Internet Üzerindeki Enformasyon Arama ve Erişimi ...bbytezarsivi.hacettepe.edu.tr/jspui/bitstream/2062/451/1/184.pdf · T. C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

T. C.

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ BÖLÜMÜ

Yüksek Lisans Tezi

Internet Üzerindeki Enformasyon

Arama ve Erişimi Sorunlarının

Çözümünde Enformasyon Arama

Stratejilerinin ve Metadata’nın

Önemi ve Kapsamı

Fidan BAYRAKTUTAN

2501020106

Tez Danışmanı

Yrd. Doç. Dr. Mesut YALVAÇ

İstanbul, 2005

iii

ÖZ

Internet üzerinde enformasyon arama stratejileri enformasyon profesyonellerinin

(kütüphaneciler, enformasyon uzmanları, arşivciler, vd.) önemli araştırma konularından

biridir. Bu araştırmada Internet üzerindeki enformasyon arama stratejileri ve bir çözüm

yolu olarak metadata’nın incelenmesi amaçlanmaktadır. Çalışmada kullanılan araştırma

yöntemleri, belgesel analiz ve betimleme yöntemleridir. Diğer yandan, kullanılan veri

toplama tekniği ise, belgelere dayalı veri toplama tekniğidir. Enformasyon

kullanıcılarının enformasyon gereksinimlerini ifade edebilmelerinin ve enformasyon

arama ve erişim sistemlerinin kullanımıyla ilgili enformasyona sahip olmalarının önemli

olduğu ve metadata’nın kaynaklara eklenmesinin onların örgütlenmesini ve Internet

üzerindeki büyük enformasyon yığınları içinden keşfedilebilmesini sağladığı üzerine

sonuç alınmıştır.

ABSTRACT

Information searching strategies on the Internet is one of the important research

areas of information professionals (librarians, information specialists, archivists etc.).

This research aims to review searching strategies on the Internet and metadata as a

solution. The research methods utilised in this study are documentary analysis and

descriptive methods. Data gathering technique on the other hand, is documentary

analysis technique. In conclusion, found that it is very important that information users

must be able to express their information problems adequately and how to use

information search and retrieval systems on the Internet. Adding metadata to sources is

necessary to organize particular unclassified huge information sources and to improve

information discovery.

iv

ÖNSÖZ

İnsanlık en eski çağlardan bugüne doğayı anlamaya ve ona egemen olmaya

çalışmış, ve bunu varolan bilgi birikimini geliştiren yeni enformasyon aktarımlarıyla

başarmıştır, başarmaktadır. Paylaştıkça çoğalan ve enformasyon teknolojileri ile de

paylaşım hızı artan enformasyon yığınları içinden gereksinim duyulan enformasyonu

arayabilmek ve ona erişebilmek günümüzde enformasyon arama ve erişimi alanındaki

en önemli sorunlardan biridir. Bu çalışmada, yukarıda belirtilen sorunlar, çağımızın en

popüler enformasyon sistemlerinden biri olan ve enformasyon patlamasına yeni bir

boyut getiren Internet ortamında ele alınmış ve bu sorunların çözümünde enformasyon

arama stratejilerinin ve metadata’nın önemi ve kapsamı incelenmiştir.

Yetişmemi sağlayan tüm Hocalarıma olmak üzere, ders aşamasında, paylaştığı

birikimi ve deneyimleriyle ufkumu genişleten, aynı zamanda araştırmalarım sırasında en

çok yararlandığım İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Kütüphane ve

Dokümantasyon Dairesi’nin Başkanı Prof. Dr. Meral Alpay’a, kendisini özlediğim ve

bilimsel araştırmada standartlaşmanın önemi konusunda derslerde paylaştığı fikir ve

önerilerini bu çalışmada uyguladığım Prof. Dr. Aysel Yontar’a, Kütüphane ve

Enformasyon Bilimi alanındaki bu araştırmanın bilgisayar bilimleri ile etkileşimini

sağlayabilmem şansını bana veren, konuyu bilgisayar teknolojilerine dayalı bakış

açısıyla da ele almamda katkısı bulunan, kendisinden çok şey öğrendiğim İstanbul

Üniversitesi Fizik Bölümü Katıhal Fiziği Kürsüsü Başkanı Prof. Dr. Çetin Arıkan’a, ders

aşamasında düşüncelerimizi geliştirebilme konusunda verdiği önerileri için Doç Dr.

Hasan S. Keseroğlu’na, Yrd. Doç. Dr. Tuba Çavdar-Karatepe’ye, tez çalışmamı

bitirebilmem için ilgisini, desteğini ve hoşgörüsünü esirgemeyen İstanbul Üniversitesi

Enformatik Bölümü Başkanı Yrd. Doç. Dr. Sevinç Gülseçen’e, İstanbul Üniversitesi

Enformatik Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Hülya Çalışkan’a, çalışmamı

hazırlama sürecinde ilgisi, desteği, yardımları ve önerileriyle her zaman yanımda olan

tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Mesut Yalvaç’a en içten teşekkürlerimi sunuyorum.

v

İhtiyacım olan tez çalışmalarını sağlamam konusunda ilgilerini ve yardımlarını

esirgemeyen Başkent Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi Prof.

Dr. Hayri Sever’e, Baha Olgun’a ve Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi

Bölümü’nden Dr. Necip Erol Olcay’a, Internet konusundaki bilgilerini ve deneyimlerini

benimle paylaşan çalışma arkadaşım, İstanbul Üniversitesi Network Grubu’ndan İsmail

Doğan’a da çok teşekkür ediyorum.

Çalışmamın tarama ve kaynak sağlama aşamalarında yardımlarını gördüğüm

İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Genel Kitaplığı, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Galatasaray Üniversitesi Kütüphanesi,

İstanbul Ticaret Üniversitesi’nde çalışan değerli tüm meslektaşlarım kütüphanecilere de

çok teşekkür ederim.

Başta Erdin Kılıç, Ayşen Bilir olmak üzere tüm İstanbul Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü personeline ve teknik desteklerini, yardımlarını esirgemeyen

Selahattin Kaymak, Ayşe Yılmazcan ve tüm İstanbul Üniversitesi Bilgisayar Bilimleri

Araştırma ve Uygulama Merkezi elemanlarına teşekkürü borç bilirim.

Ve sevgili aileme, kendisini çok özlediğim büyükanneme, kardeşim Fezade’ye,

babama, her zaman yanımda olan, kötü gün dostum, ilk öğretmenim sevgili anneciğime

candan teşekkür ediyorum.

Fidan BAYRAKTUTAN

Temmuz 2005

vi

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖZ (Abstract)....................................................................................................... iii

ÖNSÖZ.................................................................................................................. iv

İÇİNDEKİLER.................................................................................................... vi

TABLO LİSTESİ.................................................................................................. x

ŞEKİL LİSTESİ.................................................................................................... xi

KISALTMALAR LİSTESİ.................................................................................. xii

GİRİŞ...................................................................................................................... 1

1. BÖLÜM: KONUYLA İLGİLİ BAŞLICA KAVRAMLAR, TANIMLAR VE

AÇIKLAMALAR

1.1. Bilgi İle İlgili Temel Kavramlar...................................................................... 5

1.1.1. Veri................................................................................................................ 8

1.1.2. Enformasyon.................................................................................................. 9

1.1.3. Bilgi.............................................................................................................. 13

1.2. Enformasyon Kullanıcısı................................................................................. 15

1.2.1. Enformasyon Gereksinimi ve Enformasyon Arama..................................... 17

1.2.2. Enformasyon Erişimi.................................................................................... 22

1.2.3. Enformasyon Kullanımı................................................................................ 23

1.3. Enformasyon Kaynakları: Ortaya Çıkışı ve Gelişimi...................................... 25

1.4. Enformasyon Patlaması.................................................................................... 32

1.5. Enformasyon Sistemi....................................................................................... 35

1.5.1. Enformasyon Arama ve Erişim Sistemleri................................................... 38

1.6. Strateji.............................................................................................................. 42

vii

1.7. Internet............................................................................................................. 44

1.8. Metadata........................................................................................................... 47

2. BÖLÜM: INTERNET’İN YAPISI, KULLANIM ALANLARI VE

INTERNET SERVİSLERİ

2.1. Internet İle İlgili Temel Kavramlar................................................................. 50

2.1.1. Bilgisayar Ağları (LAN/WAN, Intranet, Extranet) ve Internet................... 51

2.1.2. Protokoller ve TCP/IP.................................................................................. 53

2.1.3. Domain Name System (DNS)...................................................................... 57

2.2. Internet’in Doğuşu ve Tarihi........................................................................... 63

2.3. Internet’in Türkiye’deki Gelişimi................................................................... 64

2.4. Internet’in Kullanım Alanları.......................................................................... 66

2.5. Internet Servisleri............................................................................................. 73

2.5.1. e-Posta........................................................................................................... 73

2.5.1.1. Gönderi Listeleri........................................................................................ 75

2.5.1.2. Usenet News............................................................................................. 76

2.5.2. Telnet............................................................................................................ 76

2.5.3. File Transfer Protocol (FTP)........................................................................ 77

2.5.4. Gopher.......................................................................................................... 78

2.5.5. WAIS............................................................................................................ 80

2.5.6. IRC................................................................................................................ 80

2.5.7. World Wide Web.......................................................................................... 82

2.5.7.1. World Wide Web’in Tarihsel Gelişimi...................................................... 83

2.5.7.2. World Wide Web ile İlgili Temel Kavramlar............................................ 84

2.5.7.2.1. HTTP...................................................................................................... 85

2.5.7.2.2. HTML..................................................................................................... 86

2.5.7.2.3. URL......................................................................................................... 86

2.5.7.2.4. Web Browser........................................................................................... 87

viii

3. BÖLÜM: INTERNET ÜZERİNDE ENFORMASYON ARAMA

STRATEJİLERİ

3.1. Arama İşlemine Başlamadan Önce Bilinmesi ve Yapılması Gerekenler........ 89

3.2. Aramanın Tanımlanması ile İlgili Stratejiler................................................... 92

3.3. Internet Üzerindeki Enformasyon Tarama Sistemlerinin Kullanımı ile

İlgili Stratejiler................................................................................................. 95

3.3.1. Web Tarama Motorları.................................................................................. 98

3.3.1.1. Web Tarama Motorlarının İşlevleri............................................................ 99

3.3.1.2. Web Tarama Motorları ile Enformasyon Tarama İşlemi........................... 100

3.3.1.3. Web Tarama Motoru Türleri...................................................................... 104

3.3.1.3.1. Temel Tarama Motorları ve Dizinler...................................................... 104

3.3.1.3.2. Üst Tarama Motorları............................................................................. 106

3.3.1.3.3. Haber Tarama Motorları......................................................................... 108

3.3.1.3.4. Pay Per Click Tarama Motorları (CPC/PPC)......................................... 109

3.3.1.3.5. Alışveriş Amaçlı Tarama Motorları........................................................ 109

3.3.1.3.6. Çokluortam Tarama Motorları : Görüntü, Ses ve Video Tarama........... 110

3.3.1.3.7. Tarama Araçları ve Gereçleri.................................................................. 111

3.3.1.3.8. Çocuklara Yönelik Tarama Motorları..................................................... 113

3.3.1.3.9. Özel Konu Tarama Motorları.................................................................. 113

3.3.1.3.10. Bölgesel Tarama Motorları................................................................... 114

3.3.2. Konu Dizinleri (Sınıflandırılmış Dizinler).................................................... 114

3.3.3. Nitelik Kontrollü Listeler.............................................................................. 116

3.3.4. Akıllı Ajanlar................................................................................................ 117

ix

4. BÖLÜM: INTERNET ÜZERİNDEKİ ENFORMASYON ARAMA VE

ERİŞİMİ SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE METADATA

4.1. Internet Üzerindeki Enformasyon Arama ve Erişimi Sorunları...................... 120

4.1.1. Hızlı Enformasyon Akışı ve Enformasyonun Denetimiyle

İlgili Sorunlar................................................................................................ 121

4.1.2. Internet Üzerindeki Enformasyon Kaynaklarının Özelliklerinden

(Çeşitlilik, Tanımlanma, Örgütlenme, Konum vb.) Kaynaklanan

Sorunlar......................................................................................................... 122

4.1.3. Enformasyon Kullanıcısıyla İlgili Sorunlar................................................... 123

4.2. Internet Üzerindeki Enformasyon Arama ve Erişimi Sorunlarına Bir

Çözüm: Metadata.............................................................................................. 125

4.2.1. Metadata’nın Önemi ve Yararları.................................................................. 129

4.2.2. Metadata Türleri............................................................................................. 131

4.2.3. Metadata Oluşturma Araçları......................................................................... 133

4.2.3.1. Editörler...................................................................................................... 133

4.2.3.2. Yaratıcılar................................................................................................... 135

4.2.4. Metadata Standartları..................................................................................... 137

4.2.4.1. Dublin Core................................................................................................ 140

4.2.4.1.1. Dublin Core ve Elemanları..................................................................... 142

4.2.3. Metadata ve MARC İlişkisi........................................................................... 146

4.2.4. Metadata ve Birlikte İşlerlik (Interoperability) Çalışmaları......................... 148

4.2.5. Metadata’nın Uygulanması........................................................................... 153

SONUÇ................................................................................................................... 157

KAYNAKÇA.......................................................................................................... 162

x

TABLO LİSTESİ Tablo Adı Sayfa No. Tablo 1. Enformasyon Kaynaklarının Enformasyonu Sunuş ve

Yayma Biçimlerine Göre Gruplandırılması 31 Tablo 2. Internet Üzerinde Kullanılan Protokoller 56 Tablo 3. Domain Adlarındaki Kısaltmalar, Açılımları ve Kullanım Alanları 60 Tablo 4. ISO Standart Ülke Kodları 61 Tablo 5. Kullanıma Yeni Açılan Alan Adları 62 Tablo 6. Dublin Core Metadata Elemanları 143 Tablo 7. Dublin Core Metadata Elemanlarının Gruplandırılması 144 Tablo 8. Metadata Crosswalk Tablosu Örneği 150 Tablo 9. Özet Halinde Bir Metadata Crosswalk Tablosu 151

xi

ŞEKİL LİSTESİ Şekil Adı Sayfa No. Şekil 1. Bilginin soyut ya da somut ve varlık ya da süreç olarak sınıflandırılması 11 Şekil 2. Domain Adlarının Hiyerarşik Gösterimi 59 Şekil 3. Konuya göre tarama olanağı sunan Yahoo! Anasayfasındaki Web Dizini 101 Şekil 4. Genel Konuların Listelenmesi ile Oluşturulmuş

Konuya göre tarama olanağı sunan Yahoo! 102 Şekil 5. Yahoo!’da “Reference” Başlığı Altında Listelenen

Alt Konular 103 Şekil 6. Temel Tarama Motorlarından Open Directory’nin

Anasayfası 106 Şekil 7. MetaCrawler’ın Kullanıcı Arayüzü 107 Şekil 8. Görüntü Aramaya Yönelik Tarama Motorlarından

Picsearch’ün Arayüzü 111 Şekil 9. Google Deskbar 112 Şekil 10. LookSmart Arayüzü 115 Şekil 11. Dublin Core Metadata Elemanları İle Tanımlanmış Bir Enformasyon Kaynağı 144

xii

KISALTMALAR LİSTESİ A.B.D. : Amerika Birleşik Devletleri a.e. : aynı eser a.e.a.y. : aynı eser aynı yer a.g.e. : adı geçen eser a.y. : aynı yer AA : Ay AACR2 : Anglo American Cataloging Rules 2 AAKK2 : Anglo Amerikan Kataloglama Kuralları 2 AAP : Association of American Publishers ac : academic ADMIN : Administration/Administrative AGLS : Australian Government Locator Service ALA : American Library Association Araş. Gör. : Araştırma Görevlisi ARPANET : Advanced Research Projects Agency NETwork arts : sanat ve kültür ile ilgili siteler (Internet’te kullanılan alan adı) ASCII : American Standart Code for Information Interchange ayr. bkz. : ayrıca bakınız BBN : Bolt, Beranek and Newman BBS : Bulletin Board Systems bg : Bulgaristan BITNET : Because It’s Time NETwork bib. : bibliyografik bkz. : bakınız Böl. : Bölüm br : Brezilya bs. : basım C. : cilt ca : Kanada CD : Compact Disc CD-ROM : Compact Disc-Read Only Memory CERN : Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire CGI : Common Gateway Interface ch : İsviçre CIP : Cataloging In Publication com : commercial CORC : Cooperative Online Resource Catalog CPC/PPC : Cost-Per-Click/Pay Per Click çev. : çeviren DARPA : Defense Advensed Research Project Agency

xiii

DC : Dublin Core DC-dot : Dublin Core-dot DCMI : Dublin Core Metadata Initiative DDC : Dewey Decimal Classification de : Almanya DIF : Directory Interchange Format DNS : Domain Name System DNSe : Domain Name Server Doç. Dr. : Doçent Doktor DOI : Digital Object Identifier Dr. : Doktor EAD : Encoded Archival Description EARN : European Academic and Research Network ed. : edited ed. by : edited by edu : education e-Mail : Electronic Mail Ens. : Enstitü e-Posta : Elektronik Posta e-Ticaret : Elektronik Ticaret eu : European Union Fak. : Fakülte FGDC CSDGM : Federal Geographic Data Committee’s Content Standard for

Digital Geospatial Metadata fi : Finlandiya firm : ticari firmalar (Internet’te kullanılan alan adı) fr : Fransa FTP : File Transfer Protocol geliş. : geliştirilmiş GEM : Gateway to Educational Materials genşl. : genişletilmiş GG : Gün GIF : Graphic Interchange Format GILS : Government Information Locator gov : government gr : Yunanistan haz. : hazırlayan H-DC Edit : Hacettepe-Dublin Core Üstveri Elemanları Editörü hr : Hırvatistan HTML : HyperText Markup Language HTTP : HyperText Transfer Protocol HTTPS : HyperText Transport (or Transfer) Protocol Secure IAB : Internet Architectural Board IAFA : International Association for the Fantastic in the Arts

xiv

IAFA/ROADS : International Association for the Fantastic in the Arts/Resource Organisation and Discovery in Subject-based Services

IBM : International Business Machines IBM PROFS : International Business Machines Professional Office System ICANN : Internet Corporation for Assigned Names and Numbers IE : Internet Explorer IETF : Internet Engineering Task Force IMS : Instructional Management System INTERMARC : International Machine-Readable Cataloging IP : Internet Protocol IRC : Internet Relay Chat ISBD : International Standard Bibliographic Description ISBN : International Standard Book Number ISO : International Organization for Standardization ISOC : Internet Society ISSN : International Standard Serial Number İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi id : Endonezya il : İsrail info : enformasyon servisi sunan siteler (Internet’te kullanılan alan

adı) int : international it : İtalya İTÜ : İstanbul Teknik Üniversitesi jp : Japonya JPEG : Joint Photographic Expert Group JSTOR : Journal Storage LAN : Local Area Network LC : Library of Congress LCSH : Library of Congress Subject Headings LISA : Library and Information Science Abstracts Ltd. : Limited MAN : Metropolitan Area Network MARC : Machine Readable Cataloging Md. : Müdür MeSH : Medical Subject Headings mIRC : Mardam-Bey’s Internet Relay Chat MIT : Massachusetts Institute of Technology MIT/LCS : Massachusetts Institute of Technology/Laboratory for

Computer Science mil : military MS-DOS : Microsoft Disk Operating System NCSA : The National Center for Supercomputing Applications

xv

net : network nl : Hollanda NNTP : Network News Transfer Protocol no : Norveç no. : numara nom : Kişisel domain’ler için kullanılan adresler (Internet’te

kullanılan alan adı) NSFNet : National Science Foundation Net OCLC : Online Computer Library Center ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi OECD : Organisation for Economic Cooperation and Development ONIX : Online Information Exchange OPAC : Online Public Access Catalogue org : organization örn. : örneğin PC : Personal Computer PDF : Portable Document Format PHP : Personal Home Page PICS : Platform for Internet Content Selection Prof. Dr. : Profesör Pub. : Publishing PURL : Persistent URL RDF : Resource Description Framework rec : Eğlence siteleri (Internet’te kullanılan alan adı) RFC : Request For Comments ROADS : Resource Organisation and Discovery in Subject-Based

Services ru : Rusya s. : sayfa se : İsveç SGML : Standard Generalized Markup Language SMTP : Simple Mail Transfer Protocol SNADS : Systems Network Architecture Distribution Services SNMP : Simple Network Management Protocol SOIF : Summary Object Interchange Format stor : Alışveriş merkezleri, ticari ürün satılan yerler (Internet’te

kullanılan alan adı) Şub. Md. : Şube Müdürü T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TCP/IP : Transmission Control Protocol/ Internet Protocol TEI : Text Encoding Initiative TKD : Türk Kütüphaneciler Derneği TM : Trademark (Genellikle TM olarak yazılır) tr : Türkiye

xvi

TR-NET : Türkiye’nin Internet’i TTNET : Türk Telekom Net (Türk Telekom Internet Ağı) TURNET : Türkiye Ulusal Internet Altyapı Ağı TURPAK : Türkiye Paket Anahtarlamalı Data Şebekesi TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu TÜVAKA : Türkiye Üniversiteler ve Araştırma Kurumları Ağı uk : İngiltere UKMARC : United Kingdom Machine Readable Cataloging UKOLN : United Kingdom Office for Library and Information

Networking ULAKBİM : Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi ULAKNET : Ulusal Akademik Ağ UMI Proquest : University Microfilms Proquest UNIMARC : Universal MARC format UQ : University of Queensland URL : Uniform Resource Locator URN : Unified Resource Number Usenet : User’s Network USMARC : United States Machine Readable Cataloging UUCP : Unix-to-Unix Copy Protocol ÜNAK : Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri VERONICA : Very Easy Rodent-Oriented Net-wide Index to Computerized

Archives VIRC : Virtual Internet Relay Chat VRA : Visual Resources Association vs. : vesaire W3C : World Wide Web Consortium WAIS : Wide Area Information System WAISe : Wide Area Information Server WAN : Wide Area Network web : WWW ile ilgili servis sunan siteler (Internet’te kullanılan

alan adı) WWW : World Wide Web XHTML : Extensible Hypertext Markup Language XML : Extensible Markup Language yay. haz. : yayına hazırlayan YÖK : Yüksek Öğretim Kurulu Yrd. Doç. Dr. : Yardımcı Doçent Doktor yu : Yugoslavya YYYY : Yıl

1

GİRİŞ

Temelleri 1960’lı yıllara dayanan ve günümüzde insan hayatının vazgeçilmez

özelliklerinden biri haline gelen Internet, kuşkusuz Kütüphane ve Enformasyon

Bilimi’ni ve uygulamalarını da etkilemiştir ve etkilemektedir. Bu etkinin en çok

hissedildiği uygulama alanlarından biri ise enformasyon arama ve erişimi alanı olmuştur.

1950’li yıllara dayanan enformasyon patlamasının günümüzde boyut değiştirmesi ve

üslü sayılarla ifade edilen milyarlarca belgenin Internet ortamında dolaşıyor olması, bu

konu üzerinde yapılan çalışmalara gereksinim duyulmasına, enformasyonun

örgütlenmesi, konumlanması ve ona erişilmesi üzerine yapılan araştırmaların önem

kazanmasına yol açmıştır.

Bu çalışma konusunun enformasyon arama ve erişimi temeline

dayandırılmasının temel nedeni, Türkiye’de Kütüphane ve Enformasyon Bilimi’nin

başlıca araştırma sorunlarını1 ve yine Türkiye’deki Kütüphanecilik Bölümlerinde

yapılan yüksek lisans, doktora ve doçentlik tezlerini2 konu alan üç makalenin

incelenmesidir. İnceleme sonucunda, enformasyon arama ve erişimi sürecinde yaşanan

sorunların ele alınmasına karar verilmiş, konunun daraltılması bakımından, bu sorunların

yaşandığı ana ortam, çağımızın en popüler iletişim araçlarından biri olan, farklı bir

dünya olarak da nitelendirilen Internet olarak belirlenmiştir. Enformasyon arama ve

erişimi sorunlarının çözümü için neler yapılması gerektiğini tanımlayan yollar olarak da

düşünülebilecek enformasyon arama stratejilerinin ve (Danışmanım Yrd. Doç. Dr.

Mesut Yalvaç’ın önerisiyle) bilgisayar dünyasında oldukça popüler olan metadata’nın

bu sorunlar üzerindeki etkisini inceleme fikri de konuyu sınırlandırmış (diğer bir bakış

açısıyla ise zenginleştirmiş) ve çalışma konusu belirlenmiştir. 1 Aysel Yontar, “Türkiye'de Kütüphane ve Bilgi Bilimi Konusundaki Başlıca Araştırma Sorunlarının Lisansüstü Tezlerinde Yansıması,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphanecilik Araştırmaları, No: 4, 1998, s. 1-17. ; Aysel Yontar, Mesut Yalvaç, “Türkiye'de Kütüphane ve Bilgi Bilimi Konusundaki Araştırma Sorunları: 1952-1994 Yıllarında Yayınlanan Dergi Makalelerinin İçerik Analizi,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphanecilik Araştırmaları, No: 6, 2000, s.165-186. 2 Neslihan Uraz, “Türkiye'de Kütüphanecilik Bölümlerinde Yapılan Yüksek Lisans, Doktora ve Doçentlik Tezleri: 1958-1998,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphanecilik Araştırmaları, No: 6, 2000, s.137-163.

2

Çalışmanın hipotezi, “Internet’in çok geniş ve dağınık yapısı, enformasyonun

iyi örgütlenmemiş bir ortamda bulunması, onun üzerinden doğru, güvenilir ve güncel

enformasyonu ayıklamada ve enformasyona hızlı ve etkin erişimde sorunlara neden

olmaktadır. Bu sorunların çözümü için Internet üzerindeki enformasyonun

tanımlanmasını ve keşfedilmesini sağlayan metadata’nın kullanılması, enformasyon

arama stratejilerinin bilinmesi, doğru stratejinin belirlenerek kullanılması erişim oranının

yükselmesini sağlayacaktır” şeklinde belirlenmiştir.

Bu araştırmanın amacı, yukarıda belirtilen hipotezle ilişkili olarak enformasyon

yönetimi ve iletimi alanında önemli bir yere sahip olan Internet üzerindeki doğru,

güvenilir ve güncel enformasyona, hızlı ve etkin erişimde karşılaşılan sorunları

incelemek ve bu sorunlara çözümler getirmeye çalışmaktır. Bu çalışmada konu, insan-

teknoloji ilişkisi açısından ele alınmış, enformasyon arama sürecinde kullanılacak

stratejiler ve erişim sorunlarının çözümünde etkili olduğu varsayılan enformasyon

tanımlama ve keşfetme araçları olan metadata üzerinde yoğunlaşılmıştır.

Araştırmada betimleme yöntemi ile dokümanter (belgesel) analiz yöntemlerinden

yararlanılmıştır. Kullanılan veri toplama tekniği ise, belgelere dayalı veri toplama

tekniğidir. Araştırmada yararlanılacak kaynakların belirlenmesi için gözden geçirilen

yerli temel bibliyografik kaynaklar arasında Türkiye Bibliyografyası (1985-2003),

Türkiye Makaleler Bibliyografyası (CD-ROM olarak) ve YÖK Tez Kataloğu

(Çevrimiçi); Kütüphanecilik alanında ise Türk Kütüphaneciliği (eski adıyla Türk

Kütüphaneciler Derneği Bülteni) (1952-2000 yılları Dizin’den, 2001-2004 yıllarına ait

güncel sayıları ise çevrimiçi veritabanından taranmıştır) ve ÜNAK tarafından yayınlanan

Bilgi Dünyası (2000-2004) vardır. Konuyla ilgili yabancı kaynaklardan Library

Literature (CD-ROM olarak), Library and Information Science Abstracts (LISA)

(1997-2002) taranmış, ayrıca ProQuest ABI/INFORM Global, EBSCOhost, Elsevier

Science Direct gibi çevrimiçi veritabanları ile Internet’te Google, MetaCrawler gibi

tarama motorlarından da anahtar kelime taraması yapılmıştır. İstanbul Üniversitesi

Merkez Kütüphanesi katalogları da taranmıştır.

3

Teorik temellere dayanan araştırma dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde

konuyla ilgili başlıca kavramlar ve tanımlara yer verilmiş, böylece aynı kavramsal

düşünme zemini sağlanmaya çalışılmıştır. Sonraki bölümlerde ayrıntılı olarak işlenecek

kavramların sadece tanımlarının verilmesinin daha doğru olduğu düşünülmüş, böylece

kavramla ilgili açıklamaların ayrıntı düzeyinin ölçütü belirlenmiş, hem de konunun

öneminin ve kapsamının, yeri geldikçe, kendi boyutunda anlaşılmasını sağlamak

amaçlanmıştır. Kavramlara ait tanımlar ve açıklamaların yanında konunun tarihsel

gelişimine de mümkün olduğunca yer verilmeye çalışılmıştır. Bu bölümde karşılaşılan

en büyük zorluk terminolojik problemlerin üstesinden gelmeye çalışırken yaşanmıştır.

Özellikle ‘Veri,’ ‘Enformasyon’ ve ‘Bilgi’ kavramlarının kullanımı konusunda ortak bir

tutumun ve standardın olmaması, yararlanılan Türkçe kaynaklarda atıfta bulunulan

yabancı kaynakların da incelenmesini gerektirmiştir; çünkü, kaynakta konunun bu üç

kavramdan (veri/enformasyon/bilgi) hangisi üzerine temellendirildiği

anlaşılamamaktaydı. Bu çalışmada söz konusu kavramlardan hangisi üzerinde

tartışıldığının anlaşılması bakımından veri, enformasyon ve bilgi kavramları çalışma

kapsamındaki anlamlarına göre yeri geldiğince kullanılmışlardır.

İkinci bölümde, çalışmanın temel konularından biri olan ve enformasyonun

bulunduğu ortam olarak da nitelendirilebilecek Internet üzerinde ayrıntılı olarak

durulmuştur. Bu sistemin (Internet) yapısının tam olarak anlaşılmasının, hem

enformasyon arama ve erişimi sorunlarının yaşandığı ortamın yapısının zenginliğinin ve

karmaşıklığının iyi anlaşılmasını sağlayacağı, hem de enformasyon arama stratejileri ve

metadata bakımından konuya bakış açısını genişleteceği ve zenginleştireceği

düşünülmüştür. İkinci bölüm hazırlanırken literatürde Internet ve Web kavramlarının

kullanımı konusunda da net bir yaklaşım ve standart olmadığı görülmüş, bu bakımdan

Internet ve ona ait servisler, Internet’in kullanım alanları gibi konular üzerinde durma

gereği hissedilmiştir. Yine bu bölümde de tarihsel gelişime mümkün olduğunca yer

verilmeye çalışılmıştır.

Üçüncü bölümde, çalışma konusunun önemli bir basamağı olan enformasyon

arama stratejileri incelenmeye çalışılmıştır. Bu bölümde, ayrıca, arama işlemine

4

başlamadan önce bilinmesi gereken önemli noktalar, Internet üzerindeki enformasyon

arama ve erişim sistemleri, Web tarama motorları ve türleri gibi konular üzerinde de

durulmuştur. Bu bölümde, Internet üzerindeki enformasyon arama stratejilerinin Web

tarama motorlarının kullanım taktikleriyle sınırlı olmadığı, konunun biraz daha ayrıntılı

olduğu yansıtılmaya çalışılmıştır.

Dördüncü bölümde, bir tür ‘erişim’ stratejisi olarak da yorumlanabilecek

metadata’nın Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimdeki rolü incelenmiştir.

Bu ana temanın yanında, bu bölümde, Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişim

sorunları da ele alınmaya çalışılmıştır. Bu bölümde, verilerin ve enformasyonun

tanımlanmasıyla hem arama sürecinde hem de erişim sürecinde önemli bir rol oynayan

metadata’nın anlamı, bir enformasyon erişim aracı olarak tercih edilmesinin nedenleri,

önemi ve yararları, türleri, metadata standartları gibi konular üzerinde yoğunlaşılmıştır.

Araştırmanın, Internet üzerindeki enformasyonu arama ve erişim konusunda

hem kavramsal bilinçlendirme bakımdan, hem Internet üzerindeki enformasyon arama

ve erişim sistemlerinin somutlaştırılması ve metadata’nın içerik tanımlama ve Internet

üzerindeki içeriğe erişimi sağlama konusundaki etkisinin anlaşılabilmesi bakımından,

konuyla ilgilenen/ilgilenecek araştırmacılara katkıda bulunabilmesi umulmaktadır.

5

1. BÖLÜM: KONUYLA İLGİLİ BAŞLICA KAVRAMLAR,

TANIMLAR VE AÇIKLAMALAR

Bu bölümde, araştırma konusuyla ilgili temel kavramlar tanımlanacak ve bu

kavramlarla ilgili gerekli açıklamalara da yer verilecektir. Araştırmaya girişte yalnızca

temel kavrayışı ve anlamayı sağlamayı hedefleyen bu bölümde, ele alınan bu kavramlar,

çalışmadaki diğer bölümlerde yeri geldiğinde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Ele alınan

kavramların tarihsel gelişimiyle ilgili enformasyona da mümkün olduğunca yer

verilmeye çalışılacaktır.

1.1. Bilgi İle İlgili Temel Kavramlar

Klasik sistem teorisi, canlıların karmaşık sistemler bütünü olduğunu kabul

etmekle birlikte, onların bir araya gelerek daha karmaşık (sosyal ve psikolojik özellikler

de dahil olmak üzere) sistemler oluşturduğunu ifade etmektedir. Canlıların yaşayabilmek

için sistem dışından veri ve enformasyon almaları gerektiği açıktır.1

Enerjinin canlı yaşamı üzerindeki önemi nasıl tartışılamaz boyutta ise, bu

enerjinin kullanımı için ihtiyaç duyulan enformasyonun önemi de tartışmaya açık bir

konu olarak görülmemektedir. Enformasyon canlı yaşamının en önemli özelliğidir. Bir

canlı için, enerjinin hangi kaynaklardan elde edileceği ve nasıl kullanılacağına dair

enformasyon yaşamsal öneme sahiptir.2

Ne şekilde olursa olsun enformasyon, insanlık tarihi süresince, tüm zamanlarda

insan topluluklarının gelişmesinde, düşünce ve davranışlarının şekillenmesinde en

önemli unsur olmuştur.3 İnsanların bir seçim yapması söz konusu olduğunda gereksinim

duydukları şey enformasyondur. Daha önceden bilinenleri değiştiren de

1 H. Kemal İlter, “Bilgi Üzerine Notlar,” PiVOLKA, C.II, No: 9, 2003, s. 7. 2 A.e., s. 7. 3 Nazan Özenç Uçak, “Bilgi Üzerine Kuramsal Bir Yaklaşım,” Bilgi Dünyası, C.I, No:1, 2000, s. 145.

6

enformasyondur. Bu yüzdendir ki enformasyon daha çok etkilerine dayanılarak

tanımlanmaktadır.4

Bilgi, birbirinden ayrılmayan iki öğeden oluşmaktadır. Bunlardan birisi bilen

(insan), diğeri ise bilinen, araştırılan (var olan) nesne, olgu, olay, süreç, bireyler, zaman

vb.dir. Her bilgi bu iki öğeye ve bunlar arasında kurulan bağa dayanır. Bilene, bilgi

teorisi terminolojisinde ‘suje’; bilinen veya bilinmesi gereken şeye de ‘obje’ adı verilir.

Obje varolan şeydir. Bu doğal bir nesne, tarihsel bir belge, dil, yazı, matematiksel bir

problem, sosyal veya ekonomik bir olgu olabilir. Bilgi, suje ile objeler arasında oluşan

bağdır.5

Felsefi açıdan ‘bilgi’ (knowledge) ve bilginin nesnesi konusunu inceleyen

Kuçuradi, bazı Avrupa dillerinde ‘bilgi’ teriminin hem bilme etkinliğini hem de bu

etkinlik sonucu elde edilen çıktıyı tanımlamak için kullanıldığına işaret etmekte ve

insanlara ait bir etkinlik olan bilginin iç içe geçmiş birçok etkinlikten (algılama, anlama,

düşünme, muhakeme etme, yorumlama, açıklama, doğrulama, değerlendirme, vb. gibi)

oluştuğunu vurgulamaktadır. 6

Bilgi çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde edilen,

özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak, bir etkinlik için

kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortamlara kaydedilebilen bir

olgudur. 7

Bütün bunlara rağmen bilgi tarihine bakıldığında, bilgiyi tanımlayıcı çalışmaların

yetersiz ve eksik olduğu görülmektedir.8 Bilgi, gerçekte anlaşılması zor ve tartışmalı bir

kavramdır. Bu konuda ileri sürülen tanımlar çok çeşitlidir. Değişik toplum ve değişik

kültürlerdeki araştırmacılar farklı tanımlar geliştirmektedirler. Örneğin bazı

4 A.e., s. 144. 5 A.e., s. 144. 6 Yaşar Tonta, “Bilgi Yönetiminin Kavramsal Tanımı ve Uygulama Alanları,” Kütüphaneciliğin Destanı Uluslararası Sempozyumu 21-24 Ekim 2004, Ankara: (Bildiriler), Haz.: Sacit Arslantekin, Fahrettin Özdemirci, Ankara, A.Ü. DTCF Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, 2004, s. 55. 7 Uçak, a.g.e., s. 151. 8 A.e., s. 145.

7

araştırmacılar, bilgi bilgidir, enerji veya madde değildir derken, bazı araştırmacılar

bilgiyi enerji ve madde arasında sıralamaktadırlar. 9

Bilgi kavramının tüm disiplinleri içine alacak ve doğru anlaşılacak ortak bir

tanımını yapmak olanaksızdır. Böyle bir tanım geliştirme gayreti de artık günümüzde

yersiz bulunmaktadır. Pek çok disiplinin konusu olan bilgi, her disiplin içinde değişik

şekillerde anlaşılmakta ve tanımlanmaktadır. Bir disiplin için uygun olan tanım, bir

diğeri için yetersiz veya çok kapsamlı olabilmektedir. Her bilim dalı kendi içinde bilgiyi

tanımlama ve anlama çabası içindedir. 10

Veri, enformasyon ve bilgi terimleri literatürde kimi kez birlikte ve birbiri yerine

kullanılmaktadır. Bununla birlikte bu terimler özel birer anlam taşımaktadır.11 Türkçe’de

tek karşılığı olan ‘bilgi’ teriminin yabancı dillerde, örneğin İngilizce’de ‘information’,

‘knowledge’ ve ‘data’ olmak üzere en az üç karşılığı vardır.12 Birbiriyle farklı anlamlar

taşıyan veri (data), enformasyon (information) ve bilgi (knowledge) sözcüklerinin,

Türkçe’de tek bir karşılık olarak ‘bilgi’ sözcüğüyle tanımlanması, var olan terminolojik

karmaşayı arttırmaktadır. Son yıllarda Türkçe’ye bilgi karşılığı olarak giren

‘enformasyon’ sözcüğü ile bu karmaşa önlenmeye çalışılmışsa da, bilgi erişim, bilgi

yöntemi, bilgi gereksinimi, bilgi kullanımı, bilgi bilim gibi terimlerin yaygın kullanımı

bu karmaşanın çözülmediğini göstermektedir.13 Bu çalışma kapsamında bilgi üç farklı

anlamda kullanılacaktır: ‘veri,’ ‘enformasyon’ ve ‘bilgi’. Hangi anlamda kullanıldığının

anlaşılması bakımından yukarıdaki yaklaşım izlenecek ve bilgi kavramı veri,

enformasyon ve bilgi karşılıklarından biriyle adlandırılarak nitelendirilecektir.

Veri (data), enformasyon (information) ve bilgi (knowledge) arasındaki ayrımı

yaparken, ‘information’ karşılığı kullanılan bilginin yeri, veri ile ‘knowledge’ karşılığı

kullanılan bilgi arasındadır. Bilgi bir ürün olarak düşünülecek olursa dıştan gelen

girdilere gereksinim vardır. Bu girdiler işlenerek, kullanılır ve iletilebilir duruma

9 A.e., s. 144. 10 A.e., s. 149. 11 Oya Gürdal, Tekstil Endüstrisinde Enformasyon Olgusu, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2000, s. 2. 12 Aysel Yontar, Bilgi Bilimine Giriş Ders Notları, y.y., y.y., 1997, s. 2. 13 Uçak, a.g.e., s. 147-148.

8

dönüştürülürler. Bilgi kavramının anlaşılabilmesi için, veri, enformasyon ve bilgi

terimlerinin çözümlenmesi ve aralarındaki farkın açıklanması gerekmektedir.14 Bu

bakımdan araştırma kapsamındaki diğer temel kavramlarla ilgili açıklamalara

başlamadan önce ‘veri,’ ‘enformasyon’ ve ‘bilgi’ kavramlarının açıklanması yararlı

olacaktır.

1.1.1. Veri

Veri (data, datum), işlenmemiş bilgi ya da ham bilgi olarak tanımlanabilir. Veri,

bir olay ya da gerçeğin ‘kayıt’ı olup, bir kağıt parçası, bir satış günlüğü ya da bir

bilgisayar diski üzerinde bulunabilir.15 İşlenmemiş, düzenlenmemiş ham gerçekler olan

veri, enformasyonun kaynağıdır, hammaddesidir. Enformasyon, toplanmış, anlamlı bir

şekilde işlenmiş veridir. Kararların alınmasına yardımcı olacak enformasyonu üretmede

verilerden yararlanılır. Her tür enformasyonun oluşumunu sağlayan kaynak veridir. 16

Veri, işlenmemiş bilgi, ya da sistemlerin kendi dışından elde ettikleri, gerçek olaylar ve

durumlar ile ortaya çıkan değerler olarak düşünülebilir. Enformasyon (information) ise,

sistem dışından elde edilen verilerin sistemin işine yarayacak (ya da yaramayacak)

şekilde işlenmesi, analiz edilmesi, sıralanması, diğer verilerle birleştirilmesi,

özetlenmesi, raporlanması gibi faaliyetlerin ortaya çıkardığı bir veri bütünü olarak

görülmektedir.17 Enformasyon, veri ya da gerçeklerin sistematik olarak toplanması, bir

araya getirilmesi, yapılanması ya da düzenlenmesi eyleminin ürünüdür. Bundan dolayı

enformasyon, gereksinim duyulan anlamlı veridir; verinin ‘anlamlılık’ niteliğini

taşıması, onun işlenmesi sürecini gereksindirir. Verinin kendi kendine önemi ya da

anlamı olmayabilir. Kendi başına veri çok yararlı değildir. Oysa, gereksinim duyan birey

için anlamlı hale getirilmiş verinin yeniden sunulması olan enformasyon yararlıdır.18

Enformasyonun daha çabuk, daha az masraf ve çabayla sınıflandırılması, işlenmesi,

aklanması, bulunması ve iletilmesi için özetlenmesi, kodlanması ve sistematik biçimde 14 A.e., s. 146. 15 Gürdal, a.g.e., s. 2. 16 Uçak, a.g.e., s. 146. 17 İlter, a.g.e., s. 7. 18 Gürdal, a.g.e., s. 2.

9

düzenlenmesi gerekir. Bu süreçte anlatımsal, betimsel ya da süsleme niteliğindeki

enformasyon veriye dönüştürülür. Veri, sözcük (sözlüklerde olduğu gibi), sayı (not

ortalamaları ve beyzbol istatistiklerinde olduğu gibi), alfa-sayısal (telefon numaralarında

olduğu gibi), simge (matematik ve müzik simgelerinde olduğu gibi), grafik (harita,

istatistiksel grafikler ya da bilimsel resimlemelerde olduğu gibi) olarak ya da diğer

biçimlerde ifade edilebilir. Veri çok çeşitli ortamlarda saklanabilir ve iletilebilir:

Örneğin pek iyi olmasa da konuşma ve bellek aracılığıyla; daha etkili olarak yazı ve

baskıyla; en etkin olarak da günümüzde kullanılan elektrikli ve elektronik ortamlarda.19

Belli bir enformasyon kaynağının göndereceği enformasyon, ileti veya sinyal,

birer ‘veri’ olarak düşünülebilir. İnsanın kendi bedeninden veya dış dünyadan

sağlayabileceği veriler, bir bakıma ham bilgiler olarak kavranabilirler. Bu veriler,

insanın duyu organları vasıtasıyla algılanıp belli bir biçime (form) dönüştürülerek insan

beynine kaydedilirler. Veri de bir anlamda bilgidir, ama işlenmemiş veya ham bilgidir.

Verilerin bir iletişim eylemiyle belli bir forma sokularak alınıp verilmesi, enformasyonu

doğurur. ‘Enformasyon ise, belli bir forma sokulmuş, işlenmiş ve dolayısıyla ‘anlamlı

hale getirilmiş’ veridir.20

1.1.2. Enformasyon

Etimolojik açıdan bakıldığında Latince kökenli olan ‘informatio’ terimi,

şekiller, planlar ya da dizgeler anlamına gelen ‘forma’ ve ‘formatio’ sözcüklerinden

türemekte ve haber anlamına gelmektedir. Aynı zamanda bir şeyin hayal edilmesi ve

bunun ifade edilmesi anlamını taşıyan ‘informare’ eğitmek, öğretmek anlamında da

kullanılmıştır.21 İngilizce ‘information’ terimi, ‘to inform: bildirmek’ fiilinden

türetilmiştir. Enformasyon, resmi veya gayri resmi herhangi bir biçimde iletilen,

kaydedilen, yayınlanan ve/veya dağıtılan tüm zihinsel fikir, gerçeklik ve yaratıcı

ürünlerin toplamıdır. Enformasyon kavramı ile, dışa vurulan, iletilen ve aktarılan veri

19 Daniel R. Headrick, Enformasyon Çağı: Akıl ve Devrim Çağında Bilgi Teknolojileri 1700-1850, Çev.: Zülal Kılıç, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2002, s. 16. 20 Yontar, a.g.e., s. 3. 21 Uçak, a.g.e., s. 147.

10

kastedilmektedir.22 Toplum giderek karmaşıklaştıkça ve etkileşimler hızlandıkça,

enformasyona ulaşabilmek de daha önemli hale gelir. Eğitim bir zamanlar öğrenme, yani

bilgi edinimi üzerinde yoğunlaşıyordu. Şimdi ise araştırma becerileri vurgulanmaktadır.

Önemli olan yanıtı bilmek değil, bunu nerede arayacağını bilmektir. Yeter ki,

enformasyon kolayca ulaşılabilir bir yerde olsun.23

Matematikçiler ve bilimciler için enformasyon terimi bir iletişim sistemindeki

belirsizliğin azaltılması anlamına gelmektedir. Bu açıdan bakıldığında doğadaki

herhangi bir enerji ya da madde örüntüsü (ağaçların yaş halkaları, DNA parçacıkları,

uzak bir yıldızın ışığı, bir hayvanın ayak izi) enformasyon içerir.24 Konuya enformasyon

araştırmaları (information studies) açısından yaklaşan Buckland ise ‘enformasyon’

(information) terimini üç ayrı anlamda ele alarak tanımlamaktadır: 25

1) Süreç olarak enformasyon (information-as-process);

2) Bilgi olarak enformasyon (information-as-knowledge);

3) Nesne olarak enformasyon (information-as-thing).

1. Süreç olarak enformasyon (information-as-process): Bir kimsenin bildikleri

bilgilendiği zaman değişir. Bu anlamda enformasyon ‘bilgilendirme etkinliği’

olarak tanımlanmaktadır.

2. Bilgi olarak enformasyon (information-as-knowledge): ‘Süreç olarak

enformasyon’da, yani bilgilendirme etkinliği sırasında bir konu ya da olaya

ilişkin olarak verilen haberi ya da ‘bilgi’yi (knowledge) ifade etmek için de

‘enformasyon’ (information) kavramı kullanılır.

3. Nesne olarak enformasyon (information-as-thing): Enformasyon olarak

adlandırılan veri ya da belgeleri (kitap, dergi, harita vd.) nitelemek için kullanılır.

Çünkü bu nesneler bilgilendirici, öğretici niteliğe sahiptir.

22 Yontar, a.g.e., s. 2-3. 23 Headrick, a.g.e., s. 13. 24 A.e., s. 13. 25 Tonta, a.g.e., s. 55. ; Yaşar Tonta, “Bilgi Erişim Sorunu,” (Çevrimiçi) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/tonta-hatay-bildiri.htm, 11 Ocak 2004.

11

Buckland, bilginin soyut ya da somut olmasına ve varlık ya da süreç olmasına göre de

bir sınıflandırma yapmış (bkz. Şekil 1)26 ve hangi disiplinlerin ne tür bilgiyle

uğraştıklarını saptamıştır. Örneğin, Buckland’a göre, varlık olarak ele alındığında bilgi

olarak enformasyon soyut, nesne olarak enformasyon ise somuttur. Süreç olarak ele

alındığında ise süreç olarak enformasyon soyut, nesneleri işleyerek yeni formlarda

enformasyon elde etme (enformasyon işleme) ise somuttur. Varlık ya da süreç olarak

soyut bilgi (bilgi olarak enformasyon, bilgilenme) bilişsel (cognitive) bilimlerin ve

eğitimin ilgi alanına girmektedir. Somut olan nesne olarak enformasyon ve enformasyon

işleme ise, “enformasyon yönetimi”nin ilgi alanına girmektedir.27

Şekil 1. Bilginin soyut ya da somut ve varlık ya da süreç olarak sınıflandırılması

Geniş anlamıyla enformasyon, belirsizlik ve kararsızlık sınırlarını daraltan, bilgi

sınırlarının da genişlemesine yardım eden bir süreçtir. Sistem yaklaşımı açısından

enformasyon, canlı sistemlerin madde ve enerji yanında üçüncü temel unsurudur. Madde

ve enerjinin örgütlenmesinde eşit derecede gerçekleşmesi mümkün olan iki veya daha

fazla seçeneğin bulunduğu bir durumda belirsizliği giderecek ve seçim sonucunu

saptayacak unsur, enformasyonun özelliğidir (niceliği, içeriği, yapısal özelliği, dili,

niteliği, süreci). Günümüzde benimsenen anlamıyla enformasyon, insanın zihinsel

26 Michael Buckland, Information and Information Systems, Westport, Praeger, 1991, s. 6. 27 Tonta, “Bilgi Yönetiminin Kavramsal Tanımı ve Uygulama Alanları,”..., s. 55-56.

SOYUT SOMUT

VARLIK

SÜREÇ

Bilgi olarak enformasyon Bilgi (knowledge)

Nesne olarak enformasyon Veri, belge, kayıtlı bilgi (knowledge)

Süreç olarak enformasyon Bilgilenme

Enformasyon işleme, veri işleme, belge işleme, bilgi (knowledge) mühendisliği

12

etkinlikleri ile fiziksel eylemleri, davranışları ve yapıtları arasındaki bağlantıyı sağlayan,

vazgeçilmez ve yeri bir başka şeyle doldurulamayacak bir kaynak olup, bütün diğer

kaynaklardan daha önemlidir. Zira doğal, fiziksel ve beşeri kaynaklardan en üst düzeyde

yararlanılması, ancak yeterli enformasyonun kullanımı sonucu alınan doğru ve geçerli

kararların uygulanması süreci ile olasıdır. 28

İletişim süreci bağlamında düşünüldüğünde enformasyon için, alıcıda şüpheyi

indirgeyen ve onun üzerinde etki bırakan veri ve bu nitelikleri taşıyan verinin

uygun bir kanal aracılığıyla iletimi eylemi tanımlaması getirilebilir. Wersig, daha

yalın bir ifade ile enformasyonu, ‘şüphenin indirgenmesidir’ şeklinde tanımlamıştır.

Eğer veri ile alıcının zihindeki belirsizlik önlenirse ya da azaltılırsa, iletişim unsuru olan

veri, enformasyon değeri taşır.29 İletilen verinin enformasyon değeri taşıyabilmesi için,

organize edilmiş olması, anlam yüklü olması, kullanıcı tarafından daha önce

bilinmiyor olması, anlaşılabilir düzeyde olması ve bu nitelikleri taşıyan verinin

mutlaka iletilebilir olması, bir başka deyişle kullanılabilir olması gerekmektedir.30

Enformasyon bugün her yerde ve her ortamda bulunmaktadır ve enformasyonun

üretimi öylesine bir ivme kazanmıştır ki, teknolojinin tüm olanaklarına karşın,

denetlenmesi giderek zorlaşmaktadır; denetim işlevinin, bireylerce tek başına yerine

getirilmesi mümkün değildir. Bundan ötürü üretilen milyonlarca enformasyon yığınının

amaç doğrultusunda, bir başka deyişle onu kullanacak bireylerin gereksinimleri yönünde

organize edilmesi gerekmektedir. Söz konusu gereklilik, enformasyonun zamanlı

(istenildiği anda iletimi), yeterli, yerinde (gereğinden ne çok ne de az olması) ve

ekonomik (gereksiz tekrarların en aza indirgenmesi) olması açısından çok önemlidir. Bu

bağlamda enformasyon için, ‘organize edilmiş ve kavranabilir ve/veya kullanılabilir

hale getirilmiş veri ve bu verinin uygun kanal aracılığıyla iletimi’ tanımı da

getirilebilir.31

28 Gürdal, a.g.e., s. 6. ; Meral Alakuş, Bilgi Toplumu, Ankara, T. C. Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, 1991, s. 5. 29 Alakuş, a.g.e., s. 3. 30 A.e., s. 3-4. 31 A.e., s. 5-6.

13

1.1.3. Bilgi

Knowledge da information gibi Latince kökenli bir sözcüktür. Latince’ye

Avrupa dillerinden ‘gen’ köküyle girmiş, ilk olarak ‘natio’ şeklinde kullanılmıştır. Daha

sonra bilmek anlamında ‘cognosco’ ve bilgi anlamında ‘cognitio’ olarak yer almıştır.

Dilimizde ise bilgi sözcüğü ‘bilmek’ kökünden türetilmiştir. Bu anlamda bilgi genellikle

bilinen ve bilme edimi anlamında kullanılmaktadır.32 Buna karşılık, İngilizce ‘to know:

bilmek’ fiilinden türetilen ‘knowledge: bilgi’ terimi, veriye dayanılarak elde edilen

enformasyonun, insan beyninin zihinsel faaliyetleri sonucu işlenerek özümsenmesi ve

insanın kendisine mal etmesiyle ortaya çıkan bilgidir. Bir başka deyişle, her insanın

kendine özgü bilgisidir. Bu bilgi, ancak iletildiği, dışa vurulduğu takdirde veri ve

enformasyona dönüşür. Bu nedenle, veri ve enformasyon olmadan, ‘knowledge‘

anlamında bilgi de olmaz. Ama, veri ve enformasyondaki artış da, ancak ‘knowledge’

anlamındaki bilgideki artışla mümkün olabilir. Bilgi, bilgiyle beslenir ve her yeni

bilginin yayılması, başka yeni bilgilerin ortaya çıkmasına ortam hazırlar.33

Üstbilgi olarak da kullanılan bilgi kavramı (knowledge), elde edilen bilgiler

bütününün bir ürünü olarak, bilinenler bütünü, çeşitli bilgiler arasındaki ilişkileri de

tanımlayacak bir yapıyı temsil etmektedir. Ancak üstbilgi büyük bir sistemin elde

edebileceği son nokta değildir. O sisteme ait tecrübelerin, çeşitli olaylara karşı oluşmuş

tepkilerin, alışkanlıkların ve gen ilişkilerinin de üzerine eklenerek oluşturduğu bir

anlayış ve kavrayış bilgeliği oluşturmakta, evrene ve çok büyük sistemlere bakış açısını

içinde barındırmaktadır. 34

Bilgi, bireyin zihninde tutulan ve yalnız bireyin sahip olduğu ve/veya bilgi kayıt

ortamları aracılığıyla toplumun bütün bireylerince elde edilebilen organize edilmiş,

anlamlı ve ilişkili veriler bütünüdür.35

32 Uçak, a.g.e., s. 147. 33 Yontar, a.g.e., s. 3. 34 İlter, a.g.e., s. 7. 35 Gürdal, a.g.e., s. 2.

14

Bilgi çoğu kez işletme yöneticileri tarafından enformasyon ile eş anlamlı olarak

kullanılmaktadır.36 Ancak daha çok karıştırıldığı veya birbirinin yerine kullanıldığı

şekliyle enformasyon ve bilgi arasında temel bir fark vardır: bir olguya (rakipler,

müşteriler) ait birşeyler bilmek enformasyonu, o olgunun bir değişime karşı nasıl bir

davranış göstereceğini varsaymak veya söz konusu enformasyonu yeni bir fikre (yeni bir

ürün, örgütsel değişim, strateji vs.) dönüştürmek ise bilgiyi ifade eder. Şu halde

enformasyon, verilerin sınıflandırılmış, düzenlenmiş ve aktarılabilir hale gelmiş şeklidir.

Bir başka ifadeyle, bilginin elde edilmesi sürecinde ham veri toplama birinci aşamayı,

ham veriden hareketle anlamlı sonuçlar veya ilişkiler çıkarmak da daha ileri bir aşama

olan enformasyonu oluşturur. Oysa bilgi, bir olgu hakkında birşeyler bilmenin ötesinde,

söz konusu olgu hakkında yorumda bulunmayı gerektirir. Enformasyon, bilginin önemli

bir parçasıdır ve insan beyni tarafından bir işleme sürecine tabi olmadıkça bilgiye

dönüşmez. Bir başka ifadeyle, bilgi kavramının içinde bilişsel bir sürecin sonucunda

elde edilmiş bir yargı söz konusudur ve olgular arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmak

amacıyla eldeki verinin ve enformasyonun analizini ve yorumlanmasını gerektirir.37

Enformasyon ve bilgi (knowledge) hem örtüşen, hem de farklı olan kavramlardır. Bilgi,

insan aklının kavradığı ve içselleştirdiği düşünce ve verilerle ilgili bir kavramdır: Patlak

lastiğin nasıl tamir edileceği, iyi bir dişçinin adı, Fransızca konuşabilmek gibi. Bilgi

edinmek için beyne çok miktarda enformasyon yığılması gerekir: Kuraldışı Fransızca

fiillerin doğru kullanımı gibi. Beyin bu tür bir enformasyonu çoğu kez bir çocuğun

konuşmayı öğrenmesi ya da bir taksi sürücüsünün kenti tanıması gibi kendiliğinden,

hatta bilinçaltında edinir ve düzenler.38

Bilgi (knowledge) bir bütündür. Tek tek katılımların, birbiriyle uyumlu bir bütün

oluşturmasıyla meydana gelir. Bu nedenle bilgi bir sistem olarak ele alınabilir ve

örgütlenme esasına dayanır. Bilgi kesin değildir. Zamana ve çevreye göre değişebilir.

36 Mahmut Geyik, Mehmet Barca, “Etkin Bilgi Üretimi İçin Örgütler Nasıl Tasarlanmalıdır ?”, (Çevrimiçi) http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/10-02.pdf, 20 Aralık 2004. 37 A.e. 38 Headrick, a.g.e., s. 13.

15

Sosyal etkenlerin enformasyona olan etkisi, değişik toplumlarda, değişik toplumsal ve

bireysel bilgilerin oluşmasına neden olur.

1.2. Enformasyon Kullanıcısı

Enformasyon kaynaklarının işlenmesi ve yayımındaki temel hedef, güncel,

geçmişe ve/veya geleceğe yönelik karar alma sürecinde ilgili bireylere destek olmaktır.39

Kullanıcı, enformasyon sisteminin çok önemli bir unsurudur, hatta sistemin varolma

nedenidir. Çünkü bir enformasyon sisteminin amacı, kullanıcılarının enformasyon

gereksinimlerini karşılamaktır. Bundan ötürü onların yaptıkları iş ile ilgili gereksinim

duydukları enformasyonun, enformasyonu kullanma alışkanlıklarının saptanması ve

belirli aralıklarla gözden geçirilmesi gerekmektedir.40

Enformasyon kullanıcısı, enformasyon ihtiyacı olan ve bu ihtiyacı gidermek

üzere enformasyon merkezlerine başvuran (aktif kullanıcı) veya başvurabileceği

varsayılan (potansiyel kullanıcı) kişi ve kuruluşlardır. Yaşı, ırkı, inancı, cinsiyeti, eğitim

düzeyi veya sosyo-ekonomik düzeyi vd. ne olursa olsun, her insanın veya toplumdaki

çeşitli kuruluşların enformasyona gereksinimi vardır. Ancak, bu gereksinim, her zaman

enformasyon merkezlerinin sağladığı enformasyon hizmetleriyle giderilemeyebilir. Bu

nedenle, enformasyon hizmeti, ancak bu hizmeti talep eden birey ve kuruluşların

bulunmasına, ayrıca, bireylerin belli özelliklere sahip olmalarına (okuryazarlık gibi)

bağlıdır.41

Bir enformasyon sisteminin performansı, kullanıcı gereksinimlerinin

karşılanmasındaki başarı ile ölçülebilir. Kütüphane ve Enformasyon Bilimi alanında ve

uygulamalarında son yıllarda üzerinde en çok ve önemle durulan konulardan birisi

kullanıcı unsurudur. Bir enformasyon sisteminin odak noktasında kullanıcı

bulunmaktadır. Sistemin dinamizmini, kullanıcıların değişen gereksinimlerine karşı

39 Gürdal, a.g.e., s. 179. 40 A.e., s. 182. 41 Yontar, a.g.e., s. 6.

16

duyarlı olunması ve alınan geribildirimlerin değerlendirilerek yeni tasarımlara

yöneltilmesi ilkeleri belirlemektedir.42

Kütüphane ve Enformasyon Bilimi literatüründe, süreç içinde enformasyonu

kullanan kesim Okur, Kullanıcı, Müşteri, Patron gibi kavramlarla da anılmıştır. Bunun

nedeninin hizmet verilen kesimin kütüphane ve enformasyon merkezlerinde çalışanlar

ve onların çalıştıkları kurumların üst sistemleri tarafından nasıl görüldüğü ile ilgili bakış

açısı olduğu söylenebilir. Sadece okumak için gelen kesim için okur; okuma eğilimine

ek olarak görsel-işitsel enformasyon kaynaklarından da yararlanan kesim için kullanıcı

tanımlamaları kullanılmıştır. Okur ve kullanıcı nitelemeleri için belirleyici etmen

enformasyon kaynakları ve onların kullanım biçimi olmuştur. Müşteri (customer) ve

patron nitelemeleri için belirleyici etmen enformasyon hizmetleri ve bu hizmetlerin

hedeflerinin özellikleri; enformasyon hizmetlerinde hedef kitlenin (insanın) öneminin ve

değerinin artması, arz-talep, sahiplik ve enformasyon hizmetlerinin pazarlanması ve

yönetimi anlayışı olmuştur.43

Enformasyon kullanıcıları potansiyel kullanıcılardır. Bir kütüphane veya

enformasyon merkezinin kullanıcısı olabilecek herkes şeklinde tanımlanabilecek

potansiyel enformasyon kullanıcısı ise iki grupta ele alınmaktadır: Aktif enformasyon

kullanıcısı ve pasif enformasyon kullanıcısı. Bu kavramlar kısaca tanımlanacak olursa,

aktif enformasyon kullanıcısının zaten bir kütüphane veya enformasyon merkezini

kullanan kesim olduğu; pasif enformasyon kullanıcısının ise bir kütüphane veya

enformasyon merkezini kullanmayan kesim olduğu söylenebilir. Bu doğrultuda,

kütüphane veya enformasyon merkezlerinin amacı aktif enformasyon kullanıcısı oranını

artırmak, pasif enformasyon kullanıcısını aktif enformasyon kullanıcısı haline

getirmektir. Bu bakımdan enformasyon örgütü çalışanlarının, enformasyon sisteminin

temel öğesi olan enformasyon kullanıcısının profilini bilmesi çok önemli ve yararlıdır.

Bunun için kullanıcı profilinin oluşturulması gereklidir.44 Enformasyon kullanıcısının

profiline göre belge ve enformasyon sağlanması, işlenmesi, örgütlenmesi, dağıtımı vd.,

42 Gürdal, a.g.e., s. 179-180. 43 Mesut Yalvaç, Belge ve Bilginin Örgütlenmesi Ders Notları, y.y., y.y., 1998. 44 A.e.

17

verimlilik bakımından da (enformasyon hizmetlerinin niteliği, zaman, işgücü, mekan,

teknik donanım vb.) oldukça önemlidir.

Bu çalışma kapsamında ağ kullanıcısı, Internet kullanıcısı, araştırmacılar,

eğitimciler, öğrenciler vb. gibi enformasyon arayan toplumun çeşitli kesimlerini temsil

eden bireyler enformasyon kullanıcısı kavramı altında ele alınacak ve çalışma

kapsamında onlardan enformasyon kullanıcısı olarak söz edilecektir.

Enformasyon sisteminin varoluş nedeni olan enformasyon kullanıcısının

davranışları, hem enformasyon sisteminin yaşam döngüsünü ve gelişimini hem de

enformasyon sisteminin işleyişi ve verimliliği ile ilgili araştırmalar başta olmak üzere

birçok unsuru etkilemektedir. Bu bakımdan enformasyon kullanıcısının varlığıyla ortaya

çıkan enformasyon ihtiyacı, enformasyon arama, enformasyon erişimi, enformasyon

kullanımı gibi çalışma konusuyla yakından ilgili kavramlara bu ilişkinin

sergilenebilmesi bakımından enformasyon kullanıcısı başlığı altında yer verilecektir;

ancak bu kavramların aynı zamanda enformasyon erişimin temel kavramları olduğu da

belirtilmelidir.

1.2.1. Enformasyon Gereksinimi ve Enformasyon Arama

Enformasyon gereksinimi ve enformasyon arama davranışı aynı amaca yönelik,

birbiriyle iç içe geçmiş ve birbirini tamamlayan kavramlardır. Enformasyon arama

davranışı, enformasyon gereksinimi sonucunda oluştuğu gibi, elde edilen her

enformasyon da yeni enformasyon gereksinimleri yaratabilir. Bu nedenle bu kavramları

birbirinden ayrı ele alıp incelemek mümkün değildir.45

Enformasyonun insan veya insan toplulukları için önemi, insanlık tarihi kadar

eskidir, denebilir. İnsanın diğer insanlarla ve doğayla iletişimi, enformasyonla

sağlanabilir. Bu iletişimin sürekli, sağlıklı, yeterli veya çok yönlü olup olmaması,

insanın yaşadığı çevredeki enformasyon sistemlerinin özelliğine bağlı olarak değişir. Bu

sistem, insanın enformasyon edinme, kullanma, üretme ve dağıtma faaliyetlerini

45 Nazan Özenç Uçak, “Bilgi Gereksinimi ve Bilgi Arama Davranışı,” Türk Kütüphaneciliği, C.XI, No: 4, 1997, s. 319.

18

geliştirici veya engelleyici özellikte olabilir. Ancak, insanın içinde yer aldığı veya

erişebileceği enformasyon sistemlerinin özelliği yahut insanın enformasyon

gereksiniminin düzeyi ne olursa olsun, insanlık tarihinde, gerek enformasyon

sistemlerinin, gerekse enformasyon gereksiniminin sürekliliğinden söz edilebilir.46

Araştırmacılar enformasyon gereksinimi üzerinde yıllardır çalışmaktadırlar.

Mackay, enformasyon gereksinimini ‘dünyanın tamamlanmamış görüntüsü,’ olarak

nitelendirmiştir. O’Connor ise enformasyon gereksiniminin belirsiz doğasına dikkat

çekmektedir.47 Enformasyon gereksinimi, zihinsel bir terim olup, kullanıcının içinde

bulunduğu durumu etkileyen bir eksikliği ifade eder. Kişi, içinde bulunduğu belirsiz

veya şüpheli durumu var olan bilgisiyle aşamadığı an enformasyona gereksinim duyar.

İnsanın fizyolojik, toplumsal ve zihinsel gereksinimlerinin her biri enformasyon

gereksinimini başlatabilir.48 Enformasyon gereksinimi, bir enformasyon kullanıcısının,

bir konu ya da ulaşmak istediği bir amaç üzerine sahip olduğu bilgi birikiminin yetersiz

olduğunun farkına varması anlamına gelmektedir.49 P. Ingwersen, enformasyon

erişiminde üç temel enformasyon gereksinimi türü olduğunu ileri sürer:50

Doğrulayıcı gereksinim: Enformasyon kullanıcısı, ihtiyaç duyulan belgelerin

bibliyografik verilerini biliyordur. Bu durum, bir enformasyon erişim probleminden çok

bir enformasyon erişim sistemi problemidir.

Bilinçli gereksinim: Enformasyon kullanıcısı iyi bildiği bir konuda güncel

enformasyona gereksinim duymaktadır.

Belirsiz gereksinim: Enformasyon kullanıcısı iyi bilmediği bir konuda enformasyona

gereksinim duymaktadır. Bu, iyi tanımlanamamış bir enformasyon gereksinimi anlamına

gelmektedir.

Enformasyon gereksiniminin, birey tarafından anlaşılması ve bunun ifade edilişi

karmaşık bir sorundur. Gereksinimler bilinçli olduğu gibi, bilinçsiz olarak da açığa

46 Yontar, a.g.e., s. 12. 47 Stefano Mizzaro, “On the Foundations of Information Retrieval,” (Çevrimiçi) http://www.dimi.uniud.it/~mizzaro/research/papers/AICA96.pdf, 17 Haziran 2005. 48 Uçak, a.g.e., s. 317. 49 Donald O. Case, Looking for Information: A Survey of Research on Information Seeking, Needs, and Behavior, San Diego, Academic Press, 2002, s. 5. 50 Mizzaro, a.g.e.

19

çıkabilir. Bilinçsiz olarak ortaya çıkan gereksinimlerin incelenmesi oldukça zordur.

Üzerinde araştırma yapılabilenler daha çok bilinçli oluşan gereksinimlerdir.51

Bireylerin enformasyon gereksinimlerini algılayışları, sorunlarını algılayışlarıyla,

karar verme yetenekleriyle ve var olan sorunlarla başa çıkabilme özellikleriyle yakından

ilgilidir. Kimi birey içinde bulunduğu belirsizliği veya sorunu reddederken, kimisi

sorununu çözebilmek için bilgilenmek isteyebilir. Bu nedenle, enformasyon

gereksiniminin, bireye özgü bir kavram olduğu söylenebilir.52 Enformasyon

gereksiniminin temelinde, gerekli olan belirli mesajlara erişmek amacı bulunur. Bu

mesajlar değişik verilerden oluşur. İstediği enformasyona sahip olan kişi sonuçta

birtakım varsayımlar oluşturur ve belirli kararlara varır. Erişilen kararlardan sonra da

uygulama aşamasına geçilir.53 Ancak, alınan her enformasyon, karar vermek için

kullanılmayabilir. Bu enformasyon, insan belleğinde depolanıp, yapılan analiz ve

sentezlerle zamanla bilgiye de dönüşebilir.

Güdülerin kaynağı, bireylerin gereksinimleridir. ‘Gereksinme’ bedende (fiziksel,

ruhsal, zihinsel, entelektüel, biyolojik) herhangi bir eksikliğin olup olmamasına veya

fark edilmesine dayanır.54 Gereksinimler genelde ‘hemen karşılanması gerekenler’

(immediate) ve ‘ertelenebilenler’ (deferred) olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Hemen

karşılanması gereken gereksinimleri enformasyon arama davranışı içinde, ertelenebilen

gereksinimleri ise enformasyon toplama davranışı ile ilişkilendirerek değerlendirmek

gerekir.55 Gereksinme, kendini, giderilmesi gereken fizyolojik bir ‘güç’ ya da ‘gerilim’

biçiminde ortaya koyduğu zaman ‘dürtü’ (drive) oluşur. Örneğin, aç ve susuz

kalmamak, bireyin bir ‘gereksinmesi’dir. Açlığın ve susuzluğun organizmada yaptığı

‘fizyolojik gerilim’ hali bir ‘dürtü’dür.56 Dürtünün organizmada belli bir davranışa

yönelmesine de ‘güdü’ (motive) denir. Böylece, dürtü, daha çok fizyolojik, güdü de

daha çok psikolojik bir terimdir. Güdülerin gerçeklerle teması sonucunda ‘davranış’

51 Uçak, a.g.e., s. 318. 52 A.e., s. 317. 53 Alakuş, a.g.e., s. 33-34. 54 “Yürütücü Biliş (Metacognition),” (Çevrimiçi) http://ogrenme.port5.com/, 16 Aralık 2004. 55 Uçak, a.g.e., s. 318. 56 “Yürütücü Biliş (Metacognition),”…

20

(behaviour) ortaya çıkar.57 Enformasyon arama davranışı, farkına varılan bir

enformasyon gereksiniminin karşılanmasıyla ilgili dürtünün yerine getirilmesi için

yürütülen bireysel bir etkinliktir.58 Davranışın nedeni, değişik türdeki ve şiddetteki

güdülerdir. ‘Güdüleme’ halinde birey, daha çok içten gelen bir ‘itki’ ya da ‘dürtü’nün,

kimi zaman da dış etkenlerin etkisiyle, bazı etkinlikleri yapmaya çalışır.59

Donald O. Case’in tanımında, enformasyon arama, enformasyon kullanıcısının, bilgi

birikimindeki eksikliğe veya gereksinime yanıt olarak enformasyon elde etmek amacıyla

gösterdiği bilinçli bir çabadır.60 Kendi bilgi düzeyini değiştirmek için insanoğlunun

bilerek ve isteyerek yapmış olduğu eylemler şeklinde tanımlanmaktadır.61 Enformasyon

arama davranışı ise, bireyin enformasyon kanalları ve enformasyon kaynakları ile olan

ilişkileri esnasında göstermiş olduğu davranışlardır.62 Wilson, günümüzde ‘enformasyon

davranışı’ (information behaviour) terimini kullanmayı uygun bulmaktadır;63 çünkü

enformasyon davranışı, enformasyon aramanın yanında, buna ek olarak aramayı içine

almayan diğer amaçsız ya da pasif davranışları da ihtiva eder.64 Wilson, bu düşüncesi ile

‘arama’ teriminin göz atma ve çabalama ile ilgili etkinlikleri kapsamadığını, bireyin

televizyon izlerken bile pasif durumda bir enformasyon algıladığını anlatmak

istemektedir. Böylelikle, ‘enformasyon arama davranışı’ kavramının hiyerarşik olarak

‘enformasyon davranışı’ teriminden daha dar kapsamlı olduğu düşünülmektedir.65

Enformasyon arama davranışı, enformasyon kaynakları arasından, gereksinimlere en

uygun olan enformasyonu tanımlama ve seçme işlemi olarak da tanımlanabilir. Bu

işlemde en önemli unsur insan faktörüdür. Enformasyon arama stratejilerinin saptanması

ve açıklanması kişinin enformasyon gereksinimleriyle yakından ilgilidir. Enformasyon

57 A.e. 58 Uçak, a.g.e., s. 319. 59 “Yürütücü Biliş (Metacognition),”… 60 Case, a.g.e., s. 5. 61 Necip Erol Olcay, “Türkçe Internet Tarama Motoru Kullanıcılarının Arama Stratejilerinin Analizi: Arabul Örneği,” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003, s. 11. 62 A.e., s. 11. 63 A.e., s. 11. 64 Case, a.g.e., s. 5. 65 Olcay, a.g.e., s. 11.

21

arama davranışı, karar verme, problem çözme veya kaynak bulma gibi sürecin parçası

olduğu gibi, kendisi de başlı başına bir işlemdir. Bu işlem, ortaya çıkan sonuçlara ve

değişik zamanlara bağlı olarak, enformasyonun alınması ve reddedilmesi ile ilgili ölçüt

ve yöntemlerden oluşan dinamik bir süreçtir.66 Enformasyon arama sürecinde,

kullanıcıların davranışları kadar, düşünce, duygu ve deneyimleri de bu işlem içinde yer

almakta ve etkin rol oynamaktadır. Enformasyon arama davranışının ve ardında yer alan

enformasyon gereksiniminin anlaşılabilmesi için, ilginin, kaynaklardan ve sistemden

kullanıcıya çevrilmesi gerekmektedir.67

Enformasyon arama süreci, potansiyel enformasyon kullanıcısının dikkatini

çeken bir problemle başlar. Böyle bir durumda potansiyel kullanıcının aktif kullanıcı

olabilmesi ve enformasyon arama sürecini başlatabilmesi için iki ön koşul vardır:

1) Kullanıcı enformasyon gereksinimi olduğunu kabullenmeli ve 2) Enformasyon

gereksinimi hakkında soru sormaya karar vermelidir.68 Enformasyon arama süreci,

geleneksel ve elektronik ortamda benzerlik göstermektedir. Ancak, çalışmanın konusu

bakımından elektronik ortamda enformasyon arama işlemlerine kısaca değinilecektir.

Bilgi arama işlemlerinde atılması gereken ilk adımlardan biri, gereksinim duyulan

enformasyonun en iyi nasıl aranabileceğine dair bir taktik belirlemektir. Elektronik

ortamda enformasyon arama işlemleri, Marchionini tarafından açıklanmış ve ilk

aşamanın ‘enformasyon problemini algılamak ve kabul etmek’ şeklinde olduğu

belirtilmiştir. Sonraki aşamaların ise sırasıyla ‘problemi anlamak ve tanımak’, ‘arama

sisteminin seçimi’, ‘sorgu cümlesinin formüle edilmesi’, ‘aramanın yapılması’,

‘sonuçların incelenmesi’, ‘enformasyonun süzülmesi’ olduğu belirtilmiştir. Bu

aşamalardan sonra ‘geribildirim’ ve ‘enformasyon aramayı durdurma’ aşamalarının

geldiği belirtilmiştir. ‘Sorgu cümlesinin formüle edilmesi’ aşamasında arama işlemi

formüle edilmektedir. ‘Aramayı yapmak’ aşamasında arama işlemine başlanır.

66 Uçak, a.g.e., s. 319-320. 67 A.e., s. 320. 68 Mesut Yalvaç, Kütüphane Hizmetlerinde Bilgisayara Geçiş ve Sorunları, İstanbul, Mavibulut Yayınları, 1994, s. 27.

22

‘Sonuçların incelenmesi’ aşamasında arama sonucunda gelen listeler izlenir ve mesajlar

okunur. ‘Enformasyonun süzülmesi’ aşamasında ise işe yarayan enformasyon alınır.69

1.2.2. Enformasyon Erişimi

Enformasyon erişimi (ya da geri-getirim) kavramını, ilk kez Amerikalı Calvin

Mooers’in kullandığı çeşitli yayınlarda belirtilmiştir. Aslında bu kavramın (enformasyon

erişimi) amacı, enformasyon vermekten önce, belli bir konuya ilişkin belgelerin

varlığının ve nerede bulunabileceğinin bildirilmesidir. Türkiye’de bu konuda çalışmalar

yapmış olan Aydın Köksal, enformasyon erişimini: ‘Bir enformasyon erişim sistemini

kullanarak, içerik bakımından araştırılan konu ve kavramlar ile ilgili olarak, genellikle

varlığı bile bilinmeyen belgelerin izini bulmayı amaçlayan araştırma’ biçiminde

tanımlamıştır. Buna örnek olarak gazete arşivleri, kütüphane katalogları, makaleler,

hukuk bilgileri gibi doğal dilde yazılmış metinlerden oluşan verilerin elektronik ortamda

saklanması ve erişilmesi için oluşturulan enformasyon erişim sistemleri verilebilir.

Günümüzde elektronik ortamlarda tutulan belgelerdeki büyük artış, bu belgeleri

kullanıcının hizmetine sunacak araçlara/sistemlere gereksinimi artırmıştır.70

Erişim, en genel tanımıyla, enformasyon gibi, depolanmış ve dizinlenmiş bir şeyi

bulma sürecidir.71 Bir enformasyon kaynağına erişim, bazı erişim uçlarıyla (yazar adı,

başlık, konu, tarih, versiyon, dosya uzantısı vd.) yapılır. Bu erişim uçları aynı zamanda

kaynağın tanımlanmasını sağlayan öğelerdir. Erişim uçlarının tanımlanması için yapılan

çalışmanın (kataloglama, indeksleme) ayrıntı düzeyi bu bakımdan önemlidir. Bir

enformasyon kaynağına ulaşmak için, o kaynağa ait tanımlayıcı verilere ulaşmak son

derece önemlidir.72

69 Olcay, a.g.e., s. 27. 70 Hayri Sever, Kaşgarlı Mahmut Bilgi Geri-Getirim Sistemi Sonuç Raporu, (Çevrimiçi) http://www.baskent.edu.tr/~sever/kmbgs-sonuc.pdf, 2 Haziran 2005, s. 12. 71 Jennifer Rowley, Bilginin Düzenlenmesi: Bilgi Erişime Giriş, Türkçe basımı hazırlayan: Sekine Karakaş, Çevirenler: Sekine Karakaş, Hülya Ünal Can, Aytaç Yıldızeli, Başak Kayıran, Ankara, TKD Ankara Şubesi, 1996, s. 386. 72 Mesut Yalvaç, Fidan Bayraktutan, “Elektronik Öğrenme Nesnelerine Erişim ve Metadata,” First International Conference on Innovations in Learning for the Future: e-Learning Proceedings, ed. by: Mesut Yalvaç, Sevinç Gülseçen, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 2004, s. 645.

23

Enformasyonun düzenlenmesinin amacı, kullanıcının aradığı enformasyona

başarılı bir şekilde erişimini sağlamaktır. Farklı kişilerin bir belgeye ya da bir

enformasyon birimine değişik amaçlarla erişmek isteyebileceğini ve bu nedenle erişim

işlemine değişik yollardan yaklaşabileceğini bilmek önemlidir. Enformasyon sisteminde

ne aradığını bilen kullanıcılar ve ne aradığını tanımlama amacıyla kaynakları gözden

geçiren kullanıcılar, tarama stratejisindeki temel farklılıkları belirler.73

Enformasyon erişimi sorunu, insanoğlunun yaşamı kadar eski bir sorundur. Baskı

ve iletişim teknolojisi alanındaki hızlı gelişmeler, enformasyona erişimde büyük

kolaylıklar ve yarar sağlamışsa da aynı zamanda yoğun enformasyon artışı bu sorunun

sürekli gündemde kalmasına da neden olmuştur.74 Bir bilim disiplini olarak yaklaşık 50

yıllık bir geçmişi olan enformasyon erişim (information retrieval), ‘enformasyon

toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki enformasyon içinde

arama yapma, onun yerini belirleme, onu elde etme ve ondan istenen bilgiyi üretme

(veya gösterme) teknik ve süreci’ olarak tanımlanmaktadır.75 Yukarıda bahsedilen teknik

ve süreçlerden çok, enformasyon erişiminin temel sorunu olan, büyük miktarlardaki

kayıtlı enformasyon (Internet üzerindeki kayıtlı enformasyon) içinde arama yapma ve

ona erişimi sağlama sorunu bu çalışmanın kapsamına girmektedir.

1.2.3. Enformasyon Kullanımı

Enformasyon kullanımı, kişilerin, düşünmenin, belleğin, evreni ve/veya dünyayı

tanıma ve izleme yolunun bir parçası olan ‘enformasyon’dan belirli amaçlarla (bilim,

günlük yaşam vb.) yararlanması anlamına gelmektedir. Enformasyona, bireysel ve

toplumsal yaşamın her alanında gereksinim duyulmaktadır. Dolayısıyla,

73 Rowley, a.g.e., s. 5. 74 Mehmet Toplu, “Ulusal Bilgi Ağlarında MARC Formatı’nın Önemi veYararları,” Kütüphane-Enformasyon-Arşiv Alanında Yeni Teknolojiler ve TÜRKMARC Sempozyumu Bildiri Metinleri: 1-4 Ekim 1991, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yayına Hazırlayan: Hasan S. Keseroğlu, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1991, s. 111. 75 Tonta, “Bilgi Erişim Sorunu” ... ; Yontar, a.g.e., s. 6.

24

enformasyondan yaşamı anlama, onu değiştirme ve sorunları çözme amaçlarıyla

yararlanılmaktadır.76

Stefano Mizzaro, enformasyon kullanımını enformasyon erişimin temel

kavramlarından biri ve üç aşamalı bir sürecin son aşaması olarak yorumlamıştır. Buna

göre enformasyon arama ile başlayan süreç, enformasyonu alma (kavrama) ile devam

etmekte ve son aşama olan enformasyon kullanımına dönüşmektedir. Bu süreç kısaca

şöyle özetlenebilir:77

Enformasyon arama, enformasyon kullanıcısının, enformasyon gereksinimini

nasıl tatmin edeceği üzerine girişimde bulunmasıdır. Enformasyon alma (anlama,

kavrama), enformasyon kullanıcısının, enformasyon kullanımı davranışını ortaya

çıkarmasına imkan verecek eylemleri (okumaları, çalışmaları vb.) olarak tanımlanabilir.

Bu aşamada önemli olan, enformasyon kullanıcısının enformasyon kullanımı davranışını

ortaya çıkaracak şekilde enformasyonu kavraması, zihinsel yapısının, kendisine ulaşan

enformasyonu kullanmaya hazır hale gelmesidir. Enformasyon kullanımı ise,

enformasyon kullanıcısının, almış (kavramış) olduğu enformasyona göre davranması,

almış (kavramış) olduğu enformasyonun onun davranışlarını etkilemesidir (Örneğin,

birşeyler yazabilmesini sağlaması, başka insanlarla bu konu hakkında konuşabilmesi,

kavradığı enformasyonla ilişkili diğer konuları algılayabilmesi gibi). Bu son aşamada,

enformasyon kullanıcısının bilgi birikiminin (knowledge) değişmiş olduğu sonucu

çıkarılabilir. Mizzaro, ‘enformasyon arama’, ‘enformasyonu alma (kavrama)’ ve

‘enformasyon kullanımı’ndan oluşan bütünü enformasyon erişimi olarak ele almıştır.

Günümüzde toplumların gelişmişlikleri bireylerin enformasyon kullanım

düzeyleri ile ölçülmektedir. Enformasyonu daha çok kullanan toplumlar daha gelişmiş

toplumlar olarak değerlendirilmektedir. İşte bu nedenle, gelişmiş bir birey ve toplum için

temel amaç, enformasyonun üst düzeyde kullanımı olmaktadır.78 Enformasyon

kullanımındaki artış, enformasyon üretimindeki artışla da bağlantılıdır ve bu değişkenler

76 Bülent Yılmaz, “Bilgi Kullanımının Sosyo-Kültürel Temelleri,” IFLA 1995’e Doğru Türk Kütüphaneciliği Sempozyumu ve I. Türk Kütüphaneciler Derneği Genel Konferansı Bildirileri, Ankara, TKD, 1997, s. 56. 77 Mizzaro, a.g.e. 78 Yılmaz, a.g.e., s. 56.

25

birbirlerini karşılıklı olarak etkilerler. Enformasyon üretiminde olduğu gibi,

enformasyon kullanımındaki artış da enformasyon toplumlarında ortaya çıkmaktadır.79

Genellikle enformasyonun kullanıma aktarımında iki farklı yaklaşım

bulunmaktadır. İlk yaklaşım daha çok, genellikle üstü kapalı ve önsezili olarak resmi

ve/veya resmi olmayan enformasyonun kullanımıdır. İkinci yaklaşım belli bir disipline

yöneliktir ve mantıki bir yapıda enformasyonun kullanımını zorlamaktadır. Bir başka

deyişle, ilk yaklaşımda, karar almada enformasyonun kullanımı rastlantısal olmakta ve

genellikle karar alma süreci sezgilere dayalı biçimde yaşanmaktadır. Oysa ikinci

yaklaşımda karar alma süreci, sağlam bir enformasyon altyapısına dayalı biçimde

gerçekleşmektedir. Böylece karar alma aşamasında hata yapma ve yanlış yargılarda

bulunma riski en aza indirgendiği gibi, süreç de daha kolay yaşanmaktadır.80

Enformasyon kullanımını etkileyen etmenler arasında enformasyon patlaması da

sayılabilir. Enformasyon taşıyıcılarının niceliksel artışı ve niteliksel çeşitliliği kullanımı

da artırmış, artan enformasyon kullanımı da yeni enformasyonun üretimini ve sürecin

yenilenmesini sağlamıştır.

1.3. Enformasyon Kaynakları: Ortaya Çıkışı ve Gelişimi

Enformasyonun elde edilmesi onun kullanılabilmesi için ilk adımdır.

Enformasyon ise enformasyon kaynaklarından elde edilebilir.81 Genel olarak

enformasyon kaynağı, enformasyonu kaydetme, depolama ve iletme özelliğine sahip,

canlı veya cansız her kaynaktır. Canlı enformasyon kaynağına örnek, insandır. Cansız

enformasyon kaynakları arasında ise, kitap, dergi, resim, film, kaset, DVD vb. gibi

kaynaklar vardır.82

Enformasyonun, doğruluk, güvenilirlik, iletilebilirlik vb. bakımından kayıtlı

ortamda bulunması tercih edilir. Ancak insanlık tarihinde enformasyon her zaman kayıtlı

ortamda bulunmamıştır. Kayıtlı ortamda bulunan enformasyon ise her zaman aynı

79 Yontar, a.g.e., s. 21. 80 Gürdal, a.g.e., s. 179. 81 Saygun, a.g.e. 82 Yontar, a.g.e., s. 5.

26

biçimde (formatta) olmamıştır. Konu, iletişim kavramlarıyla ele alındığında da aynı

durum söz konusudur: Enformasyon kaynakları bir mesaj olarak da düşünülebilir. Her

mesajın (enformasyon kaynağı) bir kaynağı (kişi: yazar, çizer vb.) bir de alıcısı

(enformasyon kullanıcısı) vardır. Ancak mesajın (enformasyon kaynağı) iletilmesi, yani

kaynaktan (kişi: yazar, çizer vb.) alıcıya (enformasyon kullanıcısına) aktarılması değişik

biçimlerde (formatlarda) olmuştur. İlk devirlerde ses ve duyu (konuşma ve işitme)

olgusuna dayanan mesaj iletme, daha sonraları kil tabletler, parşömen kağıdı veya deri

üzerine yazılan yazılar, kağıdın kullanımı, baskı makineleri ve sonunda da elektronik

araç gereçlerin bu alana getirdiği teknoloji devrimi biçiminde bir gelişme süreci

izlenmiştir.83

İnsanlar, duygularını, düşüncelerini ve deneyimler sonucu edindikleri bilgi

birikimlerini, herhangi bir kayıt ortamı geliştirmeden önce, sözlü olarak aktarmaya

çalışmışlardır. Sözlü iletişim dönemi olarak nitelendirilebilecek bu dönemde

enformasyon, herhangi bir şekilde kaydedilmemiş; bu durum, enformasyonun kişiden

kişiye aktarılması sırasında –bilinçli veya bilinçsiz olarak– değişmesine, doğru ve hatta

güvenilir olma özelliğini de büyük ölçüde kaybetmesine neden olmuştur.84

Bilginin kaydedilmesi, yukarıda belirtilen gerekçelere bağlı olarak zorunludur ve

bu zorunluluk, herhalde, günümüzün bin yıllar öncesinde de hissedilmiş olmalıdır.

Bundan dolayı, öncelikle ve özellikle, ağızdan çıkan seslerin veya beyinde oluşan

düşüncelerin bazı ortamlar üzerine kaydedilmesini sağlayacak iletişim biçimlerinin

geliştirilmesi gerekmiştir. Çeşitli işaretlerle sağlanmaya çalışılan bu iletişim biçimlerinin

en önemlisi, tarihin ve uygarlığın başlangıcı olarak kabul edilen ‘yazı’dır.85 İnsanların

kullanmakta olduğu bu işaretler zaman koşullarına göre değişen kayıt ortamları üzerine

(taş, kil tablet, papirüs, mum, parşömen, kağıt, metal, manyetik ortamlar vb.)

kaydedilmiş; duygu, düşünce, deneyim ve bilgi birikimlerinin, kültürlerin değişik zaman

83 Alakuş, a.g.e., s. 34. 84 İshak Keskin, “Sözlü İletişimden Kayıt Araçlarına: Arşivcilikte Yeni Bilgi Depolama Araçlarının Değerlendirilmesi,” Aysel Yontar Armağanı, Yay. haz.: Bekir Kemal Ataman, Mesut Yalvaç, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004, s. 153-154. 85 Jale Baysal, Kitap ve Kütüphane Tarihi’ne Giriş, 2. bs., İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1991, s. 18.

27

dilimlerine aktarılabildiği enformasyon kaynakları haline dönüşmüştür. Bu işaretlerin

kaydedilmesi, anlatılmak istenen şeyleri kalıcı hale getirmede önemli bir rol oynamıştır.

Böylelikle yazı, öğrenilen şeylerin güvenli bir şekilde korunmasını ve insanlığın ortak ve

kalıcı/güvenilir bir belleğe kavuşmasını, büyük miktardaki enformasyonun doğru

biçimde büyük yer ve zaman aralıklarını aşıp, iletilmesi imkanını sağlamıştır.86

Enformasyonun kaydedilmesi kadar, onun kaydedildiği ortamlar da

(enformasyonun üretimini ve yayılma hızını, enformasyon kaynaklarının niteliksel

çeşitliliğini etkilemesi vb. bakımından) önemlidir.

İlk kez Çin’de üretilen ve yüzyıllardır kullanılan, uzun süre üretimi elle

gerçekleştirilen kağıt, hem daha çok insan gücü gerektirmekte, hem de bu durumdan

kaynaklanan yüksek maliyeti nedeniyle piyasada çok az miktarda bulunmaktaydı. Bu

durum, enformasyonun sınırlı üretimine neden olmuş ve üretilen enformasyonu da ancak

ekonomik seviyesi elverişli az sayıda kişi edinebilmiştir. Matbaanın yaygınlaşmasıyla

birlikte enformasyon miktarında başlayan hızlı artış ve kolay edinme, yeni enformasyon

üretimini sağlamıştır. Bu nedenle matbaa, enformasyon patlamasına etki eden büyük

faktörler arasındaki yerini almıştır. Matbaanın icadına kadar büyük çoğunlukla elle

yazılan ve dağıtımı sağlanan enformasyonun üretimi ve çoğaltılması, bu dönemden

itibaren, bir anlamda seri üretimle gerçekleştirilmiştir. Sonuçta çok sayıda insan, bu hızlı

ve sınırsız enformasyon üretiminden payını almıştır.87

Teknolojik gelişmeler sayesinde enformasyon, basılı kaynaklardan sonra işitsel,

görsel veya işitsel-görsel kaynaklarla da sunulabilmiştir. Bilgisayar teknolojisindeki hızlı

gelişmeler, ağlar, CD’ler, kütüphanecilikte de yeni gelişmelerin ortaya çıkmasını

sağlamıştır. Gerek kütüphaneler gerekse kütüphaneciler bu gelişmelerden etkilenmiştir.

Masaüstü yayıncılık sistemleri yaygınlaşırken, Internet çok hızlı gelişmelere neden

olmuştur. Artık elle tutulabilir enformasyon kaynakları yanında elektronik enformasyon

kaynakları da kütüphanedeki yerini almaya başlamış, bütün bu gelişmeler elektronik

kütüphane kavramını ortaya çıkarmıştır. CD’ler, bölgesel ağlar, bilgisayar donanımları,

86 Keskin, a.g.e., s. 154-155. 87 A.e., s. 156.

28

çevrimiçi erişilebilen kaynaklar, Internet, diğer uzaktan erişilebilen veritabanları ve

kütüphanelerin kendi kullanıcıları için sağladığı diğer veritabanları sayesinde elektronik

kütüphaneler, güncel adıyla elektronik enformasyon merkezleri hızla gelişmeye

başlamıştır.88

Internet üzerinde aranan ve erişilmek istenen enformasyon kaynakları

çoğunlukla elektronik formattadır. Bu bakımdan elektronik kaynakların avantaj ve

dezavantajlarının ele alınması bu kaynakları arama ve onlara erişim sorunun

algılanmasında kolaylık sağlayacaktır.

Elektronik ortama aktarılmış olan her enformasyon taşıyıcısı elektronik kaynak

olarak değerlendirilir. Buna göre araştırma amacıyla en fazla kullanılan elektronik

kaynak türleri, elektronik veritabanları, elektronik danışma kaynakları, elektronik

kitaplar, elektronik dergiler, elektronik tezler, vb.dir.89 Elektronik enformasyon

kaynaklarına örnek olarak ağlara bağlı bilgisayarlarda depolanan metin, görüntü, ses ve

çokluortam (multimedia) türü nesneler içeren belgeler, veritabanları, tartışma listeleri,

etkileşimli enformasyon erişim hizmetleri örnek gösterilebilir.90 Demas’ın sistematik

yaklaşımına göre, elektronik enformasyon kaynaklarını, uygulama yazılımları,

bibliyografik kütükler, tam metinler, sayısal kütükler ve çokluortamda bulunan

enformasyon oluşturmaktadır.91 Bu kaynaklar elektronik ortamda yaratılabilecekleri

gibi, basılı ortamda üretilmiş olup sonradan elektronik ortama aktarılarak elektronik

kaynak formatına dönüştürülmüş olabilirler. Elektronik kaynak üzerine yapılan

tanımlardan biri bu görüşü desteklemektedir: “Elektronik kaynak, elektronik ortamda

yaratılmış veya elektronik ortama sonradan aktarılmış, kullanıcısı tarafından elektronik

ortamda kullanılmasını gerektiren, dijital kaynak ya da bilgidir (enformasyondur)”92

88 “Birer Hizmet İşletmesi Olan Kütüphaneler İle Bilginin Günümüze Kadarki Serüveni,” (Çevrimiçi) http://194.27.79.34/ktkd/makale/sbel.htm, 20 Ekim 2004. 89 Ümit Konya, Elektronik Kütüphane Ders Notları (metin fotokopidir), İstanbul, y.y., 2001, s. 9. 90 “Birer Hizmet İşletmesi Olan Kütüphaneler İle Bilginin Günümüze Kadarki Serüveni,” … 91 Erol Olcay, “Elektronik Bilgi Kaynakları ve Derme Geliştirme Politikaları,” III. Türkiye’de Internet Konferansı, 21-23 Kasım 1997, CD-ROM, Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, (Çevrimiçi) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~necip/ERWEBINET97.htm, 8 Haziran 2005. 92 Mine Tarlan, “Türkiye’de Akademik Tıp Kütüphanelerinde Kullanılan Elektronik Kaynakların Analizi,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005, s. 43.

29

Elektronik kaynakların avantajları aşağıdaki gibi ele alınabilir:93

Elektronik kaynaklar/belgeler fazla yer kaplamazlar. Gelişen bilgisayar

teknolojisi sayesinde milyonlarca sayfa doküman çok küçük alanlarda

saklanabilmektedir.

Yeri belirlenmiş bir elektronik enformasyon kaynağına erişim süresi basılı

enformasyon kaynaklarının erişim süresine göre daha hızlı olabilmektedir.

Elektronik ortamlarda saklanan enformasyon kaynakları kolayca

çoğaltılabilmektedir.

Elektronik enformasyon kaynaklarının daha geniş kitlelere ulaştırılması çok daha

kolay ve ucuz olmaktadır. Ayrıca bu kaynaklar sayesinde:

Kullanım sırasında meydana gelebilecek yıpranma vb. gibi kayıplar

önlenebilmektedir. Bu bakımdan, özellikle tarihi değeri olan belgeler sürekli

kullanım sonucu yıpranmalarının önlenebilmesi için bilgisayar ortamına

aktarılabilmekte ve daha uygun formatlarda kullanıma sunulabilmektedir.

Elektronik kaynakların dezavantajları ise aşağıdaki gibidir:94

Elektronik enformasyon kaynakları ağırlıklı olarak bilgisayar ortamında

üretilmektedirler. Dolayısıyla bu kaynaklarda platform bağımlılığı (Windows,

Unix, Mac, vd.) vardır. Bu durum, bu kaynakların okunması, işlenmesi sırasında

bazı sorunlara neden olmaktadır. Platformlar arasındaki uyumluluğun

sağlanamaması, yeni sisteme geçildiğinde eski sistemde üretilmiş kaynaklardan

yeni sistemde yararlanamama gibi uyum problemlerini de beraberinde

getirebilmektedir.

Elektronik kaynakların depolandığı birimler sıcaklık, nem, elektrik ve manyetik

ortamlara karşı hassastırlar ve gerekli önlemler alınmadığı takdirde

93 Yusuf Serinay, “Arşivcilikteki Son Gelişmeler ve Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğündeki Uygulamalar,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 145. 94 A.e., s. 145.

30

bozulabilmektedirler. Bu bakımdan depolama birimleri sürekli kontrol altında

tutulmalı ve kullanılabilirliğini sağlayıcı tedbirler alınmalıdır.

Elektronik ortamdaki verilerin değiştirilmesi son derece kolaydır. Bu nedenle

verilerin her türlü içerik değişikliğinden korunması zorunludur. Elektronik

kaynakların bu özelliği çok önemli bir dezavantajdır. Konunun diğer bir yönü

ise, elektronik enformasyon kaynaklarının çok kolay bir şekilde imha

edilebilmesidir.

Elektronik enformasyon kaynaklarından edinilen enformasyona erişim ve bu

enformasyonun kullanımıyla ilgili telif hakları konusunda kesin politikalar

oluşturulmamıştır. Elektronik veriler basılı verilere oranla daha kolay

kopyalanabilmekte ve istenilen konuma kolaylıkla aktarılabilmektedirler.95

Elektronik enformasyon kaynaklarının seçimi doğal olarak kendi özelliklerinden

dolayı basılı kaynaklara oranla daha karmaşıktır. Çünkü, saha desteği, teknik destek,

yeterli boş disk alanları, donanımlar gibi daha bir çok konunun analiz edilmesi

gerekmektedir. Ayrıca, bu analiz çalışmalarının kimler tarafından yapılması gerektiği de

önemlidir. Elektronik enformasyon kaynaklarının kullanılabilmesi için bilgisayar

olanaklarının ne olduğu konusunda kişilerin detaylı teknik birikime sahip olmaları

gerekmektedir. Elektronik enformasyon kaynakları yeni bir enformasyon kaynağı

formatıdır. Ancak, geleneksel kütüphane işlemlerinde olduğu gibi, seçim, politika

belirleme, derme değerlendirme, personel ve kullanıcı eğitimi, kataloglama, bütçeleme,

arşivleme ve koruma işlemleri bu kaynaklar için de uygulanmalıdır.96

Enformasyon teknolojisi ve enformasyon patlaması enformasyon kaynaklarının

fiziksel biçimlerini etkilediği gibi, enformasyonu sunuş ve yayma biçimlerini de

etkilemiştir.

Aşağıdaki tabloda (bkz. Tablo 1) bu gruplama özetlenmeye çalışılmıştır :97

95 Filiz Ekingen, “Elektronik Bilgi Kaynakları,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, s. 74. 96 Olcay, a.g.e. 97 Alakuş, a.g.e., s. 97-98.

31

Enformasyonu Sunuş Biçimleri

Bakımından Enformasyon

Kaynakları

Enformasyonu Yayma Biçimleri

Bakımından Enformasyon Kaynakları

Birincil

Enformasyon

Kaynakları

Herhangi bir bilim

dalında yapılan

araştırma, inceleme

ve gözlemleri birinci

elden enformasyon

kullanıcısına aktaran

enformasyon

kaynakları.

İkincil Enformasyon

Kaynakları

Birincil enformasyon

kaynaklarının

bibliyografik

denetimini

gerçekleştiren ve en

kısa ve çabuk biçimde

enformasyon

kullanıcısına duyuru

yapmayı amaçlayan

enformasyon

kaynakları.

Enformasyonun

doğrudan enformasyon

kullanıcısına

aktarılması yerine, bu

enformasyonun

nerelerde yer aldığını

belirtmeyi amaçlar.

Geleneksel

Enformasyon

Kaynakları

Ticari amaçlı

yayınevleri veya

değişik kuruluşlar

tarafından

yayımlanarak satışa

sunulan ve pazarlaması

yapılan enformasyon

kaynaklarıdır. Bu

enformasyon

kaynaklarını

kitapçılardan,

yayınevlerinden veya

kitap pazarlayan aracı

firmalardan satın alma

yoluyla elde etmek

mümkündür.

Geleneksel Olmayan

Enformasyon

Kaynakları

Normal yayıncılık

pazarları kanallarıyla elde

edilemeyen enformasyon

kaynaklarıdır. Büyük

çoğunluğunun

bibliyografik denetimi

zordur ve ikincil

enformasyon

kaynaklarının içinde yer

alamazlar, duyuruları

yapılamaz ve izlenmesi

güçtür. Ancak, tezlerde

olduğu gibi bazı

geleneksel olmayan

enformasyon kaynağı

türlerini özel olarak

kapsayan ikincil

enformasyon kaynakları

da (bibliyografya ve

dizinler) bulunmaktadır.

Kitaplar, süreli yayınlar,

gazeteler, raporlar,

tezler, konferans

bildirileri, bilimsel ve

teknik raporlar vb.

Bibliyografyalar, dizinler,

özetçeler, inceleme

yayınları vb.

Kitaplar, dergiler,

gazeteler, ansiklopediler

vb.

Üniversite ve araştırma

enstitülerinde yürütülen

araştırmalar, tezler,

konferans bildirileri,

broşürler.

Tablo 1. Enformasyon Kaynaklarının Enformasyonu Sunuş ve Yayma Biçimlerine Göre

Gruplandırılması

32

Yapılan bir başka araştırmada98 enformasyon kaynakları biçim, durum ve

konumlarına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır :

Biçimlerine (format) göre enformasyon kaynakları

Sözlü – Belgeye dayalı

Metinsel – Görsel-işitsel/Çokluortam

Kağıda dayalı – Elektronik

Durumlarına göre enformasyon kaynakları

Kişisel – Kişisel olmayan

Resmi – Resmi olmayan (gayri resmi)

Yayımlanmış/Herkese açık – Yayımlanmamış/Saklı/Gizli

Konumlarına göre enformasyon kaynakları

Dahili – Harici

Enformasyon kaynaklarının niteliksel çeşitliliği konusunda bir genelleme yapma

yaklaşımı doğru değildir. Ancak, toplumsal ve teknolojik değişimlerin, gelişmelerin ve

artan enformasyon miktarının bu çeşitlilik üzerinde etkisi olduğu belirtilmelidir.

1.4. Enformasyon Patlaması

Teknoloji, enformasyonun hızla artmasına neden olması yanında, enformasyona

hızlı bir biçimde erişimin sağlanması konusunda da önemli bir rol oynamıştır.99 Böylece

hem enformasyonun iletimi hem de kullanımı artmış, bu durumun sonucunda da

enformasyon patlaması meydana gelmiştir. Çağımızda enformasyon ekonomik

gelişmeyi etkileyen temel kaynak konumuna gelmiştir. Enformasyonun diğer ekonomik

kaynaklardan farklı olan, ‘kullanıldıkça yenilenmesi’ ve ‘kendi kendini yeniden

üretebilir olması’ gibi özellikleri, varolan enformasyonun üzerine yeni enformasyonun

98 David Kaye, “Sources of Information, Formal and Informal,” Management Decision, Vol.XXXIII, No: 5, 1995, s. 13. 99 Keskin, a.g.e., s. 158.

33

eklenmesine ve enformasyonun sonsuz bir hızla çoğalmasına neden olmaktadır.100 Bu

hızlı artış, biriken enformasyonun düzenlenmesini ve denetim altında tutulmasını da

güçleştirmiştir. Düzensiz ve denetim altında tutulamayan enformasyon ise toplumda bir

kaynak olarak yararlı olamaz. Hatta enformasyon profesyonelleri (kütüphaneciler,

enformasyon uzmanları, arşivciler vd.) ve bilimciler için yararlı olmaktan çok zararlı

olur.101 Bugün bilimcilerin, bu büyük enformasyon birikiminin karşısında en çok

şikayetçi oldukları nokta, diğerlerinin arasında kaybolan enformasyondur. Bir deneyin

daha önce yapılıp yapılmadığını öğrenmek ve bu konuda enformasyon edinmek, bazen o

deneyi tekrarlamaktan daha çok zaman almakta, daha güç olmaktadır.102 Büyük bir

kurumda, her yıl üretilen belge miktarının milyonları bulması, enformasyon üretiminde

nasıl bir döneme gelindiğini çok açık bir biçimde ortaya koymaktadır. Bruce W.

Dearstyne, sadece A.B.D.’de bir yıl içinde üretilen kağıt belge miktarının Büyük

Kanyon’u yüz kez saracak kadar büyük bir miktara ulaştığını belirtmektedir.103

Enformasyon patlaması, kayıtlı ve iletilebilir enformasyon üretimindeki artış

anlamına gelmektedir.104 Enformasyon üretimindeki artışı etkileyen en önemli

nedenlerden biri enformasyon teknolojileridir. Genellikle enformasyon teknolojisi dar

anlamda bilgisayar ve onunla ilgili teknolojileri ifade etmek için kullanıldı, ama, daha

genel bir anlamda ele alındığında, kalem, kağıt, fotoğraf makinesi, fotokopi makinesi ve

diğer aletler de enformasyon teknolojisidir.105 Ciddi anlamda doğuşu ve kullanımı II.

Dünya Savaşı’yla birlikte başlayan enformasyon teknolojileri, savaş sonrasında askeri

kurumlar haricindeki kurumlar tarafından da benimsenmiş, giderek yayılan bir kullanım

alanına sahip olmuştur. Önceleri tipik ve kısmen basit olmakla birlikte zaman alan

işlerde kullanılan bilgisayarlar, sonraları gittikçe biriken ve işler karmaşıklaştıkça daha

100 Alakuş, a.g.e., s. 5. 101 A.e., s. 30. 102 A.e., s. 30. 103 Keskin, a.g.e., s. 157. 104 Yontar, a.g.e., s. 19. 105 Buckland, a.g.e., s. 5.

34

çok artan enformasyonla ilgilenmeye başladılar. Biriken enformasyon ve karmaşıklaşan

işler sonucunda ihtiyaç duyulan enformasyonu seçip elde etme ihtiyacı doğdu.106

Büyük miktarlardaki enformasyon yığını arasından aranan enformasyonu

bulmaya çalışmak ‘yangın hortumundan su içmeye’ benzetilmektedir. H. Varian’ın 1995

yılında Scientific American’da yayımlanan Information Economy adlı yazısında da

vurguladığı gibi, enformasyon üretmek ve yaymak için kullanılan teknoloji, bu

enformasyonu bulmak, süzmek, düzenlemek ve özetlemek için bir yöntem yoksa,

yararsızdır. Bu yöntemler, enformasyona erişimi hızlandıran teknolojik ürünler (daha

hızlı, daha büyük bilgisayarlar, yüksek bant genişliği olan ağlar, büyük hacimli

depolama ortamları, arama motorları, bilgi robotları, vd.) olabileceği gibi, ona erişimi

kolaylaştıran zihinsel işlemler (dizinleme sistemleri ve sınıflama şemaları gibi) de

olabilir.107

Dünyamız, enformasyon toplumunda ulusların zenginliğinin direkt olarak

enformasyon yaratma ve onu kullanmaya bağlı olduğu bir döneme girmiştir.

Enformasyon temelli ürün ve hizmetlere olan talepteki artış, global ekonominin yapısını

değiştirmekte, rekabet üstünlüğünün sağlanmasında enformasyonun rolünü daha da

artırmaktadır.108

Yüz yıl önce bir insan çok az miktarda enformasyon üretebilmekte ve az

miktarda enformasyona erişim sağlayabilmekteydi. Günümüzde ise insanlar çok büyük

miktarlardaki enformasyona erişim sağlayabildikleri gibi, büyük miktarlarda

enformasyon üretebilmekte ve bu enformasyonu Internet aracılığıyla tüm dünyaya

açabilmektedirler. Enformasyon, kâğıt, film, optik ve manyetik diskler/bantlar vb.

üzerinde depolanmaktadır. Üretilen enformasyonun çok küçük bir kısmı basılı

ortamdadır. Dijital ortamdaki enformasyon miktarı ise hızla artmaktadır. Günümüzde

üretilen enformasyonun yaklaşık dörtte üçü bilgisayar diskleri, sunucular ve

106 Saygun, a.g.e. 107 Tonta, “Bilgi Erişim Sorunu,” ... 108 Yılmaz Akyüz, Şahin Görmüş, Çetin Bektaş, "Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan Ekonomik Değeri ve İşletmeler Üzerindeki Etkileri," (Çevrimiçi) http://www.ceterisparibus.net/arsiv/akyuz2.doc, 21 Mart 2005.

35

videokasetler gibi manyetik ortamlarda saklanmaktadır.109 Bunların yoğun kullanım

nedenleri olarak küçük bir ortamda çok daha fazla enformasyon barındırmaları, zaman

ve iş gücünden tasarruf, erişimde hız sağlama, enformasyonun birden fazla kişi

tarafından eş zamanlı kullanımına ve basılmasına imkan tanıması ile geleneksel

yöntemlerle neredeyse mümkün olmayan çok karmaşık sonuçların elde edilebilmesi

sayılabilir. Yine pahalı depolama alanlarından tasarruf, belge dolaşımının, erişiminin ve

yerleştirilmesinin denetlenmesi ve bir sistemden diğer bir sisteme geçiş imkanı sunması

bu yeni araçların yararları ve kabul nedenleri arasındadır.110

1.5. Enformasyon Sistemi

Enformasyon arama ve erişim sistemleri, enformasyon sisteminin bir öğesi

olduğu için öncelikle ‘enformasyon sistemi’ kavramını açıklamak yararlı olacaktır.

“Enformasyon sistemi kavramı, sosyal, kültürel, ekonomik, eğitim vd. herhangi

bir amaçla, gerekli enformasyon teknolojilerinden de yararlanarak, enformasyonun

ortaya çıkışı ile kullanıcıya ulaşması arasında geçen, enformasyonun iç ve dış

kaynaklardan bulunması, elde edilmesi, analizi, işlenmesi, örgütlenmesi, depolanması,

yayımı ve erişiminin gerçekleştirilmesini sağlayan, insan gücü, işlem, yöntem, teknoloji

ve ilgili tüm kaynaklardan ve bu sistemin temel varlık nedeni olan potansiyel aktif ve

pasif tüm kullanıcılardan meydana gelen sistem olarak tanımlanabilir.”111

Bu sistem, enformasyonun ortaya çıkışı ile ona gereksinimi olan kullanıcılara

ulaşması arasında geçen, enformasyonun bulunması, sağlanması, analizi, işlenmesi,

depolanması ve erişimi sürecini gerçekleştiren bir sistem olması yanında, enformasyon

sistemi zincirinin son halkasını aynı zamanda da enformasyon işletmesinin temel

amacını ve hedefini meydana getiren enformasyona erişimi gerçekleştirmek için, çeşitli

enformasyon ürünleri ve hizmetleri de üreten bir sistemdir.112

109 Tonta, “Bilgi Erişim Sorunu,” ... 110 Keskin, a.g.e., s. 164-165. 111 Mesut Yalvaç, “Eğitimde Doğru, Güvenilir ve Güncel Bilgiye Erişim İçin Bir Kapı: Enformasyon Mesleği ve Enformasyon Örgütleri, Eğitimde Yeni Bilgi Teknolojileri (Uluslararası Sempozyum, NITE’2002), Ed.: Emin Alıcı, İzmir, y.y., 2002, s. 186. 112 A.e., s. 186.

36

İletişim terimleriyle ifade edildiğinde enformasyon sistemi; enformasyon

kaynağı, enformasyon vericisi, enformasyon kanalı, enformasyon alıcısı gibi çeşitli

öğelerden oluşur.113 Geniş anlamda enformasyon sistemi, enformasyon üreten genel bir

sistemin (doğal bir olgu, fiziksel bir yapı veya mantıksal bir yapı) özelliklerinin

toplamıdır.114 Genel bir tanımla, tüm enformasyon sistemlerinin, sonuçta ‘potansiyel

kaynaklar ve kullanıcılar arasındaki enformasyon aktarımını kolaylaştırmak için

yaratıldığı’ öne sürülebilir.115 Bir enformasyon sisteminin varlık nedeni kullanıcıdır.

Daniel R. Headrick enformasyon sistemlerini beş kategoride ele almıştır:116

İlk kategoride enformasyon toplamak için kullanılan çok sayıda sistemden söz

etmiştir. Buna gazeteciler, araştırmacılar, casuslar tarafından kullanılan yöntemler ve

biraz daha karmaşık bir düzeye çıkılacak olursa araştırma örgütlerinin ve

laboratuarlarının faaliyetleri, anketler/incelemeler ve nüfus sayımları da dahildir.

İkinci kategoride enformasyonun karşılaştırılabilir olması ve kolayca

ulaşılabilmesi amacıyla enformasyonun adlandırılması ve düzenlenmesiyle ilgili

sistemler bulunur. Kütüphane ve Enformasyon Bilimi alanına pek de yabancı olmayan

bu kategoride, kütüphanelerdeki kitapların, Kongre Kütüphanesi Sınıflama Sistemi ya da

Dewey Ondalık Sınıflama Sistemi’ne göre sınıflandırılması gibi işlemler yer alır.

Sınıflandırma gereksinimi enformasyonun miktarıyla doğru orantılı olarak artar. Bu

nedenle de sınıflandırma sistemleri doğal olarak çok miktarda enformasyonla uğraşan

kütüphaneler, enformasyon merkezleri, polis, patent dairesi, telefon şirketleri gibi

kurumlarla yakından ilişkilidir.

Üçüncü kategori, çok çeşitli biçimlerde olabilen enformasyonu bir biçimden

diğerine dönüştüren ve bunları değişik bir biçimde sergileyen bütün sistemleri kapsar.

Bu tür dönüşümlere örnek olarak betimsel anlatımların listelere, listelerin istatistik

tablolarına, istatistiklerin grafiklere, grafiklerin üç boyutlu nesnelere dönüştürülmesi

verilebilir.

113 Yontar, a.g.e., s. 37. 114 A.e., s. 5-6. 115 A.e., s. 13. 116 Headrick, a.g.e., s. 14-15.

37

Dördüncü kategoriye enformasyonun saklanmasını ve arandığında

bulunmasını sağlayan çok sayıda sistem dahil edilebilir. Bu grupta sözlükler,

ansiklopediler, tarifeler, takvimler, telefon rehberleri ve diğer rehberler gibi çok eskiden

beri kullanılan geleneksel materyaller ve geleneksel olmayan materyaller (elektronik

materyaller) ile müzeler, arşivler, kütüphane, botanik bahçeleri gibi kurumlar bulunur.

Son olarak, beşinci kategoride enformasyonun iletilmesiyle ilgili sistemler

vardır. Örneğin posta hizmetleri, ulaklar, telgraf, telefon ve elektronik posta,

enformasyonu bir noktadan diğerine iletir. Gazete, radyo, televizyon ve Internet gibi

diğerleri ise enformasyonu bir noktadan birçok noktaya yayar.

Bu küçük sınıflandırmanın yetersiz olduğu açıktır. Birçok enformasyon sistemi

aynı anda birkaç işlev görür. Örneğin, gazete hem (yeni haberler için) bir iletişim aracı,

hem de (eski haberler için) bir enformasyon koruma sistemidir. Müzeler ve botanik

bahçeleri enformasyonu yalnızca bulup korumakla kalmaz, aynı zamanda sergileyip

iletir. Bu nedenle enformasyonun alabileceği biçimler ile enformasyonun kullanımına

yarayan sistemlerin ayırt edilmesi önemlidir. Günümüzde enformasyon çağının şaşırtıcı

yanı yalnızca mevcut enformasyon miktarının değil, bunun kullanılabilmesi için gerekli

sistemlerin ve bu sistemleri uygulayan kuruluşların da çokluğudur.117

Enformasyonun miktarındaki ve kalitesindeki artış, bireyleri ve organizasyonları

daha seçici olmaya ve doğru zamanda, doğru aracı kullanarak enformasyona

ulaşmalarını ve kendilerine gerekli enformasyonu seçmelerini gerektirmektedir.118

Son yıllardaki gelişmelerin de katkısıyla çok sayıda enformasyonun düzenli bir

şekilde sınıflandırılması ve kullanıma hazır hale getirilmesi farklı bir sorun halinde

ortaya çıkmaktadır. Ayrıca enformasyonun elde edilmesi yanında özellikle kendinden

bekleneni verebilmesi için doğru enformasyonun, doğru yere, zamanında, hızlı, güncel,

tam ve bir bütün içinde sunulması gerekmektedir. Bu amaçla günümüzde karşılaşılan

117 A.e., s. 15. 118 Oya H. Yüregir, “Türkiye’deki Tekstil İşletmelerinde Bilgi ve Bilişimin Yeri,” TSE Standart Dergisi, No: 497, 2003, s. 41.

38

değişik problemleri çözmek amacıyla farklı enformasyon sistemlerinin ön plana çıktığı

ve bilgisayar kullanımının arttığı görülmektedir.119

1.5.1. Enformasyon Arama ve Erişim Sistemleri

Enformasyon arama ve erişim sistemleri enformasyon sisteminin içinde yer alır.

Enformasyon arama ve erişim sistemi kullanıcı açısından tanımlanacak olursa, onun

enformasyona seçici biçimde erişmek üzere bir araya gelen, enformasyon ile ona

gereksinim duyan birey arasındaki enformasyon akış sürecinin kesintisiz biçimde

oluşumunu mümkün kılan, aralarında etkileşim ve uyumluluk bulunan parçalardan

oluşmuş bir bütün olduğu söylenebilir.120

‘Information Retrieval’ (Enformasyon Erişimi) ifadesini ilk defa kullandığı

(1951) düşünülen C. Mooers’e göre, ‘Enformasyon erişim sistemi, bir kütüphanedeki

enformasyonu dizinleyen ve seçen bir makine olarak görülebilir’. H. P. Luhn’a ait bir

tanımda ise, ‘enformasyon erişim sistemi, insanlara gereksinim duydukları belgeleri

sağlamanın bir yoludur.’ Enformasyon arama ve erişim sistemleriyle ilgili tanımlarda

daha çok elektronik ortamdaki enformasyon erişimine değinildiği dikkati çekmektedir.

Bu durum, bilgisayarların enformasyon hizmetleri alanında kullanımının bir etkisi olarak

yorumlanabilir. Elektronik ortamdaki enformasyon arama ve erişim sistemleri, genel bir

ifade ile, enformasyon gereksinimini ifade eden sorguları alıp, dosya ve kayıtları

işleyerek bazı belirli dosya ve kayıtları sorgulara karşılık olarak getiren sistemler olarak

tanımlanmıştır. Belirli kayıtların seçilmesi, sorgu ile kayıtlar arasındaki benzerliklerden

faydalanılarak gerçekleştirilen bir işlemdir.121

Bir enformasyon erişim sistemi sorguladığı konu hakkında kullanıcıyı

bilgilendirmez (kullanıcının bilgi birikimini değiştirmez). Sadece, kullanıcının talep

119 Akyüz, Görmüş, Bektaş, a.g.e. 120 Oya Gürdal, “Internet’te Bilgi Erişim ve Bilgi Erişim Kaynakları,” ÜNİBİLGİ: Ankara Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Bülteni, No: 27, Kasım 2003, (Çevrimiçi) http://www.ankara.edu.tr/rectorate/kutuphane/unibilgi/2003/unibilgi27.pdf, 8 Haziran 2005. 121 Oğuz Aslantürk, “Türkçe Tabanlı Arama Araçlarının Karşılaştırılmasında Yöntem Tanımı ve Popüler Arama Araçları Üzerine Bir İnceleme,” (Çevrimiçi) http://web.cs.hacettepe.edu.tr/~aslantur/Docs/Publications/AramaAraclari.pdf, 8 Temmuz 2005.

39

ettiği konuyla ilgili belgenin varlığını (veya yokluğunu) ve nerede bulunduğunu

bildirir.122

Kütüphaneciler ve enformasyon görevlileri, enformasyon arama ve erişim

amacıyla çeşitli araçlar geliştirmişlerdir. Bu araçlardan bir kısmı geleneksel (manuel),

bir kısmı ise bilgisayara dayalı elektronik ortamlarda oluşturulmuşlardır. Geleneksel

enformasyon arama ve erişim araçları, kataloglar, bibliyografyalar ve basılı dizinlerdir.

Geleneksel araçlar, bilgisayara dayalı sistemlerin ortaya çıkmasıyla henüz önemini

yitirmemiş olmakla birlikte, öncesine göre çok daha sınırlı olarak kullanılmaktadır.

Günümüzde bilgisayara dayalı veritabanları ve bunlara ait dizinler, enformasyonun

düzenlenmesinde daha önem kazanmışlardır.123 Elektronik enformasyon arama ve erişim

sistemleri, doğal dilde yazılmış metinlerin veya onları niteleyici verilerin elektronik

ortamda saklanmasını ve gerektiğinde kullanıcının enformasyon bulma, toplama,

araştırma amaçları ile erişimini sağlayan sistemler olarak tanımlanabilir.124 Hem basılı

hem de bilgisayara dayalı ortamlarda olabilen enformasyon arama ve erişim sistemlerini,

genel olarak katalog, bibliyografya, dizin, bilgisayara dayalı veritabanı, kütük olarak

sıralayabiliriz. 125

Bir enformasyon erişim sisteminin temel işlevi dermedeki ilgili belgelerin

tümüne erişmek, ilgili olmayanları da ayıklamaktır. İdeal bir enformasyon erişim sistemi

ilgili belgelerin tümüne ve salt ilgili belgelere erişim sağlamalıdır. Ancak enformasyon

erişim sistemleri ilgili belgelerin tümüne ve salt ilgili belgelere genellikle erişim

sağlayamamaktadır. Bu bakımdan kullanıcılar birkaç ilgili belgeye hızlı bir şekilde

erişim sağlayan sistemlerle de tatmin olabilmektedirler.126

Bir enformasyon erişim sisteminin veritabanındaki bazı belgelere erişim

sağlayabilmesi için iki koşul yerine getirilmelidir: Birincisi, dizinleme işlemini yapan

kişi tarafından belgelere uygun dizin terimleri verilmelidir. İkincisi, kullanıcılar

122 C. J. van Rijsbergen, Information Retrieval, (Çevrimiçi) http://www.dcs.gla.ac.uk/Keith/pdf/Chapter1.pdf, 13 Haziran 2005. 123 Rowley, a.g.e., s. 6. 124 Sever, a.g.e., s. 9. 125 Rowley, a.g.e., s. 6. 126 Yaşar Tonta, “Bilgi Erişim Sistemleri,” Türk Kütüphaneciliği, C.IX, No:3, 1995, s. 302.

40

belgelere verilen bu dizin terimlerini doğru olarak tahmin edip sorgu cümlelerini ona

göre girmelidirler.127

Böylece bir enformasyon erişim sisteminin şu bileşenlerden oluştuğu ortaya

çıkmaktadır:128

1. Bir belge dermesi (ya da bu belgeleri temsil eden kayıtlar);

2. Kullanıcıların sistemle etkileşimini sağlayan bir kullanıcı arayüzü;

3. Kullanıcıların sorgu cümlelerinde yer alan terimlerle dermedeki belgelere verilen

terimleri karşılaştırarak dermedeki ilgili belgeleri belirlemek için bir erişim

kuralı.

4. Enformasyon gereksinimlerini karşılamak için sistemi kullanan ve sistemin var

olma amacı olan, kullanıcı grubu.

Enformasyon erişim sistemlerinin tasarımındaki en önemli güçlüklerden biri,

farklı gereksinimleri olan farklı kullanıcıları tatmin etme zorunluluğudur. Ancak, bir

belge dermesi ya da veritabanı ilk kez düzenlendiği ya da dizinlendiğinde, bu

gereksinimlerin çoğunun kestirilmesi güçtür.129

Pek çok enformasyon erişim sistemi “belge ya da enformasyon yerine geçen

kayıtlara dayanmaktadır. Belge ya da enformasyon yerine geçen kayıtlar (surrogates),

bir belge ya da enformasyonun yerini alan ya da onu temsil eden kayıtlardır ve

genellikle yerini aldıkları özgün enformasyondan ya da belgeden çok daha kısadırlar.130

Belge yerine geçen kayıtlar, çeşitli biçimlerde olabilir. Geleneksel katalog girişi veya

bibliyografik aktarımlar, belge yerine geçen kayıtlardır. Bunun dışında belge ya da

enformasyon yerine geçen kayıt ISBN (Uluslararası Standart Kitap Numarası) ya da bir

kitap dizinindeki sayfa numarası gibi, bir koddan başka bir şey olmayabilir. Belge ya da

enformasyon yerine geçen kayıt, düzenlenerek erişimde temel öğe olarak kullanılır;

kullanıcı daha sonra kendisini belgeye ulaştıracak olan belge yerine geçen kayda erişir.

127 A.e., s. 303. 128 A.e., s. 303-304. 129 Rowley, a.g.e., s. 5. 130 A.e., s. 5.

41

Belge ya da enformasyon yerine geçen kayıt aranan belgenin ya da enformasyonun

yerini gösteren bir işaret içermeli veya bu görevi kendisi yapmalıdır.131

Charles Ammi Cutter, 1876 yılının başlarında bir kataloğun amaçlarını

tanımlamıştır. Bu amaçlar geniş anlamda yorumlandığında, aynı amaçların enformasyon

arama ve erişim sistemlerinin herhangi biri için de geçerli olabileceği söylenebilir.

Cutter, bir kataloğun işlevlerini aşağıdaki şekilde sıralamıştır:132

1. Bir kişinin ‘yazar’ını, ‘eser adı’nı veya ‘konu’sunu bildiği bir belgeyi bulmasını

sağlamak;

2. Kütüphanenin ‘belirli bir yazar,’ ‘belirli bir konu (ve ilişkili konular)’ ile ilgili,

‘belirli bir literatür türündeki (biçimindeki)’ varlığını göstermek.

3. Belge seçiminde ‘basım kaydına göre (bibliyografik olarak),’ ‘niteliğine göre

(edebi ya da konulu)’ yardımcı olmak.

Birinci işlev, kullanıcının kataloglara ya da dizinlere çeşitli enformasyon

parçalarından (yazar, eser adı vb.) yararlanarak yaklaşımı sonucunda, gereksinim

duyduğu katalogları ya da dizinleri kullanarak belgeleri tanımlaması ve yerini

belirlemesi üzerinde yoğunlaşmıştır.133

İkinci işlev, kütüphane dermesinin kaydını tutmaya yöneliktir ve aynı zamanda,

kütüphane kullanıcılarının, varlığını bilmedikleri belgeleri bulmalarına yardımcı olmakla

da ilgilidir. Bir katalog, dermenin kapsamını göstermeli ve onun niteliğinin yazar, konu

ve şekil olarak değerlendirilmesine olanak sağlamalıdır.134

Üçüncü işlev, öncelikle dizin, katalog ya da veritabanının nitelenmesi ile elde

edilir. Niteleme, eser adı, basım kaydı, yayımcı ve sayfalama gibi ayrıntıları vermek

suretiyle enformasyonu diğerlerinden ayırarak ve bu enformasyonun konu ya da kalite

gibi niteliklerini göstererek, onun uygun ve yararlı olup olmadığına karar vermesinde

kullanıcıya yardımcı olur.135

131 A.e., s. 5-6. 132 A.e., s. 12-13. 133 A.e., s. 13. 134 A.e., s. 13. 135 A.e., s. 13-14.

42

1.6. Strateji

Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde “önceden belirlenen bir amaca ulaşmak için

tutulan yol,”136 ve “(askerlik) bir ulusun veya uluslar topluluğunun, barış ve savaşta

benimsenen politikalara en fazla desteği vermek amacıyla politik, ekonomik, psikolojik

ve askerî güçleri bir arada kullanma bilimi ve sanatı, sevkülceyş,”137 olarak tanımlanan

strateji kavramı üzerine farklı konular, farklı düzeyler ve farklı durumlar için çok sayıda

değişik tanım yapılmıştır (örneğin genel strateji, yüksek strateji, ulusal strateji, politik

strateji, dolaylı strateji, savunma stratejisi, deniz stratejisi vs.). Her değişik duruma

uygulanabilecek bir strateji formülü bulmak mümkün değildir.138 Ancak, hedef, hangi

açıdan bakılırsa bakılsın strateji için anahtar kavramdır. Strateji kelimesine anlamını

veren esas unsur da budur ve konuyla ilgili incelemelerin olmazsa olmazıdır. Zaten amaç

ve hedef olmazsa stratejiden söz etmenin anlamı yoktur.139 Amaç ve hedef kavramları

çoğu kez birbirine karıştırılmaktadır.140 Amacın bir tasarım, bir plan durumu, hedefin ise

bu tasarım içinde ulaşılmak istenen son nokta olduğu söylenebilir. Amacın içinde birden

çok hedef bulunur, tek hedefli amaçta hedef ile amaç birleşmiştir.141

Stratejinin kimi zaman yanlış olarak planlama ve programlama işleriyle eş

anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunlar stratejiyle ilgili ama onunla aynı

olmayan işlerdir.142

Strateji kavramı, taktik kavramı yerine kullanılıyor olsa da tanımlardaki

farklılıktan da anlaşılacağı gibi, anlamı ayrıdır. Ancak, bunların birbiriyle ilişkili iki

kavram oldukları söylenebilir. Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde taktik, “türlü savaş

araçlarını belli bir sonuca ulaşmak amacıyla etkili biçimde birleştirerek ve kullanarak

136 “Strateji,” Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, (Çevrimiçi) http://tdk.org.tr/tdksozluk/SOZBUL.ASP?GeriDon=0&EskiSoz=&kelime=strateji&submit1=Ara, 13 Haziran 2005. 137 A.e. 138 Mehmet Tanju Akad, Strateji Üzerine, İstanbul, Kastaş, 2001, s. 13. 139 A.e., s. 14. 140 Hasan S. Keseroğlu, Halk Kütüphanesi Politikası ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Durum, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi Yayınları, 1989, s. 5. 141 A.e., s. 6. 142 Akad, a.g.e., s. 14.

43

kara, deniz veya hava savaşını yönetme sanatı,” 143 ve “(mecaz) istenen sonuca ulaşmak

amacıyla izlenen yol ve kullanılan yöntemlerin tümü,”144 olarak tanımlanmıştır.

Tanımlardan da görüldüğü gibi, strateji ve taktik kavramlarının sözlük anlamları

birbirine yakındır. Ancak strateji neyi yapmanın önemli olduğunu tanımlar, taktikler ise

nasıl yapılacağını.145 Strateji bir amaca ulaşmak için hangi adımların atılması gerektiğini

ve hangi yaklaşımların gerekli olduğunu tanımlar.146 Taktik, bir stratejiyi uygulamak

için yapılan spesifik bir eylemdir. Taktikler, stratejinin kaldıraçları ya da

mekanizmalarını oluştururlar. Strateji neyin yapılmasının önemli olduğunu tanımlar.

Taktiklerse, değişikliğe yol açan araçlardır. Taktik ‘nasıl’, strateji ‘ne’ ile ilgilidir.147

Taktiğin kullanımının tekrar edildiği her seferde onu daha güçlü ve etkin bir

biçimde uygulama fırsatı olur. Eğer taktik yelpazesi çok sınırlıysa belirli bir zaman ve

yerde ne yapılması gerektiğine ilişkin enformasyon yerine, sadece ne yapıldığına ilişkin

enformasyona sahip olmak gibi bir tehlikeyle karşı karşıya kalınır.148 Uyum

sağlanmaya/değiştirilmeye çalışılan karmaşık sistemlerinki kadar etraflı ve geniş

kapsamlı stratejiler geliştirilmek zorundadır.149 Bu nedenle, amaç, bu amaca ulaşmak

için strateji, ve amaca ulaşılmasını sağlayacak, stratejiye hizmet edecek spesifik

eylemler (taktikler) arasındaki farkları anlamak ve bilmek önemlidir.150 Tek bir taktik

üzerinde fazlaca durmak, taktiğe uygun olmayan koşullarda uygulamaya ve stratejik

hedeflerin artırılması fırsatının kaçırılmasına yol açabilir. Esnek taktik düşünce, daha

rafine stratejik hedefler için fırsat yaratır.151

143 “Taktik,” Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, (Çevrimiçi) http://tdk.org.tr/tdksozluk/SOZBUL.ASP?KELIME=taktik&GeriDon=0&EskiSoz= , 13 Haziran 2005. 144 A.e. 145 Douglas A. Johnson, “Açılış Oturumu Konuşması,” İnsan Haklarında Yeni Taktikler Uluslararası Sempozyumu (29 Eylül – 2 Ekim 2004 : Ankara), (Çevrimiçi) http://www.yenitaktikler.org/public/speakstr.aspx?spkid=3, 1 Haziran 2005. 146 “Yeni Taktikler Örnek Toplantı Gündemi,” (Çevrimiçi) http://www.newtactics.org/Symposium/Resources/CDROM/turkish/New%20Tactics%20Meeting%20Agenda-turkish.pdf, 1 Haziran 2005. 147 A.e. 148 Johnson, a.g.e. 149 A.e. 150 “Yeni Taktikler Örnek Toplantı Gündemi,” … 151 Johnson, a.g.e.

44

Strateji ve taktik terimlerinin daha çok iş çevresi ya da askeri alanlarda kullanıldığı

varsayımı152 yaygın olsa da, her iki terimin yaşamın her alanında uygulanabilirliği

mümkündür. Strateji ve taktik kavramları Kütüphane ve Enformasyon Bilimi alanında

da kullanılabilir. Prof. Dr. İsmet Barutçugil, bilgi yönetimi stratejisi kavramına değinmiş

ve bilgi yönetimi stratejisini, “bilginin sitematik ve kollektif olarak toplanması,

yaratılması, geliştirilmesi, paylaşılması ve kullanılması yoluyla organizasyonun karlı ve

sürdürülebilir bir şekilde büyümesini sağlayacak yollar ve yönetim kuralları dizisi”

olarak tanımlamıştır.153

Carol Collier Kuhlthau, bu çalışmanın da konusunu oluşturan kavramlardan biri

olan ‘enformasyon arama stratejisi’ kavramını, ‘enformasyon arama işlemlerinin her

aşamasında enformasyona erişmek için uygulanan taktikler’ olarak tanımlamaktadır.154

Bu tanım, yukarıda değinilen ‘yakın anlam’ ilişkisi ile ilgili açıklamalar göz önünde

bulundurulduğunda, enformasyon arama ve erişim işlemlerinin ‘nasıl’ı ile ilgilidir, yani

stratejiye hizmet edecek spesifik eylemler ile ilgilidir. Bu çalışma kapsamında,

enformasyon arama stratejileri, ‘enformasyon kullanıcısının aradığı enformasyona

erişimini sağlayabilmek için neler yapılması gerektiğini tanımlayan yöntemler’ olarak

tanımlanmıştır.

1.7. Internet

Internet birbirine bağlı binlerce bilgisayar ağından oluşan ve şimdiye dek

yaratılmış en büyük iletişim ağıdır. Bu iletişim ağı ya bir kurumdaki gibi yerel olarak

(LAN - Local Area Network - Yerel Alan Ağı) ya da daha geniş bir coğrafi alanda

(WAN - Wide Area Network - Geniş Alan Ağı) birbirine bağlı bilgisayarlardan

oluşturulmuştur.155 Internet, ağlararası ağ veya ağların ağı anlamına gelir. Bu teknoloji

152 “Yeni Taktikler Örnek Toplantı Gündemi,” … 153 İsmet Barutçugil, Bilgi Yönetimi, Yayına Hazırlayan: Kaan Alp, İstanbul, Kariyer Yayıncılık İletişim Eğitim Hizmetleri Ltd. Şti., 2002, s. 101. 154 Olcay, a.g.e., s. 11. 155 Judy A. Long, Legal Research Using The Internet, Albany, N.Y., Delmar Health Care Publishing, 2000, s. 3.

45

yardımıyla insanlar pek çok alandaki enformasyona kolay, ucuz ve hızlı bir şekilde

ulaşabilmektedir.156

Internet’in, birbirinden farklı donanım ve yazılım (işletim sistemleri yazılımları)

özelliklerine sahip olan bilgisayarların ve bilgisayar ağlarının birbiriyle iletişim içinde

bulunmasını sağlayan bir sistem olduğu da söylenebilir. Internet’in çatısını

üniversiteler, kamu kurumları ve ticari kuruluşların bilgisayarları oluşturmaktadır.157

Sonuç olarak, Internet, üretilen enformasyonun dolaşım sistemidir. Ticari

boyutunun da ortaya çıkmasıyla yaşamla daha çok iç içe geçmeye başlamıştır. Internet

farklı bir ortamdır: Kendi yazılı olmayan kuralları, kendi toplumu olan bambaşka bir

uzay; klasik yaşama biçimlerini, değer yargılarını değiştiren; hayatımıza yeni

kavramlar, yeni uğraşlar getiren bir sistem158 olarak da algılanabilir.

Internet enformasyon arama ve erişim konularında da değişimlerin meydana gelmesini

sağlamıştır. Bu değişimlere ve diğer ayrıntılara sonraki bölümlerde değinilecektir.

Ancak Internet’te enformasyon arama ve erişim sürecinde kullanılan terimlerden,

Internet ile ilgili olanlarına kısaca bu başlık altında yer verilmesi uygun olacaktır.

Sorgu: En az bir terimden oluşan, kullanılması olası mantıksal işleçleri ve niteleyici

sözcükleri (modifier) kapsayan ve enformasyonun arandığı ortamı sorgulama amacına

yönelik terimler dizini.159

Göz atma (Browsing) Eylemi: Göz atma terimi enformasyon bilimi literatüründe

kullanıldığı gibi, ormancılık, zooloji, mimari tasarım ve pazarlama literatüründe de

kullanılmaktadır. Enformasyon bilimi literatüründe ve elektronik ortamdaki şekliyle göz

atma eylemi, bilgisayar ortamında gezinti yapma (navigating), tarama (scanning) ve

ekranda kaydırma yapma (scrolling) eylemlerinin tamamı için kullanılmaktadır. Oysa

156 M. Nusret Sarısakal, “Internet Uygulamaları ve Internet Üzerinde Veritabanı Yönetimi,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2000, s. 74. 157 A.e., s. 74. 158 “Internet nedir,” (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir, 8 Haziran 2005. 159 Olcay, a.g.e., s. 13.

46

geleneksel kütüphanecilik literatüründe browsing, kart kataloğu ve rafları gözden

geçirme anlamında kullanılmaktadır.160

Enformasyon problemini daha iyi tanımlayabilmek için de göz atma eylemi

yapılmaktadır. Çünkü, bireyler enformasyon problemleri ile ilgili kaynakları

incelemektedirler. Kaynaklarla karşılaştıkça enformasyon problemi hakkında bireylerin

bilgisi artmaktadır. Bu sayede problem daha iyi anlaşılabilmekte ve

sadeleştirilebilmektedir.161

Tıklama (Click): Grafik kullanıcı arayüzlerinde belirli bir nesneyi seçmek üzere fareyi

bir konuma getirip düğmesine basıp kaldırmak, tıklamak anlamına gelmektedir.162

Arama: Arama, belirli bir enformasyonun, örneğin bir ansiklopedide bir olayın

aranması gibi, büyük bir enformasyon grubu içerisinden ayıklanması sürecini kapsar.

Belirli bir enformasyonun arandığı enformasyon grubu ne kadar büyükse, arama için o

kadar fazla çaba harcamak gerekmektedir.163

Tarama: Internet ortamında veya bilgisayarda bir nesnenin aranması ve hızla gözden

geçirilmesidir.164

Çalışma konusuyla doğrudan ilgili bir diğer kavram ise metadata kavramıdır ve

çalışmanın genel amacı kapsamında bu kavrama da bu bölümde kısaca değinmek

çalışma konusunun daha iyi anlaşılmasında yararlı olacaktır.

160 A.e., s. 25. 161 A.e., s. 34. 162 Bülent Sankur, İngilizce-Türkçe Ansiklopedik Bilişim Sözlüğü, 2. bs., İstanbul, Pusula Yayıncılık ve İletişim Ltd., 2004, s. 133. 163 Olcay, a.g.e., s. 12. 164 A.e. , s. 12.

47

1.8. Metadata

Metadata, kısaca ‘veri hakkında veri’ ya da ‘enformasyon kaynağının

tanımlanması’ olarak da ifade edilmektedir. ‘Meta’ Yunanca kökenli bir kelime olup

‘değişim’ anlamına gelmektedir. O nedenle metadata kelime anlamı itibariyle ‘form

değiştiren veri’ şeklinde de tanımlanabilir.165

Metadata kavramı, kütüphanecilere, özellikle kataloglama yapan

kütüphanecilere, kaynak keşfini gerçekleştirebilmek için enformasyon hakkında

enformasyonun yaratılması ve enformasyonu diğer ilişkili ve ilişkisiz enformasyonla bir

düzen içinde bir araya getirmek özellikleriyle yabancı değildir.166

Metadata konusu yeni bir konu olarak ele alınmasına rağmen aslında

enformasyonun organize edilmesinden beri kullanılmaktadır. Kütüphanelerin kart

katalogları metadatanın en iyi kurulmuş örnekleridir.167 Metadata konulu çalışmalar

Internet üzerinde bulunan ve giderek büyüyen kaynak bulma problemini ele almak

üzere 1995 yılında başlamıştır. Bu nedenle Metadata kavramını Internet-çağı kavramı

olarak adlandıranlar da olmuştur. Kavram basılı kaynaklar için de kullanılabilir, ancak,

daha çok Web kaynakları hakkında tanıtımsal enformasyona işaret eder.168

Türkçe’de üstveri olarak da kullanılan metadata kavramını açıklamak üzere bir

dizi tanım yapılmış olup, en basit ve sıkça kullanılan tanım ‘veri hakkında veri’ (data

about data) şeklindedir.169 Metadata tanımları incelenecek olursa tanımların tamamının

onun bir enformasyon kaynağının tanımlayıcısı olduğuna işaret ettikleri dikkati çeker.

Bu tanımlardan bazıları aşağıdaki gibidir :170

165 Elif Aytek Kaynak, “Elektronik Kaynakların Bibliyografik Denetimi ve Metadata,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 192. 166 Ann Hanlon, “Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş,” Çev.: Mehmet Emin Küçük, Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 207. 167 Canan Ergün, “Metadata ve Kütüphanelerde Kullanımı,” (Çevrimiçi) http://www1.ku.edu.tr/files/library/activities/86.doc, 23 Mayıs 2005, s. 3. 168 A.e., s. 3. 169 Mehmet Emin Küçük, Umut Al, “Metadata kavramı,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 173. 170 Ergün, a.g.e.

48

‘Metadata, bir enformasyon kaynağını tanımlayan, açıklayan, onun yerini

bildiren ya da onun kolayca bulunmasını, kullanılmasını ya da yönetimini sağlayan

planlanmış (yapısallaştırılmış) enformasyondur.’171

Robert B. Yonaitis, metadata’yı ‘bir doküman hakkındaki enformasyondur’

şeklinde tanımlamaktadır. Bu enformasyon, kullanıcılara dokümanın yararlı olup

olamayacağı hakkında yardımcı olmak için dokümanı tanımlamak ve dokümanı

kullanıma hazır bir şekilde bulundurmak içindir.172

Bir başka tanıma göre, metadata, bir kaynağın öğelerini tanımlayan veridir. Bu

nedenle bibliyografik veri olabildiği gibi, içerik, kullanım koşulları, kapsam ve teknik ya

da erişim özelliklerine ilişkin diğer tanımlamayı da içerebilir.173

Metadata ile ilgili yapılan ilginç tanımlardan biri de Stephanie Neil tarafından

yapılmış olan ‘Metadata: Web’in çöpçatanı’ tanımıdır.174

Bibliyografik tanımlama açısından konuya yaklaşıldığında, bir kütüphanedeki

kart katalog veya bir veritabanındaki bibliyografik veriler de metadata olarak

adlandırılabilir. Kart üzerindeki ya da elektronik ortamdaki bibliyografik veri, bir

enformasyon kaynağının metadata’sıdır. Kuşkusuz bu noktada akla gelen ilk soru,

kütüphanecilerin ‘bibliyografik veri’ ya da ‘katalog’ diye adlandırdığı veriye niçin

metadata denildiğidir? Bu sorunun yanıtı oldukça basittir. Kütüphanecilerin uzun yıllar

araştırdığı ve kullandığı, büyük hacimli enformasyonun düzenlenmesi ve ona erişim

tekniklerinin, kütüphanecilik mesleği dışındaki meslek gruplarının konuya daha yoğun

ilgi göstermesi ve geleneksel kütüphane teknik ve yöntemlerini kendi meslek jargonu

içinde adlandırmasının yanı sıra, metadata kavramının bibliyografik tanımlamayla

birlikte erişim, haklar, kullanım, format, kaynağın orjinalliğini belirleme

(authentication) ve güvenlik gibi dijital dünyaya ilişkin unsurları da içermesidir.175

171 A.e. 172 A.e. 173 Küçük, Al, a.g.e., s. 173. 174 Ergün, a.g.e. 175 Küçük, Al, a.g.e., s. 173-174.

49

Çalışma konusuna girişte, ortak anlayışı/kavrayışı gerçekleştirmek amacıyla

konuyla ilgili başlıca kavramların tanımlanması ve bu kavramlara açıklık getirilmesi

çabasının ürünü olan bu birinci bölümden sonra, çalışma konusunun önemli bir parçası

olan Internet’e, onun yapısı, kullanım alanları ve Internet servislerine yönelik ayrıntılı

bilgilerin verileceği ve bir enformasyon sistemi olan Internet’in daha iyi anlaşılmasını

sağlamayı amaçlayan bölüme geçilebilir.

50

2. BÖLÜM: INTERNET’İN YAPISI, KULLANIM ALANLARI VE

INTERNET SERVİSLERİ

Bu bölümde Internet’in yapısı kavramsal olarak sunulduktan sonra, Internet’in

kullanım alanlarına ve Internet servislerine de değinilecek, bir enformasyon sistemi

olan Internet’in daha iyi tanınması sağlanmaya çalışılacaktır.

2.1. Internet İle İlgili Temel Kavramlar

Birçok kişi tarafından kimi zaman çağın kimi zaman da tüm zamanların en

büyük teknolojik atılımı olarak nitelendirilen Internet, TCP/IP protokolüne dayalı,

birbirinden tamamen farklı işletim sistemlerine sahip bilgisayar sistemleri arasında paket

anahtarlamalı veri iletimini destekleyen, birbirleri arasındaki bağlantıların

telekomünikasyon altyapısı ile sağlandığı küresel bir bilgisayar şebekesi olarak

tanımlanabilir.1 Internet’in temel bileşenleri iletişim hatları ve yönlendiricilerdir.2

Internet üzerinde yapılan temel tanımlar onun:

TCP/IP prokolü ile kurulmuş ağlardan oluşan bir ağ;

Ağı kullanan ve geliştiren insanların oluşturduğu bir topluluk;

Ağ üzerinden ulaşılabilen kaynaklar arşivi3 olması üzerinde birleşmektedir.

Internet, büyük miktarlarda enformasyonun depolandığı ve iletildiği heterojen

veritabanları koleksiyonu olarak da düşünülebilir.4

Internet, depolanmış enformasyonu bir bilgisayardan başka bir bilgisayara

taşıyan bir araç görevini görmektedir. Enformasyon, Internet üzerinde değil Internet’e

1 Müberra Güngör, Gökhan Evren, Internet Sektörü ve Türkiye İncelemeleri, Ankara, T.C. Telekomünikasyon Kurumu Tarifeler Dairesi Bşk., 2002, s. 5. 2 Frank J. Derfler, Jr., Network Sistemleri, Çeviren: Ali Vefa Serçe, 4. bs., İstanbul, Sistem Yayıncılık, 2000, s. 377. 3 A. Cemil Özcanlar, Internet Rehberi (PCPratik), İstanbul, Acar Yayıncılık, 2003, s. 7. 4 Baha Olgun, Hayri Sever, “Kaynak Keşif Yeteneğinin Artırılması İçin Internet Kaynaklarının İçeriklerinin Standart Biçimde Tanımlanması,” Bilgi Dünyası, C.I, No: 1, 2000, s. 63.

51

bağlı olan bilgisayarlar üzerinde bulunmaktadır. Internet sadece enformasyonun bir

bilgisayardan başka bir bilgisayara aktarılmasını sağlamaktadır.5

Internet’in yapısının daha iyi anlaşılabilmesi için Internet’le ilgili bazı temel

kavramların tek tek ele alınarak açıklanması yararlı olacaktır. Bir iletişim sistemi olan

Internet’in yukarıda anılan işlevlerini yerine getirebilmesi için bazı temel altyapı

unsurlarının varlığı gereklidir. Bu unsurlar arasında protokoller, TCP/IP, DNS gibi

iletişim kuralları ve standartlar sayılabilir. Bu kavramların açıklanmasına başlamadan

önce bilgisayar ağı kavramı ve Internet’le birlikte anılan bazı ağ yapıları (LAN/WAN,

Intranet, Extranet gibi) hakkında kısa açıklamalar yapılması kafalardaki soru

işaretlerinin ortadan kaldırılmasına yardımcı olacaktır.

2.1.1. Bilgisayar Ağları (LAN/WAN, Intranet, Extranet) ve Internet

‘Ağların ağı’ kavramının algılanabilmesi için önce bilgisayar ağı teriminin

tanımlanması gerekmektedir. Bilgisayar ağları, birden çok bilgisayarın, birbirleriyle

enformasyon değişimi yapabilecek biçimde birbirine bağlanmasıyla oluşmuş yapılardır.

Bilgisayarlar, gelişim süreçlerinin ilk aşamalarında yalnızca veri işlemede ve saklamada

kullanılıyorlardı. Yeni teknolojik gelişmeler ve karmaşıklaşan yaşam içinde

enformasyon alışverişi gereğinin ortaya çıkmasından sonra bilgisayar ağları gibi

yapıların oluşturulmaya başlamasıyla, bilgisayarlar artık enformasyon ileten aygıtlar

durumuna da geldi. Bilgisayar ağları, küçük bir alan içinde (örneğin bir işyerinde)

olabileceği gibi, büyük bir alan içinde de olabilir. Birinci türden ağlara Yerel Alan Ağı

(LAN - Local Area Network), ikinci tür ağlara ise Geniş Alan Ağı (WAN - Wide Area

Network) denir.6 Yerel Alan Ağı, “çapı birkaç kilometreye kadar uzanabilen bir kablo

ya da radyo ortamı üzerinde bağlantılanan, bit iletim hızı 1 ilâ 100 Mbit/s arasında olup

belirli bir erişim protokolünün yönetiminde birbirleriyle iletişim kuran bilgisayar

5 Yaşar Tonta, Yıltan Bitirim, Hayri Sever, Türkçe Arama Motorlarında Performans Değerlendirme, Ankara, Total Bilişim Ltd. Şti., 2002, s. 1. 6 Nazife Baykal, Nuray Tekin, Her Yönüyle Internet, İstanbul, Pusula Yayıncılık ve İletişim San. ve Tic. Ltd. Şti., 2003, s. 3.

52

topluluğu”7; Geniş Alan Ağı ise, “bir bölge, ülke ya da yerküreyi kaplayabilen boyutta,

bilgisayarları, uçbirimleri ve yerel alan ağlarını bağlantılayan veri iletişim ağı”8 olarak

tanımlanabilir.

Bilgisayar ağlarını ve dağıtık enformasyon sistemlerini kurmanın en önemli

amaçları arasında kaynak paylaşımını sağlamak, çok güçlü ve farklı bir iletişim ortamı

oluşturmak sayılabilir.9 “Teknik faktörler, bu bilgisayar iletişim ağlarını hızlı alışveriş

yapmaları için zorlamaktadır. Bir LAN’da veriler, bir büro veya bir fabrika çevresinde

veya bir kampüs içinde hareket etmektedir. Buna karşın, bir WAN’daki veriler bir

saniyede veya daha kısa sürede hareket eder. Fakat bu tür bir ağ kıtalara ve okyanuslara

yayılmıştır.”10

Bilgisayar ağlarıyla ilgili bir başka kavram olan Intranet, sadece belirli bir

kuruluş içindeki bilgisayarları, yerel alan ağları ve geniş alan ağlarını birbirine bağlayan,

çoğunlukla TCP/IP tabanlı bir ağdır. Yani, küçük Internet, Internet'in daha özel bir

hali olarak da düşünülebilir. Intranet'ler gateway'ler (ağ geçidi) ile diğer network’lere

(ağlara) bağlanabilir. Intranet’lerin temel oluşturulma amaçları, kuruluş bünyesindeki

enformasyonu ve veri işlem olanaklarını paylaşmaktır. Intranet'ler, şirket(ler) içi tele-

konferans uygulamalarında ve farklı birimlerdeki kişilerin biraraya gelebildiği iş

gruplarının oluşturulmasında da kullanılırlar.11

Intranet'ler üzerinden HTTP, FTP vb. gibi pek çok protokol uygulamaları

çalıştırılabilir. Günümüzde, Intranet'ler içinde, Web erişimi ile kaynakların kullanımı

oldukça yaygındır. Bazı şirketlerdeki Intranet'lerden, Firewall sistemleri üzerinden

(bazı güvenlik önlemleri ile), Internet çıkışı da yapılmaktadır. Bu sayede, her iki yönde

de ileti trafiği kontrol edilebilmekte ve güvenlik sağlanmaktadır.12

7 Bülent Sankur, İngilizce-Türkçe Ansiklopedik Bilişim Sözlüğü, 2. bs., İstanbul, Pusula Yayıncılık ve İletişim Ltd., 2004, s. 444. 8 A.e., s. 898. 9 Yurdakul Ceyhun, M. Ufuk Çağlayan, Bilgi Teknolojileri Türkiye İçin Nasıl Bir Gelecek Hazırlamakta, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997, s. 18. 10 Derfler, Jr., a.g.e., s. 7. 11 “Internet Nedir,” (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir, 8 Haziran 2005. 12 A.e.

53

Intranet ile Internet’i ayıran en önemli özellik Internet’in karmaşık ve düzensiz bir

yapısının olması, Intranet’in ise kurumsal amaçları gerçekleştirmek amacıyla organize

edilmiş bir yapıya sahip olmasıdır. Intranet, Internet’e göre daha hızlıdır ve

Intranet’te güvenlik daha önemlidir (kurumlara ait hayati önem taşıyan enformasyonu

içermesi bakımından).13

Internet’in özel bir firma veya şirkete göre özelleştirilmiş hali olarak da ifade

edilebilen Intranet, hizmet verdiği kişilerin, çalıştıkları şirket veya firmaya ait

enformasyona, yine Web tarayıcısı (Web browser) aracılığı ile bulundukları ortamdan

bağımsız olarak ulaşmalarını sağlayan bir sistemdir.14

Internet ve Intranet’le ilişkili bir başka sistem olan Extranet için, ‘iş

enformasyonunun ve diğer işlemlerin bir kısmının ortaklar, alıcılar, diğer firmalar

tarafından Internet protokolleri ve genel haberleşme sistemleri kullanılarak güvenli bir

şekilde paylaşılmasını sağlayan ağ’ tanımlaması yapılabilir. Extranet, farklı firma

Intranet’lerinin birleşim noktası olarak da görülebilir.15

2.1.2. Protokoller ve TCP/IP

İletişim aracı olarak kullanılan ağlar üzerindeki enformasyon iletiminin nasıl

sağlanacağını ağ iletişim kuralları (protokoller) belirler. Böyle dev bir ağın düzenli

işlemesini sağlamak için standartlar ve kurallar olması gerekir.16 İletişim kuralları,

yaygın olarak kullanılan adıyla protokoller, Internet’in gelişim sürecinde ortaya

çıkmıştır. Bugün de kullanılan bu iletişim kuralları TCP ve IP’dir. TCP/IP, İletim

Kontrol Protokolü/Internet Protokolü’nün kısaltılmış halidir. TCP/IP, ağlar üzerinde

verilerin bir bilgisayardan diğerine geçişini idare eden kurallar veya protokoller

kümesidir. Internet varlığını TCP/IP’ye boçludur.17 1982’de standart olarak kabul

13 M. Nusret Sarısakal, “Internet Uygulamaları ve Internet Üzerinde Veritabanı Yönetimi,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2000, s. 103. 14 A.e., s. 101. 15 A.e., s. 103. 16 A.e., s. 4. 17 Kerem Okudan, Ahmet Salt, “Nedir Internet?”, (Çevrimiçi) http://www.ytukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=sistem, 24 Mart 2005.

54

edilen ve birlikte TCP/IP olarak adlandırılan bu iletişim kurallarından ilki olan TCP,

adından da anlaşılacağı gibi enformasyon aktarımını denetler.18

Çalışmanın bu aşamasında, paket veya paket anahtarlamalı ağ kavramlarının

tanımlanması gerekmektedir. Enformasyon, Internet üzerinde parçalara ayrılarak

iletilir. Bu parçalara paket ya da çerçeve denir. Enformasyonun bu şekilde iletildiği

ağlara paket anahtarlamalı ağlar denir. TCP/IP enformasyonu ağ tarafından kolayca

işlenebileceği küçük veri paketlerine parçalar, enformasyonun gideceği hedefi ağa

bildirir, enformasyonun yerine ulaşmasını kontrol eder ve enformasyonu, teslim edildiği

noktada ilk haline getirir (paketleri birleştirir).19 Bu tür ağların üstünlüğü, enformasyonu

oluşturan paketlerden birinde bir hata olduğunda, yalnızca o paketin tekrar

gönderilmesinin yeterli olmasıdır. Paketlerde, ‘enformasyonun gönderildiği ve gideceği

yerlerin adresleri’, ‘enformasyonun kendisi’, ‘ağdaki bileşenlerin bu veriyi nasıl

geçireceklerine ilişkin enformasyon’ ve ‘hata denetimi sağlayan enformasyon’ bulunur.

Yani, enformasyon paketlere ayrılarak ağda düğümden düğüme iletilir, yönlendiriciler

tarafından doğru adrese yönlendirilir ve gideceği yere ulaşır. Ulaştığı yerde ise, paketteki

enformasyona göre birleştirilerek enformasyon yeniden oluşturulur.20 TCP/IP protokolü

yardımıyla yollanan bu paketlerin başına gideceği yer, en sonuna ise gönderenin adresi

yazılır, böylece paket Internet üzerinde kaybolmadan hedef konuma ulaşır.21

Böyle bir oluşumda, doğru iletişimi sağlayabilmek için ikinci önemli nokta,

enformasyonun nereye iletileceği, yani adresinin nasıl belirleneceğidir. TCP/IP iletişim

kuralını kullanan her bilgisayarın bir adresi vardır. Internet’e bağlı her bilgisayarın da

bir adresi vardır. Bu adreslere, IP numarası ya da IP adresi denir. Bu numara, 0 ile 255

arasındaki sayılardan oluşan 4 basamakta (örneğin 195.168.011.111) gösterilir.22 “Bu

şekilde her bilgisayarın kendine ait özel bir adresi yaratılmış olur.”23

18 Sarısakal, a.g.e., s. 4. 19 Okudan, Salt, a.g.e. 20 Sarısakal, a.g.e., s. 6-7. 21 Okudan, Salt, a.g.e. 22 Sarısakal, a.g.e., s. 4. 23 Okudan, Salt, a.g.e.

55

Internet’te iletişimin düzenli ve doğru bir şekilde gerçekleşmesini sağlayan

TCP/IP’yi oluşturan diğer iletişim kurallarından FTP (File Transfer Protocol – Dosya

Transfer Protokolü) dosya aktarımını; SMTP (Simple Mail Transfer Protocol – Basit

Posta Aktarım Protokolü) e-Posta almayı ve göndermeyi; SNMP (Simple Network

Management Protocol – Basit Ağ Yönetimi Protokolü) ağ yönetimini; TELNET ise iki

sistemin birbirine bağlanarak yönetimini sağlayan iletişim kurallarıdır.24

Internet üzerindeki iletişimin protokoller, yani iletişim kuralları aracılığıyla

yapıldığı ve Internet üzerindeki tüm iletişimin TCP/IP ile sağlandığı belirtilmişti.

Web’deki en önemli iki iletişim kuralından biri bu diğeri de HTTP’dir.25 HTTP, World

Wide Web başlığı altında ele alınacaktır. Internet üzerinde kullanılan diğer protokoller

Tablo 2’deki gibidir:

24 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 5. 25 A.e., s. 133.

56

Protokol Adı Tanımı

HTTP HyperText Transfer Protocol Köprü Metni Aktarım Protokolü

World Wide Web’de bir sunucuda bulunan ve metin, resim, ses ya da diğer sayısal enformasyonu içeren Web sayfalarına ulaşılmasını sağlar.

FTP File Transfer Protocol Dosya Aktarım Protokolü

Internet’teki bilgisayarlar arasında dosya aktarımını sağlar.

FILE File Protocol Dosya Protokolü

Bir yerel alan ağındaki ya da sabit diskteki dosyanın açılabilmesini sağlar.

NEWS News Protocol Haber Protokolü

Haber okuyucu bir programı başlatır ve belirli bir Usenet haber grubunu açar.

NNTP Network News Transfer Protocol Ağ Haber Aktarım Protokolü

News protokolüyle aynı işlevi sağlar.

TELNET Telnet Protocol Telnet Protokolü

Uzak bir bilgisayarda çalışılabilmesini ve komut verilebilmesini sağlayan komut satırı arayüzünü çalıştırır.

HTTPS http protokolünün gizli biçimi

Secure Sockets Layer – SSL (Güvenli Yuva Katmanı) şifrelemesi kullanan bir HTTP bağlantısı kurar.

MAILTO MailTo Protokolü

Belirli bir Internet e-Posta adresine ileti gönderilebilmesi için e-Posta programı başlatır.

Tablo 2. Internet Üzerinde Kullanılan Protokoller26

26 A.e., s. 138.

57

2.1.3. Domain Name System (DNS)

Internet üzerinde paketlere ayrılarak iletilen enformasyonun iletiminin ve ağ

iletişiminin sağlıklı olması için, ağ üzerindeki paketlerin kimliklerinin çok açık bir

şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle Internet üzerindeki her makinenin,

kullanıcının ve nesnelerin adreslenmesi sağlanmıştır.27 Adresleme problemlerini en aza

indirmek için, merkezi olarak bilgisayar adlarının kontrolü ve kaydı yerine, daha uygun

bir sistem olan hiyerarşik ve yetkinin dağıtıldığı merkezci olmayan bir adresleme sistemi

getirilmiştir. Bu sistem içinde adresleme en genelden özele doğru yapılmakta ve her

adresin seviyesine göre kontrol yetkisi dağıtılmaktadır. Bu adresleme yapısına DNS

(Domain Name System – Alan Adı Sistemi) adı verilmektedir. Alan (domain) adı

birbirinden bir nokta (.) ile ayrılan, hiyerarşik yapıdaki alt adlar (subnames) dizisidir.28

Bu yapı, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nin alan adı olan

http://www.kutuphane.istanbul.edu.tr ile örneklenebilir: Dört seviyeden oluşan bu dizide

nokta (.) ile ayrılan her bir seviyeye domain adı verilmektedir.

Örnekteki en alt seviye olan kutuphane, Merkez Kütüphane’yi göstermektedir;

Üçüncü seviye olan istanbul, İstanbul Üniversitesi’nin domain adını;

İkinci seviye olan edu (Education) bu alanın bir eğitim kurumuna ait olduğunu;

En üstteki seviye olan tr ise, ISO (International Standards Organization) tarafından

belirlenen Türkiye’nin ülke kodu olmakla birlikte alanın aynı zamanda hangi coğrafi

alanda yer aldığını da göstermektedir.

DNS, Internet üzerinde çalışan sunucu bilgisayarlara kullanıcıların daha kolay

ulaşmasını sağlamak amacı ile IP numarası ile adlar arasında dönüşümleri sağlayan bir

sistemdir.29 DNSe (Domain Name Server – Alan Adı Sunucusu) Internet üzerindeki

host’ların (ana bilgisayarların) adlarını ve bunlara karşılık gelen IP adreslerini

veritabanı halinde tutmayı sağlar ve ad kullanarak servis almak isteyen protokollere veya

uygulamalara ilgili host’un IP adresini temin etmek için kullanılır.30

27 Mustafa Akgül, Internet Sunucu Araçları ve Yönetimi, Ankara, Bilkent Üniversitesi, 1999, s. 15. 28 Sarısakal, a.g.e., s. 86. 29 Okudan, Salt, a.g.e. 30 Sarısakal, a.g.e., s. 111.

58

Numerik adreslerin kullanıcılar tarafından ezberlenmesi zor olduğundan, onun

yerine aranan enformasyon veya kuruluşun sunucu bilgisayarının adını bilmek daha

kolay ve alışılmış bir yöntemdir. DNS (Alan Adı Sistemi) sayesinde, Internet’e her yeni

giren sunucu tüm diğer DNSe’ler (Alan Adı Sunucuları) tarafından kaydedilir ve

kullanıcıların sunucu bilgisayarlara hemen ulaşabilmesine imkan tanır. Internet

çalışırken en kısa ve en boş yolu tercih eder, ancak o yol doluysa başka bir yoldan da

gideceği sunucuya ulaşabilir. Bu da her kesişim noktasında bulunan ve adlarla

numaraları çakışık bir liste halinde tutan ad kütüphanesi DNSe sayesinde mümkün olur.

Kullanıcının yazmış olduğu adres karşılığında yönlendirileceği bilgisayar numaraları

listeden bulunur ve yol ona göre düzenlenir.31

Domain Name System (DNS) olarak adlandırılan hiyerarşik adlandırma sistemi

ile, Internet’e bağlı bilgisayarlara ve bilgisayar sistemlerine adlar verilir. DNS, 'host'

olarak adlandırılan Internet’e bağlı tüm birimlerin yerel olarak bir ağaç yapısı içinde

gruplandırılmasını sağlar. Herbir Internet adresine 4 haneli bir numara karşılık gelir ve

a.b.c.d şeklindeki bu numaralara IP (Internet Protocol) numaraları denir. Her Internet

adresinin ilk kısmı bulunduğu domain'in (alanın) network adresini, son kısmı ise

makinenin (host) numarasını verecek şekilde ikiye bölünür. Bu IP adreslerine karşılık

gelen bir makine adı da bulunur. Bu sayede makinelerin adları daha kolay akılda kalır.

Domain adı birbirinden bir nokta (.) ile ayrılan, sıradüzensel seviyedeki alt isimler

(subnames) dizisidir.32

1984’te, bir ağı oluşturan kuruluşun türünü belirtmek için 6 etki alanı saptandı

(eğitim kuruluşları için edu, resmi kurumlar için gov, askeri kurumlar için mil, ticari

kuruluşlar için com, ticari amacı olmayan kuruluşlar için org veya ağlar için net).

Böylece, adresler için numaralar yerine sözcükler kullanılmaya başladı. Dünya üzerinde,

bu adresleri tanıyan ve dönüşümü gerçekleştiren binlerce DNSe vardır.33

Internet’e bağlı kuruluşlar değişik gruplarda olabilir ve bir kuruluşun domain

adresi, o kuruluşun dahil olduğu gruba ait kısaltmayı bazı istisnalar dışında mutlaka

31 Okudan, Salt, a.g.e. 32 “Internet -I,” (Çevrimiçi) http://www.cc.boun.edu.tr/training/doc/internet_tur.pdf, 25 Şubat 2005. 33 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 4.

59

içerir. Ayrıca, ülkelerin iki harfli tanıtım kodları da (A.B.D. ve Kanada çıkışlı adreslerin

çoğu ve geniş bir kitleye servis sunan bazı birimler dışında) adresin sonuna eklenir.

Internet adresinin hangi Internet servisine (FTP, Gopher, WWW gibi) ait olduğunun

anlaşılması için, genellikle bu durum adresin başında kullanılan bir kısaltmayla (ftp://

gibi) verilir. Özetlenecek olursa, adlar domain ve alt domain hiyerarşik yapısına göre

verilir. Şekil 2 bu durumu (makine.altorganizasyon.organizasyon.domain)

örneklemektedir. 34

Şekil 2. Domain adlarının hiyerarşik gösterimi

Internet sayfalarına ulaşım için yazılan adreslerin DNSe listelerinde daha kolay

dizinlenebilmesi ve kullanıcıların sayfa yapısı, içeriği ve kaynağı hakkında fikir sahibi

olabilmeleri için adreslerin sınıflandırılması yoluna gidilmiştir.35

34 Sarısakal, a.g.e., s. 87. 35 Okudan, Salt, a.g.e.

tr

com gov edu org mil

tubitak mta itu istanbul ege

60

Domain adlarındaki kısaltmalar ise Tablo 3’teki gibidir : 36

Domain Açılımı Kullanım Alanı

gov Government Hükümet kuruluşları

edu Education Eğitim kurumları (üniversiteler gibi)

org Organization Ticari olmayan, kar amacı gütmeyen

kuruluşlar

com Commercial Ticari kuruluşlar

mil Military Askeri kuruluşlar

net Network Servis Sunucuları (Internet Servis

Sağlayıcıları gibi)

ac Academic Akademik kuruluşlar (bazı ülkelerde edu

yerine kullanılmaktadır)

int International Uluslararası organizasyonlar, kuruluşlar

Tablo 3. Domain adlarındaki kısaltmalar, açılımları ve kullanım alanları

36 “Internet nedir,” ... ; Sarısakal, a.g.e., s. 88.

61

Tablo 3’te gösterilen domain adları ile kullanılan ve ISO tarafından belirlenen standart

ülke kodları ise Tablo 4’te gösterildiği gibidir:37

Ülke Kodu Ülke Adı Ülke Kodu Ülke Adı

.tr Türkiye .id Endonezya

.jp Japonya .nl Hollanda

.uk İngiltere .de Almanya

.it İtalya .fr Fransa

.ch İsviçre .il İsrail

.ca Kanada .no Norveç

.ru Rusya .se İsveç

.fi Finlandiya .hr Hırvatistan

.br Brezilya .bg Bulgaristan

.gr Yunanistan .yu Yugoslavya

Tablo 4. ISO standart ülke kodları

37 Sarısakal, a.g.e., s. 88.

62

Özellikle .com domain’lerindeki sıkışmadan dolayı, yeni global domain adları

oluşturma çalışmaları 1997 ortalarında tamamlanmıştır. Yeni kullanıma açılan alan

adları Tablo 5’teki gibidir:38

Alan Adı Kullanım Alanı

arts Sanat ve kültür ile ilgili siteler

firm Ticari Firmalar

info Enformasyon servisi sunan siteler

nom Kişisel domainler için kullanılan adresler

rec Eğlence siteleri

stor Alışveriş merkezleri, ticari ürün satılan yerler

web WWW ile ilgili servis sunan siteler

Tablo 5. Kullanıma yeni açılan alan adları

1998’de A.B.D. Ticaret Bakanlığı tarafından kurulmuş ve Internet’in teknik

koordinasyon işleyişini tek bir çatı altında toplamakla görevli, ticari amaç gütmeyen bir

kurum olan ve aynı zamanda alan adı sisteminin sorunsuz bir şekilde çalıştığından emin

olmak için bu sistemin koordinasyonundan ve yönetiminden de sorumlu bulunan

ICANN (Atanmış Adlar ve Numaralar Internet Kurumu) Nisan 2005’te .jobs, .travel

ve .eu alan adı uzantılarını onayladığını açıklamıştır. Yıl sonunda online olması

beklenen .travel alanının sadece seyahat endüstrisine, .jobs alanının iş endüstrisi

sektöründekilere ve .eu alanının ise Avrupa Birliği organizasyonlarına yönelik olduğu

belirtilmiştir.39

38 “Internet Nedir,” ... 39 “ “.jobs”, “.travel”, ve “.eu” alanları onaylandı,” Hürriyetim, (Çevrimiçi) http://www.hurriyetim.com.tr/haber/0,,nvid~562349,00.asp, 15 Nisan 2005.

63

2.2. Internet’in Doğuşu ve Tarihi

İlk olarak 1962 yılında J.C.R. Licklider tarafından hayal edilen,40 Internet’in

kökleri yine kendisinin tartışmaya açtığı ‘Galaktik Ağ’ kavramında bulunabilir.

Licklider, bu kavramla küresel olarak bağlanmış bir sistemde isteyen herkesin herhangi

bir yerden verilere ve programlara erişebilmesini ifade etmişti. Licklider, 1962 Ekim

ayında, DARPA’nın (Defense Advenced Research Project Agency) bilgisayar

araştırma bölümünün başına geçmişti.41 1961 yılında paket değişimi teorisi üzerine bir

yazısı yayımlanan Leonard Kleinrock’ın Lawrance G. Roberts’ı iletişimin elektrik

devreleri yerine paketlerle sağlanması olasılığı konusunda ikna etmesi, bilgisayar

ağlarına giden yolda atılan temel adımdı. Bu adım sonucunda Roberts, 1965 yılında

Thomas Merril ile çalışmış ve Kleinrock’ın teorisi doğrulanmıştı.42 Roberts, 1966 yılı

sonlarında bilgisayar ağı kavramını geliştirmek için DARPA’da çalışmaya başlamış ve

1967 yılında ARPANET projesini (plan for the ARPANET) yayımlamıştı.43

O zamanlar ARPANET olarak adlandırılan,44 “başlangıçta olası düşmanın

nükleer vuruşlarından sonra bile bilgisayarlar arasında güvenli bağlantıyı sürdürme

amacıyla oluşturulan”45 Internet, ilk defa 1969 yılında A.B.D.’nin güneybatı

bölgesindeki dört ana bilgisayarı (Kaliforniya Üniversitesinin Los Angeles ve Santa

Barbara yerleşkeleri, Utah Üniversitesi, ve Stanford Araştırma Enstitüsü) çevrimiçi

(online) olarak birleştirmiştir.46 ARPANET, A.B.D.’deki üniversite ve araştırma

kuruluşlarının değişik tipteki bilgisayarlarını da kapsayarak büyümeye devam etti. 1973

yılında, ağ için bir protokol seti geliştirmek amacıyla Stanford Üniversitesi’nde daha

sonra BBN’in ve University College London’ın da dahil olduğu bir proje başlatıldı.

1978’e kadar TCP protokolünün (Transmission Control Protocol - İletim Kontrol

40 Muammer Tuna, Uğur Özsoy, “Türkiye’de Üniversitelerde Internet Kullanımı,” (Çevrimiçi) http://inet-tr.org.tr/inetconf6/tammetin/tuna-tam.doc, 24 Aralık 2004. 41 “Internet’in Tarihçesi,” (Çevrimiçi) http://www.aydesign.net/internetintarihcesi.htm, 23 Haziran 2005. 42 Barry M. Leiner et. al., “A Brief History of the Internet,” (Çevrimiçi) http://www.isoc.org/internet/history/brief.shtml, 23 Haziran 2005. 43 A.e. 44 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 1. 45 Daniyar Kaldiyarov, Muhambetov Amangeldi, Uluslararası Enformasyon Sistemleri, İzmir, YEPA Ltd. Şti, 2000, s. 52. 46 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 1.

64

Protokolü) dört uyarlaması geliştirildi ve denendi. 1983’te tüm ARPANET kullanıcıları

TCP/IP protokolü olarak bilinen yeni protokole geçiş yaptılar. O yıl TCP/IP,

ARPANET’i de içeren Savunma Bakanlığı Internet’inde kullanılmak üzere

standartlaştırıldı. ARPANET, 1990’da kaldırıldı. Yerini A.B.D., Avrupa, Japonya ve

Pasifik ülkelerinde ticari ve hükümet işletimindeki omurgalar (backbone) aldı.

ARPANET’in kaldırılmasına rağmen, TCP/IP protokolü kullanılmaya devam edildi ve

geliştirildi. 1992 yılında piyasaya sürülen, Internet kaynaklarına erişimde büyük

imkanlar ve kolaylıklar sağlayan WWW de Internet’in gelişiminde büyük rol

oynamıştır.47

Amerikan Devleti tarafından desteklendiği için Internet başlangıçta sadece

eğitim, araştırma ve devlet kullanımı ile sınırlandırılmıştı. Bu amaçlara hizmet etmeyen

ticari kullanım 90’lı yılların başlarına kadar yasaklanmıştı. Geçen zaman içinde ticari

ağların büyümesi sonucu, veri trafiğinin, NSFNet (National Science Foundation Net -

Amerikan Ulusal Bilim Vakfı Ağı) omurgası olmadan da ülke boyunca akması ancak

mümkün olabilmişti. Internet’in ticari amaçlar da dahil tam olarak kullanılması ise

1995 yılının ortasına rastlamaktadır.48 A.B.D.’de başlangıçta yalnızca askeri

enformasyonu transfer etmek amacıyla geliştirilmiş olan Internet, günümüzde hemen

hemen tüm dünyada kullanılan ve ticaret, eğitim, eğlence, spor, bilim, alış-veriş gibi çok

çeşitli konulardaki enformasyonu bünyesinde barındıran büyük bir enformasyon

sistemine dönüşmüştür. Dünyanın birçok yerinde bulunan her çeşit bilgisayarın,

doğrudan ve saydam bir biçimde birbiriyle iletişim kurmalarını ve sunulan hizmetlerden

yararlanmalarını sağlayan küresel bir ağ halini almıştır.49

2.3. Internet’in Türkiye’deki Gelişimi

Türkiye’de genel amaçlı kullanım sağlayan geniş alan bilgisayar ağları ilk olarak

1980’li yılların ortalarında üniversitelerin önderliğinde, European Academic and

Research Network’ün (EARN) ülkemizdeki uzantısı olarak örgütlenen TÜVAKA

47 Sarısakal, a.g.e., s. 75-76. 48 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 1. 49 A.e., s. 2.

65

(Türkiye Üniversiteler ve Araştırma Kurumları Ağı) ile kurulmuş ve geliştirilmiştir.50

Kurulduğu günlerdeki gereksinimler sonucu sadece üniversiteler ve araştırma kurumları

tarafından kullanılan ve finanse edilen ağ, 1990’lı yılların başlarında çeşitli nedenlerle

yetersiz kalmaya başlamıştır. Bu dönemde, ODTÜ (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) ve

TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu) ortak çabaları ile bazı yeni

ağ teknolojilerinin kullanımını öngörmüşlerdir.51

Türkiye’de Internet çalışmaları ise, 1991 yılında ODTÜ ve TÜBİTAK

tarafından oluşturulan TR-NET (Turkish Internet – Türkiye’nin Internet’i) adı

altındaki proje grubu ile başlatılmıştır.52 Internet bağlantısı, ODTÜ ve TÜBİTAK ortak

projesi sonucunda 64 kpbs hızda 1993 yılında sağlanmıştır. Kısa bir süre içinde

bağlantının yavaş olması nedeniyle tıkanan Türkiye Internet bağlantısı ile ilgili

sorunları aşmak için Boğaziçi Üniversitesi, Bilkent Üniversitesi, İTÜ, Koç Üniversitesi

gibi bazı kurumlar var olan parasal desteklerini kullanarak boyutları ile orantılı hızlarda

kendi Internet bağlantılarını sağlayarak bu sorunun üstesinden gelmeye çalıştılar.53 TR-

NET grubunun oluşturulma amacı, Türkiye’de gecikmiş olan Internet bağlantısını bir

an önce sağlamak ve ardından ülke içinde yaymaktı. TR-NET, TÜVAKA’dan farklı

olarak tüm sektörleri (devlet kuruluşları, ticari kurumlar, kişiler vb.) Internet dünyasına

kazandırmayı amaçlıyordu. TR-NET, ilk aşamada hızla büyük üniversitelerin Internet

bağlantılarının gerçekleştirilmesinden sonra istekli tüm diğer kurumların da

bağlantılarını sağlamaya başladı.54 1995 yılına gelindiğinde ise Internet’in tüm dünya

da olduğu gibi Türkiye’de de çok popüler olması ile TR-NET üzerinden sunulan

Internet hizmetleri yetersiz kalmaya başladı. Bunun yanısıra Türkiye’deki haberleşme

hizmetlerinde Türk Telekom’un tekel olmasından dolayı bu servisin sunulmasında bazı

yasal sorunlar da ortaya çıkmıştır. Bu ve benzeri sebepler sonucunda Türk Telekom

1995 yılı Temmuz aylarında Türkiye’de TURNET (Türkiye Ulusal Internet Altyapı

50 Sarısakal, a.g.e., s. 79. 51 A.e., s. 79. 52 A.e., s. 76. 53 Ceyhun, Çağlayan, a.g.e., s. 34. 54 Sarısakal, a.g.e., s. 80.

66

Ağı) adı verilen Ulusal Internet Omurgası kurulmasına yönelik bir ihale açmıştır. Eylül

1996 tarihinde TURNET servisleri hizmete girmiştir.55

Internet sorunlarını çözmek isteyen TÜBİTAK ise ULAKNET/ULAKBİM

adıyla ayrı bir ağ ve dokümantasyon merkezi kurmak için 1996 yazı başında çalışmalar

başlatmıştır.56 ULAKBİM tarafından, Ocak 1997’de hizmete açılan Ulusal Akademik

Ağ (ULAKNET), üniversiteler, araştırma merkezleri ve üniversitelerle ortak faaliyet

gösteren diğer araştırma kurumları (içerik sağlayıcı kamu kurumları) arasında bir

bilgisayar ağı kurmuş ve bu ağı küresel bilgisayar ağlarına (Internet) bağlamış olup,

işletimini kesintisiz bir şekilde sürdürmektedir.57

2.4. Internet’in Kullanım Alanları

Internet'in 1990'ların başlarından itibaren yaygınlaşmasının en temel

nedenlerinden birisi ve belki de en önemlisi WWW’in ortaya çıkışı ve gelişimidir. ‘Para

kazandırabilecek potansiyele sahip’ bir imkan olarak da nitelendirilebilecek bu iletişim

ağına bağlı bilgisayarlar yolu ile alışverişler yapılabilmekte, borsa/bankacılık işlemleri

yerine getirilebilmektedir. Bu haliyle Internet'in ‘ağ teknolojisi’ kimliğinin yanında bir

de ‘medya’ özelliğinden söz edilebilir. Internet artık ciddi rakamların (özelikle

reklamcılık alanında) söz konusu olduğu ve şirketlerin ürünlerini pazarladığı bir ortam

haline gelmeye başlamıştır.58

Internet’in kullanım alanları Internet servisleri ile gerçekleştirilen etkinlikler

olarak da tanımlanabilir. Çünkü, Internet’in kullanıldığı alanların çeşitliliği, kullanım

amacına yönelik Internet servislerinin varlığına, çalışmasına ve tabii ki

geliştirilmesine/güncelleştirilmesine bağlıdır. Örneğin, eğer e-mail servisi olmasaydı

Internet üzerinde yazışmalar yapılamazdı. Ayrıca e-mail servisinin geliştirilmesi ve

güvenlik çalışmalarının varlığı sadece kişisel değil, iş, ticaret vb. yazışmaların da

Internet üzerinden yapılabilmesini teşvik edici olmakta, Internet’in kullanım

55 A.e., s. 80. 56 Ceyhun, Çağlayan, a.g.e., s. 34. 57 “UlakNet Altyapısı,” (Çevrimiçi) http://www.ulakbim.gov.tr/ulaknet/proje/, 8 Temmuz 2005. 58 “Internet Nedir,” ...

67

alanlarının yanında kullanıcı kesiminin de çeşitliliğini sağlamaktadır. Internet

günümüzde neredeyse her alanda kullanılmaktadır.

Bir enformasyon kullanıcısı Internet’i kullanarak şunları kolayca yapabilir:59

Bilimsel ve akademik iletişimde bulunabilir (meslektaşlarla haberleşme, makale

değişimi, kitap, yazılım duyurusu, konferans duyurusu, konferans başvurusu,

özet, makale sunmak ve konferans örgütlemek, bilim ve meslek adamlarının ve

kuruluşların adreslerini bulmak vb.);

Eğitim ve öğretim uygulamaları için kullanabilir (çevrimiçi eğitim veren

üniversitelerde ders almak, teknik raporlara, ders notlarına erişmek, kütüphane

kataloglarını taramak vb.);

Internet toplumundaki diğer insanlarla iletişim kurabilir (belirli konularda

uzmanlaşmış, elektronik tartışma ve haberleşme gruplarına katılıp, gelişmeleri

izlemek, soru sormak ve yardım almak, e-mail göndermek vb.);

WWW yayıncılığı yapabilir (Web sitesi hazırlamak, diğer Web sitelerini ziyaret

etmek vb.);

Dosya transferi yapabilir (bilgisayar yazılımları indirmek, kendi dosyalarını

paylaşıma açmak vb.);

Ekonomi odaklı etkinlikler yapabilir (e-Ticaret, e-Bankacılık, yeni iş kolları vb.);

Ticari ürünler ısmarlayabilir (kitap, makale, yazılım, donanım, giysi, yiyecek

vd.);

Eğlence imkanlarından yararlanabilir (çevrimiçi oyunlar, chat vb.);

Seyahat işlemlerini yapabilir (tatil rezervasyonları, ulaşım ile ilgili enformasyon

sahibi olma, vb.);

Medya hizmetlerinden yararlanabilir (konser, film gibi ‘Multi-cast’ yayınları

izlemek, piyasaya yeni sürülen bir parçayı dinlemek, lisanslı müzik parçaları

indirmek, Internet gazetelerini okumak, hava durumunu öğrenmek vb.);

59 Mustafa Akgül, Internet: Bilgiye Erişimin Yeni Araç ve Olanakları, Ankara, Bilkent Üniversitesi, 1995, s. 1-2.

68

Çevrimiçi veritabanlarına erişebilir (American Mathematical Society gibi

meslek kuruluşlarına ya da Birleşmiş Milletler gibi örgütlere veya ticari

kurumlara ait veritabanları).

Aşağıda Internet’in kullanım alanları içinden en popüler olan birkaçı kısaca ele

alınmıştır:

Bilimsel Araştırma ve İletişim:

Internet’i ayakta tutan sunucuların varlıkları temelde ekonomik girdilere

dayanıyor olsa da bunun dışında asıl olarak akademik çalışmalara ve projelere dayanan

bilgisayar sistemleri de mevcuttur.60

Yapılan bilimsel çalışmaların veya araştırmaların diğer bilimciler ile

paylaşılması ve fikir alışverişinde bulunulabilmesi için ya da insanlığı haberdar etmek

için Internet sunucuları kurulmaktadır. Internet’in temeline oldukça büyük katkıda

bulunan bu faydalı çalışmalar sayesinde ekonominin yanısıra bilimin de küreselleşmesi

sağlanmıştır.61

Sosyal İletişim:

Internet, akademik kuruluşlar gibi kar amacı olmayan ve çalışmalarını

duyurmak, destekçi toplamak ve haberleşmek için sunucular kuran dernek, klüp ve

organizasyonlar tarafından da kullanılmaktadır.62

World Wide Web Yayıncılığı:

Tek amaçları kendileri ile ilgili enformasyonu sunmak, tanıtım yapmak ya da

hobilerini paylaşmak olan kişilerin, kendi evlerine sunucular kurması veya başka

sunucular üzerine kişisel sayfalarını tasarlaması ile sağladıkları kaynak, Internet’i

60 “Internet Nedir,” ... 61 A.e. 62 A.e.

69

ayakta tutan en önemli kriterlerden biridir.63 World Wide Web, sadece masaüstüne

enformasyon taşımak için değil, masaüstünden dünyaya enformasyon taşımak için de

muhteşem bir erk sahibidir. ‘Internet üzerinde herkes yayıncı olabilir!’ sözünü etkili bir

biçimde gerçekleştirmektedir. Web sıradan vatandaşa kolay ve ekonomik yayın yapma

gücünü veren, üretmek ve dağıtmak için önceden hazırlanmış bir araç sunan, kültürler

arasında bağlantılar kuran, coşkuyla karşılanan bir alandır.64

Ekonomi:

Internet, gerçek zamanlı enformasyonu kolaylaştırıp hızlandırarak, neredeyse

bütün şirketlerde ve sektörlerde, tüm değer zinciri boyunca iyileştirilmeler yapılmasına

imkan sağlar. Dahası, ortak standartlara sahip açık bir platform olduğundan, şirketler

Internet’in sağladığı yararlara çoğu zaman, daha eski kuşak enformasyon

teknolojilerinin gerektirdiğinden çok daha küçük yatırımlarla erişebilirler.65

Internet pek çok durumda, şirketlerin geleneksel etkinliklerini ve rekabet etme

biçimlerini yutmaktan çok, onları tamamlar. A.B.D.’nin en başarılı ilaç zinciri olan

Walgreens, müşterileri geniş şekilde bilgilendiren ve çevrimiçi ilaç siparişlerinde

bulunmalarına imkan veren bir Web sitesini devreye sokmuştur. Bu Web sitesi, şirketin

işlettiği mağazaları yok etmek bir yana, mağazaların değerini daha da artırmıştır

(siparişlerini Web üzerinden yapan müşterilerin tamı tamına %90’ı ilaçların kendilerine

gönderilmemesini, en yakın mağazaya bizzat gidip oradan almayı tercih etmiş). Bunun

nedeni Walgreens’in, bazı siparişlerin Internet’e kaymasına rağmen, sahip olduğu

yaygın mağaza şebekesinin kendisine sağlam bir üstünlük sağladığını görmesiydi.66

Internet, varolan sektörler veya yerleşik şirketler için çoğunlukla yıkıcı değildir.

Bir sektörün en önemli rekabet üstünlüğü kaynaklarını nadiren etkisizleştirir; aslında

çoğu durumda bu kaynakların önemini daha da artırır. Üstelik, bütün şirketlerin Internet

teknolojisini benimsemeye başlamasıyla, Internet bir üstünlük kaynağı olmaktan

63 A.e. 64 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, Ankara, TÜBİTAK-ULAKBİM, 1999, s. 25. 65 Michael E. Porter, “Strateji ve Internet,” Harvard Business Review Dergisinden Seçmeler: Stratejide İlerlemeler, Çeviren: Ahmet Kardam, İstanbul, MESS, 2002, s. 33. 66 A.e., s. 38-39.

70

çıkacaktır. Şirketler temel Internet uygulamaları olmadan ayakta kalamayacak, ama

bunları kullanıyor olmaktan ötürü herhangi bir üstünlük de elde edemeyeceklerdir.

Bunun yerine, benzersiz ürünler, fikri mülkiyeti olan içerik, ayırt edici fiziksel

faaliyetler, daha üstün ürün enformasyonu ve güçlü kişisel hizmet ve ilişkiler gibi

geleneksel güçlerden, daha sağlam rekabet üstünlükleri doğacaktır. Internet teknolojisi,

şirketin faaliyetlerini daha ayırt edici bir sistem içinde birbirine bağlayarak bu

üstünlükleri pekiştirebilir, ama onların yerini alması pek söz konusu olamaz.67

Ticaret:

Elektronik ticaret, ürünlerin veya hizmetin çoğunlukla bir ağ üzerinden

elektronik olarak alımı, satımı, siparişi ve bazen de ulaştırılması olarak tarif edilebilir.

Bir shareware programının download edilip (indirilip), beğenildiğinde ücretinin

ödenmesi bir elektronik ticarettir. Bir malı, mesela bir kitabı, elektronik kitapçıların

raflarında bulmak, bunun hakkında enformasyon almak ve siparişini vermek de bir

elektronik ticarettir.68 Daha detaylı olarak elektronik ticaret, elektronik ortamda açık ve

kapalı ağlar üzerinden yapılan, mal (taşınır, taşınmaz) ve hizmet (enformasyon

servisleri, danışmanlık, finans, hukuk, sağlık, eğitim, ulaştırma vb.) ticareti, sayısal

biçime çevrilmiş yazılı metin, ses, video görüntülerinin işlenmesi ve iletilmesi, ürün

tasarımı, üretim, doğrudan tüketiciye pazarlama, üretim izleme, sevkiyat izleme, tanıtım,

reklam ve bilgilendirme, sipariş verme, sözleşme yapma, banka işlemleri ve fon

transferi, ortak tasarım geliştirme ve mühendislik, kamu alımları, elektronik para (sanal

para) çıkarma, elektronik hisse alışverişi ve borsa, açık artırma, sayısal imza, e-Noterlik,

güvenilir üçüncü taraf işlemleri, vergilendirme ve vergi toplama, fikri mülkiyet

haklarının transferi, kiralanması vb. işlemler olarak belirtilebilir.69 Yeni

iletişim/haberleşme araçlarının ve Internet’in sunduğu olanaklarla yeni elektronik

ortamların ortaya çıkışıyla birlikte de ekonomi farklı bir boyut kazanmış, ayrıca

Internet ve Web’le birlikte yeni iş olanakları ve işkolları doğmuştur. Hızlı enformasyon

67 A.e., s. 44. 68 Sarısakal, a.g.e., s. 94. 69 A.e., s. 96.

71

akışı ve haberleşme, çok sayıda insana ulaşılabilmesi, düşük maliyet, yeni pazarlama ve

reklam olanakları, Internet üzerinden ticaretin hızla yaygınlaşmasına yol açmıştır. Öyle

ki, bugün OECD ve Avrupa Topluluğu, Internet üzerinden yapılan ticaretin

yaygınlaşması, sağlıklı bir biçimde sürdürülebilmesi ve yeni duruma uygun yasaların

çıkarılması ya da var olan yasaların düzenlenmesi için ortak eylem planları

yapmaktadır.70

Son yıllarda büyük bir gelişim gösteren ve şirketler için Internet sayfalarının

yalnızca birer reklam aracı olması anlamını aşmasına sebep olan e-Ticaret, özellikle

seyahat sektöründe yaygın kullanıma sahiptir. Bunun yanında, Internet’in getirdiği

teknolojik olanaklar bilgisayar başından alışveriş yapılabilmesine imkan sağlamış olsa

dahi tüketicilerin gizlilik, ödeme güvenliği ve satıcıların güvenilirliği gibi kaygıları, bu

alandaki gelişimin hızını oldukça yavaşlatmaktadır.71

İş Yaşamı:

Her türlü iş bağlantısının elektronik ortamda yürütüldüğü bu tür iş yaşamında,

ağırlıklı olarak Internet, Intranet, e-Posta ve Web teknolojilerinden yararlanılmaktadır.

İş ortamının gerektirdiği yazışmalar (ortaklar, çalışanlar ve müşterilerle vb) ve

haberleşmeler; yeni müşteriler bulma, var olan müşterilerle ilişkiler; ürün, hizmet ve

satışla ilgili enformasyon; pazarlama ve reklam gibi faaliyetler elektronik ortamda

gerçekleştirilmektedir.72

Reklamcılık:

Nasıl televizyon kitlelere ulaşırken vermiş olduğu hizmetin karşılığında çok

küçük bir bedel talep ediyorsa, Internet de bu büyük enformasyon okyanusunda

yüzmenin karşılığı olarak kullanıcıdan çok küçük bir bedel talep etmektedir. Internet’in

ana girdisi tıpkı görsel medyada olduğu gibi reklam geliridir. Ziyaret edilen hemen

hemen tüm siteler bir şeyin reklamını içermektedir. Yazılım dünyasına grafik ortamının

70 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 253. 71 Güngör, Evren, a.g.e., s. 15. 72 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 253.

72

da girmesi ile firmalar logolarını, sloganlarını ölümsüzleştirmiş ve kullanıcılara

ezberletmiş durumdadırlar. Kullanıcı gerekli dikkati göstermese bile, grafik ortam

insanların hoşuna giden şekillerle bilinçaltına inmekte ve ürünlerin ya da firmaların

tanıtımları kullanıcıyı etkilemektedir.73 Elektronik ticaret firmaları astronomik rakamlar

ödeyerek kullanıcıların e-Posta adreslerini liste halinde satın almakta ve o adreslere

kendi reklamlarına yer veren e-mailler göndermektedirler. Bu da firmaların elektronik

broşür gönderme yöntemidir.74

Eğitim:

Internet’in eğitim alanında yapmakta olduğu değişiklikler, toplumsal yapıyı

derinden etkilediğinden, bu konu, üzerinde sosyolojik olarak önemle durulması gereken

konulardan birisi olma özelliğini taşımaktadır. Konu çok yönlüdür ve ekonomiden

eğitim planlamalarına ve öğrenci-öğretmen alışkanlıklarına kadar bir dizi yeniliğe dikkat

çekmek gerekmektedir. Şimdilik Internet kullanımı öğrenci-öğretmen ve okul

üçgeninde zaman ve mekan boyutunu değiştirmeyen bir özelliğe sahiptir. Çoğu

durumda, öğrencilerin ve öğretmenlerin derslerini hazırlamada bir yardımcı kaynak

işlevi üstlenmektedir. Fakat gelecek yakın zaman için, devrimsel değişiklikler

yapacağını gösterir bazı özellikleri (örneğin, uzaktan eğitim gibi) şimdiden farkedilmeye

başlanmıştır.75

e-Devlet:

İletişim, haberleşme, ticaret, iş, eğitim ve eğlenme biçimlerini değiştiren

Internet, artık devlet kurumlarının da işleyişini ve hizmet anlayışını değiştirmektedir.

Bu gelişmenin ortaya çıkardığı kavramlardan biri olan e-Devlet, genel olarak, ‘devlet-

yurttaş ilişkilerinin gerektirdiği işlemlerin, elektronik ortamda yapılır hale gelmesi’

olarak tanımlanabilir. Yani, özel ya da kamu kurum ve kuruluşlarıyla ilgili her türlü

73 “Internet Nedir,” ... 74 A.e. 75 Cemal Yalçın, “Sosyolojik Bir Bakış Açısıyla Internet,” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.XXVII, No: 1, Mayıs 2003, s. 84.

73

işlemin elektronik ortama taşınması ve yurttaşların bu elektronik ortama tek bir kapıdan

(portal) girişlerinin sağlanmasıdır. Bunun somutlaşması olarak günümüzde e-Devlet ana

kapıları kurulmakta ve geliştirilmektedir. Dünyadaki e-Devlet uygulamalarında iki farklı

yöntem ortaya çıkmıştır. Birincisi, e-Devlet oluşumu içindeki her Web sitesinin

diğerlerinden bağımsız ve ayrı olarak kurulması, ikincisi ise her türlü işlemin tek bir ana

geçitten sağlanmasıdır.76

Buraya kadar anlatılan kullanım alanları, aynı zamanda Internet’in olumlu

yönlerini de sergilemektedir. Ancak, kullanım alanlarının çeşitliliği bazı sosyal sorunları

ve güvenlik problemlerini de beraberinde getirmiştir: Çocuklar tarafından erişilmemesi

gereken veya hacker’lar tarafından çökertilen Web siteleri, güvenlik şifreleri çözülen

kurumsal ağlar, lisansı olmayan yazılım, müzik ve diğer medya ürünlerinin yasal

olmayan yollarla yüklenmesi, vd. en çok karşılaşılan sorunlardan birkaçıdır. Bu sorunlar

çalışmanın ana konusundan uzak olduğundan ayrıntılı olarak ele alınmamışlardır.

2.5. Internet Servisleri

Internet üzerinden sağlanan servislerden üçünü, Elektronik Postayı (e-Posta),

Dosya Transfer Protokolünü (File Transfer Protocol) ve Uzaktan Bağlanmayı (Remote

Login veya Telnet) temel servisler bölümünde sınıflamak en azından tarihsel olarak

yanlış bir yaklaşım olmayacaktır. e-Posta insanların birbirleriyle iletişimine, etkileşimine

ve yardımlaşmasına yeni bir model getirmiştir. Dosya Transfer Protokolü günümüzde de

çok sık olarak kullanılmakta ve esas gücünü Uzaktan Bağlanma uygulamasından

almaktadır. Söz konusu iki uygulama, bilgisayar ağları aracılığıyla uzaktan araştırmanın

ilk temelini oluşturmuştur.77

2.5.1. e-Posta

Bilgisayar ağlarının oluşturulma nedenlerinden biri, kişilerin, bir yerden diğerine

(hızlı ve güvenli bir şekilde) elektronik ortamda mektup gönderme ve haberleşme

76 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 254-255. 77 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 2.

74

isteğidir. e-Posta (Electronic Mail, e-Mail), bu amaçla kullanılan servislere verilen

genel addır. Internet ve diğer ağlar üzerinde kullanılan pek çok e-Posta sistemi vardır.

SMTP (Simple Mail Transfer Protocol, TCP/IP protokolü), IBM PROFS

(Professional Office System), SNADS (Systems Network Architecture Distribution

Services), VaxMail bunlardan bazılarıdır. Son zamanlarda, farklı sistemler arasında e-

Posta gönderilmesini sağlamak için X.400 isminde bir mesajlaşma protokolü de bazı

merkezlerde (özellikle Avrupa ve Kanada) kullanılmaktadır.78

e-Posta çoğunlukla Internet uygulamaları içinde en çarpıcısı olarak

bilinmektedir. Internet’in bilimsel araştırmalar amacıyla kullanıldığı ilk zamanlarında

dahi akademik çevrelerin birbirleri ile haberleşmelerinde büyük kolaylıklar sunması

açısından oldukça önemli görülen bu uygulama, günümüzde, teknolojiyle az çok

ilgilenen tüm çevrelerde yaygın şekilde kullanılmaktadır. Öyle ki birçok e-Postanın

yalnızca yazı (text) içerikli olduğu düşünüldüğünde, işletmecilerin toplam uluslararası

veri trafiği içinde ortalama % 8 (Örneğin, Avustralya telekomünikasyon işletmecisi

Telstra) gibi yüksek miktarda yer işgal etmesi bunun başta gelen göstergesidir. Bununla

birlikte kullanıcıların ülke içinde tanıdıkları ile daha fazla iletişim kurdukları

düşünülecek olursa bu oranın yerel trafik içinde çok daha fazla olduğu öngörülebilir ve

e-Postanın günümüz teknolojisinde ne kadar yaygın kullanıldığı daha iyi anlaşılabilir.79

Internet’in e-Posta servisi ile sağladığı en önemli faydalardan biri şüphesiz ki

iletişim masraflarını azaltmasıdır. e-Posta uygulamasının Internet üzerindeki iletişimin

bel kemiği olduğu söylenebilir. Milyarlarca liralık iletişim masrafı ve zaman kaybı e-

Posta uygulaması ile azaltılabilmektedir.80

e-Posta, başlangıçta sadece düz yazı mesajlar göndermek amacıyla

geliştirilmiştir. Ancak, 1995'li yıllardan sonra geliştirilen tekniklerle, e-Posta içinde

kompozit yapıların (resim, ses, video, HTML dokümanları, çalışabilir program vb)

78 “e-Mail (e-posta) Nedir ?”, (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir/eposta.html, 23 Mayıs 2005. 79 Güngör, Evren, a.g.e., s. 14. 80 Özcanlar, a.g.e., s. 50.

75

kullanımı mümkün hale gelmiştir. Buna rağmen henüz tüm e-Posta programları bu tip

formatları desteklememektedir.81

e-Posta yalnızca bir uçtan diğer bir uca iletişim imkanı sağlamasının ötesinde,

günümüzde, e-Posta listeleri aracılığı ile aynı ilgi alanına sahip Internet kullanıcıları

arasında ortak bir platform oluşturulması işlevini de yerine getirebilmektedir.82 e-Posta

temelli listeler arasında gönderi listeleri ve Usenet News sayılabilir.

2.5.1.1. Gönderi Listeleri

Internet ortak ilgi alanları olan insanların ilişki kurmaları için de bütünüyle

etkili bir araçtır. Etkilidir, çünkü Internet ile hem hızlı ve etkin bir aktarım sağlanır,

hem de Internet sürekli güncellenen onbinlerce tartışma listesini ve haber grubunu

içerir. Bu da ortak ilgi alanları olan insan gruplarına, ilgi alanlarındaki haberleri ve

düşünceleri kolayca paylaşmaları ve ayrıca benzer bireyler arasında birebir diyaloglar da

üretebilmeleri fırsatı sunar. Ağlar, yer, kurumsal statü ve hatta sosyal beceriler

gözetmeksizin ortak ilgilerle biraraya gelmiş gerçek toplulukların varolmalarını

kolaylaştırır. Belirli bir konudaki ilgileri paylaşan diğer kişileri bulmak için en kullanışlı

başlama noktası gönderi listelerini (tartışma listeleri) veya konu başlığını içeren haber

gruplarını saptamaktır.83

Ağ kullanıcısı olan bir grup insanla ortak bir ilgiyi paylaşanlar, bu ilgiyi

sürdürmek için bir ağ iletişim kolaylıkları bolluğuna sahiptirler. Birinci ve en önemlisi,

e-Posta tabanlı tartışma listeleri ya da gönderi listeleri vardır. Bunlar, bir mesajın e-Posta

yoluyla, listelerin tüm üyelerine kolaylıkla gönderilmesini sağlarlar. Liste üyelerinden

biri, sırasıyla, elektronik posta kutusuna listeden gelen bütün mesajları alacaktır. Listeler

fikir alışverişi yapmak, haberleri duyurmak, soru sorup yanıtlar vermek, enformasyon

(ve belge) dolaştırmak için kullanılır.84 İkinci iletişim kolaylığı ise Usenet News

ortamıdır.

81 “e-Mail (e-posta) Nedir ?”, ... 82 Güngör, Evren, a.g.e., s. 14. 83 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 6-7. 84 A.e., s. 19.

76

2.5.1.2. Usenet News

“Dünya çapında gönüllü üyeliğe dayalı bir ağ olan ve UUCP (Unix-to-Unix

Copy Protocol) protokolü üzerine temellendirilen USENET, Unix işletim sistemini

kullanan bilgisayarlar arasında e-Posta ve e-Postaya dayalı elektronik tartışma listesi

hizmetleri için kullanılmaktaydı. Öte yandan, IBM bilgisayarları arasında verilen e-

Posta hizmetleri için ise sakla-ilet (store-and-forward) protokolüne göre çalışan

BITNET kullanılmaktaydı.”85

Haberler (News) ya da Netnews olarak bilinen Usenet Haberleri (Usenet News),

‘habergrupları’ başlıklarına gönderilen mesajların (makalelerin) arşivlenmesini ve

dağıtımını sağlayan bir grup tartışma ortamıdır. Habergruplarının kurulması için ana

yaygın kategoriler şunlardır: alt (alternatif), comp (bilgişlem), misc (çeşitli), news

(haberler sisteminin kendisiyle ilgili), rec (eğlendirici), sci (bilim), soc (sosyal), talk

(konuşma). Her bir kategori içinde alt kategorilerin hiyerarşik sıralaması vardır.86

Haberler, akla gelebilecek hemen her konu üzerindeki ilgi gruplarının (haber

grupları/newsgroups olarak bilinir) onbinlercesini içerir. Internet’te geniş çapta

mevcuttur, gönderi listelerinde yaygındır ve grup iletişimi için önemli bir alandır.

Kullanıcının bakış açısına göre, gönderi listeleriyle haber grupları arasındaki en önemli

farklardan biri, birincisinin kullanıcıya gelmesi, ikincisinin de işlemek için kullanıcıyı

beklemesidir. Haberlere bakmak için bir Haberokuyucu (Newsreader) istemci programı

ile bir haberler host’una (ana bilgisayar) erişilmesi gereklidir. Kullanıcı ilgi gruplarıyla

ilgili bir seçim yapmadığı sürece, tüm haber grupları kullanıcıya sunulacaktır

(listelenecektir).87

2.5.2. Telnet

Telnet, Internet ağı üzerindeki bir makineye uzaktan bağlanmak için geliştirilen

bir TCP/IP protokolü ve bu işi yapan programlara verilen genel addır. Uzaktaki 85 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 2. 86 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 90. 87 A.e., s. 19.

77

makineye bağlanabilmek (login) için orada bir kullanıcı adının (username) ve Telnet

erişim programının olması gerekir. Telnet erişim programları, günümüzdeki işletim

sistemlerinin çoğunda işletim sistemi ile birlikte gelmektedir. Eğer kullanıcının bir

Telnet programı yoksa, programı, Shareware Com (http://www.shareware.com) gibi

bir arşiv sitesinden edinebilmektedir.88

Bazı kütüphane ve herkese açık Telnet bazlı Web servisleri, bu sistemlere Telnet ile

bağlanıldığında, kullanıcı adı (numarası) istemeyebilirler ya da kullanıcı adı ve parola

olarak ne yazılması gerektiği kullanıcı bağlandığında otomatik olarak karşısına çıkar.

Telnet, BBS (Bulletin Board Systems) sistemleri Internet üzerinden erişimde

günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır.89

2.5.3. File Transfer Protocol (FTP)

Internet üzerinde dosya transferini ve paylaşımını sağlayan protokoldür. Bir

sunucudan istemciye dosya transferi yapmak için kullanılır. TCP’nin servislerini

kullanır. Böylelikle dosyaların doğru ve güvenli bir şekilde transferi gerçekleşir.90 FTP,

hala kullanılan en eski protokollerden biridir. 1971’de, bir bilgisayardan diğerine dosya

aktarmak ve farklı türlerdeki bilgisayarlar arasındaki iletişim sırasında ortaya çıkan

çevirme sorununu çözebilmek amacıyla tasarlanmıştır. Bugün Web sitelerinden de

dosya aktarımı mümkün olabilmektedir. Ancak, hala çok sayıda FTP sitesi vardır.91

FTP, dosyaları çok sayıda kullanıcıya dağıtmak için tasarlanmıştır. Dosyaların

merkezi bir bilgisayarda (sunucu) saklandığı ve bu bilgisayar ile diğer bilgisayarlar

(istemci) arasında aktarıldığı bir client-server (istemci-sunucu) sistemini kullanır.

Merkezi bilgisayar FTP sunucusu adı verilen bir programı çalıştırır ve diğer

bilgisayarlardaki kullanıcılar FTP client (FTP istemcisi) adı verilen bir başka programı

88 “Gopher Nedir ?”, (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir/servislergop.html, 26 Mayıs 2005. 89 A.e. 90 Sarısakal, a.g.e., s. 107. 91 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 139.

78

çalıştırırlar. Dosya Transfer Protokolü’nü kullanırken, istemci bir dosyanın transfer

edilmesini ister ve daha sonra istemci ile sunucu arasında veri değişimi başlar.92

FTP gibi, Web istemcileri de dosyaları bir Web sunucusundan isterler. Web

istemcileri (Web tarayıcılar), dosyaları HTTP’yi kullanarak Web sunucusundan isterler.

FTP sunucusunun en büyük farkı ise iki taraflı çalışabilme özelliğidir, yani hem dosya

indirilebilir hem de dosya yüklenebilir. Bir Web istemci programına duyulan ihtiyaç

yanında (yani HTTP’den anlayan bir Web tarayıcısı), bir FTP sunucusundan dosya

indirilebilmesi için bir FTP istemci programına gereksinim vardır. FTP iletişimi her

zaman istemci ve sunucu arasında gerçekleşir, iki kullanıcıda da FTP istemci programı

var ise dosya transferi yapılamaz. Bir kişi bir dosyayı sunucuya gönderebilir ve diğeri

ise bu gönderilmiş dosyayı sunucudan alabilir.93

FTP ile anılan kavramlardan biri olan Archie’ye de kısaca değinilecek olursa,

McGill Üniversitesi’nde geliştirilen Archie’nin, kamuya açık FTP’ye izin veren

arşivlerdeki dosya ve dizin adlarını bir veritabanında tutan ve veritabanının

sorgulanmasını sağlayan bir sunucu/istemci sistemi olduğu söylenebilir.94

2.5.4. Gopher

Minnesota Üniversitesi’nde geliştirilen ve adını sincap benzeri bir canlıdan alan

bu program, Gopher arşivindeki dokümanlara bakmak, onları almak, çeşitli taramalar

yapmak, FTP arşivlerine bağlanıp dosya almak gibi yetenekleri olan,95 genellikle text

(metin) tabanlı enformasyona menüler yardımıyla kolayca ulaşılmasını sağlayan,96 menü

temelli bir servistir. Bu çeşit bir menü yapısı dizin-alt dizin ilişkisine benzer. Ana

menüdeki her bir madde seçildiğinde onun altında ya başka menü(ler) vardır ya da

görüntülenebilir bir doküman. Bu şekilde, istenilen enformasyona menüler takip edilerek

ulaşılır.97 Bir ‘Gopher’dan başka ‘Gopher’lara bağlanmak mümkün olduğu gibi,

92 Sarısakal, a.g.e., s. 107. 93 A.e., s. 107. 94 Akgül, Internet Sunucu Araçları ve Yönetimi, s. 156. 95 Akgül, Internet: Bilgiye Erişimin Yeni Araç ve Olanakları, s. 31. 96 “Gopher Nedir ?”, ... 97 A.e.

79

WAIS, Archie, Veronica, Phonebook gibi uygulamalara erişmek de mümkündür.

Gopher, ses, görüntü gibi multimedya ortamlarının, postscript ve rich text gibi

formatlarda incelenmesine olanak vermektedir.98

Gopher, 1993-95 yılları arasında çok popülerdi. Enformasyon sınıflandırma ve

sorgulama sistemi olarak Internet dünyasında adeta bir devrim yaratmıştı. Web'in

ortaya çıkışı, Gopher'ın da sonu oldu. Bu sistemlerin kullanımı her geçen gün azalmakla

birlikte, hala çok fazla sayıda enformasyon gopher sitelerinde tutulmaktadır.99

Gopher menüleri yardımıyla, FTP merkezlerindeki programlar, ses, resim

dosyaları, text vb. gibi pek çok enformasyona erişilebilir. Gopher menüsündeki

maddeler, bir merkezdeki kullanıcıların ad/adres verilerini sorgulayan bir sistem bile

olabilir (Phonebook). Gopher aynı zamanda diğer Internet servislerine (FTP, Telnet,

WAIS, WWW, Finger, Archie) 'gateway'lik de (ağ geçidi) yapabilir.100

“Gopher, Minnesota Üniversitesi Bilgi İşlem Birimi tarafından kampüs

enformasyon sistemi (campus-wide information system) hedeflenerek geliştirilmişti.

Gopher’ı popüler yapan özellikleri onun menü tabanlı olması değil, sunucu-istemci

mimarisinde geliştirilmesi ve işletim sisteminden ve platformdan bağımsız olarak

yapılandırılmasıdır. Her bir gopher, menü tabanlı bir Internet istemcisidir. Gopher

uzayını birbirleri ile döngüsel veya döngüsüz bağlantılı metin ve grafik türündeki

enformasyon kaynakları oluşturur. Gopher uzayının giderek genişlemesi bu uzayda yer

alan enformasyon kaynaklarının dizinlenmesi sorununu da beraberinde getirdi. Bu

sorunun adreslenmesi VERONICA (Very Easy Rodent-Oriented Net-wide Index to

Computerized Archives) ile olmuştur.”101

Gopher bir şifresiz metin aracı olduğundan, düz metin olmayan dosya ve tiplere

erişildiğinde, dosyayı görüntülemek ya da servise erişmek için yardımcı uygulamalara

gereksinim vardır. Örneğin, GIF formatındaki bir resim dosyası GIF’leri gösteren bir

grafik uygulamanın kullanımını gerektirecektir ya da bir Telnet oturumuna olan bir bağ,

98 Akgül, Internet: Bilgiye Erişimin Yeni Araç ve Olanakları, s. 31. 99 “Gopher Nedir ?”, ... 100 A.e. 101 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 3.

80

bir Telnet uygulamasının taşınmasını gerektirecektir. Gopher istemcileri, uygun

uygulamayı otomatik olarak çıkartmaya uyarlanabilir.102

2.5.5. WAIS

1989 yılında geliştirilen WAIS (Wide Area Information System), metin

dosyalarını içerik olarak dizinleyip bunlar üzerinden sorgulamaya imkân veren bir

sunucu-istemci sistemidir. İstemcilerin tarama isteklerini alan sunucular (WAISe - Wide

Area Information Server), veritabanlarında tarama yaparlar ve sonuçları gönderirler.

WAIS’in Archie ve VERONICA’dan farklı birkaç önemli özelliği bulunmaktadır.

WAIS’te, bir belgede geçen tüm sözcükler dizinlenmekte, hem Boole işleçleri hem de

doğal dil ile tarama yapılmasına olanak sağlanmakta, arama sonuçlarını belirli ölçütlere

göre sıralayabilme ve ilgililik geribildirimi (relevance feedback) özelliği sayesinde

kullanıcı tarafından ilgili bulunan bir belgeye benzeyen diğer belgeler

bulunabilmektedir.103

Thinking Machines, Apple, Dow Jones ve Wall Street Journal’ın ortak

çabasıyla başlayan WAIS, dağıtık (distributed) bir tarama ve dosya erişim sistemidir.

Z39.50 protokolünü esas alan server’lar (sunucular) bir ‘directory of server’a (sunucu

rehberine) kayıt olurlar ve kendi taşıdıkları tüm dokümanların ‘interved dizinlerini’

tutar ve böylece tam metin üzerinden tarama yaparlar. Tarama yapmak isteyen kullanıcı,

‘istemci’ (client) program kanalıyla, bir ya da daha fazla ‘sunucu’yu (server) seçer ve

bazı kelimeleri verip onlar üzerinde tarama yapmasını ister. Her sunucu (server)

taramaları yapar ve sonuçları bir doküman listesi ve ‘başarı sayısı’ ile geri gönderir.104

2.5.6. IRC

IRC (Internet Relay Chat), bir çok kişinin aynı anda etkileşimli mesajlarla

(aynı anda karşılıklı mesajlaşma) haberleşebildiği bir platform ve bunu sağlayan

programlara verilen genel addır. IRC'de, belirli bir konuda konuşmak, tartışmak isteyen 102 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 162. 103 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 4. 104 Akgül, Internet: Bilgiye Erişimin Yeni Araç ve Olanakları, s. 47.

81

insanlar 'kanal' olarak adlandırılan ve genellikle bir konusu olan alanlarda toplanırlar.

Birisinin yazdığı bir mesaj, o kanaldaki herkese iletilir.105

1990’ların başlarından itibaren şebekeler üzerinde büyük baskıya yol açan birçok

gerçek zamanlı uygulama (ses ve video gibi veri gecikmesine tahammülü olmayan

uygulamalar) geliştirilmiştir. IRC ses yerine yazı ile iletişim sağlayan bir uygulama

olmasından ötürü, bu tip uygulamalar içinde gecikmeye en az duyarlı olması gerekirken

yazışma sırasında geçen süreye bir de şebekeden kaynaklanan gecikmelerin eklenmesi

nedeni ile, servis sağlayıcılar tarafından, ‘IRC ve benzeri uygulamaların gün geçtikçe

daha az tutulur hale geldiği’ değerlendirmeleri yapılmaktadır.106

IRC, iki ya da daha fazla kullanıcının, yazılı mesajlar yoluyla etkileşimli

iletişimlerine olanak veren gerçek-zamanlı bir konuşma sistemidir. Bir mesaj yazılırken,

konuşmada yer alan herkese anında aktarılır ve gösterilir.107

IRC, bir sunucu (server) üzerinden kullanılır. Dünyada yüzlerce IRC servisi

vardır. Bu servislerden birine erişmek için, özel bir protokol kullanan IRC

yazılımlarının enformasyon kullanıcısının sisteminde yüklü olması gerekir. Bir IRC

servisine bağlanmak için verilecek komut, genellikle, (sisteme bağlı olmakla birlikte)

‘<irc>’dir. Grafik arabirimli işletim sistemlerinde, menüler ve ikonlar üzerinden

gidilerek bağlantı sağlanır. Bu programlara en güzel örnekler: Netscape Chat, MIrc,

VIRC vb. IRC’dir. Bu kanallarda bazen çok ciddi tartışmalar da yapılabilir. Ancak,

genel kullanım ‘eğlence’, ‘vakit geçirmek’ ve ‘yeni siber arkadaşlar edinmek’ içindir.108

IRC kullanımına başlarken kullanıcı önce bağlanacak bir sunucu seçer, sonra da

kullanacağı bir ya da daha çok takma ad belirler, ardından sohbete başlamak için bir

kanala katılır. Kanaldaki diğer insanlar böylece yazılan mesajları görebilecek ve yanıt

verebileceklerdir.109

Chat, Internet üzerinde en çok ilgi gören uygulamalardan biridir. Bunun nedeni

ise onun en ucuz iletişim yöntemlerinden biri olmasıdır. Örneğin, Amerika’da,

105 “Gopher Nedir ?”, ... 106 Güngör, Evren, a.g.e., s. 15. 107 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 108. 108 “Gopher Nedir?”, ... 109 A.e., s. 109.

82

Japonya‘da ve Türkiye’de yaşayan üç arkadaş aynı anda ve gerçek zamanlı olarak

görüşebiliyor ve iletişim masrafı olarak yalnızca Internet’e erişimi için gerekli miktarı

harcıyor.110

En çok ilgi gören uygulamalardan biri olan chat’e günümüzde yeni bir alternatif

çıkmıştır: Instant Messaging. ‘Anında/eşzamanlı mesajlaşma’ olarak da anılabilecek bu

uygulama IRC’den farklı olarak bir Internet servisi değil, Web uygulamasıdır. MSN

Messenger, Yahoo! Messenger gibi yazılımların yüklenmesiyle bir IRC sunucusuna

bağlanma gereği duyulmadan, Web üzerinden eşzamanlı olarak iletişim kurulabilmesi

mümkün olmaktadır. Böylece Web’in diğer Internet servisleri üzerindeki baskınlığı ile

ilgili görüşler bir kez daha gündeme gelmektedir.

2.5.7. World Wide Web

Web ya da WWW, World Wide Web (Dünya Çapında Ağ) sözcüklerinin baş

harflerinden oluşan bir kısaltmadır. Web, Internet üzerindeki sayısal (digital)

nitelikteki kaynaklara ulaşabilmeyi sağlayan bir sunucu-istemci teknolojisidir,111

istemci ve sunucu öğelerine bağlı bir sistemdir. İstemci, kullanıcının sunucuya isteğini

gönderdiği ve sonuçları gördüğü makinelerdir. Sunucular ise istemcilerin gönderdiği

istekleri işleyen ve yanıtlayan makinelerdir.112

“Günümüzde e-Postadan sonra en sık kullanılan Internet servisi olan World

Wide Web”in113 en önemli işlevi, bir standart getirmiş olması ve daha önce geliştirilen

protokolleri (Telnet, FTP, Gopher, vd.) tanımasıdır. WWW’i genel olarak, HTTP’yi

kullanan Internet üzerindeki bütün kaynaklar ve kullanıcılar olarak tanımlayabiliriz.

WWW’i geliştiren ve W3C’nin (World Wide Web Consortium) kurucularından biri

olan Tim Berners-Lee, Internet’i ağ aracılığıyla erişilebilir (network-accessible)

enformasyon uzayı olarak nitelendirmiştir. Bu bakış açısından yola çıkılacak olursa,

110 Özcanlar, a.g.e, s. 19. 111 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 129. 112 A.e., s. 130. 113 Tonta, Bitirim, Sever, a.g.e., s. 4.

83

WWW, adres sistemi (URL), ağ protokolü (HTTP) ve hiper-metin işaretleme dilinden

(HTML) oluşan bir yapıdır şeklinde de tanımlanabilir.114

Web ve Internet’in büyümesi üç boyutta incelenebilir: Kullanıcı sayısı,

Internet’e bağlı ağ (host site) sayısı ve adreslenebilir Web sayfası sayısıdır.115

2.5.7.1. World Wide Web’in Tarihsel Gelişimi

“Bir Internet servisi olan World Wide Web, 1991'de Cenevre’de Avrupa

Parçacık Fiziği (CERN) Laboratuarı çalışanları tarafından kendi üretmiş oldukları

dokümanlara bilgisayar ağı yardımıyla erişebilmek amacıyla oluşturulmuştur. Internet

ailesine gelen en son sunucu araç olan World Wide Web, sonraları hızla popülarite

kazanmış ve Internet'in e-Posta aracından sonra en çok kullanılan servisi haline

gelmiştir. Web’in 1992 yılında Internet üzerinde kullanıma açılması o dönemlerde

Internet tarihinde bir devrim olarak nitelendirilmiştir.”116

Ekim 1994’te, Tim Berners-Lee, DARPA ve Avrupa Komisyonu’nun

(European Commision) desteğiyle Web’in temellerinin atıldığı CERN’le işbirliği

yaparak MIT Bilgisayar Bilimleri Laboratuarı’nda (MIT/LCS) World Wide Web

Consortium’u (W3C) kurmuştur.117

1996'dan sonra, Web'in diğer Internet uygulamalarından farklı başka bir özelliği

ortaya çıktı: Web aslında bir işletim sistemiydi. Birbirine bağlı bilgisayarlar arasında

veri paylaşımı için kuralları ve iyi bir grafik arayüzü olan, bir işletim sistemi. Web’in bu

özelliğinin günümüzde kişisel bilgisayarlara da yansıdığı söylenebilir. Kullanıcılar Web

arayüzü ile sabit disklerindeki dosyalar arasında Web sayfalarını ziyaret eder gibi

gezinebilmektedir.118

114 A.e., s. 5. 115 A.e., s. 5. 116 Necip Erol Olcay, “Türkçe Internet Tarama Motoru Kullanıcılarının Arama Stratejilerinin Analizi: Arabul Örneği,” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003, s. 15. 117 “About the World Wide Web Consortium,” (Çevrimiçi) http://www.w3c.org/, 17 Haziran 2005. 118 “World Wide Web nedir ?”, http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir/www.html, 3 Haziran 2005.

84

2.5.7.2. World Wide Web ile İlgili Temel Kavramlar

Web, Internet’in bilgisayardan hiç anlamayan insanlar tarafından da çok rahat

bir şekilde kullanılmasını sağlayan bir servistir. Kullanıcılar MS-Windows sürümlerini

kullanarak nasıl MS-DOS komutlarını kullanma zorluğunu geride bıraktıysa, Web

sayesinde de, Unix komutlarının kullanımı gerekliliği geride kalmıştır.119

Internet kurulduğunda, bugünkü görsel yapıda değildi. Internet’e bu görünümü

sağlayan, 1990 yılında oluşturulan World Wide Web sistemidir. Bu sistemden önce,

enformasyonun görüntü, ses ve metin gibi farklı biçimleri bir arada kullanılamıyordu,

ayrıca farklı biçimlerdeki enformasyona ulaşmak için daha zor yöntemler kullanılıyordu.

Bu sistemle yaratılan sayfalara Web sayfası, belirli konudaki Web sayfaları toplamına

ise Web sitesi denmektedir. WWW ile birlikte, bir Web sayfasındaki bağlantılar (link)

ve köprüler (hyperlink) yardımıyla, ilgili başka Web sayfalarına geçilebilmektedir. Bir

Web sitesine girildiğinde ilk açılan sayfaya ise anasayfa, giriş sayfası, başlangıç sayfası

(homepage) gibi adlar verilmektedir. Web sayfalarının standartlaştırılmış adreslerine ise

URL (Uniform Resource Locator) denir. URL’lerin ilk kısmı (HTTP, FTP vb.)

kullanılan iletişim kuralını, iki bölme işaretinden (//) sonraki kısımlar ise sırayla aranan

bilgisayarın, dizinin ve dosyanın adresidir.120 Web servisinden yararlanmak için

kullanılan iletişim kuralı HTTP’dir (HyperText Transfer Protocol – Üstmetin

Aktarım Protokolü). Web sayfalarında kullanılan özel dil ise HTML’dir (HyperText

Markup Language – Üstmetin İşaretleme Dili).121

WWW, kullanılması en kolay Internet servisidir ve HTTP protokolü ile

çalışmaktadır. Bu protokol özelliği ile bir doküman, bir başka dokümana ya da referansa

bağlanabilmektedir (link). Web’in sağladığı en büyük avantaj, bir Web sayfasından bir

diğer Web sayfasına geçiş yapılabilmesidir. Bu özellik sayesinde Web ortamındaki

enformasyona erişim hem kolaylaşmış hem de hızlanmıştır. Bunun sonucu olarak

HTML dili ile üretilmiş belgeler sayıca artmaya başlamıştır. Artışla beraber Internet

üzerindeki enformasyona ve belgelere erişim yeni bir boyut kazandığından uzmanlar

119 Okudan, Salt, a.g.e. 120 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 5. 121 A.e., s. 5.

85

erişimi kolaylaştırmak için çözümler aramaya başlamışlardır. Bu durum dolaylı olarak

Web tarama motorlarının yavaş yavaş ortaya çıkmasına neden olmuştur.122 Özetle

WWW standartları olarak da adlandırılabilecek bu kavramların kısaca ele alınması

konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.

2.5.7.2.1. HTTP

HTTP, World Wide Web’de bir sunucuda bulunan ve metin, resim, ses ya da

diğer elektronik enformasyonu içeren Web sayfalarına ulaşılmasını sağlar. HTTP, önce

bağlantılı metin belgelerini oluşturmak ve görüntülemek için oluşturulmuş bir

protokoldü. Daha sonra da resim, ses, hareketli görüntü (video) gibi çokluortam

öğelerini de görüntüleyebilecek ve çalıştırabilecek biçimde geliştirilmiştir. Bu protokol

ile yalnızca Web sayfalarına ulaşılmaz; resim, ses, video gibi dosyalar da alınabilir.123

Bir Web sayfasına ulaşmak için üç ana aşamadan söz edilebilir:124

(1) Bağlantı,

(2) Kullanıcı isteğinin Web servisine iletilmesi (adresin yazılması gibi),

(3) Yanıt (Web sayfasının görüntülenmesi, sayfa içinde gezinme gibi).

Bu ana işlemler, Web üzerindeki iletişimin kurallarını tanımlayan HTTP

protokolünün yerine getirdiği işlemlerdir. Bağlantı safhasında, Web erişiminde

kullanılan bir Web tarayıcı, ilgili enformasyonun olduğu Web servisine bağlanır. Bu

servislere HTTP servisleri de denir. Bağlantı sağlandıktan sonra Web istemci programı

HTTP servisine ‘isteğini’ bildirir. Bu ‘istek,’ HTTP, FTP, e-Mail gibi bazı protokol

kurallarını içerir ve bu işlemlere genel olarak “navigate” de (WWW üzerinde belgeden

belgeye, siteden siteye gezinmek) denir. Bu isteği alan HTTP servisi de, istenilen işlemi

yapar ve yanıtı kullanıcıya gönderir. Kullanıcı gelen yanıtı Web istemci programında

görür. Eğer istek gerçekleştirilemiyorsa bir hata mesajı verilir. Son evrede ise, HTTP

servisine yapılan bağlantı kesilir.125

122 Olcay, a.g.e., s. 15. 123 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 139. 124 “World Wide Web nedir ?”, ... 125 A.e.

86

2.5.7.2.2. HTML

Web tarayıcıları, ‘navigate’ işlemini HTML denen bir programlama dili

yorumlayıcısı kullanarak yaparlar. HTML, ana hatları SGML (Standard Generalized

Markup Language) ile belirlenmiş bir doküman biçimlendirme dilidir. Bu dil, daha

çok, yazılı bir dokümanı formatlamak ve bir objeden başka bir objeye linkler sağlamak

ile ilgili komutlar içerir. HTML, HTTP ve ilgili diğer protokollerin kullanılabilmesi

için renkli ve güzel kullanıcı arayüzleri hazırlanabilmesini olanaklı kılar.126

Son yıllarda, HTML içinde, salt döküman biçimlendirme dışında işlevleri olan

CGI, Java, JavaScript gibi unsurlar da kullanılmaktadır.127 Günümüzde HTML’in

yanında Web programlamayla yakından ilgili php ve asp kodlarının HTML içine

gömülmesi oldukça sık rastlanan bir uygulamadır.

2.5.7.2.3. URL

Enformasyon kaynaklarının bulunduğu dosya sayısının milyarları aştığı Internet

üzerinde, çeşitli enformasyonun bulunduğu adreslerin de bir standart ile düzenlenmesi

gerekmiştir. Bu amaçla Internet adreslerinde belirli bir standardın sağlanabilmesi için

URL (Uniform Resource Locator - Tekbiçim Kaynak Belirleyicisi) oluşturulmuştur.128

Web, enformasyon alışverişinde öncelikle ‘köprü’ (hyperlink) denilen özelliğe

dayanır. Bu anlamda köprüler, Web’in temelidir. Köprü başka belgelere bağlanmayı

sağlayan öğelerdir. Bu öğe, bir sözcük ya da sözcük grubu veya bir resimdeki etkin

noktalar olabilir. Bunlara ‘bağlantı’ (link) adı verilir ve bunlar kullanıcı tarafından

seçilebilir. Kullanıcı bir köprüyü tıkladığında da tarayıcı program bu köprüyle

ilişkilendirilmiş sayfayı açar. Yani köprüler olmasaydı, Web’de gezinmek çok

zorlaşırdı. Çünkü o zaman kullanıcıların gitmek istedikleri sayfanın adresini (URL’sini)

elle yazmaları gerekirdi. WWW, çok sayıda belge, resim, hareketli görüntü ya da sesten

oluşan bağlantıların karmaşık sanal bir örgüsünü içerir.129

126 A.e. 127 A.e. 128 Olcay, a.g.e., s. 15. 129 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 134.

87

URL, bir bilgisayarın IP adresindeki enformasyon ile onun yerel dosya yapısını

içeren enformasyonun birleşmesinden oluşur. Yani URL adresi, bir dosyanın yerini

belirtir. Bu adres, tek bir bilgisayarla ilgili değil tüm Internet’le ilgilidir. Yani, Internet

üzerindeki tüm bilgisayarlar, URL adresleri sayesinde tek bir bilgisayar haline gelmiş

gibidir. Bu dosyaya, yalnızca o bilgisayardaki kişiler değil, Internet bağlantısı olan ve

bu adresi bilen herkes ulaşabilir.130

Ona ulaşmak için kullanılan iletişim kuralı ne olursa olsun, Internet üzerindeki

her dosyanın bir URL’si vardır. Web programları, URL’leri bir dosyaya bulunduğu

bilgisayarda ve dosyada ulaşabilmek için kullanır. Böylece dosya, kullanıcının kendi

ekranında görüntülenebilir.131 URL satırlarına dikkat edilirse, HTTP, Gopher, ve FTP

şeklinde tanıtıcı kelimeler URL satırlarının başına gelmektedir. Bunlar, bağlanılacak

servise yapılacak bağlantı türünü (FTP, Telnet, Web gibi) belirtir. //'dan sonra gelen ise,

bağlanılacak makine adı ve istenilen enformasyonun bulunduğu dizin ve dosya adıdır.132

2.5.7.2.4. Web Browser

WWW sisteminin gelişmesiyle birlikte bu sayfaları görüntülemeyi sağlayan

programlar geliştirilmiştir. Bunlara Web göz atıcısı veya Web tarayıcısı (Web

browser) adı verilmektedir. Netscape Navigator ve Internet Explorer bu tür

programlardandır.133 Bir Web sitesinde ziyaret edilen güzel bir manzara fotoğrafı

aslında <img border=”0” src=”manzara.jpg” width=”800” height=”600”> gibi bir kodun

çözülmesi ile görüntülenmektedir. Web tarayıcısı ya da Web browser, bu kodları

gösteren programlardır.134 Web için yazılmış ilk browser programı Mosaic’tir.135

130 A.e., s. 136. 131 A.e., s. 136. 132 “World Wide Web nedir ?”, ... 133 Baykal, Tekin, a.g.e., s. 5. 134 Özcanlar, a.g.e., s. 16. 135 Okudan, Salt, a.g.e.

88

Çalışmanın temel konularından olan ve enformasyonun bulunduğu bir ortam

olarak da nitelendirilebilecek Internet ile ilgili ayrıntıların verildiği bu bölümden sonra,

3. bölümde, enformasyon bolluğu ve karışıklığı bulunan bu ortamın (Internet’in)

üzerinde doğru, güvenilir ve güncel enformasyona erişim için çok önemli olan arama

stratejileri üzerinde durulacaktır.

89

3. BÖLÜM: INTERNET ÜZERİNDE ENFORMASYON ARAMA

STRATEJİLERİ

Enformasyon teknolojisinde yaşanan gelişmeler sonucu enformasyon üretimi

katlanarak artmış ve elektronik ortamda enformasyon arama stratejilerinin önemi ve

çeşitliliği de gündeme gelmiştir. Böylece en popüler enformasyon arama ve erişim

ortamı olan Internet (ağırlıklı olarak Web) üzerinde enformasyon arama stratejilerinin

araştırılması bir gereklilik haline gelmiştir.1

Web’in yoğun bir biçimde kullanılması, enformasyon kullanıcılarının sayısının

artmasına yol açarken diğer yönüyle enformasyon erişimi kavramlarıyla hiç tanışmamış

kullanıcıları da gündeme getirmiştir. Bu kullanıcılar üzerine yapılan araştırmalardan

birinde, kullanıcıların nasıl enformasyon aranacağını bilmedikleri ve bu yüzden

Internet’i etkin ve verimli bir biçimde kullanamadıkları saptanmıştır.2

3.1. Arama İşlemine Başlamadan Önce Bilinmesi ve Yapılması

Gerekenler

Kullanıcılar yaşanan teknolojik gelişmelerin ivmesinin etkisiyle bu enformasyon

arama ortamında bazı zorluklar yaşamaktadırlar. Başlıca sorunlardan biri kullanıcıların

bilişsel yapılarına yeni şeyler katmaları gerektiği gerçeğidir. Çünkü, gereksinim duyulan

enformasyona erişebilmek için kullanıcıların Web ortamında arama, tarama işlemleri ile

ilgili incelikleri, göz atma, seçme, çıktı alma, kopyalama gibi bazı etkinlikleri

öğrenmeleri gerekmektedir. Enformasyonun depolanmış olduğu sistemleri tanımaları,

sistemin nasıl çalıştığını ve sistemde nasıl gezinebileceklerini bilmeleri gerekmektedir.

Kullanıcıların elektronik ortamda enformasyon arama etkinliklerinde sergilemiş

1 Necip Erol Olcay, “Türkçe Internet Tarama Motoru Kullanıcılarının Arama Stratejilerinin Analizi: Arabul Örneği (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi),” Ankara, 2003, s. 2. 2 A.e., s. 3.

90

oldukları performansları, sistemle ilgili birikimlerinin az olması nedeniyle etkilenmiş ve

elektronik enformasyon araçlarını kullanabilme becerileriyle ilişkili bir hale gelmiştir.3

Kullanıcıların bilmeleri gereken şeylerden bir diğeri ise ilgili konu alanlarındaki

terminolojiye hakim olmalarıdır. Çünkü, konuyla ilgili farklı düzeylerde enformasyona

ve sistemi bilme düzeylerine sahip olan kullanıcıların, doğal dil kullanmaları yüzünden

enformasyon arama ve erişim işlemlerinde sorunlar yaşadıkları ileri sürülmüştür.4

Bir enformasyon kullanıcısının Internet üzerinde enformasyon arama işlemine

başlamadan ve arama stratejileri uygulamadan önce bilmesi gereken bazı konular vardır.

Öncelikle anlaşılması gereken nokta Internet üzerinde enformasyon arama kavramının

anlaşılmasıdır. Internet üzerindeki enformasyonun büyük çoğunluğu Web üzerindedir.

Bu nedenle Internet üzerinde enformasyon arama kavramı yerine Web üzerinde

enformasyon arama kavramı da kullanılmaktadır. Günümüzde Web üzerinden diğer

Internet servislerine de (FTP, e-Mail gibi) erişim mümkün olabilmektedir. Ancak,

Web, önceki bölümde de belirtildiği gibi, bir Internet servisidir ve kullanıcının

gereksinimiyle belirlenen ve aranılan enformasyona konumuna bağlı olarak FTP

arşivlerinden, e-Mail ile yararlanılabilen Usenet News ve gönderi listelerinden de

ulaşılabilir. Bu çalışmada Internet üzerinde enformasyon arama kavramının kullanım

nedeni de budur. Ancak bu tanımın Web ağırlıklı olduğu da belirtilmelidir; çünkü

Internet üzerinde enformasyon arama mekanizmaları Web üzerinde çalışmaktadır. Bu

bakımdan, bir enformasyon kullanıcısı, diğer Internet servisleri üzerinde ezici bir

kullanım oranı olan Web üzerindeki enformasyonun nasıl depolandığını ve

örgütlendiğini anlamalıdır.

Web üzerindeki enformasyon temel olarak üç kategoride ele alınabilir:5

Ücretsiz, Görünen Web: Tarama motorları tarafından dizinlenen ve halka açık

Web sayfalarından oluşur. Web’in bu kategorisinde enformasyon bulmak için iyi bir

tarama motoru veya konu dizini kullanılabilir.

3 A.e., s. 42. 4 A.e., s. 42. 5 Robert Harris, “Internet Search Tips and Strategies,” (Çevrimiçi) http://www.virtualsalt.com/howlook.htm, 17 Haziran 2005.

91

Ücretsiz, Görünmeyen Web: Enformasyon kullanıcılarına ücretsiz makaleler ya

da enformasyon sağlayan sistemlerdir, ancak, içeriğe sadece sitenin ziyaret edildiği

sırada erişilebilir. Bazı dergiler, gazeteler, danışma kaynakları ve diğer siteler bu

kategoridedir. Hukuki, tıbbi veya finansal birçok veritabanı da bu grupta yer almaktadır.

Enformasyon kullanıcısı, bu kategoride yer alan enformasyonu bulmak için, konuyla

ilgili veritabanını taramalıdır.

Web Üzerindeki Ücretli Veritabanları: Bu kategori kütüphanelerin abone

olduğu, akademik dergileri, gazeteleri vb. yayınları kapsayan ticari veritabanlarını içerir.

Lexis-Nexis, UMI Proquest, Infotrac, JSTOR vd. bu gruptadır. Bu kategorideki

enformasyonu bulmak için veritabanına erişilmeli (kullanıcı adı ve şifreyle) ve

veritabanı üzerinde doğrudan tarama yapılmalıdır.

Web, tüm dünyadaki bilgisayarlar (sunucular) üzerinde bulunan Web

sayfalarının bir toplamıdır. Bu bakımdan ‘Web’de arama’ kavramı ile anlatılmak istenen

aslında doğrudan Web’in değil sunucular üzerindeki bu sayfaların taranması işlemidir.

Bunun için kullanıcıların tarama araçlarını kullanmaları gerekir. Tarama araçları ise

Web’in tamamını değil kendi veritabanlarını (Web sayfası koleksiyonlarını)

tarayabilirler.6

Peki bu tarama araçlarını kullanabilmek, aranan enformasyonu bulmak ve ona

erişim için yeterli midir ? Internet üzerindeki enformasyona nasıl ulaşılabilir ? Hangi

stratejiler kullanılabilir ? Şimdi sıra bu soruların yanıtlanmasındadır. Bu konuda öne

sürülen ilk strateji, bir klişe haline gelen, Web tarama motorlarının kullanılmasıdır.

Ancak enformasyon kullanıcılarının enformasyon altyapıları farklı farklıdır ve

enformasyon arama ile ilgili yaşamış oldukları problemler Web’de arama yaptıklarında

sürekli olarak değişmektedir. Bu problemler de yalnızca enformasyon erişim

problemleri ile ilgili değildir. Hatta kullanıcıların Web’de enformasyon aramaları

esnasında bazı problemlerin görülemediği, ancak enformasyon arama esnasında

kendiliğinden çözülmüş olduğu ortaya çıkmaktadır. Bazı zamanlarda ise kullanıcıların

6 “Things to Know Before You Begin Searching,” Finding Information on the Internet: A Tutorial, (Çevrimiçi) http://www.lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/ThingsToKnow.html, 17 Haziran 2005.

92

enformasyon arama etkinliklerini sürdürdükleri sırada problemlerinin çözümünün

kendilerince kolayca bulunduğu söylenmiştir. Enformasyon arama esnasında ortaya

çıkan problemlere iç ya da dış etkenler neden olabilmektedir. Bazen zincirleme bir

reaksiyon gösterilebilir ve bu reaksiyonlar sonunda kullanıcıların enformasyon

altyapıları değişebilir ve böylece kullanıcılar problemlerini yeni bir bakış açısıyla

görmeye başlayabilirler. Diğer durumlarda ise, kullanıcılar çoğu zaman problemin

çözümsüz olduğuna karar vermekte ve zamanlarını daha verimli bir biçimde kullanmayı

tercih etmektedirler.7 Bu durumda, bilişsel temellere dayanan, Web tarama motorlarının

kullanımı ile karşılaştırıldığında ‘hareket öncesi stratejiler’ olarak da nitelendirilebilecek

ilk strateji ortaya çıkmaktadır: Arama işleminin ve arama konusunun analiz edilmesi, ya

da kısaca ‘aramanın tanımlanması ile ilgili stratejiler’.

3.2. Aramanın Tanımlanması ile İlgili Stratejiler

Nicholas J. Beklin, 1980 yılında yayımlanan çalışmasında, enformasyon arama

davranışlarına değişik bir biçimde yaklaşmış, enformasyon gereksiniminin kişilerin

enformasyon düzeyine göre değiştiğini ve kişilerin ‘neyi bilmediklerini’ kolayca ifade

edemediklerini ileri sürmüştür. Ayrıca, enformasyon ararken sorulan soruların, kişilerin

enformasyon gereksinimlerinin ne olduğunu ifade etmekte yetersiz kaldığını

savunmuştur. Aynı durumun Web ortamındaki enformasyon arama sürecinde de

yaşanabileceği söylenebilir.8 Bir enformasyon kullanıcısının hakkında pek bir şey

bilmediği enformasyonu bulmak için bilmediği bir şeyi tanımlaması enformasyon

erişiminin temel paradoksudur.9

7 Olcay, a.g.e., s. 43. 8 A.e., s. 4. 9 Yaşar Tonta, “Bilgi Erişim Sorunları ve Internet,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 56.

93

Enformasyon kullanıcısının enformasyon gereksinimi ortaya çıktığında bilişsel

temellere dayanan bu stratejide önce bazı soruların sorulması ve analiz yapılması

gerekmektedir. Bu süreç beş adımdan oluşmaktadır:10

1. Konunun Analizi: Bu adımda konunun analiz edilmesi ve aramaya nereden

başlanması gerektiği üzerine karar verilir. Bunun için bazı sorular sorularak konu

analiz edilir:

Aranılan konu:

Eşsiz (unique) kelimelerle veya sözcük öbekleriyle ifade edilebiliyor mu ?

Geniş kapsamlı mı yoksa dar kapsamlı olarak mı aranıyor ?

Geniş, dar veya yaygın bir yönüyle açıkça belirtilebiliyor mu ?

Eşanlamlı, eşsesli veya değişik bir yazımı içeriyor mu ?

Internet üzerinden enformasyon aramaya başlamadan önce iyi bir planlama

yapılmalıdır. Aranılan enformasyon anahtar terimlerle kesin bir şekilde ifade

edilebilmelidir.11 Bunun için: 12

Araştırmaya neden olan problemin sahasını kesin ve açık olarak belirlemek,

Konunun içerdiği önemli kavramları ve anahtar kelimeleri tanımlamak,

Anahtar kelimelerin eş ve değişken anlamlılarını göz önünde bulundurmak,

Kullanıcıya ait bir arama mantığı oluşturmak gerekir.

10 “Recommended Search Strategy: Analyze Your Topic&Search with Peripheral Vision,” Finding Information on the Internet: A Tutorial, (Çevrimiçi) http://www.lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/Strategies.html, 17 Haziran 2005. 11 Elif Erbil, Altan Çolakkol, “Internet’te Bilgi Arama Stratejileri ve Bilgiye Erişim”, Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 230. 12 A.e., s. 225.

94

Araştırma yapılacak konunun temel kavramlarını, anahtar terimlerini, bu

terimlerin farklı biçimlerini, eşanlamlı olanlarını veya alternatif kelimeleri tanımlamak

bu bakımdan önemlidir.13

2. Başlangıç noktası: Bu adımda, Internet üzerindeki enformasyon tarama

sistemleri gözönünde bulundurularak doğru başlama noktasının seçimi

konusunda karar verilir. Arama yaparken, aranılan enformasyonun özelliğine

göre bir tarama sistemi seçilmeli, aynı türde ve konudaki diğer tarama sistemleri

de (Web tarama motorları, konu dizinleri vd.) kullanılmalıdır. Ayrıca, Web

tarama motoru sayfasından ulaşılabilen yardım (help ve search tips) sayfalarının

incelenmesi de yararlı olacaktır.14

Internet üzerindeki çeşitli sorgulama araçlarının nasıl kullanılacağını bilmek

gereklidir. Web tarama motorlarının ve konu rehberlerinin çalışma düzeni

birbirinden farklıdır. Örneğin Web tarama motorlarından Altavista konu

rehberleri niteliğindeki Yahoo!’dan farklıdır. Günümüzde Web tarama motorları

ve konu rehberlerinin özellikleri gittikçe birbirine benzediği için çoğu Internet

kullanıcısı tarafından ayırt edilememektedir. Web tarama motorları, konu dizini

hizmeti de sunmaktadır.15

3. Öğrenme: Enformasyon kullanıcısı ne bulmak istediğini bildiğini

varsaymamalıdır. Bildiklerini geliştirmek ve genişletmek için öğrenmeye açık

olmalıdır.

4. İşe yaramayan stratejiler üzerinde durulmamalıdır: Belirlenen stratejilerin

işe yaramadığı durumlarda tarama aracı değiştirilebilir veya enformasyon

13 A.e., s. 219. 14 A.e., s. 230. 15 A.e., s. 219.

95

kullanıcısının aradığı konu üzerine uzmanlaşmış dizinler bulunabilir. Olası

veritabanları üzerinde düşünülmeli ve bu tür veritabanları aranmalıdır.

5. Yararlı stratejiler belirlenmeli ve seçilmelidir.

Analiz ve karar verme sürecini de içine alan ‘aramanın tanımlanmasıyla ilgili

stratejiler’den sonra, arama için hangi tarama sisteminin kullanılacağına karar verilmesi

gerekmektedir. Bu kararın verilebilmesi için, Internet üzerindeki enformasyonu tarama

sistemlerinin kullanımı konusunda enformasyona ve birikime gereksinim vardır. Bu

nedenle, geleneksel enformasyon tarama sistemlerine göre hızla değişen bu sistemlerin

kullanımının kullanıcılar tarafından bilinmesi anlamını ve amacını taşıyan, Internet

üzerindeki enformasyon tarama sistemlerinin kullanımı ile ilgili stratejilerin ele alınması

son derece yararlı olacaktır.

3.3. Internet Üzerindeki Enformasyon Tarama Sistemlerinin Kullanımı

ile İlgili Stratejiler

Web’de enformasyon arama stratejileri teknolojinin de etkisiyle hızlı bir biçimde

değişmektedir ve enformasyon kullanıcıları yaptıkları araştırmalar sırasında edinmiş

oldukları enformasyona ek olarak sistemde daha nelere erişebileceklerini de öğrenmek

istemektedirler. Kullanıcıların kendi enformasyon gereksinimlerine yanıt alabilmeleri,

enformasyon arama ve erişim sistemi ile doğru biçimde iletişim ve etkileşim içinde

bulunmalarıyla yakından ilgilidir.16

Son birkaç yılda, Internet üzerindeki kaynakların kullanımı ve gelişmesi üzerine

yapılan çalışmalar önemli bir biçimde artmıştır. Bazı çalışmalar genel arama

alışkanlıkları üzerine yapılmış olsa da Web üzerinde enformasyon arama çalışmaları

daha çok teknolojik gelişmelerin de etkisiyle çeşitliliği artan Web tarama motorları

üzerinde yoğunlaşmıştır.17 Aranılan enformasyonun özelliğine göre tarama motorunun

16 Olcay, a.g.e., s. 49. 17 A.e., s. 49.

96

seçimine dikkat edilirse daha uygun enformasyona daha kısa zamanda ulaşılabilir.

Örneğin, aranan enformasyon herhangi bir sanatçının telefon numarası, elektronik posta

adresi vb. ise, genel arama motorlarından ad yazılarak taranması daha fazla sonuç

çıkmasını (listelenmesini) sağlayacaktır. Çıkan sonuçlarda, çoğunlukla, sanatçı hakkında

çeşitli dergi, gazete ve diğer sitelerde yer alan haberler ve değişik enformasyona bağlantı

adresleri olacaktır. Bunlar içinde telefon numarası veya elektronik posta adresini içeren

sayfanın bulunması tesadüfe bağlıdır. Oysa rehberlerde, yazılan ismi taşıyan şahıslar

(aynı ismi taşıyan birden fazla kişi olabilir) arasından seçim yapılır. Çıkan sonuçların

hepsinden istenen şahıslarla ilgili, telefon, posta adresi vb. enformasyona erişilebilir.

Program aramak için de aynı durum geçerlidir. Örneğin, bir ses kartını çalıştırmak için

gerekli program sorgulanıyorsa, program, adı yazılarak taranır. Bu sorgu genel bir Web

tarama motorunda yapılırsa o adı taşıyan şirketler, farklı araçlar, ses kartı hakkında

forumlarda yazılan yazılar, gazete, dergi ve bilgisayar konusunda enformasyon sunan

değişik sitelerde çok çeşitli adresler listelenecektir. Bu yazılar içinde aranılan program

dosyasını bilgisayara aktarmak için, aktarıma izin verecek siteleri bulmak zor olabilir.18

Internet, enformasyonun yerini ve enformasyonu arama yolunu dramatik olarak

değiştirmiştir. Geleneksel basılı enformasyon kaynaklarının aranması işleminde

enformasyon aramak için asıl gereksinim, nereye bakılacağını bilmekti. Elektronik

enformasyon kaynaklarının aranması işleminde ise arama teknikleri nereden nasıla

kaymıştır. Bu bakımdan, Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişim sistemlerinin

kullanımının bilinmesi son derece önemlidir. Internet ortamında, örneği olmayan bir

enformasyon bolluğu manzarası gözler önüne serilmiştir. Böylece, Internet ortamında

bu enformasyon yığını içinde aradığını bulma zorluğuyla karşılaşan enformasyon

kullanıcılarına gereksinimlerini karşılayacak kaliteli, kullanışlı enformasyon arama ve

erişim araçlarının sunulması gerekliliği ortaya çıkmıştır.19

18 Erbil, Çolakkol, a.g.e., s. 222-223. 19 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, Ankara, TÜBİTAK-ULAKBİM, 1999, s. 1.

97

Internet üzerinde, enformasyon gereksinimini karşılamaya yönelik sistemler

büyük yığınlar içinde belirli enformasyona erişim işlevini gerçekleştirmek üzere

oluşturulmuşlardır. 20

Bu sistemler aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir:

1. Web tarama motorları,

2. Konu dizinleri,

3. Nitelik kontrollü listeler,

4. Akıllı ajanlar.

Bu sistemlerin yanında, gereksinim türü ne olursa olsun, ağa en kusursuz girme

noktası oluşturmayı amaçlayan Taşıyıcı Servisler ise, hem tarama motorunu, hem konu

dizinlerini hem de aşağıdaki diğer servisleri kapsarlar: 21

Geniş kapsamlı konu dizinleri veya kaynakların değerlendirildiği konu

girişleri ve/veya

Bir konu uzmanı tarafından belirlenmiş kullanıcı gereksinimlerine

özelleştirilmiş enformasyon toplayan programlar (ajanlar), ağ üzerinden

erişilen uzman veritabanları, ilave Internet kaynakları.

Internet üzerindeki enformasyon tarama sistemleri konusunda artan eğilim,

sistemlerin tümünü aynı çatı altında toplamak ve bunu ‘bütün’ bir enformasyon çözümü

olarak sunmaktır. Tarama motoruna ve sınıflandırılmış dizine ek olarak, bu tip çatı

servisler e-Posta ve posta adresleri bulmak, telefon ve faks numaraları bulmak, şirketler

ile ilgili ayrıntıları öğrenmek, hisse senedi fiyatlarını almak, günlük haberleri ve hava

durumunu okumak, çevrimiçi alışveriş, ücretsiz e-Posta hesapları ve sayfalar gibi

kolaylıklar sunar. Bu yolla, enformasyon kullanıcılarının gereksinimleri doğrultusunda

ağa ana giriş noktası olma amacı gerçekleştirilmek istenmektedir.22

20 A.e., s. 2. 21 A.e., s. 2. 22 A.e., s. 3.

98

3.3.1. Web Tarama Motorları

Web tarama motorları, kullanıcıların bir Web tarayıcısı üzerinde anahtar

sözcükler kullanarak Internet kaynaklarının içerik dizinlerine erişmesini sağlayan

programlar olarak tanımlanmaktadır. Tarama motorları, Internet üzerinde çevrimiçi

veritabanlarında enformasyon bulmaya yarayan araçlardır. ‘Araştırma Makineleri’,

‘Arama Motorları’, ‘Taşıyıcı Servisler’ ve ‘Arama Servisleri’ deyimleri, literatürde Web

tarama motorları için kullanılmış olan diğer terimlerdir.23 Kısaca tarama motorları olarak

da sözü edilen bu enformasyon arama araçları için Web tarama motoru kavramının

kullanılması daha mantıklıdır. Nedeni ise bu araçların Web ortamında çalışıyor

olmasıdır. Ancak, bu araçların Web dışındaki Internet servisleri (FTP, Usenet gibi)

üzerinde bulunan enformasyonu tarayabildiği de belirtilmelidir. Bir başka tanıma göre

Web tarama motorları, Web sayfalarını içeriğe göre sıralayarak gösteren bir sitedir. Her

motor farklı şekilde çalışmaktadır. Tarama sonuçları için meta etiketler, sayfa içeriği,

sayfa başlığı ya da bunların farklı kombinasyonu esas alınabilmektedir. Web tarama

motorları, içeriklerini ‘örümcek’ olarak adlandırılan programlar vasıtasıyla elde

etmektedirler. Bazı popüler Web tarama motorları Google, Alta Vista, Excite ve

Lycos’tır. Google, Türkçe anahtar sözcük taramaları için en iyisi ve ideali olarak kabul

edilmektedir.24

Internet’te enformasyon bulmak için hala en yaygın başlama noktalarından biri,

bir Web tarama motorunun kullanıldığı klavye aramasıdır. İşlem kendi içinde sırasıyla

şu şekildedir:25

Web tarama motoruna ulaşılır,

Çıkan kutunun içine tarama terimleri (anahtar sözcükler) yazılır,

Web tarama motoru taramayı yapar,

Verilen terimlere karşılık geliyor görünen Internet kaynaklarının bir listesini

çıkarır,

23 Olcay, a.g.e., s. 16. 24 Arama Motoru Taktikleri, y.y., Internet Pazarlama Merkezi A.Ş., 2003, s. 9. 25 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 2.

99

Adres listesi üzerinden çıkanlara göz atılabilir, ilgili görünenlere bakılabilir,

Eğer gerekliyse, arama yenilenebilir veya yeniden başlatılabilir.

Web tarama motorları hızlı sonuçlar sunar ve bunların bir çoğu genellikle

ilişkilerine göre sıralanır. Web belgesi veritabanları ve diğer Internet kaynakları

sınırsızdır. Çok fazla sonuç almak, gerçekten işe yarayacak olanları belirlemek sabırlı bir

eleme gerektirebileceğinden, çok az sonuç almak kadar sorundur. Web tarama

motorlarının birçoğu belgelerin ilişkisini saptamak için karmaşık algoritmalar kullanır ve

gelişmiş tarama seçenekleri sunar. Doğal olarak bu tip tekniklerin kullanışlılığı

kullanıcının taramayı nasıl başlattığına bağlıdır.26

3.3.1.1. Web Tarama Motorlarının İşlevleri

Web tarama motorları bir arayüz aracılığıyla kullanıcıların Internet üzerinde

enformasyon bulmalarına ve yeni Web siteleri keşfetmelerine yardımcı olmaktadırlar.

Bu araçlar Web’de ve diğer Internet kaynaklarında (FTP arşivleri, Usenet News vb.)

bulunan verileri toplayıp düzenlerler ve bu sistemleri tarama kolaylığı sağlarlar.

Enformasyon arama Internet yaşamının da önemli bir parçası olduğundan yeni ve daha

güçlü Web tarama motorlarının geliştirilmesi süreci devam etmektedir.27

Web tarama motorları, kullanıcıların gereksinim duyduğu enformasyonun, hangi

kaynaklardan elde edilebileceğini gösteren bir listeleme işlemi yapmakta ve kullanıcılar

bu işlem sonucu listelenen kaynaklardan tercih etmiş oldukları kaynağın linkine

tıklayarak kaynağa ulaşabilmektedirler. Yöneltilen bir sorgu cümlesi ile tarama işlemini

otomatik olarak yapan bu yazılımlar, Internet’te belirli konulardaki adreslerin bilinmesi

gereksinimini ortadan kaldırmış, Internet’ten yararlanmayı kolaylaştırmıştır.28

26 A.e., s. 2. 27 Olcay, a.g.e., s. 16. 28 A.e., s. 16-17.

100

Web tarama motorları temel olarak iki işlevi yerine getirir:29

• World Wide Web’de ve diğer Internet kaynaklarında bulunan verileri toplayıp

düzenlemeye çalışırlar.

• Dizinlerinde tarama yapılabilmesi için bazı kolaylıklar içerirler.

Birinci görevi yerine getiren programlar genel olarak robotlar veya örümcekler

olarak adlandırılır. Internet’te, Web tarama motorunun veritabanında bulundurmak

üzere, muhtemelen üstmetin (hypertext) bağlantılarının bir izini takip ederek, bir

siteden diğerine otomatik olarak veri toplayarak tarama yaparlar. Robotlar çok büyük

veritabanlarını toplayabilirler. Ancak, bunlar rastgele toplanmış veritabanlarıdır.

Veritabanı ayrıca elle toplanmış URL’leri de kapsayabilir.30

İkinci unsura, arama kolaylığına, bir Web sayfasındaki arama formu üzerinden

ulaşılabilir. Kullanıcı ne aradığını tarif eden bazı tanımlayıcı verileri forma yazar. Web

tarama motoru, dizin veritabanını, isteği karşılayacağı tahmin edilen enformasyon için

tarar ve karşılık gelen bulgularla döner. Tarama sonuçları listesi, genellikle kullanıcının

tarama kriterlerini ne kadar iyi karşıladıklarına göre sıralanır ve her liste girişi esas

başvuru kaynağına bir üstmetin bağlantısı verir.31

3.3.1.2. Web Tarama Motorları ile Enformasyon Tarama İşlemi

İnsanların Internet üzerindeki enformasyona ulaşmak için en çok tercih edilen

sistemlerin başında Web tarama motorlarının yer aldığı söylenebilir.32 Web tarama

motorları tarama işlemlerini ‘konu’, ‘anahtar sözcükler’ veya ‘dosya uzantıları’ vb.

kriterlere göre yapmaktadırlar. Ancak, çoğu Web tarama motorunda enformasyon

‘konuya’ veya ‘anahtar sözcüklere’ göre aranabilmektedir. Konuya göre tarama ilkesini

29 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 48. 30 A.e., s. 48. 31 A.y. 32 Atilla Tanrıkulu, “Arama Motorları,” (Çevrimiçi) http://www.muratyildirimoglu.com/makaleler/ARAMAMOTORLARI.htm, 21 Ekim 2004.

101

benimseyen Web tarama motorlarının ana sayfalarında konu kategorileri başlıklar

halinde ifade edilmiştir33 (bkz. Şekil 3).

Şekil 3. Konuya göre tarama olanağı sunan Yahoo!

Anasayfasındaki Web Dizini34

Yahoo! gibi bazı Web tarama motorları bu şekilde hazırlanmış konu rehberleri kullanır.

Bu rehberler, genel konuların listelenmesi ile oluşturulurlar35 (bkz. Şekil 4).

33 Olcay, a.g.e., s. 19-20. 34 Yahoo!, (Çevrimiçi) http://www.yahoo.com, 20 Haziran 2005. 35 Olcay, a.e.a.y.

102

Şekil 4. Genel Konuların Listelenmesi ile Oluşturulmuş

Konu Rehberi Örneği: Yahoo!36

Konuların üzerine her tıklandığında o konuya ait diğer alt konular başlıklar halinde

listelenmektedir (bkz. Şekil 5). Araştırılan genel konu alanı iyi biliniyorsa, sorgu

36 Yahoo! Directory, (Çevrimiçi) http://dir.yahoo.com/, 25 Haziran 2005.

103

cümlesi ile tarama yapmak yerine bu konu rehberleri kullanılabilir, ancak araştırma

esnasında gereksinim duyulan enformasyon birden fazla konu alanı içine girebilir ve bu

nedenle anahtar sözcük taraması tercih edilebilir. 37

Şekil 5. Yahoo!’da “Reference” Başlığı Altında Listelenen Alt Konular38

Kullanıcı tarama düğmesine (Search) bastığında Web tarama motoru kendi

veritabanındaki enformasyonu tarar, Internet üzerinde tarama yapmaz. Veritabanının

37 Olcay, a.e.a.y. 38 Reference in the Yahoo! Directory, (Çevrimiçi) http://dir.yahoo.com/Reference/, 20 Haziran 2005.

104

doldurulması ise Spider (Örümcek) denen akıllı programlarla olur. Spider

programlarının bir parçası olan dizinleme mekanizması da dizinleme işini yapar. Web

sitesinin tüm sayfaları, içeriklerine göre veritabanına kaydedilir. İnsanların ilgisiz

sonuçları görmek istememesi, yazılımcıların spider’lar üzerinde durmadan çalışmasını

ve onların sürekli geliştirilmesini sağlamaktadır.39

3.3.1.3. Web Tarama Motoru Türleri

Gelişen teknoloji ile birlikte Internet üzerindeki enformasyon tarama araçları da

gelişmeye devam etmektedir. Internet üzerindeki enformasyonu arama ve ona erişim

işlevini gerçekleştiren araçlar arasında üzerinde en çok durulan sistem, Web tarama

motorlarıdır. Bu araçlar aynı zamanda Internet başlangıç noktaları olma amacına

yönelik servisleri de içerdiğinden, taşıyıcı servisler olarak da adlandırılırlar. Hem

teknolojinin hem de Internet’teki içeriğin çeşitliliği Web tarama motorlarına da

yansımış, bu sistemlerin çeşitliliği, onların da kategorize edilmeleri sonucunu

doğurmuştur.

3.3.1.3.1. Temel Tarama Motorları ve Dizinler

Bu tarama araçlarının temel olarak nitelendirilmelerinin nedeni onların daha çok

tanınıyor olmaları ve kullanımlarının yaygın olmasıdır. Web tasarımcıları için temel

tarama motorları, ziyaretçi çekme potansiyelleri bakımından en önemli araçlardır.40

Temel tarama motorları ve dizinler kategorisinde yer alan tarama motorlarından bazıları

aşağıdaki gibidir:41

Google (http://www.google.com/)

Yahoo! (http://www.yahoo.com/)

Ask Jeeves (http://www.askjeeves.com/)

39 Tanrıkulu, a.g.e. 40 Danny Sullivan, “Major Search Engines and Directories,” Search Engine Watch, April 2004, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156221, 17 Haziran 2005. 41 A.e.

105

AllTheWeb.com (http://www.alltheweb.com/)

AOL Search (http://search.aol.com/)

HotBot (http://www.hotbot.com/)

Teoma (http://www.teoma.com/)

Gigablast (http://www.gigablast.com/)

LookSmart (http://www.looksmart.com/)

Lycos (http://www.lycs.com/)

AltaVista (http://www.altavista.com/)

MSN Search (http://search.msn.com/)

Netscape Search (http://search.netscape.com/)

Open Directory (http://dmoz.org/) (Anasayfa görüntüsü için bkz. Şekil 6)

106

Şekil 6. Temel Tarama Motorlarından Open Directory’nin Anasayfası42

3.3.1.3.2. Üst Tarama Motorları

Üst tarama motorları birkaç Web tarama motorunun veritabanını gezerek, bu

tarama motorlarındaki en uygun siteleri, araştırma sorusuna göre seçmekte ve yine en

ilgili bağlantı adresleri (linkler) en başa gelecek şekilde tarama sonuçlarını ekranda

listelemektedir. Üst tarama motorları çok sayıda tarama motorunu birlikte taramaları

nedeniyle zaman tasarrufu da sağlamaktadır.43 İleri tarama servisleri (ya da ileri

tarayıcılar) olarak da adlandırılabilecek bu araçlar, tek bir başlama noktasından

hareketle, birkaç tarama motorunun eşzamanlı taramasını sunar. Kullanıcı, kimi tarama

42 ODP - Open Directory Project, (Çevrimiçi) http://www.dmoz.org/, 30 Haziran 2005. 43 Olcay, a.g.e., s. 17.

107

terimlerini yazdığında, ileri tarayıcı tarama talebini ilgili tarama motorlarında çalıştırır

ve sonuçları toplar. Ondan sonra sonuçları eleyip işler ve bir grup tarama motorundan

gelen kuramsal olarak bir en iyi birleşik yakalamalar listesi oluşturur. Ardından

sonuçların daha ileri işlenmesine geçer; örneğin, hepsine bir ilişkililik puanı verme,

ilişkililiği veya diğer kriterleri çözme, dayatıcı bir tavırla biçimlendirme, erişilebilirliği

gerçekleştirme ve gereksiz URL’leri kaldırma. Sonuçların son listesi, genellikle hangi

tarama motorunun hangi girişleri oluşturduğunu gösteren ortak bir listedir. Muhtemelen,

üreten tarama motoruna göre gruplandırılmıştır.44 Şekil 7’de bu tarama motorları

arasında oldukça popüler olan MetaCrawler’ın, taradığı diğer tarama motorlarından

bazılarını gösteren arayüzüne yer verilmiştir:

Şekil 7. MetaCrawler’ın Kullanıcı Arayüzü45

44 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 63. 45 MetaCrawler, (Çevrimiçi) http://www.metacrawler.com/, 30 Haziran 2005.

108

Birkaç tarama motorunu aynı anda tarayabilen meta tarama motorları olarak da

adlandırılan bu kategorideki bazı tarama motorları aşağıdaki gibidir:46

Dogpile (http://www.dogpile.com/)

Vivisimo (http://vivisimo.com/)

Kartoo (http://www.kartoo.com/)

Mamma (http://www.mamma.com/)

SurfWax (http://www.surfwax.com/)

Excite (http://www.excite.com/)

Info.Com (http://www.info.com/)

MetaCrawler (http://www.metacrawler.com/)

ProFusion (http://www.profusion.com/)

ZapMeta (http://www.zapmeta.com/)

3.3.1.3.3. Haber Tarama Motorları

Haberleri normal tarama motorlarıyla arayan kullanıcılar bunu yapmaktan

vazgeçmelidirler. Çünkü, Web üzerindeki binlerce kaynaktan en son haberleri tarayan

haber tarama motorları, bu konuda olağanüstü sonuçlar sağlamaktadırlar. Bu araçlar

yalnızca haber sitelerini kapsamakta ve gün içinde bu siteleri birkaç kez yeniden ziyaret

etmekte, böylece sonuçların güncel olması sağlanmaktadır.47

Bu tarama motorlarından bazıları aşağıdaki gibidir:48

Google News (http://news.google.com/)

Yahoo! News (http://news.yahoo.com/)

AllTheWeb News (http://www.alltheweb.com/?cat=news)

AltaVista News (http://news.altavista.com/)

Daypop (http://www.daypop.com/) 46 Chris Sherman, “Metacrawlers and Metasearch Engines,” Search Engine Watch, March 2005, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156241, 17 Haziran 2005. 47 Danny Sullivan, “News Search Engines,” Search Engine Watch, September 2003, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156261, 17 Haziran 2005. 48 A.e.

109

Ananova (http://www.ananova.com/)

Net2one (http://www.net2one.com/)

Newsknife.com (http://www.newsknife.com)

NewsNow (http://www.newsnow.co.uk/)

NewsDirectory (http://www.newsdirectory.com/)

eLibrary (http://ask.elibrary.com/)

FindArticles.com (http://www.findarticles.com/)

3.3.1.3.4. Pay Per Click Tarama Motorları (CPC/PPC)

Bu tarama motorlarının işleyişi şu şekilde olmaktadır: Reklamcılar/tanıtımcılar

tarama motorundan kendilerine yapılan her yönlendirme (klik/click) için ödeme yaparlar

ve çoğunlukla daha üst sıralarda listelenirler.49

Bazı Pay Per Click tarama motorlarına aşağıda yer verilmiştir:50

Google AdWords (https://adwords.google.com)

Overture (http://www.overture.com/)

3.3.1.3.5. Alışveriş Amaçlı Tarama Motorları

Adından da anlaşılacağı gibi alışverişle ilgili bu tarama motorları kategorik

olarak çeşitli çevrimiçi mağazalardan fiyatların izlenmesi veya e-Ticaret uygulamalarına

geçit olmak için tasarlanmışlardır.51

Aşağıda bu tür tarama motorlarından bazıları listelenmiştir:52

BizRate (http://www.bizrate.com/)

DealTime (http://www.dealtime.com)

49 Danny Sullivan, “Pay Per Click Search Engines,” Search Engine Watch, August 2004, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/2156291, 17 Haziran 2005. 50 A.e. 51 Danny Sullivan, “Shopping Search Engines,” Search Engine Watch, December 2003, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/2156331, 17 Haziran 2005. 52 A.e.

110

Froogle (http://www.froogle.com)

Kelkoo (http://www.kelkoo.co.uk/)

MSN Shopping (http://shopping.msn.com)

mySimon (http://www.mysimon.com/)

NexTag ((http://www.nextag.com/)

PriceGrabber.com (http://www.pricegrabber.com/)

Yahoo! Shopping (http://shopping.yahoo.com/)

3.3.1.3.6. Çokluortam Tarama Motorları: Görüntü, Ses ve Video

Tarama

Çokluortam tarama motorları, kullanıcıların, ses, görüntü ve video dosyalarının

(radyo ve tv programlarına ait olanlar da dahil) yerini öğrenmelerine yardımcı olmak

amacıyla kullanılırlar.53

Bu tarama motorlarından bazıları aşağıdaki gibidir:54

AllTheWeb (http://www.alltheweb.com/), görüntü, ses, video.

AltaVista (http://www.altavista.com/), görüntü, ses, video.

Ditto (http://www.ditto.com/), sadece görüntü.

Google Images (http://images.google.com/), sadece görüntü.

Kazaa Media Desktop (http://www.kazaa.com/), sadece MP3.

Picsearch (http://www.picsearch.com/), sadece görüntü.

SpeechBot (http://speechbot.research.compact.com/), radyo & tv programları.

TheFeedRoom (http://www.feedroom.com/), radyo & tv programları.

Şekil 8’de, sadece görüntü dosyalarının konumunu belirlemeye yardımcı tarama

motorlarından biri olan Picsearch’e yer verilmiştir:

53 Danny Sullivan, “Multimedia Search Engines: Image, Audio&Video Searching,” Search Engine Watch, September 2003, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156251, 17 Haziran 2005. 54 A.e.

111

Şekil 8. Görüntü Aramaya Yönelik Tarama Motorlarından Picsearch’ün Arayüzü55

3.3.1.3.7. Tarama Araçları ve Gereçleri

Yeni nesil tarama motorları olarak da nitelendirilebilecek bu araçlar, doğrudan

tarama motorunun Web adresine gitmek yerine, kullanıcının masaüstüne veya Web

tarayıcısına eklenerek tarama motoruna ulaşılmasını sağlamaktadır. Meta tarama

araçları ise aynı şekilde çalışmakla beraber, aynı anda birden fazla tarama motorunu da

tarayarak tarama işlemini kolaylaştırırlar.56

Aşağıda bu araçlardan bazılarına yer verilmiştir:57

AltaVista Toolbar (http://www.altavista.com/toolbar/default)

55 Picsearch - the search engine for pictures and images, (Çevrimiçi) http://www.picsearch.com, 20 Haziran 2005. 56 Danny Sullivan, “Search Toolbars&Utilities,” Search Engine Watch, January 2004, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156381, 17 Haziran 2005. 57 A.e.

112

Ask Jeeves Toolbar (http://sp.ask.com/docs/toolbar/)

Dogpile Search Toolbar (http://www.dogpile.com/info.dogpl/tbar)

Google Deskbar (http://toolbar.google.com/deskbar/)

Google Toolbar (http://toolbar.google.com/)

HotBot Quick Search Deskbar (http://www.hotbot.com/tools/)

MSN Toolbar (http://toolbar.msn.com/)

Yahoo! Companion (http://companion.yahoo.com/)

metaEureka A-Toolbar (http://www.metaeureka.com/download.shtml)

WebFerret (http://www.ferretsoft.com/)

Subject Search Spider (http://www.kryltech.com/spider.htm/)

Bu araçlardan biri olan Google Deskbar Şekil 9’da görüldüğü gibidir:

Şekil 9. Google Deskbar58

58 Google Deskbar, (Çevrimiçi) http://toolbar.google.com/deskbar/, 30 Haziran 2005.

113

3.3.1.3.8. Çocuklara Yönelik Tarama Motorları

Bu servisler herşeyden önce çocukların hizmetindedir, ailelerin ve öğretmenlerin

çocuklar için uygunsuz bulduğu siteleri filtreleyerek tarama yapmak üzere

tasarlanmışlardır.59

Aşağıda bu tarama motorlarından bazıları listelenmiştir:60

Ask Jeeves For Kids (http://www.ajkids.com/)

KidsClick! (http://www.kidsclick.org/)

LookSmart’s Kids Directory (http://search.netnanny.com/?pi=nnh3&ch=kids)

Yahooligans (http://www.yahooligans.com/)

ALA Great Web Site For Kids (http://www.ala.org/greatsites)

Awesome Library (http://www.awesomelibrary.org/)

Diddabdoo (http://www.diddabdoo.com/)

Family Source (http://www.family-source.com/)

3.3.1.3.9. Özel Konu Tarama Motorları

Konusal tarama motorları, dikey tarama motorları olarak da adlandırılan bu

tarama mekanizmaları, farklı alanlardan kullanıcıların spesifik taramalar yapabilmelerini

sağlamaktadır.61

Bu kategorideki bazı tarama motorları aşağıda belirtilmiştir :62

AllExpert.com (http://www.allexperts.com)

Keen (http://www.keen.com/)

CNET Download.com (http://download.cnet.com/)

The Macintosh Search Engine (http://search.applelinks.com/)

59 Danny Sullivan, “Kid Search Engines,” Search Engine Watch, April 2005, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/2156191, 17 Haziran 2005. 60 A.e. 61 Danny Sullivan, “Specialty Search Engines,” Search Engine Watch, February 2002, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156351, 17 Haziran 2005. 62 A.e.

114

Business.com (http://www.business.com/)

Government Information on the Internet (http://gii.bernan.com)

ResearchIndex (CiteSeer) (http://www.researchindex.com)

TripAdvisor.com (http://www.tripadvisor.com)

3.3.1.3.10. Bölgesel Tarama Motorları

Yukarıda temel tarama motorları ve dizinler olarak ele alınan tarama

motorlarının bir diğer özelliği küresel olmasıdır. Bölgesel tarama motoru olarak

adlandırılan tarama mekanizmaları ise ülkelere ve dünyadaki çeşitli bölgelere göre Web

sitelerinin yerini belirlemede rol oynamaktadırlar.63

Ülkelerin kendilerine özgü tarama motorları olarak da nitelendirebilecek bu tarama

motorlarından bazıları aşağıdadır :64

High Search Engine Ranking (http://www.high-search-engine-ranking.com/),

Avustralya ve Yeni Zelanda.

Abondance (http://www.abondance.com/), Fransa.

SearchDesk (http://www.searchdesk.com/), Japonya.

3.3.2. Konu Dizinleri (Sınıflandırılmış Dizinler)

Enformasyon kaynaklarını konuya göre sınıflandırmak, onların akıllıca

gösterilmesini sağlar. En önemlisi, bu yolla yapılmış listelemelerin, kaynakların

hiyerarşik düzenlemeleri doğrultusunda, kullanıcıların bir bilgisayar programından çok

insan zekasının yer aldığı enformasyona gözatmalarını sağlamalarıdır65

Konu dizinlerindeki konu kategorileri hiyerarşik bir yapıda düzenlenmiştir.

Öncelikle en genel konular ve bu konuların altında o konunun kapsadığı alt konular

listelenmiştir. Konu rehberinden tarama yapmak genel taramadan daha anlamlı sonuçları

63 Danny Sullivan, “Country-Spesific Search Engines,” Search Engine Watch, October 2002, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156121, 17 Haziran 2005. 64 A.e. 65 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 67.

115

ortaya çıkarır. Çünkü konu dışındaki siteler tarama sonucuna dahil edilmezler. Halbuki

tarama motorundaki sorgu kutusuna anahtar terimler yazılarak tarama yapıldığında,

çıkan sonuçlarda farklı konulara da geçebilme olasılığı oldukça yaygındır. Sorgulama

sonuçları birbirine benzer şekilde listelenirken, konu rehberleri sitenin giriş sayfasına

bağlantı kurar. Ayrıca konu dizinleri, sonuç listesinde aynı adreslerin tekrar edilebilme

olasılığını azaltabilir. Çünkü konu rehberleri kategoriler şeklinde düzenlenir ve bireysel

sitelerden çok daha belirli bir içeriği olan sitelere bağlanırlar.66

Konu rehberleri arasında en çok bilinenler :67

Yahoo! – http://www.yahoo.com

LookSmart – http://www.looksmart.com (Arayüzü için bkz. Şekil 10)

Open Directory – http://dmoz.org

Şekil 10. LookSmart Arayüzü68

66 Erbil, Çolakkol, a.g.e., s. 220-221. 67 A.e., s. 221. 68 LookSmart, (Çevrimiçi) http://www.looksmart.com/r?country=uk, 30 Haziran 2005.

116

3.3.3. Nitelik Kontrollü Listeler

Bu tip listeler mevcut kaynak karmaşasında en nitelikli kaynakları süzmeye

çalışırlar. Genellikle, incelenen her kaynakta tanımlayıcı, değerlendirici girişleri

sağlayacaklardır. Bu listelerin konusu genel ya da tek bir alana yönelik olabilir. Tek bir

alana yönelik oldukları durumda konu girişleri olarak başvurulurlar. Ücretsiz veya

abonelik karşılığında kullanılabilirler. Kaynak kapsamları robot-işletimli

veritabanlarından açıkça daha küçüktür, ancak nitelik garantisi bu durumu telafi

edebilir.69

Bu listelere bazı örnekler aşağıda yer almaktadır:70

InfoMine Scholarly Academic Resource Collections

http://lib-www.ucr.edu/

(Veritabanlarının, elektronik yayınların, posta (gönderi) listelerinin, kitaplık

kataloglarının vb. kullanışlı Web sayfalarının sınıflandırılmış tanımlayıcı

listelemesi)

Scout Select Bookmarks

http://scout.cs.wisc.edu/scout/toolkit/bookmarks/index.html/

(Seçicilik, kapsam, amaç ve yetki için seçilmiş kaliteli kaynakları listeler.)

Alpha Search http://www.calvin.edu/library/as/

(Birincil amacı, en iyi Internet “giriş” sitesini elde etmektir. Bu “giriş” sitesini

hazırlayanlar, bir alanla, konuyla ya da düşünceyle ilgili tüm ilişkili siteleri bir

araya toplayarak önemli bir zaman harcamışlardır.)

69 Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, s. 4. 70 A.e., s. 4.

117

3.3.4. Akıllı Ajanlar

Internet’te büyük bir enformasyon aktarımı olsa da, aranılan enformasyonu

bulmak hala zor olabilir. Tarama motorları ve dizinler yabancı düşük düzeyli malzemeyi

seçmeyebilir. Enformasyon kullanıcısının ilgilendiği konuya odaklanmış nitelik

kontrollü herhangi bir listeleme olmayabilir. Bu konuda önerilebilecek iyi bir çözüm

yolu olarak, enformasyon kullanıcısı adına taramayı yapacak bir yazılım aracı olan

intelligent agent ya da bot’lardan söz edilebilir. Bir örnekle açıklanacak olursa, bir ajan

bir konu için belirlenmiş veritabanlarının düzenli bir şekilde aranmasını yönetebilir,

enformasyonu süzer, sınıflandırır ve enformasyon kullanıcısına gönderir. Ajanlar

sunucularda bulunabilir ya da ajan yazılımı enformasyon kullanıcısının cihazına,

muhtemelen bir Web tarayıcısına, yüklenmiş olabilir. http://www.isleuth.com/

adresindeki Arama Bot’ları sitesi, bot’ları ve intelligent agent’ları kullanarak World

Wide Web’i ve Internet’i taramada gelişmiş en etkili birkaç yolun örneğini

içermektedir.71

Akıllı ajanlar (yazılım ajanları) kullanıcı adına görevler yapan programlardır.

Ajanların yeterlilik yelpazeleri geniştir: Temel düzeyli, kendiliğinden doğrudan gündelik

görevlerden, kullanıcının tercih ve gündelik işlerine uyum sağlama ve hatta onun adına

pazarlık yapma yeteneğine kadar. Ajanları diğer programlardan ayıran özellik,

karşılaştıkları koşullara göre davranışlarını otomatik olarak değiştirmeleri ve

kullanıcının görüp müdahale etmesine gerek kalmadan bir kısım hazır kurallara ve

kriterlere göre karar verme yetenekleridir. Ajanlar bu otonomi özelliğini kendi

bilirliklerine göre azaltıp çoğaltabilirler. Bağımsız davranışın kapasitesi insiyatifi ele

almaya kadar uzanabilir (örneğin, kullanıcının özellikle istemediği ama isteyebileceği

varsayılan enformasyonu sağlamak).72

71 A.e., s. 5. 72 A.e., s. 79.

118

Ajanlar, ayrıca, diğerleriyle ve diğer programlarla veya enformasyon isteyen veya

yardım veren insanlarla iletişim kurabilir. Ayrıca, bazıları host’lar (ana bilgisayarlar)

arasında gezebilirler (gezici ajanlar).73

Akıllı ajanların kullanılabileceği kimi görevler şunlardır: 74

Önceki kullanıcı davranışına dayanarak ilave ileri bağlar önerip, kullanıcının

ağa göz atmasını zenginleştirmek;

Tarama motorları ile yapılan taramalara ek değerler katmak;

Taramaları çoklu veritabanında yapmak, sonuçları akıllıca eleyip

birleştirmek;

Çevrimiçi pazarlardaki bir ürün için en iyi fiyatı bulmak;

Kullanıcı adına işlemlere ve pazarlıklara girmek;

WWW veritabanlarını izlemek, düzenli bir indirme servisi sunmak;

Web sitesi değişikliklerini izlemek;

Günlük kişiselleştirilmiş bir gazeteyi derlemek;

Kullanıcının belirlediği siteleri ziyaret etmek ve çevrimdışı görüntüleme için

tüm siteyi veya seçilen sayfaları indirmek;

Ortak ilgisi olan diğer insanları bulmak;

e-Postayı kontrol etmek ve öncelik vermek, içeriğe dayalı kararlar vermek ve

onları uygulamak.

Çalışma konusunun önemli bir basamağı olan, Internet üzerinde enformasyon

arama stratejilerinin incelenmeye çalışıldığı bu bölümde, Internet üzerindeki

enformasyon arama stratejilerinin genellikle Web tarama motorlarının kullanım

taktikleriyle ilişkilendirilerek açıklanmaya çalışıldığı saptanmıştır. Yine bu bölümde

konunun farklı bir boyutunun da olduğu ve Internet üzerinde enformasyon arama

sürecinde enformasyon kullanıcılarının bilişsel yönlerinin de gözönünde bulundurulması

73 A.e., s. 79. 74 A.e., s. 80.

119

gerektiği belirlenmiş ve vurgulanmaya çalışılmıştır. Bundan sonraki bölümde (4. bölüm)

Internet üzerinde yaşanan enformasyon arama ve erişimi sorunları ele alınarak, bu

sorunların çözümü konusunda, enformasyonun tanımlanması ve erişiminde önemli bir

yapı (araç, standart vb.) olan, bir tür enformasyon erişimi stratejisi olarak da

yorumlanabilecek metadata ele alınacak ve onun, Internet üzerinde enformasyon

arama ve erişimindeki rolü incelenecektir.

120

4. BÖLÜM: INTERNET ÜZERİNDEKİ ENFORMASYON ARAMA

VE ERİŞİMİ SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE METADATA

Bu bölümde Internet üzerinde yaşanan enformasyon arama ve erişimi

sorunları ele alınacak ve bu sorunların çözümü konusunda, doğru, güvenilir ve güncel

enformasyona, kesin isabet oranı yüksek olarak erişimde önemli bir enformasyon

tanımlama ve erişimi stratejisi, yapısı, aracı olarak da yorumlanabilecek

metadata’nın etkisi incelenmeye çalışılacaktır. Internet üzerindeki enformasyon

arama ve erişimi sorunlarının çözümü için birçok arama ve erişim aracı ve sistemi

geliştirilmiştir. Ancak bu çalışmada, bu araçlar ve sistemler arasından, yalnızca

metadata üzerinde yoğunlaşılacaktır. Bunun en önemli nedenleri arasında

metadata’nın Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunlarının

çözümünde en köklü yaklaşım olduğu inancı bulunmaktadır.

4.1. Internet Üzerindeki Enformasyon Arama ve Erişimi Sorunları

Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunlarının büyük bir

yüzdesinin Web’in hızlı enformasyon artışına elverişli yapısından kaynaklanmakta

olduğu söylenebilir. Bu sorunlar çeşitli olmakla beraber, aslında bu sorunların

temelinde yatan nedenin hızlı enformasyon akışı ve üretimi olduğu da söylenebilir.

Bir tür siber enformasyon patlaması olarak da nitelendirilebilecek bu olay, doğal

olarak enformasyon arama ve erişimi gereksinimini de artırmakta, enformasyon

arama ve erişimi amaçlı davranışlar sonucunda ise bazı enformasyon arama ve

erişimi sorunları gündeme gelmektedir. Önceki bölümde bahsedilen enformasyon

arama stratejileri kuşkusuz kullanıcıların bu konudaki eylemlerini destekleyici

niteliktedir, ama yeterli midir ? Siber dünyada enformasyonun nasıl aranacağını

bilmek, ona erişim anlamına gelmekte midir ? Milyarlarca Web belgesi arasından

erişilen enformasyonun ne kadarının erişim isabeti yüksek olacaktır ? Bu sorunlar

çözülebilir mi ? Herşeyin hızla değiştiği sanal ortamda çözümler geçici mi, yoksa

121

süreli mi olacak ? Ya da ‘dünyalar savaşı’ yaşanmaya devam mı edecek ? Bunun gibi

yüzlerce soru işaretinin uyanmasına neden olan sanal enformasyon arama ve erişimi

sorunlarının bazı kategorilere ayrılarak ele alınması, bu sorunların hem

kavranmasının hem de geleneksel sorunlarla karşılaştırılabilmesinin kolaylaşmasını

da sağlayabilir.

Söz konusu edilen sanal enformasyon arama ve erişimi sorunları bu çalışma

kapsamında şu üç kategoride/başlıkta ele alınmaya çalışılacaktır: (1) Hızlı

enformasyon akışı ve enformasyonun denetimiyle ilgili sorunlar; (2) Internet

üzerindeki enformasyon kaynaklarının özelliklerinden (çeşitlilik, tanımlanma,

örgütlenme, konum vb.) kaynaklanan sorunlar; (3) Enformasyon kullanıcısıyla ilgili

sorunlar.

4.1.1. Hızlı Enformasyon Akışı ve Enformasyonun Denetimiyle İlgili

Sorunlar

Internet teknolojisinin bir sonucu olan iletişimin hız kazanması, daha çok

enformasyon üretimini sağlamakta, enformasyon enformasyonu üretmekte ve döngü

devam etmektedir. Enformasyon üretimindeki artışın temel nedeni olmakla birlikte,

bu durum, enformasyonun denetimiyle ilgili, geleneksel ortamla kıyaslandığında daha

karmaşık bazı yeni sorunları da beraberinde getirmektedir.

Web kaynakları tahmini olarak ortalama 75 gün değişmeden kalmaktadırlar.

Kahle, yapılan tahminlere göre Web kaynaklarının % 40’ının her ay değiştiğini,

Internet ortamındaki bir bağlantının (link) ortalama ömrünün 44 gün olduğunu

belirtmektedir.

Web’deki belgelerden örneklem seçilerek yapılan ve 120 hafta süren

‘uzunlamasına’ bir araştırmada bir Web sayfasının ya da bir Web sitesinin ‘yarı

ömrü’nün (half-file) iki yıl civarında olduğu bulunmuş ve Web sayfası/sitesi

içeriğinin bir yıllık bir sürede değiştiği saptanmıştır.1

1 Yaşar Tonta, Yıltan Bitirim, Hayri Sever, Türkçe Arama Motorlarında Performans Değerlendirme, Ankara, Total Bilişim Ltd. Şti., 2002, s. 32.

122

Internet üzerindeki enformasyonun denetlenmesiyle ilgili başka bir sorun ise,

ikilenen (duplicate) sayfaların yüzdesinin giderek artmasıdır. Bir araştırmaya göre,

Web sayfalarının %30’u tekrarlardan oluşmaktadır. Tekrarlı sayfaların tanınması ve

yalnızca bir kez dizinlenmesi birçok araştırmaya konu olmuştur. Tipik olarak

herhangi bir tarama motorunun değerlendirilmesinde de tekrarlı Internet

kaynaklarının erişim çıktısında yer alıp almadığı, ölü bağlantılar ile birlikte sık sık

anılan bir kriter olmuştur.2

Enformasyon kullanıcıları, aranılan enformasyonun hem dağınık hem de çok

büyük bir ortamın içinde olması (veya olmaması) nedeniyle de erişim sorunları

yaşamaktadırlar.3 Enformasyonun dağınık ve çok büyük boyutlardaki Internet

ortamında hızlı akışı enformasyonun denetimini zorlaştırmaktadır. Bir başka deyişle

Internet ortamında enformasyonun ‘hızlı bir hayat’ tarzı olduğu söylenebilir.

4.1.2. Internet Üzerindeki Enformasyon Kaynaklarının

Özelliklerinden (Çeşitlilik, Tanımlanma, Örgütlenme, Konum vb.)

Kaynaklanan Sorunlar

Aslında, Internet’in üssel olarak büyümesi (her sekiz ayda bir enformasyon

hacminin yaklaşık olarak ikiye katlanma eğilimi göstermesi) ve Internet

kaynaklarının sık sık değiştirilmesi, mimariyi daha karmaşık hale getirdiği gibi,

bilinen tarama motorlarının toplam Web kaynaklarının ne kadarını

dizinleyebildiklerini ve bunların kesişim oranlarını tahmin etmeyi de

güçleştirmektedir. Bu konuda göstergeler ümit verici olmaktan uzaktır. Internet’in

küçük bir yüzdesi dizinlenebilmekte ve bu yarış her geçen gün tarama motorları

aleyhine işlemektedir.4

2 A.e., s. 34. 3 Filiz Ekingen, “Elektronik Bilgi Kaynakları,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, s. 42. 4 A.e., s. 32.

123

Büyük miktarlarda enformasyon içeren Internet üzerindeki her şey makinece

okunur özelliğe sahip olsa da makinece anlaşılır özelliğe sahip değildir. Bunun

sonucunda, Internet üzerindeki enformasyonun tanımlanması, örgütlenmesi ile ilgili

sorunlar yaşanmaktadır. Bu enformasyonun geleneksel yöntemlerle örgütlenmesi ise

imkansızdır.5

Internet’te enformasyon erişimini etkileyen bir diğer sorun ise, elektronik

enformasyon kaynaklarının dinamik yapıları nedeniyle sürekli adres değiştirebilme ve

silinebilme olasılıklarının bulunmasıdır. Bu tür sabit olmayan kaynakları indeksleme,

enformasyon erişimi açısından sorun olmaktadır. Bu konuda, Tekbiçim Kaynak Adı

(URN), Tekbiçim Kaynak Belirteci ve Dijital Nesne Tanımlama (DOI) türü standart

sistemler üzerinde çalışılmaktadır.6

4.1.3. Enformasyon Kullanıcısıyla İlgili Sorunlar

Web kullanıcılarının kendilerine özgü enformasyon arama davranışları olup,

bu davranışlar geleneksel enformasyon erişimi sürecinde gözlenen davranışlardan

farklıdır. Çünkü, geleneksel sisteme dayalı olarak oluşturulmuş elektronik

veritabanlarından, CD-ROM'lardan ve çevrimiçi kataloglardan yapılan enformasyon

erişim işlemleri, Internet ortamındaki enformasyon erişimi işlemlerinden hem

uygulama açısından hem de yapısal açıdan farklılık göstermektedir. Internet

ortamında veritabanının sınırları çizilemediğinden aynı sorgu cümlesi ile değişik

zamanlarda değişik sonuçlar alınabilmektedir.7

Böylesine hızlı gelişen bir enformasyon kaynağına erişim hizmeti sağlamak,

elde bulunan algoritma olanakları ile sınırlı bir biçimde yürütülebilmekte ve Internet

üzerindeki enformasyonun tamamına erişebilmeyi neredeyse olanaksız kılmaktadır.

5 Baha Olgun, “Dublin Core Üstveri Elemanları Editörü,” (Yayımlanmamış Yüksek Mühendislik Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 1999, s. 1. 6 Elif Aytek Kaynak, “Elektronik Kaynakların Bibliyografik Denetimi ve Metadata,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 192. 7 Necip Erol Olcay, “Türkçe Internet Tarama Motoru Kullanıcılarının Arama Stratejilerinin Analizi: Arabul Örneği,” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003, s. 3-4.

124

Bu durum Web üzerinde enformasyon arama işlemlerinde sorunlar ortaya çıkarmakta

ve kullanıcıları enformasyon arama esnasında yanılgılara sürüklemektedir. Çünkü,

kullanıcılar artık geleneksel ortamlarda olduğu gibi bir enformasyon

profesyonelinden (kütüphaneci, enformasyon uzmanı, arşivci vb.) yardım

bulamamakta ve sorunlarıyla baş başa kalmaktadırlar. Oysa geleneksel ortamda,

kütüphaneye gelen kullanıcılar, enformasyon problemlerini danışma kütüphanecisine

anlatabilmekte, problemin yeterince açık anlatılmaması halinde ise kütüphaneci

problemi açığa çıkarmak için mesleki birikimini ve profesyonelliğini

kullanabilmektedir. Ayrıca, kullanıcıların profili de önem kazanmıştır. Internet’e

erişimi olan her kullanıcı enformasyon arayabilmekte ve arama sonunda erişmiş

olduğu enformasyonun onun gereksinimini ne denli karşıladığı bilinememektedir. Bu

nedenle, Internet üzerinde sergilenen enformasyon arama davranışlarının ve izlenen

enformasyon arama stratejilerinin incelenmesi zorunlu ve ilginç araştırma

konularından biri olmaktadır.8 Bu kapsamda, veri madenciliği (data mining), Web

madenciliği (Web mining), erişim desenlerinin keşfi (discovery of access patterns)

vb. gibi yeni araştırma konuları da ortaya çıkmaktadır

Kullanıcıların yaşamış oldukları en temel sorunlardan biri sorgu cümlelerini

kurma aşamasında yapmış oldukları yanlışlardır. Bu aşamada kullanıcıların çevrimiçi

ileri tarama tekniklerini kullanmadıkları, çoğunlukla tek sözcükle tarama yaptıkları,

bu nedenle eşanlamlı ya da eşsesli sözcükleri belirleyip yazamadıkları, ‘ve’, ‘veya’,

‘değil’ vb. gibi tarama esnasında çok önemli olan işleçleri ve tarama motorlarının

olanak sağladığı bazı niteleyicileri kullanmadıkları/kullanamadıkları gözlenmektedir.

Bu durumun Web’de enformasyon arama işlemlerinde sorun yaratacağı açıktır.9

Bu çalışmada Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunlarının

çözümü için kullanılan/geliştirilen birtakım stratejiler, yapılar ve araçlar içinden

yalnızca metadata üzerinde yoğunlaşılacaktır. Bunun en önemli nedenleri arasında

8 A.e., s. 5. 9 A.y.

125

metadata’nın Internet üzerinde enformasyon arama ve erişim sorunlarının

çözümünde en köklü yaklaşım olduğu inancı bulunmaktadır.

4.2. Internet Üzerindeki Enformasyon Arama ve Erişimi Sorunlarına

Bir Çözüm: Metadata

Metadata terimi, enformasyon hakkında enformasyon ya da veri hakkında

veri anlamına karşılık olarak kullanılmaktadır.10 Yaygın olarak kullanılan genel

tanıma göre metadata, ‘herhangi bir enformasyon kaynağı, medya türü veya formatı

hakkındaki yapısal enformasyon’dur.11

Metadata, bir enformasyon kaynağını tanımlayan, açıklayan, onun yerini

gösteren ve böylece o enformasyon kaynağının edinilmesini, kullanımını ve

yönetimini kolaylaştıran yapılandırılmış enformasyon12 olarak da tanımlanabilir.

Metadata terimi, farklı topluluklarda farklı anlamlarda kullanılmıştır. Bazıları

onu makinece anlaşılır enformasyon olarak kullanırken, bazıları onu sadece

elektronik kaynakları tanımlayan kayıt olarak nitelendirmiştir. Kütüphane ortamında

metadata kavramı, genellikle, elektronik/elektronik olmayan enformasyon

kaynaklarına, herhangi bir nesneye uygulanan kaynak tanımlama amaçlı bir biçimsel

şema, anlamında kullanılmıştır.13

Metadata çalışmaları, Internet üzerinde hızla artan kaynak bulma problemini

ele almak üzere 1995 yılında başlamıştır. Bu nedenle Metadata terimini Internet

çağı terimi olarak adlandıranlar da olmuştur.14

Metadata, kütüphanecilere, özellikle katalogculara, kaynak keşfini

gerçekleştirebilmek için enformasyon hakkında enformasyonun yaratılması ve

enformasyonu diğer ilişkili ve ilişkisiz enformasyonla bir düzen içinde biraraya

10 Amy Brand, Frank Daly, Barbara Meyers, Metadata Demystified, y.y., The Sheridan Press&NISO Press, 2003, s. 1. 11 “Metadata,” (Çevrimiçi) http://www.ncecho.org/documents/5metadata.pdf, 30 Haziran 2005. 12 Understanding Metadata, Bethesda, NISO Press, 2004, s. 1. 13 Understanding Metadata, s. 1. 14 Canan Ergün, “Metadata ve Kütüphanelerde Kullanımı,” (Çevrimiçi) http://www1.ku.edu.tr/files/library/activities/86.doc, 23 Mayıs 2005, s. 8.

126

getirmesi özellikleriyle yabancı değildir.15 Kütüphane dermesi için kart kataloğun

anlamı ne ise, elektronik kaynaklar için de metadata aynı anlamdadır. Ama burada

gözardı edilmemesi gereken çok önemli bir nokta, kütüphaneciler için metadata

kavramının yeni bir kavram olmamasıdır.16

Metadata, aslında kütüphanecilerin çok yakından bildiği kataloglarla ve

dizinlerle eşanlamlı bir kavramdır. Bir kütüphane kataloğu da işlevi itibariyle bir

metadata’dır. Basılı enformasyon kaynakları için dizinlerde ve kataloglarda

bibliyografik alan (başlık, yazar, kaynak vb.) tanımlamaları yapma, aramalarda kesin

isabet oranını artırmak için kontrollü terimler kullanma türü uygulamalar,

kütüphanecilikte uzun yıllardır kullanılmaktadır. Ancak, günümüzde enformasyonun

kayıtlı olduğu ortam ve sunum şekillerinin değişmesi ile birlikte, ağ enformasyon

kaynaklarının belirli özel alanlarda tanımlanması ya da bir başka deyişle, makinece

anlaşılabilir yapılandırılmış enformasyon “metadata” olarak ifade edilmektedir.17

Bu açıdan yaklaşıldığında, metadata onlarca yıldır katalog kayıtlarına

girilmekte olan aynı enformasyonun (eser adı, yazar, yayın tarihi, yayıncı, konu vb.)

çoğunu içermektedir. Ancak, yeni metadata şemalarının geliştirilmesinde birkaç

temel neden bulunmaktadır: Bu nedenlerden ilki, World Wide Web (Web) üzerinde

elde edilebilen ve hızla artan kaynaklara yönelik metadata’nın kütüphaneci

olmayanlar tarafından oluşturulabilmesi için kataloglamayı basitleştirebilmektir.

İkinci neden ise, çok farklı belge türlerine (sadece Web sayfaları ve doküman benzeri

nesnelere değil, görüntülere ve etkileşimli kaynaklara da) ve çok farklı gruplardan

gelen materyale verilebilecek standart metadata etiketlerinin (tag) yaratılmasını

olanaklı kılmaktır.18

15 Ann Hanlon, “Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş,” Çev.: Mehmet Emin Küçük, Bilgi Dünyası, C.II, No:2, 2001, s. 207. 16 Mehmet Emin Küçük, Umut Al, “Metadata,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 77-78. 17 Kaynak, a.g.e., s. 193. 18 Hanlon, a.g.e., s. 207-209.

127

Metadata’nın bir enformasyon erişim aracı olarak tercih edilmesinin

nedenleri, aşağıdaki gibi sıralanabilir:19

1. Metadata, evrensel bibliyografik standartları kullanmaktadır. Bu nedenle,

enformasyon dönüşümü ve enformasyonun arşivlenebilmesi ile ilgili

uyumsuzlukları çözer.

2. Metadata, bir veritabanının kullandığı doküman tanımlamasına benzer bir

sorgu yöntemi kullanır. Fakat bir veritabanında olduğu gibi direkt dokümanın

yerini belirten bir işaret kaydı gibi değildir. Metadata bir dokümanla birlikte

yaşar.

3. Tüm sayısal kaynak tiplerinin kataloglanmasına imkan tanır. Tüm dosya

tiplerine uygulanabilir.

4. Maliyet verimliliği ve performans etkinliği sağlar,

5. Mevcut yöntemlerle rahatlıkla bütünleştirilir.

6. Veriler üzerinde değişiklikler yapmak ve oynamak kolaydır.

7. Artan dokümanların bakımını ve kontrolünü sağlar.

8. Uygulama için çok az eğitim gerektirmektedir.

Metadata’nın Internet üzerindeki elektronik enformasyon kaynakları ile ilgili

kullanım amaçları aşağıda özetlenmiştir:20

Verinin anlamını özetlemek (örneğin, verinin hangi konuda olduğu),

Enformasyon kullanıcılarının veriyi aramalarını sağlamak,

Enformasyon kullanıcılarının buldukları verinin aradıkları veri olup

olmadığını saptamalarını sağlamak,

Bazı kullanıcıların veriye erişimini önlemek (örneğin, çocuklar vd.),

Veriyi getirmek ve bir kopyasını kullanmak (örneğin, nereye gidersem

veriyi elde ederim ? gibi),

19 Ergün, a.g.e., s. 8. 20 Renato Iannella, Andrew Waugh, “Metadata: Enabling the Internet,” (Çevrimiçi) http://archive.dstc.edu.au/RDU/reports/CAUSE97/, 30 Haziran 2005.

128

Verinin nasıl yorumlanacağı talimatını vermek (örneğin, format, kodlama,

şifreleme),

Hangi veri örneğinin getirileceği konusunda karar vermek (örneğin, aynı

verinin değişik formatları söz konusuysa, .pdf, .doc gibi),

Verinin kullanımının etkileri üzerine enformasyon vermek (örneğin, yasal

koşullar, verinin büyüklüğü, güncelliği)

Verinin geçmişini belirtmek (örneğin, orjinal kaynağı, sonradan meydana

gelen format değişimleri gibi),

İletişim enformasyonu vermek (örneğin, verinin sahibine ait

enformasyon),

Diğer enformasyon kaynaklarıyla ilişkilerini göstermek (örneğin, önceki

ve sonraki versiyonları, veriyle kullanılabilecek diğer veri ve programlar

gibi),

Verinin yönetimini denetlemek (örneğin, arşivleme gereksinimleri, yok

edilme yetkisi gibi).

Metadata çeşitli uygulamalara kaynak olmaktadır. Metadata, Web

kaynaklarının içeriklerinin tanımlanmasında, yani kataloglamada kullanılabilir.

Tarama araçları tarafından daha kesin sonuçlar elde edilebilmesi amacıyla, katalog

girişleri olarak kullanılabilir. Metadata, elektronik ticaret alanında veri

kodlanmasında da kullanılabilir. Bunların yanında, Web sayfalarına erişimin

filtrelenmesi amacıyla içerik etiketi olarak kullanılabilir. İçerik seçimi ile ilgili

çalışmalar büyük ölçüde Web metadata kavramına dayandırılmaktadır. Elektronik

ortamda, elektronik imza olarak kullanılması da metadata uygulama alanlarındandır.

Ayrıca, metadata, kişilerin ya da Web sitelerinin gizlilik özelliklerinin de

tanımlanmasında kullanılabilir. En yaygın olarak ise, metadata, elektronik belgelerin

içeriğinde yer alan enformasyonun ve entellektüel özelliklerinin tanımlanmasında

kullanılır. Anlaşılacağı gibi, Web kaynaklarının da içinde olduğu elektronik

kaynakların ve tüm elektronik ortam nesnelerinin (Web sayfaları, Web siteleri,

129

kullanıcılar, vs.) kesin ve açık tanımlarının yapılması çok önemlidir. Metadata

kavramının getirdiği olanaklar birçok alanda çeşitli uygulamaların da geliştirilmesini

sağlamıştır.21

Metadata, bir elektronik nesne/kaynak içine yerleştirilebileceği gibi

kaynaktan ayrı olarak da saklanabilir. Çoğunlukla HTML dokümanları içine

yerleştirilir. Metadata’nın nesne ile birlikte saklanması metadata’nın nesne ile

düzenli olarak güncelleştirilmesinin sağlanmasına yardım eder. Ancak bazı tip

nesnelerde metadata’nın birlikte saklanması genelde mümkün değildir (örneğin, el

yapımı sanat eserleri). Ayrıca metadata’nın ayrı saklanması, metadata’nın

yönetimini, bulunmasını ve kolay aranmasını sağlar. Bu nedenle veritabanı

sistemlerinde saklanır ve nesne bağlantısı kurulur. Elektronik kaynağı tanımlamak

kadar bu kaynakların taranabilmesi için elektronik arşivlerin oluşturulması da

gerekmektedir. Her örgüt elektronik kaynağı tanımlayacak metadata’yı

oluşturmalıdır. Böylece, enformasyon arama ve erişimi işlemi veritabanları üzerinde

mümkün hale getirilmiş, isabet oranının artması şansı yaratılmış olur.22

4.2.1. Metadata’nın Önemi ve Yararları

Kütüphanecilerin uzun yıllardır basılı kaynakları kataloglamada kullandıkları

AACR2 ve MARC türü standart sistemler, mevcut şekilleri ile elektronik kaynakları

tanımlamada kimi zaman yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle, çalışmalar, bir yandan

geleneksel sistemleri elektronik kaynakları tanımlamada kullanabilecek nitelikte

yenileme, bir yandan da çeşitli disiplinlerin ve kullanıcı gruplarının gereksinimlerine

özel, farklı seviyelerde metadata sistemleri geliştirme ve sistemler arasında

etkileşimli ortamlar oluşturma yönündedir.23

21 Hayri Sever, Kaşgarlı Mahmut Bilgi Geri-Getirim Sistemi Sonuç Raporu, (Çevrimiçi) http://www.baskent.edu.tr/~sever/kmbgs-sonuc.pdf, 2 Haziran 2005, s. 26-27. 22 Ergün, a.g.e., s. 11. 23 Kaynak, a.g.e., s. 193.

130

Geleneksel katalog kayıtları, tanımladıkları kaynaklardan ayrı olarak

tutulmuşlardır. Elektronik dokümanların durumunda ise, doküman elektronik olarak

kodlanırken metadata enformasyonu dokümana eklenebilmektedir.24

Metadata, kaynak keşfi bakımından iyi bir kataloglama işlemiyle aynı işlevleri

yerine getirir:25

Arama kriterlerine uygun kaynakların bulunmasını sağlar.

Kaynakları tanımlar.

Benzer kaynakları birarada tutar.

Farklı kaynakları ayırır.

Enformasyon kaynağının bulunduğu konuma ait enformasyonu verir.

Internet artık sadece tanıtım sayfalarının sergilendiği ve kullanıcıların bu

sayfalar üzerinde gezindiği sanal bir ortam olarak düşünülemez. Internet büyük

miktarlarda enformasyonun saklandığı heterojen veritabanları kolleksiyonu olarak da

düşünülebilir. Kullanıcılara, Internet’teki enformasyon üzerinde sorgulama olanağı

sağlamak da önemli bir çalışma konusu olmuştur. Klasik anlamda sorgu işlemleri,

okunabilir Web kaynakları üzerinde yapılabilen işlemlerdir ve kaynak içeriği içinde

kelime tarama yöntemini temel almıştır. Bu yöntem her zaman doğru sonuçlar

oluşturmamakta, sorgular çoğunlukla istenilenin dışında sonuçlar üretmektedir.

Yeterince kesin sonuçlar üretilememesinin en önemli nedenleri, kaynakların

tanımlanmasıyla ilgili bir yöntemin eksikliği ve kaynak hakkında enformasyona

ulaşmak için kaynağın kendisine ulaşmak zorunluluğudur.26

Metadata kavramı, Web kaynaklarının sorgulanması yöntemlerinin

değişmesini sağlamıştır. Metadata çalışmaları ile kaynakların tanımlanması

standartlaştırılabilmiş, Web kaynaklarının heterojen olması özelliği önemli olmadan

24 Hanlon, a.g.e., s. 211. 25 Understanding Metadata, s. 1. 26 Sever, a.g.e., s. 30.

131

kaynaklar üzerinde sorgu yapma standart hale getirilebilmiştir. Anahtar kelime tarama

yöntemi yerine, daha üst düzeyli bir kavramsal model üzerinde inceleme yapma

yöntemi gelmiştir.27

Internet nesnelerini tanımlayan metadata standartları üzerindeki çalışmalar,

kelime temelli tarama yerine enformasyon temelli taramayı, metin olmayan

nesnelerin dizinlenmesini ve kaynak içeriğine erişmeden içerikle ilgili enformasyona

erişmeyi olanaklı hale getirecek kaynak keşfi yeteneklerini geliştirir.28

Yakın geçmişe kadar elektronik enformasyon kaynakları için metadata

oluşturma işlemi büyük oranda ihmal edilmiştir. Kaynağa kimlik vermek olarak da

yorumlanabilecek metadata, enformasyon kaynağının içeriğini etiketleme ve

bibliyografik tanımlama yapmak suretiyle etkin kaynak keşfini ve enformasyon

erişimini mümkün kılmaktadır.29

Web üzerinden çevrimiçi olarak elde edilebilen kaynaklar, kütüphanelerde

kataloglanan kaynaklardan çok daha geniş yelpazede yer almaktadır. Bu durum,

görüntülere, canlandırmalara, temel kaynakların sayısal kopyalarına ve etkileşimli

kaynaklara olduğu gibi, elektronik formdaki geleneksel metin dokümanların hepsine,

bir oturumda çevrimiçi erişim olarak düşünülebilir. Metadata’nın hedefi,

kataloglamada olduğu gibi, erişimi daha isabetli (precise) kılmaktır.30

4.2.2. Metadata Türleri

Elektronik kaynaklar için metadata’nın yaratılması, sayısallaştırma

projelerinin önemli bir bölümüdür. Kaynak keşfi, kullanımı, yönetimi, yeniden

kullanımı ve kaynağın sürdürülebilirliğini desteklemesi için metadata yaratılmalı ve

elektronik kaynakla ilişkilendirilmelidir. Elektronik kaynaklarla ilişki kuran

metadata, başlıca beş kavramsal kategoridedir:31

27 Olgun, a.g.e., s. 8. 28 A.e., s. 10. 29 Kaynak, a.g.e., s. 193. 30 Hanlon, a.g.e., s. 209. 31 “Metadata,” ... ; Hanlon, a.g.e., s. 209-211.

132

Tanımlayıcı metadata: Elektronik kaynağın dizinlenmesi, keşfi ve tanımı için

kullanılan enformasyondur. Tanımlayıcı metadata, geleneksel bibliyografik

kataloglamaya en benzer olanıdır. Yazar adı, eser adı ve konu gibi enformasyonu

içeren ve elektronik kaynağın keşfedilmesinde kullanılan enformasyon, tanımlayıcı

metadata’dır. Örneğin, 100, 245 ve 600 MARC alanları ve AACR2 içerik

standartları, tanımlayıcı metadata biçimlerindendir. Dublin Core, EAD ve TEI

metadata standartlarının hepsi de benzer tanımlayıcı unsurları içerirler.

Analitik metadata: Elektronik kaynağın konusu ve bağlamı hakkındaki

enformasyondur.

Yapısal metadata: Elektronik kaynağın kullanımı ile ilgili enformasyondur, eğer

kaynağın özel bir kullanım koşulu varsa onu da içerir. Yapısal metadata, kaynağın

yapısal bölümleri (örneğin, bir kitabın içindekiler bölümü gibi) hakkındaki

enformasyonu da bulundurur. Yapısal metadata, bir elektronik kaynağı aktif hale

getirme ve göstermede gerekli enformasyonu sağlar. Geleneksel bibliyografik

kaynaklar örnek olarak ele alınacak olursa, yapısal metadata bir antolojide yer alan

farklı denemeler hakkında ya da bir albümde yer alan birden fazla müzik eserinin

içeriği hakkında enformasyon içermesine benzetilebilir. Elektronik kaynaklar için

yapısal metadata, bir kaynağı izlemek için gerekli uygulamanın adını (QuickTime,

RealPlayer vb.) ya da kaynağı kodlamada (encoding) kullanılan şemayı (HTML,

PDF vb.) içerebilir.

Yönetimsel metadata: Elektronik kaynağın yönetimi için gereksinim duyulan

enformasyondur. Kaynağa erişim, kaynağın görüntülenmesi, telif haklarının yönetimi

üzerine enformasyonu içerir.

Koruma (amaçlı) metadata: Korunması amaçlanan sayısal görüntü vb. hakkındaki

enformasyondur. Örneğin, bir görüntüye ait, görüntü çözünürlüğü, görüntünün

133

üretiminde kullanılan yazılım/donanım, sıkıştırma oranı, boyutları vb. enformasyonu

içerir.

4.2.3. Metadata Oluşturma Araçları

Metadata’yı kimin oluşturduğu sorusunun yanıtı disiplinden disipline

değişmekle birlikte, tanımlanmış olacak kaynağa, eldeki araçlara, ve alınması

beklenen sonuca göre değişir. Ancak metadata’nın oluşturulması, neredeyse her

zaman elbirliğiyle yapılan bir çabadır.32 Internet ortamında yer alan bir belgenin

metadata’sı hazırlanırken farklı araçlar kullanılmaktadır. Bu araçlar, kişilere

kolaylıklar sunmakta, emek ve zaman tasarrufu sağlamaktadır. Metadata’nın

oluşturulması için kullanılan araçlar ise iki gruba ayrılabilir: Editörler ve yaratıcılar.

4.2.3.1. Editörler

Editör olarak adlandırılan araçlar, bilgisayar ekranına boş bir form getirir ve

boşluklar uygun ifadelerin girilmesiyle doldurulur. Destek yazılımı, girilen içeriği

HTML tag haline getirir ve oluşturulan HTML tag bir belgeye kesilip

yapıştırılabilir.33 Aşağıda metadata editörlerinden bazıları yer almıştır:

MetaManage: AGLS (Australian Government Locator Service) ve Dublin

Core’u içeren bir dizi metadata standardına uyumlu, site haritası çıkarabilen,

sitelerin Web’de farkedilebilirliği oranını artırmayı hedefleyen bir yazılımdır. İçerik

hakkında veri yaratmak ve içeriği yönetmek amacıyla Web tasarımcıları ve Web

üzerinde içerik hazırlayanlar için standart bir çatı yapısı sunmaktadır.34

32 Understanding Metadata, s. 10. 33 Umut Al, Mehmet Emin Küçük, “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.XX, No: 1, Temmuz 2003, s. 175. 34 A.e., s. 175.

134

Nordic Web Index DC Metadata Template: Kuzey Avrupa ülkeleri için Dublin

Core metadata’nın yaratılmasına destek sağlamak amacıyla oluşturulmuş bir

projedir. Nordic Metadata Project’in sahip olduğu editör, detaylı yardım hizmeti ile

dikkat çekmektedir.35

Gateway to Educational Materials (GEM): Amerikan Eğitim Bakanlığı’nın

girişimiyle eğitimcilerin Internet tabanlı ders planlarına ve diğer eğitim kaynaklarına

erişimini arttırmak amacıyla oluşturulan bir proje olup, bu kaynaklara erişimi

sağlayan metadata standartlarını ve teknik mekanizmaları sunar. Bünyesinde

binlerce ders planı, müfredat ve eğitimle ilgili kaynak bulunduran GEM, özellikle

öğretmenler için yararlı olmaktadır. GEM’in amacı, eğitimle ilgili kaliteli kaynak

koleksiyonu sağlayarak, kaynak keşif problemini çözmektir. Eğitimciler GEM’e

bağlandıklarında, eğitim düzeyine, anahtar kelimeye veya konuya göre düzenlenmiş

listeleri tarayabilmektedirler. GEM’de Şubat 2001 itibariyle 7800’ün üzerinde kayıt

yer almaktadır.36

Reggie: Metadata editörü bir program aracılığıyla RDF formatı, HTML 3.2 ve

HTML 4.0 standartlarını kullanarak farklı element setlerine ve farklı dillere dayalı

olarak metadata yaratabilen Reggie, birbirinden farklı şemaları (Dublin Core, GILS

gibi) seçebilme olanağı da verebilmektedir.37

State Library of Tasmania’s Generic Editor: Tasmania Devlet Kütüphanesinin

bünyesinde bulunan Tasmania Online tarafından sağlanmaktadır. SuperNoteTab

adlı metin editörü kullanılarak var olan HTML dosyalarına metadata eklemek ve

35 Mehmet Emin Küçük, Umut Al, “Metadata Kavramı,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 178. 36 A.e., s. 179. 37 A.e., s. 179.

135

üzerinde değişiklik yapmak olanaklıdır. Dublin Core, AGLS ve aDMIN Core’u

içermektedir.38

H-DCEdit (Hacettepe-Dublin Core Üstveri Elemanları Editörü): İlk Türkçe

Dublin Core editörü olan H-DCEdit, 1999 yılında Hacettepe Üniversitesi Bilgisayar

Mühendisliği Bölümünde, Türkçe elektronik kaynak içeriklerinin tanımlanmasında

kullanılacak bir yazılım geliştirmek amacıyla hazırlanan yüksek mühendislik tezinin

ürünüdür.39 Yazılımın amacı, RDF (Resource Description Framework) modeli ve

Dublin Core Metadata elemanları kullanılarak, elektronik kaynakların içeriklerinin

tanımlanmasını sağlayan bir yazılımın gerçekleştirilmesidir.40 “H-DCEdit

programında Dublin Core elemanlarını RDF modeli içinde tutacak SGML belgeleri

oluşturulur.”41 Geliştirilen yazılım kesimleri genişletilmeye açıktır. RDF modelinin

gelişmesi sürdükçe, kullanılan model karmaşıklaştırılabilir, Dublin Core Metadata

Elemanları dışında diğer sözlükler de kullanılarak veri tanımlama yeteneği

artırılabilir. Yapılan çalışma, bir dizinleme/arama aracı ile Web sitelerinde ya da

kütüphanelerde kaynak tanımlamaya ve kaynak hakkında enformasyon sunmaya

yardımcı olarak da kullanılabilir.42

4.2.3.2. Yaratıcılar

Yaratıcı olarak adlandırılan araçlar, mevcut HTML kodlu belgelerden

metadata’yı alarak içeriği HTML tag haline getirir. Yaratıcılar, HTML V3.2,

HTML V4.0 ve XML gibi bir dizi çıktı seçeneği sunabilmektedir.43

38 A.e., s. 179. 39 Al, Küçük, “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” ..., s. 177. 40 Sever, a.g.e., s. 61. 41 Olgun, a.g.e., s. 75. 42 A.e., s. 87. 43 Küçük, Al, “Metadata Kavramı,” ..., s. 178.

136

DC-dot: United Kingdom Office for Library and Information Networking

(UKOLN)’de çalışan Andy Powell tarafından geliştirilen DC-dot, metadata’sı

oluşturulmak istenen Web sayfasının URL adresi ziyaret edildiğinde otomatik olarak

URL’in ait olduğu Web dokümanının metadata’sını oluşturur. İstenildiğinde

metadata üzerinde ilaveler, değişiklikler yapabilme (bu özelliğiyle aynı zamanda

metadata editörü özelliği de taşımaktadır) farklı formatlara dönüştürebilme imkanı

da sağlamaktadır. Bu formatlar, USMARC Summary Object Interchange Format

(SOIF), IAFA/ROADS, TEI headers, GILS, RDF ve XML’dir. DC-dot metadata

yaratıcısı, HTML, XHTML, RDF, XML gibi farklı görüntüleme formatları

sunmaktadır. Ayrıca, İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca, Portekizce ve

İspanyolca gibi farklı dil seçenekleri de vardır.44

TagGenTm: Hiawatha Island Software Şirketinin programı olan Tag Gen,

metadata yaratan bir ürün olarak 1998 yılında piyasaya çıkmıştır.45 HTML

dokümanlarına metadata’nın uygulanması içerir.46

Klarity: Belge içindeki kavramlardan yola çıkarak, mevcut Web belgeleri için

metadata yaratmaktadır. Çıktılar HTML, RDF ve ASCII gibi çeşitli formatlarda

elde edilebilmektedir. Önce belgenin hangi konu ile ilgili olduğunu saptamak ve

belgeyi analiz etmek, ardından metadata’sını hazırlamak şeklinde işlevini yerine

getirmektedir.47

Medical Metadata Creator: ‘University of Newcastle Upon Tyne’in geliştirdiği

ürün, tıbbi konulardaki Web sayfaları için metadata yaratmakla birlikte, tıbbi

44 Ergün, a.g.e., s. 13. ; Küçük, Al, “Metadata Kavramı,” …, s. 180. ; Al, Küçük, “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” …, s. 178. 45 Küçük, Al, “Metadata Kavramı,” …, s. 180. 46 Ergün, a.g.e., s. 13. 47 Al, Küçük, “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” …, s. 179.

137

konulara ilişkin kapsamlı anahtar kelimeler listesini de bünyesinde

bulundurmaktadır.”48

MetaPackerTm: Formatının önemi olmaksızın tüm sayısal nesnelerin dönüşümünü ve

dizinlenmesini olası hale getirir. Bunlar arasında büro dokümanları, metin dosyaları,

pdf dosyaları, görüntüler, animasyonlar, haritalar vd. ele alınabilir.49

JITIBuilderTm: Microsoft Office dokümanları için kullanılmaktadır. Gerekli ofis

dokümanlarını bulma, arşivleme, yönetme, araştırma ve kontrol için yardım etme

işlevini yerine getirme amacındadır.50

4.2.4. Metadata Standartları

Metadata ile ilgili literatür incelendiğinde farklı alanlarda farklı metadata

standartlarının ve projelerinin bulunduğu görülmektedir. Söz konusu standartlar

belirli tip enformasyon kaynaklarını tanımlamak ve onlara erişim sağlamak amacıyla

geliştirilmiştir.51

EAD (The Encoded Archival Description): ‘Şifrelenmiş Arşivsel Tanımlama’

olarak Türkçe’ye çevrilebilecek EAD, LC ve Amerikan Arşivciler Kurumu'nun

(Society of American Archivists) ortaklığı ile oluşturulmuştur.52 EAD,

malzemelerini elektronik olarak erişilir ve World Wide Web üzerinde taranabilir

kılmak için özel kolleksiyonlar ve arşivler tarafından kabul görmüştür. EAD’daki

tanımlayıcı, yapısal ve yönetimsel elemanlar, keşif destek elemanları olarak

48 Küçük, Al, “Metadata Kavramı,” …, s. 180. 49 Ergün, a.g.e., s. 13. 50 A.e., s. 13. 51 Al, Küçük, “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” …, s. 170. 52 Ergün, a.g.e., s. 14.

138

tasarlanmıştır.53 EAD, özel ve büyük dermeleri olan akademik kütüphanelerde yaygın

olarak kullanılır.54

GILS (Government Information Locator Service): Amerikan halkının hükümetle

ilgili enformasyona erişme gereksinimini karşılamak için geliştirilmiştir. 1995

yılında, Kağıt Üzerindeki Çalışmaları Azaltma Hareketi (Paper Reduction Act)

sonucu ortaya çıkmıştır. Birçok formda diğer hükümetler ve uluslararası projeler için

adapte edilen GILS, resmi olarak metadata elemanlarını tanımlamaz sunum ve

sözdizimi için kurallar içerir. GILS, bibliyografik tanımlamadan ziyade, elde

edilebilirlik ve enformasyonun dağıtılabilirliği üzerinde durur. Bu nedenle, bir GILS

kaydında veri elemanları (ad, dağıtanın adı, işlem sırası...vb.) bulunabilir.55

VRA (The Visual Resources Association Core Categories): VRA, Binalar,

Fotoğraflar, Resimler, Heykeller gibi görsel materyalleri tanımlamak için geliştirilmiş

bir metadata eleman kümesidir. Görsel kaynak dermelerini oluşturanlar, VRA

kategorilerinin orjinal çalışmaların tanımlarının paylaşılmasına imkan sağlayacağını

ummaktadırlar.56

TEI (The Text Encoded Initiative Header): TEI, elektronik metinlere yönelik

olarak geliştirilen bir kodlama şemasıdır, elektronik metin hakkındaki enformasyonu

içerir.57 TEI ile kodlanan metinlerin genellikle basılı metinlerin elektronik

versiyonları olduğu varsayılır. TEI hem metnin elektronik versiyonu hem de

elektronik olmayan versiyonu hakkındaki bibliyografik enformasyonu kaydetmek için

kullanılabilir.58

53 Hanlon, a.g.e., s. 211. 54 Ergün, a.g.e., s. 14. 55 A.e., s. 14-15. 56 A.e., s. 15. 57 Hanlon, a.g.e., s. 211. 58 Understanding Metadata, s. 4.

139

ONIX (Online Information Exchange): 1999 yılında Amerikan Yayıncılar

Derneği’nin (AAP - Association of American Publishers) önderliğinde kitap

endüstrisi (yayıncılar, toptancılar, çevrimiçi perakendeciler vd.) ile işbirliği içinde

kitaplar hakkındaki enformasyonun evrensel, uluslararası değişimini sağlamak üzere

geliştirilmiştir.59 ONIX Cataloging in Publication (CIP) için ve ‘geçici’ ya da

sipariş düzeyi bibliyografik kayıtların oluşturulması için gerekli işlem akışında rol

oynayabilir. Kütüphaneler, kitap ve dergiler için ONIX’in kullanımı, ONIX’in

yayıncılık camiasında daha yaygın kullanılmasını sağlayacaktır. e-Kitap endüstrisi

metadata’nın daha etkin kullanılmasının elektronik kitap dağıtımında daha önemli

olacağını konuşmaktadır.60

FGDC CSDGM (Federal Geographic Data Committee’s Content Standart for

Digital Geospatial Metadata): Bu standart, veri kümeleri için, sayısal ve istatistiksel

verilerin büyük önem taşıdığı coğrafi konularda özelleşmiş kütüphaneler için

özellikle önemlidir.61

Dublin Core: Metadata standartları arasında en yaygın kullanılan standart olma

özelliğini taşıyan Dublin Core, giderek en yaygın çözüm yolu olma yolundadır.

Türkçe dahil, birçok dile çevrilmesi onun avantajlarından biridir. Bu standartla ilgili

ayrıntılara sonraki bölümde yer verilecektir.62

Bir metadata standardının seçimi bazı etmenlerin gözönünde bulundurulmasını

(depolama ortamları, kullanıcıları gibi) gerektirir. Metadata standartları kısaca

açıklandıktan sonra, en uygun metadata standardının seçimine karar verilmesi

konusunda yol gösterici bazı esas noktalara aşağıda yer verilmiştir:63

59 Metadata Demystified, s. 9. 60 Ergün, a.g.e., s. 16-17. 61 A.e., s. 17. 62 Küçük, Al, “Metadata,” ..., s. 81. 63 “Metadata,” ...

140

Metadata kullanımının amacı nedir ?

Benzer durumda olup da belirli bir metadata standardını kullanan bir kuruluş

var mı ? Tercih ettikleri standart konusunda memnunlar mı ? Eğer yeniden

karar vermeleri gerekseydi, neyi farklı yaparlardı ?

Seçilen standart ne kadar tanınmış ? Ne kadar yaygın kullanılıyor ? Ne kadar

eski ?

Uygulamalar ve deneyimler seçimine karar verilmek üzere olan standartla ne

kadar uyum içinde ? İşlemi yapan kimse koleksiyonla ilişkilendirilecek

metadata elemanlarını kavrayabilecek mi ?

Eğer belirli bir standart seçilirse, koleksiyon daha geniş sistemlerle uyumlu

olacak mı?

Yukarıda değinilen metadata standartları arasında, farklı alanlarda üretilen ve

çeşitli formatlarda olabilen enformasyonun tanımlanmasını desteklemesi, yaygın

kullanımı vb. birçok yönüyle tercih edilen Dublin Core’un ayrıntılı olarak ele

alınması yararlı olacaktır.

4.2.4.1. Dublin Core

Dublin Core platformunda, amaç, enformasyon kaynağının yapısını

tanımlama işlemini mümkün olduğu kadar açık ve basit yapmak ya da Judith

Ahronheim’ın tanımladığı gibi ‘bir tür ortak yol’dur. Diane Hillman, Dublin Core’u

tanıtan yazısında, ‘Dublin Core Eleman Seti, ağda yer alan kaynaklara erişimi

sağlarken, uzman olmayanların enformasyon kaynaklarının basit tanımlayıcı

künyelerini kolay ve ucuz bir şekilde oluşturması için mümkün olduğu kadar basit ve

sınırlı tutulmuştur’ açıklamasını yapmaktadır. Bir başka deyişle, Dublin Core

geleneksel kataloglamaya göre daha az emek gerektiren bir seçenek olarak,

141

geleneksel kataloglamanın tekbiçimliliği ve erişim isabetinin bir şekilde

korunabileceği ya da ona yakın olabileceği umuduyla geliştirilmektedir.64

Dublin Core Metadata Elemanları Seti 1995 yılında OCLC ve the National

Center for Supercomputing Applications (NCSA) sponsorluğunda düzenlenen

seminerde yapılan görüşmeler sonucu doğmuştur. Seminer Dublin, Ohio’da

düzenlendiği için eleman setinin adı Dublin Core olarak belirlenmiştir. Dublin

Core’un gelişiminin devamlılığı ve onunla ilgili teknik özellikler Dublin Core

Metadata Initiative (DCMI) tarafından idare edilmektedir.65 Dublin Core’un asıl

amacı elemanlardan oluşan setin içerik üreticileri tarafından kendi Web kaynaklarını

tanımlamak için kullanılmasıydı.66

‘Elektronik kaynakların bulunmasını sağlamak için 15 metadata elemanından

oluşan bir küme’67 olarak da tanımlanan Dublin Core girişimi, Internet’in gelişen

altyapısında önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Dublin Core birçok komite

tarafından, kaynak tanımlama konusunda anlamsal bir ortak yaklaşım geliştirme

açısından desteklenmektedir. Bu sayede, yapılan çalışmalar uluslararası bir geçerliliğe

ulaşmıştır. Dublin Core standardı on beş eleman içerir. Elemanların genel anlamları

üzerinde uluslararası fikir birliği oluşmuştur.68

Dublin Core Metadata Elemanları’nın sağladığı avantajların başında

kullanım kolaylığı gelir. Bunun yanında, elemanların anlamlarının da aynı şekilde

yorumlanması, arama işlemlerinin aynı sonuçları üretmesini sağlamaktadır. Bu

özelliği, metadata elemanları üzerindeki uluslararası anlaşma ve katkılar da

desteklemektedir. Ayrıca, elemanların genişletilebilmesi olanağı sayesinde, özel

uygulamalarda Dublin Core elemanlarına ek yapılabilmesi de mümkündür.69

64 Hanlon, a.g.e., s. 215. 65 Understanding Metadata, s. 3. 66 A.e., s. 3. 67 Ergün, a.g.e., s. 19. 68 Sever, a.g.e., s. 29. 69 A.e., s. 29.

142

4.2.4.1.1. Dublin Core ve Elemanları

Dublin Core’un tüm elemanları seçimli (optional) ve tekrar edilebilir

özellikte olup, disiplin, dil ve kültür farkı gözetmeksizin, her türde kaynağın

tanımlamasına uygun ve evrenseldir. Dublin Core’un Fransızca, Almanca,

İspanyolca, Arapça ve Çince gibi birçok dilde sürümü (version) bulunmaktadır.

Temelde, kaynakların yazar ya da enformasyon sağlayıcıları tarafından

tanımlanmasına yönelik tasarlanmasından ötürü, herkesçe kolay anlaşılır, basit

elemanlardan (simplicity) oluşmaktadır. Kullanımı için MARC türü standartlarda

olduğu gibi, uzman kataloglama bilgisine gerek yoktur. Bunun yanı sıra, 15 elemana

(bkz. Tablo 6) ek olarak niteleyiciler (qualifiers) ile tanımlanan kaynağa ilişkin daha

detaylı enformasyon da verilebilmektedir. Niteleyiciler, kodlama şemaları (encoding

schemes) ve eleman iyileştirme (element refinement) şeklinde iki türdedir. Örneğin,

konu (subject) alanında ‘scheme’ olarak Kongre Kütüphanesi Konu Başlıkları

(LCSH), Dewey Onlu Sınıflama Numarası (DDC), Tıp Konu Başlıkları (MeSH) gibi

farklı sistemlerden tanımlama enformasyonu verilebilmektedir.70

70 Kaynak, a.g.e., s. 196-197.

143

ELEMAN ETİKET AÇIKLAMA

Başlık Title Enformasyon kaynağının adı.

Yaratıcı Creator Enformasyon kaynağının içeriğinden birinci derecede sorumlu kişi.

Konu Subject Enformasyon kaynağının içeriğinin teması (konusu).

Tanımlama Description Enformasyon kaynağının içeriği hakkındaki açıklamalar.

Yayımcı Publisher Enformasyon kaynağının (piyasada) bulunabilir, elde edilebilir olmasını sağlayan sorumlu kişi.

Katkıda Bulunan

Contributor Enformasyon kaynağının içeriğine katkıda bulunan sorumlu kişiler (örneğin, çevirmen, yayına hazırlayan vb.).

Tarih Date Enformasyon kaynağının yaşam döngüsündeki bir olayın tarihi (örneğin, yayımlandığı tarih, güncelleştirildiği tarih gibi).

Tür Type Enformasyon kaynağının içeriğinin niteliği ya da tarzı (örneğin, şiir, hikaye gibi)

Biçim Format Enformasyon kaynağının fiziksel ya da elektronik görünümü.

Tanıtıcı Identifier Enformasyon kaynağını kesin olarak tanımlayan referans.

Kaynak Source Enformasyon kaynağının türetilmiş olduğu orjinal kaynağa referans.

Dil Language Enformasyon kaynağının zihinsel içeriğinin ifade biçimi.

İlişki Relation İlişkili bir kaynağa referans (gönderme).

Kapsam Coverage Enformasyon kaynağının içeriğinin uzunluğu veya kapsamının genişliği.

Haklar Rights Enformasyon kaynağı üzerinde belirtilen yasal haklar üzerine enformasyon.

Tablo 6. Dublin Core Metadata Elemanları71

71 Till Hänisch, “Metadata for Electronic Documents Using the Dublin Core,” Encyclopedia of Information Science and Technology, Volumes 1-5, by Mehdi Khosrowpour, Hershey, Idea Group Reference, 2005, s. 1928.

144

Elemanlar, adlarıyla ve etiketleriyle tanımlanırlar. Adlar metadata

elemanlarının kullanım amacına ve anlamına göre belirlenirler. Etiketler ise elemanın

anlamını ifade eden tek bir sözcükten oluşur ve işleyici programların, elemanları

tanımalarına yardımcı olur.72

Elemanların tek sözcükten oluşan etiketi, elemanların sözdizimsel ifadelerinin

çözümlenmesini kolaylaştırır. Ayrıca kaynak tanımında kullanılacak enformasyonun,

metadata elemanlarının bir kaçı içine de yerleştirilebilmesi mümkündür. Her ne

kadar elemanların anlamları atomik olarak belirlenmeye çalışılmışsa da, anlamsal

çakışmalar mümkün olabilmektedir. Bu durumlarda seçimi metadata elemanına

atamayı yapacak yazar yapacaktır.73 Şekil 3’te Dublin Core Metadata Elemanları ile

tanımlanmış bir enformasyon kaynağına yer verilmiştir.

Şekil 11. Dublin Core Metadata Elemanları ile Tanımlanmış Bir Enformasyon

Kaynağı74

72 Olgun, a.g.e., s. 12. 73A.e., s. 12. 74 Understanding Metadata, s. 3.

145

Dublin Core elemanları birbirlerinden bağımsız olarak düşünülebileceği gibi

gruplara ayrılarak da sınıflandırılabilirler. Tablo 7'de elemanların etiketleri ve ait

oldukları gruplar verilmiştir. Bu sınıflandırmaya göre bazı elemanlar kaynağın

içeriğiyle, bazı elemanlar kaynağın entellektüel özellikleriyle, bazıları ise kaynağın

spesifik özellikleriyle ilgilidir.75

İçerik (Content)

Zihinsel Mülkiyet (Intellectual Property)

Spesifik Oluş (Instantiation)

Kapsam (Coverage) Katkıda Bulunan (Contributor) Tarih (Date)

Tanımlama (Description) Yaratıcı (Creator) Biçim (Format)

Tür (Type) Yayımcı (Publisher) Tanıtıcı (Identifier)

İlişki (Relation) Haklar (Rights) Dil (Language)

Kaynak (Source)

Konu (Subject)

Başlık (Title)

Tablo 7. Dublin Core Metadata Elemanlarının Gruplandırılması76

75 A.e. s. 13. 76 Diane Hillmann, “Using Dublin Core,” (Çevrimiçi) http://www.dublincore.org/documents/2001/04/12/usageguide/, 30 Haziran 2005.

146

4.2.3. Metadata ve MARC İlişkisi

Enformasyon profesyonelinin metadata’nın yanında, MARC’ı da göz önünde

tutması önemlidir. Çünkü, metadata ve MARC benzer amaçlara sahiptir.77 Bu

bölümde, iki sistemin karşılaştırılması amaçlanmaktadır. Ancak, ondan önce MARC

hakkında genel bir enformasyon verilecektir.

Tasarım çalışmaları 1964 yılında başlayan MARC sistemi, 1969 yılında

tamamlanmıştır.78 Bilgisayar teknolojisinin kütüphanelere etkin olarak katkı

sağlamasına yol açan çalışmalardan biri olan MARC (Machine Readable

Cataloging), Makinece Okunabilir Kataloglama olarak dilimize çevrilmektedir.79

MARC formatı ilk önce Amerikan Kongre Kütüphanesi tarafından

geliştirilmiştir ve USMARC oluşturulmuştur. Daha sonra İngiltere Milli Kütüphanesi

UKMARC’ı ve Kanada, Almanya, İspanya gibi ülkeler de kendi ülkelerinin MARC

formatlarını oluşturmuşlardır. Ayrıca Fransa, Belçika, Hollanda, İsviçre ve İngiltere

ortaklaşa INTERMARC’ı geliştirmiştir.80

MARC formatı, çağdaş kütüphaneciliğin standartlaşma alanındaki temel

çalışmalarından biridir. MARC, kütüphane dermesini oluşturan bibliyografik

kimliklere ilişkin enformasyonun, bilgisayarın saklayabileceği ve erişebileceği

tutanaklara dönüştürülmesi sürecidir. Bu süreçte yapılması gereken, tutanakların belli

bir yapıda toplanması, düzenlenmesi, kütüğü oluşturan tutanaklardaki verinin ve

enformasyonun, kütük kapsamınca, standart bir görünüşe sahip olmasını

sağlamaktır.81

77 Hanlon, a.g.e., s. 13. 78 Mehmet Emin Küçük, “Bilgisayara Dayalı Kataloglama ve TÜRKMARC,” Kütüphane-Enformasyon-Arşiv Alanında Yeni Teknolojiler ve TÜRKMARC Sempozyumu Bildiri Metinleri: 1-4 Ekim 1991, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yayına Hazırlayan: Hasan S. Keseroğlu, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1991, s. 178. 79 A.e., s. 178. 80 Mehmet Toplu, “Ulusal Bilgi Ağlarında MARC Formatı’nın Önemi veYararları,” Kütüphane-Enformasyon-Arşiv Alanında Yeni Teknolojiler ve TÜRKMARC Sempozyumu Bildiri Metinleri: 1-4 Ekim 1991, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yayına Hazırlayan: Hasan S. Keseroğlu, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1991, s. 122. 81 A.e., s. 122.

147

Bu çalışmada, Metadata’nın ve MARC’ın karşılaştırılmasındaki amaç, iki

sistem arasında bir seçim yapılmasını sağlayıcı veya kolaylaştırıcı enformasyonu

sunmak değil, bu sistemlerin birbirine benzer ve birbirinden farklı yönlerini

sergilemeye çalışmaktır. Metadata ve MARC karşılaştırıldığında şunlar

söylenebilir:82

MARC bilgisayar ortamında geleneksel kaynakların niteleyici

kataloglamasının yapılması amacıyla (1964, Kongre Kütüphanesi’nde) ortaya

çıkmış, daha sonra bibliyografik kayıtların değişimi için standart bir format

olarak tasarlanmıştır. Metadata ise, Internet üzerinde sayıları hızla artan

enformasyon kaynaklarının keşfi için yapılan çalışmalarla ortaya çıkmıştır.

Ancak, geleneksel kaynaklar da dahil olmak üzere, her tür enformasyon

kaynağının nitelenmesi için kullanılabilir.

Metadata’da kaynağı tanımlamak için gerekli elemanlar, metadata

standardına göre değişmektedir. Örneğin, Dublin Core 15 elemandan

oluşmaktadır ve konu alanına ‘subject’ olarak tek bir elemanla yer verilmiştir.

MARC sisteminde, kaynağın konusu 600 (yazar adına göre konu başlığı), 610

(kurum), 650 (gerçek konu), 651 (coğrafi konu) numaralı alanlara

girilmektedir.

Metadata’nın oluşturulma süreci, MARC’la kıyaslandığında çok kısadır.

Metadata kaynağın üzerinde veya kaynaktan ayrı olarak saklanabilir. MARC

kaynak üzerinde saklanmamaktadır.

Bir kaynağa ait metadata, enformasyon profesyoneli olmayan bireyler

tarafından da oluşturulabilmektedir. Ancak, MARC, enformasyon

profesyoneli kişiler tarafından oluşturulmaktadır.

82 Küçük, “Bilgisayara Dayalı Kataloglama ve TÜRKMARC,” ..., s. 178. ; Hanlon, a.g.e., s. 253. ; Küçük, Al, “Metadata,” ..., s. 78. ; Kamil Çömlekçi, “MARC,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 68-73.

148

MARC formatları (ülkeler, yazılım sektörü tarafından) farklı yorumlandığı

için değişik MARC formatları oluşmuştur. Bu bakımdan USMARC,

UKMARC gibi farklı formatlar arasında işbirliğini gerektirebilmektedir.

Metadata’nın standartları ise yorumlanmaktan çok enformasyon kaynağının

niteliğine ve amacına göre (arşiv belgeleri için EAD kullanımının önerilmesi

gibi) çeşitlilik göstermektedir ve buna ek olarak bu standartlar arasında ve

hatta MARC ile uyum sağlanabilmesi için çeşitli sistemlerle (RDF, Warwick

Çatısı) birlikte işlerlik (interoperability) çalışmaları yapılmaktadır.

Metadata ve MARC arasındaki bir diğer temel fark karmaşıklıkla ilgilidir.

MARC, bibliyografik araçlara yönelik olarak çok uzun zaman önce ve iyi bir

biçimde geliştirilmiş bir yapıdır. MARC’ın aksine, metadata’nın kullanımı

ve oluşturulması oldukça kolaydır.

Metadata bir standart olmadığı gibi bir standart olarak da geliştirilmemiştir.

Ancak, standart olma yolunda adımlar atılmış ve standartlar ortaya çıkmıştır.

MARC ise bir standarttır.

Kütüphanecilik alanın en yaygın standartlarından biri olan, bazı çalışmalarda

metadata’nın bir standardı olarak da nitelenen MARC’tan Dublin Core’a dönüşüm

için projeler vardır. Bu alandaki en önemli proje hiç şüphesiz 1999 yılı Ocak ayının

başından beri kullanılan CORC’dur (Cooperative Online Resource Catalog -

Çevirimiçi Kaynak Katalog). MARC ve Dublin Core’un tek bir sistemde

bütünleştirilmesi üzerinde çalışılmaktadır.83

4.2.4. Metadata ve Birlikte İşlerlik (Interoperability) Çalışmaları

Elektronik enformasyon kaynaklarının çeşitliliği ve disipline özel

tanımlamalara duyulan gereksinim, farklı tür ve seviyede metadata formatlarının

(Dublin Core, IAFA, TEI Header, RFC 1807, MARC vd.) geliştirilmesine neden

83 Ergün, a.g.e., s. 21.

149

olmuştur. Ancak bu noktada, farklı formatlar arasındaki etkileşim, uygulamalar

arasında birlikte işlerliğin (interoperability) sağlanması ile mümkün olmaktadır.84

Metadata’lar arasındaki birlikte işlerlik çalışmaları farklı eleman setlerinin

etkileşimli çalışabilecekleri ‘çatı’ (framework) olarak adlandırılan yapılar ile

sağlanmaktadır. Böylece metadata enformasyonunun aktarımı ve paylaşımı

uygulamaları gerçekleşmektedir. Bu çatılardan ikisinin tanıtılması gereklidir:

Warwick Çatısı ve RDF.85

Warwick Çatısı (Warwick Framework): Warwick Çatısı, UKOLN ve OCLC’nin

organizasyonuyla Nisan 1996’da Warwick Üniversitesi’nde gerçekleşen, ikinci

Dublin Core Metadata çalıştayının sonucu gelişen bir uygulamadır. Metadata

standartları arasındaki değişim ve birlikte çalışabilirliğe yönelik farklı metadata

paketlerini birleştirici bir yapı sunmaktadır. Basit bir Warwick Çatısı uygulaması,

farklı formatlardan metadata enformasyonunun yer aldığı ‘paketler’ (örneğin Dublin

Core, MARC kaydı) ve bunları içeren bir taşıyıcı (container) yapıdan oluşmaktadır.

Bu tür uygulamalarda farklı adreslerdeki metadata’lara referans için güvenilir, kalıcı

ve özgün adres tanımlamayı olanaklı kılan Tek Biçim Kaynak Numarası (URN),

PURL (Persistent URL), Handle ve Tekbiçim Kaynak Belirteci türü standartlar

kullanılmaktadır.86

RDF: RDF (Resource Description Framework – Kaynak Tanımlama Çatısı),

yapılandırılmış metadata’nın yeniden kullanımı, değişimi ve kodlanmasını sağlayan

bir altyapı sistemidir. Web kaynaklarına ait metadata’nın tanımlanması,

ilişkilendirilmesi ve standartlaştırılması şeklinde bir amaca hizmet eden RDF,

uygulamadan, sözdizimden ve ortamdan bağımsız bir modeldir.87 Karmaşık ilişkileri

tanımlama özelliğine sahip olması, kullanım kolaylığı, model üzerinde sözcük

84 Kaynak, a.g.e., s. 198. 85 A.e., s. 198. 86 A.e., s. 198-199. 87 Al, Küçük, “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” ..., s. 174.

150

hazinesi kontrolünü olanaklı kılması ve esnek bir anlayışa sahip olması en önemli

avantajları arasında sayılabilir.88

Metadata’nın birlikte işlerliği ve değişimi için, metadata crosswalks olarak

adlandırılan tablolarla çalışılmaktadır. Bir crosswalk tablosu, bir metadata

standardına ait elementleri, semantiği ve sözdizimini diğeriyle eşleştirir.89

Aşağıdaki tabloda (bkz. Tablo 8) Dublin Core, EAD ve MARC 21

standartları için seçilen elemanlara göre eşleştirme yapılmış bir crosswalk tablosuna

yer verilmiştir.90

Tablo 8. Metadata Crosswalk Tablosu Örneği

Tablo 9’da ise özet halinde bir crosswalk tablosu görülmektedir:91

88 A.e., s. 174. 89 Understanding Metadata, s. 11. 90 A.e., s. 12. 91 “Metadata,” ...

151

Tablo 9. Özet Halinde Bir Metadata Crosswalk Tablosu

152

Bir kaynağın metadata ile tanımlanması, onun hem uluslararası birlikte

işlerliğini, hem de insan ve makine tarafından anlaşılabilirliğini sağlar. Uluslararası

birlikte işlerlik ile oluşturulan platformda sistemi tarama, metadata alımı ve aktarımı

yapılabilmektedir.92

Bütün bu çalışmalar, toplu kataloglar ya da veritabanlarında bulunan

metadata kayıtlarını birleştirerek tek bir platform altında toplu indekslemeyi ve

taramayı sağlamak açısından çok önemlidir.93

Metadata’ların oluşturulması ile kaynak keşfi ve enformasyon erişimi

oranlarının arttırılması yönündeki çalışmalar, tarama motorlarının yakın gelecekte

“akıllı ajanlar” (intelligent agents) olarak çalışmalarını sağlayacaktır. Bu konuda

Web’in yaratıcısı Tim Berners-Lee’nin öngörüsü, ‘Semantik Web’ olarak tanımlanan

ve bugünkünden çok farklı, makinece anlaşılabilir, işlenebilir metadata’lar

Web’inin, geleceğin Web’i olacağıdır. Mevcut şekilleriyle tam metinlerde,

başlıklarda vb. elemanlarda geçen kelimeleri çakıştırma yoluyla çalışan tarama

motorları, yakın gelecekte, farklı metadata standartları arasında birlikte işlerliği

mümkün kılan RDF türü uygulamalar ve güçlü kavramsal dizinler desteğinde akıllı

sistemler şeklinde çalışacaklardır.94

92 Ergün, a.g.e., s. 7. 93 A.e., s. 22. 94 Kaynak, a.g.e., s. 201.

153

4.2.5. Metadata’nın Uygulanması

Bu bölümde metadata’nın nasıl uygulandığının somutlaştırılabilmesi

amacıyla bazı uygulama örneklerine yer verilecektir.

Elektronik nesnelerin tanımlanması kadar taranabilir elektronik arşivlerin

oluşturulması da gereklidir. Her örgüt elektronik nesneyi tanımlayacak metadata’yı

oluşturmalıdır. Böylece dizinleme, enformasyon dönüşümü, gerek yerel sistem,

gerekse tarama ve işbirliği veritabanları üzerinde imkanlı hale getirilmiş olur.95

Bir kurumda metadata’nın uygulanmasında dikkat edilecek noktalar aşağıdaki

gibidir:96

Belgelerin nasıl tanımlanmak istendiğine karar verilmesi,

Derme aranırken hangi alanların kullanılması gerektiğinin gözönünde

bulundurulması,

Hangi belge özelliklerinin kullanıcı için önemli olduğunun belirlenmesi,

Yukarıda verilen kararlar sonrasında metadata tablosunun oluşturulması,

Tablonun kurumda üretilmiş tüm materyallere uygulanabilir nitelikte olması.

Elektronik kaynakların ve hizmetlerin kullanımında metadata’nın önemli bir rolü

vardır. Aşağıda, bir kitap hakkındaki metadata’yı gösteren, bir kütüphane

kataloğundan (The University of Queensland Library Catalogue ; UQ, 1997) alınmış

metadata örneğine yer verilmiştir:97

95 Ergün, a.g.e., s. 11. 96 A.e., s. 11-12. 97 Iannella, Waugh, a.g.e.

154

Author: Arnold, Eve.

Title: Marilyn Monroe : An Appreciation

Publisher: New York : Knopf, 1987.

Item Locn: Central Quarto

Call No: PN2287.M69 A74 1987

Status: AVAILABLE

Descript: 141 p : ill. (some col.) ; 30 cm.

Subject: Monroe, Marilyn, 1926-1962.

ISBN: 0394556720

Tanımlanacak belgenin türü metadata’nın kullanım alanını sınırlandırmaz.

Herhangi bir kaynak (örneğin, video, görüntü, ses vd.) uygun metadata eleman

setiyle tanımlanabilir. Aşağıdaki örnekte metadata ile Environmental Resources

Information Network’ten alınan Murray Bridge High School’un uydu görüntüsü

tanımlanmıştır:98

Title: Satellite Imagery for Murray Bridge High School SA

Pixel Ref: x=244 y=243

Long: 139 17 08

Lat: 35 08 07

URL: <http://www.erin.gov.au/ozglobe/satellite_images/

gif_images/murray_bridge.html>

Last mod: 7 January 1997

98 A.e., s. 3.

155

Aşağıda ise Dublin Core Metadata Elemanları Editörü ile yaratılmış bir

bibliyografik tanımlama örneği verilmiştir:99

• Subject: Poetry • Title: On the Pulse of Morning • Author: Maya Angelou • Publisher: University of Virgina Library Electronic Text Center • OtherAgent: Transcribed by the University of Virginia Electronic Text

Center • Date: 1993 • Object: Poem • Form: 1 ASCII file • Identifier: AngPuls1 • Source: Newspaper stories and oral performance of text at the presidential

inauguration of Bill Clinton • Language: English

Dublin Core’un meta tag’lar ile kodlanmış biçimi ise aşağıda verilen örnekteki

gibidir:100

META NAME="DC.title" CONTENT="Metadata: Enabling the Internet">

<META NAME="DC.subject" CONTENT="(SCHEME=keyword) Metadata, Dublin

Core,

PICS, Resource Discovery">

<META NAME="DC.author" CONTENT="(TYPE=name) Renato Iannella">

<META NAME="DC.author" CONTENT="(TYPE=email) [email protected]">

<META NAME="DC.author" CONTENT="(TYPE=affiliation) DSTC Pty Ltd">

<META NAME="DC.author" CONTENT="(TYPE=name) Andrew Waugh">

<META NAME="DC.author" CONTENT="(TYPE=email)

[email protected]">

<META NAME="DC.author" CONTENT="(TYPE=affiliation) CSIRO">

<META NAME="DC.publisher" CONTENT="(TYPE=name) DSTC Pty Ltd">

<META NAME="DC.date" CONTENT="(TYPE=creation) (SCHEME=ISO31) 1997-

01-20">

<META NAME="DC.date" CONTENT="(TYPE=current) (SCHEME=ISO31) 1997-

01-20">

<META NAME="DC.form" CONTENT="(SCHEME=imt) text/html">

<META NAME="DC.identifier" CONTENT="(TYPE=url)

<http://www.dstc.edu.au/RDU/

99 Stuart Weibel, “Metadata: The Foundations of Resource Description,” (Çevrimiçi) http://mirrored.ukoln.ac.uk/lis-journals/dlib/dlib/dlib/July95/07weibel.html, 30 Haziran 2005. 100 Iannella, Waugh, a.g.e.

156

reports/CAUSE97/>">

<META NAME="DC.language" CONTENT="(SCHEME=iso639) en">

157

SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu araştırmanın hipotezi, “Internet’in çok geniş ve dağınık yapısı,

enformasyonun iyi örgütlenmemiş bir ortamda bulunması, onun üzerinden doğru,

güvenilir ve güncel enformasyonu ayıklamada ve enformasyona hızlı ve etkin erişimde

sorunlara neden olmaktadır. Bu sorunların çözümü için Internet üzerindeki

enformasyonun tanımlanmasını ve keşfedilmesini sağlayan metadata’nın kullanılması,

enformasyon arama stratejilerinin bilinmesi, doğru stratejinin belirlenerek kullanılması

erişim oranının yükselmesini sağlayacaktır” şeklinde belirlenmiştir. Teorik temellere

dayanan araştırmada, hipotezin doğruluğu araştırılırken betimleme yöntemi ile

dokümanter (belgesel) analiz yönteminden ve belgelere dayalı veri toplama tekniğinden

yararlanılmıştır. Teorik veriler yukarıda belirtilen araştırma hipotezi ile uyumludur.

Bu genel nitelikteki sonucun yanında, bu bölümde yer verilebilecek daha özel nitelikteki

diğer sonuçlar ise şunlardır:

Araştırma sırasında yararlanılan ve analiz edilen kaynaklardan, bazı kavramların

kullanımı konusunda bir standardın olmadığı saptanmıştır:

- Algılanması ve kullanımı konusunda henüz belli bir standardın olmadığı bu

kavramlar, ‘veri’, ‘enformasyon’, ‘bilgi’, ‘strateji’, ‘taktik’, ‘Internet’ ve ‘Web’

kavramlarıdır.

- Kavramların algılanması ve kullanımı konusunda yukarıda sözü edilen durumun,

Internet üzerindeki enformasyon arama stratejileri için de geçerli olduğu

belirlenmiştir. Oysa, Internet üzerindeki enformasyon arama stratejileri, salt

Web tarama motorlarının kullanımı taktiklerinin bilinmesi anlamına

gelmemektedir.

Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunlarının temelinde

Internet servislerinin (FTP, WWW, Gopher, e-Posta vd.) hızlı enformasyon

artışına elverişli yapısı bulunmaktadır.

Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunları:

1. Hızlı enformasyon akışı ve enformasyonun denetimiyle ilgili sorunlar,

158

2. Internet üzerindeki enformasyon kaynaklarının özelliklerinden (çeşitlilik,

tanımlanma, örgütlenme, konum vb.) kaynaklanan sorunlar,

3. Enformasyon kullanıcısıyla ilgili sorunlar

olmak üzere üç ana başlıkta/kategoride toplanabilmektedir.

Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunlarının çözümünde,

doğru arama stratejilerinin bilinmesi ve bunların kullanılması gereklidir.

Internet üzerinde enformasyon arama stratejilerinin iki temel noktada ele

alınabileceği belirlenmiştir:

1. Aramanın tanımlanması ile ilgili stratejiler

2. Internet üzerindeki enformasyon tarama sistemlerinin kullanımı ile ilgili

stratejiler.

Internet üzerindeki enformasyon arama ve erişimi sorunlarının çözümü

konusunda doğru, güvenilir ve güncel enformasyona, kesin isabet oranı yüksek

olarak erişimde önemli bir enformasyon tanımlama ve erişim stratejisi, yapısı,

aracı olarak da yorumlanabilecek metadata’nın çözüm olabileceği saptanmıştır.

Enformasyon kaynaklarının hızla arttığı Internet ortamında metadata’nın

enformasyon kaynağına ait erişim uçlarının tanımlanmasını kolaylaştıracağı da

belirlenmiştir.

Internet üzerindeki enformasyonu arama ve ona erişimdeki sorunların

çözümünde metadata’nın kullanımı, kaynak keşfi, enformasyon kaynaklarının

organizasyonunun sağlanması gibi avantajları da beraberinde getirmektedir.

Metadata’nın kaynak üzerine eklenebilmesi, bir avantajdır; ancak, kaynak yok

olduğunda ona ait metadata’nın da kaybolması çok önemli bir dezavantajdır. Bu

konu, metadata ile ilgili çalışmalarda üzerinde durulması gereken konulardan

biridir.

Metadata’nın enformasyon profesyoneli olmayan bireyler tarafından da

oluşturulabilmesinin, Kütüphane ve Enformasyon Bilimi literatüründe zaman

içinde değişen ‘enformasyon kullanıcısı’ kavramına yeni bir anlam

kazandırabileceği de düşünülebilir: Enformasyon kullanıcısı, metadata’yı

159

enformasyon erişimi için kullanabilmekte, diğer yandan, metadata ile yaymak

istediği enformasyonu tanımlayabilmektedir.

Metadata’nın Türkçe kaynaklar için de kullanılabilmesinin, Türkiye’deki

Kütüphane ve Enformasyon Bilimi uygulamaları açısından önemli bir avantaj

olduğu görülmüştür.

Metadata standartları içinde; farklı alanlardan (kütüphane, arşiv, müzik, insan

bilimleri, coğrafya) birçok uzman tarafından oluşturulması, uluslararası düzeyde

kabul görmesi, Web kaynakları dışındaki diğer kaynaklar ve materyaller için de

kullanılabilmesi, kullanım kolaylığı, esnek bir yapıda olması, elemanlarının

genişletilebilmesi, Tükçe dahil birçok dile çevrilmesi bakımından Dublin

Core’un tercih edilmesinin daha doğru bir seçim olacağı, ve

Metadata standartları arasındaki birlikte işlerlik çalışmalarının, farklı eleman

setlerinin etkileşimli çalışabilmelerini sağladığı ve standartlar arasındaki uyumu

sağlayan bu çalışmaların Internet üzerindeki enformasyon erişiminde önemli bir

adım olduğu saptanmıştır.

Yukarıda belirtilen sonuçlar çerçevesinde, konuyla ilgili öneriler ise şöyledir:

Internet üzerinde enformasyon arama sürecinde, konunun bilişsel boyutu da göz

önünde bulundurulmalıdır. Enformasyon arama sürecine başlamadan evvel,

sorulan sorularla, önce aranan enformasyon ifade edilmeli, bu aşamadan sonra da

Internet üzerindeki hangi enformasyon tarama sisteminin (Web tarama

motorları, konu dizinleri, nitelik kontrollü listeler gibi) kullanılabileceği

belirlenmelidir. Enformasyon kullanıcılarının, bilişsel aşama olarak da

nitelendirilebilecek bu aşamada, öncelikle sorunu analiz etmesi ve tanımlaması

gereklidir. Bu stratejilerin önemli olmasının nedenleri aşağıdaki gibi

sıralanabilir:

1. Enformasyon kullanıcılarının Internet ve özellikle Web ortamında

enformasyonun depolandığı sistemleri tanımaları, bu sistemlerin nasıl

çalıştığını bilmeleri gerekmektedir.

160

2. Buna ek olarak, enformasyon kullanıcılarının enformasyon teknolojilerini

(özellikle bilgisayar teknolojisi) kullanabilme becerileri, enformasyon

arama ve erişimi konusuyla yakından ilişkilidir.

3. Enformasyon kullanıcılarının arama yapılacak konuyla ilgili terminolojiyi

farklı düzeyde de olsa bilmeleri, özellikle anahtar kelime taramalarında

erişim oranını etkileyecektir.

4. Enformasyon kullanıcılarının birikimsel altyapılarının farklılığı da

aramanın tanımlanması ile ilgili stratejilerin önemli olduğunu

açıklamaktadır.

Metadata’nın yukarıda belirtilen enformasyon arama ve erişimi sorunlarının

çözümünde diğer erişim stratejileri, yapıları ve araçlarla birlikte önemli bir

çözüm olduğu söylenmelidir.

Türkiye’de metadata standartlarının kullanımı ile ilgili çalışmaların başlaması,

gelişmelerin gerisinde kalmamak bakımından önem taşımaktadır. Türkiye’deki

kütüphane ve enformasyon merkezlerinde hangi metadata standardının

kullanılacağı da konunun bir başka boyutudur. Dublin Core Metadata Element

Seti’nin oluşturulmasında kütüphaneciler ve diğer alanlardan araştırmacıların ve

uzmanların da katkısı olduğundan, bu standart tüm alanlardaki elektronik

kaynakların tanımlanabilmesi göz önünde bulundurularak geliştirilmiştir. Dublin

Core dışındaki standartlardan birinin seçimi söz konusu olduğunda ise,

standartlar arası birlikte işlerlik çalışmaları ile kaynak keşfi konusunda uyum ve

işbirliği sağlanabilir.

Metadata’nın kullanım oranı arttıkça ve kullanımı yaygınlaştıkça,

kütüphanelerin de bu gelişime uyum sağlamaları gerekecektir. Bu bakımdan,

hem metadata ile ilgili eğitim (Bilgi ve Belge Yönetimi bölümlerinde veya

hizmetiçi) çalışmalarının başlaması, hem de kütüphane otomasyon yazılımlarının

bu sistemle de uyumlu olabilmesi için altyapı hazırlıklarına başlanması, üzerinde

durulması gereken önemli noktalardan ve gelişime uyum sağlamak için

yapılması gerekenlerden bazılarıdır.

161

Enformasyon profesyonellerine metadata ile ilgili düşen görevler ise şöyle

özetlenebilir:

1. Enformasyon profesyonellerinin metadata ile ilgili sorumluluklarını

yerine getirebilmeleri için kendilerini geliştirebilmeleri gerekmektedir.

2. Doğru metadata oluşturma konusunda tüm uygulama alanlarına örnek

teşkil etmeleri de gerekmektedir.

3. Metadata, enformasyon profesyoneli olmayan bireyler tarafından da

oluşturulabilmektedir. Bu durum bibliyografik tanımlama bakımından bir

avantaj olarak değerlendirilebilir, ancak, enformasyon kullanıcısının

metadata oluşturmasıyla ilgili eğitim çalışmaları da enformasyon

profesyonellerine düşen görevler arasındadır. Enformasyon kullanıcısının

doğru metadata oluşturması ile ilgili eğitimler (gerçek ve/veya sanal

ortamdaki seminer, konferans, vb.), enformasyon profesyonellerinin

gündeminde olması gereken önemli konulardan biridir.

Metadata çalışmaları konusundaki ilerlemeler, farklı yeni gelişimleri de

beraberinde getirecek ve bunlara uyum sağlama konusunda çözümleri

gerektirecektir. Enformasyon profesyonellerinin bu konuyla yakından

ilgilenmeleri ve bu konu içinde rol almaları hem onların geleceği hem de

Kütüphane ve Enformasyon Biliminin ve uygulamalarının geleceği için yaşamsal

öneme sahiptir.

162

KAYNAKÇA “About the World Wide Web Consortium,” (Çevrimiçi) http://www.w3c.org/, 17 Haziran 2005.

Akad, Mehmed Tanju: Strateji Üzerine, İstanbul, Kastaş, 2001.

Akgül, Mustafa: Internet: Bilgiye Erişimin Yeni Araç ve Olanakları, Ankara, Bilkent Üniversitesi, 1995.

Akgül, Mustafa: Internet Sunucu Araçları ve Yönetimi, Ankara, Bilkent Üniversitesi, 1999. Akyüz,Yılmaz, Şahin Görmüş, Çetin Bektaş: “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Bilginin Artan Ekonomik Değeri ve İşletmeler Üzerindeki Etkileri,” (Çevrimiçi) http://www.ceterisparibus.net/arsiv/akyuz2.doc, 21 Mart 2005.

Al, Umut, Mehmet Emin Küçük: “Üst Veri Standartları ve Uygulamaları,” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.XX, No: 1, Temmuz 2003, s. 167-185.

Alakuş, Meral: Bilgi Toplumu, Ankara, T. C. Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, 1991.

Arama Motoru Taktikleri, y.y., Internet Pazarlama Merkezi A.Ş., 2003.

Aslantürk, Oğuz: “Türkçe Tabanlı Arama Araçlarının Karşılaştırılmasında Yöntem Tanımı ve Popüler Arama Araçları Üzerine Bir İnceleme,” (Çevrimiçi) http://web.cs.hacettepe.edu.tr/~aslantur/Docs/Publications/AramaAraclari.pdf, 8 Temmuz 2005.

Barutçugil, İsmet: Bilgi Yönetimi, Yayına Hazırlayan: Kaan Alp, İstanbul, Kariyer Yayıncılık İletişim Eğitim Hizmetleri Ltd. Şti., 2002.

163

Baykal, Nazife, Nuray Tekin: Her Yönüyle Internet, İstanbul, Pusula Yayıncılık ve İletişim San. ve Tic. Ltd. Şti., 2003.

Baysal, Jale: Kitap ve Kütüphane Tarihi’ne Giriş, 2. bs., İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1991.

“Birer Hizmet İşletmesi Olan Kütüphaneler İle Bilginin Günümüze Kadarki Serüveni,” (Çevrimiçi) http://194.27.79.34/ktkd/makale/sbel.htm, 20 Ekim 2004.

Brand, Amy, Frank Daly, Barbara Meyers: Metadata Demystified, y.y., The Sheridan Press&NISO Press, 2003.

Buckland, Michael: Information and Information Systems, Westport, Praeger, 1991.

Case, Donald O.: Looking for Information: A Survey of Research on Information Seeking, Needs, and Behavior, San Diego, Academic Press, 2002.

Ceyhun, Yurdakul, M. Ufuk Çağlayan: Bilgi Teknolojileri Türkiye İçin Nasıl Bir Gelecek Hazırlamakta, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997.

Derfler, Jr., Frank J.: Network Sistemleri, Çeviren: Ali Vefa Serçe, 4. bs., İstanbul, Sistem Yayıncılık, 2000. Ekingen, Filiz: “Elektronik Bilgi Kaynakları,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

“e-Mail (e-posta) Nedir ?”, (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir/eposta.html, 23 Mayıs 2005.

Erbil, Elif, Altan Çolakkol: “Internet’te Bilgi Arama Stratejileri ve Bilgiye Erişim,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 218-231.

Ergün, Canan: “Metadata ve Kütüphanelerde Kullanımı,” (Çevrimiçi) http://www1.ku.edu.tr/files/library/activities/86.doc, 23 Mayıs 2005.

164

Geyik, Mahmut, Mehmet Barca: “Etkin Bilgi Üretimi İçin Örgütler Nasıl Tasarlanmalıdır ?”, (Çevrimiçi) http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/10-02.pdf, 20 Aralık 2004.

Google Deskbar, (Çevrimiçi) http://toolbar.google.com/deskbar/, 30 Haziran 2005.

“Gopher Nedir ?”, (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir/servislergop.html, 26 Mayıs 2005.

Güngör, Müberra, Gökhan Evren: Internet Sektörü ve Türkiye İncelemeleri, Ankara, T.C. Telekomünikasyon Kurumu Tarifeler Dairesi Bşk., 2002.

Gürdal, Oya: “Internet’te Bilgi Erişim ve Bilgi Erişim Kaynakları,” ÜNİBİLGİ: Ankara Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Bülteni, No: 27, Kasım 2003, (Çevrimiçi) http://www.ankara.edu.tr/rectorate/kutuphane/unibilgi/2003/unibilgi27.pdf, 8 Haziran 2005.

Gürdal, Oya: Tekstil Endüstrisinde Enformasyon Olgusu, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2000.

Hanlon, Ann: “Metadata Kavramına Kısa Bir Giriş,” Çev.: Mehmet Emin Küçük, Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 207-217.

Harris, Robert: “Internet Search Tips and Strategies,” (Çevrimiçi) http://www.virtualsalt.com/howlook.htm, 17 Haziran 2005.

Hänisch, Till: “Metadata for Electronic Documents Using the Dublin Core,” Encyclopedia of Information Science and Technology, Volumes 1-5, by Mehdi Khosrowpour, Hershey, Idea Group Reference, 2005.

Headrick, Daniel R.: Enformasyon Çağı: Akıl ve Devrim Çağında Bilgi Teknolojileri 1700-1850, Çev.: Zülal Kılıç, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2002.

165

Hillmann, Diane: “Using Dublin Core,” (Çevrimiçi) http://www.dublincore.org/documents/2001/04/12/usageguide/, 30 Haziran 2005.

Iannella, Renato, Andrew Waugh: “Metadata: Enabling the Internet,” (Çevrimiçi) http://archive.dstc.edu.au/RDU/reports/CAUSE97/, 30 Haziran 2005.

“Information and Documentation – The Dublin Core Metadata Element Set,” (Çevrimiçi) http://www.niso.org/international/SC4/n515.pdf, 30 Haziran 2005.

“Internet -I,” (Çevrimiçi) http://www.cc.boun.edu.tr/training/doc/internet_tur.pdf, 25 Şubat 2005.

Internet Kullanıcısının Ağ Erişim Rehberi 1999 -, Ankara, TÜBİTAK-ULAKBİM, 1999.

“Internet Nedir,” (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir, 8 Haziran 2005.

“Internet’in Tarihçesi,” (Çevrimiçi) http://www.aydesign.net/internetintarihcesi.htm, 23 Haziran 2005.

İlter, H. Kemal: “Bilgi Üzerine Notlar,” PiVOLKA, C.II, No: 9, 2003, s. 7-8. (Çevrimiçi) http://www.elyad.baskent.edu.tr/pivolka/pivolka09.pdf, 24 Kasım 2004.

“ “.jobs”, “.travel”, ve “.eu” alanları onaylandı,” Hürriyetim, (Çevrimiçi) http://www.hurriyetim.com.tr/haber/0,,nvid~562349,00.asp, 15 Nisan 2005.

Johnson, Douglas A.: “Açılış Oturumu Konuşması,” İnsan Haklarında Yeni Taktikler Uluslararası Sempozyumu (29 Eylül – 2 Ekim 2004: Ankara), (Çevrimiçi) http://www.yenitaktikler.org/public/speakstr.aspx?spkid=3, 1 Haziran 2005.

166

Kaldiyarov, Daniyar, Amangeldi Muhambetov: Uluslararası Enformasyon Sistemleri, İzmir, YEPA Ltd. Şti, 2000.

Kaye, David: “Sources of Information, Formal and Informal,” Management Desicion, Vol.XXXIII, No: 5, 1995, p. 13-15.

Kaynak, Elif Aytek: “Elektronik Kaynakların Bibliyografik Denetimi ve Metadata,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s. 188-205.

Keseroğlu, Hasan S.: Halk Kütüphanesi Politikası ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Durum, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi Yayınları, 1989.

Keskin, İshak: “Sözlü İletişimden Kayıt Araçlarına: Arşivcilikte Yeni Bilgi Depolama Araçlarının Değerlendirilmesi,” Aysel Yontar Armağanı, Yay. haz.: Bekir Kemal Ataman, Mesut Yalvaç, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 2004, s. 153-168.

Konya, Ümit: Elektronik Kütüphane Ders Notları (metin fotokopidir), İstanbul, y.y., 2001.

Küçük, Mehmet Emin, Umut Al: “Metadata,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 75-82.

Küçük, Mehmet Emin, Umut Al: “Metadata Kavramı,” Bilgi Dünyası, C.II, No: 2, 2001, s.169-187.

Leiner, Barry M. et. al.: “A Brief History of the Internet,” (Çevrimiçi) http://www.isoc.org/internet/history/brief.shtml, 23 Haziran 2005.

Long, Judy A.: Legal Research Using The Internet, Albany, N.Y., Delmar Health Care Publishing, 2000.

167

LookSmart, (Çevrimiçi) http://www.looksmart.com/r?country=uk, 30 Haziran 2005.

MetaCrawler, (Çevrimiçi) http://www.metacrawler.com/, 30 Haziran 2005.

Mizzaro, Stefano: “On the Foundations of Information Retrieval,” (Çevrimiçi) http://www.dimi.uniud.it/~mizzaro/research/papers/AICA96.pdf, 17 Haziran 2005.

ODP - Open Directory Project, (Çevrimiçi) http://www.dmoz.org/, 30 Haziran 2005.

Okudan, Kerem, Ahmet Salt: “Nedir Internet?”, (Çevrimiçi) http://www.ytukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=sistem, 24 Mart 2005.

Olcay, Erol: “Elektronik Bilgi Kaynakları ve Derme Geliştirme Politikaları,” III. Türkiye’de Internet Konferansı, 21-23 Kasım 1997, CD-ROM, Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi. (Çevrimiçi) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~necip/ERWEBINET97.htm, 8 Haziran 2005.

Olcay, Necip Erol: “Türkçe Internet Tarama Motoru Kullanıcılarının Arama Stratejilerinin Analizi: Arabul Örneği,” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.

Olgun, Baha: “Dublin Core Üstveri Elemanları Editörü,” (Yayımlanmamış Yüksek Mühendislik Tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 1999.

Olgun, Baha, Hayri Sever: “Kaynak Keşif Yeteneğinin Artırılması İçin Internet Kaynaklarının İçeriklerinin Standart Biçimde Tanımlanması,” Bilgi Dünyası, C.I, No: 1, 2000, s. 56-88.

Özcanlar, A. Cemil: Internet Rehberi (PCPratik), İstanbul, Acar Yayıncılık, 2003.

Picsearch - the search engine for pictures and images, (Çevrimiçi) http://www.picsearch.com, 20 Haziran 2005.

168

“Recommended Search Strategy: Analyze Your Topic&Search with Peripheral Vision,” Finding Information on the Internet: A Tutorial, (Çevrimiçi) http://www.lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/Strategies.html, 17 Haziran 2005.

Porter, Michael E.: “Strateji ve Internet,” Harvard Business Review Dergisinden Seçmeler: Stratejide İlerlemeler, Çeviren: Ahmet Kardam, İstanbul, MESS, 2002, s. 11–59.

Reference in the Yahoo! Directory, (Çevrimiçi) http://dir.yahoo.com/Reference/, 20 Haziran 2005.

Rijsbergen, C. J. van: Information Retrieval, (Çevrimiçi) http://www.dcs.gla.ac.uk/Keith/pdf/Chapter1.pdf, 13 Haziran 2005.

Rowley, Jennifer: Bilginin Düzenlenmesi: Bilgi Erişime Giriş, Türkçe basımı hazırlayan: Sekine Karakaş, Çevirenler: Sekine Karakaş, Hülya Ünal Can, Aytaç Yıldızeli, Başak Kayıran, Ankara, TKD Ankara Şubesi, 1996.

Sankur, Bülent: İngilizce-Türkçe Ansiklopedik Bilişim Sözlüğü, 2. bs., İstanbul, Pusula Yayıncılık ve İletişim Ltd., 2004.

Sarısakal, M. Nusret: “Internet Uygulamaları ve Internet Üzerinde Veritabanı Yönetimi,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2000.

Saygun, Ufuk: “Yönetim Bilişim Sistemlerine Giriş,” (Çevrimiçi) http://www.mylmz.net/bilisim/ybs/ybs.htm ; http://www.mylmz.net/membership/download.asp?DownloadID=6, 21 Mart 2005

Serinay, Yusuf: “Arşivcilikteki Son Gelişmeler ve Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğündeki Uygulamalar,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara,

169

Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 142-148.

Sever, Hayri: Kaşgarlı Mahmut Bilgi Geri-Getirim Sistemi Sonuç Raporu, (Çevrimiçi) http://www.baskent.edu.tr/~sever/kmbgs-sonuc.pdf, 2 Haziran 2005.

Sherman, Chris: “Metacrawlers and Metasearch Engines,” Search Engine Watch, March 2005, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156241, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Country-Spesific Search Engines,” Search Engine Watch, October 2002, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156121, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Kid Search Engines,” Search Engine Watch, April 2005, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/2156191, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Major Search Engines and Directories,” Search Engine Watch, April 2004, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156221, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Multimedia Search Engines: Image, Audio&Video Searching,” Search Engine Watch, September 2003, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156251, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “News Search Engines,” Search Engine Watch, September 2003, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156261, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Pay Per Click Search Engines,” Search Engine Watch, August 2004, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/2156291, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Search Toolbars&Utilities,” Search Engine Watch, January 2004, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156381, 17 Haziran 2005.

170

Sullivan, Danny: “Shopping Search Engines,” Search Engine Watch, December 2003, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/2156331, 17 Haziran 2005.

Sullivan, Danny: “Specialty Search Engines,” Search Engine Watch, February 2002, (Çevrimiçi) http://searchenginewatch.com/links/article.php/34691_2156351, 17 Haziran 2005.

Tanrıkulu, Atilla: “Arama Motorları,” (Çevrimiçi) http://www.muratyildirimoglu.com/makaleler/ARAMAMOTORLARI.htm, 21 Ekim 2004.

Tarlan, Mine: “Türkiye’de Akademik Tıp Kütüphanelerinde Kullanılan Elektronik Kaynakların Analizi,” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.

“Things to Know Before You Begin Searching,” Finding Information on the Internet: A Tutorial, (Çevrimiçi) http://www.lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/ThingsToKnow.html, 17 Haziran 2005.

Tonta, Yaşar: “Bilgi Erişim Sistemleri,” Türk Kütüphaneciliği, C.IX, No: 3, 1995, s. 302-314.

Tonta, Yaşar: “Bilgi Erişim Sorunları ve Internet,” “Kütüphanecilikte Yeni Gelişmeler, Kavramlar ve Olgular”: 37. Kütüphane Haftası Bildirileri, 26 Mart – 01 Nisan 2001, Ankara, Yayına Hazırlayanlar: Ali Can, Tayfun Gülle, Oya Gürdal ve Erol Yılmaz, Ankara, Türk Kütüphaneciler Derneği, 2002, s. 52-62.

Tonta, Yaşar: “Bilgi Erişim Sorunu,” (Çevrimiçi) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/tonta-hatay-bildiri.htm, 11 Ocak 2004.

Tonta, Yaşar: “Bilgi Yönetiminin Kavramsal Tanımı ve Uygulama Alanları,” Kütüphaneciliğin Destanı Uluslararası Sempozyumu 21-24 Ekim 2004, Ankara: (Bildiriler), Hazırlayanlar: Sacit Arslantekin, Fahrettin Özdemirci, Ankara, A.Ü. DTCF Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, 2004, s. 55-68.

171

Tonta, Yaşar, Yıltan Bitirim, Hayri Sever: Türkçe Arama Motorlarında Performans Değerlendirme, Ankara, Total Bilişim Ltd. Şti., 2002.

Toplu, Mehmet: “Ulusal Bilgi Ağlarında MARC Formatı’nın Önemi ve Yararları,” Kütüphane-Enformasyon-Arşiv Alanında Yeni Teknolojiler ve TÜRKMARC Sempozyumu Bildiri Metinleri: 1-4 Ekim 1991, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yayına Hazırlayan: Hasan S. Keseroğlu, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi, 1991, s. 111-128.

Tuna, Muammer, Uğur Özsoy: “Türkiye’de Üniversitelerde Internet Kullanımı,” (Çevrimiçi) http://inet-tr.org.tr/inetconf6/tammetin/tuna-tam.doc, 24 Aralık 2004.

Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, (Çevrimiçi) http://tdk.org.tr/sozluk.html, 13 Haziran 2005.

Uçak, Nazan Özenç: “Bilgi Gereksinimi ve Bilgi Arama Davranışı,” Türk Kütüphaneciliği, C.XI, No: 4, 1997, s. 315-325.

Uçak, Nazan Özenç: “Bilgi Üzerine Kuramsal Bir Yaklaşım,” Bilgi Dünyası, C.I, No:1, 2000, s. 143-159.

“UlakNet Altyapısı,” (Çevrimiçi) http://www.ulakbim.gov.tr/ulaknet/proje/, 8 Temmuz 2005.

Understanding Metadata, Bethesda, NISO Press, 2004.

Uraz, Neslihan: “Türkiye'de Kütüphanecilik Bölümlerinde Yapılan Yüksek Lisans, Doktora ve Doçentlik Tezleri: 1958-1998,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphanecilik Araştırmaları, No: 6, 2000, s.137-163.

Weibel, Stuart: “Metadata: The Foundations of Resource Description,” (Çevrimiçi) http://mirrored.ukoln.ac.uk/lis-journals/dlib/dlib/dlib/July95/07weibel.html, 30 Haziran 2005.

172

“World Wide Web (Web) Nedir ?”, (Çevrimiçi) http://www.magclub.gazi.edu.tr/int_nedir/www.html, 26 Mayıs 2005.

Yahoo!, (Çevrimiçi) http://www.yahoo.com, 20 Haziran 2005.

Yahoo! Directory, (Çevrimiçi) http://dir.yahoo.com/, 25 Haziran 2005.

Yalçın, Cemal: “Sosyolojik Bir Bakış Açısıyla Internet,” Cumhuriyet Üniversitersitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.XXVII, No: 1, Mayıs 2003, s. 77-89.

Yalvaç, Mesut: Belge ve Bilginin Örgütlenmesi Ders Notları, y.y., y.y., 1998.

Yalvaç, Mesut: “Eğitimde Doğru, Güvenilir ve Güncel Bilgiye Erişim İçin Bir Kapı: Enformasyon Mesleği ve Enformasyon Örgütleri, Eğitimde Yeni Bilgi Teknolojileri (Uluslararası Sempozyum, NITE’2002), Ed.: Emin Alıcı, İzmir, y.y., 2002.

Yalvaç, Mesut, Fidan Bayraktutan: “Elektronik Öğrenme Nesnelerine Erişim ve Metadata,” First International Conference on Innovations in Learning for the Future: e-Learning Proceedings, ed. by: Mesut Yalvaç, Sevinç Gülseçen, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 2004.

Yalvaç, Mesut: Kütüphane Hizmetlerinde Bilgisayara Geçiş ve Sorunları, İstanbul, Mavibulut Yayınları, 1994.

“Yeni Taktikler Örnek Toplantı Gündemi,” (Çevrimiçi) http://www.newtactics.org/Symposium/Resources/CD-ROM/turkish/New%20Tactics%20Meeting%20Agenda-turkish.pdf, 1 Haziran 2005.

Yılmaz, Bülent: “Bilgi Kullanımının Sosyo-Kültürel Temelleri”, IFLA 95’e Doğru Türk Kütüphaneciliği Sempozyumu ve I. Türk Kütüphaneciler Derneği Genel Konferansı Bildirileri, Ankara, TKD, 1997, s. 56-62.

Yontar, Aysel: Bilgi Bilimine Giriş Ders Notları (metin fotokopidir), y.y., y.y., 1997.

173

Yontar, Aysel: “Türkiye'de Kütüphane ve Bilgi Bilimi Konusundaki Başlıca Araştırma Sorunlarının Lisansüstü Tezlerinde Yansıması,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphanecilik Araştırmaları, No: 4, 1998, s. 1-17.

Yontar, Aysel, Mesut Yalvaç: “Türkiye'de Kütüphane ve Bilgi Bilimi Konusundaki Araştırma Sorunları: 1952-1994 Yıllarında Yayınlanan Dergi Makalelerinin İçerik Analizi,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi: Belge Bilgi Kütüphanecilik Araştırmaları, No: 6, 2000, s. 165-186.

Yüregir, Oya H.: “Türkiye’deki Tekstil İşletmelerinde Bilgi ve Bilişimin Yeri,” TSE Standart Dergisi, No: 497, 2003, s. 39-49.

“Yürütücü Biliş (Metacognition),” (Çevrimiçi) http://ogrenme.port5.com/, 16 Aralık 2004.