg til rette for turgåing i nærområdet36.

Eit viktig moment her er likevel at det at ein synest det er positivt, ikkje nødvendigvis er det same

som at ein nyttar seg av mulegheitene det gir, at tiltaka har verknad. I denne samanheng er det først og

fremst nettopp det som er interessant. I det følgjande vil eg difor sjå nærare på m.a. om det faktisk er

slik at ein ved tilretteleggingstiltak klarar få fleire ut i løypene, eller om ein berre legg betre til rette for

dei som allereie er der. Kven er det ein legg til rette for?

5.4.2 Kven hevdar auka bruk grunna tilretteleggingstiltaka generelt? Analysane av verknader av tiltretteleggingstiltaka generelt er basert på spørsmålet ”Har

tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida

fremover?” Det er altså ikkje spesifisert kva tiltak det er snakk om. Respondentane fekk fem

svaralternativ, og summen av alternativa ”Ja, fører til mer bruk” og ”Endringene i seg selv har ikke

hatt så mye å si, men medieoppmerksomheten rundt de nye tilretteleggingstiltakene har gjort meg mer

bevisst på de mulighetene som fins i området her, og vil føre til økt bruk” ligg til grunn for

totalprosenten for auka bruk for dei enkelte gruppene.

36 Her må det leggast til at eg gjennomførte spørjeundersøkinga mi hausten 2011, relativt tidleg i prosjektperioden. Truleg var ein del av respondentane ikkje heilt klar over ”konsekvensane” av tiltaka, og det var heller ikkje alle planlagde prosjekt som var gjennomførte. Hausten 2013 var det ein aldri så liten ”storm” i Bodø kring grusing av nokre etablerte turstiar opp til toppen av eitt av ”byfjella”. På facebookgruppa ”Hunstadtoppen – en perle i byen” kunne ein m.a. lese: ”De raserer min barndoms stier” , ”Det e pisspreik at nå kan eldre endelig gå opp. Har møtt flere eldre over 80 år når det var sti.... Ødeleggelse av flott natur er dette... Forbanna trist.... (…)” ”Denne [bilete av ei lita gravemaskin, mitt tillegg] når snart toppen av Hunstad, og det er trist å se resultatene av ferden! (…)”. Det hadde vore spennande om ein hadde fått mulegheit til å undersøke haldingane til tiltaka no, noko lenger ut i prosjektperioden.

4,3 ,7 4,0 16,9

74,0

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Svært positivt

Litt positivt

Verken eller

Litt negativt

Svært negativt

Vet ikke

80

Bodøværingen og verknader av tilretteleggingstiltaka generelt

Figur 15Verknader av tiltaka generelt. N=615.

Basert på spørsmålet ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?”

Sjølv om det Bodøværingane oppgjev som verknad av tiltaka ikkje er fullt så overtydande som

haldningane, så er det tydeleg at mange meiner at tiltaka har verknad. 36,3% oppgjev at tiltaka i seg

sjølv vil føre til auka bruk. I tillegg meiner 22,1 % at ”Endringene i seg selv har ikke hatt så mye å si,

men medieoppmerksomheten rundt de nye tilretteleggingstiltakene har gjort meg mer bevisst på de

mulighetene som fins i området her, og vil føre til økt bruk”. Totalt gir dette ein prosentdel på 58,4%

som meiner at tiltaka direkte eller indirekte vil føre til auka bruk.

36,3

22,1

26,5

,2 15,0

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 % Usikker

Ja, fører til mindre bruk

Inga betydning

Auka bruk grunna mediemerksemd

Ja, fører til meir bruk

81

Verknader og bruksfrekvens I folkehelsesamanheng er det også interessant å sjå på verknader av tiltaka i forhold til bruksfrekvens.

Og fordi her er spennande funn, har eg valt å også presentere dette med ein figur. For å gjere figuren

mest muleg oversiktleg, har eg valt å berre ta med svaralternativa ”Ja, fører til auka bruk” og auka

bruk grunna merksemd, som er det mest sentrale her.

Figur 16: Bruksfrekvens og verknader. N=575, P=0,000

Basert på spørsmåla ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?” og ”Hvor ofte bruker du turløypene i ”Bymarka”?”

I denne tabellen ligg eit visst usikkerheitsmoment fordi eg ikkje veit kor påverka respondenten allereie

er av tiltaka. Dvs at når ein respondent har svart at han brukar turløypene 5 gongar i veka, så veit eg

ikkje om han då allereie har auka bruken grunna tiltaka. Her ligg altså eit lite tidslinjeproblem, og det

kan altså vere at det ligg ei lita forskyving i tabellen. Men trass denne uvissa, har eg valt å ta han med

då eg vil hevde at den uansett iallfall kan vise ein tendens.

Den blå delen av stolpen viser til dei som oppgir auka bruk pga tiltaka i seg sjølv, og den grøne delen

auka bruk grunna mediemerksemd. Figuren viser fleire moment, for det første at tiltaka i seg sjølv i

størst grad fører til auka bruk for dei som allereie er høgfrekvente brukarar. Men det er også ein

auke for ikkje-brukarar og lågfrekvente brukarar. Verknaden er stigande i takt med aukande

bruksfrekvens med ein topp ved bruksfrekvens 2 gongar i veka og enno meir for 6 gongar i veka eller

meir.

Eit spennande moment her er at trendlinja for auka bruk går motsett veg når det gjeld auka bruk

grunna merksemda tiltaka har fått. Slik eg tolkar dette, betyr det at di lågare bruksfrekvens, di større

0 gongar i vekaMindre enn 1 gong i veka

1 gong i veka2 gongar i veka

3 gongar i veka4 – 5 gongar i veka

6 gongar i veka eller meir

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

80,0%

90,0%

7,7%16,2%

33,9%

46,7%39,0%

50,0%

67,6%

12,3%

32,4%

27,6%

21,2%25,6%

14,3%

16,2%

Auka bruk grunna merksemdLineær regresjon for Auka bruk grunna merksemdJa, fører til meir brukLineær regresjon for Ja, fører til meir bruk

82

betyding har informasjonen kring tiltaka i forhold til tiltaka i seg sjølve.

Verknader av tilretteleggingstiltaka generelt for dei andre gruppene i undersøkinga Sentrale funn elles i forhold til verknader av tilretteleggingstiltaka generelt elles, er for det første at det

ikkje er signifikante skilnader i høve verknader og dei sosioøkonomiske faktorane utdanning og

inntekt. Dette er sjølvsagt positivt med tanke på å iallfall ikkje auke dei sosiale skilnadene i helse.

Elles viser funna at tiltaka har klårt større verknad for brukaren enn ikkje-brukaren37. 65 % av

brukaren hevdar at tiltaka og mediemerksemda kring desse vil føre til auka bruk. Tilsvarande tal for

ikkje-brukarane er ”berre” 19 %. Dette er det lågaste tala i samband med analysen av verknader av

tilretteleggingstiltak generelt, og understrekar det som har vorte sagt om at det er lettare å få folk til å

gjere meir av det dei allereie gjer enn å begynne med noko nytt (Breivik og Rafoss 2012). Likevel er

sjølvsagt 19 % betre enn ingenting.

Tiltaka og mediemerksemda kring desse har også større verknad for dei aktive enn dei inaktive38,

utan at det er snakk om dramatiske skilnader, og prosenten er relativ høg for begge gruppene. 61 % av

dei aktive hevdar auka bruk og 53 % av dei inaktive. Innanfor aktivitetsnivå er det også interessant at

færre inaktive enn aktive oppgir at tiltaka ikkje har betyding for bruken. Skilnaden er likevel liten.

I undergruppa av dei inaktive, dei potensielt aktive, hevdar 46 % auka bruk39. 56 % av dei

lågfrekvente hevdar også at tiltaka og mediemerksemda kring desse vil føre til auka bruk i tida

framover40.

Av dei som var regelmessige brukarar41 før ein tok til med den forsterka tilrettelegginga eg har sett på,

svarar kring 68 % at tiltaka direkte eller indirekte vil føre til auka bruk. Av dei ikkje-regelmessige

brukarane svarar 40 % det same42. Det er altså i størst grad dei som allereie var det eg har valt å

kalle ”regelmessige brukarar” før tiltaka som oppgir auka bruk etter den forsterka

tilrettelegginga.

37 Vedlegg 23 Brukaren og ikkje-brukaren og verknader av tiltaka generelt 38 Vedlegg 23 Aktivitetsnivå og verknader av tiltaka generelt 39 Vedlegg 23 Potensielt aktive og verknader av tiltaka generelt 40 Vedlegg 23 Lågfrekvente brukarar og verknader av tiltaka generelt 41 Regelmessig brukar vil seie å bruke løypenettet 1 gong i veka eller meir 42 Vedlegg 23 Regelmessig brukar / Ikkje regelmessig brukar og verknader av tiltaka generelt

83

5.4.3 Gjennomførte enkelttiltak og verknader for dei ulike gruppene Resultata i denne analysen er basert på spørsmål om kor vidt det gjeldande gjennomførte konkrete

tiltaket vil føre til auka bruk og svaralternativa ”Føre til mer bruk”, ”Føre til mindre bruk”, ”Ingen

betydning” og ”Usikker”. I figurane har eg så valt å berre vise prosenten for svaralternativet ”Føre til

mer bruk”

Bodøværingen

Figur 17: Verknader av gjennomførte ttiltak. N=575-581.

Basert på spørsmål om kor vidt dei gjeldande gjennomførte tilretteleggingstiltaka har ført / vil føre til auka bruk og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

På spørsmål om kor vidt dei ulike tilretteleggingstiltaka vil føre til auka bruk, er det ”Kortare

avstand til turløyper” som i størst grad fører til dette. 42 % har kryssa av for auka bruk som følgje

av dette tiltaket. Dette kan for så vidt sjåast i samband med at svært mange opplever mangel på tid

som ein hindrande faktor i forhold til (enno) meir bruk, noko eg kjem tilbake til i drøftingskapitlet.

Funna samsvarar også med Ommundsen og Aadland si forsking der kort reisetid var ein viktig faktor

for fremjing av meir fysisk aktivitet for potensielt aktive. Avstand si rolle for bruk, kjem eg tilbake til i

neste delkapittel.

Tett etter ”Kortere avstand til turløyper” kjem ”Skilting” med 38 %. 36 % oppgjev at ”Grusing” vil

føre til auka bruk. Tiltaket med kart/turkort var på det tidspunktet eg gjennomførte undersøkinga berre

så vidt kom i gang, så prosentdelen her kan ein stille spørsmål ved. Sist av desse fem utvalde tiltaka

kjem ”Bredere stier/traseer” med 28 %.

41,7 % 37,9 % 36,3 %

32,0 % 27,5 %

0,0 % 5,0 %

10,0 % 15,0 % 20,0 % 25,0 % 30,0 % 35,0 % 40,0 % 45,0 %

Kortare avstand

Skilting Grusing Kart Breiare stiar/trasear

84

Brukaren og ikkje-brukaren og verknader av gjennomførte enkelttiltak

Figur 18: Brukar og ikkje-brukar og verknader av enkelttiltak. N=575 – 581. Signifikante skilnader for alle tiltaka.

Basert på spørsmål om kor vidt det gjeldande gjennomførte konkrete tiltaket vil føre til auka bruk og ”Hvilke turløyper bruker du mest” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

Når det gjeld brukaren og ikkje-brukaren og verknader av dei gjennomførte enkelttiltaka, har desse

heilt klårt større verknad for brukaren enn for ikkje-brukaren. For begge gruppene er kortare avstand

til næraste turløype det tiltaket med størst verknad, men det har nærare tre gongar så stor verknad for

brukaren som for ikkje-brukaren (45 % og 17 %). Skilting er for begge nummer to (42 % og 15 %) ,

og grusing nummer tre (40 % og 12 %).

Sosioøkonomiske faktorar og verknader av gjennomførte enkelttiltak

Utdanning

Figur 19: Utdanning og verknader av enkelttiltak. N = 564 – 568. Signifikante skilnader for alle tiltaka med unntak av ”Bredere stier/traseer”.

Basert på spørsmål om kor vidt det gjeldande gjennomførte konkrete tiltaket vil føre til auka bruk og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

For utdanning og verknader av dei gjennomførte tiltaka er det signifikante skilnader for alle

45,0 % 40,9 % 39,5 %

34,7 % 29,3 %

16,7 % 14,9 % 11,9 % 11,8 % 13,4 %

0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

Kortare avstand

Skilting Grusing Kart Breiare stiar /

trasear

Brukar

Ikkje-brukar

42,9 %

35,7 % 38,0 %

30,6 %

24,4 %

44,4 % 45,7 %

30,7 % 34,2 % 35,5 %

30,4 % 32,2 %

42,1 %

31,7 % 28,6 %

0,0 % 5,0 %

10,0 % 15,0 % 20,0 % 25,0 % 30,0 % 35,0 % 40,0 % 45,0 % 50,0 %

Kortare avstand

Skilting Grusing Kart Breiare stiar

Universitet / høgskule

Vidaregåande

Folkeskule / realskule / ungdomsskule

85

enkelttiltaka med unnatak av breiare stiar / trasear, og ulikt korleis tiltaka vert rangert med tanke på

verknad.

For dei som er høgst utdanna er kortare avstand det viktigaste tiltaket. Likevel er dette tiltaket enno

viktigare for dei med vidaregåande som høgste utdanning, men skilnaden er svært liten; høvesvis 43

og 44 prosent meiner at dette tiltaket vil føre til auka bruk.

For dei med vidaregåande skule (nest høgst utdanningsnivå), er skilting det tiltaket med tilsynelatande

størst effekt. 46 % hevdar at dette vil føre til auka bruk.

For den kanskje viktigaste målgruppa i denne samanheng; dei lågast utdanna, er grusing det tiltaket

med antatt størst verknad. 42 % meinar at dette vil gjere at dei kjem til å bruke friluftslivsanlegget

meir. Deretter kjem skilting (32 %) og kortare avstand (30 %).

Inntekt

Figur 20: Inntekt og verknader av enkelttiltak. N = 565 – 570. Ikkje signifikante skilnader for avstand, kart og breiare stiar. Signifikante skilnader for skilting og grusing.

Basert på spørsmål om kor vidt det gjeldande gjennomførte konkrete tiltaket vil føre til auka bruk og ”Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

For låginntektsgruppa er det skilting som har størst verknad (45 %), og faktisk er det ingen av dei

andre inntektsgruppene som oppgjev større verknad av dette tiltaket. Skilting er også det viktigaste for

den nest lågaste inntektsgruppa; vel 40% i den gruppa hevdar at dette tiltaket vil yte til at dei vil bruke

friluftslivsanlegget (enno) meir. For begge desse gruppene er så kortare avstand det nest viktigaste

tiltaket. 43 % i låginntektsgruppa hevdar at dette vil føre til auka bruk, 37 % i den andre.

47,1 %

38,8 %

48,8 %

34,9 % 36,5 % 42,8 %

33,9 % 37,9 %

30,9 %

23,7 %

37,4 % 40,2 %

32,2 % 33,5 % 28,4 %

43,3 % 44,8 %

27,3 % 30,8 % 28,8 %

0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

60,0 %

Kortare avstand

Skilting Grusing Kart Breiare stiar

60 001 eller meir

40 001 - 60 000

20 001 - 40 000

20 000 eller mindre

86

For dei med den høgste inntekta er det grusing det viktigaste tiltaket for auka bruk (49 %), og kortare

avstand det nest viktigaste. Dei med den nest høgste inntekta legg mest vekt på kortare avstand (43 %),

og deretter grusing (38 %).

Analysen av inntekt og verknader viser dessutan igjen at utdanning og inntekt ikkje alltid går ”hand i

hand”. Samstundes som førre analyse viste at grusing var det tiltaket med størst verknad for dei lågast

utdanna, ser ein her at grusing først og fremst er eit tiltak for ”dei rikaste”. Nærare 50 % av dei med

høgast inntekt hevdar at dette tiltaket vil føre til auka bruk. Det er også slik at verknaden av grusinga

minkar i takt med utdanningsnivå, slik at grusinga faktisk har minst å seie for dei med den lågaste

inntekta. Likevel er det 27 % i denne gruppa som hevdar at grusing vil føre til auka bruk.

Når det gjeld tiltaka kortare avstand, kart / turkort og breiare stiar / trasear, så er det ikkje signifikante

skilnader i forhold til verknaden av dette tiltaket mellom dei ulike gruppene. Slik sett er dette nøytrale

tiltak.

Om ein skal gjere ei samanlikning mellom dei ulike inntektsgruppene, må ein merke seg at det berre er

for skilting og grusing at det er signifikant skilnader. Dei andre gjennomførte tiltaka er slik sett meir

”nøytrake”.

Aktivitetsnivå og verknader av gjennomførte tiltak

Figur 21: Aktivitetsnivå og verknader av enkelttiltak. N for inaktive = 154 -157. N for aktive = 411 – 417. Ikkje signifikante skilnader for nokon av tiltaka.

Basert på spørsmål om kor vidt det gjeldande gjennomførte konkrete tiltaket vil føre til auka bruk og ”Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

43,3 % 37,0 % 36,3 %

33,1 % 26,8 %

41,4 % 38,4 % 36,7 %

32,0 % 28,0 %

0,0 % 5,0 %

10,0 % 15,0 % 20,0 % 25,0 % 30,0 % 35,0 % 40,0 % 45,0 % 50,0 %

Kortare avstand

Skilting Grusing Kart Breiare stiar /

trasear

Inaktiv

Aktiv

87

Analysen av verknader av dei gjennomførte tiltaka i høve aktivitetsnivå, er kanskje overraskande. Her

viste det seg å ikkje vere signifikante skilnader for nokon av tiltaka i forhold til dei to gruppene; det er

altså svært jamn verknad av tiltaka om ein ser på dei aktive og dei inaktive.

For begge gruppene er kortare avstand til turløypene det viktigaste tiltaket. 43 % av dei inaktive

hevdar auka bruk som følgje av dette, 41 % av dei aktive. Skilting er det nest viktigaste tiltaket, og

grusing det tredje viktigaste.

Lågfrekvente brukarar og potensielt aktive og verknader av gjennomførte tiltak

Figur 22: Utvalde undergrupper og verknader av enkelttiltak

Basert på spørsmål om kor vidt det gjeldande gjennomførte konkrete tiltaket vil føre til auka bruk og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

Om ein ser på verknader av dei konkrete gjennomførte tiltaka for dei ulike undergruppene, så er

kortare avstand til turløypene det viktigaste tiltaket både for dei lågfrekvente brukarane og dei

potensielt aktive. For dei potensielt aktive verkar også utarbeiding av kart / turkort vere eit bra tiltak.

40 % i denne gruppa hevdar at dette vil føre til auka bruk for dei. For dei lågfrekvente brukarane er

skilting det viktigaste tiltaket.

40,4 % 37,5 %

34,8 % 30,4 % 28,4 %

43,6 % 38,5 % 37,2 %

40,3 %

30,8 %

0,0 % 5,0 %

10,0 % 15,0 % 20,0 % 25,0 % 30,0 % 35,0 % 40,0 % 45,0 % 50,0 %

Kortare avstand

Skilting Grusing Kart Breiare stiar

Lågfrekvente brukarar (N=395 - 398)

Potensielt aktive (N=77 - 78)

88

5.4.4 Verknader av ”mulege” tiltaka

Figur 23: Verknader av meir eller ”mulege”tiltak. N=39 – 54

Basert på spørsmålet ”(…) ville de [følgende mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

I spørjeundersøkinga valde eg å også setje opp nokre nokre meir eller mindre ”mulege” tiltak, og

spørje kor vidt desse ev ville føre til auka bruk. Her er det tydeleg at brøyting av turløyper vinterstid

ville vere det tiltaket med størst effekt. Dette samsvarar også med at påstanden ”Det er for lite

tilrettelagt for fotturer vinterstid” vart lagt relativt mykje vekt på som grunngjevnad for ikkje (enno)

meir bruk av turløypene. Men også tiltak som breiare skitrasear, fleire oversiktskart, fleire

bålplassar/gapahukar og til ei viss grad enkle treningsapparat langs løypa kan sjå ut til å ville ha ein

viss verknad.

Eg analyserte også verknaden av desse ”mulege” tiltaka opp mot dei ulike fokusgruppene; brukaren og

ikkje-brukaren, aktiv / inaktiv, utdanning, inntekt, lågfrekvente brukarar og potensielt aktive43. For

samtlege grupper var brøyting av turløyper vinterstid det viktigaste av dei ”mulege” tiltaka

Analysen av dei ”mulege” tiltaka enkeltvis viste at alle desse i større grad hadde betyding for brukaren

enn for ikkje-brukaren. I høve aktivitetsnivå hadde alle tiltaka unnateke brøytinga, i størst grad

verknader for dei aktive. I høve sosioøkonomisk status var det ikkje signifikante skilnader for nokon

av tiltaka i forhold til utdanning. For inntekt var det berre for ”fleire oversiktskart” at det var

signifikante skilnader; dette tiltaket hadde i størst grad betyding for dei med høgst inntekt, med dei to

lågast inntektsgruppene hakk i hæl.

43 Vedlegg 24 Verknader av ”mulege” tiltak

Brøyting av turløyper Breiare skitrasear

Fleire oversiktskartFleire bålplassar/gapahukar

Enkle treningsapparat

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

59,5%

41,6% 41,1%

36,4%

18,4%

89

5.4.5 Oppsummering ”Kva er verknadene av den forsterka tilrettelegginga for kven?” I dette kapittelet ynskte eg å sjå nærare på kva som er verknadene av forsterka tilrettelegginga for kven

med særskilt fokus på gruppene brukarar og ikkje-brukarar, fysisk aktivitetsnivå, sosioøkonomiske

faktorar, kor vidt dei var regelmessige brukarar også før tiltaka, potensielt aktive og låginntektsgruppa.

Analysen viste at det store fleirtalet av respondentane var positive til tilretteleggingstiltaka det vart vist

til i undersøkinga, og rundt 60 % hevda også at tiltaka direkte eller indirekte ville føre til auka bruk.

Jamt over har tiltaka generelt større verknad for brukaren enn for ikkje-brukaren, for den aktive enn

den inaktive og for den høgfrekvente brukaren enn den lågfrekvente og for den som var regelmessig

brukar før tiltaka enn den som ikkje var det. Men sjølv om det i størst grad er desse som i størst grad

oppgjev auka bruk, så har dei også relativ stor betyding for dei andre. Eit viktig funn er at det ikkje er

signifikante skilnader for verknader av tiltaka generelt og dei sosioøkonomiske faktorane

Eit sentralt funn var også at betydinga av merksemda / informasjonen kring tiltaka viste seg å vere

stigande med minkande bruksfrekvens, noko som er viktig å ta med seg i tilretteleggingssamanheng.

Det gjennomførte enkelttiltaket med størst verknad for respondentane under eitt, var kortare avstand til

næraste turløype. Dette var då også naturleg nok, det tiltaket med størst verknad for dei aller fleste.

Unnataket er den lågaste utdanningsgruppa og høgste inntektsgruppa som legg mest vekt på grusing,

og den midtarste utdanningsgruppa og dei to lågaste inntektsgruppene som la mest vekt på skilting.

Analysen av dei gjennomførte tiltaka viser også at dei har like stor betyding for dei inaktive som dei

aktive.

Av ”mulege” tiltak var det brøyting av turløyper vinterstid som ville fått størst effekt. Nær 60 % hevda

at dette ville føre til auka bruk, noko som er den høgste prosenten for alle tiltaka eg har sett på.

5.5 Kva rolle spelar avstand? Kortare avstand til turløyper viste seg i førre avsnitt å vere eit viktig tiltak for auka bruk av

friluftslivsanlegget, og gode fysisk-materielle omgjevnader som t.d. tilgang til spesifikke

aktivitetsanlegg som t.d. sykkelsti, trimløype og lysløype vert også frå forskarhald hevda å ha ein

påverknad i forhold til m.a. fysisk aktivitetsnivå (Ommundsen og Aadland 2009). Også

folkehelsemeldinga ”God helse – felles ansvar” (Helse – og omsorgsdepartementet, Mld St 34

2012/2013) legg vekt på det kortreiste friluftslivet og løftar det fram som ei viktig kjelde til helse og

livskvalitet; ”God tilgang til kortreist natur og aktivitetsvennlige bo- og nærmiljøer er sentralt for å

90

fremme fysisk aktivitet i et livsløpsperspektiv”.

Men kva er eigentleg ”god tilgang”; kor kort må avstanden vere for at det skal yte til auka fysisk

aktivitet? Eit viktig mål ved STImuli-prosjektet er at ingen skal ha meir enn 500m til næraste turløype.

Er dette nært nok? Kva rolle spelar avstand for bruk og bruksfrekvens, og for verknader av

tilretteleggingstiltaka?

Generelt fins det lite kunnskap om kor stor betyding konkret avstand til anlegg har for bruken (Rafoss

og Breivik 2012b:167), men ein studie av avstand og bruken av symjebasseng kan gi nokre

peikepinnar. Veal (1973 i Rafoss og Breivik 2012b:168) fann i si undersøking at dei som budde nærare

enn 1 km frå eit symjebasseng, brukte bassenget fire gongar oftare enn dei som budde mellom 1 – 2

km frå, og seksten gongar oftare enn dei som budde 3 – 4 km frå anlegget.

I Danmark er det gjort undersøkingar som viser at om det er 300 meter til ein park, vert han brukt

gjennomsnittleg 2,7 gongar i veka. Om avstanden er 1000 meter, er gjennomsnittsbruken 1 gong i veka

(Grahn og Stigsdotter 2003 i Miljøverndepartementet 2013:3). I følgje artikkelen Friluftsliv og

naturkontakt fell utnyttinga av eit grøntområde med 56 prosent når det ligg lengre vekke enn 500

meter frå eigen bustad, og at grensa for kor langt folk vil gå eller sykle for å kome til eit grøntområde

er ca. 10 min i gjennomsnitt. I praksis betyr dette maksimum 400 meter for born og eldre

(Folkehelseinstituttet 1997/ 2008). Også Vaage (2004) har sett på betydinga av avstand for fysisk

aktivitet på fritida og skriv ”En viktig forutsetning for disse fysiske aktiviteter i fritiden, er

tilgjengeligheten av anlegg og andre tilbud hvor slike aktiviteter kan finne sted”. Men han har fokus

på ein større målestokk i forhold til avstand.

Generelt viser ulike studiar at bruken av anlegg minkar ved aukande avstand (Rafoss og Breivik

2012b:168). I friluftslivssamanheng har Odd Gåsdal (1996) sett nærare på kva tilgangen til lokale

naturområde har å seie for deltakinga i friluftsliv blant byfolk. Resultata i denne undersøkinga

stadfestar m.a. at avstandar påverkar talet på turar ein tek til kvart enkelt naturområde, utan at det her

er snakk om ein konkret avstand i meter.

Med fokus på folkehelseperspektivet, er det ikkje berre auka bruk som er viktig, men også utjamning

av sosiale skilnader innanfor dette. Dansk forsking har vist til at reduksjon av dei sosiale skilnadene i

helse berre skjer i svært avgrensa omfang ved bruk av individuelle intervensjonar, helsekampanjar osb,

91

men at sosiale skilnader i helse er monaleg mindre i områder med god tilgjenge til grøne områder enn i

områder med dårleg eller ingen tilgjenge (Kamper-Jørgensen, Kjøller, Toftager 2009).

Den tidlegare forskinga viser altså til avstand spelar ei viss rolle . Den bratte nedgangen i bruk for

grøntområde ved 500m, indikerer at eg kanskje vil kunne finne noko tilsvarande for

friluftslivsanlegget. I eit forsøk på å få svar på dette, gjorde eg i spørjeundersøkinga ei firedelt

avstandsinndeling, som eg håpa på kunne gi nokre svar.

5.5.1 Avstand og bruk / ikkje-bruk av friluftslivsanlegget

Figur 24: Fordeling av brukarar og ikkje-brukarar innanfor ulike avstandar til næraste turløype N=608, p=0,000

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Hvor langt fra nærmest turløype bor du?”

I denne første analysen ynskte eg finne svar på om det er samanheng mellom kor nær ein bur næraste

turløype og kor vidt ein er brukar eller ikkje. Som søylediagrammet viser, så ser det ut til å vere

bortimot likegyldig om ein bur 0 m eller 1 km vekke frå turløypene for kor vidt ein definerer seg som

brukar eller ikkje. Når avstanden passerer 1 km får ein så ein liten nedgang i forhold til brukarar, og

ein ny nedgang ved 2 km. 91% av dei som bur innanfor 1km oppgjev at dei er brukarar av Bymarka.

Ved avstand 1km – 2 km oppgjev 85% det same, og ved avstand meir enn 2 km er det 73% som

definerer seg som brukarar av Bymarka.

Men det å vere brukar av bymarka er jo nokså diffust. Ein analyse ut i frå bruksfrekvens gir meir

konkrete svar.

91,3 % 91,2 % 85,3 % 73,5 %

8,7 % 8,8 % 14,7 % 26,5 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

0-500m 0,5km - 1km

1km - 2km

Meir enn 2km

Ikkje-brukar

Brukar

92

5.5.2 Avstand og bruksfrekvens Analysane viser ein klår samanheng forhold til avstand til næraste turløype og bruksfrekvens.

0 - 0,5 km 0,6 - 1 km 1,1 – 2km Mer enn 2 km0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

5,6%

11,9% 12,5%

23,9%

4,0%

5,6%

9,6% 9,1%

27,0%

34,1%

32,7%

29,5%

23,8% 23,8%

27,9%

22,7%

19,4%

13,5%

8,7% 9,1%10,3%

7,9%

5,8%

1,1%

9,9%

3,2% 2,9%

4,5%

0 gongarLineær regresjon for 0 gongarMindre enn 1Lineær regresjon for Mindre enn 11 gongLineær regresjon for 1 gong2 gongarLineær regresjon for 2 gongar3 gongarLineær regresjon for 3 gongar4 eller 5 gongar Lineær regresjon for 4 eller 5 gongar 6 gongar el meirLineær regresjon for 6 gongar el meir

Figur 25: Bruksfrekvens innanfor dei ulike avstandane frå næraste turløype N = 570, p = 0,000.

Basert på spørsmåla ”Hvor langt fra nærmeste turløype bor du?” og ”Hvor ofte bruker du turløypene i ”Bymarka”?”

Hovudtendensen er at aktiviteten minkar med aukande avstand frå næraste turløype. Akkurat

det er kanskje ikkje så overraskande, men det spennande her er dei tydelege skilja.

Den mørkeblå søyla står for prosentdel 0-brukarar (brukar turløypene 0 gongar i veka), og viser

tydeleg viktige funn. Berre 6 % av dei som bur 500m eller nærare er såkalla 0-brukarar. Når avstanden

passerer 500m får ein, i samsvar med forsking knytt til bruk av grøntområde, ei dobling av denne

gruppa av 0-brukarar44. Som figuren viser, så vert 6 % til 12 % ved passering 500 m og opp til 2 km.

Når avstanden passerer 2 km ser ein ei ny dobling av ikkje-brukarar, frå 12 til 24%. Her er det altså

tydelege skiljer både ved 500 meter, 1 km og 2 km.

Noko av det same ser ein for bruksfrekvens mindre enn 1 gong i veka, den raude søyla. Også denne er

meir vanleg di lenger frå turløypene ein bur, men her er det ikkje eit like tydeleg hopp ved 500m. Her

44 Kvifor dette ikkje samsvarar med bruk/ikkje-bruk og avstand, kan eg ikkje forklare.

93

er gapet størst mellom 0,6 – 1km og 1,1 – 2km.

For bruksfrekvens 2 gongar i veka, verkar avstand ha mindre å seie. Her er prosentdelen nokså lik

innanfor alle avstandsinndelingane, og om ein ser på trendlinja på figuren, så er den bortimot flat. Om

ein ynskjer å bruke turløypene eit par dagar i veka, verkar det med andre ord å vere greit å flytte seg

eit par kilometer for å kome til løypa eller anlegget.

Men for meir høgfrekvent bruk verkar avstand spele ei større rolle igjen. 10 % av dei som bur innanfor

500m frå næraste turløype oppgir at dei brukar turløypene 6 gongar i veka eller meir. Når avstanden

vert lenger enn 500 m, men likevel innanfor 1 km, dalar denne prosentdelen til under ein tredjedel;

3,2% av dei som bur mellom 500m og 1 km frå næraste turløype oppgir den same bruksfrekvensen.

Det er så ein svak vidare nedgang innanfor 1 – 2 km, til 2,6%.

Noko som skil seg litt ut her, er at når avstanden passerer 2 km, er det faktisk heile 4,5% som oppgjev

den mest høgfrekvente bruken, noko som til ei viss grad bryt med mønsteret elles når det gjeld avstand

og bruk. Truleg er dette så sterkt motiverte brukarar at dei ville nytta friluftslivsanlegget ”uansett”,

utan at dataene kan seie noko om dette.

Også for bruksfrekvensen 4-5 gongar i veka er samanhengen mellom avstand og bruksfrekvens

tydeleg. Men for denne frekvensen er det ikkje det same «stupet» ved 500. Her er det jamnare nedgang

heile vegen, og om ein samanliknar dei som bur innanfor 500m og meir enn 2 km i frå, er det 10

gongar så mange av dei som bur nærast som brukar turløypene 4-5 gongar i veka, enn dei som bur

lenger enn 2 km vekke.

Det er altså eit markant skilje mellom dei som bur innanfor 500m , og dei som bur 600m – 1km

vekke frå næraste turløype, særskilt for kor vidt ein er såkalla nullbrukar eller ikkje og også for

bruk 4-5 gongar i veka.

94

5.5.3 Avstand og sosioøkonomiske faktorar, fysisk aktivitetsnivå og hindringar

Eit anna interessant moment i forhold til avstand, er om avstanden til næraste turløype har innverknad

på kor vidt respondenten er aktiv eller inaktiv. Analysen viste ingen signifikant samanheng for dette45.

Ut i frå dataene er det heller ikkje slik at oppleving av hindring er aukande med aukande avstand46.

Men kva med avstand og verknader av tiltak?

5.5.4 Avstand og verknader

Figur 26: Verknader av tilretteleggingstiltaka innanfor dei ulike avstandane frå næraste turløype. N=597, p=0,000.

Basert på spørsmåla ”Hvor langt fra nærmest turløype bor du?” og ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?”

Med tanke på tilretteleggingstiltak er det også interessant å sjå nærare på kor stor ”verknadsradius”

tiltaka har.

70 % av dei som bur innanfor 500m oppgjev auka bruk som følgje av tilretteleggingstiltaka og

merksemda rundt. Tilsvarande prosentdel for dei som bur mellom 500 og 1 km i frå er 60%. Her er det

altså ikkje så markante skiljer, men likevel ein nedgang på 10 %.

Når det gjeld auka bruk grunna tiltaka i seg sjølv, altså utanom det som handlar ommerksemd, ser ein

igjen hoppet ved 500m avstand, og eit nytt hopp når avstanden passerer 2km. Ser ein auken i bruk

grunna tilretteleggingstiltaka både direkte og indirekte totalt, er ikkje hoppet ved 500m like markant.

Her er skiljet tydelegare når ein passerer 2 km. Hovudtendensen er likevel at tilretteleggingstiltaka

har størst verknad innanfor 500m, utan at det er snakk om dramatiske skilnader.

45 Vedlegg 26: Avstand og aktivitetsnivå 46 Vedlegg 27: Avstand og oppleving av hindring

44,4 % 34,8 % 33,6 %

21,9 %

24,7 % 25,2 %

16,8 %

15,6 %

20,5 % 27,4 %

29,9 % 39,6 %

10,4 % 12,6 % 19,6 % 22,9 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

0-500m 0,5km - 1km

1km - 2km

Meir enn 2km

Usikker

Nei, inga betydning

Auka bruk grunna mediemerksemd

Ja, fører til auka bruk

95

5.5.5 Avstand, bruksfrekvens og verknad av tiltak med Øvre - og Nedre Hunstadmoen og den oppgraderte «Humørløypa» som døme Eg vil prøve å bruke eit konkret eksempel for å sjå på kva rolle avstand kan spele i forhold til bruk av

turløyper og verknader av tiltak. Eksemplet er henta frå to bydelar i Bodø, Øvre og Nedre

Hunstadmoen, og den oppgraderte Humørløypa. Det er viktig å merke seg at eg her har få

respondentar (14 og 29), men eg vil likevel hevde at ein kan sjå ein trend.

Humørløypa er ein 5,5km lang lysløype

frå Stille Dal og austover forbi Mørkved,

og det er tett busetnad langs det meste av

løypa (sjå figur 27). Oppgraderinga av

denne løypa var eit av dei første fullførte

tiltaka i STImuli-prosjektet, og stod

ferdig i oktober 2010. I motsetnad til

mange av dei andre tiltaka i prosjektet,

har altså Bodøværingane hatt relativt god

tid på seg til å ”prøve ut” den fornya

løypa før eg gjennomførte spørjeundersøkinga i november 2011. I arbeidet med Humørløypa grusa ein

opp 5,5 kilometer av den gamle lysløypa, i tillegg til å planere og utvide i ho i breidda. Prosjektleiar og

seksjonsleiar ved Kulturkontoret i Bodø kommune sa følgjande i eit intervju med Avisa Nordland i

samband med opninga: ”Nå slipper man å gå i slagstøver gjennom barmarkssesongen for løypa er

gruset og tåler mye mer. Det skal også mye mindre snø til for at vi kan kjøre opp løyper fordi

underlaget nå er slett”. (Pedersen 2010).

Humørløypa har som nemnt vorte både grusa, planert

og gjort breiare. I spørjeundersøkinga stilte eg

spørsmålet: ”Hva er din mening om følgende

gjennomførte og mulige tilretteleggingstiltak? Og

har/ville de hatt betydning for din bruk av

turløypene?”. I og med at det i samband med

Humørløypa er grusing og det å gjere turløypene

breiare som er mest aktuelt, har eg valt å bruke desse

to tiltaka som døme i samanlikninga mellom verknader av tiltaka for dei med adresse 8021 og 8019.

8021

8019

Figur 27: Oversiktsbilete over Øvre og Nedre Hunstadmoen

Figur 28: Postadresser Øvre og Nedre Hunstadmoen

96

På postadresse 8021 Øvre Hunstadmoen er det ingen som bur meir enn 500 m frå Humørløypa. På

postadresse 8019 Nedre Hunstadmoen bur dei fleste mellom ca 500m og 1 km frå Humørløypa (sjå

figur 28).

Ved spørsmålet ”Har grusing betydning for din bruk av løypene” er skilnadene mellom dei to

adressene er signifikante og store, og fordelinga vart sjåande slik ut :

Figur 29: Verknad av tiltaka for adressene 8019 og 8021. N=40(!), P=0,038

Basert på spørsmåla ”Hvor i Bodø bor du?” og ”(…) har/ville de [følgende gjennomførte og mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?”

Medan bortimot halvparten av dei som bur innanfor 500m oppgjev at grusinga vil føre til auka bruk.

Tilsvarande tal for dei som bur meir enn 500 m men likevel innanfor 1 km i frå, er 8 %. Ser ein på

svarfordelinga i forhold til at tiltaka ikkje har betyding, så er denne også tydeleg; 77 % av dei som bur

meir enn 500m i frå svarar at grusinga ikkje har betyding for bruken, medan 37 % av dei som bur

innanfor 500m-grensa meiner det same.47

Her må det dog leggast til at det truleg ikkje berre er avstand som spelar inn. Både sterkt trafikkerte

vegar og store høgdeskilnader kan vere hindringar for bruk (Folkehelseinstituttet 1997 / 2008), og for

å kome frå Nedre Hunstadmoen og opp til Humørløypa, møter ein begge desse hindringane. Rett nok

går det gangveg i tunell under den mest trafikkerte vegen, men vinterstid er det ikkje muleg å kome

seg opp i løypa med ski på føtene eller med pulk.

I eit tidlegare avsnitt var eg inne på avstand og bruksfrekvens, og har lyst å kome tilbake til det i

samband med dette dømet. Knytt til bruk i sommarhalvåret, har respondenten vorte spurt om ”Hvor 47 Ein bør også merke seg at 7 % meiner at grusinga vil føre til mindre bruk

7,7 %

48,1 %

0,0 %

7,4 % 76,9 %

37,0 %

15,4 % 7,4 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

8019 8021

Usikker

Inga betyding

Mindre bruk

Meir bruk

97

ofte bruker du lysløypa med utgangspunkt fra Mørkved/Hunstad/Stille Dal?” (som Humørløypa er ein

del av). Fordelinga for dei to adressene ser ein i figuren nedanfor.

Figur 30: Adressene 8019 og 8021 og bruk av lysløypa med utgangspunkt frå Mørkved / Hunstad / Stille Dal. N=43(!), P= 0,014 Basert på spørsmåla ”Hvor i Bodø bor du?” og ”Hvor ofte bruker du følgende områder i og ved Bodø i sommerhalvåret?”

Majoriteten av dei med adresse 8019 brukar denne løypa mindre enn 1 eller 1-6 gongar pr sesong.

Majoriteten av dei med adresse 8021 brukar denne løypa fleire gongar i veka. Men også svært mange

1-6 gongar pr sesong og 2-3 gongar pr mnd. Ingen med adresse 8019 brukar løypa fleire gongar i veka.

Trass at analysane byggjer på svært få respondentar, vil eg hevde at desse funna seier noko om kva

rolle avstand spekar for bruk og verknader av tiltak.

5.5.6 Oppsummering - Kva rolle spelar avstand? I dette avsnittet ynskte eg å finne svar på kva rolle avstand til næraste turløype spelar i forhold til om

folk er brukarar eller ikkje-brukarar av turløypene, bruksfrekvens, verknader av tiltaka og det generelle

aktivitetsnivået

I følgje mine analysar verkar ikkje avstand frå næraste turløype ha noko å seie for om ein er aktiv eller

inaktiv. Avstand til næraste turløype verkar heller ikkje å ha noko å seie for i kor stor grad ein generelt

kjenner seg hindra frå å bruke turløypene så mykje som ein skulle ynskje.

Når det gjeld avstand og bruk/ikkje-bruk og avstand og bruksfrekvens er det tydelege samanhengar.

Særleg er det eit sentralt funn at det går eit tydeleg skilje mellom dei som bur innanfor 500m frå

næraste turløype, og dei som bur 500 m – 1 km vekke.Ved 2 km går ei ny grense. Ikkje minst var dette

tydeleg for avstand og bruk/ikkje-bruk og avstand bruksfrekvens. Ut i frå analysane ser 500m avstand

0%

7% 7%

43% 43%

31%

3%

28% 28%

7%

0% 5%

10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

Fleire gongar i

veka

Om lag 1 gong i veka

2-3 gongar i

mnd

1-6 gongar

pr sesong

Mindre enn 1

gong pr sesong

8 019

8 021

98

ut til å ha mykje å seie for om ein er 0-brukar eller ikkje. Når avstanden passerte 500m fekk ein ei

dobling av 0-brukarar. Når avstanden passerer 2 km ser ein ei ny dobling av ikkje-brukarar. Når det

gjeld kva rolle avstand spelar i forhold til verknad av tiltaka, såg ein for verknad av tiltaket i seg sjølv,

noko av det same mønsteret som for avstand og bruksfrekvens, om enn med noko mindre markante

skiljer.

Når eitt av måla for STImuli-prosjektet er at ingen skal ha meir enn 500m avstand til næraste turløype,

så kan det altså lett forsvarast ut i frå undersøkinga eg har gjennomført. Desse funna samsvarar også at

analysen av verknader av enkelttiltak viste kortare avstand til turløypene var det enkelttiltaket med

størst verknad for flest.

6 Drøfting av friluftslivsanlegget i eit folkehelseperspektiv Er friluftslivsanlegget ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis ev forsterke dette gjennom tilrettelegging? I analysekapitlet tok eg utgangspunkt i fleire underproblemstillingar og skildra funna gjennom tabellar

og figurer, og sette også funna opp mot tidlegare forsking. Men det er også interessant å drøfte funna i

eit meir teoretisk perspektiv, og i dette kapittelet vil eg samle trådane frå analysekapitlet og drøfte

sjølve hovudproblemstillinga i lys av aktuell teori.

Drøftinga har eg med utgangspunkt i hovudproblemstillinga, valt å dele i to. I den første delen som eg

har kalla Friluftslivsanlegget og fremjing av folkehelse, drøftar eg kor vidt friluftslivsanlegget femner

”alle” og gjennom dette eventuelt yter til generell fysisk aktivitet og utjamning av sosiale skilnader i

helse. I den andre delen, kalla Forsterking av friluftslivsanlegget som arena for folkehelse, drøftar eg

korleis ein eventuelt kan auke denne generelle fysiske aktiviteten og også yte til utjamning av dei

sosiale ulikskapane i helse gjennom tilretteleggingstiltak.

I ei drøfting av kor vidt anlegget er for ”alle”, finn eg det føremålstenleg å drøfte kven brukaren og

ikkje-brukaren er i lys av teori der deltaking i friluftsliv vert sett på som ein funksjon av m.a. sosial og

kulturell bakgrunn. Dette har Bourdieu gjennom sin handlingsteori, gode reiskapar for. På bakgrunn av

dette vil eg så i lys av Bourdieu sin bruk av omgrepet reproduksjon av ulikskap, kort drøfte om

anlegget yter til utjamning av sosiale ulikskapar i helse .

Eit godt svar på den andre delen av problemstillinga; korleis ev. forsterke friluftslivsanlegget si rolle

som folkehelsearena gjennom tilrettelegging, krev etter mitt syn, at ein først ser nærare på

grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk av friluftslivsanlegget. For å få ei oversiktleg framstilling

av desse hindringane har eg valt å nytte meg av omgrepsapparatet i hinderteorien. Den

99

hinderteoretiske modellen er eit veleigna hjelpemiddel for deretter å kort drøfte tilretteleggingstiltak i

forhold til hindringane.

Trass at det til dels overlappar det føregåande, vil eg også sjå på grunngjevnader for ikkje (enno) meir

bruk i eit tidsgeografisk perspektiv. Dette både for å kunne samanlikne med eit anna studie, og fordi eg

vil nytte meg av tidsgeografien si forklaringskraft til å få ei forståing av korleis dynamikken mellom

ulike hindringar fungerer, og korleis desse legg føringar for menneskeleg aktivitet.

I siste del av drøftingskapitlet drøftar eg tilretteleggingstiltak og utjamning av sosiale skilnader i helse.

6.1 Friluftslivsanlegget og fremjing av folkehelse

6.1.1 Friluftslivsanlegget – ein arena for ”dei rike og dei spreke”? Spørsmålet i denne første delen av drøftinga er altså om friluftslivsanlegget først og fremst er ein arena

for dei rike og dei spreke, eller om der også er rom for dei med tynnare lommebøker og lite brukte

joggesko.

Ein veg å gå for å finne svar på dette, vil vere å sjå nærare på analysen av kven brukarane og ikkje-

brukarane av friluftslivsanlegget er, og til dels opplevinga av hindring for bruk. Med Bourdieu sitt

perspektiv vil kor vidt friluftslivsanlegget er for ”alle”, i stor grad vere eit spørsmål om kva kapitalar

tilgang til friluftslivsanlegget eventuelt ”krev”, og kven som sit inne med desse kapitalane. I tråd med

perspektivet eg har valt i oppgåva, vil drøftinga dreie seg om betydinga av sosioøkonomisk status og

aktivitetsnivå si rolle for bruken og ikkje-bruken av friluftslivsanlegget.

Betydinga av kapitalane inntekt, utdanning og ”fysisk aktiv” (helse) for deltaking

Funna i kapitlet ”Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget?” indikerte ved første

augekast at det trass stor prosentdel brukarar totalt sett, først og fremst var dei med høgst

sosioøkonomisk status; dei i dei høgste sosiale klassene, som i størst grad er brukarar av

friluftslivsanlegget. For inntekt og bruksfrekvens var det ikkje signifikante skilnader, medan dei med

høgst utdanning også hadde høgst bruksfrevens. For oppleving av hindring var det innanfor utdanning

ikkje signifikante skilnader. Men i forhold til inntekt viste analysen at dei med lægre inntekt i sterkare

grad enn dei med meir inntekt, kjende seg hindra frå å bruke turløypene så mykje som dei skulle

ynskje.

Dette tyder på at plasseringa i det sosiale rommet har ein viss innverknad på deltakinga i

friluftslivsanlegget; at friluftslivsanlegget i størst grad fungerer på dei dominerande gruppene sine

premissar. Den manglande signifikansen for sosioøkonomiske faktorar bruk / ikkje-bruk innanfor

100

aldersgruppa 40 – 59 år og den generelt høge deltakinga også blant dei frå dei lågare sosiale klassene

gjer at ein likevel kan moderere denne påstanden

Kva så med dei spreke? I Bourdieu sitt perspektiv vil dette, eit visst fysisk aktivitetsnivå, kunne sjåast

på som symbolsk kapital. I tillegg veit ein at dei i dei høgare sosiale klassene er meir aktive enn dei i

dei lågare. Den symbolske kapitalane fysisk aktiv / helse, kan følgjeleg også sjåast i samanheng med

plasseringa i det sosiale rommet.

I analysen var det ein heilt tydeleg samanheng mellom fysisk aktivitetsnivå og bruk av

friluftslivsanlegget. Sjølv om det her er ein heilt openbar høna-og-egget-problematikk, så gir funna

grunn til å hevde at om ein har ein aktiv livsstil, er sannsynet større for at ein er brukar av

friluftslivsanlegget. At dei inaktive i mykje større grad kjenner seg hindra frå å bruke turløypene så

mykje som dei skulle ynskje understøttar dette.

Men visse funn gir grunn til å nyansere dette biletet. Sjølv om at det kan sjå ut til denne symbolske

kapitalen, er eit pluss med tanke på deltaking, verkar det likevel ikkje vere eit avgjerande kriterium for

å bruke friluftslivsanlegget, då også ein god del av dei som vert definerte som inaktive, er brukarar av

friluftslivsanlegget. Å vere fysisk aktiv er altså ikkje eit ”krav” for å bruke friluftslivsanlegget, men

det er tydelegvis ein fordel. Ein må likevel ikkje gløyme den tidlegare nemnde utfordringa med

kausalretninga her; at ein ikkje veit om respondenten er aktiv fordi han brukar friluftslivsanlegget,

eller om han brukar friluftslivsanlegget fordi han er aktiv.

Denne til ei viss grad ”favoriseringa” av dei rike og dei spreke” i friluftslivsanlegget kan sjåast på som

ei konkretisering av Bourdieu sin påstand om at visse sosiale gode, som då her er friluftslivsanlegget,

ikkje er like tilgjengelege for alle sjølv om ein kanskje i utgangspunktet skulle tenkje det. Dette vil eg

prøve konkretisere i det følgjande.

Ein ser gjerne føre seg at det å rusle seg ein tur i friluftslivsanlegget krev så lite utstyr at ”kven som

helst” uansett inntekt vil ha råd til det. Men eit viktig moment når det gjeld Bourdieu sine tankeverkty,

er at kapital, habitus og felt må sjåast i relasjon til kvarandre, noko som kjem til uttrykk i

praksisformelen [kapital x habitus] + felt = praksis. Dette betyr m.a. at sjølv om ein finn skilnader i

bruk av friluftslivsanlegget ved å sjå på inntekt- og utdanningsnivå, så treng ikkje skilnadene ha

tilknyting til desse kapitalane direkte og åleine. Som praksisformelen viser til, så samverkar dei ulike

kapitalformene. Dette inneber m.a. at sjølv om den økonomiske kapitalen er den dominerande forma

101

og er avgjerande for rangeringa i det sosiale rommet (Bourdieu 1996 i Odden 2008:228), så kan det

truleg vere andre kapitalar i praksisformelen som er minst like avgjerande når det kjem til bruk av

friluftslivsanlegget. Esmark (2006:8) har hevda at utdanningssystemet sine seleksjonsprosessar er meir

knytt til kulturelle faktorar, enn økonomiske føresetnader i seg sjølv (Esmark 2006:8), og det same vil

truleg gjelde for bruken av friluftslivsanlegget.

Men kor vidt bodøværingen er brukar eller ikkje-brukar av friluftslivsanlegget vil ikkje berre vere styrt

av tilgangen på visse kapitalar, men også av habitus, som er kjernen i Bourdieu sin handlingsteori og

aktørforståing (Aakvaag 2008:160).

Betydinga av habitus for deltaking

På same tid som at habitus er styrande for kva me gjer, er den eit produkt av dei objektive levekåra og

sosiale forholda vedkomande lever under; den er både strukturerande og strukturert. Det er det siste eg

vil legge vekt på her, det Wilken kallar ”internaliseringen av de objektive strukturer” (Wilken

2008:36). Dette knytast til sosialisering, og det er ei drøfting av denne si betyding for bruken av

friluftslivsanlegget som er i fokus i det følgjande.

Habitus kan altså sjåast på som eit sett tillærte disposisjonar for å handle på bestemte måtar (Prieur

2006:39). Ein vert sosialiserte til vanar, preferansar, kulturelle koder og former for oppførsel. Reint

konkret vil dette bety at den enkelte sin habitus m.a. vil omfatte ei fortrulegheit med visse livsstilar og

aktivitetar, medan andre vil framstå som framande. Oppveksten spelar ei særleg sentral rolle i denne

tileigningsprosessen gjennom at den tidlege oppdraginga formar ein ”primær habitus” som ligg til

grunn for ”den efterfølgende konstitution af enhver anden habitus” (Bourdieu & Passeron 2006:65).

Grunnlaget for kva slags former for aktivitet ein vert fortruleg med vil altså verte lagt gjennom

deltaking i desse aktivitetane t.d. saman med familien i oppveksten (Odden 2008:228). Vi tileignar oss

ei forståing av kva som er bra og dårleg, rett og gale, muleg og umuleg, utan at det heilt klårt er ein

læringsprosess (Bourdieu 1979/84:475 i Wilken 2008:37).

I praksis vil dette kunne bety at sjølv om bruken av friluftslivsanlegget er gratis, så vil det ikkje

nødvendigvis bety at det innbyr til bruk for låginntektsgruppene. I lys av Bourdieu, vil sannsynet for

deltaking vere størst om ein er sosialiserte til aktiviteten som skal gå føre seg. Dette kan innebere at

sjølv om fotturar i skog og mark vert sett på som ein ”lågterskelaktivitet” (Rafoss og Breivik 2012)

som krev lite økonomiske ressursar, så er ikkje det nødvendigvis ein garanti for at ”alle” brukar

friluftslivsanlegget. Om aktiviteten anlegget innbyr til ”krev” ein viss kulturell kapital, habitus, så er

102

det viktig å ha merke seg at denne kapitalen ikkje er noko ein kan kjøpe for pengar eller få fordi det er

”gratis”; den er eit resultat av eit langvarig, tids- og ressurskrevjande arbeid (Esmark 2006:90). Ut i

frå dette kan ein altså tenkje at det ikkje er den økonomiske kapitalen, i seg sjølv som er avgjerande

for bruken av friluftslivsanlegget, men eventuelt ”manglande” kultur for denne type aktivitet i

låginntektsgruppa.

Som eg var inne på lenger framme, overførast i familien kapital og habitus effektivt og nærast

automatisk frå den eine generasjonen til den neste. I alle daglegdagse rutinar vert borna systematisk og

meir eller mindre medvite, innprenta foreldra sin kultur (Esmark 2006:89ff). Knytt til fysisk aktivitet

og deltaking i friluftslivsanlegget betyr dette at brukaren og ikkje-brukaren vil vere påverka av

foreldra sine helsevanar (Breivik mfl. 2011, Dibsdall mfl. 2003, Jiménez-Pavón mfl. 2012, Verloigne

mfl. 2012 i Samdal m.fl 2012:34). Når ein ser samanfall mellom deltaking i friluftslivsanlegget og

sosial klasse, så kan dette ha samanheng med at stimulering av ungane sin motivasjon for ”sunne"

levevanar som t.d. fysisk aktivitet heng saman med foreldra sitt utdanningsnivå, og har høgare

prioritering i dei øvre sosiale laga. (Goodman mfl. 2007 i Samdal m.fl 2012). I og med at gode

(helse)vanar med mykje fysisk aktivitet i oppveksten mest sannsynleg har samanheng med ein fysisk

aktiv livsstil i vaksen alder (Mjaavatn og Fjørtoft 2008), vil denne sosialiseringa til fysisk aktivitet

også ha innverknad på om ein vert brukar eller ikkje i vaksen alder.

Sosioøkonomiske skilnader i bruken av friluftslivsanlegget kan også ha samanheng med den

mangslungne bruken det opnar opp for. Friluftslivsanlegget eg har sett på har kilometervis av

lysløyper. Anlegget innbyr med det, ikkje berre til enkle fotturar som gjerne har ein brei brukarprofil,

men også til meir utstyrskrevjande aktivitetar som t.d. langrenn, sykling og jogging der ein finn andre

bruksmønster (Breivik og Rafoss 2012, Vaage 2004:13, Breivik 2013:84). Denne typen aktivitetar

”krev” andre typar kapital og også ein annan habitus. Det vert hevda at sosial bakgrunn har stor

innverknad på val av friluftslivsaktivitet (Odden 2008:13), og at skilnadene aukar med aukande krav

til ferdigheiter, utstyr og reiser (Odden 2008:123). Følgjeleg vil skilnadene vere mindre innanfor lett

tilgjengelege aktivitetar som t.d. fotturar, enn for meir krevjande aktivitetar (Odden 2008:123). Når

langrenn i større grad er dominert av dei høgare sosiale klassene (Vaage 2004:13), kan dette då truleg

ha samanheng med at færre er oppvaksne med denne type aktivitet (habitus), og langrennsutstyret er

også relativt dyrt og krev ein viss økonomisk kapital og kunnskap / kompetanse.

På den andre sida vil eg hevde at betydinga av habitus, då særleg med tanke på sosialisering, også kan

vere ein fordel for friluftslivsanlegget som arena for fremjing av folkehelse. Odden (2008:256) har

103

hevda at dei fleste nordmenn som har vakse opp etter krigen truleg har fått ei viss sosialisering til

fotturar, som vil dekke ein god del av det som går føre seg i friluftslivsanlegget. Han skriv:

I utgangspunktet var fotturer knyttet opp mot de øvrige sosiale samfunnslag og

representerte et estetiserende og romantisk natursyn. I løpet av 1900-tallet ble

imidlertid aktiviteten utbredt innen alle sosiale lag, og de fleste nordmenn som

har vokst opp etter krigen har trolig fått en viss sosialisering til fotturer enten

gjennom familie eller skole. Et mulig unntak er eldre mennesker som er knyttet til

primærnæringene, hvor et mer tradisjonelt og nytteorientert perspektiv på naturen

har stått sterkt. (Odden 2008:256)

Dette rimar med min analyse som viste at det for aldersgruppa 40 – 59 ikkje var signifikante skilnader

i forhold til sosioøkonomisk status og bruk.

At Odden (2008:256) tek med ”eldre mennesker som er knyttet til primærnæringene” som eit unntak i

samband med denne sosialiseringa, stemmer også godt overens med mine funn. For aldersgruppa 60 +

var dei i dei øvre sosiale laga i større grad brukarar enn dei i dei nedre, og eit fleirtal av denne

aldersgruppa vil truleg ha eller ha hatt tilknyting til primærnæringane, og dermed då i mindre grad ha

vorte ”sosialiserte” til friluftslivsaktiviteten fotturar. På 40 – 50-talet då ein del av denne gruppa voks

opp, var nok fleire Bodøværingar knytt til primærnæringa enn i dag (www.bodohistorie.no).

På sett og vis står friluftslivsanlegget, slik eg ser det, litt i ei særstilling i forhold til mange andre

aktivitetsanlegg med tanke på sosialisering og habitus. Aktivitetsmulegheitene i friluftslivsanlegget

spenner frå ”fotturar i skog mark” til trail-running, frå transport til kontemplasjon, og frå bærplukking

til downhill-sykling. Eg vil hevde at dette yter til at ”uansett” kva friluftslivstradisjon ein er sosialisert

inn i, så vil ein i prinsippet kunne drive ”si” form for friluftsliv og fysisk aktivitet i friluftslivsanlegget.

Men sjølv om friluftslivsanlegget har stor oppslutnad i også blant dei med lågare inntekt og utdanning

og dei inaktive, viser det seg likevel at sosioøkonomisk status og fysisk aktivitetsnivå har ei viss

betyding for bruken av anlegget. Vil det bety at friluftslivsanlegget føyer seg inn i rekka av tiltak som

gjer at dei sosiale skilnadene aukar i staden for å verte reduserte? Dette ser eg nærare på i det

følgjande.

104

6.1.2 Rikare rike og sprekare spreke? Eg har vore inne på at det vert hevda at mange verkemiddel som i dag vert nytta for å stimulere til

meir aktivitet i befolkninga fører til at desse sosiale helseskilnadene aukar i staden for å verte reduserte

(Breivik og Rafoss 2012). Kva så med friluftslivsanlegget? Vil ei satsing på denne typen anlegg føre til

at dei rikare vert rikare og dei sprekare vert sprekare, eller til utjamning?

Dei generelle kapitalane, økonomisk og kulturell (og sosial) kapital, har først og fremst betyding for

posisjonane i det sosiale romet (Aakvaag 2008:155). Denne plasseringa i det sosiale romet har ikkje

direkte betyding i eit folkehelsefokus; folkehelsearbeid handlar ikkje om å jamne ut sosioøkonomiske

skilnader i seg sjølv. Men når ein veit at fysisk aktivitet har samanheng med sosial klasse og at sosial

posisjon påverkar helsa i større grad enn helsa påverkar den sosiale posisjonen (Helse- og

omsorgsdepartementet, 2012/2013:14), vert også det sosiale rommet og den sosiale reproduksjonen av

ulikskap ein sentral faktor i eit folkehelseperspektiv.

Sjølv om analysane viser at også ein stor del av dei frå dei lægre sosioøkonomiske klassene er brukarar

av friluftslivsanlegget, og at det ikkje er signifikante skilnader i forhold til sosioøkonomisk status og

bruk innanfor aldersgruppa 40 – 59 år, så er tendensen likevel datasettet under eitt at det i størst grad

er dei får dei øvre sosiale laga som er brukarar av friluftslivsanlegget. Mykje av det same såg ein for

aktivitetsnivå og bruk. Sjølv om også størstedelen av dei inaktive i større eller mindre grad er brukarar,

er det i størst grad dei aktive som nyttar seg av friluftslivsanlegget. Betyr dette at friluftslivsanlegget

yter til ”rikare rike” og ”sprekare spreke”? Statistisk sett har dei med mest sosioøkonomisk kapital

også best helse, og eg vel difor å sjå på dei ”rike” og dei ”spreke” under eitt.

I lys av Bourdieu vil kor vidt aktøren er brukar eller ikkje-brukar vere styrt av overindividuelle

strukturar som plassering i det sosiale rommet og ”spelereglane”og verdsetjingsformene i felta

friluftslivsanlegget representerar. Kor vidt ”spelereglane” først og fremst er på dei dominerande

klassene sine premissar eller ikkje, vil vere avgjerande for i kor stor grad anlegget er for ”alle”. At det i

størst grad er dei rikaste og sprekaste som nyttar seg friluftslivsanlegget, kan dette tyde på at det skjer

ei slik ”favorisering”.

Om det er slik at dei i dei øvre sosiale laga vert ”favoriserte” i friluftslivsanlegget, vil det yte til at det

skjer ein sosial og kulturell reproduksjon av ulikskapar i friluftslivsanlegget. Men som eg også har lagt

vekt på tidlegare, så må ein for det første ha i bakhovudet at også ein stor del av dei med lægre inntekt

105

og utdanning og dei inaktive er brukarar av anlegget. Ein må også hugse på den manglande

signifikante skilnaden innanfor aldersgruppa 40 – 59 år. Dette er argument for at friluftslivsanlegget

likevel er ein eigna arena for fremjing av folkehelse.

Eit viktig spørsmål vert uansett korleis ein skal gå fram for å auke den generelle aktiviteten i

friluftslivsanlegget, og også i sterkare grad yte til utjamning av dei sosiale ulikskapane i helse. Eit svar

på dette vil eg i lys av hinderteori og tidsgeografi, arbeide mot i følgjande avsnitt.

6.2 Forsterking av friluftslivsanlegget som arena for folkehelse Eit sentralt spørsmål når det gjeld å forsterke friluftslivsanlegget som arena for fremjinga av folkehelse

er korleis ein kan auke den fysiske aktiviteten blant folk flest og også få til ei utjamning av dei sosiale

skilnadene innanfor dette. Målet med tilrettelegging vil sjølvsagt då kunne vere, som i STImuli-

prosjektet, å få fleire til å gå meir. I tillegg vil det også vere eit poeng at det blant desse ”fleire” er flest

muleg inaktive.

Om ein skal lukkas i dette, vil det etter mitt syn, vere viktig å kartlegge hindringar for bruk, for så å

gjennom kunnskap om dette, satse på tilretteleggingstiltak for å i størst muleg grad redusere eller

eliminere desse. Det vil då i tillegg til å sjå på hindringar og verknader av tiltak for ”folk flest” vere eit

poeng å særskilt legge vekt på dei viktigaste målgruppene, t.d. dei inaktive, sine opplevingar i forhold

til dette.

Sjølv om det sjølvsagt hadde vore ynskjeleg, er det nok ei bortimot umuleg oppgåve å fange inn alle

faktorar for manglande deltaking, og gjennom det kome med ei komplett oppskrift på korleis forsterke

tilrettelegginga i eit folkehelseperspektiv. Eg håpar likevel at denne drøftinga vil kunne gi nokre

peikepinnar.

6.2.1 Korleis få fleire til å gå meir?

Hindringar, tiltak og verknader i eit hinderteoretisk perspektiv Ut i frå hinderteori kan ein sjå føre seg deltaking som ein prosess der individet på vegen fram mot

deltaking må overvinne tre typar hindringar; intrapersonlege, interpersonlege og strukturelle

hindringar, i nemnde rekkjefølgje.

Figuren nedanfor illustrerar dei mest vektlagde hindringane i min analyse basert på respondentane

106

totalt og for utvalde undergrupper, sortert i eit hinderteoretisk perspektiv48. Figuren er basert på

Jackson, Crawford og Godbey (i Emmelin 2010) sin modell for hindringar; den same som eg

presenterte i teorikapitlet.

Med tanke på tilrettelegging for fremjing av friluftslivsanlegget si rolle i folkehelsearbeidet, vil det

vere nødvendig å tenke tilrettelegging på alle nivå, og med utgangspunkt i denne modellen må ein

starte med å eliminerer hindringane som påverkar preferansane, dei intrapersonlege hindringane, før

ein kan gå vidare til neste. Dette kan vere utfordrande då det ikkje er alle hindringar det er like lett å

redusere / eliminere med konkrete fysiske tiltak, som gjerne er det ein tyr til, og som også er

hovudfokuset mitt her. Eg vil likevel ta utgangspunkt i denne modellen, og skildre hindringar,

tilretteleggingstiltak og verknader med utgangspunkt i den.

Det er små skilnader mellom dei ulike gruppene i forhold til kva dei opplever som hindringar. Den

einaste gruppa som har to hindringar som ingen andre har er ikkje-brukarane. Denne gruppa vil eg

difor sjå på spesifikt. Hindringar, tiltak og verknader for dei andre gruppene vil eg så drøfte samla,

48 Men her er det viktig å merke seg at ei kartlegging som dette i stor grad er etter prinsippet ”som man roper i skogen får man svar”. Når respondentane har svart, så er det ut i frå ei ferdig oppsett liste over alternativ basert på tidlegare forsking. Sjølv om det var ei opa linje for fylle inn andre hindringar, vil desse fort kome for kort når eg her berre plukkar ut dei mest frekvente hindringane.

Interpersonelt samsvar

Bruk av friluftslivs- anlegget

Preferansar for friluftsliv

Intrapersonlege hindringar - manglande kunnskap/kompetanse - mangel på ork/overskot

Strukturelle hindringar - mangel på tid - familiesituasjon/ omsorgsoppgåver - dårleg ver -for lite tilrettelagt for fotturar vinterstid - for lite info

Interpersonlege hindringar - mangel på turkamerat

Motivasjon -”Jeg syns jeg er der ofte nok” -”Jeg drar andre steder

107

med utgangspunkt i hindringane.

Ikkje-brukarane, hindringar, tilretteleggingstiltak og verknader Med utgangspunkt i den hinderteoretiske modellen, er dei intrapersonlege hindringane dei første ein

må ”overvinne” på vegen mot deltaking. To av dei fem hindringane ikkje-brukaren legg vekt på, er i

denne kategorien; manglande kunnskap / kompetanse og at det er for slitsamt / orkar ikkje. At det er

ikkje-brukarane og berre dei, som har desse som to av dei fem viktigaste hindringane, understøttar

”logikken” i den hinderteoretiske modellen. Dei andre, som då allereie i større eller mindre grad nyttar

seg av friluftslivsanlegget, vil allereie ha kome seg forbi eller ikkje kjent på desse hindringane. Når det

er sagt, så hang i spørjeundersøkinga manglande kunnskap / kompetanse saman med manglande

informasjon. Begge har utspring i påstanden ”Det er ikke god nok informasjon om området / Jeg vet

ikke nok om mulighetene til å gå tur der”, noko som gjer det umuleg å vite om respondenten siktar til

det eine eller andre i svaret. På den andre sida er dette for faktorar med sterk samanheng, då ein måte å

opparbeide seg kunnskap på, er gjennom informasjon.

Også mangel på motivasjon bremsar prosessen mot deltaking på eit tidleg stadium ut i frå den

hinderteoretiske modellen. Når ikkje-brukarane legg vekt på ”Jeg drar andre steder” og ”Jeg er der

ofte nok”, som i dette perspektivet kan sjåast på som manglande motivasjon, understrekar at ikkje-

brukarane si deltaking vert hindra på eit tidleg stadium. Kva konsekvensar får så dette for

tilrettelegging for å få fleire til å gå meir?

Om folk ikkje er motiverte for å bruke friluftslivsanlegget, vil det i følgje Aas og Vorkinn (i

Kaltenborn og Vorkinn1993:134) vere lite hensiktsmessig å fokusere på tilrettelegging av områder,

iallfall i første omgang. Dei hevdar at det i slike tilfelle verkar det å satse på tiltak som rettar seg mot å

skape ein etterspørsel, dvs å motivere, gi kunnskap og informasjon, å kunne ha eit større potensiale

enn å auke tilbodet. Dette stemmer også veldig godt overeins med mine funn i forhold til

bruksfrekvens og verknader av tiltak. I den analysen kom det tydeleg fram at for 0-brukarane (altså

tilsvarande ikkje-brukarane) og også dei med bruksfrekvens mindre enn 1 gong i veka, så var

informasjon av dobbelt så stor betyding for auka bruk som for tiltaka i seg sjølv. Dette er særleg viktig

å merke seg, også fordi informasjonstiltak er noko som kan gjennomførast utan store fysiske inngrep,

som vil vere eit pluss i t.d. eit miljø- og naturopplevingsperspektiv.

Ikkje-brukaren si femte hindring, mangel på turkamerat, er av interpersonleg art, og heller ikkje den

lettaste å gjere noko med gjennom fysisk tilrettelegging.

Kva legg så ikkje-brukaren vekt på av dei gjennomførte tilretteleggingstiltaka? Sjølv om det berre er

108

17 % som hevdar at det vil føre til auka bruk, så er kortare avstand det tiltaket med størst oppslutnad.

Om ein skal sjå dette i samband med hindringane, så kanskje dette kan redusere hindringa at det er for

slitsamt / at ein ikkje orkar. Det nest mest vektlagde tiltaket, skilting, vil truleg kunne redusere ikkje-

brukaren si einaste strukturelle hindring; mangel på informasjon. Spørsmålet er om det er nok for å få

ikkje-brukaren ut i anlegget.

Kva så med dei andre gruppene og resten av dei vektlagde hindringane?

Mangel på turkamerat Eg var inne på at det berre var ikkje-brukarane som la vekt på intrapersonlege hindringar. Neste

gruppe av hindringar langs vegen til deltaking, er interpersonlege hindringar som er relaterte til sosiale

kontaktar med andre menneske. Alle gruppene i undersøkinga har mangel på turkamerat blant sine fem

mest vektlagde hindringar, noko som gjer denne hindringa særleg viktig å ta tak i med tanke på å få

fleire til å gå meir.

Men heller ikkje hindringar på dette nivået er det lettaste å gjere noko med med fysisk tilrettelegging.

Om ein er avhengig av å ha med seg nokon på tur, så er det det same kor mange kilometer ein har laga

til med grusa løyper og lys; andre moment enn den fysiske tilrettelegginga er minst like viktig.

Tilretteleggingstiltak i forhold til dette er truleg enklast å få til på kommunal- eller organisasjonsnivå,

gjennom t.d. organisert turgåing i friluftslivsanlegget. Men tiltak som den etter kvart så kjende klubben

”Tjukkasgjengen” (Theisen, ukjent årstal) viser at det også går an å ordne seg ”turkameratar” på privat

initiativ.

Om så dei intra- og interpersonlege hindra er overvunne, kan ein ut i frå hinderteorien verte stoppa av

strukturelle hindringar. Om ein skal tenkje tilrettelegging på eit konkret fysisk nivå der det først og

fremst er fokus på tilrettelegging i forhold til ein samla folkesetnad og enkelte grupper, er det truleg

dei strukturelle hindringane det vil vere mest konkret å ta tak i.

Tidsklemma, mangel på informasjon og andre strukturelle hindringar Tid, eller rettare sagt, mangel på tid, er i samsvar med tidlegare forsking (m.a. Rafoss og Breivik

2012) ei mykje vektlagd hindringa i undersøkinga. Det er nok ikkje til å stikke under ein stol at det å

skulde på tidsmangel for mange av oss berre er eit ”deksel” for eigentleg andre meir eller mindre

medvitne grunnar til å ikkje kome seg ut. Men mangel på tid er nok likevel eit reelt nok hinder til at

ein ikkje berre kan ”føyse” det vekk. Også dette er ei hindringa som alle har med blant sine fem

viktigaste hindringane, og om ein finn eit tiltak for å redusere denne strukturelle hindringa, kan det

109

verte mange som går meir.. Tid som hindring vil eg kome tilbake til i samband med det tidsgeografiske

perspektivet.

Familiesituasjon / omsorgsoppgåver er ei anna strukturell hindring. Det er dei potensielt aktive som

legg vekt på denne hindringa. Eg har ikkje gjort nærare analysar på kven dette er, men om det t.d. er

småbarnsforeldre, kan truleg eit tiltak for å kome problematikken i møte vere å legge til rette for at ein

kan ta med seg omsorgsoppgåver som barnepass / trilling ut i anlegget. Grusing gjer det også meir

aktuelt å ta med seg vesletutta på sykkeltur i anlegget. I analysen hevda 36 % av Bodøværingane at

grusing vil føre til auka bruk.

For dei med låg inntekt og dei inaktive er også dårleg ver blant dei fem mest vektlagde hindringane.

Sjølve veret er det vanskeleg å gjere noko med, men ei form for tilrettelegging som truleg kan redusere

konsekvensane av det, er grusing. Det regnar ein del i kystbyen Bodø, noko som fort fører til våte,

gjørmete og sleipe stiar. Ved grusing vert stiane tørrare, og dette kan, som det vart sagt i samband med

opninga den ny-grusa Humør-løypa, yte til at ein slepp å gå i slagstøvlar gjennom barmarkssesongen

(Pedersen 2010). Truleg vil dette vere positivt for mange. At låginntektsgruppa, som er den gruppa

som legg mest vekt på veret som ei hindring, også ser på grusing som det viktigaste tiltaket, kan

understøtte at grusing kan kompensere for konsekvensar av dårleg ver.

Det kanskje mest spennande funnet når det gjeld strukturelle hindringar er den sterke vektlegginga av

for lite tilrettelegging for fotturar vinterstid. For dei med lågast inntekt er dette den viktigaste

hindringa, og alle gruppene eg har sett på, har denne hindringa med blant sine tre viktigaste. Mange av

oss gler oss til snøen legg seg og trakkemaskinene startar opp og trakkar flotte skiløyper. Men i eit

folkehelseperspektiv er dette truleg ikkje berre bra. Det er nok fleire fotgjengarar enn skigåarar, og når

skilt viser til at løypene berre er for skigåarar, ekskluderer dette ei nokså stor brukargruppe som ikkje

så ivrige på ski. Når ein i tillegg veit at hovudvekta av langrennsløparane er frå dei høgare sosiale

klassene, kan det truleg i eit folkehelseperspektiv løne seg å tenke på alternative løysingar for å gjere

det muleg med fotturar også vinterstid. Eit funn som både understøttar denne hindringa og samstundes

gir ein tydeleg peikepinn på eit effektivt tiltak for å redusere denne, er den store oppslutnaden om det

”mulege” tiltaket brøyting av turløyper vinterstid. Tilrettelegging for fotturar i turløypene vinterstid

vart gjennomført i Bymarka i Bodø i etterkant av denne undersøkinga49. Data på resultat av dette har

eg dessverre ikkje, men eit lesarinnlegg i Avisa Nordland viste at iallfall ikkje alle var like fornøgde

med tiltaket. Få dagar etter oppstarten av det nye tiltaket kunne ein lese følgjande i avisa: ”De som har 49 Vedlegg 25 Avisa Nordland 02.02.13

110

lagt opp til fotgjengere nå kan bruke HALVE lysløypa til å gå til fots i, burde skjemmes. Det neste blir

vel at et par av kjørefeltene inn til sentrum blir omgjort til gang- og sykkelsti! Hilsen forbannet

skiløper” (NN, Avisa Nordland 07.02.13) .Kor representativt denne ytringa er for bodøværingen, veit

eg ikkje.

Eg var inne på at ikkje-brukarane var den einaste gruppa som hadde for lite kunnskap / informasjon

med blant sine fem viktigaste hindringar. Eg finn det likevel verdt å nemne at også 27 % av dei

potensielt aktive la vekt på denne hindringa, utan at det var med på ”topp fem”-lista. Også omlag 20 %

av dei inaktive, låginntektsgruppa og dei lågfrekvente brukarane la vekt på denne hindringa.

Med tanke på auka informasjon har ein i STImuli-prosjektet m.a. satsa ein del på skilting og

informasjonstavler. Skilting viste seg i følgje analysen min å vere det enkelttiltaket i prosjektet med

nest størst verknad, og for dei to lågaste inntektsgruppene var dette det tiltaket med størst verknad. For

dei nemnde ikkje-brukarane var det 15 % som hevda at skilting ville føre til auka bruk, noko som trass

lav prosent, faktisk var det tiltaket med nest mest oppslutnad i denne gruppa. Skiltinga var det tredje

viktigaste tiltaket for dei potensielt aktive; 39 % hevda at skiltinga vil føre til auka bruk.

Eit anna tiltak i STImuli-prosjektet med tanke på informasjon og kunnskapsauking, er turkort med kart

og enkel skriftleg ruteskildring som har vorte lagt ut i fleire butikkar i tillegg til å verte sende ut i

posten. 40 % av dei potensielt aktive, som også følte for lite info/manglande kunnskap, hevda at kart /

turkort fører til auka bruk. Dette tiltaket var det nest viktigaste for denne gruppa, og ser ut til å yte til å

få fleire potensielt aktive ut på tur. (Dessverre var ikkje dette tiltaket sett i verk for fullt då eg

gjennomførte mi spørjeundersøking, og eg har difor ikkje gode data på kor vidt dette har hatt verknad

for denne gruppa eller ikkje). For å auke informasjonsnivået har det også vore mange avisoppslag og

laga og sendt ut ei eiga informasjonsavis knytt til tiltaka i prosjektet50. Sistnemnde også i etterkant av

mi undersøking.

Slike informasjonstiltak vil for så vidt vere tiltak på det strukturelle nivået, men når Gåsdal (1995:22)

påpeikar at ein her er på veg over til meir mentale, intrapersonlege nivået viser det til at respondenten

sjølvsagt også har eit ”ansvar” for å setje seg inn i det som fins av tilgjengeleg informasjon. Eg vil

hevde at ei utfordring knytt til informasjonstiltak kan vere at om dei som burde vere meir fysisk aktive

ikkje føler at denne informasjonen er noko som vedrører eller interesser dei, vil den truleg heller ikkje

50 Vedlegg 28: Informasjonsavis

111

nå fram. Det hjelp ikkje å sende ut informasjonsavis om ikkje mottakaren les ho, og heller ikkje legge

ut turkort i butikken om ikkje ein plukkar dei med seg heim, eller i det minste kikar på dei.

”Jeg syns eg er der ofte nok”, ”Jeg drar andre steder” og betydinga av motivasjon Eg har vore inne på at kor vidt manglande motivasjon kan definerast som eit hinder kan diskuterast

(Godbey 1985, Jackson 1988 i Aas og Vorkinn 1993:128). Eg vil uansett kort nemne desse

hindringane/grunngjevnadene også.

Dei lågfrekvente brukarane har ”Jeg syns eg er der ofte nok” som fjerde viktigaste grunngjevnad.

Brukarane har dette som viktigaste grunngjevnad for ikkje meir bruk. For nokon kan dette vere reelt

nok; at dei faktisk er der ofte nok for å vere fysisk aktive. Andre burde truleg vere oftare i

friluftslivsanlegget for å oppnå høg nok grad av fysisk aktivitet. I eit hinderteoretisk perspektiv kan ein

forklare grunngjevnaden ”Jeg syns jeg er der ofte nok” med manglande motivasjon. For med

bakgrunn i tanken om ein rasjonell aktør, burde dei jo ynskje å vere der meir... Men ved å sjå på

manglande motivasjon som hinder, impliserer ein i praksis at alle i utgangspunktet er motiverte for å

som i dette høvet, bruke turløypene, og ein slik ”påstand” kan det, som eg var inne på i teorikapitlet,

sjølvsagt stillast spørsmål ved. Sjølv om det hadde vore interessant å gå djupare inn i

motivasjonsfaktoren, har eg av avgrensingsårsaker valt å ikkje gjere det.

Den mest vektlagde grunngjevnaden eller hindringa for flest av gruppene var ”Jeg drar andre steder”.

Kampen om folk si tid og interesse kjem eg tilbake til i samband med det tidsgeografiske perspektivet,

og nøyer meg her med å føreslå at også denne grunngjevnaden i eit hinderteoretisk perspektiv kan

forklarast med manglande motivasjon.

Med bakgrunn i desse motivasjonsbaserte hindringane får eg lyst å kaste inn ein brannfakkel inspirert

av Aas og Vorkinn (Kaltenborn og Vorkinn1993:135), og stille spørsmålet om friluftslivsutøving har

så stor nytteverdi for både samfunnet og det enkelte individ at tilretteleggingsarbeidet bør ha som mål

at alle bør utøve det, og så mykje som muleg? Etter å no ha teke utgangspunkt i at me alle ”eigentleg”

ynskjer å delta i friluftsliv og burde bruke friluftslivsanlegget mest muleg, får eg lyst til å i likskap

med Aas og Vorkinn sitere Goodale og Witt (1989, i Kaltenborn og Vorkinn 1993:135):

Vårt samfunns fokusering på tiden og den opplevde tidsnøden synes å reflektere en

uklar tro på at alle bør gjøre alt, eller i det minste prøve: Noe deltakelse er betre enn

ingenting, og mer deltakelse er bedre enn lite. … Økt deltakelse i ulike aktiviteter vil

ikke nødvendigvis være et universalmiddel eller engang en forbedring i en kultur hvor

112

høyt tempo, stress og overbelastning allerede synes å ha overskredet grensene for

velvære for mange. Kanskje kan nedtrapping eller la være å utøve en del

aktiviteter være bedre for enkelte. (Goodale og Witt i Kaltenborg og Vorkinn 1993:135)

Meininga er ikkje no å forkaste betydinga av mine funn knytt til hindringar, verknader og tiltak i eit

hinderteoretisk perspektiv, men det er nyttig å av og til kike opp frå analysen og sjå funna og drøftinga

i eit vidare perspektiv.

Om ein likevel vel å sjå på grunngjevnadene ”Jeg syns eg er der ofte nok” og ”Jeg drar andre steder”

som hindringar, vil dette i tilretteleggingssamanheng i prinsippet bety at ein må gjere turløypene meir

attraktive som ”reisemål” enn ”andre steder” og sørgje for at dei det gjeld får lyst til å bruke anlegget

(enno) meir.. Men ovanfor dei som ikkje etterspør friluftsliv, har truleg tiltak som rettar seg mot å

skape ein etterspørsel, dvs å motivere, gi kunnskap og informasjon, å kunne ha eit større potensiale

enn å auke tilbodet. Å påverke dei som ikkje er motiverte for å utøve friluftsliv kan uansett vere

vanskeleg (Kaltenborn og Vorkinn 1993:134). Som Aas og Vorkinn (i Kaltenborn og Vorkinn

1993:129) ytrar, hjelp det lite med fysiske tiltak ute i friluftsområda om hindringane er i folk sin

hovud.

Frå å no ha kategorisert og drøfta hindringar og verknader med hinderteoretiske briller, vil eg vende

meg til tidsgeografien, og la denne teorien utdjupe nokre relevante funn i analysen. Trass ei viss

overlapping med det hinderteoretiske perspektivet, vil eg også heilt kort sjå på det som i tidsgeografien

vert kalla restriksjonar i forhold til bruk av friluftslivsanlegget, hovudsakleg då for å samanlikne med

tidlegare forsking på området.

Deltaking og tilrettelegging i eit tidsgeografisk perspektiv Som nemnt innleiingsvis i drøftingskapitlet, vil eg først og fremst nytte tidsgeografien til å forklare og

forstå korleis individa sine mulegheiter til å gjennomføre prosjekt i eit gitt tidsrom vert avgrensa, og

kva som skjer med bruken av friluftslivsanlegget om det oppstår tekniske endringar i form av

tilretteleggingstiltak.

Korleis vert individa sine mulegheiter til å gjennomføre prosjektet ”bruk av friluftslivsanlegget” avgrensa? Kva som hindrar Bodøværingane frå å bruke turløypene så mykje som dei skulle ynskje, gav eg ei

oversikt over i eit hinderteoretisk perspektiv i førre avsnitt. Eg vil difor ikkje gå i detalj på dei enkelte

hindringane her, men i hovudsak berre drøfte nokre kapasitets-, koplings- og styringsrestriksjonar i

min analyse i forhold til tidlegare forsking knytt til fotturar i skog og mark.

113

Eg var i drøftinga av bruken og ikkje-bruken av friluftslivsanlegget inne på at friluftslivsanlegget til

dels ser ut til å ha ein annan brukarprofil enn fotturar i skog og mark. Drøftinga nedanfor vil også

kunne utdjupe dette.

Alf Odden, som m.a. har forska ein del på deltaking i ulike friluftslivsaktivitetar, har i si

doktoravhandling m.a. sett nærare på oppslutnaden kring fotturar, med kortare fotturar som den

dominerande turforma. Slik eg ser det, vil dette i ei viss grad ha samanfall med den aktiviteten som

skjer i friluftslivsanlegget, sjølv om der likevel også er eit viktig skilje, som eg skal kome tilbake til.

Odden hevdar i si avhandling at det er få trekk ved fotturane som gir grunnlag for store hindringar for

utøvinga, og ”konkluderer” med at tidsgeografien sine kapasitets-, koplings- eller styringsrestriksjonar

ikkje er særleg framtredande når det gjeld denne type friluftslivsaktivitet. Han grunngjev dette ved at

det ofte fins turområde nær der folk bur, at det ikkje er nødvendig å vere i god form, beherske spesielle

dugleikar eller måtte bere store økonomiske utlegg til utstyr og transport. Han skriv vidare at

aktiviteten fint kan utøvast åleine om ein ynskjer det, og at det heller ikkje er vanskeleg å finne

turfølgje. Det står også å lese at det ikkje er nødvendig med god tid eller eit spesielt stort psykisk

overskot for å kome seg ut på ein fottur. (Odden 2008:256).

Men sjølv om desse restriksjonane altså då er mindre framtredande for fotturar enn mange andre

friluftslivsaktivitetar, indikerer mine funn at dei likevel spelar ei rolle i forhold til bruken av

friluftslivsanlegget. I det følgjande vil eg sjå på mine funn av restriksjonar i forhold til det som er

nemnt ovanfor i samband med fotturar.

Kapasitetsrestriksjonar I motsetnad til at det for fotturar vert hevda at dei fint kan gjennomførast åleine, og at det heller ikkje

er så vanskeleg å finne turkamerat, har alle gruppene eg såg på i hinderkapitlet kapasitetsrestriksjonen

«Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med» med blant sine fem viktigaste hindringar.

Særleg låginntektsgruppa legg vekt på denne hindringa som ei avgrensing for bruk.

Også mangel på psykisk overskot kan vere ein kapasitetsrestriksjon, og i motsetnad til det som vert

skrive om at det ikkje er nødvendig med eit stort psykisk overskot for å kome seg ut på ein fottur, så er

faktisk ”Det er for slitsomt / Jeg orker ikke” den fjerde viktigaste hindringa for ikkje-brukaren.

114

Styringsrestriksjonar Av meir overordna førande strukturar, styringsrestriksjonar, vert tilgang til turområde vinterstid lagt

vekt på, særleg blant brukarane. Sjølv om det, som også Odden (2008:256) skriv, ofte fins turområde i

rimelege avstand frå der folk bur, vil tilgangen til dette området kunne variere med årstidene. I Bodø

til dømes, vil lysløypene i gode vintersesongar, stort sett vere snødekte og dermed vere vanskeleg

tilgjengelege utan ski. Særskilt for låginntektsgruppa, dei lågfrekvente brukarane og dei potensielt

aktive er nettopp dette; at det er for lite tilrettelagt for fotturar vinterstid, ein viktig grunngjevnad for

redusert bruk. Også dei andre gruppene eg såg på i samband med hindringar, med unntak av ikkje-

brukarane hadde dette blant sine fem viktigaste hindringar.

Koplingsrestriksjonar Tilgjenge handlar også om avstand, og dette viste seg også å ha påverknad for bruksfrekvens, noko

som vil vere vesentleg med tanke på å nå dei som ikkje er aktive nok. I min analyse gjekk det eit

tydeleg skilje for bruksfrekvens ved 500m. Koplingsrestriksjonar vil kunne oppstå ut i frå eit krav om

samordning, dels mellom individ og dels mellom individ, reiskap og materiell (Åquist 2002:3). Om ein

må flytte på seg meir enn 500m, vil nok mange ty til bil51, noko som då i mange tilfelle i større grad

vil kunne krevje samordning både med andre individ og i høve til materiell, då det kan vere andre i

familien som også brukar bilen. På denne måten vil truleg koplingsrestriksjonar spele ei større rolle for

dei som bur lenger vekke frå turløypene, utan at dette altså kjem tydeleg fram i mi undersøking.

Men om eg no påpeikar skilnader mellom mine funn og tidlegare forsking, er viktig å ha føre seg her,

at fotturar og bruken av turløypene ikkje er 100% samanlikningsbart, då turløypene også kan romme

anna aktivitet som t.d. langrenn som har ein annan brukarprofil. Ei anna utfordring er det eg har vore

inne på tidlegare i forhold til at ”som man roper i skogen får man svar”. Uansett er det nyttig og viktig

å leike med tanken om at det likevel kanskje er hakket vanskelegare å få ”fleire til å gå meir” enn ein i

utgangspunktet kanskje skulle tru. Tidsgeografien tek t.d. ikkje omsyn til det kulturelle aspektet.

Konkurrerande prosjekt

I tillegg til dei nemnde restriksjonane i tidromet, er det også sentralt i tidsgeografien at gjennomføring

av prosjekt krev plass i tidromet. Mangel på tid og prioritering av andre ”reisemål” (”Jeg drar andre

steder”) viste seg i min analyse å vere sentrale faktorar for å ikkje kunne realisere

51 I følgje Stortingsmelding nr 16 2002/2003 ”Resept for et sunnere Norge” føregår halvparten av alle reiser under 1 km går føre seg med bil. Sjølv om dette er vel 10 år gamle tal, er det vel grunn til å tru at detet ikkje har enra seg radikalt. http://www.regjeringen.no/nb/dep/hod/dok/regpubl/stmeld/20022003/stmeld-nr-16-2002-2003-/4/1/3.html?id=328667

115

handlingsalternativet ”bruk av friluftslivsanlegget”. I eit tidsgeografisk perspektiv kan desse to

grunngjevnadene, mangel på tid og å fare andre stader, sjåast på som to sider av same sak. Tidromet er

som sagt avgrensa, og kvart prosjekt tek plass. Me har alle ”berre” 24 timer i døgnet til meir eller

mindre fri disposisjon, og til ei viss grad vil det vere slik at val av eitt prosjekt, vil gjere at andre måtte

vike. Slik sett vil grunngjevnaden ”Jeg har ikke tid” ha nær samanheng med ”Jeg drar andre steder”.

I tidsgeografisk sjargong handlar det om konkurrerande prosjekt.

For mange er det nok mykje som er like freistande som å ta ein tur i friluftslivsanlegget. For å kome

denne ”hindringa” i møte, må ein gjere det å bruke friluftslivsanlegget meir attraktivt enn andre

prosjekt. Med folkehelsebriller vil dette særleg vere viktig om dette andre prosjektet er McDonalds-

besøk eller andre prosjekt som i seg sjølv ikkje genererer fysisk aktivitet. Ein bør ein sørgje for at det å

bruke friluftslivsanlegget vert det Hägerstrand kallar det dominante prosjektet som får forrang i

konkurransen. Korleis ein gjer eit friluftslivsanlegg attraktivt, er vel nettopp eitt av kjernespørsmåla i

eit tilretteleggingsarbeid, og er til dels subjektivt. Nokon vil ha sterkast muleg grad av tilrettelegging,

andre vil helst ha minst muleg av ”unaturlege” innslag, nokon vil ha breie skiløyper, andre brøyta

”gangstiar”. Mine funn kan berre gje nokre peikepinnar i forhold til dette, gjennom t.d. korleis ulike

tilretteleggingstiltak vil påverke bruken, noko eg kjem tilbake til. Det handlar enkelt sagt om å gjere

om bruken av friluftslivsanlegget frå eit meir eller mindre havarert til eit dominerande prosjekt.

Eit moment å ta med, er at kva som får forrang i konkurranse, i varierande grad vil vere basert på ”fritt

val”. Dei potensielt aktive oppgjev familiesituasjon / omsorgsoppgåver som restriksjon i høve å få

brukt turløypene så mykje som dei skulle ynskje. Sjølv om dette er oppgåver ein i større eller mindre

grad har valt, er dei i større grad enn eit ev McDonaldsbesøk, ein forpliktelse, og noko det er meir

krevjande å nedprioritere enn eit burgermåltid.

Kva som gjer visse handlingsalternativ mulege og andre umulege har altså i eit tidsgeografisk

perspektiv samanheng med restriksjonar i tidromet og konkurranse mellom prosjekt. Men sjølv om

både tida og rommet er avgrensa ressursar, så er tidromet dynamisk og kan endrast. Teknologiutvikling

og tekniske endringar i form av tilrettelegging er ein av faktorane som kan forårsake endring i

tidromet, og som eg var inne på i teorikapitlet, er det denne type styring av dynamikken i tidromet eg

vil ha fokus på. Dette er tema i det følgjande.

116

Tekniske endringar (tilretteleggingstiltak) sin innverknad for gjennomføring av prosjektet

Eg har allereie i samband med det hinderteoretiske perspektivet sett på ein del tiltakt og verknader, og

vil difor her berre ta føre meg det som er mest relevant å knyte til tidsgeografien i denne samanheng;

samanhengen mellom tid og avstand og verknader i forhold til dette. Eg vil også i lys av dei

tidsgeografiske omgrepa havarert og dominerande prosjekt, berre kort seie litt om verknader av

tilretteleggingstiltak generelt.

Tid og avstand Med utgangspunkt i tanken om konkurrerande prosjekt, og kanskje også å få plass til flest muleg

prosjekt i tidromet, vil det truleg vere eit poeng å gjere dei ulike prosjekta så ”tidseffektive” og i

tidsgeografisk sjargong; lite ”plasskrevjande” som muleg, t.d. at flytting mellom prosjekta tek minst

muleg tid. I tråd med dette var eit sentralt funn i min analyse at avstand til næraste turløype viste seg å

ha relativt stor betyding for bruk og bruksfrekvens. I eit tidsgeografisk perspektiv vil dette kunne

forklarast ved at ulike prosjekt, som t.d. å ta seg ein tur i friluftslivsanlegget, krev ei viss tid for å

gjennomførast; det har ei innebuende tid. Di meir ”ekstra-tid” som går med i form av t.d. transport til

anlegget, di meir innebuande tid vil prosjektet ha, noko som igjen då gjer at det krev meir areal i

tidromet, og følgjeleg vil vere meir krevjande å finne plass til. Ein måte å finne tid til det gjeldande

prosjektet i tidromet, vil kunne vere å redusere denne innebuande tida slik at prosjektet vert mindre

tidkrevjande.

Ei teknisk endring for å redusere denne innebuande tida til prosjektet ”bruke friluftslivsanlegget”, vil

følgjeleg vere å redusere avstanden til næraste turløype. I tråd med dette er det eit mål i STImuli-

prosjektet at ingen skal ha lengre enn 500m til næraste turløype, noko ein arbeider med å oppnå ved å

lage forlenga armar ut i frå det eksisterande anlegget og også lage nye ”trasear”. Dette viste seg i mi

undersøking å vere det tiltaket som vil få/har hatt størst verknad. Ut i frå dette vil det altså kunne

argumenterast for at tilretteleggingstiltaket, teknologiutviklinga, ”kortare avstand til turløypene” kan

redusere hindringa ”Jeg har ikke tid”.

Bruken av friluftslivanlegget som havarert og dominerande prosjekt.

Skal ein tru på kva som vert oppgjeve i høve til verknader av tiltaka generelt i mi undersøking, ser det

ut til at ein stor del av respondentane generelt i større grad vil gjere bruk av friluftslivsanlegget til eit

meir dominerande prosjekt framover. Nærare 60 % av dei spurte oppgjev auka bruk som følgje av

tilretteleggingstiltaka. Dette er bra med tanke på å auke den generelle fysiske aktiviteten.

117

Om ein ser på verknader av tiltaka med utgangspunkt i brukaren og ikkje-brukaren og også

bruksfrekvens, kan det sjå ut til at det er meir krevjande å få eit havarert prosjekt opp å gå, enn å i

større grad prioritere å gi meir plass til eit prosjekt ein allereie har gitt litt opning for. Det er, som eg

allereie har vore inne på, i størst grad m.a. brukarane og dei aktive som oppgjev at tiltaka vil føre til

auka bruk, og verknaden av dei tekniske endringane er, med nokre unntak, stigande med aukande

bruksfrekvens.

Til sjuande og sist vil likevel kva handlingsalternativ individet vel verte avgjort ut i frå kva individet

definerer som ”nyttig”. Ein kan seie at handlingsalternativet, det ”dominerande prosjektet”, vert

bestemt ut i frå ytre faktorar og er knytt til kulturell kontekst og ikkje til tidromet i seg sjølv og

endringar av dette. (Fløysand 2006:230).

6.2.2 Tilretteleggingstiltak og utjamning av sosiale skilnader i helse Ut i frå at det i størst grad er dei som allereie er brukarar, mest frekvente brukarar og aktive som

oppgjev at tiltaka generelt i STImuli-prosjektet vil føre til auka bruk, kan det sjølvsagt hevdast at

forsterka tilrettelegging i friluftslivsanlegget vil føye seg inn i rekka av tiltak som fører til at sosiale

helseskilnader aukar i staden for å verte reduserte. Det fins likevel argument som svekkar denne

påstanden.

For det første viste analysen at sjølv om det i størst grad er brukarane, dei høgfrekvente brukarane og

dei aktive som oppgjev auka bruk, så har tiltaka også, i varierande grad, verknad for m.a. ikkje-

brukarane, dei lågfrekvente brukarane og dei inaktive. I høve dei sosioøkonomiske faktorane og

verknader var det ikkje signifikante skilnader. T.d. viste det seg at bortimot halvparten av dei som

brukar turløypene mindre enn 1 gong i veka og over halvparten av dei inaktive oppgjev auka bruk

grunna tiltaka.

For det andre viste analysane av enkelttiltaka, i denne samanheng, meir oppløftande resultat enn

analysen av verknader generelt. T.d. viste det seg at sjølv om fleire aktive enn inaktive hevda at tiltaka

generelt ville føre til auka bruk, var det ikkje signifikante skilnader i forhold til dei enkelte tiltaka.

Tiltaka har altså ikkje større eller mindre verknad for den eine eller andre gruppa i forhold til

aktivitetsnivå.

For det tredje er det om ein ser på enkelttiltaka forhold til utdanning, ingen av tiltaka som har størst

verknad for dei med det høgste utdanningsnivået. Grusing eit viktigare tiltak for dei i den lågaste

118

utdanningsgrada enn dei andre. (Men dette var også det viktigaste tiltaket for dei med den høgste

inntekta)

For det fjerde var det størst prosentdel frå den lågaste inntektsgruppa som la vekt på

tilretteleggingstiltaket skilting og positiv verknad av dette.

Men det femte og kanskje viktigaste argumentet mot at forsterka tilrettelegging i friluftslivsanlegget

vil føye seg inn i rekka av tiltak som fører til at sosiale helseskilnader aukar i staden for å verte

reduserte, er figuren nedanfor. I folkehelsesamanheng opererar ein gjerne med denne, som viser til at

det er frå ingen til moderat aktivitet at ein får størst helsevinst, og at det er størst helseskilnad mellom

dei som ikkje er fysisk aktive og dei som er litt fysisk aktive.

Helsegevinsten ved en gitt økning i det fysiske aktivitetsnivået er størst for dem som

i utgangspunktet har det laveste aktivitetsnivået og er i dårligst fysisk form. Dette

betyr at den største helseforskjellen er mellom personer som ikke er fysisk aktive og

personer som er noe fysisk aktive, og en stor del av befolkningen vil kunne redusere

risiko for sykdom og få bedre helse ved å øke aktivitetsnivået i tråd med gjeldende

anbefalinger. (Folkehelseinstituttet 2011/2013)

Denne figuren vil eg hevde kan brukast til å

argumentere for at tilretteleggingstiltaka eg har

sett på til dels vil kunne yte til eit brot med

reproduksjonen av ulikskap, yte til utjamning

av dei sosiale ulikskapane i helse, og dermed

forsterke friluftslivsanlegget si rolle i som

arena for fremjing av folkehelse.

Utgangspunktet er at analysen har vist at sjølv om tiltaka generelt har størst verknad for t.d. brukarane,

dei aktive og dei med høgst bruksfrekvens, så har dei også verknad for ikkje-brukarane, dei inaktive

og dei med lægre bruksfrekvens.

Forsking tyder på at det skal mindre fysisk aktivitet til for å gi positive helseeffektar enn ein tidlegare

Figur 31: Sammenhengen mellom fysisk aktivitet og helse (Departementene 2005)

119

har trudd. Det er sterke haldepunkt for at det å vere moderat fysisk aktiv, som å gå daglege turar, sykle

til og frå jobben og liknande, er nok til å oppnå det vesentlegaste av helseeffekten og betra livskvalitet

(Klima og miljødepartementet 2000 / 2001). Dette vil eg hevde inneber at om tilretteleggingstiltaka

yter til at dei som i utgangspunktet er for lite aktive klarar auke bruken så mykje at dei oppnår det

tilrådde minimumskravet for dagleg aktivitet, så vil helsevinsten for desse vere såpass mykje større

enn for dei som allereie er aktive ”nok”, at det i prinsippet vil kunne vere med på å yte til å jamne ut

dei sosiale skilnadene i helse.

Ut i frå dette vil med andre ord kor vidt dei sosiale skilnadene i fysisk aktivitet vert auka eller jamna ut

som følgje av tilretteleggingstiltaka, vere avhengig av kor stor verknaden er for dei viktigaste

målgruppene. Om tiltaka skal ha ein viss helseeffekt, må dei det gjeld klare å kome seg opp på det

tilrådde minimumsnivået, og det seier undersøkinga for så vidt ikkje noko om.

At helsevinsten ved ein gitt auke i det fysiske aktivitetsnivået er størst for dei som i utgangspunktet

har det lågaste aktivitetsnivået og er i dårlegast fysisk form, gir altså rom for å i mindre grad vere

oppteken av kor vidt tiltaka har størst eller minst verknad for dei rikaste og sprekaste enn dei andre.

Slik sett vil alle tiltaka som aukar aktiviteten blant dei viktigaste målgruppene i folkehelsesamanheng

kunne yte til brot med reproduksjonen av ulikskapar i iallfall helse, om ikkje i fysisk aktivitet.

120

7 Avrunding: Er friluftslivsanlegget ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis eventuelt forsterke dette gjennom tilrettelegging?

Problemstillinga i denne masteravhandlinga er om friluftslivsanlegget er ein eigna arena for fremjing

av folkehelse, og korleis ein ev kan forsterke dette gjennom tilrettelegging. Fokuset har vore på

generell fysisk aktivitet og utjamning av sosiale skilnader i helse, og tilretteleggingstiltak for å styrke

dette.

Utgangspunktet for å finne svar på problemstillinga var analysar av brukaren og ikkje-brukaren av

friluftslivsanlegget, oppleving av hindring, grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk, verknader av

utvalde tilretteleggingstiltak og avstand si rolle for m.a. bruk og verknader.

Eg vil i dette avrundingskapitlet først kort oppsummere resultata av desse analysane i lys av drøftinga

eg har gjort, og også med små ”drypp” av den aktuelle teorien. Målet er å legge eit grunnlag for så å

kunne dra ein konklusjon i påfølgjande avsnitt.

7.1 Oppsummering

Kven er brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget? Eit sentralt spørsmål bak analysen av kven brukaren og ikkje-brukaren av friluftslivsanlegget er, er i

lys av Bourdieu sitt teoretiske perspektiv, om friluftslivsanlegget ”favoriserar” dei som har visse

kapitalar og ein viss habitus, eller om det i større grad er ope for ”alle”. Generelt er brukaren høgare

utdanna og har høgare inntekt enn ikkje-brukaren. Den same tendensen ser ein for bruksfrekvens; di

høgare utdanning di meir frekvent bruk. Det er også ein større del aktive blant brukarane enn blant

ikkje-brukarane. Dette tyder på at økonomisk og kulturell kapital og habitus har betyding for bruk, og

at det først og fremt er dei ”rikaste og sprekaste” som kjem seg ut og får nyte ”helsegodene” ved

friluftsliv. Dette vil i tilfelle forsterke dei sosiale ulikskapane i helse; yte til ein reproduksjon av

ulikskap. Men manglande signifikante skilnader innanfor aldersgruppa 40 – 59 år og bruk / ikkje-bruk,

og at også størstedelen av dei med lågast inntekt og utdanning (70 %) og av dei inaktive er brukarar

(78 %), tyder på at anlegget likevel femner breitt.

Oppleving av hindring Ei generelt låg grad av oppleving av hindring understøttar at friluftslivsanlegget opplevast som eit

relativt ”ope” anlegg. Likevel kjenner ikkje-brukaren seg meir hindra enn brukaren, dei lågfrekvente

brukarane meir hindra enn dei meir høgfrekvente, dei med lågast inntekt meir hindra enn dei med

121

høgare inntekt, og dei inaktive meir hindra enn dei aktive. Dette kan tyde på at friluftslivsanlegget

likevel favoriserar dei som har visse kapitalar og ein viss habitus. På den andre sida er det ikkje

signifikante skilnader for utdanning og oppleving av hindring, og heller ikkje for inntekt innanfor

aldersgruppa 40 – 59 år.

Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk Det er små skilnader mellom dei ulike gruppene i forhold til kva dei har som dei fem viktigaste

hindringane. Gruppa som skil seg mest ut, er ikkje-brukarane som er den einaste gruppa som legg vekt

på intrapersonlege hindringar; mangel på ork og for lite kunnskap / kompetanse. Interpersonlege

hindringar derimot, den neste type hindringar ein kan møte på i prosessen mot deltaking, har alle på si

liste; mangel på turkamerat. Alle gruppene legg også vekt på den strukturelle hindringa tidsmangel, og

alle unnateke ikkje-brukarane, også at det er for lite tilrettelagt for fotturar vinterstid. Utover dette legg

dei potensielt aktive vekt på den strukturelle hindringa familiesituasjon / omsorgoppgåver, og

låginntektsgruppa og dei inaktive at ”Det er ofte for dårlig vær”.

For bodøværingen under eitt er dei viktigaste grunngjevnadene for ikkje (enno) meir bruk at ein reiser

andre stader, at ein syns ein er der ofte nok, for lite tilrettelegging for fotturar vinterstid, at ein ikkje

har tid og mangel på turkamerat.

Verknader av forsterka tilrettelegging for kven Viktige mål med den forsterka tilrettelegginga er at den både skal yte til generell auka fysisk aktivitet

og til utjamning av sosiale skilnader i helse. På same måte som det er eit spørsmål om

friluftslivsanlegget ”favoriserar” dei som har visse kapitalar og ein viss habitus, må ein spørje seg om

tilretteleggingstiltaka gjer det. Det handlar om kor vidt tiltaka yter til reproduksjon, eller til eit brot

med denne og utjamning av dei sosiale skilnadene i helse.

At 58 % av Bodøværingane hevdar at tiltaka vil føre til auka bruk, tyder på at tilrettelegginga yter til

målet om å få fleire til å gå meir. Men får ein ut dei som ikkje går tur til vanleg, slik målet med

STImuli prosjektet var? Jamt over har tiltaka generelt større verknad for brukaren enn for ikkje-

brukaren, for den aktive enn den inaktive og for den høgfrekvente brukaren enn den lågfrekvente. På

bakgrunn av analysar av kven dette er, tyder dette på at tiltaka yter til reproduksjon av ulikskap; at det

i størst grad er dei som allereie går, som går meir. På den andre sida må ein også igjen ta med at tiltaka

også har relativt stor betyding for dei andre. At t.d. rundt halvparten av dei lågfrekvente brukarane, dei

inaktive og dei potensielt aktive også hevdar at tiltaka og merksemda knytt til dette, fører til auka bruk,

viser tydeleg at tiltaka også treff dei med mindre av ”den rette” kulturelle kapitalen. Det er også eit

viktig funn at det ikkje er signifikante skilnader for verknader av tiltaka generelt og dei

122

sosioøkonomiske faktorane. Dessutan viser analysen av enkelttiltaka eit meir samansett bilete av

verknadene. T.d. er det ikkje nokon av dei konkrete tiltaka som har større betyding for dei aktive enn

dei inaktive.

Det gjennomførte enkelttiltaket med størst verknad for respondentane under eitt, var kortare avstand til

næraste turløype. Skilting var det nest viktigaste. Kortare avstand var då også naturleg nok, det tiltaket

med størst verknad for dei aller fleste. Unnataket er den lågaste utdanningsgruppa og høgste

inntektsgruppa som legg mest vekt på grusing, og den midtarste utdanningsgruppa og dei to lågaste

inntektsgruppene som la mest vekt på skilting.

Av det eg har kalla ”mulege tiltak” var det brøyting av turløyper vinterstid som ville fått størst effekt.

Nær 60 % hevda at dette ville føre til auka bruk, noko som er den høgste prosenten for alle tiltaka eg

har sett på.

Eit sentralt funn var også at betydinga av merksemda / informasjonen kring tiltaka viste seg å vere

stigande med minkande bruksfrekvens, noko som er viktig å ta med seg i tilretteleggingssamanheng.

Kva rolle spelar avstand? Tidsgeografien ser tid og avstand i samanheng, uttrykt gjennom tidromet. Mangel på tid er ei sentral

hindring for ikkje (enno) meir bruk for alle gruppene, og særskilt for dei potensielt aktive. I eit

tidsgeografisk perspektiv vil ein måte å kome denne restriksjonen i møte vere å korte ned på den

”inneboande” tida i prosjektet, ved å korte ned avstanden til tilretteleggingstiltaket. Vil dette ha

verknad? Kva rolle spelar eigentleg avstand for t.d. bruksfrekvens og verknader av

tilretteleggingstiltak? Eit sentralt funn er det skarpe skiljet som viste seg å vere mellom 0 – 500m og

600m – 1 km for særskilt bruksfrekvens. Tilsvarande skilje, om enn ikkje like tydeleg, ser ein for

verknader av tiltaka. Dette viser at for best muleg verknad av eventuelle tiltak, bør ikkje avstanden frå

målgruppa overstige 500m. På den andre sida indikerer analysane at avstand til næraste turløype ikkje

spelar noka rolle for om ein er aktiv eller inaktiv eller for oppleving av hindring.

123

7.2 Konklusjon Problemstillinga eg har arbeida mot å finne svar på i denne masteravhandlinga er kor vidt

friluftslivsanlegget er ein eigna arena for fremjing av folkehelse, og korleis ein ev kan forsterke dette

gjennom tilrettelegging. Med fokus på fysisk aktivitet, vert spørsmålet konkret om friluftslivsanlegget

yter til både auka generell fysisk aktivitet og også til utjamning av sosiale skilnader i helse, og korleis

ev forsterke dette gjennom tilrettelegging.

Friluftslivsanlegget er i større grad for dei rike og dei spreke, men har likevel relativt stor oppslutnad

uavhengig av sosioøkonomisk status og aktivitetsnivå. Og sjølv om dei med lågare aktivitetsnivå og

lågare sosioøkonomisk status kjenner seg meir hindra enn dei som har høgare, er opplevinga av

hindring jamt over relativt låg. På bakgrunn av dette og understøttande funn i analysen, og ut i frå kva

ein kan tenkje er ei realistisk målsetjing med tanke på å få fleire til å gå meir og også yte til utjamning

av sosiale ulikskapar i helse, vil eg hevda at friluftslivsanlegget er ein eigna arena for fremjing av

folkehelse. Korleis så forsterke dette?

Alle gruppene eg har sett på hevdar i større eller mindre grad at tiltaka vil føre til auka bruk. Dette er

positivt med tanke på å auke den generelle fysisk aktiviteten. For tiltaka generelt er det ikkje

signifikante skilnader i forhold til dei sosioøkonomiske faktorane; auken er verknaden er altså den

same uansett utdanning og inntekt. Dette er iallfall ikkje negativt med tanke på utjamninga av dei

sosiale ulikskapane i helse.

På den andre sida fører tiltaka generelt i større grad til auka bruk for t.d. dei høgfrekvente brukarane

enn dei lågfrekvente, og for dei aktive enn dei inaktive. Dette vil i så fall bety at tilretteleggingstiltaka

yter til auka sosiale skilnader i helse, i staden for reduserte.

Men så veit ein at helsevinsten ved ein gitt auke i det fysiske aktivitetsnivået er størst for dei som i

utgangspunktet har det lågaste aktivitetsnivået og er i dårlegast fysisk form. Dette gir rom for å i

mindre grad vere oppteken av kor vidt tiltaka har størst eller minst verknad for dei rikaste og sprekaste

enn dei andre. Det viktigaste ut i frå dette vil vere at tilretteleggingstiltaka også aukar bruken for dei

som statistisk sett treng det mest; dei inaktive og dei med lågast sosioøkonomisk status, som i stor grad

då vil vere overlappande grupper. Det gjer dei. På grunnlag av dette, og med føresetnad om at

aktiviteten aukar så mykje at det gir helsevinst, vil eg hevde at tiltak som særskilt kortare avstand

til turløyper, skilting, grusing og kart / turkort vil kunne forsterke friluftslivsanlegget si rolle

som arena for fremjing av folkehelse.

124

7.3 Analysar og vidare forsking eg gjerne ville ha gjort Om eg hadde fått høve til å jobbe vidare med nokon av dei dataene eg sit på, er lista lang over kva eg

ville fordjupa meg i.

Eg har heile vegen gjennom arbeidet mitt hatt ei dragning mot å m.a. gå djupare inn i føringar i

utforming av anlegget og korleis dette påverkar deltaking. Røynda er ofte, som Tangen seier det, meir

kompleks enn me anar, og han har stilt seg spørsmålet om hindringar for fysisk aktivitet er meir

kompliserte å avdekke enn ein tidlegare har tenkt.

Vi vet for lite om de barrierer som hindrer folk i å være fysisk aktive. Kan det være

at slike barrierer er mer skjulte og subtile enn forskningen så langt har avdekket?

Kan det være at de sosiale rom som tilbys for fysisk aktivitet inneholder tause

budskap og innebærer en skjult læring som går på tvers av det å skulle motivere for

fysisk aktivitet?» (Tangen 2007).

Med utgangspunkt i Luhmann sin systemteori og Tangen sine teoretiske perspektiv basert på denne,

vert forskingsproblemet meir omfattande enn berre å skildre anleggsbrukarar i lys av demografiske og

sosiokulturelle variablar. Problemet vert også annleis enn å berre sjå på anlegget som ein stad, eit

område, eit rom osb (Tangen 2004:2).

Et idrettsanlegg er mer enn bare et sted som er egnet og tilrettelagt for idrettslig

utfoldelse slike enkelte forskere hevder (Olsen 1996). Bruken av et idrettsanlegg

kan heller ikke bare forklares på grunnlag av individuelle behov og sosiokulturelle

bakgrunnsvariabler (Mordal m.fl. 1994, Holm 1996). Et idrettsanlegg må forstås

som en struktur av tause forventninger som den enkelte kan innfri eller avvise

(Tangen 2001, 2003a, 2003b i Tangen 2011).

Eg er ikkje i tvil om at bruken av friluftslivsanlegget i større grad enn det som har kome fram her er eit

”tosidig problem”. På den eine sida handlar det om kor vidt befolkninga ynskjer, har mulegheit for,

føler seg i stand til eller kjenner seg inkluderte i forhold til å bruke anlegget, delta i aktiviteten, og

eventuelt klarar å stige over hindringar for slik deltaking, noko eg til dels har dekka. På den andre sida

er spørsmålet kor vidt anlegget og den forsterka tilrettelegginga innbyr til bruk eller deltaking for

befolkninga. Dette siste ville eg gjerne forska meir på. Med andre ord hadde det i

125

tilretteleggingssamanheng vore nyttig og viktig å også gå djupare inn i dei hindringane som ligg i

sjølve utforminga av anlegget. Å få ta utgangspunkt i systemteorien og Tangen sine omgrep tause

forventingar, taus kunnskap, inklusjon og eksklusjon hadde tilført arbeidet mitt viktige perspektiv. Det

systemteoriske perspektivet hadde også vore spennande å setje i samspel med Pierre Bourdieu sine

omgrep. Med Luhmann / Tangen får ein verkty til å sjå nærare på mekanismen som gjer at nokon vert

inkluderte og ekskluderte, medan Bourdieu kan gi forståing for kva den tause kunnskapen og dei tause

forventingane som verkar inn på dette, er forankra i. På denne måten kunne desse to teoriane supplert

kvarandre. Denne koplinga mellom desse to teoriane er det andre også som har gjort med tilsvarande

grunngjeving:

Jeg vil argumenter for at harmonien opstår, når vi sammentænker Luhmanns og

Bourdieuskontekstbegreber og når vi tillader deres teoretiske arbejder at supplere

hinanden der, hvor de synes mangelfulde. Bourdieus ontologiske fokus og inddragelse

af erfaringen anser jeg for at være vigtige bidrag til Luhmanns systemteori, mens

Luhmanns meget dynamiske fokus og tilbud om at komme helt tæt på det iagttagne

fænomen er et væsentligt bidrag til Bourdieus praktikteori. (Almlund 2008)

Eit anna muleg og spennande teoretisk perspektiv for å gå djupare i bruken og ikkje-bruken av

anlegget hadde vore å bruke Østerberg sin teori om ”det sosiomaterielle handlingsfelt”. Denne kunne

eg særskilt tenkt meg å nytte i ein analyse av ”føringane” i materialiteten / tilrettelegginga. Her ville

også Annette Bischoff si doktorgradsavhandling ”Mellom meg og det andre er det stier” kunne ha

tilført dataene mine svært viktige perspektiv, då særskilt med tanke på naturopplevingsperspektivet.

Særskilt med tanke på folkehelseperspektivet, hadde eg også svært gjerne ville gjort eit djupdykk i dei

inaktive, både kven dei er ut i frå sosiodemografiske faktorar, familiesituasjon osb, og deira

opplevingar av kva som skulle til for å verte meir aktive i friluftslivsanlegget. Om eg hadde tenkt på å

opne opp for at folk kunne identifisert seg med e-post adresse om eg fekk lov til å ta kontakt, ville eg

gjerne supplert dette arbeidet med intervju.

Vektlegginga av at ein reiste andre stader og at ein syns ein er ofte nok i friluftslivsanlegget, gjorde det

interessant å sjå nærare på motivasjon som faktor, både for bruk og ikkje-bruk. Dette ser no ut til å

verte dekt av eit påbegynt doktorgradsstudie, der det med bakgrunn i arbeidet med STImuli-prosjektet

i Bodø m.a. skal forskast på korleis etableringa av tur-ruter i nærmiljøet påverkar folk sin motivasjon

126

til å gå på tur og kor mykje folk faktisk gjer dette (Godal 2013).

I jakta på det ”rette” teoretiske perspektivet har eg støtt på mange spennande vinklingar. På ein

konferanse Kristiansand vart eg presentert for Verba et al sin ”Civic Voluntarism Model”, som har

vorte ein av dei mest brukte modellane for å forklare variasjonar i politisk deltaking (personleg

skriftleg meddeling frå forskar D. Wollebæk (PhD) nov 2012). Det vert i denne modellen teke

utgangspunkt i deltaking som eit resultat av fleire faktorar.; motivasjon, mobilitet og ressurs.

Modellen på eit amerikansk studie av deltaking i politikk, der svara for manglande deltaking kunne

oppsummerast med fordi dei ikkje kan, fordi dei ikkje vil, eller fordi ingen spurte. Dette har så vorte

omsett til faktorane manglande ressursar, manglande psykologisk engasjement (motivasjon) , eller at

ein er utanfor det rekrutteringsnettverket som får folk inn i politikken, altså manglande mobilisering. I

norsk samanheng har denne modellen vorte brukt for å forklare deltaking i frivillige organisasjonar

(institutt for samfunnsforskning, rapport 04:2012). Etter mitt syn kan denne modellen også vere

relevant og interessant for å forklare deltaking i friluftsliv og bruk av friluftslivsanlegget, og eg hadde

gjerne også arbeidd vidare med mine data ut i frå dette teoriske perspektivet.

127

Kjelder

Almlund, P. Ph.d., (2008), Når Pierre Bourdieu og Niklas Luhmann spiller duet, Paper til: The 24th

conference of the nordic sociological association, University of Aarhus,Denmark. 14-17 august

2008 Arbejdsgruppe 17: Society and differentiation: Discourse, field, system as analytical

Perspectives.

Augestad, P. (2005) Resept for et sunnere Norge. Et foucaultsk blikk på norsk helsepolitikk.

Tidsskriftet Sosiologi i dag, årgang 35, nr 2/2005. Henta frå

http://ojs.novus.no/index.php/SID/article/view/460 , sist avlest 16.05.14

Backlund, E. og Forsling, E. (2005) Sex kvinnors fritid ur ett tidsgeografiskt perspektiv, C-uppsats,

Luleå tekniska Universitet, 2005:002

Bagøien, T.E. (red) (1999), Barn i friluft : om verdifullt friluftsliv, SEBU forlag, Oslo

Bischoff, A. (2012), Mellom meg og det andre fins det stier, Doktorgradsavhandling (PhD) Institutt for

matematiske realfag og teknologi, Universitetet for miljø- og biovitenskap, Ås

Bischoff, A., Reiten, T. og Markussen, J. (2007), Friluftsliv og helse. En kunnskapsoversikt, HiT.

Bodø Kommune (a), Bodø i vinden, henta frå http://www.bodo.no/wips/1675304252/, sist avlest

14.05.14

Bodø Kommune (b), STImuli - fra senga til Bestemorenga, henta frå

http://old.bodo.kommune.no/nor/om-bodo-kommune/prosjekter_-planer-og-

publikasjoner/stimuli/om-stimuli Avlest 01.02.14

Boe, C.A., Hamarsland, A.T. og Trymbo, B.S. (1996), På tur i Bodø. Dagsturer fra fjære til fjell i

Bodø Kommune, Bodø og omegns Turist

Bourdieu, P. og Passeron, J-C. ([1970] 2006). Reproduktionen. Bidrag til en teori om

undervisningssystemet. Oversett frå fransk til dansk ved Peer F. Bundgård. Originaltittel: La

production. Éléments pour une théorie du système d’enseignement

Bourdieu, P. (1999) Meditasjoner. Oversett av Prieur, A. og Ringen E. Pax Forlag A/S Oslo

Bourdieu, P. (2006). Kapitalens former, Agora nr 1-2, 2006

http://www.idunn.no.ezproxy.hit.no/file/ci/59687155/agora_2006_0102_kapitalens_former.pdf

, sist avlest 19.05.14

Breivik, G., Sand T.S., Rafoss, K., Tangen, J.O., Thorén, K.H., Bergaust, T.E.. Stokke, K.B., mfl

(2011) Fysisk aktivitet; omfang, tilrettelegging og sosial ulikhet, NIH, HiT, HiF

Breivik, G., Rafoss, K. (2012) Fysisk aktivitet; omfang, tilrettelegging og sosial ulikhet – en

oppdatering og revisjon, NIH, HiF

Breivik, G. (2013) Jakten på et bedre liv. Fysisk aktivitet i den norske befolkning 1985 – 2011,

Universitetsforlaget, Oslo

128

Carlestam, G. og Sollbe, B. (red) (1991) Om tidens vidd och tingens ordning : texter av Torsten Hägerstrand, Byggforskningsrådet, Stockholm

Dalland, O (2007), Metode og oppgaveskriving for studenter, Gyldendal Akademisk, Oslo

Departementene (2005), Sammen for fysisk aktivitet. Handlingsplan for fysisk aktivitet 2005 – 2009,

Oslo

Dillern, T., Pedersen, F., Jenssen, O.R. (2012), Fysisk aktivitetsnivå og fysisk form blant den vaksne

befolkningen i Nordland : en kartleggingsundersøkelse avsluttet 2011, UiN-rapport nr 6/2012,

Universitetet i Nordland

Elstad, J.I (2005), Sosioøkonomiske ulikheter i helse. Teorier og forklaringer, Sosial- og

Helsedirektoratet, Oslo

Emmelin, L., Fredman, P., Jensen, E. L., Sandell, K. (2010) Planera for friluftsliv. Natur, samhälle,

upplevelser. Carlssons Bokforlag, Stockholm

Emmelin, L. (1994) (red), Nordiskt seminarium om friluftslivsforskning : NORDPLAN 22/4-24/4

1992, finansierat av Nordisk ministerråd, Nordplan Stockholm

Enjolras, B., Steen-Johnsen, K., Ødegård, G. (red.) (2012) Deltagelse i frivillige organisasjoner.

Forutsetninger og effekter. Rapport 004:2012, Institutt for samfunnsforskning.

Esmark, K. (2006), Bourdieus uddannelsessociologi. I: Prieur, A. og Sestoft C. , Pierre Bourdieu – en

introduktion, Hans Reizels Forlag, København

Esmark, L. (2006b), Dansk indledning. I: Bourdieu, P. og Passeron, J-C. ([1970] 2006).

Reproduktionen. Bidrag til en teori om undervisningssystemet. Oversett frå fransk til dansk ved

Peer F. Bundgård. Originaltittel: La production. Éléments pour une théorie du système

d’enseignement

Finansdepartementet (2000), En strategi for sysselsetting og verdiskaping, NOU 2000: 21,

Oslo:Departementet. Henta frå http://www.regjeringen.no/nb/dep/fin/dok/nouer/2000/nou-

2000-21/10/3/3.html?id=360266, sist avlest 16.05.14.

Fløysand, A. (2006). Hägerstrands tidsgeografi. Arealet og tidens begrensning på menneskers

handlingsvalg. I Uglevik Larsen, S (red), Teori og metode i geografi. Bergen: Fagbokforlaget.

Fløysand, A. (2002), Tidsgeografien er død. Leve tidsgeografien. Arbeider fra institutt for geografi,

Bergen, nr 251

Folkehelseinstituttet (1997/2008), Miljø og helse - en forskningsbasert kunnskapsbase, C.2 Friluftsli

og naturkontakt. Revisjonsansvarleg: Elisabeth Sæthre . Henta frå

http://www.fhi.no/eway/default.aspx?pid=239&trg=Content_6493&Main_6157=6287:0:25,549

7&MainContent_6287=6493:0:25,5524&Content_6493=6441:70177::0:6446:2:::0:0 , sist

avlest 16.05.14.

Folkehelseinstituttet (2011/2013), For lite fysisk aktivitet - en av Norges største helseutfordringer,

henta frå http://www.fhi.no/artikler/?id=89311. Sist avlest 05.05.14.

129

Folkehelselova (2011), lov om folkehelsearbeid, vedtatt 24.06.2011 nr. 29 , henta frå

http://lovdata.no/dokument/NL/lov/2011-06-24-29 , sist avlest 16.05.14.

Fugelli, P. (1998) Folkehelse – folkets helse?, Tidsskrift for Den norske lægeforening 1998;118:1421

5.). Henta frå http://folk.uio.no/pfugelli/artikler/folkehelse_folkets.htm , sist avlest 16.05.14.

Faarlund, N. (1974/2003) Friluftsliv. Hva, hvordan, hvorfor. Elektroniske utgåve med utgangspunkt i

versjonen som er kalla Kompendium Nr. 32 ved NIH, Utgave 1. Henta frå

http://www.naturliv.no/faarlund/hva%20-%20hvorfor%20-%20hvordan.pdf , sist avlest

16.05.14.

Godal, B (2013) Forskning: Virkning av tilrettelgging av turløyper, Salten Friluftsråd. Henta frå

http://www.salten.no/prosjekt/forskning-virkning-av-tilrettelgging-av-turloyper.html. Sist

avlest 11.05.14

Godbey, G., Crawford, D.W., Shen, X.S. (2010) Assessing Hierarchical Leisure Constraints Theory

after two Decades. Journal of Leisure ResearchVol 42, No.1 pp. 111-134. Henta frå

http://search.proquest.com.ezproxy.hit.no/docview/201199405?accountid=43239 , sist avlest

14.05.14.

Grønmo, S. (2004), Samfunnsvitenskaplige metoder, Fagbokforlaget

Gåsdal, O. (1995) Deltakelse i friluftsliv – sosiale mål og fysiske hindringer. Dr. polit.-avhandling ved

Universitetet i Trondheim, AVH, det samfunnsvitenskapelige fakultet, Institutt for sosiologi og

statsvitenskap.

Gåsdal, O. (1996) Atkomst til lokale naturområder og deltakelse i friluftsliv blant byfolk. Fagrapport

NINA

Halvorsen, K. (2008), Å forske på samfunnet. En innføring i samfunnsvitenskapelig metode ,

Cappelens Akademisk Forlag, Oslo

Helsedirektoratet (2014), Anbefalinger fysisk aktivitet og stillesitting. Henta frå

http://www.helsedirektoratet.no/folkehelse/fysisk-aktivitet/anbefalinger/Sider/default.aspx

Sist avlest 05.05.14.

Helse- og omsorgsdepartementet (2013), Fysisk aktivitet, henta frå:

http://www.regjeringen.no/nb/dep/hod/tema/folkehelse/fysisk-aktivitet.html?id=589909. Sist

avlest 05.05.14.

Helse- og omsorgsdepartementet, Folkehelsemeldingen. God helse, felles ansvar. St.mld. 34

2012/2013

Hellevik, O (2002), Forskningsmetode i sosiologi og statsvitenskap, Universitetsforlaget, Oslo

130

Hinch T., Jackson, E.L., Hudson S. og Walker, G. (2005) Leisure Constraint Theory and Sport

Tourism, Sport in Society: Cultures, Commerce, Media, Politics, 8:2, 142-163. Henta frå

http://www.tandfonline.com.ezproxy.hit.no/doi/pdf/10.1080/17430430500087435 , sist avlest

16.05.14.

Jackson, E.L. (red.) (2005), Constraints to leisure. Venture Publishing, Inc. State College,

Pennsylvania

Jackson, E.L.(2000) Will Research on Leisure Constraints Still Be Relevant in the Twenty-first

Century? Department of Earth and Atmospheric Sciences University of Alberta I Journal of

leisure Research 2000, Vol. 32 No. I, side 62-611. Henta frå

http://search.proquest.com.ezproxy.hit.no/docview/201180960/fulltext?accountid=43239 , sist

avlest 16.05.14.

Johannessen, A., Tufte, P.A., Christoffersen, L. (2010). Introduksjon til samfunnsvitenskapelig metode,

Oslo: Abstrakt

Kaltenborn B.P. og Vorkinn, M (red) ”Vårt friluftsliv. Aktiviteter, miljøkrav og forvaltningsbehov”.

Temahefte 3. Norsk institutt for naturforskning (NINA), Lillehammer

Kamper-Jørgensen, F., Kjøller, M., Toftager, M., (2009) Den sunde by. Dokumentation af de faktorer,

som påvirker sundhed i den tætte by og forstaden som led i udvikling af bæredygtig

planlægning, Statens Institut for Folkesundhed, Syddansk Universitet, København. Henta frå

http://www.si-folkesundhed.dk/upload/den_sunde_by.sif.pdf , sist avlest 16.05.14.

Klima og Miljødepartementet (2000/2001), Friluftsliv – ein veg til høgare livskvalitet,

Stortingsmelding nr 39 2000/2001. Henta frå

http://www.regjeringen.no/nn/dep/kld/dokument/proposisjonar-og-

meldingar/stortingsmeldingar/20002001/stmeld-nr-39-2000-2001-/4/4.html?id=324940 , sist

avlest 16.05.14.

Krogstad S. og Westin S. Folkehelse, ulikhet og fattigdom. Artikkel i Helsetilsynets tilsynsmelding

for 2001 i Gradientutfordringen 2005.

Kultur- og kirkedepartementet (2008). Veileder ”Tilrettelegging av turveier, løyper og stier”

Kurtze, N., Eikemo T., Hem K.-G. (2009), Analyse og dokumentasjon av friluftslivets effekt på folkehelse

og livskvalitet. Rapport SINTEF. Teknologi og samfunn. Helsetjenesteforskning) Bind-/heftenr.

A11851

Kvarv, S. (2010) Vitenskapsteori: tradisjoner, posisjoner og diskusjoner, Novus, Oslo

Martinussen, M. (2010) (red) Kvantitativ forskningsmetodologi i samfunns- og helsefag,

Fagbokforlaget, Bergen

131

Miljødirektoratet (2011), Tilrettelegging for friluftsliv, henta frå

http://www.miljostatus.no/Tema/Friluftsliv/Tilrettelegging-for-friluftsliv/ , sist avlest 14.05.14.

Miljøverndepartementet (2013), Nasjonal strategi for et aktivt friluftsliv. En satsing på friluftsliv i

hverdagen 2014–2020, Oslo

Mjaavatn, P.E. og Fjørtoft, I (2008). Barn og fysisk aktivitet: med hovedvekt på aldersgruppen 0-16 år.

Helsedirektoratet

Moe, S. (2009) Fysisk aktivitet og sosial ulikhet: Hvordan forstå ulik involvering i fysisk aktivitet

Fagartikkel i Fysioterapeuten nr. 7/2009. Henta frå http://fysioterapeuten.no/Fag-og-

vitenskap/Fagartikler/Hvordan-forstaa-ulik-involvering-i-fysisk-aktivitet. Sist avlest 16.05.14

Munk, M.D. (2010) Erkendelse, lidenskab og social mobilitet i Esmark, K. Høyen M, Larsen K (red)

Hvorfor Bourdieu? , Danmark: Hexis

Myhre, S.E.S. (2011, 5. desember), Kartlegger bruken av friluftsområder, Avisa Nordland, del 1 s 14

Mæland, J.G. (2005), ”Forebyggende helsearbeid i teori og praksis”, 2. utgave, Universitetsforlaget,

Oslo

NN (2013, 07.02). Åpen linje. Avisa Nordland s 3

Odden, Alf (2001) Vitenskapsteoretiske posisjoner innen norsk friluftslivsforskning Obligatorisk essay

i kurset SV DPR 800 Vitenskapsteori for Samfunnsfag, NTNU høsten 2001, Institutt for

Idretts- og friluftslivsfag. Høgskolen i Telemark

Odden, A. (2008). Hva skjer med norsk friluftsliv? En studie av utviklingstrekk i norsk friluftsliv 1970

– 2004. Avhandling for graden philosophiae doctor, NTNU

Olafsen, H. (red) (2012) På tur i Bodø. Høyt og lavt i Bodø Kommune, Bodø og Omegns

Turistforening, Bodø

Ommundsen Y. og Aadland A.A. (2009) Fysisk inaktive voksne i Norge. Hvem er inaktive og hva

motiverer til økt fysisk aktivitet? Oslo, Helsedirektoratet, Norges Bedriftsidrettsforbund og

Kreftforeningen.

Opedal, H. (2003, 28. juni), Professor i kruttrøyk, Dagbladet. Henta frå

http://www.dagbladet.no/magasinet/2003/06/28/372791.html , sist avlest 06.05.14.

Pedersen, G.H. (27.10.2010), Fakkelfeiring i Bjørndalslia, Avisa Nordland. Henta frå

http://www.an.no/nyheter/article5362663.ece. Avlest 18.04.12.

Polarfakta AS, (1999), Fysisk aktivitet og bruk av anlegg hos den vaksne befolkningen i Nordland

Oppdragsgjevar: Nordland Fylkeskommune, Kulturavdelingen

132

Prieur, A. og Sestoft C. (2006), Pierre Bourdieu – en introduktion, Hans Reizels Forlag, København

Rafoss, K., Breivik, G. (2005:11), Anleggsbrukere. En kartlegging og analyse av anleggsbruk i den

norske befolkning. HiF-Rapport.

Rafoss, K. og Breivik, G. (2012b), Idrett og anlegg i endring. Oppslutning om idrettsaktiviteter og

bruk av idrettsanlegg i den norske befolkningen. Akilles Forlag, Oslo

Ramberg, A. (2013, 2. februar), Side om side i marka, Avisa Nordland, del 1, s 4

Ringdal, Kristen (2007), Enhet og mangfold: samfunnsvitenskapelig forskning og kvantitativ metode,

Fagbokforlaget

Romild, U., Fredman, F. og Wolf-Watz, D (2011, mars) "Socio-economic Determinants, Demand and

Constraints to Outdoor Recreation Participation in Sweden, Forskningsprogrammet Friluftsliv

i förandring rapport nr 16, Mittuniversitetet i Østersund

Samdal,O, Høivik H.B., Torsheim, T., Fismen,A.S., Haug, E, Smith, O.R.F. og Wold B (2012).

Trender i sosial ulikhet i helseatferd. Tidsskrift for ungdomssforskning 2012, 12(2):21–41.

Henta frå http://www.hioa.no/asset/6479/1/6479_1.pdf , sist avlest 16.05.14.

Samdahl, D.M. og Jekubovich N.J. (1997) A critique of leisure constraints, Journal of leisure research

29.4 (Fourth Quarter 1997) 430:452. Henta frå

http://search.proquest.com.ezproxy.hit.no/docview/201192383?accountid=43239#center , sist

avlest 14.05.14.

Sosial- og helsedirektoratet (2005) Gradientutfordringen. Sosial- og helsedirektoratets handlingsplan

mot sosiale ulikheter i helse,Oslo

Sosial- og helsedepartementet, Folkehelsemeldingen, Meld. St. 34, 2012/2013, Oslo: Departementet

Henta frå: http://www.regjeringen.no/nb/dep/hod/dok/regpubl/stmeld/2012-2013/meld-st-34-

20122013/6/2/1.html?id=723907 , sist avlest 16.05.14.

Sosial- og helsedirektoratet (2005), Gradientutfordringen - Sosial- og helsedirektoratets handlingsplan

mot sosiale ulikheter i helse, 1/2005, Oslo

Statitistisk sentralbyrå (a),

henta frå http://www.ssb.no/befolkning/statistikker/folkber/aar/2013-12-

19?fane=tabell&sort=nummer&tabell=153937 (folketal i Bodø), sist avlest 16.05.14.

Statistisk sentralbyrå (b), henta frå http://www.ssb.no/folkemengde/, (folkemengde etter alder)

avlest 27.04.2012

133

Stefansen, K. (2010) Foreldreskap i småbarnsfamilien : klassekultur og sosial reproduksjon,

Avhandling for PhD-graden, Institutt for sosiologi og samfunnsgeografi, UiO, Norsk institutt

for forskning om oppvekst, velferd og aldring NOVA Rapport 24/2011

Stokke, K.B., Skaar M., Skogheim, R. (2008) Bruk av bynære friluftsområder, NIBR

http://www.utmark.org/utgivelser/pub/20082/pdf/Stokke_Skogheim_Skaar_Utmark_2_2008.pd

f, sist avlest 16.05.14

Storholm, L. (2011, 17. august), Bodø er helt unik, Avisa Nordland, del 1 s 8

Sund, E.R. (2009) Sosial kapital : teorier og perspektiver : en kunnskapsoversikt med vekt på

folkehelse, Helsedirektoratet. Henta frå: http://www.helsedirektoratet.no/publikasjoner/sosial-

kapital-teorier-og-perspektiver-en-kunnskapsoversikt-med-vekt-pa-

folkehelse/Publikasjoner/Sosial-kapital-teorier-og-perspektiver.pdf, sist avlest 16.05.14.

Sætre, E. (2010). Innlegg fra Direktoratet for naturforvaltning: Friluftsliv og Klima. Referat frå

fagmøtet om idrett og friluftsliv 11.februar 2010, klima- og forurensningsdirektoratet. Henta

frå:http://www.regjeringen.no/Upload/MD/Vedlegg/Klima/Klimatilpasning/underlagsrapporter

/referat_fagmote_idrett_friluftsliv_11022010.pdf

Tangen, J.O. (2004) Idrettsanlegg og anleggsbrukere - tause forventninger og taus kunnskap : skisse

til en ny forståelse av idrettsanleggenes danning, betydning og funksjon, HiT-skrift 2-2004,

Avdveling for allmenne fag (Bø), Høgskolen i Telemark, Porsgrunn

Tangen, J.O. (2007) Sosiale rom – tause budskap – skjult læring, Innlegg på konferansen ”Skolens

uterom som arena for leik, fysisk aktivitet og læring”. HiT, 17.9.2007

Tangen, J.O. (2011) ”Tause forventninger og taus kunnskap – en oversett sammenheng mellom

idrettsanlegg og deres brukere”. Idrettsforum.org. Nordic Sport Science Forum, 031111. Henta

frå: http://idrottsforum.org/articles/tangen/tangen.html. Sist avlest 11.05.14.

Theisen, M., Går seg ned i vekt. Fra tjukkas til smukkas. Henta frå

http://www.vektklubb.no/artikkel/fra-tjukkas-til-smukkas-20159702 , sist avlest 16.05.14.

Thornquist, E. (2003) Vitenskapsfilosofi og vitenskapsteori for helsefag. Fagbokforlaget, Bergen

Tordsson, (2010) Friluftsliv kultur og samfunn, Høyskoleforlaget, Kristiansand

Veenstra, G. (2007), Social space, social class and Bourdieu: Health inequalities in British Columbia,

Canada Health & PlaceVolume 13, Issue 1, March 2007, Pages 14–31. Henta frå

http://www.sciencedirect.com.ezproxy.hit.no/science/article/pii/S1353829205000663

Verba, S., Schlozman, K.L., Brady, H.E. (1995), Voice and equality. Civic Voluntarism in American

Politics, Harvard University Press, London, England.

Vaage, O.F., (2006) Barn og unges idrettsdeltakelse og foreldres inntekt: analyse med data fra

Levekårsundersøkelsen 2004, SSB

134

Vaage, O.F. (2004) Trening, mosjon og friluftsliv: resultater fra Levekårsundersøkelsen 2001 og

tidsbrukundersøkelsen 2000. Rapporter statistisk sentralbyrå 2004/13

Wilken. Lisanne (2008), Pierre Bourdieu, Oversett til norsk av Vebjørn F. Andreassen. Tapir

Akademisk Forlag, Trondheim

Aakvaag, G.C. (2008), Moderne sosiologisk teori, Abstrakt forlag AS, Oslo

Åquist, A.-C., (2002), Tidsgeografi – en introduktion, Institutionen för samhällsvetenskap

Örebro universitet.

Nettsider::

www.bodohistorie.no, Historien om Bodø, henta frå: http://bodohistorie.no/nor/historien-om-bodo-

1/historisk-tidslinje-/1960-_-tallet, sist avlest 28.04.14

www.bmvenner.no , henta frå http://www.bmvenner.no/, sist avlest 16.05.14

135

Vedlegg Vedlegg 1: Avisa Nordland 17.august 2011

136

Vedlegg 2: Følgjebrev og spørjeskjema

Spørreundersøkelsen om bruk og ikke-bruk av friluftsområdene i og ved Bodø

Denne spørreundersøkelsen er en svært viktig del av min masteroppgave i friluftsliv ved høgskolen i

Telemark. Målet med undersøkelsen er i hovedsak å se nærmere på både bruken og ikke-bruken av

friluftsområdene i og ved Bodø, med særlig vekt på turstiene/turveiene/lysløypene i den bynære delen

av Bodømarka og i Tverlandsmarka. I perioden 2009-2012 har det blitt, og skal det bli gjort en del

tilretteleggingstiltak i disse friluftsområdene, og spørreundersøkelsen er også ment å gi noen

pekepinner på positive og negative effekter av disse. Spørreskjemaet blir sendt ut til et tilfeldig utvalg av den bynære befolkningen i Bodø kommune over

18 år. Utvalget er trukket i Folkeregisteret med hjelp fra EDB Business Partner. Opplysningene som

samles inn blir behandlet konfidensielt i henhold til norsk lov. Datamaterialet blir bare brukt til

statistiske analyser i forskningssammenheng, og er anonymisert. Om du er så vennlig å fylle ut skjemaet, fins det to måter å gjøre dette på. Du må gjerne svare

elektronisk. Da går du inn på www.svarskjema.blogspot.com og klikker på linken du finner der. Om

du foretrekker å fylle ut med penn, bruker du papirutgaven og returnerer den i den vedlagte

ferdigfrankerte svarkonvolutten. Uansett ønsker jeg at du svarer innen 10 dager. Alle som sender inn

utfylt skjema, og i tillegg fyller ut vedlagte slipp eller sender en e-post med navn og adresse til

002306@student.hit.no, blir med i trekningen av to gavekort på City Nord, hvert på 1000 kr.

(Navnelappen blir selvsagt skilt fra spørreskjemaet ved mottak). Vinnerne blir kontaktet i løpet av

desember. Tester har vist at det tar 15-20 min å fylle ut skjemaet. Om du har spørsmål, ta kontakt med Ingrid Balsnes, tlf 90053382 / e-post 002306@student.hit.no,

eller med Tommy Langseth, tlf 35952760 / e-post tommy.langseth@hit.no På forhånd tusen takk for hjelpen!

Mvh

Ingrid Balsnes

Masterstudent

Høgskolen i Telemark

137

138

Spørreundersøkelsen om bruk og ikke-bruk av friluftsområdene i og ved Bodø

Tenk på dette når du svarer på spørreskjemaet:

Jeg er like interessert i å få svar fra ikke-brukere som fra brukere! Om du føler

at ikke alle spørsmålene angår deg, er altså likevel dine svar viktige for meg!

Selv om du syns at noen spørsmål er vanskelig å svare på, svar så godt du kan. Svarene dine er verdifulle selv om de er omtrentlige.

«Grønne korridorer» er i denne sammenheng Bodøelva- og Futelva elvepark.

Begrepet «Turløyper» er her en fellesbetegnelse for turstier/turveier/lysløyper

o.l.

Med «Friluftsområder i og ved Bodø» menes det her friluftsområder i Bodø kommune med unntak av Kjerringøy og Skjerstad krets

«Bodømarka» er i vest/nord avgrensa av høydedraget Løpsfjell, Skautuva, Steigtind. Mot øst: Mjønesfjellet. Mot sør: byutviklingsområdet og Løding

Med «Den bynære delen av Bodømarka» menes det her Bodømarka til og med Soløyvatnet, i tillegg til Støvermarka og Vallemarka. I denne sammenheng vil dette området for enkelhets skyld bli kalt «Bymarka». Se kart over det aktuelle området under.

«Bymarka» Utsnitt av kart henta fra www.godtur.no

139

Innledningsvis vil jeg gjerne at du svarer på følgende spørsmål om deg selv:

140

1 Alder

Født: 19 2 Kjønn

� Kvinne � Mann

3 Har du barn under 16 år?

� 0–5 år. Hvor mange? � 6-12 år. Hvor mange? � 13-16 år. Hvor mange? � Nei

4 Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under

utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre.

(Sett kun ett kryss) � Universitet/høyskole i mer enn fire år � Universitet/høyskole inntil fire år � Videregående yrkesfag/fagbrev � Videregående allmennfag/gymnas � Folkeskole/realskole/ungdomsskole

5 Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?

� Mer enn 70 000 pr mnd � 60 001 – 70 000 pr mnd � 50 001 – 60 000 pr mnd � 40 001 – 50 000 pr mnd � 30 001 – 40 000 pr mnd � 20 001 – 30 000 pr mnd � 10 000 – 20 000 pr mnd � Lavere enn 10 000 pr mnd

6 Hvor mange biler er det i husstanden?

� 0 � 1 � 2 � Flere enn 2

7 Sivil status

� Gift/samboer �Skilt/Separert � Enslig � Enke/enkemann � Annet

8 Hvor i Bodø bor du?

Sett inn postnummeret ditt her:

Bruk av friluftsområder i og ved Bodø i sommer- og i vinterhalvåret

141

9 Hvor ofte bruker du følgende områder i og ved Bodø i sommerhalvåret?

Mindre enn

1 gang pr sesong

1-6 ganger pr sesong

2-3 ganger pr måned

Ca en gang i uken

Flere ganger i uken

På sjøen (i båt/kajakk )

Kyststien/Bodøsjørunden

Hele eller deler av stien mellom Mørkvedbukta og Alstad

Moloen ved Bodø havn

Andre områder ved sjøen

Lysløypa med utgangspunkt fra Maskinisten/Grønnåsen/ Bodin Leir

Lysløypa med utgangspunkt fra Mørkved/Hunstad/Stille Dal

Lysløypa med utgangspunkt fra Bestemorenga

Hunstadtoppen

Junkerfjellet

Keiservarden

«Nye-stien» i Løpsmark

Grønne korridorer (Bodøelva elvepark og Futelva elvepark)

Hops- og/eller Lødingmarka

Andre områder i Bodømarka

Tverlandsmarka

Parker, løkker o.l.

Andre friluftsområder i og ved Bodø

142

10 Hvor ofte bruker du følgende områder i og ved Bodø i vinterhalvåret? Mindre enn

1 gang pr sesong

1-6 ganger pr sesong

2-3 ganger pr måned

Ca en gang i uken

Flere ganger i uken

På sjøen (i båt/kajakk)

Kyststien/Bodøsjørunden

Hele eller deler av stien mellom Mørkvedbukta og Alstad

Moloen ved Bodø havn

Andre områder ved sjøen

Lysløypa med utgangspunkt fra Maskinisten/Grønnåsen/ Bodin Leir

Lysløypa med utgangspunkt fra Mørkved/Hunstad/Stille Dal

Lysløypa med utgangspunkt fra Bestemorenga

Hunstadtoppen

Junkerfjellet

Keiservarden

«Nye-stien» i Løpsmark

Grønne korridorer (Bodøelva elvepark og Futelva elvepark)

Hops- og/eller Lødingmarka

Andre områder i Bodømarka

Tverlandsmarka

Parker, løkker o.l.

Andre friluftsområder i og ved Bodø

143

Bruk av de grønne korridorene 11 Hvorfor drar du vanligvis til de grønne korridorene?

Med «grønne korridorer» er det altså ment Bodøelva elvepark og Futelva elvepark

Sett kryss for hvor viktige de nevnte grunnene er for deg

� Dersom du aldri bruker de grønne korridorene, sett kryss her og gå til spørsmål 12 Ikke viktig Lite viktig Verken eller Litt viktig Svært viktig

Finne ro/stillhet

Oppleve naturen/landskapet

Plukke bær, sopp e.l.

Drive sport/trening

Drive lek eller spill

Være ute sammen med barna

Lufte hunden

Fiske/bade

Gå tur/skitur

Tenne bål/ha piknik

Komme til et annet sted

Annet:

144

Bruk og ikke-bruk av turløypene i «Bymarka» / Tverlandsmarka

NB! Herifra skilles det mellom bruk av turløypene i «Bymarka» og i Tverlandsmarka. Det er derfor viktig at du i spm 12 enten krysser av for hvilke turløyper du eventuelt bruker (mest), eller om du ikke bruker noen av dem, krysser av for hvilket av områdene du bor nærmest. Ha uansett de turløypene / det området du krysser av for som utgangspunkt for dine svar i resten av spørreskjemaet!

12 Hvilke turløyper bruker du (mest)?

� Turløypene i «Bymarka» � Turløypene i Tverlandsmarka � Jeg bruker ingen av turløypene, men bor nærmest:

� «Bymarka» � Tverlandsmarka 13 Hvorfor bruker du turløypene i «Bymarka» / Tverlandsmarka?

Sett kryss for hvor viktige de nevnte bruksformene er for deg. � Dersom du aldri bruker noen av disse områdene, sett kryss her og gå til spørsmål 14 Ikke

viktig Lite

viktig Verken

eller Litt

viktig Svært viktig

Sykle som transport til/fra skole/jobb/fritidsaktivitet e.l.

Sykle for turens skyld

Sykle i treningshensikt

Jogge som transport til/fra skole/jobb/fritidsaktivitet e.l.

Jogge i treningshensikt

Jogge for turens skyld

Gå som transport til/fra skole/jobb/fritidsaktivitet e.l.

Gå i treningshensikt

Gå tur for turens skyld

Gå på ski som transport til/fra skole/jobb/fritidsaktivitet e.l

Gå på ski i treningshensikt.

Gå på ski for turens skyld.

Ri/bruke hest

Lufte hunden

Plukke bær, sopp e.l.

Tenne bål/ha piknik

Oppleve naturen/landskapet

Finne ro/stillhet

Være ute sammen med barna

Avkopling fra hverdagen ellers

Drive sport/trening

Drive lek eller spill

Annet:

145

14 Hvorfor bruker du ikke turløypene i «Bymarka» / i Tverlandsmarka (enda mer)?

Markér med ett kryss i hvilken grad du er enig med påstanden. Her også er det viktig at både brukere og ikke-brukere svarer! Husk å ta utgangspunkt i det turområdet du kryssa av for i spm 12!

Helt uenig

Litt uenig

Verken eller

Litt enig

Helt enig

Vet ikke

Jeg syns jeg er der der ofte nok

Naturen er kjedelig/uinteressant

Det er vanskelig å komme seg dit

Området er slitt eller dårlig vedlikeholdt

Jeg er ikke interessert i friluftsliv

Jeg føler meg utrygg (pga løse hunder, hester, fare for overfall, syklister, o.l.)

Det er for få lysløyper der

Det er ikke god nok informasjon om området / jeg vet ikke nok om mulighetene til å gå tur der

Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør det vanskelig

Jeg har ikke tid

Jeg har for dårlig helse

Jeg drar andre steder

Det er for slitsomt/ Jeg orker ikke

Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med

Jeg mangler/har dårlig utstyr

Jeg føler meg ikke vel med å være der / trives ikke

Det er for dårlige skiløyper vinterstid

Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid

Terrenget er for vanskelig/utfordrende

Der er for mange restriksjoner i forhold til det jeg helst vil gjøre der (f.eks sykle, ri, gå til fots vinterstid)

Det er ofte for dårlig vær

Det er for mye folk der

Området er generelt for mye tilrettelagt

Jeg har funksjonshemming/sykdom som hindrer meg

Det er for langt å reise dit

Det mangler servering eller andre tilbud

Annet:

146

Konsekvenser for min bruk

Føre til mer bruk

Føre til mindre bruk

Ingen betydning

Usikker

15 I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske?

Slike forhold kan f.eks. være lite tid, dårlig helse, vanskeligheter med å komme seg dit, osv.

Gradér fra 1 til 5 der 1 er i liten grad og 5 er i stor grad.

1 2 3 4 5

16 Hvor ofte bruker du turløypene i «Bymarka» / i Tverlandsmarka?

(skriv selv et omtrentlig antall ganger pr uke, og husk at det ikke er for de to områdene totalt, men for det området du krysset av for i spørsmål 12)

� Tilretteleggingstiltak, bruk og ikke-bruk av turløypene i «Bymarka» / Tverlandsmarka

Fra høsten 2009 har det blitt gjort en del nye tilretteleggingstiltak knyttet til turløypene i den bynære delen av Bodømarka og i Tverlandsmarka. I tillegg til å gruse og planere noen av de allerede etablerte turløypene, har nye blitt bygget. En del av disse turløypene har blitt skilta/merka, og det er også satt opp informasjonstavler og lagt vekt på annen informasjon knyttet til tiltakene. Med de neste spørsmålene ønsker jeg å kartlegge eventuelle positive og/eller negative effekter av disse tiltakene, og også hvilke synspunkter du har rundt tilretteleggingene.

17 Hva er din mening om følgende gjennomførte og mulige tilretteleggingstiltak?

Og har/ville de hatt betydning for din bruk av turløypene?

Her ønsker jeg at du setter to kryss på hver linje; ett for din mening om tilretteleggingstiltaket, og ett for om tiltaket vil ha betydning for din bruk av turløypene. NB! Dersom du krysset av for Tverlandsmarka i spm 12 svarer du på a) og c). Krysset du av for «Bymarka», svarer du på b) og c)

a) Gjennomførte tiltak i Tverlandsmarka:

Min mening om tilretteleggingstiltakene

Svært negativt

Litt negativt

Både og

Litt positivt

Svært positivt

Vet ikke

Etablering av nye stier

Grusing

Skilting

Forlenging av allerede etablerte stier

Kortere avstand til tur- veier/turstier

147

Konsekvenser for min bruk

Føre til mer bruk

Føre til mindre bruk

Ingen betydning

Usikker

Konsekvenser for min bruk

Føre til mer bruk

Føre til mindre bruk

Ingen betydning

Usikker

b) Gjennomførte tiltak i «Bymarka»:

Min mening om tilretteleggingstiltakene

Svært negativt

Litt negativt

Både og

Litt positivt

Svært positivt

Vet ikke

Utarbeiding av kart/turkort

Grusing

Skilting

Turbøker å «signere» i

Kortere avstand til tur- veier/turstier

Forlenging og grusing av nyestien i Løpsmark

Bredere stier/traseer

c) Mulige tiltak: Min mening om tilretteleggingstiltakene

Svært negativt

Litt negativt

Både og

Litt positivt

Svært positivt

Vet ikke

Brøyting av turstier/turvei er for gående vinterstid

Breiere skitraseer vinterstid

Flere bålplasser/ gapahuker

Flere oversiktskart over løypene

Enkle trenings- apparat langs turstiene/tur- veiene.

148

18 Brukte du turløypene i «Bymarka» / Tverlandsmarka regelmessig før tilretteleggingstiltakene ble gjennomført?

Med regelmessig menes minimum 1 gang i uka

� Ja. � Nei. Gå til spørsmål 21

19 Har tilretteleggingen ført til at du bruker andre turløyper innenfor «Bymarka» /

Tverlandsmarka enn før?

� Ja, tilretteleggingene har ført til at jeg bruker andre turløyper enn før. Jeg bruker nå mindre og mer

� Nei � Usikker

20 Har tilretteleggingen ført til at du bruker turløypene på andre måter enn før?

� Ja, tilretteleggingene har ført til at jeg bruker turløypene på andre måter. Jeg sykler / går / jogger / går på ski / annet mindre, og sykler / går / jogger / går på ski / annet mer. (Sett ring rundt det som passer).

� Nei � Usikker

21 Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til

å bruke turløypene i tida fremover?

Sett kun ett kryss!

� Ja, fører til mindre bruk. � Ja, fører til mer bruk. � Nei, har ikke hatt og kommer ikke til å få noen betydning for hvor mye jeg bruker

turløypene. � Endringene i seg selv har ikke hatt så mye å si, men medieoppmerksomheten rundt de nye

tilretteleggingstiltakene har gjort meg mer bevisst på de mulighetene som fins i området her, og vil føre til økt bruk

� Usikker

149

22 Påstander om gjennomførte og mulige tilretteleggingstiltak

Markér med ett kryss på hver linje i hvilken grad du er enig med påstanden.

Helt uenig

Litt uenig

Verken eller

Litt enig

Svært enig

Vet ikke

Grusing gjør det mer attraktivt for meg å sykle/gå/jogge til jobb/skole og fritidsaktiviteter

Grusing gjør det mer aktuelt for meg å gå tur med barnevogn/rullestol i turløypene

Økt sykkeltrafikk langs den grusa delen av løypa gjør det vanskeligere for meg å gå der til fots

Grusing gjør at det føles ensformig å gå i turløypene

«Knasinga» i grusen når man går på den er irriterende

Grusinga oppleves som et forstyrrende element i naturen

Grusinga gjør det for lett/for lite utfordrende å bevege seg i turløypene

Grusinga gjør det mindre behagelig for meg å jogge/gå i turløypene

Skiltene oppleves som forstyrrende element i naturen

Tilrettelegging generelt gjør at jeg ikke føler meg vel langs turstiene/turveiene

23 Hva syns du generelt om at det gjøres tilretteleggingstiltak i «Bymarka» / i

Tverlandsmarka?

Svært negativt Litt negativt Verken eller Litt positivt Svært positivt Vet ikke

24 Hva slags innvirkning har de nye tilretteleggingstiltakene på hvor attraktivt du

syns det er å bo/studere i Bodø kommune?

Svært negativt Litt negativt Verken eller Litt positivt Svært positivt Vet ikke

150

Litt mer om deg selv..

For at jeg skal få fullgod nytte av skjemaet fra deg, er det viktig at du tar deg tid til å svare også på disse siste spørsmålene. Tusen takk!

25 Driver du med noen form for idrett, mosjon, friluftsliv eller annen

fysisk aktivitet utenom i tilknytning til bruk av turløypene i Bymarka / Tverlandsmarka?

� Ja, jeg: � er med på organisert idrett � trener på treningssenter � driver med egenorganisert aktivitet andre steder

� Nei, jeg er bare fysisk aktiv i tilknytning til bruk av turløypene � Nei, jeg driver ikke med noen form for idrett, mosjon, friluftsliv, eller annen

fysisk aktivitet verken i turløypene eller andre steder. 26 Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?

Eksempler på slik aktivitet er rask gange og dans eller andre aktiviteter som er litt anstrengende og gjør at pusten øker.

� Mindre enn 60 min i gjennomsnitt pr uke � Mindre enn 30 min pr dag i gjennomsnitt pr uke � Ca 30 min pr dag i gjennomsnitt pr uke � Mer enn 30 min pr dag i gjennomsnitt pr uke

27 Hvor ofte er du på tur i skog/utmark/fjell i andre områder enn i

«Bymarka» / Tverlandsmarka?

� Mindre enn 1 gang i året � 1 – 6 ganger i året � 7-12 ganger i året � 1-2 ganger pr måned � 2-3 ganger pr måned � Ca en gang i uken � Flere ganger i uken

28 Hvor langt fra nærmeste turløype bor du?

� 0 – 0,5 km � 0,6 – 1 km � 1,1 – 2 km � Mer enn 2 km

Tusen takk for hjelpa!

151

Vedlegg 3: Avisoppslag Avisa Nordland

152

Vedlegg 4: Bruken av turløypene i Bodømarka

Figur 32:Oversikt over bruksfrekvens av turløypene i Bodømarka. N = 583, std 1,59

11,5 % 6,5 %

30,0 %

24,0 %

14,2 % 7,4 % 6,3 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 % 6 gongar eller meir

4-5 gongar i veka

3 gongar i veka

2 gongar i veka

1 gong i veka

153

Vedlegg 5: Oversikt over bruken av friluftsområda i Bodø og omegn

Sommarhalvåret

Vinterhalvåre

Bruk av friluftsområder i og ved Bodø i vinterhalvåret

På sjøen (i båt/kajakk) 88,0% 9,7% 1,5% 0,9% 0,0%Kyststien/Bodøsjørunden 78,8% 17,1% 2,5% 1,0% 0,6%Hele eller deler av stien mellom Mørkvedbukta og Alstad 87,4% 11,0% 1,2% 0,1% 0,3%Moloen ved Bodø havn 33,5% 48,3% 11,2% 4,5% 2,5%Andre områder ved sjøen 56,6% 29,9% 8,4% 2,5% 2,6%Lysløypa med utgangspunkt fra Maskinisten/Grønnåsen/ Bodin Leir 47,5% 28,7% 11,5% 6,2% 6,1% Lysløypa med utgangspunkt fra Mørkved/Hunstad/Stille Dal 67,9% 14,7% 6,4% 5,2% 5,8%Lysløypa med utgangspunkt fra Bestemorenga 56,5% 29,2% 9,4% 3,5% 1,5%Hunstadtoppen 87,1% 9,3% 2,6% 0,6% 0,4%Junkerfjellet 81,9% 14,8% 2,5% 0,7% 0,1%Keiservarden 59,4% 32,9% 5,1% 1,9% 0,7%«Nye-stien» i Løpsmark 97,4% 1,2% 0,7% 0,4% 0,3%Grønne korridorer (Bodøelva elvepark og Futelva elvepark) 61,4% 24,2% 8,1% 3,0% 3,2%Hops- og/eller Lødingmarka 83,5% 11,8% 2,0% 1,5% 1,3%Andre områder i Bodømarka 54,6% 27,6% 10,7% 4,2% 2,9%Tverlandsmarka 89,3% 5,2% 2,9% 1,7% 0,9%Parker, løkker o.l. 66,2% 22,6% 6,4% 2,5% 2,3%Andre friluftsområder i og ved Bodø 40,9% 32,5% 14,1% 7,5% 4,9%

Mindre enn 1 gang pr sesong

1-6 ganger pr sesong

2-3 ganger pr mnd

Om lag en gang i uka

Flere ganger i uka

Bruk av friluftsområder i og ved Bodø i sommerhalvåret

På sjøen (i båt/kajakk) 60,7% 24,7% 7,3% 4,5% 2,9%Kyststien/Bodøsjørunden 58,2% 31,8% 6,7% 1,9% 1,4%Hele eller deler av stien mellom Mørkvedbukta og Alstad 75,0% 20,4% 3,3% 0,9% 0,4%Moloen ved Bodø havn 15,3% 54,4% 18,8% 7,1% 4,3%Andre områder ved sjøen 29,1% 39,5% 18,2% 7,2% 5,9%Lysløypa med utgangspunkt fra Maskinisten/Grønnåsen/ Bodin Leir 37,3% 31,0% 14,8% 6,5% 10,4% Lysløypa med utgangspunkt fra Mørkved/Hunstad/Stille Dal 62,6% 15,6% 8,2% 5,6% 8,0%Lysløypa med utgangspunkt fra Bestemorenga 69,5% 24,3% 4,1% 1,0% 1,2%Hunstadtoppen 66,3% 24,0% 5,9% 1,6% 2,2%Junkerfjellet 57,0% 34,4% 6,2% 1,4% 0,9%Keiservarden 26,6% 47,2% 15,8% 6,4% 4,1%«Nye-stien» i Løpsmark 94,1% 3,6% 1,6% 0,1% 0,6%Grønne korridorer (Bodøelva elvepark og Futelva elvepark) 37,2% 37,0% 12,4% 6,4% 6,9%Hops- og/eller Lødingmarka 82,9% 11,4% 2,5% 1,4% 1,7%Andre områder i Bodømarka 44,6% 32,4% 13,5% 5,1% 4,5%Tverlandsmarka 88,0% 5,4% 2,6% 1,4% 2,6%Parker, løkker o.l. 50,7% 31,8% 11,0% 3,8% 2,7%Andre friluftsområder i og ved Bodø 29,4% 38,4% 18,4% 6,9% 6,9%

Mindre enn 1 gang pr sesong

1-6 ganger pr sesong

2-3 ganger pr mnd

Om lag en gang i uka

Flere ganger i uka

154

Vedlegg 6: Utdanning og bruk/ikkje-bruk

Høgskule/ Universitet Folkeskule/ Realskule/ Ungdoms-skule

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

91,7%82,5%

70,3%

8,3%17,5%

29,7%

Ikkje-brukarBrukar

Figur 33: Utdanning (N = 613, p = 0,000)

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre

Vedlegg 7: Utdanning og bruksfrekvens

Figur 34: N = 572. P = 0,003

Basert på spørsmåla ”Hvor ofte bruker du turløypene i Bymarka?” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre

8,3 % 14,8 % 22,6 % 7,8 %

6,7 % 0,0 %

31,0 % 29,5 % 27,4 %

22,7 % 22,8 % 29,0 %

14,4 % 11,4 %

19,4 % 9,4 % 6,0 %

0,0 % 6,4 % 8,7 % 1,6 %

0 %

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %

70 %

80 %

90 %

100 %

6 gongar eller meir

4-5 gongar i veka

3 gongar i veka

2 gongar i veka

1 gong i veka

Mindre enn 1 gong pr veke

0 gongar

155

Vedlegg 8 : Inntekt og bruk/ikkje-bruk

Vedlegg 9: Alder og bruk / ikkje-bruk

Figur 36 Aldersfordeling innanfor gruppene ”Brukar” og ”Ikkje-brukar” N = 623, p = 0,000.

Basert på spørsmåla ”Alder” og ”Hvilke turløyper bruker du mest?”

5,9 % 11,0 % 19,4 % 15,9 %

50,8 % 30,5 %

23,8 % 42,7 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

60+

40 - 59 år

25 - 39 år

18 - 24 år

Meir enn 60 00040 000 – 60 000

20 000 – 40 000 Mindre enn 20 000

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

93,3% 91,7%83,4%

73,4%

6,7% 8,3%16,6%

26,6%

Ikkje-brukarBrukar

Figur 35: N = 615, p = 0,000

Basert på spørsmåla”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?”

156

Vedlegg 10: Alder og utdanningsnivå

Figur 37Alder og utdanningsnivå. N=612, P=0,000

Basert på spørsmåla ”Alder” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre”.

Vedlegg 11: Bruk / ikkje-bruk og utdanning og innanfor 40 – 59 år

Figur 38: Utdanningsnivå innanfor gruppene ”Brukar 40-59 år” og ”Ikkje-brukar 40-59 år” N=297, P=0,159.

Basert på spørsmåla Alder” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre”.

Vedlegg 12: Bruk /ikkje-bruk og inntekt innanfor 40 – 59 år

Figur 39 Inntektsnivå innanfor gruppene ”Brukar 40-59 år” og ”Ikkje-brukar 40-59 år”. N=297, P=0,728.

Basert på spørsmåla ”Alder” og ”Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?”

1,4 % 11,4 % 5,4 % 4,1 % 13,9 % 23,9 % 24,3 %

51,2 % 52,2 % 70,3 %

23,5 % 18,5 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Folkeskule / realskule /

ungdomsskule

Vidaregåande Universitet / høgskule

60 +

40 - 59 år

25 - 39 år

18 - 24 år

66,9 % 48,0 %

27,2 % 44,0 %

5,9 % 8,0 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar 40 - 59 år Ikkje-brukar 40 - 59 år

Folkeskule/Realskule/Ungdomsskule

Vidaregåande

Høgskule/Universitet

19,8 % 12,5 %

50,9 % 50,0 %

24,5 % 33,3 %

4,8 % 4,2 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar 40 - 59 år Ikkje-brukar 40 - 59 år

Mindre enn 20 000

20 001 - 40 000

40 001 - 60 000

Meir enn 60 000

157

Vedlegg 13: Utdanning og bruk / ikkje-bruk for aldersgruppa 60+

Figur 40: Utdanning og bruk /ikkje-bruk for aldersgruppa 60 +. N =160. p = 0,001

Basert på spørsmåla Alder” og ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre”.

Vedlegg 14: Bruk /ikkje-bruk og inntekt innanfor aldersgruppa 60 +

Figur 41: Inntekt og bruk/ikkje-bruk innanfor aldersgruppa 60 +

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?”

91,3% 74,4% 63,5%

8,7% 25,6% 36,5%

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

Ikkje-brukar 60+

Brukar 60 +

100,0 % 92,0 % 75,0 % 57,7 %

0,0 % 8,0 % 25,0 % 42,3 %

0 % 20 % 40 % 60 % 80 %

100 %

Ikkje-brukar 60 +

Brukar 60+

158

Vedlegg 15: Bruk / ikkje-bruk og kjønn

Figur 42: Kjønnsfordeling innanfor gruppene ”Brukar” og ”Ikkje-brukar” N=623, P=0,785

Basert på spørsmåla ”Kjønn” og ”Hvilke turløyper bruker du mest?”

Vedlegg 16: Alder og bruk/ikkje-bruk, versjon 2

Figur 43: Fordelinga av brukarar og ikkje-brukarar innanfor dei ulike aldersgruppene N = 623, p = 0,000.

Basert på spørsmåla ”Alder” og ”Hvilke turløyper bruker du mest?”

Vedlegg 17: Aktivitetsnivå og bruksfrekvens

Figur 44: Bruksfrekvens innanfor dei ulike aktivitetsnivåa. N = 575, p = 0,000.

Basert på spørsmåla ”Hvor ofte bruker du turløypene i Bymarka?” og ” Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?”

55,3 % 53,7 %

44,7 % 46,3 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

Mann

Kvinne

78,0 % 89,0 % 91,7 %

78,7 %

22,0 % 11,0 % 8,3 %

21,3 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

18 - 24 år 25 - 39 år 40 - 59 år 60 år +

Ikkje-brukar

Brukar

20,4 % 7,9 %

13,4 %

3,8 %

35,7 %

28,0 %

18,5 %

26,1 %

14,5 %

85,5 %

3,8 % 8,9 %

0,6 % 8,4 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

Inaktiv Aktiv

6 gongar eller meir

4-5 gongar i veka

3 gongar i veka

2 gongar i veka

1 gong i veka

159

Vedlegg 18: Aktivitetsnivå og bruk/ikkje-bruk versjon 2

Aktivitetsnivå og bruk/ikkje-bruk, versjon 2. N=614, p=0,000

Basert på spørsmåla ”Hvilke turløyper bruker du mest?” og ”Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?”

Vedlegg 19: Aktivitetsnivå og aktivitetsarena

Figur 45Aktivitetsnivå og aktivitetsarena. N=609. p=0,000.

Basert på spørsmåla Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?”og ”Driver du med noen form for idrett, mosjon, friluftsliv eller annen fysisk aktivitet utenom i tilknytning til bruk av turløypene i Bymarka?”

Vedlegg 20: Utdanning og oppleving av hindring

Figur 46: Utdanning og oppleving av hindring. N=581, P=0,126

Basert på spørsmåla ”Kryss av for det høyeste utdanningsnivået du har. Dersom du er under utdanning nå, sett kryss for det utdanningsnivået du er sikker på at du vil gjennomføre” og ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske”.

77,8 % 90,3 %

22,2 % 9,7 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Inaktiv Aktiv

Ikkje-brukar

Brukar

73,9 %

23,6 %

2,5 %

58,0 %

30,2 %

11,8 %

0,0 % 10,0 % 20,0 % 30,0 % 40,0 % 50,0 % 60,0 % 70,0 % 80,0 %

Aktiv andre stader

Berre aktiv i tilknyting til

bruk av turløypene

Ikkje aktiv nokon stad

Aktiv

Inaktiv

45,2 % 35,0 % 42,1 %

16,1 % 23,8 %

23,1 %

24,2 % 21,3 % 20,9 %

4,8 % 15,0 % 10,6 % 9,7 % 5,0 % 3,3 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Folkeskule / realskule /

ungdomsskule

Vidaregåande Universitet / høgskule

5

4

3

2

1

160

Vedlegg 21: Inntekt og oppleving av hindring i aldersgruppa 40 – 59 år

Inntekt og oppleving av hindring, aldersgruppa 40-59 år

Basert på spørsmåla ”Hva er din husholdnings sammenlagte inntekt (etter skatt) pr mnd?” og ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske”.

Vedlegg 22: Grunngjevnader for ikkje (enno) meir bruk av turløypene med minst 15 prosent oppslutnad

Bodøværingen generelt

41,1 % 49,7 % 32,1 % 30,8 %

17,9 % 22,1 %

25,4 % 46,2 %

25,0 % 15,2 %

26,8 %

23,1 % 14,3 % 11,0 % 9,9 % 0,0 % 1,8 % 2,1 % 5,6 % 0,0 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

60 001 eller meir

40 001 - 60 000

20 001 - 40 000

20 000 eller mindre

5

4

3

2

1

39,1 %

36,5 %

34,8 %

29,8 %

22,4 %

21,2 %

15,2 %

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%

Jeg drar andre steder

Jeg syns jeg er der der ofte nok

Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid

Jeg har ikke tid

Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski …

Det er ofte for dårlig vær

Det er ikke god nok informasjon om området / …

161

Brukar / ikkje-brukar

Aktiv / inaktiv

60,0 %

32,7 %

31,0 %

28,1 %

27,1 %

26,8 %

26,3 %

23,1 %

23,0 %

21,4 %

20,0 %

19,2 %

18,6 %

15,4 %

11,3 %

36,3 %

29,5 %

5,7 %

13,7 %

21,8 %

20,6 %

13,5 %

3,8 %

5,7 %

36,1 %

2,4 %

9,4 %

4,7 %

0,8 %

39,3 %

0,0 % 20,0 % 40,0 % 60,0 % 80,0 %

*Jeg drar andre steder

*Jeg har ikke tid

*Det er for slitsomt / jeg orker ikke

*Det er ikke god nok informasjon om området / …

*Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski …

*Det er ofte for dårlig vær

*Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør …

*Jeg har for dårlig helse

*Jeg har funksjonshemming/sykdom som …

*Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid

*Jeg er ikke interessert i friluftsliv

*Det mangler servering eller andre tilbud

*Det er vanskelig å komme seg dit

*Jeg føler meg ikke vel med å være der / trives …

*Jeg syns jeg er der der ofte nok

Brukar

Ikkje-brukar

39,5 %

36,7 %

32,8 %

27,4 %

25,0 %

24,0 %

22,1 %

18,8 %

16,6 %

7,6 %

39,2 %

27,7 %

35,4 %

20,8 %

20,0 %

11,1 %

42,3 %

14,1 %

5,2 %

15,1 %

0,0 % 10,0 % 20,0 % 30,0 % 40,0 % 50,0 %

Jeg drar andre steder

*Jeg har ikke tid

Det er for lite tilrettelagt for fotturer …

Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på …

*Det er ofte for dårlig vær

*Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver …

*Jeg syns jeg er der der ofte nok

Det er ikke god nok informasjon om …

*Det er for slitsomt / jeg orker ikke

Det er for mye folk der

Aktiv

Inaktiv

162

Lågfrekvente brukarar

Utdanning

41,5 %

37,6 %

34,5 %

29,3 %

24,4 %

22,4 %

19,8 %

17,7 %

0,0 % 20,0 % 40,0 % 60,0 %

Jeg drar andre steder

Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid

Jeg har ikke tid

Jeg syns jeg er der der ofte nok

Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen …

Det er ofte for dårlig vær

Det er ikke god nok informasjon om området / jeg …

Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør det …

Lågfrekvente brukarar

39,5 %

31,1 %

39,0 %

5,4 %

23,2 %

7,1 %

4,4 %

14,5 %

21,6 %

14,7 %

32,9 %

12,2 %

37,4 %

41,2 %

31,2 %

7,8 %

20,8 %

8,6 %

6,3 %

16,1 %

24,1 %

17,6 %

29,4 %

15,2 %

42,3 %

39,6 %

33,9 %

21,7 %

18,2 %

17,2 %

15,8 %

15,8 %

13,7 %

10,9 %

10,4 %

9,1 %

0,0 % 20,0 % 40,0 % 60,0 %

Jeg drar andre steder

Det er for lite tilrettelagt for fotturer vinterstid

Jeg syns jeg er der der ofte nok

*Jeg har funksjonshemming/sykdom som hindrer meg

Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski sammen med

Det er for slitsomt / jeg orker ikke

*Jeg har for dårlig helse

*Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør det …

Det er ofte for dårlig vær

Det er ikke god nok informasjon om området / jeg vet …

*Jeg har ikke tid

*Det er for få lysløyper der

Folkeskule/Realskule/Ungdomsskule

Vidaregåande

Høgskule / Universitet

163

Inntekt

Potensielt aktive

27,2 %

17,7 %

33,3 %

18,8 %

35,8 %

15,5 %

35,8 %

15,3 %

12,6 %

3,6 %

3,6 %

8,6 %

4,8 %

3,6 %

7,1 %

31,2 %

17,5 %

42,9 %

18,9 %

29,6 %

12,9 %

38,4 %

14,1 %

12,5 %

7,4 %

2,6 %

8,1 %

6,2 %

3,9 %

8,6 %

40,8 %

25,3 %

35,6 %

18,8 %

24,2 %

16,3 %

40,6 %

13,7 %

13,3 %

8,7 %

8,2 %

6,8 %

14,5 %

11,3 %

10,1 %

45,4 %

38,4 %

37,3 %

37,1 %

31,1 %

22,9 %

21,0 %

20,0 %

18,7 %

18,4 %

18,1 %

17,0 %

16,1 %

15,8 %

15,6 %

0,0 % 20,0 % 40,0 % 60,0 %

*Det er for lite tilrettelagt for fotturer …

*Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå på ski …

Jeg drar andre steder

Det er ofte for dårlig vær

*Jeg har ikke tid

Det er ikke god nok informasjon om …

Jeg syns jeg er der der ofte nok

Min familiesituasjon/omsorgsoppgaver gjør …

Det er for få lysløyper der

Det er for slitsomt / jeg orker ikke

*Det er vanskelig å komme seg dit

Det er for dårlige skiløyper vinterstid

*Der er for mange restriksjoner i forhold til …

Jeg har funksjonshemming/sykdom som …

Jeg føler meg utrygg (pga løse hunder, …

Mindre enn 20 000

20 001 - 40 000

40 001 - 60 000

Meir enn 60 000

48,6 %

41,3 %

37,8 %

33,8 %

31,1 %

28,4 %

27,1 %

20,3 %

18,9 %

16,9 %

16,3 %

0,0 % 10,0 % 20,0 % 30,0 % 40,0 % 50,0 % 60,0 %

Jeg har ikke tid

Det er for lite tilrettelagt for fotturer …

Min …

Jeg drar andre steder

Jeg savner noen å gå/sykle/jogge/gå …

Det er ofte for dårlig vær

Det er ikke god nok informasjon om …

Jeg føler meg utrygg (pga løse …

Det er for slitsomt / jeg orker ikke

Det er for få lysløyper der

Jeg syns jeg er der der ofte nok

164

Vedlegg 23: Verknader at tiltaka generelt

Brukaren og ikkje-brukaren og verknader av tiltaka generelt

Figur 47Verknader og den sjølvdefinerte brukaren og ikkje-brukaren. N=614, P=0,00.

Basert på spørsmåla ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?” og ”Hvilke turløyper bruker du mest?”

Aktivitetsnivå og verknader av tiltaka generelt

Figur 48Verknader av tiltaka innanfor gruppene ”Inaktiv” og ”Aktiv”. N =602, P=0,010

Basert på spørsmåla ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?” og ”Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?”

Lågfrekvente brukarar og verknader generelt

Figur 49Utvalde undergrupper og verknader generelt

Basert på spørsmålet ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?”

40,3 %

10,0 %

24,2 %

8,8 %

23,2 %

48,8 %

12,4 % 32,5 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Brukar Ikkje-brukar

Usikker

Nei, inga betydning

Auka bruk grunna mediemerksemd

Ja, fører til auka bruk

28,6 % 39,5 %

23,8 % 21,4 %

25,6 % 26,9 %

22,0 % 12,0 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Inaktiv Aktiv

Usikker

Ja, fører til mindre bruk

32,4 % 25,0 %

23,5 % 20,7 %

27,6 % 28,0 %

16,5 % 25,6 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

Lågfrekvente brukarar (N=413)

Potensielt aktive (N=82)

Usikker

Inga betydning

Auka bruk grunna mediemerksemd

Ja, fører til meir bruk

165

Verknader og regelmessig eller ikkje-regelmessig brukar før tiltaka

Figur 50 Verknader av tilretteleggingstiltaka innanfor gruppene ”Regelmessig brukar før tiltaka” og ”Ikkje-regelmessig brukar før tiltaka” N=611, p= 0,000.

Basert på spørsmåla ””Brukte du turløypene i ”Bymarka” regelmessig før tilretteleggingstiltakene ble gjennomført?” og ”Har tilretteleggingstiltakene som er gjort betydning for hvor mye du kommer til å bruke turløypene i tida fremover?”

Vedlegg 24: Verknader av ”mulege” tiltak

Verknader av ”mulege” tiltak med utgangspunkt i bruk/ikkje-bruk

Figur 51Verknader av meir eller mindre aktuelle tiltaka for brukaren og ikkje-brukaren. N=572-587, p=0,000 for alle unnateke den knytt til treningsapparat; der er det ikkje signifikante skilnader (P=0,133)

Basert på spørsmålet ”(…) ville de [følgende mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

44,3 % 20,6 %

23,9 %

19,1 %

23,9 %

31,6 %

8,0 % 28,7 %

0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 %

100 %

Regelmessig brukar

Ikkje regelmessig brukar

Usikker

Nei, inga betydning

Auka bruk grunna mediemerksemd

Ja, fører til auka bruk

64,5 %

46,4 % 44,0 % 38,3 %

19,7 % 22,5 %

5,9 %

19,1 % 22,1 %

8,7 %

0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

60,0 %

70,0 %

Brukar

Ikkje-brukar

166

Verknader av mulege tiltak med utgangspunkt i utdanning

Figur 52Utdanning og verknader av ”mulege” tiltak. N=560 - 574. Ikkje signifikante skilnader for nokon av alternativa

Basert på spørsmålet ”(…) ville de [følgende mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

Verknader av mulege tiltak med utgangspunkt i inntekt

Figur 53: Inntekt og verknader av "mulege" tiltak. N=562 - 576. Berre signifikante skilnader for "Fleire oversiktskart” (P=0,044). Elles ikkje signifikante skilnader.

Basert på spørsmålet ”(…) ville de [følgende mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

58,7 %

44,4 % 40,1 % 37,2 %

19,2 %

62,2 %

37,0 % 44,2 %

36,1 %

18,2 %

58,3 %

32,7 % 40,4 %

32,7 %

16,1 %

0,0 % 10,0 % 20,0 % 30,0 % 40,0 % 50,0 % 60,0 % 70,0 %

Universitet / høgskule

Vidaregåande

Folkeskule / realskule / ungdomsskule

57,5 % 52,3 %

48,8 %

39,5 %

18,6 %

57,8 %

37,9 % 35,4 % 34,7 %

15,4 %

66,9 %

42,5 % 45,0 %

36,5 %

21,9 %

52,10%

40,6 % 44,3 % 42,0 %

21,4 %

0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

60,0 %

70,0 %

80,0 %

60 001 eller meir

40 001 - 60 000

20 001 - 40 000

20 000 eller mindre

167

Verknader av ”mulege” tiltak med utgangspunkt i aktivitetsnivå

Figur 54Verknader av meir eller mindre aktuelle tiltaka med utgangspunkt i aktivitetsnivå. Inaktiv = 154 – 157, N for aktiv = N=for564 - 577. P-verdi: brøyting av turløyper: p=0.206,breiare skitrasear: p=0,000, bålplassar: p=0,008, kart: p=0,015, treningsapparat: p= 0,075.

Basert på spørsmålet ”(…) ville de [følgende mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

Verknader av ”mulege” tiltak potensielt aktive og lågfrekvente brukarar

Basert på spørsmålet ”(…) ville de [følgende mulige tilretteleggingstiltak] hatt betydning for din bruk av turløypene?” og avkryssing for alternativet ”Føre til mer bruk”.

53,2 %

30,3 %

38,9 % 37,7 %

12,70%

62,1 %

46,0 % 41,8 %

35,8 %

20,20%

0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

60,0 %

70,0 %

Inaktiv

Aktiv

59,2 %

39,5 % 43,1 %

38,7 %

19,2 %

51,9 %

23,7 %

42,3 % 42,1 %

13,0 %

32,1 %

11,1 %

28,6 % 29,6 %

7,1 %

0,0 %

10,0 %

20,0 %

30,0 %

40,0 %

50,0 %

60,0 %

70,0 %

Lavfrekvente brukarar (N=392 - 397)

Potensielt aktive (N=76 - 79)

Inaktive potensielle brukarar (N=27 - 28)

168

Vedlegg 25: Avisa Nordland, 02.02.13

169

Vedlegg 26: Aktiv/inaktiv og avstand til næraste turløype

Avstand til næraste turløype innanfor gruppene ”Inaktiv” og ”Aktiv” N=606, p=0,375.

Basert på spørsmåla ”Hvor ofte er du i (minimum) moderat fysisk aktivitet?” og ”Hvor langt fra nærmeste turløype bor du?”

Vedlegg 27: Avstand og oppleving av hindring

Avstand og oppleving av hindring. N=579, p = 0,572

Basert på spørsmåla ”Hvor langt fra nærmeste turløype bor du?” og ”I hvor stor grad opplever du forhold som hindrer deg i å bruke de aktuelle turløypene så mye som du skulle ønske?”.

40,0 % 45,0 %

23,5 % 22,2 %

16,5 % 18,1 %

20,0 % 14,7 %

0 %

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %

70 %

80 %

90 %

100 %

Inaktiv Aktiv

Meir enn 2km

1km - 2km

0,5km - 1km

0-500m

44,1 % 38,7 % 32,4 % 43,6 %

21,1 % 21,0 % 26,7 %

22,3 %

19,1 % 25,8 % 26,7 % 18,1 %

12,9 % 9,7 % 9,5 % 10,6 % 2,7 % 4,8 % 4,8 % 5,3 %

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

0-500m 0,6 - 1 km 1 ,1 - 2 km Mer enn 2 km

5

4

3

2

1

170

Vedlegg 28 informasjonsavis

171

Figur 55Informasjonsavis Bodø Kommune

172

Vedlegg 29: Liste over funn For ei best muleg oversikt over funna i analysen, har eg også valt å oppsummere desse

punktvis:

Tendensen for respondentane totalt sett er at er at brukarane har høgare sosioøkonomisk

status enn ikkje-brukarane. Om ein ser på gruppa 40 – 59 år isolert er det derimot ikkje

signifikante skilnader mellom brukarane og ikkje-brukarane verken i høve til utdanning eller

inntekt.

Hovudtendensen for utdanning og bruksfrekvens er at bruksfrekvens følgjer utdanningsnivå,

med visse unntak. For inntekt og bruksfrekvens er det ikkje signifikante skilnader.

Større del ikkje-brukarar i den yngste og eldste aldersgruppa.

Kor vidt ein definerer seg som brukar eller ikkje-brukar har ikkje samanheng med kjønn.

Det er i størst grad dei aktive som definerer seg sjølve som brukarar av Bymarka, også om

ein ser på aldersgruppa 40-59 år isolert. Men også 77 % av dei inaktive ser på seg sjølve

som brukarar av friluftslivsanlegget.

Hovudtendensen for aktivitetsnivå og bruksfrekvens er at dei aktive er mest frekvente

brukarar, og dei inaktive minst frekvente.

Om ein ser på datasettet under eitt, opplever dei fleste i lita grad forhold som hindrar dei i å

bruke Bymarka.

Det er brukaren som i minst grad opplever hindringar for bruk. Største skilnaden mellom

brukaren og ikkje-brukaren finn ein for grad 5 av hindring.

Hovudtendensen for bruksfrekvens og oppleving av hindring, om enn med nokre unntak, er

at dei mest frekvente brukarane også er dei som i minst grad opplever hindringar i forhold til

bruk.

For utdanningsnivå og grad av hindring var det ingen signifikante skilnader

Hovudtendensen at di lågare inntekt ein har, i større grad føler ein seg hindra frå å bruke

turløypene så mykje som ein skulle ynskje. Men i ein næranalyse av aldersgruppa 40-59 år

viste det seg å ikkje vere signifikante skilnader i forhold til inntekt og oppleving av

hindringar.

Hovudtrekket her er at dei inaktive i større grad enn dei aktive kjenner seg hindra frå å bruke

turløypene så mykje som dei skulle ynskje.

For respondentane totalt sett er at ein reiser andre stader, at ein syns ein er der ofte nok, for

173

lite tilrettelagging for fotturar vinterstid, at ein ikkje har tid og mangel på turkamerat viktige

grunnar til at Bodøfolket ikkje brukar løypenettet meir. Om ein ser på dei ulike aktuelle

undergruppene er det variasjonar i kva ein opplever som hindringar. Også familiære plikter,

mangel på informasjon/kunnskap om mulegheiter, for dårleg ver og at det er for slitsamt er

her blant dei mest vektlagde grunngjevnadene for ikkje (enno) meir bruk.

90,9 % av dei spurte svarar at tilretteleggingstiltaka som er gjort i Bodø er litt eller svært

positive

58,4% meiner at tiltaka direkte eller indirekte vil føre til auka bruk.

På spørsmål om kor vidt dei ulike tilretteleggingstiltaka vil føre til auka bruk, er det

«Kortare avstand til turløyper» som i størst grad fører til dette.

Mellom dei sjølvdefinerte brukarane hevdar 65 % at tiltaka direkte og indirekte vil føre til

auka bruk av løypenettet meir. 19% av dei sjølvdefinerte ikkje-brukarane hevdar det same.

Tiltaka i seg sjølv i størst grad fører til auka bruk for dei som allereie er høgfrekvente

brukarar. Men det er også ein auke for ikkje-brukarar og lågfrekvente brukarar. Verknaden er

stigande i takt med aukande bruksfrekvens

Di lågare bruksfrekvens, di større betyding har informasjonen kring tiltaka i forhold til

tiltaka i seg sjølve.

I størst grad dei som allereie var det eg har valt å kalle ”regelmessige brukarar” før tiltaka

som hevdar auka bruk etter den forsterka tilrettelegginga.

For verknader av tiltaka generelt i forhold til utdanning og inntekt finn eg ingen signifikante

skilnader.

Det er i størst grad dei generelt mest aktive som hevdar auka bruk. Likevel er det nokså

mange av dei lite/mindre aktive som hevdar at tiltaka får verknader

52% av dei inaktive hevdar auka bruk som følgje av tiltaka direkte eller indirekte.

Blant brukarane, ikkje-brukarane, dei med høgst utdanning, dei lågfrekvente brukarane, dei

aktive, dei inaktive og dei potensielt aktive er kortare avstand til turløypene det tiltaket som

vert hevda å ha mest verknad i høve auka bruk.

Blant dei med middels utdanningsnivå er det størst del som legg vekt på skilting som eit

tiltak med positiv verknad for bruken av friluftslivsanlegget, medan det er grusing som får

størst oppslutnad i gruppa med lågast utdanning.

Skilting er det tiltaket størst prosentdel blant låginntektsgruppa legg vekt på for auka bruk.

174

Tiltaka i undersøkinga kan sjå ut til å ha større verknad for dei som var regelmessige

brukarar allereie før tiltaka enn for dei som ikkje var det

Ein analyse av verknader av meir eller mindre aktuelle tiltak, ser brøyting av turløyper

vinterstid ut til å ville vore det tiltaket med størst effekt.

Om ein bur 0m eller 1 km vekke frå turløypene ser ut til å vere bortimot likegyldig for om

ein definerer seg som brukar eller ikkje. Når avstanden passerer 1 km får ein så ein liten

nedgang i forhold til brukarar, og ein ny nedgang ved 2 km. Hovudtendensen er at

aktiviteten minkar med avstand frå turløyper.

Hovudtendensen for bruksfrekvens og avstand er at bruksfrekvensen minkar med aukande

avstand frå næraste turløype. Det viser seg å vere nokså skarpe skiljer ved 500 meter og 2

km.

Hovudtendensen er at tilretteleggingstiltaka har størst verknad innanfor 500m.