INSTRUMENTY POCHODNEINSTRUMENTY POCHODNE

Instrumenty pochodne to po Instrumenty pochodne to po prostu instrumenty, które prostu instrumenty, które tworzone są w oparciu o inne tworzone są w oparciu o inne instrumenty, zwane instrumenty, zwane instrumentami bazowymi.instrumentami bazowymi.

Początki instrumentów pochodnych związane Początki instrumentów pochodnych związane są z handlem towarami rolnymi. Znaczne są z handlem towarami rolnymi. Znaczne wahania ceny pszenicy w ciągu roku wahania ceny pszenicy w ciągu roku niekorzystnie odbijały się na konsumentach i niekorzystnie odbijały się na konsumentach i producentach, a w efekcie na całej producentach, a w efekcie na całej gospodarce.gospodarce.

Zawarcie umowy kupna-sprzedaży przed lub w Zawarcie umowy kupna-sprzedaży przed lub w czasie zbiorów, w której ustalono cenę zboża czasie zbiorów, w której ustalono cenę zboża i termin dostawy, np. za kilka miesięcy. i termin dostawy, np. za kilka miesięcy.

Transakcje, w których dostawca i Transakcje, w których dostawca i odbiorca umawiali się na realizację odbiorca umawiali się na realizację umowy w przyszłości po ustalonej umowy w przyszłości po ustalonej wcześniej cenie, pozwoliły na wcześniej cenie, pozwoliły na ustabilizowanie cen żywności i ustabilizowanie cen żywności i równomierne rozłożenie popytu i równomierne rozłożenie popytu i podaży w ciągu roku. podaży w ciągu roku.

W I połowie XIX wieku w USA kontrakty na W I połowie XIX wieku w USA kontrakty na dostawę produktów rolnych w dostawę produktów rolnych w przyszłości trafiły do obrotu giełdowego. przyszłości trafiły do obrotu giełdowego. Pierwszy taki rynek zorganizowano w Pierwszy taki rynek zorganizowano w 1848 r. na giełdzie w Chicago. 1848 r. na giełdzie w Chicago.

Współcześnie kontrakty na towary Współcześnie kontrakty na towary fizyczne mają znacznie mniejszy udział fizyczne mają znacznie mniejszy udział w rynku instrumentów pochodnych niż w rynku instrumentów pochodnych niż kontrakty na instrumenty finansowe.kontrakty na instrumenty finansowe.

GPW w Warszawie rozpoczęła GPW w Warszawie rozpoczęła notowania instrumentów pochodnych notowania instrumentów pochodnych w roku 1998.w roku 1998.

Pierwszym tego typu instrumentem Pierwszym tego typu instrumentem były kontrakty terminowe na WIG20.były kontrakty terminowe na WIG20.

Kontrakty terminoweKontrakty terminowe

To instrumenty finansowe, które To instrumenty finansowe, które zobowiązują obie strony do zawarcia zobowiązują obie strony do zawarcia w przyszłości, w określonym w przyszłości, w określonym terminie, transakcji na warunkach terminie, transakcji na warunkach określonych w kontrakcie. określonych w kontrakcie.

Kontrakt terminowy, to po prostu Kontrakt terminowy, to po prostu transakcja, która jest zawarta dziś, a transakcja, która jest zawarta dziś, a zostanie zrealizowana w przyszłościzostanie zrealizowana w przyszłości

Wystawiający kontrakt zobowiązuje się do Wystawiający kontrakt zobowiązuje się do dostarczenia przedmiotu kontraktu dostarczenia przedmiotu kontraktu (instrumentu bazowego) w ustalonym terminie (instrumentu bazowego) w ustalonym terminie oczekując spadku kursu instrumentu bazowego. oczekując spadku kursu instrumentu bazowego.

Nabywca kontraktu zobowiązuje się do Nabywca kontraktu zobowiązuje się do zapłacenia ustalonej ceny po dostarczeniu zapłacenia ustalonej ceny po dostarczeniu przedmiotu kontraktu, oczekując wzrostu kursu przedmiotu kontraktu, oczekując wzrostu kursu instrumentu bazowego. instrumentu bazowego.

Obie strony biorące udział w transakcji mają Obie strony biorące udział w transakcji mają obowiązek wywiązania się z umowy bez obowiązek wywiązania się z umowy bez względu na to, czy dana transakcja jest względu na to, czy dana transakcja jest korzystna czy przyniesie straty. korzystna czy przyniesie straty.

W Polsce najbardziej popularne są W Polsce najbardziej popularne są kontrakty terminowe na indeksy, a w kontrakty terminowe na indeksy, a w szczególności na indeks WIG20. szczególności na indeks WIG20. Notowane są kontrakty na MIDWIG i Notowane są kontrakty na MIDWIG i TechWIG oraz kontrakty na akcje, TechWIG oraz kontrakty na akcje, obligacje i waluty (euro i dolar obligacje i waluty (euro i dolar amerykański). amerykański).

Kontrakty terminowe Kontrakty terminowe

Umożliwiają uzyskiwanie dochodu w Umożliwiają uzyskiwanie dochodu w sytuacji, gdy rynek instrumentów sytuacji, gdy rynek instrumentów bazowych znajduje się na fazie bazowych znajduje się na fazie spadków. spadków.

Każda sytuacja na rynku jest dobra, Każda sytuacja na rynku jest dobra, aby inwestować w kontrakty aby inwestować w kontrakty terminowe. terminowe.

WARRANTYWARRANTY

Warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym Warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem się jego emitenta do zobowiązaniem się jego emitenta do wypłacenia uprawnionym właścicielom wypłacenia uprawnionym właścicielom warrantów kwoty rozliczenia. Istnieją warranty warrantów kwoty rozliczenia. Istnieją warranty kupna i sprzedaży. W przypadku warrantu kupna i sprzedaży. W przypadku warrantu kupna jest to dodatnia różnica pomiędzy ceną kupna jest to dodatnia różnica pomiędzy ceną instrumentu bazowego (na przykład akcji), a instrumentu bazowego (na przykład akcji), a ceną wykonania określoną przez emitenta. W ceną wykonania określoną przez emitenta. W przypadku warrantu sprzedaży kwotą przypadku warrantu sprzedaży kwotą rozliczenia jest dodatnia różnica między ceną rozliczenia jest dodatnia różnica między ceną wykonania, a ceną instrumentu bazowego. wykonania, a ceną instrumentu bazowego.

WARRANT KUPNAWARRANT KUPNA

Warrant kupna na 1 akcję spółki ABC Warrant kupna na 1 akcję spółki ABC z terminem wygaśnięcia za rok. z terminem wygaśnięcia za rok. Aktualna cena spółki ABC to 10 zł. Aktualna cena spółki ABC to 10 zł. Cena wykonania warrantu to 15 zł. Cena wykonania warrantu to 15 zł. Cena warrantu 2 zł. Cena warrantu 2 zł.

Warrant typu europejskiegoWarrant typu europejskiego

Sytuacja 1:Sytuacja 1:Cena rynkowa w dniu wykonania warrantu będzie niższa niż 15 zł. Cena rynkowa w dniu wykonania warrantu będzie niższa niż 15 zł.

Warrant nie zostanie wykonany, jego posiadacz poniesie stratę w Warrant nie zostanie wykonany, jego posiadacz poniesie stratę w wysokości równej cenie nabycia warrantu, czyli 2 zł. wysokości równej cenie nabycia warrantu, czyli 2 zł.

Sytuacja 2:Sytuacja 2:Jeżeli cena rynkowa akcji spółki ABC w dniu wykonania warrantu będzie Jeżeli cena rynkowa akcji spółki ABC w dniu wykonania warrantu będzie

wyższa niż 15 zł., a nie wyższa niż 17 zł (np.. 16 zł). wyższa niż 15 zł., a nie wyższa niż 17 zł (np.. 16 zł). - Nie wykonanie warrantu kosztowałaby 2 zł (koszt nabycia Nie wykonanie warrantu kosztowałaby 2 zł (koszt nabycia

warrantu)warrantu)- Wykonanie warrantu kosztowałoby 1 zł, czyli różnicę między Wykonanie warrantu kosztowałoby 1 zł, czyli różnicę między

ostateczną ceną rozliczeniową (16 zł), a ceną wykonania wariantu ostateczną ceną rozliczeniową (16 zł), a ceną wykonania wariantu (15 zł) i ceną nabycia warrantu (2zł). (15 zł) i ceną nabycia warrantu (2zł).

Sytuacja 3:Sytuacja 3:Cena rynkowa akcji spółki ABC w dniu wykonania warrantu będzie Cena rynkowa akcji spółki ABC w dniu wykonania warrantu będzie

wyzsza niż 15 zł (np. 18 zł). Posiadacz warrantu wykona go i uzyska wyzsza niż 15 zł (np. 18 zł). Posiadacz warrantu wykona go i uzyska zysk w wysokości 1 zł, czyli różnicę między ceną rynkową akcji (18 zysk w wysokości 1 zł, czyli różnicę między ceną rynkową akcji (18 zł), ceną wykonania warrantu (15 zł) i ceną nabycia warrantu (2 zł). zł), ceną wykonania warrantu (15 zł) i ceną nabycia warrantu (2 zł).

WGP notowała warranty europejskie i WGP notowała warranty europejskie i amerykańskie na akcje pojedynczych spółek, amerykańskie na akcje pojedynczych spółek, indeksy giełdowe oraz kontrakty terminowe indeksy giełdowe oraz kontrakty terminowe na WIG 20. na WIG 20.

Warranty opcyjne mogą być emitowane przez Warranty opcyjne mogą być emitowane przez różne podmioty. Najczęściej emitentami są różne podmioty. Najczęściej emitentami są instytucje finansowe – banki i domy instytucje finansowe – banki i domy maklerskie.maklerskie.

Najpowszechniejsze są warranty opcyjne na Najpowszechniejsze są warranty opcyjne na akcje innych spółek, które też są notowane na akcje innych spółek, które też są notowane na rynku giełdowym.rynku giełdowym.

Toksyczne opcje w PolsceToksyczne opcje w Polsce

„„Polskie firmy mogą stracić miliardy złotych”Polskie firmy mogą stracić miliardy złotych”(Rzeczpospolita 2008)(Rzeczpospolita 2008)

Nawet kilka miliardów złotych może kosztować Nawet kilka miliardów złotych może kosztować przedsiębiorstwa spekulacja na rynku walutowym. przedsiębiorstwa spekulacja na rynku walutowym.

Decydowały się one na skomplikowane transakcje, nie wierząc, Decydowały się one na skomplikowane transakcje, nie wierząc, że złoty się osłabi. A to oznaczało nieuchronne straty.że złoty się osłabi. A to oznaczało nieuchronne straty.

Opcje walutowe to instrumenty mające zabezpieczyć Opcje walutowe to instrumenty mające zabezpieczyć ekspertów przed ryzykiem kursowym. Ale w niektórych ekspertów przed ryzykiem kursowym. Ale w niektórych przypadkach firmy chciały dodatkowo zarobić na przypadkach firmy chciały dodatkowo zarobić na transakcjach walutowych.transakcjach walutowych.

„„Milionowe opcje na telefon”Milionowe opcje na telefon”(Puls biznesu 2008)(Puls biznesu 2008)

„„Jestem na lekach. Po opcjach”Jestem na lekach. Po opcjach”(Puls biznesu 2008) (Puls biznesu 2008)

OPCJEOPCJE

Rodzaj pochodnego dający nabywcy opcji prawo do realizacji Rodzaj pochodnego dający nabywcy opcji prawo do realizacji określonego świadczenia. określonego świadczenia.

Co zrobić, aby nie stracić, ale zachować szansę na dodatkowy zysk w Co zrobić, aby nie stracić, ale zachować szansę na dodatkowy zysk w przypadku korzystnej zmiany cen. Taką możliwość daje nabycie opcji. przypadku korzystnej zmiany cen. Taką możliwość daje nabycie opcji.

Opcja daje nam możliwość wyboru. Możemy zdecydować, czy chcemy Opcja daje nam możliwość wyboru. Możemy zdecydować, czy chcemy skorzystać z uprawnienia wynikającego z opcji, czy też nie. skorzystać z uprawnienia wynikającego z opcji, czy też nie.

Po drugiej stronie transakcji znajduje się Po drugiej stronie transakcji znajduje się wystawca opcjiwystawca opcji - osoba, - osoba, która jest zobowiązana do realizacji uprawnienia wynikającego z opcji. która jest zobowiązana do realizacji uprawnienia wynikającego z opcji. Opcja jest zatem tzw. asymetrycznym instrumentem pochodnym - z Opcja jest zatem tzw. asymetrycznym instrumentem pochodnym - z jednej strony mamy nabywcę, który ma uprawnienie, z drugiej zaś - jednej strony mamy nabywcę, który ma uprawnienie, z drugiej zaś - wystawcę, który ma zobowiązanie. Oczywistą konsekwencją tej wystawcę, który ma zobowiązanie. Oczywistą konsekwencją tej asymetrii jest fakt, że za opcję trzeba zapłacić (inaczej niż w asymetrii jest fakt, że za opcję trzeba zapłacić (inaczej niż w przypadku kontraktów terminowych, gdzie uprawnienia i zobowiązania przypadku kontraktów terminowych, gdzie uprawnienia i zobowiązania stron były symetryczne).stron były symetryczne).

Czym są te "uprawnienia Czym są te "uprawnienia wynikające z opcji"?wynikające z opcji"?

W zależności od rodzaju opcji nabywca opcji ma W zależności od rodzaju opcji nabywca opcji ma prawo do sprzedaży instrumentu bazowego - jest to prawo do sprzedaży instrumentu bazowego - jest to tzw. tzw. opcja sprzedażyopcja sprzedaży (ang. (ang. put optionput option - terminologia - terminologia anglojęzyczna jest o tyle istotna, że w żargonie anglojęzyczna jest o tyle istotna, że w żargonie finansowym najczęściej będzie to "opcja put") lub do finansowym najczęściej będzie to "opcja put") lub do zakupu instrumentu bazowego - jest to tzw. zakupu instrumentu bazowego - jest to tzw. opcja opcja zakupuzakupu (ang. (ang. call optioncall option, w żargonie "opcja call")."). , w żargonie "opcja call")."). Co prawda i tak każdy może kupować i sprzedawać Co prawda i tak każdy może kupować i sprzedawać bez opcji, jednak ich istotą jest możliwość sprzedaży bez opcji, jednak ich istotą jest możliwość sprzedaży lub zakupu instrumentu bazowego po określonej lub zakupu instrumentu bazowego po określonej cenie, zwanej cenie, zwanej ceną wykonaniaceną wykonania (realizacji). (realizacji).

Kiedy możemy zrealizować Kiedy możemy zrealizować nasze uprawnienie wynikające nasze uprawnienie wynikające

z opcji.z opcji. Mamy dwie możliwości - w zależności od Mamy dwie możliwości - w zależności od

rodzaju opcji uprawnienie można zrealizować rodzaju opcji uprawnienie można zrealizować w dowolnym momencie od zakupu opcji do w dowolnym momencie od zakupu opcji do jej wygaśnięcia (jest to tzw. jej wygaśnięcia (jest to tzw. opcja opcja amerykańskaamerykańska) lub wyłącznie w dniu ) lub wyłącznie w dniu wygaśnięcia (jest to tzw. wygaśnięcia (jest to tzw. opcja europejskaopcja europejska). ). Te geograficzne nazwy nie mają nic Te geograficzne nazwy nie mają nic wspólnego z miejscem obrotu opcjami - na wspólnego z miejscem obrotu opcjami - na świecie w zdecydowanej większości świecie w zdecydowanej większości handluje się opcjami amerykańskimihandluje się opcjami amerykańskimi   

SWAPYSWAPY

Do instrumentów pochodnych zaliczane są tzw. Do instrumentów pochodnych zaliczane są tzw. "swapy""swapy", czyli , czyli transakcje wymianytransakcje wymiany. Wymiany różnego rodzaju korzyści, które - . Wymiany różnego rodzaju korzyści, które - m.in. z uwagi na niedoskonałość rynku - różne podmioty mogą m.in. z uwagi na niedoskonałość rynku - różne podmioty mogą osiągać po różnym koszcie. osiągać po różnym koszcie.

Najłatwiej będzie to wytłumaczyć na przykładzie kredytów w Najłatwiej będzie to wytłumaczyć na przykładzie kredytów w różnych walutach. Jeśli z jakiegoś powodu potrzebujemy kredytu różnych walutach. Jeśli z jakiegoś powodu potrzebujemy kredytu np. w jenach japońskich, a jesteśmy przedsiębiorcą polskim, to np. w jenach japońskich, a jesteśmy przedsiębiorcą polskim, to będzie to kredyt dość drogi (bo nie jest to produkt standardowy). będzie to kredyt dość drogi (bo nie jest to produkt standardowy). Na pewno taki kredyt będzie tańszy dla przedsiębiorcy Na pewno taki kredyt będzie tańszy dla przedsiębiorcy japońskiego. Ale jeśli z kolei przedsiębiorca japoński będzie japońskiego. Ale jeśli z kolei przedsiębiorca japoński będzie potrzebował kredytu w złotych, to dla niego taki kredyt będzie potrzebował kredytu w złotych, to dla niego taki kredyt będzie droższy. W związku z tym najlepszym rozwiązaniem będzie, jeśli droższy. W związku z tym najlepszym rozwiązaniem będzie, jeśli przedsiębiorca polski weźmie kredyt w złotych, japoński w jenach, przedsiębiorca polski weźmie kredyt w złotych, japoński w jenach, a następnie zamienią się (ang. a następnie zamienią się (ang. swapswap) kwotami kredytu i ) kwotami kredytu i płatnościami odsetek. płatnościami odsetek.

Transakcje wymiany mogą być dużo bardziej Transakcje wymiany mogą być dużo bardziej skomplikowane - mogą dotyczyć formy oprocentowania skomplikowane - mogą dotyczyć formy oprocentowania kredytów - np. oprocentowania stałego względem kredytów - np. oprocentowania stałego względem zmiennego. Korzyści ze swapów mogą odnosić też zmiennego. Korzyści ze swapów mogą odnosić też przedsiębiorstwa, które w każdym przypadku będą miały przedsiębiorstwa, które w każdym przypadku będą miały tańszy kredyttańszy kredyt   

- wynika to z wykorzystania tzw. korzyści komparatywnych. - wynika to z wykorzystania tzw. korzyści komparatywnych.

Prawdopodobieństwo znalezienia podmiotów, które będą Prawdopodobieństwo znalezienia podmiotów, które będą chciały tak się zamienić płatnościami, jest mniejsze niż np. chciały tak się zamienić płatnościami, jest mniejsze niż np. nabywcy i wystawcy opcji. Dlatego też nabywcy i wystawcy opcji. Dlatego też swapy nie są swapy nie są przedmiotem obrotu na giełdachprzedmiotem obrotu na giełdach - pośrednictwem - pośrednictwem pomiędzy stronami transakcji zajmują się dilerzy. pomiędzy stronami transakcji zajmują się dilerzy.

LiteraturaLiteratura

M. Kachniewski, B. Majewski, P. Wasilewski – M. Kachniewski, B. Majewski, P. Wasilewski – „Rynek kapitałowy i giełda papierów „Rynek kapitałowy i giełda papierów wartościowych”;wartościowych”;

Fundacja Edukacji Rynku Kapitałowego - Fundacja Edukacji Rynku Kapitałowego - „Przewodnik rekina giełdowego”;„Przewodnik rekina giełdowego”;

J. Ziębiec – „Instrumenty pochodne”, X J. Ziębiec – „Instrumenty pochodne”, X Seminarium dla nauczycieli, Warszawa 2009Seminarium dla nauczycieli, Warszawa 2009

Materiały z kursu e-learningowego, pt. „Giełda Materiały z kursu e-learningowego, pt. „Giełda Papierów wartościowych i rynek kapitałowy”Papierów wartościowych i rynek kapitałowy”

Dziękuję z uwagęDziękuję z uwagę