Instytut Ekspertyz Sądowych - ies.krakow.plies.krakow.pl/download/wach.pdf · Czynniki rozwoju psychologii sądowej 1. Rozwój nauk prawnych (liberalizacja, humanizacja prawa)

Ekspertyza psychologiczna

Ewa Wach

Instytut Ekspertyz Sądowych

Psychologia sądowa

Definicja

Gałąź psychologii stosowanej, która zajmuje się zbieraniem, badaniem i przedstawianiem

dowodów dla celów sądowych

Szersze ujęcie:

w zakres psychologii sądowej wchodzi każda działalność

psychologa zmierzająca do rozwiązania

problemu leżącego na pograniczu psychologii iprawa.

Rys historyczny

Czynniki rozwoju psychologii sądowej

1. Rozwój nauk prawnych (liberalizacja, humanizacja prawa)

-odchodzenie od modelu odwetowego, ogólnoprewencyjnego opartego na założeniu, że podstawą wymiaru kary jest rozmiar i waga przestępstwa

-inne spojrzenie na zeznania świadków (od okresu rewolucji francuskiej).

2. Rozwój psychologii jako nauki.

3. Rozwój psychologii dziecka i sądownictwa dla nieletnich.

Rys historyczny

Psychologia zeznań świadków

• Pierwsze opracowania - pocz. XIX wieku, ich autorami byli prawnicy.

• Przełom XIX i XX wieku - rozwój badań psychologicznych dot. pamięci, uwagi,

spostrzegania i myślenia;

Problem psychologiczny sprowadza się więc zasadniczo do sposobu uzyskania maksymalnie „prawdziwych” zeznań

Rys historyczny

-Początek lat 60-tych - ponowny rozwój badań psychologicznych dla potrzeb sądu.

Europa, USA – ewolucja w badaniach świadków – odchodzenie od zainteresowania

podmiotowymi i przedmiotowymi uwarunkowaniami zeznań na rzecz taktyki prowadzenia śledztwa.

Psychologia i prawo –aktualne możliwości

Biegły psycholog w procesie karnym

• Odtwarzanie przebiegu zajścia

- psychologiczna analiza śladów

kryminalistycznych

- ocena stanu psychicznego sprawcy

w chwili dokonywania czynu

-uzyskiwanie i ocena wyjaśnień podejrzanych

i oskarżonych

- uzyskiwanie i ocena zeznań świadków


• Przebieg procesu

- Ocena kompetencji oskarżonego do

uczestniczenia w procesie

--zdolność do rozumienia przebiegu

procesu i występowania przed sądem

---zdolność do rozumienia swoich

praw i obowiązków w zakresie

składania wyjaśnień i przyznania się do winy,

---zdolność do podlegania osądzeniu

i skazaniu tj. zrozumienia treści wyroku oraz zrozumienia i świadomości odbywanej kary


-Ocena kompetencji świadka do składania zeznań

-- przygotowanie świadka do składania zeznań,

--psycholog jako reprezentant świadka

w sytuacjach, kiedy jego udział jest niewskazany

--udział psychologa w przesłuchaniu

„trudnych” świadków


• Osądzenie i skazanie

- sprawcy nieletni i młodociani

(art. 10 par. 2 i 4 kk )

– ocena asocjalności

(etiologia, diagnoza, prognoza kryminologiczna, wskazówki resocjalizacyjne)


- sprawcy chorzy psychicznie i upośledzeni

umysłowo, w stosunku do których nie zastosowano art. 31 par.1 i 2 - wskazanie odpowiedniego miejsca odbywania kary

- inne przypadki- wskazanie metod

resocjalizacji odpowiednich

do indywidualnych możliwości oskarżonego


• Przebieg resocjalizacji

- wskazówki dotyczące indywidualnych metod resocjalizacji i przeciwwskazań do odbywania kary (nieletni, chorzy psychicznie, upośledzeni,

w stosunku do których nie zastosowano art. 31).

- opinie dotyczące zmiany form odbywania

kary, zwolnienie warunkowe itp.

-sugestie co do formy oddziaływań resocjalizacyjnych(np. elementy psychoterapii).

Biegły psycholog w procesie cywilnym/rodzinnym

• W sprawach o rozwód małżeństwa

-Ustalenie zakresu i form sprawowania władzy rodzicielskiej-Przeciwwskazania do udzielenia rozwodu• Zmiany w zakresie sprawowania władzy

rodzicielskiej.-ograniczenie, zawieszenie, pozbawienie

-ocena kompetencji wychowawczych

• Przysposobienie, ustanowienie opieki, ustanowienie rodziny zastępczej

• Przyznanie praw rodzicielskich

- ocena kompetencji wychowawczych

Biegły psycholog w procesie cywilnym

• Zdolność do korzystania z praw i ponoszenia odpowiedzialności cywilnej-Poddanie przymusowemu badaniu i/lub leczeniu -Ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite

• Pełnienie określonych funkcji (np. kuratora, opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej)

• Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę• Dokonywanie czynności prawnych

(oświadczenia woli, np testamenty)

Specyficzna i niespecyficzna rola psychologa sądowego

ROLA SPECYFICZNA

• Badanie psychologiczne

osób występujących

w różnych rolach procesowych

• Cel badania:

ustalanie właściwości psychicznych

ustalanie uwarunkowań społecznych

określanie związku tych ustaleń

z zachowaniem osoby

ROLA SPECYFICZNA

• Podstawowe zadania:

Sprawcy:

-ocena stanu psychicznego, motywacji czynu, motywów składania wyjaśnień określonej treści

Świadkowie:

-wpływ czynników psychospołecznych na zeznania

ROLA SPECYFICZNA

Nieletni:- ustalanie motywów czynu- ocena czynników ryzyka- wskazówki resocjalizacyjne

Strony w procesie cywilnym- ustalanie kompetencji wychowawczych- ocena stanu psychicznego w chwili dokonywaniaokreślonych czynności prawnych

EKSPERTYZA PSYCHOLOGICZNA

DOTYCZĄCA ZEZNAŃ

ŚWIADKÓW

Podstawowe uwarunkowania zeznań

1. Sposób w jaki świadek spostrzegłwydarzenie.Zależy zarówno od warunków zewnętrznych, w jakichświadek dokonywał obserwacji jak i właściwości

osobniczych.

2. Sposób, w jaki je zapamiętał.Czynnik neurofizjologiczny, związany z biologicznymi uwarunkowaniami procesów pamięci.

Podstawowe uwarunkowania zeznań

3. Sposób, w jaki je odpamiętuje.Czynnik psychobiologiczny, najbardziej złożony zewzględu na udział mechanizmów psychicznych.

4. Sposób, w jaki chce je przedstawić,

Czynnik natury psychicznej, dotyczy szczerościwypowiedzi.

5. Sposób, w jaki jest w stanie je opisać.Obejmuje stopień precyzji opisu, wierności

i jasności z jaką świadek jest zdolny opisać swojewrażenia.

Czynniki wpływające na sposób spostrzegania

W każdym procesie spostrzeganiawystępują czynniki intelektualne,uczuciowe i poznawcze. Schematypercepcyjne są subiektywne i jako takiesą właściwością indywidualną

Spostrzeżenie jest więc czymś więcej niżbierną rejestracją bodźców działającychna narządy zmysłów

Czynniki wpływające na odtwarzanie zeznań

Właściwości indywidualne świadka:

-Poziom intelektualny

-Właściwości psychiczne

-Emocje

-Stan psychofizyczny świadka

Motywacja do składania zeznań.

Przedmiot zeznań.

Sposób i warunki przesłuchania:

- Czynniki zwiększające możliwość ulegania sugestii

Czynniki decydujące o znaczeniuekspertyzy

• Brak innych dowodów niż zeznania.

• Trudności oceny zeznań wynikające z:- wieku i stanu psychicznego świadka

- ambiwalencji postaw i zachowań

- niejednoznacznych motywów oskarżenia (np. w przypadku kazirodztwa)

- innych okoliczności (np. sprzecznych wyników innych ekspertyz)

Przedmiot ekspertyzy dotyczącej zeznań świadków

• zeznania konkretnego świadka składane w określonej sprawie,

• w przypadku małoletnich ofiar

przestępstw seksualnych

- analiza jego sytuacji rodzinne

- ocena ewentualnych skutków uraz

- ew. okoliczności przemawiające przeciwko składaniu zeznań.

Zakres ekspertyzy

• ustalenie czynników mogących wpływać na zniekształcenia zeznań

• interpretacja mechanizmów leżących

u podstaw stwierdzonych zniekształceń

• ustalenie zależności pomiędzy stwierdzonymi zaburzeniami a zajściem

• psychologiczna ocena zeznań (psychologiczne kryteria wiarygodności)

Etapy przeprowadzania ekspertyzy

1. Zapoznanie się z aktami sprawy

(Okoliczności ujawnienia zajścia, dane dot. sprawcy warunków obserwacji, wyniki innych ekspertyz)

2. Przeprowadzenie badania psychologicznego świadka

(badania testowe, rozmowa,

-ponadto: w przypadku świadków małoletnich - wywiad z opiekunami)

Etapy przeprowadzania ekspertyzy

3. Udział w przesłuchaniu świadka

możliwość wykorzystania nietypowych technik

i pomocy ułatwiających uzyskanie zeznań

4. Psychologiczna analiza zeznań

interpretacja zniekształceń występujących

w zeznaniach, psychologiczne kryteria

wiarygodności

5. Opracowanie opinii

WYJAŚNIENIA PODEJRZANYCH I OSKARŻONYCH JAKO

PRZEDMIOT EKSPERTYZY PSYCHOLOGICZNEJ

Wyjaśnienia budzące wątpliwości i nasuwające trudności w ocenie

1. Wyjaśnienia zmienne

1.1 zmiany dotyczące całości wyjaśnień,

najczęściej tłumaczone przez podejrzanego/oskarżonego, że wersja,

w której przyznawał się do winy była złożona pod presją

1.2. zmiany dotyczą istotnych części

wyjaśnień, trudne do uzasadnienia logicznego

Wyjaśnienia budzące wątpliwości i nasuwające trudności w ocenie:

2. Wyjaśnienia stałe, niezgodne

z zebranymi w sprawie dowodami

2.1. Zaprzeczanie własnemu udziałowi

w przestępstwie

przyczyny:

postawa obronna, zaburzenia procesów pamięci, wpływ środków odurzających,

mechanizmy obronne – wypieranie, racjonalizacja

Wyjaśnienia budzące wątpliwości i nasuwające trudności w ocenie:

2.2. Samooskarżenie się-dobrowolne, fałszywe przyznanie się

w celu uniknięcia odpowiedzialności za inne przestępstwo, ochrona sprawcy, potrzeba sławy, zaburzenia psychiczne

-wymuszone fałszywe przyznanie sięwynik nacisków stosowanych podczas przesłuchania

-wymuszone zinternalizowane fałszywe przyznanie sięosoba o określonych właściwościach psychicznych w czasie przesłuchania zaczyna wierzyć, że popełniła przestępstwo

Cel ekspertyzy psychologicznej

• Ustalenie wpływu potencjalnych defektów intelektualnych, zaburzeń psychicznych bądź zakłóceń świadomości w chwili składania wyjaśnień

• Ocena kompetencji oskarżonego do uczestnictwa w procesie, do rozumienia swoich praw i obowiązków w zakresie składania wyjaśnień i przyznania się do winy

Cel ekspertyzy psychologicznej

• Ustalenie czynników motywacyjnych (osobowościowych i sytyuacyjnych) leżących u podłoża składanych wyjaśnień

• Interpretacja częściowych zmian w wyjaśnieniach np. zniekształcenia wynikające z prawidłowości procesów spostrzegania i pamięci

Czynności biegłego opracowującego ekspertyzę dotyczącą wyjaśnień

1. Zapoznanie się z aktami sprawy (charakter czynu,okoliczności jego ujawnienia, wyniki ekspertyz,dokumentacja dotycząca badanego).

2. Badanie psychologiczne(poziom rozwoju intelektualnego, osobowość).

3. Ewentualny udział w przesłuchaniu(obserwacja taktyki przesłuchania,werbalne i niewerbalne reakcje przesłuchiwanego).

4. Analiza złożonych w toku postępowania wyjaśnień.

Rola niespecyficzna psychologa sądowego

• Określanie właściwości psychospołecznych

osób na podstawie analizy sposobu

i skutków ich działania

Cel analizy:Wnioskowanie o możliwych przyczynach

określonego zachowania

czyli:

Ustalanie osobowościowych i sytuacyjnych czynników motywacyjnych tego zachowania

Rola niespecyficzna psychologa sądowego

• Podstawowe zadania:

1. Opracowywamie portretu psychologicznego nieznanego sprawcy przestępstwa

2. Ustalanie osobowościowych i sytuacyjnych przyczyn śmierci lub zaginięcia (w tym wskazanie wpływu określonych osób na podejmowane decyzje)

Ad.1. Profilowanie psychologiczne

Jest to proces identyfikacji psychologicznych cech sprawcy na podstawie analizy popełnionych przez niego zbrodni, dający w rezultacie ogólny opis osoby,

która te cechy posiada.

Jest to krótka charakterystyka zwięźle ujmująca najważniejsze, wyróżniające spośród populacji, cechy

psychiczne sprawcy i przejawy jego zachowań.

“KTO ZROBIŁ TO W TAKI SPOSÓB?”

Historia profilowania

Zasadnicze różnice w podejściu amerykańskim

i brytyjskim do “profilowania” nieznanych sprawców przestępstw:wnioskowanie dedukcyjne -od ogółu do szczegółu

(Akademia FBI)

wnioskowanie indukcyjne

-od szczegółu do ogółu, uogólnianie, bez wgłębiania się w przyczyny

(Uniwersytet w Liverpoolu)

Historia profilowania

OBECNIE:Rozwój komórek psychologicznych w policji

(w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Holandii,Afryce Płd, Niemczech).

W Polsce - opinie Instytutu od 1988 roku.W latach 1997-2001 dwa granty, utworzonobazę danych dot. sprawców zabójstw,ich ofiar i modus operandi.

Cel ekspertyzy psychologicznej w sprawie profilowania

Zawężenie kręgu osób podejrzanych,

(a nie wskazanie konkretnej osoby)• wskazanie dalszych kierunków śledztwa

• przewidywanie kolejnego ataku sprawcy (miejsca, czasu, ofiary)

• ustalenie, czy w różne czyny zostały dokonane przez tego samego sprawcę

UWAGA

profil nieznanego sprawcy opracowany przez psychologa jest tylko narzędziem wspomagającym w czynnościach śledczych

NIE JEST TO DOWÓD W SPRAWIE!

Podstawy opracowania ekspertyzy

Niezbędne:

• akta sprawy wraz z protokołem z sekcji zwłok

i wynikami innych ekspertyz

(materiały śledztwa mogą być skserowane)

• zdjęcia z miejsca zdarzenia (oryginalne !)

ew. nagranie video, CD

Przydatne:

• zdjęcie żywej ofiary

Podstawy opracowania ekspertyzy

• Informacje wiktymologiczne

(formalne, biograficzne, właściwości psychofizyczne i społeczne, przyczyna śmierci, charakter i lokalizacja obrażeń)

• Dane dotyczące miejsca zdarzenia

(opis, ślady, położenie ciała, przemieszczanie, czynności sprawcy i ofiary, ew. inscenizacja, pozorowanie itd)

• Dane dotyczące czasu

(zarówno daty jak czasu trwania, etapów

czynności sprawcy)

Etapy opracowywania ekspertyzy

• Próba rekonstrukcji zdarzenia (działania sprawcy przed, w czasie i po zdarzeniu)

• Ocena planowania czynu

• Ocena ryzyka ponoszonego przez sprawcę i ofiarę

• Ocena motywacji czynu


• Wnioski

Dane demograficzne

(środowisko, zawód, wykształcenie)

Właściwości psychiczne

(intelektualne i osobowościowe)

Cechy indywidualizujące

Ocena zagrożenia

Ad 2. Sytuacje, w których zasięga się opinii

psychologicznych dotyczących osób zmarłych lub zaginionych

• Istnieje wątpliwość, czy śmierć nastąpiła

w wyniku samobójstwa, czy zabójstwa.

• Wiadomo, że śmierć była wynikiem samobójstwa, jednak nie można wykluczyć, że do decyzji podjęcia próby samobójczej przyczyniły się inne osoby (art. 151, 207 § 3, 231, 246 kk).

• W przypadku, gdy osoba zaginęła, jednak nie wiadomo, czy przebywa w nieznanym miejscu, czy stała się ofiarą zabójstwa.


• Odtworzenie sylwetki psychologicznejosoby zmarłej.

• Odtworzenie historii jej życia ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu przed śmiercią.

• Analiza okoliczności śmierci.

• Ustalenie lub wykluczenie

motywów ew. samobójstwa.

Źródła informacji

• Akta sprawy

• Dokumentacja dotycząca stanu zdrowia fizycznego i psychicznego

• Wywiady psychologiczne z osobami bliskimi.

• Analiza wytworów osoby nieżyjącej

(w tym ew. dane z komputera ofiary)

• Analiza listu pożegnalnego

Schemat odtwarzania sylwetki psychologicznej osoby i jej sytuacji życiowej

1. Stan somatyczny (dolegliwości fizyczne

i ich wpływ na funkcjonowanie osoby)

2. Zaburzenia psychiczne i symptomy psychopatologiczne, sprawność procesów poznawczych


3. Ocena sfery emocjonalnej:• dojrzałość i trwałość związków emocjonalnych• kontrola emocjonalna (ew. trudności kontroli,

labilność, nadpobudliwość, impulsywność)

• sposób rozładowywania napięcia emocjonalnego (ew. jego kumulacja)

• mechanizmy obronne

• odporność na stres

• samoocena (realizm, stabilność)

• samodzielność i dojrzałość

• umiejętność rozwiązywania

sytuacji trudnych


4. Ocena aktywności życiowej:

• model życia

• plany i cele życiowe oraz sposób ich realizacji

• zainteresowania

• osiągnięcia

• hierarchia wartości


5. Ocena relacji społecznych:• zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny

• pozycja w rodzinie

• konflikty z otoczeniem i sposób ich rozwiązywania

• pozycja w środowisku

• rozumienie i przestrzeganie norm społecznych

6. Analiza sposobu przeżywania sytuacji kryzysowych

Documents

Instytut Ekspertyz Sądowych - ies.krakow.plies.krakow.pl/download/wach.pdf · Czynniki rozwoju psychologii sądowej 1. Rozwój nauk prawnych (liberalizacja, humanizacja prawa)