Institut za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER)regionalnirazvoj.org/upload/Publication/Documents/2018... · 2018-01-23 · Izdavač Institut za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER)

Izdavač Institut za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER)

Za izdavača Dragiša Mijačić

Autori Jovana Jakovljević

Dragiša Mijačić Jasna Žarković

Marija Milenković

Foto na koricama Milan Dobrić

Godina 2018

Publikacija je urađena u okviru projekta finansiranog preko granta Kosovske fondacije za

otvoreno društvo. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost autora i ni u kom slučaju ne

odražava stanovišta Kosovske fondacije za otvoreno društvo.

Frikonomija severa Kosova

Januar 2018

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA SADRŽAJ

SADRŽAJ

LISTA SKRAĆENICA .......................................................................................................... 1

1. Uvod ........................................................................................................................... 2

2. Struktura privrede u opštinama na severu Kosova........................................................ 3

2.1 Struktura privrede u opštinama na severu Kosova .............................................................. 3

2.1.1 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Severna Mitrovica .......................... 5

2.1.2 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Zvečan ................................................. 6

2.1.3 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Leposavić ........................................... 7

2.1.4 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Zubin Potok ...................................... 7

2.2 Poljoprivredna gazdinstva kao preduzeća ................................................................................ 8

2.3 Privredna društva sa severa Kosova registrovana kod Agencije za privredne registre ............................................................................................................................................................ 9

3. Registracija privrednih subjekata u kosovski sistem ................................................... 11

3.1 Trend registracije privrednih subjekata sa severa Kosova u ARPSK.......................... 11

3.2 Razlozi za registraciju privrednih subjekata po kosovskom sistemu......................... 13

4. Izazovi i prepreke u poslovanju privrednika sa severa Kosova ..................................... 15

5. Uloga donatora u privrednom razvoju na severu Kosova ............................................ 17

6. Uloga privrednih komora na severu Kosova ............................................................... 18

7. Zapošljavanje na severu Kosova ................................................................................ 20

8. Zaključak i preporuke ................................................................................................ 23

PRILOZI: Struktura privrednih delatnosti na severu Kosova ............................................ 26

Prilog 1: Najzastupljenije privredne delatnosti na severu Kosova, na osnovu podataka ARPSK ........................................................................................................................................................... 26

Prilog 2: Struktura privrednih delatnosti na severu Kosova, na osnovu podataka APR za 2015. godinu ........................................................................................................................................ 27

PRIVREDA NA SEVERU KOSOVA LISTA SKRAĆENICA

1

LISTA SKRAĆENICA APR Agencija za privredne registre Republike Srbije ASK Agencija za statistiku Kosova ARPSK Agencija za registraciju poslovnih subjekata na Kosovu

CEFTA Centralnoevropski ugovor o slobodnoj trgovini

d.o.o. Društvo sa ograničenom odgovornošću

EU Evropska unija

InTER Institut za teritorijalni ekonomski razvoj

IOM Međunarodna organizacija za migracije

KFOS Kosovska fondacija za otvoreno društvo

NACE Statistička klasifikacia ekonomskih aktivnosti u Evropskoj uniji

NSZ Nacionalna služba za zapošljavanje Republike Srbije

OSCE Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju

PDV Porez na dodatu vrednost

SDC Švajcarska kancelarija za saradnju

USAID Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA UVOD

2

1. Uvod

Privredni subjekti u opštinama sa srpskom većinom na severu Kosova: Severna Mitrovica,1

Leposavić, Zubin Potok i Zvečan godinama funkcionišu u nepovoljnom poslovnom

ambijentu koji karakterišu bezbedonosni izazovi, ograničenost tržišta, komplikovane

administrativne procedure i problemi u slobodnom protoku ljudi, robe i usluga. Imajući u

vidu da su privrednici sa severa Kosova uglavnom poslovali u srpskom pravnom sistemu,

situacija je dodatno usložnjena potpisivanjem Briselskog sporazuma kada dolazi do

uspostavljanja kosovskog pravnog okvira na teritoriji posmatranih opština. Ova promena je

značajno uticala na poslovanje privrednika sa severa Kosova i na njihovo prilagođavanje na

novonastale okolnosti.

Predmet ovog istraživanja je stanje privrede u četiri opštine na severu Kosova, naročito u

okolnostima koje su usledile nakon potpisivanja Briselskog sporazuma. Usled

(ne)dostupnosti podataka, istraživanje se uglavnom odnosi na privredne subjekte koji su

registrovani prema kosovskim propisima. Podaci o poslovanju privednih subjekata u okviru

srpskog sistema dati su na rudimentarnom nivou, u skladu sa podacima koji su bili dostupni

istraživačkom timu.

Rad sadrži osam delova. Nakon uvoda, drugi deo rada daje uvid u strukturu privrede na

severu Kosova. Treći i četvrti deo rada se bave dinamikom registracije privrednih subjekata i

promenama koje su nastale u poslovanju nakon potisivanja Briselskog sporazuma. Potom,

peti i šesti deo objašnjavaju ulogu međunarodnih donatora i privrednih komora u stvaranju

povoljnijeg poslovnog okruženja. Osvrt na obim zapošljavanja u registrovanim preduzećima

kod kosovskih institucija dat je u sedmom delu. Poslednji deo sadrži zaključna razmatranja i

preporuke za razvoj privrede na severu Kosova.

Istraživanje je sprovedeno u okviru projekta „Analiza stanja privrede na severu Kosova

nakon potpisivanja Briselskog sporazuma – gde su šanse za zapošljavanje?“ koji je

realizovao Institut za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER), u partnerstvu sa RTV Mir iz

Leposavića i uz finansijsku podršku Kosovske fondacije za otvoreno društvo (KFOS).

Projekat je realizovan u periodu od aprila 2017. godine do januara 2018. godine. Sadržaj

studije je isključiva odgovornost autora i ni u kom slučaju ne odražava stavove Kosovske

fondacije za otvoreno društvo ili RTV Mir.

1 Severna Mitrovica je prepoznata kao zasebna opština tek nakon potpisivanja Briselskog sporazuma

(2013). U srpskom sistemu ova opština i dalje koristi naziv “Kosovska Mitrovica.

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA STRUKTURA PRIVREDE

3

2. Struktura privrede u opštinama na severu Kosova

2.1 Struktura privrede u opštinama na severu Kosova Severni deo Kosova čine četiri opštine: Severna Mitrovica, Zvečan, Zubin Potok i

Leposavić. S obzirom na to da su Srbi bojkotovali popis stanovništva na Kosovu, ne postoje

tačni podaci o broju stanovnika u posmatranim opštinama. Na osnovu procene OEBS-a, na

severu Kosova živi oko 80.000 stanovnika, od čega je 70.000 kosovskih Srba.2 Najveća

demografska aglomeracija je u Severnoj Mitrovici sa 2.678 stanovnika po km2 dok je

najrazuđenija opština Leposavić sa samo 25 stanovnika po km2.

Statistički podaci o poslovnoj demografiji imaju nešto drugačiji raspored po opštinama.

Prema podacima Agencije za registraciju poslovnih subjekata na Kosovu (u nastavku

ARPSK), u periodu od 2000. godine do kraja 2017. godine u posmatranim opštinama

prosečno su registrovana četiri poslovna subjekta na 100 stanovnika. Najveći broj preduzeća

registovan je u opštini Leposavić (6,9 preduzeća na 100 stanovnika), od čega je većina

registrovana za obavljanje delatnosti Trgovina na veliko i malo, popravljanje motornih

vozila i motocikala, i delatnosti Poljoprivrede, šumarstva i ribarstva. Najveći broj

poljoprivrednih poslovnih subjekata je registrovano u Leposaviću (289 poljoprivrednika,

49%), što je i očekivano jer po površini ova opština je među najvećima na Kosovu. Podaci o

ukupnom broju stanovnika po opštinama, njihovoj veličini i broju registrovanih privrednih

subjekata od 2000. godine do kraja 2017. godine dati su u sledećoj tabeli.

Tabela 1. Gustina naseljenosti i gustina privrednih subjekata po opštinama

Opština Površina

(km2)

Broj

stanovnika

(procene)

Gustina

naseljenosti

po km2

Broj

preduzeća

Gustina

preduzeća

na 100

stanovnika

Severna

Mitrovica 11 29.460 2.678 554 1.9

Zvečan 104 16.650 160 737 4.4

Zubin Potok 335 15.200 45 598 3.9

Leposavić 750 18.600 25 1.291 6.9

Ukupno 1.200 79.910 66 3.180 4.0

Izvor: InTER, na osnovu podataka Municipal profiles, OSCE Mission in Kosovo, septembar

2015. i podataka od Agencije za registraciju poslovnih subjekata na Kosovu (ARPSK)

U periodu od 2000. godine do kraja 2017. godine na severu Kosova je poslovalo 3.180

preduzeća registrovano kod ARPSK. Posmatrajući podatke od 2010. godine, prema strukturi

preduzeća, najviše su zastupljena mikro preduzeća, dok su prema pravnom obliku najbrojniji

preduzetnici (85,4% ukupnog broja preduzeća), koji se u kosovskom pravnom sistemu

2 Municipal profiles, Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE), Mission in

Kosovo, dostupno na http://bit.ly/2spJfkS

http://bit.ly/2spJfkS


4

registruju kao individualni biznisi.3 Društvo sa ograničenom odgovornošću je drugi najčešći

oblik registrovanja preduzeća (14,1%), dok zemljoradničke zadruge, ortačka društva i strana

preduzeća čine samo 0,5% registrovanih preduzeća.

Grafikon 1. Zastupljenost privrednih delatnosti na severu Kosova, u procentima

Izvor: InTER, na osnovu podataka ARPSK za period 2000 - 2017

Preduzeća koja su registrovana u periodu od 2000. godine do kraja 2017. godine obavljaju

različite poslovne delatnosti. Prema statistici poslovnih subjekata na Kosovu, koja je

usklađena sa statističkom klasifikacijom ekonomskih aktivnosti u Evropskoj uniji - NACE,4

registrovane poslovne aktivnosti u opštinama na severu Kosova grupisane su u 19 sektora.5

Najzastupljenija delatnost je Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila i

motocikala sa 1.284 registrovanih preduzeća, što čini 40,4% od ukupno registrovanih

subjekata. Druga po zatupljenosti je Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo sa 591 privrednim

subjektom i udelom od 18,6% u ukupnoj privrednoj aktivnosti. Potom slede Prerađivačka

industrija sa 372 registrovanih preduzeća (11,7%) i Građevinarstvo (202 preduzeća,

3 Individualni biznis - je jedino fizičko lice koja obavlja ekonomske aktivnosti sa ciljem da stvara

zaradu i koje je registrovan u ARPSK. U individualnom poslovanju vlasnik ima neograničenu

odgovornost za sve dugove društva. Statistički repertoar preduzeća na Kosovu K3-2017, (2017)

Agencija za statistiku Kosova, dostpuno na: http://bit.ly/2B6J6Hi 4 NACE - Statistical classification of economic activities in the European Community 5 1. Poljoprivreda , šumarstvo i ribartsvo; 2. Rudarstvo; 3. Prerađivačka industrija; 4. Snabdevanje

vodom, upravljanje otpadnim vodama, kontrolisanje procesa upravljanja otpadom i slične aktivnosti;

5. Građevinarstvo; 6. Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila, motocikala; 7. Saobraćaj i

skladištenje; 8. Usluge smeštaja i ishrane; 9. Informisanje i komunikacije; 10. Finansijska delatnost i

delatnost osiguranja; 11. Poslovanje nekretninama; 12. Stručne, naučne, inovacione i tehničke

aktivnosti; 13. Administrativne i pomocne uslužne aktivnosti; 14. Obrazovanje; 15. Zdravstvena i

socijalna zaštita; 16. Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje; 17. Umetnost, zabava i

rekreacija; 18. Ostale uslužne delatnosti; i 19 Delatnost domaćinstva kao poslodavca.

40.38

18.58

11.70

6.35

4.56

4.37

3.71

2.70

1.79

1.64

1.35

0.82

0.69

0.69

0.41

0.09

0.06

0.06

0.03

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo

Prerađivačka industrija

Građevinarstvo

Saobraćaj i skladištenje

Usluge smeštaja i ishrane

Ostale uslužne delatnosti

Stručne, naučne, inovacione i tehničke delatnosti

Informisanje i komunikacije

Administrativne i pomoćne uslužne delatnosti

Zdravstvena i socijalna zaštita

Snabdevanje vodom, upravljanje otpadnim vodama

Rudarstvo

Umetnost, zabava i rekreacija

Obrazovanje

Poslovanje nekretninama

Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje

Finansijske delatnosti i delatnost osiguranja

Delatnost domaćinstva kao poslodavca

http://bit.ly/2B6J6Hi


5

odnosno 6,4%). Ostale identifikovane privredne delatnosti zastupljene su u manjem obimu,

što se može videtu na Grafikonu 1.

Prema mestu registracije najviše preduzeća je osnovano u Leposaviću i Zvečanu (40,6% i

23,2%, respektivno). Delatnost Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila,

motocikala je najzastupljenija u opštini Leposavić, gde je registrovano 42% ukupnog broja

preduzeća iz ove oblasti. Ostale dominantne delatnosti su u najvećem procentu registrovane

takođe u opštini Leposavić i to: 49% svih preduzeća iz oblasti Poljoprivreda, šumarstvo i

ribarstvo; 39% iz Prerađivačke industrije i 41% preduzeća koja se bave Građevinarstvom. U

prilogu su prikazane četiri najzastupljenije delatnosti prema mestu registrovanja na severu

Kosova. Jedan od problema prilikom identifikacije privredne delatnosti jeste taj što su u

ARPSK privredni subjekti registrovani za obavljanje jedne vrste delatnosti, a zapravo

posluju u drugoj ili više različitih privrednih delatnosti.

2.1.1 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Severna Mitrovica U periodu od početka 2000. do kraja 2017. godine, u opštini Severna Mitrovica registrovana

su 554 preduzeća u ARPSK, što predstavlja 17,4% od ukupno registrovanih na severu

Kosova.

Grafikon 2. Broj registrovanih privrednih subjekata prema delatnostima u opštini Severna

Mitrovica

Izvor: InTER, na osnovu podataka ARPSK za period 2000-2017

U strukturi delatnosti u Severnoj Mitrovici najbrojnija su preduzeća koja se bave Trgovinom

na veliko i malo (168 preduzeća, 30,3%) i Prerađivačkom industrijom (87 preduzeća, 15,7%,

Grafikon 2). U opštini Severna Mitrovica registrovano je 48 privrednih subjekata koji se

bave Stručnom, naučnom, inovacionom i tehničkom delatnosti, odnosno 8,7% ukupno

registrovanih u ovoj opštini.

168

87

48

43

40

33

32

26

22

18

17

8

4

3

2

2

1

0 50 100 150 200

Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozil





Građevinarstvo








Obrazovanje


Rudarstvo



6

Pod kategorijom Ostala uslužna delatnost u Severnoj Mitrovici registovana su 43 privredna

subjekta (7,8%), dok se za obavljanje Poljoprivrede, šumarstva i ribarstva prijavilo 40

preduzeća (7,2%). S obzirom na malu površinu koju ova opština obuhvata očekivan je

podatak da poljoprivreda nije u prve tri dominantne delatnosti, što je slučaj u ostalim

opštinama na severu Kosova.

2.1.2 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Zvečan U opštini Zvečan registrovano je 737 privrednih subjekata, što čini 23,2% od ukupnog broja

registrovanih na severu Kosova. Ovi privredni subjekti obavljaju 17 klasifikovanih delatnosti

koje prate raspodelu koja važi za ceo sever Kosova. Najčešće registrovane poslovne

delatnosti u Zvečanu su: Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila, motocikala;

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo; Prerađivačka industrija i Građevinarstvo.

Grafikon 3. Broj registrovanih privrednih subjekata prema delatnostima u opštini Zvečan


Za obavljanje delatnosti Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila, motocikala u

ovoj opštini registrovano je 296 privrednih subjekata, odnosno 40,2% od ukupnog broja.

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo zastupljena je u obimu od 18,7% (138 privrednih

subjekata). Treća po zastupljenosti je Prerađivačka industrija kojom se bavi njih 12,3% (91

preduzeće). Takođe, postoji značajan broj građevinskih preduzeća, ukupno njih 50, odnosno

6,8% registrovanih privrednih subjekata iz ove opštine. Preostalih 13 privrednih delatnosti u

opštini Zvečan zastupljene su u manjem obimu, što se može videti na Grafikonu 3.

296

138

91

50

46

30

24

15

12

10

9

5

5

2

2

1

1

0 50 100 150 200 250 300 350




Građevinarstvo










Rudarstvo

Obrazovanje




7

2.1.3 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Leposavić U opštini Leposavić ukupno je registrovano 1.291 privrednih subjekata koji obavljaju 17

različitih delatnosti. Dominantna privredna delatnost je Trgovina na veliko i malo, popravka

motornih vozila, motocikala kojom se bavi 41,8% registrovanih, odnosno 540 preduzeća.

Opština Leposavić ima povoljan geografski položaj i klimatske uslove za razvoj

poljoprivrede, zbog čega je 22,4% registrovanih preduzeća u ovoj opštini osnovano radi

obavljanje delatnosti u oblasti Poljoprivrede, šumarstva i ribarstva. Poređenja radi, to je dva

puta više u odnosu na broj preduzeća iz iste delatnosti registrovanih u opštinama Zvečan i

Zubin Potok, a gotovo sedam puta više u odnosu na opštinu Severna Mitrovica.

Grafikon 4. Broj registrovanih privrednih subjekata prema delatnostima u opštini Leposavić


Prerađivačka industrija ima udeo od 11,2% u ovoj opštini, a to zapravo znači da je 144

preduzeća registrovano za obavljanje ove privredne delatnosti. Građevinom se bavi 6,4%

registrovanih preduzeća, što je približno isto u odnosu na zastupljenost ove delatnosti u

drugim opštima.

2.1.4 Zastupljenost privrednih delatnosti u opštini Zubin Potok Opština Zubin Potok ima 598 registrovanih privrednih subjekata od 2000-2017. godine.

Prema gustini preduzeća Zubin Potok se nalazi na trećem mestu od četiri opština na severu

Kosova. U posmatranom periodu (2000-2017), uovoj opštini se registrovalo 3,9 preduzeća

na 100 stanovnika. Preduzeća su registrovana za obavljanje 15 privrednih delatnosti a među

njima najzastupljenije su, Trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila, motocikala;

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo; Prerađivačka industrija i Građevinarstvo (Grafikon

5.).

540

289

144

82

51

49

38

23

20

14

11

9

8

7

3

2

1

0 100 200 300 400 500 600


Poljoprivreda , šumarstvo i ribartsvo


Građevinarstvo







Rudarstvo



Obrazovanje


Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje

Delatnost domaćinstva kao poslodavca


8

Trgovinom na veliko i malo, popravkom motornih vozila, motocikala bavi se 46,8% ukupno

registrovanih pivrednih subjekata, tačnije njih 280. Za bavljenje Poljoprivredom,

šumarstvom i ribarstvom registrovano je 20,7% (124 preduzeća), a za delatnost Prerađivačke

industrije 8,4% (50 preduzeća) ukupnog broja preduzeća u ovoj opštini. Građevinarstvom se

bavi njih 6,2% (37 preduzeća).

Grafikon 5. Broj registrovanih privrednih subjekata prema delatnostima u opštini Zubin

Potok


2.2 Poljoprivredna gazdinstva kao preduzeća Iz prethodno izloženih statistika može se videti da među privrednim subjektima, nakon

trgovinskih preduzeća, najviše ima onih iz oblasti Poljoprivrede, šumarstva i ribarstva.

Razlog tome verovatno leži u činjenici da se značajan broj poljoprivrednih gazdinstava

registrovao kod ARPSK kao preduzeće za obavljanje privrednih delatnosti.

Na osnovu zvaničnih podataka nadležnih institucija Republike Srbije, u četiri opštine na

severu Kosova registrovano je 3.139 poljoprivrednih gazdinstava, od kojih je najveći broj

registracija u opštini Leposavić (1.811).6 Tokom tranzicionih procesa koji se dešavaju na

severu Kosova nakon potpisivanja Briselskog sporazuma, značajan broj poljoprivrednih

gazdinstava registrovan je kao preduzeće. Razlog za ovakav vid registracije verovatno leži u

nedovoljnoj informisanosti samih poljoprivrednika koji su smatrali da je to jedini način za

plasman svojih proizvoda i konkurisanje za donatorska sredstva. Međutim, ovaj vid

6 “Razvoj poljoprivrede na Kosovu i uticaj na životnu sredinu”, Institut za teritorijalni ekonomski

razvoj, maj 2017, dostupno na http://bit.ly/2j049aL

280

124

50

37

32

18

15

13

8

7

6

4

2

1

1

0 50 100 150 200 250 300


Poljoprivreda , šumarstvo i ribartsvo


Građevinarstvo






Rudarstvo




Obrazovanje


http://bit.ly/2j049aL


9

registracije nije adekvatan poljoprivrednim gazdinstvima jer na taj način ne mogu da ostvare

pravo na bilo koji vid subvencije iz agrarnog budžeta Vlade Kosova. Takva registracija

dodatno opterećuje poljoprivrednike obavezama plaćanja poreza na promet.

Da bi poljoprivrednik registrovao svoje poljoprivredno gazdinstvo u kosovski sistem mora

da zadovolji određene kriterijume koji se odnose na ukupnu količinu obradivog zemljišta, ili

određeni broj grla stoke, ukoliko se bavi stočarstvom. Kosovsko zakonodavstvo zahteva

vlasništvo nad najmanje dva hektara površine obradivog zemljišta, što je nedostižan

kriterijum za većinu poljoprivrednika sa severa Kosova usled usitnjenosti poseda.

Što se tiče korišćenja subvencija iz oblasti poljoprivrede, jedan od uslova koji predstavlja

problem privredinicima sa severa jeste dokazivanje vlasništva nad zemljištem. Usled

nefunkcionisanja pravosuđa na severu Kosova i problema sa razmenom katastarske

dokumentacije između Srbije i Kosova,7 mnogi poljoprivrednici imaju problem da dokažu

vlasništvo nad svojim posedima.

Značajan problem predstavlja i bojkot Popisa poljoprivrede koji je 2014. godine sprovela

Agencija za statistiku Kosova (ASK). Tokom ovog Popisa urađen je Registar

poljoprivrednih gazdinstava, u koji nisu uvršteni poljoprivrednici sa severa Kosova, pa

samim tim nisu ni u mogućnosti da regulišu svoja prava. Poljoprivrednici sa severa Kosova

takođe nisu učestovali u godišnjim anketama poljoprivrednih gazdinstava za 2015. i 2016.

godinu.

Važno je napomenuti i to da nepostojanje kredibilnih statističkih podataka o stanju

poljoprivrede na severu Kosova otežava izradu adekvatnih programa podrške razvoju

poljoprivrede na ovom području. I pored toga, neki donatori poput Kancelarije Evropske

unije na Kosovu uložili su značajna sredstva za podršku sektoru poljoprivrede na severu

Kosova.

2.3 Privredna društva sa severa Kosova registrovana kod Agencije za privredne registre Na osnovu finansijskih izveštaja privrednih društava registrovanih kod Agencije za

privredne registre (APR) Republike Srbije, u 2015. godini u posmatranim opštinama

funkcionisalo je 340 privrednih društava,8 od čega je najveći broj njih registrovan u

7 Zbog značaja koji ovaj problem ima kako za građane koji žive na Kosovu tako i za raseljena lica,

pitanje katastarskih evidencija bilo je predmet pregovora u Briselu. Predstavnici Beograda i Prištine,

uz posredovanje Evropske unije 2. septembra 2011. godine, postigli su sporazum o katastarskim

evidencijama. Međutim, kod implementacije ovog sporazuma stvoreni su novi problemi, pa su

očekivanja da će rešenje ponovo biti predmet rasprava u Briselu. 8 Ovi podaci ne uključuju preduzetnike.


10

Kosovoskoj (Severnoj) Mitrovici,9 ukupno 115, zatim u Zvečanu (87), Leposaviću (77) i

Zubinom Potoku (61 preduzeće). Po strukturi, dominiraju mikro preduzeća (do 9

zaposlenih), ukupno 326, dok u Zvečanu radi i jedno veliko preduzeće (Trepča). Zanimljivo

je i to da na ovom području nema ni jednog srednjeg preduzeća (od 50 do 249 zaposlenih).

Podaci o strukturi privrednih društava koji su registrovani kod APR-a prikazani su u sledećoj

tabeli

Tabela 2. Broj privrednih društva sa severa Kosova na osnovu veličine preduzeća

Opština Mikro Mala Srednja Velika Ukupno

Kosovska (Severna) Mitrovica 112 3

115

Zvečan 84 2

1 87

Zubin Potok 59 2

61

Leposavić 71 6

77

Ukupno 326 13 0 1 340

Izvor: APR, na osnovu finansijskih izveštaja za 2015. godinu

Najveći broj privrednih društava obavlja delatnosti u oblasti Trgovine na veliko i malo, u

Kosovskoj (Severnoj) Mitrovici 50,7% privrednih društava obavlja tu delatnost, u Zvečanu

46%, u Leposaviću 42,9% dok u Zubinom Potoku 42,6%. U Zvečanu i Zubinom Potoku,

među ostalim delatnostima zastupljena je građevina (delatnost Izgradnja zgrada u Zvečanu

zastupljena je kod 10.3% privrednih društava, delatnost Specijalizovani građevinski radovi u

Zubinom Potoku je zastupljena kod 6,6% preduzeća a delatnost Arhitektonske i inženjerske

delatnosti, inženjersko ispitivanje i analize u Leposaviću zastupljeno je kod 5,2% privrednih

društava).

Klasifikacija delanosti privrednih društava sa severa Kosova na osnovu podataka iz APR-a

data je u Prilogu 2 ove studije.

9 U zakonodavstvu Republike Srbije zadržan je naziv “Kosovska Mitrovica” koji se odnosi na ceo

grad. Međutim, imajući u vidu da se zakoni Rebublike Srbije “primenjuju” samo na severni deo grada,

može se napraviti direktna veza između Kosovske Mitrovice i Severne Mitrovice.

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA REGISTRACIJA

11

3. Registracija privrednih subjekata u kosovski sistem

3.1 Trend registracije privrednih subjekata sa severa Kosova u ARPSK Registracija preduzeća sa severa Kosova u ARPSK od 2000. godine do kraja 2017. godine

nije se odvijala konstantno istom dinamikom. Situacija se značajno izmenila potpisivanjem

Briselskog sporazuma, jer je broj registracije preduzeća nakon ovog događaja značajno

počeo da raste (vidi grafikon 6). Ovim je i započet proces integracije privrednika iz četiri

opštine sa severa Kosova u kosovski pravni sistem.

Od ukupnog broja registrovanih privrednih subjekata (3.180) sa severa Kosova, u periodu od

2000. godine do potpisivanja Briselskog sporazuma (2013. godina) u ARPSK je bilo

registrovano 1.618, dok je preostalih 1.562 preduzeća registrovano od 2013. do kraja 2017.

U sledećem grafikonu prikazana je dinamika registracije privrednika sa severa Kosova u

periodu od 2011. do 2017. godine.

Grafikon 6. Dinamika registracije privrednih subjekata sa severa Kosova u ARPSK


Ukoliko posmatramo period nakon Briselskog sporazuma, najveći porast registracije

preduzeća dogodio se tokom 2014. i 2015. godine, gde je broj registrovanih preduzeća

višestruko uvećan. Nakon toga, uočava se pad tendencije u procesu registracije preduzeća.

Dinamika registracije preduzeća u kosovski pravni sistem slična je za sve opštine na severu

Kosova jer je svuda primetan značajan rast broja registrovanih preduzeća u periodu nakon

Briselskog sporazuma. Pregled trenda registracije preduzeća po opštinama sa severa Kosova

u ARPSK za period od 2011 do 2017. godine dat je na sledećem grafikonu.

30

96 108

465513

293

204

0

100

200

300

400

500

600

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017


12

Grafikon 7. Registracija privrednih subjekata u ARPSK od 2011 do 2017. godine po

opštinama

Izvor: InTER, na osnovu podataka ARPSK za period 2000- 2017

Najveće promene desile su se u opštini Severna Mitrovica. Naime, u vreme do potpisivanja

Briselskog sporazuma (april 2013. godine) u ovoj opštini postojalo je samo 16 privrednih

subjekata koji su registrovani kod ARPSK.10 Nakon Briselskog sporazuma u ovoj opštini

registrovalo se 538 novih preduzeća. U tabeli 3. dat je prikaz registracije preduzeća pre i

nakon potpisivanja Briselskog sporazuma.

Tabela 3. Preduzeća registrovana u ARPSK u periodu pre i nakon potpisivanja Briselskog

sporazuma

Izvor: InTER na osnovu podataka ARPSK za period 2000-2017

Pored registracije novih, postoji i trend gašenja registrovanih preduzeća. Nakon potpisivanja

Briselskog sporazuma, tačnije u periodu od četvrtog kvartala 2013. godine do trećeg kvartala

2017. godine, ugašeno je 5,2% od ukupnog broja registrovanih preduzeća. Posle ubrzanog

registrovanja preduzeća, posebno u drugom kvartalu 2014. godine i prvom kvartalu 2015.

godine, došlo je do postepenog gašenja manjeg broja privrednih subjekata. Broj ugašenih

preduzeća bio je najveći u četvrtom kvartalu 2015. godine (14 preduzeća) i trećem kvartalu

2016. godine (njih 10, Grafikon 8).

10 Treba imati u vidu da je opština Severna Mitrovica formirana tek nakon potpisivanja Briselskog

sporazuma.

0

50

100

150

200

250

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Severna

Mitrovica

Zvečan

Zubin Potok

Leposavić

Period Severna Mitrovica Zvečan Zubin Potok Leposavić

# % # % # % # %

Od 2000. do

Briselskog sporazuma 16 2,9 437 59,3 377 63,0 788 61,0

Od Briselskog

sporazuma do kraja

2017.

538 97,1 300 40,7 221 37,0 503 39,0

Ukupno 554 100 737 100 598 100 1291 100


13

Grafikon 8. Broj registrovanih i ugašenih preduzeća po kvartalima nakon Briselskog

sporazuma

Izvor: InTER, na osnovu podataka Statističkih registara privrednih preduzeća na Kosovu,

ASK11

3.2 Razlozi za registraciju privrednih subjekata po kosovskom sistemu Sporazumi postignuti u procesu normalizacije odnosa Kosova i Srbije stvorili su potrebne

preduslove za unapređenje poslovanja i povezivanje privrednika. Tokom ovog procesa

proistekli su važni dogovori u ovoj oblasti, i to: Sporazum o slobodi kretanja; Dogovor o

integrisanom upravljanju granicom, evidentiranju i ubiranju carina i PDV-a, i Sporazum o

carinskom pečatu. Na osnovu Sporazuma o carinama, početkom 2013. godine formiran je

Privremeni fond za ekonomski i infrastrukturni razvoj Severa Kosova (Fond za razvoj severa

Kosova).12 Osnivanjem ovog Fonda omogućeno je da se u određenoj meri finansijski podrži

socio-ekonomski razvoj četiri opštine na severu Kosova.

Kao što je naglašeno u predhodnom odeljku, potpisivanje Briselskog sporazuma unapredilo

je proces registracije privrednih subjekata kod ARPSK, čime je i broj registrovanih

preduzeća kod ove kosovske agencije počeo da raste. Postoji nekoliko razloga koji su doveli

do povećanja registracije privrednika sa severa Kosova u kosovski sistem. Sa jedne strane,

registracija u kosovskom sistemu omogućava da se privrednici iz posmatrane četiri opštine

lakše povezuju i posluju sa privrednicima iz ostalih delova Kosova, a da pri tome imaju

obezbeđena ista prava i obaveze preuzete registracijom za obavljanje privredne delatnosti na

Kosovu. Registrovana preduzeća sa severa imaju mogućnost pristupa tržištu južnog Kosova,

bez ograničenja koje postoje za neregistrovana preduzeća ili preduzeca registrovana u

11 U trenutku izrade studije nisu bili dostupni podaci za četvrti kvartal 2017. godine. 12 Više detalja o funkcionisanju Fonda za razvoj severa Kosova može se naći u studiji “Da li živimo

bolje?”, dostupna na linku http://bit.ly/2A7CIio.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

201

7 K

3

201

7 K

2

201

7 K

1

201

6 K

4

201

6 K

3

201

6 K

2

201

6 K

1

201

5 K

4

201

5 K

3

201

5 K

2

201

5 K

1

201

4 K

4

201

4 K

3

201

4 K

2

201

4 K

1

201

3 K

4

Broj novih preduzeća Broj ugašenih preduzeća

http://bit.ly/2A7CIio


14

drugim pravnim sistemima, u ovom slučaju u srpskom. Ovo je posebno značajno za

privrednike koji se bave trgovinom.

Sa druge strane, jedini način da privrednici sa severa Kosova ostvare robnu razmenu sa

Srbijom i legalno posluju je upravo registracija u kosovski pravni sistem. To je regulisano

uspostavljanjem administrativnih graničnih prelaza između Srbije i Kosova. Sva preduzeća

registrovana na teritoriji Kosova imaju obavezu da plaćaju carinu za uvoz i izvoz roba i

usluga. Iz tog razloga su, osim novoosnovanih privrednih subjekata, po kosovskom

zakonodavstvu registrovani i oni koji poseduju registraciju u srpskom sistemu.

Učešće na javnim tenderima u lokalnim samoupravama na severu Kosova takođe predstavlja

jedan od glavnih razloga za povećanje broja registrovanih preduzeća. Jedinice lokalnih

samouprava na severu Kosova, koje su konstituisane nakon potpisivanja Briselskog

sporazuma i rade po kosovskim zakonima, često raspisuju tendere za javne radove i nabavku

robe i usluga na koje ne mogu da se jave firme sa Kosova koje su registrovane u Srbiji.

Imajući u vidu da je većina preduzeća u ovim opštinama registrovana pri Agenciji za

privredne registre Republike Srbije, njihova registracija nije više bila validna za učešće na

opštinskim tenderima. Otuda je registracija kod kosovskih institucija bila presudna za dalje

poslovanje ovih privrednika.

Razlog za povećanje broja registracija jednim delom leži i u pravilima za korišćenje

donatorske pomoći na severu Kosova. Da bi privrednici sa severa Kosova mogli da dobiju

bespovratna donatorska sredstva, potrebno je da budu registrovani u ARPSK, ili da se

obavežu da će nakon dobijanja granta pristupiti registraciji preduzeća. Usled nedostatka

finansijskih sredstava za pokretanje ili proširenje postojećeg obima poslovanja, značajan broj

preduzetnika sa severa Kosova pristupa registraciji preduzeća u kosovski sistem kako bi

ispunio formalni uslov donatora. To se može zaključiti i na osnovu perioda u kojem se desio

najveći broj registracija (2014. i 2015. godina) što se poklapa sa pozivima Evropske unije za

dodelu bespovratnih sredstava, kao i sa periodom u kome su lokalne samouprave objavljivale

najveći broj tendera.13

13 Informacije o ulaganjima na severu Kosova tokom 2014. i 2015. godine mogu se naći u studiji “Da

li živimo bolje?”, dostupna na linku http://bit.ly/2A7CIio

http://bit.ly/2A7CIio

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA IZAZOVI U POSLOVANJU

15

4. Izazovi i prepreke u poslovanju privrednika sa severa Kosova

Usled različitih političkih, bezbednosnih i ekonomskih neprilika kao i nedostataka vladavine

prava, stvoren je sistem u kojem se privrednici sa severa Kosova nalaze u nezavidnom

položaju. Postoje brojni problemi i prepreke na koje privrednici iz posmatranih opština

nailaze u svom poslovanju, među kojima su najznačajniji navedeni u daljem tekstu.

Kao što je prethodno navedeno, veliki broj privrednika sa severa Kosova ima dvostruku

registraciju poslovanja, u okviru srpskog i kosovskog sistema. To iziskuje dvostruko vođenje

knjigovodstva što povećava troškove poslovanja, koji se prenose na rast cene proizvoda ili

usluge. To u krajnjem slučaju dovodi u pitanje njihovu konkurentnost na tržištu. Osim toga,

različiti propisi u poslovanju u okviru dva zakonodavstva iziskuju dodatne napore u

adekvatnom razumevanju propisa, što je neophodno kako bi se poslovanje odvijalo u skladu

sa zakonom.

Jedna od posledica dvostruke registracije jeste i plaćanje duplog poreza i carine. Taj problem

najviše pogađa privrednike koji se bave trgovinom jer se uvezena roba dvostruko carini

prilikom nabavke od dobavljača u Srbiji: prvi put prilikom ulaska robe u Srbiju, drugi put

prilikom ulaska robe na Kosovo. Ovakva situacija negativno utiče na konkurentnost cene

proizvoda ili usluge sa kojim se izlazi na tržište. Kao posledica ove situacije, privrednici sa

severa Kosova sve češće odlučuju da kupuju potrebu robu od dobavljača sa juga Kosova, što

nije nužno negativna stvar ali ponekad može dovesti do ograničenosti asortimana i kvaliteta

robe.

Izazovi se javljaju i usled nedovoljno jasnih carinskih procedura. Privrednici sa severa

Kosova se neretko suočavaju sa time da carinski službenici sami vrše slobodnu procenu

vrednosti robe prilikom carinjenja bez obzira na vrednost naznačenu na fakturi. Nekada se

dešavaju promene u poreskim stopama, bez blagovremenog obaveštavanja javnosti od strane

nadležnih službi.

Problemi nastaju i usled plaćanja carine na administrativnim prelazima na severu Kosova.

Kada privrednici sa severa plate carinu na administrativnom prelazu na severu Kosova, oni

nemaju mogućnost da robu koja je ocarinjena prodaju na jugu Kosova. Naime, novac od

carine koju privrednici plate na ovom administrativnom prelazu sliva se u Fond za razvoj

severa Kosova, a ne u budžet Kosova. Ukoliko privrednici kasnije žele da uvezenu robu (ili

višak robe) prodaju na jugu, neophodno je da robu carine na terminalu u Južnoj Mitrovici,

gde je potrebno više dokumentacije za carinjenje robe i veći su troškovi carine.

Problemi se javljaju i prilikom plaćanja poreza po kosovskom sistemu. Kosovska Poreska

služba ne priznaje poslovne troškove koje privrednici sa severa imaju po osnovu plaćanja

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA IZAZOVI U POSLOVANJU

16

računa za vodu, struju, telefon i prevoz, jer se ovi troškovi još uvek ne plaćaju kosovskim

nadležnim službama. Jedino se zakup poslovnih prostorija prihvata kao validan trošak

prilikom obračuna visine poreza. Zbog toga se u poreskim obrascima uglavnom prikazuju

samo ostvareni poslovnih prihodi, ali ne i svi rashodi, što dovodi do toga da je visina poreske

osnovice mnogo veća od realne.

Nepoznavanje kosovskih poreskih i carinskih propisa od strane samih privrednika takođe

predstavlja problem u poslovanju, a dodatnu komplikaciju prave nedovoljno razumljivi (ili

loše prevedeni) propisi na srpskom jeziku.

Dodatan izazov za poslovanje na severu Kosova predstavlja i ograničena sloboda kretanja.

Usled otežanih okolnosti u dobijanju ličnih dokumenata, naročito kod dobijanja kosovske

vozačke dozvole, privrednici sa severa ne mogu sopstvenim vozilima da preuzmu robu sa

juga Kosova već su primorani da angažuju špeditere kako bi im dopremili robu. Ovim se

takođe uvećavaju troškovi poslovanja, što dodatno utiče na njihovu konkurentnost.

Imovinsko-pravni odnosi predstavljaju još jedan izazov u poslovanju na severu Kosova.

Imovina preduzeća na severu Kosova uglavnom je zavedena kod sudova koji su do nedavno

bili u nadležnosti Republike Srbije, a koju ne priznaju kosovske institucije. Ovaj problem se

naročito javlja prilikom apliciranja za hipotekarne kredite kod poslovnih banaka na Kosovu.

Ispunjavanje uslova za dobijanje kredita kod poslovnih banaka takođe predstavlja problem u

poslovanju, i to ne samo kada su u pitanju već pomenuti imovinsko-pravni odnosi već i

dokazivanje uspeha u poslovanju, jer poslovne banke ne uzimaju u obzir poslovanje koje se

odvijalo u okviru srpskog sistema. Poslovni uspeh i godine poslovanja u okviru srpskog

sistema takođe predstavljaju problem i kada je u pitanju učestvovanje na javnim tenderima

kod institucija koje su budžetski korisnici Vlade Kosova (npr. jedinice lokalnih samouprava).

Stigmatizacija privrednika je takođe na listi problema, bilo kada je u pitanju međuetnička

saradnja (među Albancima nije popularno kupovati robu od privrednika iz srpske etničke

zajednice) ili kada je u pitanju sopstvena zajednica (mnogi pripadnici srpske zajednice

smatraju da je saradnja između srpskih i albanskih preduzeća u suprotnosti sa nacionalnim

interesima).

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA DONATORSKA PODRŠKA

17

5. Uloga donatora u privrednom razvoju na severu Kosova

U predhodnim godinama mnogobrojne međunarodne razvojne agencije i organizacije

podržale su razvoj privatnog sektora na severu Kosova. Među njima najznačajniju ulogu su

imale su Kancelarija Evropske unije na Kosovu, Agencija Sjedinjenih Američkih Država za

međunarodni razvoj (USAID), Švajcarska kancelarija za saradnju (SDC), Međunarodna

organizacija za migracije (IOM), kao i nekoliko ambasada zapadnih zemalja (pre svih

ambasade Velike Britanije, Norveške, i Finske). Podrška privrednicima najčešće je pružana u

formi bespovratnih finansijskih i nefinansijskih grantova, a u manjoj meri podrška je pružana

i u vidu obuka za unapređenje poslovanja.

Evropska unija je prepoznata kao najveći donator u oblasti podrške privrednom razvoju na

severu Kosova. Od 2010 do 2016. godine, EU je izdvojila preko 54,5 miliona evra za socio-

ekonomski razvoj ovog područja.14 U okviru dve grant šeme za sever Kosova, u periodu od

2013 do 2016. godine, Evropska unija je izdvojila finansijska sredstava za razvoj privatnog

sektora (nešto više od 2 miliona eura) i za razvoj sektora poljoprivrede (oko 2,8 miliona

eura). Ovim sredstvima najčešće su podržani preduzetnici i porodična preduzeća, što je

uticalo na unapređenje njihovih proizvodnih kapaciteta, uvođenje ISO standarda u njihovo

poslovanje, unapređenje kvaliteta pakovanja i brendiranja njihovih proizvoda, i sl.

Podrška Evropske unije privrednim subjektima na severu Kosova takođe je uticala na

njihovu registraciju u kosovski pravni sistem, kao i na otvaranje bankovnih računa kod

kosovskih poslovnih banaka. Na ovaj način privredni subjekti koji su bili korisnici programa

morali su da se upoznaju sa kosovskim zakonskim procedurama za vođenje poslovnih

knjiga, uvoza i izvoza, plaćanje carina i poreza, registracije zaposlenih i sl.15

Najveći problem kod podrške donatora nastaje kada se korisnici registruju u kosovski sistem

samo zbog učešća na pozivima za dodelu bespovratne finansijske pomoći, a nakon toga ne

nastavljaju da obavljaju delatnost za čije pokretanje su dobili određenu pomoć. Osim toga,

programi podrške međunarodnih organizacija nisu usklađeni sa strategijama razvoja opština

na severu Kosova, što je uticalo na rasipanje dostupnih sredstava na veliki broj privrednih

grana čime su limitirani pozitivni efekti na privredni razvoj i zapošljavanje.

14 Ibid, strana 23 15 Ibid, strana 27

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA PRIVREDNE KOMORE

18

6. Uloga privrednih komora na severu Kosova

Među prvim rezultatima Briselskog sporazuma je uspostavljanje saradnje između privrednih

komora Srbije i Kosova, do koje je došlo jula 2013. godine potpisivanjem Memoranduma o

saradnji16 uz posredovanje Evrokomore. Memorandumom je predviđeno da Privredna

komora Srbije i Privredna komora Kosova pomažu svoje članove u promovisanju i

osnaživanju međusobne trgovinske i ekonomske saradnje, kao i da posreduju kod nadležnih

institucija u rešavanju problema vezanih za privrednu saradnju i poslovanje.

Do sredine 2017. godine održano je 17 sastanaka između dve komore na kojima se

razgovaralo o unapređenju privredne saradnje i rešavanju problema privrednika.17 U okviru

ovih susreta razmatrana su pitanja koja se odnose na obnovu infrastrukture, uspostavljanje

poštanskog saobraćaja, održavanje direktnih susreta privrednika, unapređenje carinske

saradnje, usaglašavanje fitosanitarnih i veterinarskih sertifikata i sertifikata u vezi stavljanja

u promet lekova i medicinskih sredstava, kao i pitanja u vezi primene CEFTA sporazuma.18

Povezivanje privrednih subjekata odvija se i kroz organizovanje zajedničkih sajmova. Prvi

poslovni susret kosovskih i srpskih privrednika u organizaciji Privredne komore Srbije i

Privredne komore Kosova održan je u maju 2015. godine u Gračanici, gde je učestvovalo

oko 70 kompanija. Krajem septembra 2017. godine, organizovan je Sajam poljoprivrede i

industrijskih proizvoda u Prištini na kojem je učestvovalo oko 100 privrednika iz 34

kompanije iz Srbije.19 Osim toga, organizovano je i nekoliko zajedničkih poseta

privrednicima u opštinama Preševo, Bujanovac, Medveđa i nekoliko događaja u Prištini.

Učešće privrednika sa severa Kosova na događajima, sajmovima i poslovnim susretima

organizovanim od strane dve komore je zanemarljivo tako da oni nisu imali direktne koristi

od saradnje između privrednih komora Srbije i Kosova. Njihovo učešće na sajmovima i

poslovnim susretima uglavnom je organizovano uz podršku međunarodnih organizacija i ne-

vladinih organizacija koje deluju na severu Kosova.

Privrednici sa severa Kosova uglavnom su članovi Privredne komore Kosova i Metohije koja

posluje u sastavu Privredne komore Srbije. Nakon potpisivanja Briselskog sporazuma

Privredna komora Kosova i Metohije učestovala je u procesu dijaloga između privrednih

komora Srbije i Kosova, naročito u domenu formiranja radnih grupa u pregovorima oko

16 Memorandum of Understanding between the Chamber of Commerce and Industry of Serbia and

Kosovo Chamber of Commerce, dostupno na http://bit.ly/2hsFQhk 17 „Prevladavanje berijera za poslovanje i normalizacija”, Forum za etničke odnose, 2017, dostupno

na http://bit.ly/2iaLmJq 18 Izveštaj o napretku u dijalogu Beograda i Prištine (april 2015, oktobar 2016, april 2017),

Kancelarija za Kosovo i Metohiju, dostupno na http://bit.ly/2yMBF63 19 Izveštaj o napretku u dijalogu Beograda i Prištine (oktobar 2017), Kancelarija za Kosovo i

Metohiju, dostupno na http://bit.ly/2yMBF63

http://bit.ly/2hsFQhk

http://bit.ly/2iaLmJq

http://bit.ly/2yMBF63

http://bit.ly/2yMBF63

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA PRIVREDNE KOMORE

19

železničkog i poštanskog saobraćaja. Međutim, uspostavljanjem direktne saradnje između

Privredne komore Srbije i Privredne komore Kosova uloga Privredne komore Kosova i

Metohije je svedena na minimum. Pored toga, nije izvesno kakva će biti buduća uloga

Privredne komore Kosova i Metohije, imajući u vidu nepovoljni pravni okvir za njeno

normalno funkcionisanje i smanjenje prihoda od članarina.

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA ZAPOŠLJAVANJE

20

7. Zapošljavanje na severu Kosova

Visoka stopa nezaposlenosti predstavlja jedan od najvećih izazova u celom regionu

Zapadnog Balkana, uključujući i Kosovo. Prema podacima ASK, u trećem kvartalu 2017.

godine stopa nezaposlenosti na Kosovu iznosila je 30,2%.20 Na Kosovu je zaposleno 365.700

stanovnika (30,4% ukupne populacije), koji najčešće rade u privatnom sektoru i to u

sledećim delatnostima: trgovina (14,9%), građevinarstvo (13,8%), prerađivačka industrija

(13,3%) i obrazovanje (9,2%).

Nezaposlenost je veliki problem i u opštinama na severu Kosova. Prema podacima

Nacionalne službe za zapošljavanje Republike Srbije (NSZ) koja vodi evidenciju o

nezaposlenim licima u opštinama na severu Kosova i ostalim srpskim sredinama, do kraja

oktobra 2017. godine registrovano je 6.933 nezaposlenih lica. Ova lica su korisnici usluga iz

oblasti aktivnih mera zapošljavanja koje finansira Republika Srbija, bilo da su u pitanju

informativno-savetodavne usluge, učešće na sajmovima zapošljavanja i preduzetništva,

usluge posredovanja u zapošljavanju, mere nefinansijske podrške kroz učešće u programima

dodatnog obrazovanja i obuke, ili mere finansijske podrške kroz programe subvencija za

zapošljavanje.

U opštinama na severu Kosova već dve godine deluje Agencija za zapošljavanje Kosova i to

preko opštinskih kancelarija za zapošljavanje u Zubinom Potoku, Leposaviću i Zvečanu.21 U

tom periodu sprovedeno je više aktivnosti na povećanju zapošljivosti građana. Na primer,

opštinske kancelarije za zapošljavanje sarađivale su sa privrednicima registrovanim u

kosovskom sistemu radi identifikacije potencijalnih slobodnih radnih mesta i posredovanja

prilikom zapošljavanja. Pored toga, ove kancelarije su sprovodile i druge aktivne mere

zapošljavanja, kao što su subvencionisanje radnih mesta i podrška samozapošljavanju.

Primera radi, u protekle dve godine opštinska kancelarija za zapošljavanje u Leposaviću

posredovala je u zapošljavanju 37 radnika i obezbedila pet subvencija za samozapošljavanje.

Istraživanje koje je nedavno objavio InTER pokazuje da najveći broj zaposlenih u opštinama

na severu Kosova radi u okviru javnih institucija Republike Srbije, oko 12.100 lica. 22 Iako

nije moguće sa preciznošću utvriditi broj zaposlenih u privredi, evidentno je da je on daleko

manji od broja zaposlenih u javnom sektoru. Kao što je ranije navedeno, privrednu strukturu

na severu Kosova čine uglavnom mikro preduzeća koja zapošljavaju mali broj radnika, a

najčešće su to preduzeća u porodičnom vlasništvu. Pored toga, dešava se da poslodavci često

i ne prijavljuju svoje radnike.

20 Rezultati “Ankete o radnoj snazi (ARS) za treći kvartal 2017”, 2017, Agencija za statistiku Kosova,

dostupno na portalu ASKDATA: http://bit.ly/2kbS2VC 21 Opštinska kancelarija u Zvečanu zadužena je i za nezaposlena lica na teritoriji opštine Severna

Mitrovica. 22 „Javne institucije Republike Srbije na severu Kosova – kakva nas budućnost čeka?“, InTER, 2017,

dostupno na http://bit.ly/2hrzMG1

http://bit.ly/2kbS2VC

http://bit.ly/2hrzMG1


21

Na osnovu podataka dobijenih iz finansijskih izveštaja za 2015. godinu koji su predati APR-

u, ukupan broj zaposlenih kod privrednih subjekata sa severa Kosova iznosio je 4.025 (vidi

tabelu 4). Najviše zaposlenih je imala Trepča, ukupno 2.944, dok je ostalih 511 radnika

zaposleno u mikro i malim preduzećima.

Tabela 4. Broj zaposlenih u privrednim društvima sa severa Kosova

Opština Mikro Mala Srednja Velika Ukupno

Kosovska (Severna) Mitrovica 186 265

451

Zvečan 117 32

2.944 3.093

Zubin Potok 54 61

115

Leposavić 154 212

366

Ukupno 511 570 0 2.944 4.025

Izvor: APR, na osnovu podataka iz finansijskih izveštaja za 2015. godinu

Na osnovu podataka Poreske uprave Kosova, zaključno sa septembrom 2017. godine na

severu Kosova je ukupno prijavljeno 727 radnika. Broj prijavljenih radnika uključuje i 127

radnika preduzeća “MTS” d.o.o., što znači da u ostalim preduzećima ima 600 radnika. Kada

uporedimo ovaj broj sa brojem ukupno registrovanih preduzeća u kosovskom sistemu (1.721

preduzeće od 2010. godine), stiče se utisak da postoji veliki broj preduzeća koji nemaju ni

jednog zaposlenog.

Tabela 5. Broj prijavljenih radnika na severu Kosova prema kosovskom zakonodavstvu

Izvor: InTER, na osnovu podataka Poreske uprave Kosova

Na osnovu podataka navedenih u tabeli 5. u periodu januar - septembar 2017. godine postoji

pozitivan trend prijavljivanja zaposlenih u Poreskoj upravu Kosova. Najveći porast broja

radnika beleži opština Severna Mitrovica, usled osnivanja firme MTS d.o.o. koja je

predviđena Sporazumom o telekomunikacijama.23 Ova kompanija je prilagodila poslovanje

prema kosovskom zakonodavstvu, i u skladu sa tim prijavila 127 svojih radnika u Poreski

sistem Kosova. Pored opštine Severna Mitrovica, veći broj prijavljenih radnika zabeležen je i

23 Kancelarija za Kosovo i Metohiju, Sporazum o telekomunikacijama, dostupan na

http://www.kim.gov.rs/p05.php

Opština Januar 2017 Septembar 2017

Severna Mitrovica 174 337

Zvečan 109 110

Zubin Potok 100 110

Leposavić 101 170

Ukupno 484 727


22

u opštini Leposavić, i to najviše u preduzećima iz prerađivačke industrije i trgovine na malo i

veliko.

Treba napomenuti i to da među nezaposlenima ne vlada veliko interesovanje za

zapošljavanje u privatnom sektoru. Komparativno gledajući, plate u privatnom sektoru su

značajno manje nego u javnom, tako da privatni sektor ne uspeva da privuče kvalitetnu radnu

snagu. Pored toga, dešava se i to da nezaposleni uopšte ne žele da stupe u radni odnos jer bi

time izgubili pravo na novčanu naknadu za nezaposlene koju dobijaju od NSZ. Nezaposlena

lica često nisu dovoljno obučena za obavljanje poslova koje zahteva privatni sektor, što

takođe predstavlja prepreku u zapošljavanju. Na kraju treba pomenuti i to da nestabilna

bezbednosna i politička situacija dovodi do toga da mladi i obrazovani ne vide budućnost na

severu Kosova (ili na Kosovu uopšte) već u potrazi za poslom sve češće odlaze u Srbiju ili u

inostranstvo.

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA ZAKLJUČAK

23

8. Zaključak i preporuke

Specifičnosti kompleksnog pravno-institucionalnog i bezbednosnog okruženja na

severu Kosova odrazile su se i na funkcionisanje privrede. Privredna društva u

opštinama sa srpskom većinom na severu Kosova uglavnom funkcionišu u okviru

pravnog sistema i platnog prometa Republike Srbije. U tom smislu preduzeća su

registrovana kod nadležnih institucija Republike Srbije kojima se predaju finansijski

i poreski izveštaji, a dinar se koristi kao sredstvo plaćanja.

U nekoj meri situacija se menja potpisivanjem Briselskog sporazuma, kada dolazi do

uspostavljenja (i) kosovskog pravnog sistema na severu Kosova. Kao deo ovog

procesa beleži se povećan broj (pre)registracije privrednih subjekata kod nadležnih

kosovskih institucija. Briselski sporazum je doneo još nekoliko bitnih novina u

poslovanju privrednika sa severa Kosova, od uvođenja preduzeća u pravni sistem

Kosova, preko regulisanja prelaska preko integrisanih graničnih/administrativnih

prelaza Jarinje i Brnjak, do sistema carinjenja robe namenjene severim opštinama.

Od potpisivanja Briselskog sporazuma beleži se i veće angažovanje Evropske unije

kroz dodelu bespovratnih sredstava za razvoj privatnog sektora. Briselskim

sporazumom je unapređena je saradnja između privrednih komora Kosova i Srbije,

ali taj proces za sada nije doneo značajne koristi privrednicma sa severa Kosova.

Međutim, i dalje su ostali mnogobrojni izazovi sa kojima se susreću privrednici sa

severa Kosova. Najveći izazov predstavlja nedostatak vladavine prava i nestabilna

bezbednosna i politička situacija, koja negativno utiče na sve sfere poslovanja a

naročito na poslovni razvoj, priliv investicija i očuvanje kvalitetne radne snage.

Funkcionisanje u okviru dva pravna sistema takođe predstavlja izazov u smislu

dvostrukog plaćanja poreza i carine, kao i vođenja duplog knjigovodstva. Privrednici

su prinuđeni da istovremeno prate propise u Srbiji i na Kosovu, što naročito

predstavlja problem kada su u pitanju propisi na Kosovu zbog nepoznavanja

nadležnosti institucija i lošeg prevoda zakonskih i podzakonskih akata na srpski

jezik. Dodatni izazov predstavlja problem u dobijanju ličnih dokumenata (ličnih

karata i vozačkih dozvola) kod kosovskih institucija, čime se organičava sloboda

kretanja i poslovanje privrednika sa severa Kosova. Rešavanje imovinsko-pravnih

odnosa i dokazivanja uspeha u poslovanju takođe predstavljaju izazove, naročito

kada je u pitanju pristup bankarskim kreditima i drugim izvorima finansiranja.

Problemi u dokazivanju uspeha i kontinuiteta u poslovanju takođe predstavljaju

problem pri apliciranju na javne tendere koje raspisuju lokalne samouprave i druge

institucije koje rade u okviru kosovskog pravnog sistema.


24

Ne postoji organizovani odgovor privrednika sa severa Kosova na rešavanje

pomenutih izazova, niti postoji organizacija koja radi na zastupanju interesa privrede

sa severa Kosova. Oni su prethodno bili okupljeni oko Privredne komore Kosova i

Metohije koja funkcioniše u okviru Privredne komore Srbije i koja se zalagala za

rešavanje problema privrednika sa severa Kosova. Međutim, uspostavljanjem

direktne saradnje između privrednih komora Srbije i Kosova marginalizovana je

uloga Privredne komore Kosova i Metohije, tako da je njen uticaj u rešavanju

nagomilanih problema minimalan.

Kada je u pitanju struktura privrede na severu Kosova, uglavnom dominiraju

preduzetnici i mikro preduzeća koja obavaljaju delatnosti u oblasti trgovine i usluga.

Poslednjih godina donekle se razvila i građevina, uglavnom na osnovu značajnog

ulaganja u komunalnu infrastrukturu i javnu izgradnju (škole, bolnice i ostale javne

institucije). Proizvodnja postoji na nivou sitne manufakture, mada ima nekolicina

uspešnih primera proizvodnih pogona u oblasti izrade građevinskog materijala

(stolarije), obrade metala, proizvodnje hrane i tekstila. Većina fabrika iz perioda

Jugoslavije zatvorilo je svoje pogone, mada neke od njih još uvek funkcionišu. Među

njima su Trepča u Zvečanu, kao najveći poslodavac na severu Kosova, zatim Lola

Fabrika otkivaka u Lešku, a od pre par godina obnovljena je proizvodnja i u Fabrici

Javor u Zubinom Potoku.

Iako nema zvaničnih podataka o tome, evidentno je da nema značajnih stranih ili

domaćih direktnih investicija u privredu na severu Kosova. Pristup finansijskim

tržištima takođe je otežan mnogobrojnim pravnim i administrativnim procedurama

koje privrednici sa severa Kosova ne mogu lako ispuniti. Tokom prethodnih godina

finansijsku i ne-finansijsku pomoć privredi na severu Kosova pružali su Evropska

unija i nekoliko drugih donatora (USAID, SDC i nekoliko ambasada evropskih

zemalja koje su aktivne na ovom području). Međutim, konkretni efekti ovih ulaganja

nisu vidljivi. Primera radi, poslednjih nekoliko godina značajna donatorska sredstva

su uložena u razvoj poljoprivrede, ali rezultati (još uvek) nisu zadovoljavajući jer se

time nije pokrenuo razvoj opština, naročito ne ruralnih krajeva u kojima je

poljoprivreda dominatna privredna delatnost. Fond za razvoj severa Kosova takođe je

izdvojio sredstva za razvoj privrede za svaku opštinu ponaosob, ali efekti ovih

subvencija nisu poznati široj javnosti.

Ekonomija severa Kosova u velikoj meri zavisi od institucija javnog sektora koje

funkcionišu u okviru srpskog ili kosovskog sistema, bilo od tendera koje raspisuju

javne institucije, subvencija koje se dodeljuju iz budžeta, ili od plata koje se isplaćuju


25

u javnom sektoru a koje su značajni pokretač trgovine i usluga. Na ovaj način

privrednici su izloženi političkom uticaju vladajućih struktura, a njihov uspeh u

poslovanju zavisi od podrške određenim političkim opcijama.

I pored postojanja univerziteta, njegov uticaj na privredni razvoj je zanemarljiv.

Univerzitet takođe nije generator inovacija, niti ima ulogu u razvoju preduzetništva

među svojim studentima. Preduzetništvo nije popularno među mladima, niti među

drugim strukturama stanovništva. Podršku razvoju preduzetništvu pruža nekoliko ne-

vladinih organizacija, ali njihov rad je organizovan uglavnom na projektnoj osnovi

kroz donatorsku podršku. Ne-vladine organizacije su naročito aktivne u razvoju

preduzetništva kod socijalno ugroženih grupa kao što su žene ili osobe sa posebnim

potrebama.

Na osnovu svega navedenog mogu se izvući sledeće preporuke koje u znatnoj meri

mogu unaprediti privredni razvoj na severu Kosova.

• Raditi na vladavini prava i kreiranju bezbednog, politički stabilnog i

investiciono sigurnog pravnog okruženja, ne samo u opštinama na severu

već i na celom Kosovu;

• Formirati Radno telo za rešavanje problema privrednika na severu

Kosova, naročito na pitanjima tranzicije iz srpskog u kosovski pravni sistem;

• Uraditi Strategiju privrednog razvoja opština na severu Kosova u kojoj

bi se definisali strateški sektori i ciljevi razvoja privrede;

• Iz sredstava Fonda za razvoj severa Kosova formirati Garancijski fond za

finansiranje preduzeća sa severa Kosova;

• Uključiti univerzitet u proces razvoja inovacija i preduzetništva, naročito

među mladima;

• Raditi na jačanju institucija za podršku poslovanju i razvoju poslovnih

veština;

• Formirati i osnažiti poslovno udruženje privrednika sa severa Kosova;

• Raditi na jačanju poslovne saradnje između preduzeća sa severa i ostalih

delova Kosova kao i promovisati primere dobre prakse poslovne

saradnje na međuetničkoj osnovi.

FRIKONOMIJA SEVERA KOSOVA PRILOZI

26

PRILOZI: Struktura privrednih delatnosti na severu Kosova

Prilog 1: Najzastupljenije privredne delatnosti na severu Kosova, na osnovu podataka ARPSK

Broj i procenat najzastupljenijih privrednih delatnosti po opštini na severu

Kosova


Trgovine na veliko i malo, popravke

motornih vozila, motocikala


Građevinarstvo

Izvor: Baza podataka Agencije za registraciju poslovnih subjekata na Kosovu za period

2000-2017

Severna

Mitrovica,

40

preduzeća,

7%

Zvečan,

138

preduzeća,

23%

Zubin

Potok, 124

preduzeća,

21%

Leposavić,

289

preduzeća,

49%

Severna

Mitrovica,

168

preduzeća,

13%Zvečan,

296

preduzeća,

23%

Zubin

Potok, 280

preduzeća,

22%

Leposavić,

540

preduzeća,

42%

Severna

Mitrovica,

87

preduzeća,

23%

Zvečan, 91

preduzeća,

25%

Zubin

Potok, 50

preduzeća,

13%

Leposavić,

144

preduzeća,

39%

Severna

Mitrovica,

33

preduzeća,

16%

Zvečan, 50

preduzeća,

25%Zubin

Potok, 37

preduzeća,

18%

Leposavić,

82

preduzeća,

41%


27

Prilog 2: Struktura privrednih delatnosti na severu Kosova, na osnovu podataka APR za 2015. godinu

Kosovska (Severna) Mitrovica

Zvečan

41.7

8.7

6.1

3.5

3.5

3.5

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Trgovina na veliko,osim trgovine motornim vozilima

Trgovina na malo,osim trgovine motornim vozilima

Kopneni saobraćaj i cevovodni transport

Izgradnja zgrada

Smeštaj

Telekomunikacije

Proizvodnja prehrambenih proizvoda

Sakupljanje, tretman i odlaganje otpada

Pravni i računovodstveni poslovi

Upravljačke delatnosti

Zaštitne i istražne delatnosti

39.1

10.3

6.9

5.7

3.4

3.4

2.3

2.3

2.3

2.3

2.3

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45


Izgradnja zgrada

Trgovina na malo, osim trgovine motornim vozilima

Sakupljanje, tretman i odlaganje otpada

Specijalizovani građevinski radovi



Proizvodnja proizvoda od gume i plastike

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala

Proizvodnja metalnih proizvoda,osim mašina i uređaja

Programske aktivnosti i emitovanje


28

Leposavić

Zubin Potok

28.6

14.3

7.8

5.2

5.2

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

0 5 10 15 20 25 30 35

Trgovina na veliko, osim trgovine motornim vozilima

Trgovina na malo,osim trgovine motornim vozilima



Arhitektonske i inženjerske delatnosti

Poljoprivredna proizvodnja, lov i prateće delatnosti


Sakupljanje,tretman i odlaganje otpada

Izgradnja zgrada

Izgradnja ostalih građevina

Telekomunikacije

Obrazovanje

42.6

6.6

4.9

4.9

4.9

3.3

3.3

3.3

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45


Specijalizovani građevinski radovi

Poljoprivredna proizvodnja, lov i prateće delatnosti

Izgradnja zgrada



Prerada drveta i proizvodi od drveta,osim nameštaja

Skupljanje, prečišćavanje i distribucija vode