INTERPRETUES I - Polio Pluspolioplus.org.mk/margina/dokumenti/Tolkuvac-B5-al.pdf · është edhe më e rëndësishme, për shtetet të cilat do të qasen drejt këtij ligji (Konventës),

INTERPRETUES I KONVENTËS NDËRKOMBËTARE PËR TË DREJTAT E PERSONAVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA TË ORGANIZATËS SË KOMBEVE TË BASHKUARA

Qëllimi i përpilimit të këtij publikimi është që ti sqarojë dispozitat e përmbled-hura në Konventën Ndërkombëtare për të drejtat e personave me handikap të Organizatës së kombeve të bashkuara si dhe ta precizojë kontekstin nacional për realizimin e saj.

Botimi i këtij publikimi është përkrahur nga ana e Bashkimit Evropian.

Polio Pluslëvizja kundër handiklapit

Ky publikim është përgaditur me ndihmën e Unionit Evropian. Përmbajtja e këtij publikimi ështëpërgjegjësi vetëm e Polio Plus dhe në asnjë mënyrë nuk reflekton opinionin e Unionit Evropian.

This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of Polio Plus and can in no way be taken to reflect the views of the European Union.


PËRMBAJTJA

7

Parathënie ..............................................................................................9

Hyrje ...................................................................................................... 2

1. HISTORIA E KRIJIMIT TË KONVENTËS NDËRKOMBËTARE PËR TË DREJTAT E PERSONAVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA TË ORGANIZATËS SË KOMBEVE TË BASHKUARA .......................... 141.1. Nga ideja deri në realitet ............................................................... 151.2. Për Konventën ............................................................................... 20

2. ANALIZA E KONVENTËS NDËRKOMBËTARE PËR TË DREJTAT E PERSONAVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA TË ORGANIZATËS SË KOMBEVE TË BASHKUARA DHE PROTOKOLLI FAKULTATIV ................................................................. 232.1. Preambula ..................................................................................... 232.2. Dispozitat e përgjithshme .............................................................. 262.3. Të drejtat substantivë .................................................................... 452.4. Realizim dhe mbikëqyrje ............................................................... 822.5. Dispozitat teknike .......................................................................... 922.6. Protokolli fakultativ i Konventës .................................................... 96

3. LEKSIONE SHKENCORE DHE SFIDAT E ARDHSHME ................. 99

3.1. Hapat të cilat Republika e Maqedonisë duhet ti ndërmerr ........... 100

Прилог 1 - Меѓународната Конвенција за правата на лицата со попреченост на Организацијата на обединетите нации и Факултативниот протокол кон Конвенцијата

Bibliografia ......................................................................................... 104


BotuesPolio Plus – lëvizja kundër handikapit

Autor: Dr. Zhaneta Poposkа

Përkthim dhe lekturë OZ Dizajn

BotimiRojal Art

Përpunimi grafik teknik Оgnjen Fidanoski

Tirazhi700 copë

Viti 2018

CIP – Katalogu i publikimit

Biblioteka kombëtare dhe universitare “Shën Klimenti i Ohrid” Shkup

341.231.14-056.26/.3(094.2.041.072)

ISBN 978-608-4608-25-7

© Polio Plus – lëvizja kundër handikapit

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Publikimi nuk është për përdorim komer-cial. Asnjë pjesë e këtij botimi nuk mund të riprodhohet, ruhet ose transmetohet në asnjë formë apo në asnjë mënyrë, në mënyrë elektronike, me anë të fotokop-jimit, regjistrimit ose ndryshe, pa miratimin e botuesit.

Kërkesat për të drejtën për të lëshuar këtë botim ose pjesë të caktuara janë të mirëseardhura dhe duhet të dërgohen te botuesi. Institucionet shtetërore dhe qeveritare mund ta riprodhojnë këtë libër pa leje, por janë të detyruar t’a informo-jnë botuesin.


ÇKA DËSHIRON TË THOTË POETI(Poeti është ligjdhënës)

„“Ligji është fortesa e kodrës. As ushtriamundet që ta mposhtë, por as vërshimi ta marrë”profeti Muhamed

Si lindë ligji? I shkruar ose i pashkruar, njësoj.

Nga ndjenja për padrejtësi, nga revolta ndaj së drejtës, nga nevoja dëshpëruese për vetëmbrojtje, fjala e fundit “vetë-mbrojtje” është shumë e rëndësishme për ligj të vërtetë.

Ligji i vërtetë nuk është i imponuar dhe dhuruar – por vetëm – zgjed-hës, vetë gjatë luftës. Thuaj me forcën e argumenteve ose të grushteve, këtu nuk është me rëndësi.

Konventat e Kombeve të bashkuara janë ligje të veçanta. Ligjet e këtil-la nuk kanë vlerë iniciale për njerëzit – por për shtetet. Dhe atë vetëm për shtetet anëtare të Organizatës së Kombeve të bashkuara. Dhe çka është edhe më e rëndësishme, për shtetet të cilat do të qasen drejt këtij ligji (Konventës), së pari me nënshkrimin, e pastaj me ratifikimin e saj në parlamentin amë. Me ratifikimin e Konventës në Parlament, ajo bëhet pjesë e legjislacionit amë të atij shteti dhe fillon të vlejë për qytet-arët e atij shteti. Dhe çka është më interesante, për dallim prej ligjeve tjera, ligji i ratifikuar (Konventa) në asnjë pjesë nuk guxon të ndryshohet dhe plotësohet me ligje tjera të Parlamentit të shtetit i cili e ka ratifikuar. Thënë në gjuhën e popullit, e ke marrë tepsinë e plotë me byrek, dhe këtu nuk ka “dëshiroj një të katërtën, dëshiroj një të tetën...”. Duhet ta hash të tërën!

E kjo nuk është aq lehtë.

Drejt kësaj Konvente (tepsie) u aderua Maqedonia me ratifikimin e saj në vitin 2011. Opsion protokolli (të cilin po ashtu nënshkruam) pihet i tëri, me byrekun, si jogurt.

Problemi i dytë është se bëhet fjalë për dokument me fuqi detyruese, i cili nuk ka konkretizim të qartë dhe kompetencë në dispozitat e tij. Nuk është për tu habitur , kur më duhet të përpilohet dokument gjithëpërf-shirës i kuptuar për (momentalisht) 162 shtete?!

9

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Polio plus ka të drejtë që ta inter-pretojë një dokument të këtillë për arsye se ka marrë pjesë në përpilimin e tij. Kam vetëm fjalë mirënjohëse për këtë Interpretues për të cilin shkruaj parathënie. Dhe një anekdotë të cilën dëshiroj që ta ndaj ma ato të cilët do të zhyten më thellë në këtë parathënie. Në mbrojtjen e punimit të doktoraturës të Dr. Zhaneta Popovska të UKM (të cilën pata nderin që ta ndjek), mentori i saj prof. Dr. Lubomir Frçkovski tha: “Unë më shumë mësova se sa mentor-ova”.

Dhe për këtë arsye botuesi dhe autori e meritojnë këtë Interpretues të Kon-ventës. Për këtë arsye edhe KE vendo-si që ta përkrahë këtë libër.

Por, me këtë botim, lufta nuk përfun-don. Luftëtarët duhet që ta kuptojnë kauzën dhe më fuqishëm tua “mësyjnë” paragjykimeve, ndërsa kundërshtarët të dorëzohen para argumenteve.

Elena shpesh herë din të thotë “Kon-venta është Bibla jonë”. Unë pajtohem me këtë. As që mendoj se është Temuz ose Kuran. As që është simbolikë e Jin dhe Jang, as edhe i yllit të Davudit. Për këtë arsye na duhet ky Interpretues. Tentim i vetëm që njerëzit të mësojnë njëri prej tjetrit dhe të krijohen vet për veti.

Nuk dëshiroj të ngarkohem me rëndësinë e simbolikave të lëvizjeve të mëdha religjioze dhe ideologjike. Por kur bëhet fjalë për inkluzion edhe rëndësia dhe interpretimi i tregimit tonë

ka ndjenjë se: “As edhe Zoti mjaftue-shëm nuk ka rënë poshtë që ti përqa-fojë Njerëzit, as që ato nuk janë ngritur mjaftueshëm që ta përqafojnë Zotin”.

Shpresoj se këto dy ndodhi do të mësojnë diçka nga kjo libër.

Zvonko Shavreski

Unë personalisht isha në Njujork, si pjesëmarrës i seancës së 3-të të Ad Hoc komitetit për përpilimin e Kon-ventës në vitin 2004. Zhaneta (autore e publikimit) ishte përfaqësues zyrtar i Maqedonisë në seancën e ardhshme në vitin 2005. Unë (si jurist) u befasova nga rezistenca e disa shteteve, ud-hëheqëse ishin të Afrikës së mesme a.q. “e drejta e ujit” që ta shënojnë si nen në Konventën. Llogarita se kjo mb-ulohet me të drejtën universale të jetës. Por, përfaqësuesja e Sudanit, atëherë ishte vetëm një Sudan, gjatë pauzës më sqaroi se edhe pse përskaj asaj se nëpër shtetin e tyre rrjedh Nili i bardhë (lumi më i pasur me ujë në botë) qasja deri te uji i freskët jo vetëm që është i kufizuar, por i mbrojtur nga organizatat parlamentare. Ndërsa personat me handikap nuk kanë kurrfarë qasje deri te uji i freskët për pije. Dhe menjëherë, trurit tim të mbyllur (të njeriut i cili është lindur përskaj liqenit të Ohrit dhe Drinit të zi) iu u bë e qartë se çka poeti, për rastin “i eturi” dëshiron të thotë.

Çështja e kuptimit të Konventës na detyron që ta botojmë këtë libër.

Për këtë shkak e quajtëm “Inter-pretues” Në sistemin maqedonas juridik ekziston instituti “interpretim auten-tik” dhe atë, për ligjet, e jep Kuvendi i Maqedonisë si miratues i tyre. Kjo ndodh në situata kur nga arsyet më të ndryshme ligji nuk është i qartë ose i pakuptimtë për atë të cilët duhet ta zbatojnë. Ose thënë më me sherr, për tu kapur “Çka dëshiron poeti të thotë?”

Por, për këso Ligji – Mbi Ligj, kush duhet që ta interpretojë intencionin e ligjdhënësit? Parlamenti nuk mundet. Por, assesi nuk guxon ato të jenë ad-ministrator të paarsimuar, defektologë, jo mjek të paarsimuar dhe assesi – fizioterapeutik!

Konventa është e rëndësishme nga vuajtja dhe revolti i personave me han-dikap përgjatë gjithë botës. Jo e gjithë vuajtja dhe revolti janë qartë të artiku-luar në këtë dokument ndërkombëtar. Shumë shtresa të shoqërisë e shohin këtë dokument me sy lukrativ. Gjithçka është lëndë interesi. Por qëllimi inicial është një dhe i vetëm: Inkluzim i plotë i personave me handikap. Dhe atë jo vetëm në këtë ose atë bashkësi, në këtë shtet ose në atë shoqëri... por në Universin !!!

Poetët gjatë miratimit të kësaj Kon-vente ishin persona me handikap, të vuajtur, revoltuar dhe iniciuar nën mo-ton “Asgjë për ne pa ne”. Dhe logjikisht – ata kanë të drejtë të interpretohen për vete. E si themi – nuk ka asgjë të dhuruar.

Për këtë arsye e botuam këtë Inter-pretues.

Polio Plus – më 19 vjet Lëvizje kundër handikapit, ka të drejtë (bile në hapësirat e tyre) që të llogaritet si poet në këtë proces. Ndërsa, autori Dr. Zhaneta Popovska, jurist ekskluziv, me ndjeshmërinë e saj për drejtësi është penda në radhët tona të para e cila e artikuloi zërin tonë.

1110

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA


njeriut të OKB dhe praktikën e tyre. Si sfidë plotësuese ishte edhe definimi i rolit zhvillimor të këtij instrumenti juridik në promovimin e konceptit të barazisë së personave me aftësi të kufizuara, si në nivel ndërkombëtar po ashtu edhe në atë nacional.

Interpretuesi përbëhet prej tre krerëve dhe një shtojce:

Kreu I - sqaron për procesin e krijimit të Konventës për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të Organizatës së kombeve të bashkuara. Në mënyrë plotësuese jep pasqyrë të shkurtër të përmbajtjes së saj dhe karakteristikave themelore.

Kreu II - jep pasqyrë të preambulës dhe neneve të Konventës të ndara në dispozita të përgjithshme, të drejta substantive, të drejta të lidhura me real-izimin dhe mbikëqyrjen dhe dispozitave të karakterit teknik. Në mënyrë plotë-suese, në këtë krerë shqyrtohet edhe Protokolli fakultativ drejt Konventës për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara.

Kreu III – i analizon leksionet shken-core nga realizimi i gjertanishëm i Konventës dhe sfidave të ardhshme gjatë realizimit të saj, veçmas në nivel nacional.

Arsyetimi për përpilimin e Inter-pretuesit është nevoja e elaborimit të dispozitave të përmbledhura në Kon-ventën si dhe interpretimi i tyre më i gjerë, me qëllim të njohjes së per-

sonave me aftësi të kufizuara, organi-zatat e tyre, institucionet kompetente dhe publiku më i gjerë me këtë doku-ment juridik ndërkombëtar i cili është ratifikuar nga ana e Republikës së Maqedonisë në dhjetor të vitit 2011. Ky Interpretues duhet të shërbejë si mjet ndihmës për kuptimin e Konventës dhe nuk ka për qëllim të japë përpunim të saj gjithëpërfshirës teorik, por ti tregojë mënyrat ekzistuese të zbatimit të dis-pozitave nga e njëjta.

Për në fund autorja vetë i ka përkthy-er dispozitat të cilat janë cituar në Inter-pretuesin dhe e njëjta është tërësisht përgjegjëse për cilësinë e përkthimit. Ekziston përkthim zyrtar në gjuhën maqedonase në pajtim me Ligjin për ratifikimin e Konventës për të drejtat e personave me invaliditet dhe Protokolli fakultativ drejt Konventës për të drejtat e personave me invaliditet1.

Njëra prej karakteristikave dominuese të jurisprudencës së shek XX, e cila vazhdoi edhe në shek XXI është pranimi i së drejtës si mjet për ndryshim, për shkak se veti e rëndësishme e sistemit juridik efektiv, si të atij ndërkombëtar po ashtu edhe nacional, është kapaciteti i tij që ti re-flektojë ndryshimet e nevojave dhe kërkesave të shoqërisë dhe grupeve të interesit të cilat ekzistojnë në të dhe në kornizat e së cilës funksiono-jnë.

Megjithëse, legjislacioni nuk është mjet i vetëm për kontroll social, por është mjet më i fuqishëm për ndryshim dhe zhvillim. Miratimi i vazhdue-shëm i akteve juridike bëhet mënyrë natyrore e reagimeve të sistemit të zhvilluar juridik drejt ndryshimeve dhe nevojave të ndodhive të reja. Sot, është e qartë se të gjitha sferat e interesit të legjislacionit nacion-al, përfshirë edhe sferat ku preken të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, janë të varura me të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut , dhe një pjesë e madhe e tyre janë edhe nën ndikimin direkt të tyre.

Pikërisht kjo është njëra nga arsyet që Polio Plus – lëvizja kundër handikapit, në korniza të projektit „ Мargina Obscura – çështja e hand-ikapit në inkuadrimin drejt Bashkimit Evropian“, financiarisht përkrahur nga Bashkimi Evropian, në vitin 2018, e përpiloi Interpretuesin e Kon-ventës për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të Organizatës së kombeve të bashkuara (në tekstin e mëtutjeshëm: Interpretues). Interpretuesi ka për qëllim që ti shpjegojë dispozitat e përmbledhura në Konventën Ndërkombëtare për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara (në tekstin e mëtutjeshëm: KNDPAK ose Konventa) të Orga-nizatës së kombeve të bashkuara (në tekstin e mëtutjeshëm: OKB), si dhe ta precizojë kontekstin nacional për realizimin e saj.

Sfidë për përpilimin e Interpretuesit ishte shqyrtimi i sistemuar dhe analitik në një vend të të gjitha dispozitave të KNDPAK duke e pasur parasysh praktikën e pamjaftueshme të Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara (në tekstin e mëtutjeshëm: KDPAK ose Komiteti) në interpretimin autonom të dispozitave të Konventës nëpërm-jet përpilimit të Komenteve të përgjithshme, si dhe vendimet e Komitetit në bazë të aplikacioneve të dorëzuara. Për tejkalimin e kësaj mung-ese u analizuan institucionet juridike të përmbledhura në dispozitat e KNDPAK duke i shfrytëzuar interpretimet e trupave tjerë për të drejtat e

HYRJE

2[Shih: Ligji për ratifikimin e Konventës për të drejtat e personave me invaliditet dhe protokolli fakul-tativ drejt Konventës për të drejtat e personave me invaliditet, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqe-donisë nr. 172/2011, të datës 14 dhjetor 2011. E kapshme në: <http://www.mtsp.gov.mk> dhe <http://www.slvesnik.com.mk> [e shpallur më: 1 shkurt 2018]]

1312

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA1


HISTORIA E KRIJIMIT TË KONVENTËS NDËRKOMBËTARE PËR TË DREJTAT E PERSONAVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA TË ORGANIZATËS SË KOMBEVE TË BASHKUARA

Konventa Ndërkombëtare për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara dhe Protokolli fakultativ drejt saj, u miratuan me konsensus nga Kuvendi i përgjithshëm i Organizatës së kombeve të bashkuara në se-ancën e saj të 61-të të mbajtur më datë 13 dhjetor 2006, me Rezolutën A/RES/61/1062. Të njëjtët në pajtim me Rezolutën u hapën për nënsh-krim më datë 30 mars 2007 në selinë e OKB, ndërsa hynë në fuqi më datë 3 maj 2008, në pajtim me nenin 45 paragrafi 1 të Konventës duke parashikuar që “kjo Konventë hynë në fuqi ditën e tridhjetë pas deponim-it të instrumentit të njëzet për ratifikim ose aderim”.

Jo vetëm që është akti i parë i detyruar juridik në domenin e së drejtës ndërkombëtare të njeriut në shek XXI, njëra nga nëntë konventat për të drejtat e njeriut, të cilët e paraqesin esencën e së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, por paraqet edhe pranim zyrtar të aftësisë së kufizuar si çështje e të drejtave të njeriut në sferën ndërkombëtare, gjeg-jësisht është instrument i parë për të drejtat e njeriut i cili e personifikon modelin social të shikimit të aftësisë së kufizuar.

Momentalisht, 160 vende e kanë nënshkruar KNDPAK, ndërsa 175 janë palë të saja kontraktuese, ndërsa sërish, 92 vende e kanë nën-shkruar Protokollin fakultativ dhe 92 vende e kanë ratifikuar të njëjtin3. Republika e Maqedonisë e nënshkroi KNDPAK më 30 mars 2007, ndër-sa të njëjtën e ratifikoi më 5 dhjetor 2011. Në mënyrë plotësuese, ven-

di jonë e nënshkroi Protokollin fakulta-tiv drejt Konventës më 29 korrik 2009, ndërsa e ratifikoi më 5 dhjetor 2011. In-strumentet për ratifikim janë deponuar në OKB më 29 dhjetor 2011. Në pajtim me nenin 118 nga Kushtetuta e Re-publikës së Maqedonisë, konventat e ratifikuara ndërkombëtare janë pjesë e legjislacionit nacional dhe nuk munden të ndryshohen me ligj. Me fjalë tjera, dispozitat e Konventës direkt janë të zbatueshme, përfshirë edhe nga ana e gjyqeve nacionale të cilët me kalimin e kohës do të mundësojnë krijimin e prak-tikës së përputhshme gjyqësore si dhe zhvillim të institucioneve juridike të cilët e rregullojnë problematikën e mbrojtjes së të drejtave të personave me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët.

1.1. Nga ideja deri në realitetOKB si organizatë universale, nga vetë

themelimi ishte e interesuar për statusin dhe të drejtat e personave me aftësi të kufizuara duke pranuar se diskriminimi i personave me aftësi të kufizuara ndikon direkt në zhvillimin ekonomik dhe so-cial të tërë bashkësisë. Për këtë arsye, OKB e bazon promovimin e të drejtave të personave me aftësi të kufizuara në

bazë të principeve të saja bazë, të cilët u përkasin lirive themelore dhe barazisë të së gjitha krijesave njerëzore. Në fakt, “baza universale e së drejtave të njeriut nënkupton se: krijesat njerëzore janë të barabarta sepse e ndajnë esencën e përbashkët të dinjitetit njerëzor, ndër-sa të drejtat e njeriut janë universale, jo për shkak vullnetit të shteteve ose orga-nizatave ndërkombëtare, por për shkak përkatësisë së tyre drejt njerëzisë”4.

Nga themelimi i OKB e deri në shek-ullin e kaluar, organizata miratoi shtatë instrumente juridike universale të de-tyrueshme për të drejtat e njeriut dhe atë: Paktin ndërkombëtar për të drejtat qytetare dhe politikat (në tekstin e më-tutjeshëm: PNDQP)5, Paktin ndërkom-bëtar për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore (në tekstin e mëtutjeshëm: PNDESK)6, Konventa Ndërkombëtare për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor (KNEDR)7, Konven-ta Ndërkombëtare për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit kundër femrës (KNEDKF)8, Konventa kundër torturës dhe vrazhdësisë tjetër, trajtim jonjerëzor ose nënçmues ose dënim (КАТ)9, Konventa për të drejtat e fëmi-jës (КDF)10, Konventa ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të të gjithë

2Shih: Resolution adopted by the General Assembly on 13 December 2006, A/RES/61/106, 24 janar 2007. E kapshme në: <https://treaties.un.org/doc/source/docs/A_RES_61_106-E.pdf> [Shpallur më: 1 shkurt 2018]3 Kjo situatë është prej 1 shkurti 2018. Për më tepër informata për statusin e nënshkrim-it dhe ratifikimit të KNDPAK shih në: <http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?s-rc=TREATY &mtdsg_no=IV-15&chapter=4&lang=en> [Shpallur më: 1 shkurt 2018]

4Shih: Human Rights Today, a United Nations Priority, 1998.]5Shih: International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 52, U.N. Doc. A/6316 (1966).6Shih: International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 49, U.N. Doc. A/6316 (1966). Megjithëse, aftësia e kufizuar nuk është shënuar në mënyrë eksplicite në klauzolën anti-diskriminuese (neni 2) të këtij Pakti, megjithatë Komenti i përg-jithshëm 5 i Komitetit për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore tërësisht është vendosur në analizë të detyrimeve të shteteve – palëve të kontraktuara të cilët u përkasin aftësisë së kufizuar. Në fakt, në te shënohet de “edhe de jure dhe de facto” diskriminimi i personave me aftësi të kufizuara ka histori të gjatë dhe forma të ndryshme. Ata lëvizin nga refuzimi i mundësive arsimore deri te format “subtile” të diskrimin-imit, siç janë ndarja dhe izolimi të arritura nëpërmjet imponimit të barrierave fizike dhe sociale. Për qëlli-met e Paktit, “diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar” definohet si përfshirje të çfarëdo qoftë dallimi, përjashtimi, kufizimi ose dhënie përparësi ose mos sigurimin e rregullimit përkatës në bazë të aftësisë së kufizuar e cila ka si rezultat asgjësimin ose shkatërrimin e njohjes, gëzimin dhe realizimin e e të drejtave ekonomike, sociale ose kulturore.

1514

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

punëtorë të migruar dhe anëtarëve të familjeve të tyre (KNDMFL)11. Konventa për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara është instrumenti i tetë uni-versal për të drejtat e njeriut, i pari në shekullin e ri12. Dhe i fundit, instrumen-ti i nëntë universal për të drejtat e nje-riut i miratuar në korniza të OKB është Konventa ndërkombëtare për mbrojt-jen e të gjithë njerëzve nga zhdukja e natyrshme (KDZHN)13, e cila hyri në fuqi më 23 dhjetor 2010.

Deri në miratimin e KNDPAK të gjitha të shtatë instrumentet universale për

të drejtat e njeriut munden të zbato-hen edhe për personat me aftësi të kufizuara, por ajo rrallë ndodhte në praktikë. Sipas fjalëve të Don MacKay kryetar i Ad hoc Komitetit për përpilimin e propozim tekstit të Konventës ndër-kombëtare gjithëpërfshirëse dhe inte-grale për mbrojtjen dhe avancimin e të drejtave dhe dinjitetit të personave me aftësi të kufizuara, “kjo nuk është për arsye se shtetet në mënyrë intencioze e shmangin realizimin e detyrimeve të tyre në pajtim me konventat për arsye se, pjesa më e madhe nga këto dety-

rime janë vendosur në një mënyrë më të gjerë dhe të përgjithshme e cila len shumë hapësirë të “zymtë” për real-izimin e tyre praktik sa i përket grupit përkatës [persona me aftësi të ku-fizuara]”14. Vështirësia principiele e cila qartë tregohet gjatë realizimit të këtyre shtatë instrumenteve ishte ajo që dety-rimet e parapara me dispozitat e tyre nuk ishin krijuar duke pasur parasysh specifikat e barrierave me të cilat balla-faqohen personat me aftësi të kufizuara gjatë realizimit pikërisht të këtyre të dre-jtave, ndërsa po ashtu edhe vetë këto instrumente nuk ishin të aftë të krijojnë detyrime të fuqishme ndërkombëtare për shtetet për mbrojtje nga diskrimin-imi në bazë të aftësisë së kufizuar. Në këtë drejtim, të dhënat tregojnë se në periudhë prej 10 vitesh, në mes viteve 1994-2003, gjithsej 17 aplikacione të ndryshme të lidhura në ndonjë mënyrë me aftësinë e kufizuar, ndoshta nëpërm-jet personit të prekur apo nëpërmjet lëndimit konkret të ndonjë të drejte, u shqyrtuan në korniza të këtyre shtatë instrumenteve, prej të cilëve 13 ishin shpallur si të palejueshme nga ana e trupave për monitorim të të njëjtëve.15

Për këtë arsye, kjo qasje u tregua tejet joefikase gjatë mbrojtjes së të drejtave të personave me aftësi të kufizuara, duke e theksuar nevojën për krijimin e një instrumenti të ri i cili nuk duhet të krijojë të drejta të reja për këtë grup per-sonash, por vetëm do ta sqarojë zbat-ueshmërinë të së drejtës ekzistuese për të drejtat e njeriut, në kontekstin specifik të aftësisë së kufizuar16.

Gjithsesi, rruga deri te ardhja e këtij instrumenti të detyrueshëm juridik nuk ishte as i lehtë, as edhe i shkurtër. Në fakt, aktivitetet e OKB në sferën e së drejtave të personave me aftësi të kufizuara të cilët filluan në vitet e 70-ta të shekullit XX, me nënshkrimin e Deklaratës për të drejtat e personave të handikepuar mendor (Declaration on the Rights of Mentaly Retarded Per-sons) dhe Deklarata për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara (Declara-tion on the Rights of Disabled Persons), vazhdoi edhe në dekadën e ardhshme me tempo të përshpejtuar. Viti 1981 u shpall për vit ndërkombëtar i personave me aftësi të kufizuara (International Year of Disabled Persons) nga ana e Kuvendit të përgjithshëm të OKB me mi-

Nëpërmjet pakujdesisë, lënies pas dore, paragjykimeve dhe supozimeve të rrejshme, si dhe nëpërmjet përjashtimit, dallimit ose ndarjes, personat me handikap shumë shpesh janë të penguar që ti realizojnë të drejtat e tyre ekonomike, sociale dhe kulturore në bazë të barabartë me personat pa pengesë. Efektet nga diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar janë veçanërisht serioze në lëmin e arsimit, punësimit, banimit, transportit, jetës kulturore dhe qasje deri te vendet dhe shërbimet publike.” (paragrafi 15). Për më tepër shih: General comment No. 5: Persons with disabilities, E/1995/22, Eleventh session (1994), 1995. E kapshme në: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&Treaty-ID=9&DocTypeID=11> [E shpallur më: 7 shkurt 2018]. Po ashtu, shih: General comment No. 20: Non-dis-crimination in economic, social and cultural rights (art. 2, para. 2, of the International Covenant on Econom-ic, Social and Cultural Rights), E/C.12/GC/20, Forty-second session, 2 July 2009. I kapshëm në: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&TreatyID=9&DocTypeID=11> [E shpallur më: 7 shkurt 2018].7Shih: International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (CERD), G.A. Res. 2106 (XX), U.N GAOR, Supp. No.14 at 47, U.N. Doc. A/6014, 1966.8Shih: Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW), G.A. Res. 34/180, U.N GAOR 34th Sess., Supp. No.46 at 193, U.N. Doc. A/34/46, 1981.9Shih: Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CAT), G.A. Res. 39/46, U.N GAOR 39th Sess., Annex, Supp. No.51 at 197, U.N. Doc. A/39/51, 1984.10Shih: Convention on the Rights of the Child (CRC), G.A. Res. 44/25, U.N GAOR 44th Sess., Supp. No.49 at 16, U.N. Doc. A/44/49, 1989.11Shih: International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of their Families (ICRMW), G.A. Res. 45/158, 18 December 1990.12Më tepër për KNDPAK shih: inter alia Kumpuvuori J., Scheinin M. (eds.), United Nations Conven-tion on the Rights of Persons with Disabilities – Multidisciplinary Perspectives, Finland, 2010; Quinn G., Arnardottir O.M., The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandinavian Perspective, 2009; Kayess R., French P., Out of Darkness into Light? Introducing the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, in Human Rights Law Review, 2008, стр.1-34; Lawson A., The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities: New Era or False Down?, 34 Syracuse Journal of International Law and Commerce, 563, 2007, стр.590-616.13Shih: International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearances, G.A. Res. 61/177, 20 December 2006.

14Shih: Statement on behalf of New Zeland, by Ambassador Don MacKey (Chair of the Ad Hoc Com-mittee), at the adoption of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities by the United Nations General Assembly on 13 December 2006. I kapshëm në: <http://www.un.org/disabilities/default.asp?id=155#nz> [Shpallur më: 1 shkurt 2018]15Për më shumë informata për rastet konkrete si dhe për trupat për monitorim të instrumenteve uni-versale për të drejtat e njeriut shih në internet faqen e Zyrës së Komisariatit të lartë për të drejtat e njeriut: <http://www.ohchr.org/english/bodies>.16Lajmëtari special Leandro Despouy në Raportin e tij për të drejtat e njeriut dhe personat me aftësi të kufizuara ka theksuar se, “personat me aftësi të kufizuara do të gjenden në pozitë juridikisht të pavolitshme për dallim nga grupet tjera të prekura ata nuk kanë në dispozicion trup kontrollues i cili do t’ju mundëson mbrojtje të veçantë dhe specifike“. Shih: Despouy L., Report on Human Rights and Disabled Persons, 1993, paragrafi 280-281. I kapshëm në: <http://www.un.org/esa/socdev/enable/dispaperdes0.htm> [Shpallur më: 1 shkurt 2018]

1716

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

ratimin e Rezolutës31/12317. Në kuadër të vitit ndërkombëtar të personave me aftësi të kufizuara, OKB formoi fond i cili më vonë u riemërua në Fond i Kombeve të bashkuara për Dekadën e personave me aftësi të kufizuara 1983-1992 (Voluntary Fund for the United Nations Decade of Disabled Persons 1983-1992). Rezultati më i madh i vitit ndërkombëtar i personave me aftësi të kufizuara ishte miratimi i Programit botëror për aktivitetet e personave me handikap (World Programme of Action Concerning Disabled Persons) pranu-ar nga ana e Kuvendit të përgjithshëm të OKB në vitin 1982 me Rezolutën 37/5218, i cili paraqet politikë të parë ndërkombëtare afatgjate në lidhje me personat me aftësi të kufizuara. Në vitin 1987 në Stokholm u krye përsëri kontroll e realizimit të Programit botëror për aktivitetet e personave me aftësi të kufizuara me rekomandim të përpilimit të Konventës për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, por mundësia që të arrihet konsensus për këtë çështje u lëshua. Më tutje, në vitin 1989, Kuvendi i përgjithshëm i OKB i miratoi parimet udhëheqëse Taline për aksion për zhvil-limin e resurseve njerëzore në lëmin e aftësisë së kufizuar (Tallinn Guidelines for Action on Human Resources Devel-opment in the Filed of Disability), duke krijuar kornizë për arsim dhe punësim të personave me aftësi të kufizuara në

të gjitha nivelet e ministrive qeveritare. Megjithëse, Kuvendi i përgjithshëm i OKB në vitin 1991 i miratoi Principet për mbrojtjen e personave të sëmurë mendor për përmirësimin e mbrojtjes shëndetësore (Principles for the Pro-tection of persons with mental Illness for the Improvement of mental health Care), të cilët u trajtuan si zhvillim i ri në lëmin e shërimit të shëndetit men-dor, megjithatë rezultati më i madh i Dekadës së personave me aftësi të ku-fizuara është emërimi i 3 dhjetorit për Ditë Ndërkombëtare e personave me aftësi të kufizuara (International Day of Disabled Persons) me Rezolutën 48/98 të Kuvendit të përgjithshëm të 20 dh-jetor 1993, si dhe miratimi i Rregullave standarde për barazimin e mundësive të personave me aftësi të kufizuara (The Standard Rules on the Equaliza-tion of Opportunities for Persons with Disabilities)19.

Rregullat standarde për barazimin e mundësive të personave me aftësi të kufizuara edhe pse nuk janë juridikisht të obligueshme, paraqesin instrumen-tin e parë universal i cili i përket në mënyrë specifike personave me aftë-si të kufizuara, instrument i cili sot me rëndësinë e tij bëhet pjesë së drejtës së zakonshme ndërkombëtare. Megjithatë, Rregullat nuk ishin të mjaftueshme dhe ekspertë në lëmin e mbrojtjes të

17Shih: Resolution 31/123, International Year of Disabled Persons, adopted by the General Assembly, A/RES/31/123, 16 December 1976.18Shih: Resolution 37/52, World Programme of Action concerning Disabled Persons, adopted by the General Assembly, A/RES/37/52, 3 December 1982. 19Shih: Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities, adopt-ed by the General Assembly, A/RES/48/96, 4 March 1994.

së drejtave të personave me aftësi të kufizuara vlerësojnë se miratimi i Kon-ventës gjithëpërfshirëse dhe integrale për mbrojtjen dhe avancimin e të dre-jtave dhe dinjitetit të personave me af-tësi të kufizuar në korniza të OKB për-fundimisht do ti kishte zgjidhur të gjitha dilemat në lidhje me çështjen e aftësisë së kufizuar. Duke punuar më shumë dekada në promovimin e të drejtave të personave me aftësi të kufizuar situata përfundimisht u pjek në dhjetor të vi-tit 2001 kur me iniciativë të Meksikos, Kuvendi i përgjithshëm i OKB me kon-sensus e miratoi Rezolutën 56/168, duke siguruar me këtë instituciona-lizimin e Ad hoc komitetit për përpilim të propozim-tekstit të Konventës ndër-kombëtare gjithëpërfshirëse dhe inte-grale për mbrojtjen dhe avancimin të së drejtave dhe dinjitetit të personave me aftësi të kufizuara. Rezoluta i ftoi të gjitha ”shtetet, organet dhe agjencitë speciale të OKB, duke i përfshirë edhe trupat të formuara me instrumentet uni-versale për të drejtat e njeriut, komis-ionet regjionale, lajmëtarin special për aftësinë e kufizuar në korniza të Komis-ionit për zhvillim social si dhe organiza-tat ndërkombëtare dhe joqeveritare, në frymën e përforcimit të kuptimit global të aftësisë së kufizuar si çështje e të drejtave njerëzore, të japin kontribu-tin e tyre në punën e Ad hoc komite-tit themeluar në principet e Kombeve të bashkuara”. Gjatë viteve 2002 dhe 2003, Ad hoc komiteti nën ekselencën e tij Luis Gallegos Chiriboga, përfaqë-suesi i përhershëm i Ekuadorit në OKB,

mbajti dy seanca dhe punëtori dhe seminare të shumta ndër të cilat disa projekt –tekste u propozuan nga Meksi-ka, Venezuela, Kina, India, Bashkimi Evropian dhe shtetet tjera, ndërsa një-kohësisht propozimet e tyre për Kon-ventën i prezantuan edhe organizatat e shumta të personave me aftësi të ku-fizuara të involvuar në vetë procesin. Me qëllim të ikjes së konfuzionit prej aq shumë teksteve, në seancën e dytë të Ad hoc komitetit u formua grupi punues për përpilimin e projekt – propozimit me kombinimin e propozimeve të ndryshme të dorëzuar deri atëherë. Grupi punues i përbërë nga ekspertë nga 30 shtete gjatë janarit 2004 përpiloi projekt – propozim të Konventës. Në seancën e tretë (viti 2004), Ad hoc komiteti e përfundoi leximin e parë të tekstit të projekt – konventës në të cilën morën pjesë delegacione të 80 shteteve dhe më shumë se 30 organizata qytetare të personave me aftësi të kufizuara, përf-shirë edhe Polio Plus nga Republika e Maqedonisë. Leximi i dytë i tekstit të projekt – konventës filloi në seancën e katërt të Ad hoc komitetit dhe përfundoi në mbledhjen e seancës së gjashtë (viti 2005) nën udhëheqjen e kryetarit të saj Don MacKay, përfaqësues i përhershëm i Zelandës së Re në OKB. Në seancën e gjashtë 129 shtete morën pjesë si dhe 400 përfaqësues nga 63 organizata të personave me aftësi të kufizuara, përf-shirë edhe përfaqësues të Polio plus të cilët e përfaqësuan Republikën e Maqe-donisë në delegacionin zyrtar të saj.20

20Për më shumë informata, shih: Stojanova Zh., Nga ideja deri në realitet, Polio Plus, Shkup, 2005.

1918

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Në vitin 2006 Ad hoc komiteti u mblodh edhe dy herë dhe me tetë sean-ca e përpiloi Konventën për të drejtat e personave me handikap dhe Protokol-lin fakultativ drejt së njëjtës21. Konven-ta dhe Protokolli fakultativ drejt saj, u miratuan me konsensus nga Kuvendi i përgjithshëm i OKB në seancën e saj të 61-të të mbajtur më datë 13 dhjetor 2006, me Rezolutën A/RES/61/106, të shënuar më lartë.

1.2. Për Konventën Siç përmendëm më lartë, Konventa

si dokument juridik detyrues paraqet pranim zyrtar të aftësisë së kufizuar si çështje e të drejtave të njeriut në sferën ndërkombëtare, gjegjësisht është in-strumenti i parë për të drejtat e njeriut i cili e personifikon modelin social të shi-kimit të aftësisë së kufizuar22. Në fakt, KNDPAK e vërteton ndryshimin radikal në qasjen drejt aftësisë së kufizuar, nga

modeli mjekësor dhe modeli i mëshirës deri te modeli social dhe modeli i shikim-it të aftësisë së kufizuar si çështje e të drejtave të njeriut.23

Në mënyrë plotësuese KNDPAK jep drejtime të qarta juridike, morale dhe politike për ndryshim pikërisht me natyrën e saj hibride, gjegjësisht përf-shinë spektër të gjerë të së drejtave24, si të atyre qytetare dhe politike po ashtu ekonomike, sociale dhe kulturore dhe paraqet standard më të lartë për mbrojt-jen e të drejtave të personave me aftësi të kufizuara. Për këtë arsye kur një shtet ose organizatë regjionale i bashko-het Konventës atëherë ajo duhet që ta harmonizojë rendin e saj juridik në për-puthje me dispozitat e së njëjtës, përf-shirë edhe reflektimin e modelit social të shikimit të aftësisë së kufizuar, duke i respektuar principet e lex-posterior и pro-homine.

Karakteri hibrid të disa të drejtave të parapara në Konventën qartë e pasqy-ron ndeshjen në mes të dyja qasjeve të cilët dominuan në krijimin e dispozitave të KNDPAK, njëri i përkrahur nga ana e shteteve të zhvilluara, ndërsa tjetri

nga vendet në zhvillim. Në fakt, ven-det në zhvillim vlerësojnë se Konventa duhet të krijojë të drejta të reja ose ti definojë veç më të drejtat ekzistuese duke vënë specifikë të veçantë të af-tësisë së kufizuar. Në të kundërtën e kësaj, shtetet e zhvilluara vlerësojnë se roli i kësaj Konvente nuk është që të formojë të drejta ose të ridefinojë të drejtat ekzistuese, përkundrazi, roli i saj është që të parashohë masa të cilat do tu mundësojnë personave me aftësi të kufizuara të shfrytëzohen plotësisht të drejtat e njeriut të garantuara me të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Në fund, u përfundua se qas-ja e dytë është ajo që më së shumti i shërben tërë Konventës, por përsëri ngel dilema se ku bie detyrimi për ngrit-jen e vetëdijes publike (neni 8), e drejta e qasjes (neni 9), jetë e pavarur dhe përfshirje në bashkësi (neni 19), lëviz-ja personale (neni 20), habilitimi dhe rehabilitimi (neni 26), dhe detyrimi për mbledhjen e të dhënave dhe statisti-kave (neni 31)

21Shih: Final report of the Ad Hoc Committee on a Comprehensive and Integral International Conven-tion on the Protection and Promotion of the Rights and Dignity of Persons with Disabilities, General Assembly, A/61/611, 6 December 2006, Sixty-first session, Item 67 (b) Human rights questions: hu-man rights questions, including alternative approaches for improving the effective enjoyment of hu-man rights and fundamental freedoms. E kapshme në: <http://www.un.org/esa/socdev/enable/rights/ahcfinalrepe.htm> [Shpallur më: 7 shkurt 2018].22Modelet e ndryshme të shikimit të aftësisë së kufizuar gjatë historisë ndahen në tre grupe: modeli tradicional, modeli mjekësor dhe modeli social. Modeli tradicional e shikon aftësinë e kufizuar si barrë e cila iu ka imponuar bashkësisë nëpërmjet ndonjë anëtari të saj dhe i njëjti zgjidhet nëpërmjet refuzimit ose izolimit të anëtarit i cili është bartës i atij problemi. Sipas modelit mjekësor, aftësia e kufizuar paraqet gjendje të çrregulluar shëndetësore dhe e cila sëmundje duhet të shërohet. Modeli i fundit i cili kryesisht sot dominon, është modeli social i cili aftësinë e kufizuar e shikon si çështje sociale, ndërsa problemi nuk qëndron në aftësinë e kufizuar të individit por në vetë shoqërinë. Ky model evaulon siç përforcohet edhe lëvizja e personave me aftësi të kufizuara, nga motivi i mëshirës (charity), nëpërmjet shikimit të aftësisë së kufizuar nga aspekti i të drejtave të njeriut, e deri në krijimin e kushteve për mundësi të barabarta të personave me aftësi të kufizuara me të tjerët. Për më shumë informata shih: Traustadottir R., Disability Studies, the Social Model and Legal Developments, in Quinn G., Arnardottir O.M., The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandinavian Perspective, Boston – Leiden, 2009; Harris A., Enfield S., Disability, Equality and Human Rights, A Training Manual from Development and Humanitarian Organisations, Oxfam GB, Action on Disability and Development, faq.169-172; Poposka Zh., Diskriminimi në bazë të handikapit në të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, Qendra Maqedonase për bashkëpunim ndërkom-bëtar, Shkup, 2015, faq. 35-44.

23Interesante për analizën është edhe shikimi i aftësisë së kufizuar i Organizatës botërore të shën-detësisë e cila është reflektuar në klasifikimin Ndërkombëtar të funksioneve, aftësia e kufizuar dhe shëndeti, gjegjësisht modeli biopsikosocial. Në fakt, ky model është bazuar në shikimin i cili i përf-shinë si modelin mjekësor, po ashtu edhe modelin social të plotësuar me perspektivë individuale (për shkak se pohon se disa aspekte të aftësisë së kufizuar janë plotësisht personale). Në te aftësia e kufizuar dhe funksionet shikohen si rezultat i interakcionit nëpërmjet gjendjes shëndetësore (së-mundje, pamundësi dhe lëndime) dhe faktorët kontekstual. Ndër faktorë kontekstual numërohen si kushtet e jashtme shoqërore (rrethim social, arkitekturë, sistemi juridik dhe shoqëror i rregullimit, klima etj), po ashtu edhe karakteristiket e brendshme personale (gjini, moshë, prejardhje sociale, arsim, profesion, përvojat e kaluara dhe të tashme, mënyra e sjelljes, karakteri dhe karakteristikat tjera të cilët ndikojnë në të se si personi e kupton dhe e ndjen aftësinë e kufizuar) Shih: World Health Organisation, Towards a Common Language for Functioning, Disability and Health – ICF, WHO/EIP/GPE/CAS/01.3, WHO, Geneva, 2002. E kapshme në: <http://www.who.int/classification/icf/site/icftempalte.cfm> [Shpallur më: 9 shkurt 2018].24KNDPAK nuk krijon të drejta të reja për gjithsej 650 milion persona me aftësi të kufizuara në botë, ajo vetëm e rishpjegon zbatueshmërinë e të drejtës veç më ekzistuese për të drejtat e njeriut në kontekstin specifik të aftësisë së kufizuar. Po ashtu, Konventa shikon në të drejtat si të pandara dhe të verura mes veti.

Modeli social shikon te personat me aftësi të kufizuar si në subjekte me të drejta të tyre, jo si objekte, dhe për këtë u bë theks për respek-timin e të drejtave të tyre në bazë të barabartë me personat tjerë të sho-qërisë. I njëjti fokusohet në barrier-at e shoqërisë dhe mjedisit, të cilët munden të pengojnë në pjesëmar-rjen e plotë dhe veprimtare të per-sonave me aftësi të kufizuara në shoqëri në bazë të barabartë me të tjerët, e jo në pamundësinë individ-uale, gjegjësisht aftësinë e kufizuar per se.

2120

2


INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Konventa për nga natyra e saj është programore, duke i shterur politikat në korniza të përgjithshme dhe pastaj në mënyrë të detajuar duke mos i definuar aktivitetet të cilët munden të ndërmer-ren për mishërimin e atyre politikave në praktikë. Kjo iu është lënë secilës palë kontraktuese që ta rregullojë në pajtim me sistemin e tyre juridik, politik dhe ad-ministrativ.

Për dallim nga instrumentet tjera ndër-kombëtare, KNDPAK, në pajtim me nenin e saj 44 lejon, përskaj shteteve dhe organizatave regjionale, siç është Bashkimi Evropian, të bëhen palë kon-traktuese të Konventës, të cilën e bëri Unioni më 23 dhjetor 2010, pastaj duke u bërë e 97 palë kontraktuese e Kon-ventës25.

Me KNDPAK u formua Komiteti për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara me qëllim që të bëjë mbikëqyr-je mbi realizimin e Konventës. Komiteti përbëhet prej 18 anëtarëve të cilët janë ekspertë, me mandat prej 4 viteve me të drejtë të edhe një zgjedhje, ekspertë të cilët disa duhet të jenë persona me aftësi të kufizuara.26

25Bashkimi Evropian e nënshkroi KNDPAK (jo edhe Protokollin fakultativ) më 30 mars 2007, dhe më 26 nëntor 2009, Këshilli i Bashkimit Evropian duke e miratuar Vendimin 2010/48/BE e autorizoj Unionin të që ti bashkohet Konventës të cilën e bëri Basgkimi Evropian më 23 dhjetot 2010. Për Bashkimin Evropian, Konventa hyri në fuqi në janar 2011. Për më shumë informata shih: Vendim i Jëshillit 2010/48/BE i datës 26 nëntor 2009 për bashkimin e Bashkimit Evropian drejt Konventës për të drejtat e personave me handikap të Kombeve të bashkuara (Council Decision 2010/48/EC of 26 November 2009 concerning the conclusion, by the European Community, of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities), OJ L 23, të 27 janar 2010 година. E kapshme në: <http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010:023:0035:0061:EN:PDF dhe në: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/11/4&format=HTML&aged=0&lan-guage=EN&guiLanguage=en> [Shpallur më: 1 shkurt 2018]26Më shumë informata për Komitetin për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, anëtarët e saj, kompetencat, seancat, publikimet e të tjera shih në: http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRPD/Pages/CRPDIndex.aspx.

ANALIZA E KONVENTËS NDËRKOMBËTARE PËR TË DREJTAT E

PERSONAVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA TË ORGANIZATËS SË KOMBEVE

TË BASHKUARA DHE PROTOKOLLI FAKULTATIV

Teksti i KNDPAK përbëhet nga preambula e cila përmban 25 paragrafë dhe tekst bazë i cili ka 50 nene, të ndarë në pesë grupe dhe atë hyrëse (neni 1-2), nenet me zbatim të përgjithshëm (neni 3-9), dispozitat sub-stantive (neni 10-30), dispozitat të cilët e rregullojnë realizimin dhe moni-torimin neni (31-40), dhe nenet e karakterit teknik me të cilët rregullohen çështjet e nënshkrimit, bashkimit, ratifikimit dhe hyrjes në fuqi (neni 41-50). Diçka që është inovative në KNDPAK janë dispozitat me të cilat kër-kohet konsultim dhe përfshirje aktive e personave me aftësi të kufizuara dhe organizatat e tyre përfaqësuese në përpilimin dhe realizimin e leg-jislacionit dhe politikave nëpërmjet së cilave realizohet Konventa (neni 4 paragrafi 3); dispozitat me të cilat pranohet rëndësia e bashkëpunimit ndërkombëtarë dhe programet zhvillimore për realizimin e plotë të së drejtave të personave me aftësi të kufizuara (neni 32); dispozitat për formimin e monitorim mekanizmit nacional, komplementar i monitorim mekanizmit ndërkombëtar (neni 33)27 dhe procedura për menaxhim më të mirë të afateve përfundimtare për njoftim (neni 35-37).

2.1. PreambulaEdhe pse, në esencë të preambulës shtrihet karakteri i saj deklarativ,

megjithatë duhet të përmendet se ajo ofron kontekst historik të dobishëm për raportin e personave me aftësi të kufizuara dhe e shpjegon arsye-timin për miratimin e këtij instrumenti ndërkombëtar juridik për të drejtat

27Ky hap u ndërmor për shkak përvojës veç më ekzistuese me instrumentet ndërkom-bëtare për të drejtat e njeriut dhe efikasiteti i tyre i pjesërishëm, për arsye se mekanizmat ekzistues ndërkombëtarë të monitorimit dhe procedurat e tyre të rregullta për njoftim u treguan të pasuksesshme në nxitjen e realizimit të plotë të dispozitave të instrumenteve përkatëse të shtetit, si dhe reformimin e plotë të legjislacioneve nacionale në frymën e dispozitave të këtyre konventave. KNDPAK është mjaft inovative në këtë drejtim, ndërsa realizimi i saj në praktikë është shumë divergjente.

2322

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

e njeriut. Qëllimi i preambulës, në një pjesë është që ta shpjegojë raportin në mes Konventës dhe zhvillimit të mëpar-shëm në të drejtën ndërkombëtare. Nga këto arsye paragrafi а dhe paragra-fi b shfrytëzohen me të njëjtën gjuhë si edhe konventat tjera për të drejtat e njeriut, veçmas PNDQP, PNDESK, dhe KNEDKF, ndërsa paragrafi c e gjen ng-jashmërinë e tij me Deklaratën e Vienës dhe programin për aksion (Vienna Dec-laration and Programme of Action of the World Conference on Human Rights) nga viti 1993, në të cilën shënohet se të gjitha të drejtat njerëzore janë uni-versale, të pandara, të varura mes veti dhe të lidhura mes veti (paragrafi 5). Përskaj ngjashmërisë së paragrafit d me Deklaratën e Vjenës dhe Rregullave standarde, më lartë të shënuara, risi këtu është përfshirja e Konventës ndër-kombëtare për mbrojtjen e të drejtave të së gjithë punëtorëve emigrant dhe anëtarëve të familjeve të tyre në thelbin e kontratave fondamentale për të drejtat e njeriut të OKB.

Për temën e këtij Interpretuesi, veçmas interesantë janë disa paragrafë të preambulës, të përpiluara më posh-të. Në fakt, nga retorika shfrytëzuese në preambulë qartë mundet të shihet ndryshimi i fokusit, gjegjësisht nga per-ceptimi i pamundësisë individuale të personit me aftësi të kufizuara drejt foku-simit të barrierave të cilët pamundësojnë gëzimin e plotë të së drejtave dhe lirive

të cilët u takojnë personave me aftësi të kufizuara. I ashtuquajturi modeli social i shikimit të aftësisë së kufizuar është shprehur qartë në preambulën duke theksuar se “aftësia e kufizuar është koncept zhvillimor dhe rezulton në inter-akcion në mes individit me pamundësi dhe barrierave në shoqëri dhe mjedis të cilët e pengojnë pjesëmarrjen e tyre të plotë dhe efikase” [të personave me aftësi të kufizuara] në shoqëri në bazë të barabartë me të tjerët” (paragrafi e). Me keqardhje Komiteti nënvizon në Ko-mentimin e tij të përgjithshëm numër 628, se “ligjet dhe politikat e shteteve – palë të kontraktuara ende bashkohen drejt aftësisë së kufizuar nëpërmjet modelit të mëshirës dhe/ose modelit mjekësor edhe përskaj mos kombinimit të këtyre modeleve me Konventën... përpjekjet e shteteve – palë të kontraktuara për te-jkalimin e barrierave lidhur me qëndrimet drejt aftësisë së kufizuar janë të pam-jaftueshme... shembujt përfshijnë ste-reotipa të përhershme dhe nënçmuese, stigmatizim dhe paragjykim kundër per-sonave me aftësi të kufizuara, duke i re-flektuar si barrë e shoqërisë” (paragrafi 2). Në mënyrë plotësuese , Konventa thekson se nuk duhet të harrohet diver-siteti i personave me aftësi të kufizuara (paragrafi f) dhe duke e pranuar nev-ojën për promovim dhe mbrojtje të së drejtave të njeriut të të gjithë personave me aftësi të kufizuar, përfshirë edhe të atyre të cilëve ju duhet përkrahje më e theksuar (paragrafi g).

Mbrojtja nga diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar depërtoi nëpër tërë tekstin e preambulës, për veçmas u për-punua në paragrafin e duke theksuar se “diskriminimi kundër cilido qoftë person në bazë të aftësisë së kufizuar është shkelje e dinjitetit të lindur dhe vlerës së qenies njerëzore”. Po ashtu, diskri-minimi i shumëfishtë është paraparë në paragrafin l, ndërsa është përmendur pozita e prekur specifike e vajzave dhe grave me aftësi të kufizuara (paragrafi ll) dhe fëmijët me aftësi të kufizuara (para-grafi m). Në mënyrë plotësuese, aksent i vihet edhe nevojës për përfshirjen në flukset kryesore (mainstreaming) të af-tësisë së kufizuar si pjesë integruese e strategjive të zhvillimit të qëndrueshëm (paragrafi е) si dhe i perspektivës gjinore (paragrafi n).

Paragrafi ј, i cili e shter bazën e tij të KDF, e thekson rëndësinë e bashkëpun-imit ndërkombëtar në përmirësimin e kushteve jetësore të personave me af-tësi të kufizuara në secilin shtet, veçmas në vendet në zhvillim. Ky paragraf është shoshitur edhe në nenin i cili i përket bashkëpunimit ndërkombëtar (neni 32), i shpjeguar më poshtë.

Njëra nga rolet e preambulës është që në mënyrë preliminare ti identifikojë parimet bazë dhe qëllimet e Konventës, e për këtë arsye në të njëjtën takohet njohja e rëndësisë të autonomisë indi-viduale dhe pavarësisë, përfshirë edhe lirinë për miratimin e mendimit të saj

për vetë personat me aftësi të kufizuara (paragrafi l), nevoja për përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara në proceset e miratimit të vendimeve për politikat dhe programet përfshirë edhe ato të cilët në mënyrë direkte i prekin (paragrafi ll), si dhe pranimi i rëndësisë së qasjes (paragrafi s).

Shembuj e praktikës e shpjegojnë nev-ojën për përfshirjen e paragrafit п, i cili i përket varfërisë, në vetë preambulën. Në fakt, pjesa më e madhe e personave me aftësi të kufizuara jetojnë në varfëri ndërsa e njëjta mundet të ndikojë direkt ndaj rritjes së shanseve për arritjen me aftësi të kufizuar29.

Preambula e pranon familjen e per-sonave me aftësi të kufizuar si grup natyror dhe shoqëror duke paraparë që të njëjtët duhet të jenë të mbrojtur nga shoqëria dhe shteti duke e marrë përkrahjen e nevojshme me qëllim që familjet të kontribuojnë drejt gëzimit të plotë dhe të barabartë të personave me aftësi të kufizuara (paragrafi q).

Në fund, në tekstin e paragrafit u është inkorporuar njëra nga qëllimet e preambulës, gjegjësisht riafirmimi i nev-ojave të miratimit të Konventës si dhe theksimin e natyrës gjithëpërfshirëse të së njëjtës, ngjashëm sikurse në tekstin e preambulës të KDF dhe KNDMFL.

2.2. Dispozitat e përgjithshmeQëllimi i Konventës është pasqyru-

ar në nenin 1. Edhe pse, në asnjë

28Shih: General Comment No. 6: Article 5: Equality and non-discrimination, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, CRPD/C/GC/6, 9 March 2018. E kapshme në: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/GC/6&Lang=en> [Shpallur më: 2 prill 2018].

29Për më tepër informata shih: Stojkova Zh., Normat dhe standardet ndërkombëtare për personat me aftësi të kufizuara, Polio Plus, Shkup, 2004, faq.230-235.

2524

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

nga dokumentet bazë ndërkombëtare për të drejtat e njeriut nuk haset nen i veçantë i cili i përket veçmas qëllimit, megjithatë me përfshirjen e kësaj dis-pozite e dukshme është logjikshmëria në praktikën e re në të drejtën ndër-kombëtare të përpilimit të konventave siç është për shembull neni 2 nga Kon-venta kornizë për ndryshimet klimatike (Framework Convention on Climate Change). Paragrafi 1 thekson se qël-limi i KNDPAK është promovimi, mbro-jtja dhe mundësimi i personave me af-tësi të kufizuara që plotësisht dhe në mënyrë të barabartë ti gëzojnë të gjitha të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, si dhe promovimi i respektimit të dinjite-tit të tyre të lindur. E rëndësishme është që të përmendet se edhe pse në tekstin e Konventës nuk është përfshirë defi-nicioni i “aftësisë së kufizuar” për sh-kak kompleksitetit të kësaj çështje, në këtë nen është shënuar se çka nënk-uptohet nën termin “person me aftësi të kufizuar”. Gjegjësisht, në paragrafin 2 thuhet: ” personat me aftësi të ku-fizuara i përfshijnë ata të cilët kanë af-tësi të kufizuar afatgjate trupore, men-dore, intelektuale ose sendore e cila në interaksion me barriera të ndryshme mundet ta pengojë përfshirjen e tyre të plotë dhe efikase në shoqëri në bazë të barabartë me të tjerët”. Në rastin S.C v. Brazil30, Komiteti vlerësoi se dallimi mes sëmundjes dhe aftësisë së ku-fizuar është diferenca në shkallën, e jo diferenca në llojin. Gjendja shënde-tësore e cila kryesisht është konceptu-ar si sëmundje mundet të zhvillohet në

pamundësi në kontekstin e aftësisë së kufizuar si pasojë e kohëzgjatjes së saj ose kronikës së saj. Modeli i aftësisë së kufizuar i bazuar në të drejtat e njeriut kërkon që të merret parasysh diversi-teti i personave me aftësi të kufizuara (preambula, paragrafi f), së bashku me interakcionin në mes individit me pa-mundësi dhe barrierat në shoqëri dhe mjedisin, (preambula, alineja d) (para-grafi 6.3).

Neni 2 i rregullon definicionet të disa termeve të shfrytëzuara në Konventën, siç janë komunikimi, gjuha, diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar, rregul-limi i përshtatshëm dhe dizajni univer-sal. Shikuar në mënyrë komparative, më shumë konventa ndërkombëtare për të drejtat e njeriut përmbajnë nen i cili i përket definicioneve, praktika e cila tregohet si e dobishme për arsye se sqarimi i rëndësisë dhe përfshirja e termeve të shfrytëzuara ndihmon në realizimin e problemeve të cilat do të mundej të paraqiten gjatë interpretimin dhe realizimit të atij dokumenti ndër-kombëtar. Definicioni për “diskrimin-imin në bazë të aftësisë së kufizuar”, është përfshirë në nenin 2, ngjashëm sikurse qasja e zbatuar në KNEDR (neni 1 paragrafi 1), KNEDKF (neni 1) dhe KDF (neni 1).

Në mënyrë plotësuese, përcaktimi se mos sigurimi i rregullimit të përshtat-shëm kuptohet si diskriminim është mjaft progresive. Përfaqësuesi më i madh për përfshirjen e kësaj dispozite, e cila në një mënyrë është risi në kon-

tekstin e së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut ishte Bashkimi Ev-ropian. Kjo është interesante për arsye se Direktiva 2000/78/ЕС31 në nenin e saj 5 nuk parasheh qartë se mungesa e rregullimit të përshtatshëm paraqet diskriminim, nga shkaqet se shtetet – anëtare të Unionit nuk kanë shikim të përbashkët në atë se si duhet të mer-ret mungesa e këtij rregullimi. A thua si formë e diskriminimit direkt ose diskri-minimit indirekt, sui generis formë e diskriminimit ose si detyrim për shkeljen e së cilës nuk është paraparë sanksion gjithëpërfshirës. Se çka nënkuptohet me termin “rregullim i përshtatshëm” në mënyrë të detajuar është shpjeguar më poshtë, gjatë përpilimit të neni 5.

Po ashtu, me përfshirjen e definicionit për termin “gjuhë” direkt vihet theks i nevojave të personave me aftësi të ku-fizuara shqisore, të cilët e shfrytëzojnë gjuhën e shenjave dhe mënyrat alter-native të komunikimit. Kjo është logjike me veç praktikat ekzistuese, për shem-bull të theksuara në KNDPAK (neni 27), Konventa nr. 169 e Organizatës ndërkombëtare të punës (neni 28 dhe 30) dhe KDF (neni 30). Po ashtu, në këtë nen sqarohet edhe domethënia e termit “komunikim” i cili përfshin gjuhë, tregues të tekstit, alfabetin e Braevit, komunikimin taktil, kopje me shkronja të mëdha të kapshme, multimediale si dhe të shkruara, audio, gjuhë lehtë të kuptueshme, lexues njerëzor, mjete augmentative dhe alternative, mënyra

dhje forma të komunikimit, përfshirë in-formacione të kapshme dhe teknologji komunikuese

Nga ana tjetër, autorja vlerëson se jashtëzakonisht është e dobishme që KNDPAK e përfshinë definicioni e “dizajnit universal” në nenin 2 duke theksuar se nën këtë term nënkupto-het “dizajni i prodhimeve, mjedisi, pro-grame dhe shërbime të cilët munden të shfrytëzohen nga të gjithë njerëzit, në masë sa më të madhe të mundshme, pastaj pa pasur nevojë rregullimi i tyre dhe dizajni i veçantë...” për arsye se ky koncept nuk është deri në fund i qartë dhe në përgjithësi i kuptueshëm. Një-kohësisht, ky dizajn nuk do ti përjashto-jë aparatet asistive për grupe të veçan-ta të personave me aftësi të kufizuara kur kjo është e nevojshme

Parimet e përgjithshme të Konventës, të parapara në nenin 3 vlerësohet se paraqesin kompas moral për ndry-shimet dhe udhërrëfyes në interpre-timin e ardhshëm dhe realizimin e Kon-ventës. Qasja e zbatuar në KNDPAK, neni për parime të përgjithshme ti para-pri nenit me dispozita të përgjithshme është i ngjashëm me atë më shpesh i pranuar në marrëveshjet ndërkom-bëtare të cilët i përkasin ekologjisë. Më shumë parime të përfshirja me këtë nen janë të përfshira në marrëveshjet ndër-kombëtare fondamentale për të drejtat e njeriut, si dhe Rregullat standarde. Në te janë përmendur respektimi i din-jitetit të lindur, autonomia individuale

30Shih: S.C v. Brazil, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 10/2013, CRPD/C/12/D/10/2013, Decision of 28 October 2014.

31Shih: Direktiva e Këshillit 2000/78/ЕС e datës 27 nëntor 2000 me të cilën vendoset kornizë e përg-jithshme për trajtim të barabartë në punësimin dhe profesionet (Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for Equal Treatment in Employment and Occupa-tion), [2000] OJ L 303/16.

2726

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

përfshirë edhe lirinë për tu bërë zgjedh-je personale, si pavarësia e personave (paragrafi 1 alineja а), principi i mos - diskriminimit (paragrafi 1 alineja b), përfshirje e plotë dhe efikase në sho-qëri (paragrafi 1 alineja c), respektimin e diversitetit dhe pranimin e personave me aftësi të kufizuara si pjesë e diver-sitetit njerëzor dhe njerëzisë (paragrafi 1 alineja ç), barazi e mundësive (para-grafi 1 alineja d). Nga përvoja mundet të thuhet se masat për barazi formale kur nuk janë të shoqëruara me masa plotësuese për përkrahje nuk janë të mjaftueshme që ta realizojnë baraz-inë esenciale e cila është paraparë me Konventën. Është e nevojshme ven-dosje të masave specifike afirmative me qëllim të arritjes së barazisë së plotë. Vështrim i veçantë i vihet bara-zisë gjinore (paragrafi 1 alineja е), si dhe respektimit të aftësive zhvillimore të fëmijëve me aftësi të kufizuara dhe e drejta e tyre e ruajtjes së identitetit të tyre (paragrafi 1 alineja ë).Intere-sant është të përmendet se edhe qasja është ngritur deri te niveli i parimit të përgjithshëm (paragrafi 1 alineja f). Pa dyshim mundet të përfundohet se ky nen është në lidhje të ngushtë me pre-ambulën, detyrimet e përgjithshme të shtetit në pajtim me nenin 4 si dhe me një numër të madh nga nenet e përg-jithshme substantive të Konventës.

Me përfshirjen e dispozitës e cila i de-tyron shtetet – palët e kontraktuara që të sigurojnë realizim të plotë ë së dre-jtave të përmbledhura në Konventën në pajtim me nenin 4, reflektohet principi subsidijaritetit në esencën e së cilës qëndron ideja se realizimi i të dre-

jtave ndërkombëtare njerëzore është çështje primare nacionale. Po ashtu në këtë nen i cili u përket detyrimeve të përgjithshme vëmendje e veçantë i kushtohet procesit të konsultimeve dhe përfshirjes së peronave me aftësi të kufizuara në përpilimin e politikave dhe programeve, përfshirë edhe fëmijët me aftësi të kufizuara nëpërmjet organiza-tave të tyre përfaqësuese (paragrafi 3). Me fjalë të tjera, iu kërkohet detyrim shteteve – palë të kontraktuara të ndër-tojnë raporte partnere me personat me aftësi të kufizuara dhe organizatave përfaqësuese të tyre, ide të cilën e pro-movojnë dhe për të cilën përpiqen këto organizata përherë nëpërmjet parimit “Asgjë për ne, pa ne”.

Interesante është që të përmendet është se në nenin 4 vëmendje të madhe i kushtohet edhe parimit të mos-diskri-minimit, duke i detyruar shtetet – palë të kontraktuara që të sigurojnë realizim të plotë të së drejtave të personave me aftësi të kufizuara pa diskriminim nga cilido qoftë lloj në bazë të aftësisë së kufizuar nëpërmjet miratimit të masave ligjdhënëse, administrative dhe tjera me qëllim të realizimit të Konventës (paragrafi 1, alineja a), si dhe të ndër-marrin masa përkatëse për ndryshimin ose shlyerjen e të cilitdo qoftë ligje, akte tjera juridike, zakone dhe prakti-ka të cilat janë diskriminuese për per-sonat me aftësi të kufizuara (paragrafi 1, alineja b). Për realizimin e plotë të këtyre detyrimeve është e nevojshme që shtetet- palë të kontraktuara të kryejnë analizë të legjislacionit dhe praktikave ekzistuese me qëllim që të fitohet pasqyra për harmonizimin e

të njëjtëve me standardet e parapara me dispozitat e KNDPAK. Megjithatë, ajo që i vërehet paragrafit 1 të Kon-ventës është mungesa e “mjeteve juri-dike” përskaj masave ligjdhënëse dhe administrative. Ideja për përfshirjen e tyre vjen nga Komentimi i përgjith-shëm numër 3 i Komitetit për të drejtat ekonomike, sociale në të cilin shënohet se “mjetet juridike përfshihen në masa të cilat llogariten si përkatëse, përskaj legjislacionit” dhe “realizimi i të dre-jtave të parapara pa diskriminim nga cilido qoftë lloj shpesh është përkatë-sisht e promovuar nëpërmjet dispozi-tave të cilat ofrojnë mjete juridike gjy-qësore dhe tjera efikase” (paragrafi 5). Nga këto shkaqe kjo mungesë është në kundërshtim të korpusit të formuar të gjertanishëm të së drejtës ndërkom-bëtare për të drejtat e njeriut, më saktë KNDPAK (neni 2 paragrafi 3) dhe inter-pretimin e PNDESK (Komenti i përgjith-shëm numër 3 i Komitetit për të drejta ekonomike, sociale dhe kulturore). De-tyrimi i shënuar në paragrafin 1 alineja d, se shtetet – palë të kontraktuara janë të detyruara që ti ndërmarrin të gjitha masat përkatëse me qëllim të eliminim-it të diskriminimit në bazë të aftësisë së kufizuar, e kryer nga ana e cilitdo qoftë personi juridik ose fizik, institucion ose ndërmarrje private është plotësisht në përputhje me të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, dhe atë KNEDKF (neni 2 alineja d) dhe KDF (neni 3 para-grafi 1). Kjo përfshirje, nga ana tjetër është shumë e rëndësishme për arsye se një pjesë e madhe e prodhuesve të mallrave dhe shërbimeve janë ndër-marrje private.

KNDPAK e parasheh detyrimin e shteteve që të ndërmarrin ose të nxisin hulumtime dhe zhvillim të mallrave dhe shërbimeve, pajisje dhe objekte me dizajn universal (paragrafi 1 alineja ë), teknologji të reja dhe teknologji infor-matike komunikuese dhe aparate për lëvizshmëri, mjete dhe teknologji asis-tive (paragrafi 1 alineja e), të sigurojnë informata të kapshme për personat me aftësi të kufizuara për aparatet për lëvizshmëri, mjete dhe teknologji asis-tive (paragrafi 1 alineja f). Si dhe tra-jnim për profesionalistët dhe personelin të cilët punojnë me personat me aftësi të kufizuara (paragrafi 1 alineja g).

Shumica e neneve të Konventës janë hibride, duke përfshirë në vete ele-mente edhe të së drejtave qytetare dhe politike, por edhe të së drejtave ekono-mike, sociale dhe kulturore, e për këtë u përcaktua referenca për arritjen pro-gresive të realizimit të plotë të së dre-jtave të shënuara, duke i shfrytëzuar maksimalisht resurset nacionale në dispozicion, ndërsa kur është e nevo-jshme edhe në korniza të bashkëpun-imit ndërkombëtar, të jetë e përfshirë në detyrimet e përgjithshme (paragrafi 2).

Duke u udhëhequr nga KNEDKF (neni 23) dhe KDF (neni 41), Konventa në paragrafin 4 e inkorporon principin e jo-derogimit të veç më të drejtave ekzistuese duke shënuar se “asgjë që është përmbledhur në këtë Konventë nuk do të ndikojë ndaj dispozitave të cilat janë më të volitshme për realizimin e të drejtave të personave me aftësi të kufizuara dhe të cilët munden të jenë të përmbledhura në të drejtën e shteteve

2928

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

– palëve të kontraktuara ose në të dre-jtën kombëtare e cila është në fuqi për atë shtet...”. Për në fund, do të kishte theksuar se neni 4 gjendet në dispozi-tat e përgjithshme të cilët kanë zbatim horizontal, gjegjësisht të gjitha dispozi-tat duhet të shikohen në përputhje me parimet dhe detyrimet e lartpërmendu-ra.

Një pjesë e madhe e Konventës i për-ket çështjes së barazisë dhe mbrojtjes nga diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar e cila vend qendror të saj e ka në nenin 5. Barazia dhe mbrojt-ja nga diskriminimi janë të thurura në mes veti me dinjitetin njerëzor dhe me të themelohen të drejtat tjera të njeriut. Neni bart gjenezë nga DUDNJ (neni 1 dhe 2), PNDQP (neni 2), PNDESK (neni 2), PNEDGJ (neni 1), KNEDKF (neni 1), ndërsa mishërimi i tij në neni 5 të Konventës paraqet evoluim të tra-ditave dhe qasjeve të Organizatës së kombeve të bashkuara. Dallimi është vetëm në dy aspekte, dhe atë i pari, e përfshinë pamundësinë të rregullimit të përshtatshëm si formë e diskriminimit dhe e dyta, e përfshinë fazën “e bazës së barabartë me të tjerët” si kompo-nentë e re.

Kur flasim për barazi duhet të bëhet dallimi në mes barazisë formale dhe barazisë materiale. Në fakt, barazia formale ose siç dhe ende quhet, ligjër-isht siguron barazi, nënkupton njohje formale se të gjithë personat kanë të

drejta të barabarta dhe liri të garantu-ara me ligj dhe zbatim i barabartë i lig-jeve nga ana e organeve shtetërore. Ky kuptim i barazisë bazohet në maksimën e Aristotelit se të njëjtët duhet të trajtu-ar njëjtë, ndërsa jo të njëjtët ndryshe, gjegjësisht në bazë të qasjes simetrike. Ky lloj i barazisë supozohet se është realizuar nëse ekzistoj kornizë juridike pëlqim me të cilën të gjithë njerëzit janë të barabartë në lidhje me gëzimin e të drejtave dhe lirive, pastaj duke mos pa-sur kujdes në rezultatin e të së njëjtës, gjegjësisht ky lloj i barazisë e përjash-ton nga termi i saj diskriminimin indirekt. Edhe pse barazia formale mundet të ndihmojë shumë në luftën kundër ste-reotipave negative dhe paragjykimeve, megjithatë nuk mundet të ofrohet zg-jedhje për “dilemën e ndryshimeve”, për arsye se nuk i dallon as që i pranon dal-limet mes qenieve njerëzore (Koment i përgjithshëm numë 6 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara32, paragrafi 10). Nga ana tjetër, barazia materiale e cila nënkupton in-terpretim më të gjerë të termit barazi, nënkupton realizim të barazisë juridike në jetën e përditshme, gjatë së cilës rezultatet dhe efektet të cilët dalin nga zbatimi i ligjeve, politikave dhe prakti-kave nuk duhet të jenë diskriminuese. Veçmas merren parasysh ndryshimet e grupeve të përcaktuara mbrojtëse, si për shembull në rastet e rregullimit të përshtatshëm për personat me aftësi të kufizuara. Pikërisht për këtë arsye,

barazia materiale është tregues e cila udhëzon në insekuencat e mundshme në lidhje me zbatimin e barazisë for-male, gjegjësisht juridike. Qëllimi i një shoqërie demokratike është që ta real-izojë para së gjithash, barazinë materi-ale. Ky lloj i barazisë më qartë shprehet në teorinë e barazisë multidimensio-nale, e cila është mjaft aktuale dhe e cila e thekson ekzistimin e identiteteve individuale multidisciplinare dhe gru-pore të cilët rezultojnë në rritjen e prekshmërisë individit të mbrojtur dhe / ose grupeve të cilët paraqiten në ndër-varësinë me faktor strukturor social të ndërlikuar.33 Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara i shënuar më lartë, flet edhe për barazinë inkluz-ive si model i ri i barazisë i zhvilluar në Konventën, e cila e përfshinë barazinë materiale duke e elaboruar përmbajt-jen e barazisë në katër dimensione dhe atë (a) fer dimensioni rishpërndarës me qëllim të ballafaqimit me munge-sat socio-ekonomike; (b) dimensioni i njohjes me qëllim të luftës kundër stig-matizimit, stereotipave, paragjykimeve dhe dhunës duke e pranuar dinjitetin e qenies njerëzore dhe intersekciona-litetin e tyre; (c) dimensioni participativ me qëllim të përcaktimit të natyrës so-ciale të njerëzve si anëtarë të grupeve shoqërore dhe pranimin e njerëzisë së plotë nëpërmjet përfshirjes në shoqëri; dhe (ç) dimensioni i përshtatshëm me

qëllim të bërjes të hapësirës për ndry-shimet e njerëzve si çështje e dinjitetit njerëzor (paragrafi 11).

Siç edhe shpjegohet edhe më lartë, në preambulë shënohet se diskrimin-imi i cilitdo person në bazë të aftësisë së kufizuar është shkelje e dinjitetit të lindur dhe vlerës së personalitetit njerëzor, e veçanërisht njihet diskri-minimi i shumëfishtë dhe format e për-forcuara të diskriminimit të personave me aftësi të kufizuara. Në mënyrë plotësuese, ky nen i cili i përket bara-zisë dhe mos diskriminimit është njëra nga dispozitat më të rëndësishme të Konventës, për arsye se synon që ta çrrënjosë trajtimin e pabarabartë dhe diskriminimin në bazë të aftësisë së kufizuar. Ai është vendosur në mënyrë intencioze në pjesën e parë të Kon-ventës, ku janë vendosur nenet të cilët kanë zbatueshmëri të përgjithshme (horizontale), që mundëson interpretim të të gjitha dispozitave nga KNDPAK të shihet nëpërmjet prizmës të mos-diskri-minimit dhe barazisë së personave me aftësi të kufizuara. Më e rëndësishme është që ky princip dhe e drejtë është detyrim për realizimin e drejtpërdrejtë dhe nuk është lëndë e realizimit pro-gresiv. Me fjalë tjera, duhet të vendoset tani dhe menjëherë.

Paragrafi 1 iu kërkon detyrim shteteve – palëve kontraktuese të pranojnë se të gjithë personat janë të barabartë para

32Shih: General Comment No. 6: Article 5: Equality and non-discrimination, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, CRPD/C/GC/6, 9 March 2018. I kapshëm në: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/GC/6&Lang=en> [Shpallur më: 2 prill 2018].

33Shih: Arnardóttir O.M., A Future of Multidimensional Disadvanatage Equality?, in Quinn G., Arnar-dottir O.M., The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandina-vian Perspective, Boston-Leiden, 2009.

3130

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

dhe sipas ligjit dhe kanë të drejtë, pa diskriminim në mbrojtje të barabartë dhe dobi të barabartë të ligjit. Ndërsa “barazia para ligjit” si nocion i përket së drejtës të jetë i mbrojtur me ligj, “baraz-ia sipas ligjit”, i cili është nocion unikat vetëm për këtë Konventë, i përket të drejtës së shfrytëzimit me ligjin për dobi personale. Nga kjo anë, personat me aftësi të kufizuara kanë të drejtë të jenë të mbrojtur në mënyrë efikase dhe të përfshirë pozitivisht. Sipas Komentit të përgjithshëm numër 3 të Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të shënuar më lartë, pranimi se të gjithë personat me aftësi të ku-fizuar janë të barabartë sipas ligjit do të thotë se nuk duhet të ekzistojnë lig-je të cilët mundësojnë mohim konkret ose kufizim të së drejtave të personave me aftësi të kufizuara dhe se aftësia e kufizuar duhet të përfshihet në të gjitha ligjet dhe politikat (paragrafi 14). Në mënyrë plotësuese nocionet “mbrojtje e barabartë” dhe “dobi e barabartë nga ligji” nënvizon se shtetet- palë të kon-traktuara duhet që ti eliminojnë barrier-at për arritjen e qasjes deri te të gjithë masat mbrojtëse ligjore dhe përfitimet nga qasja e barabartë deri te ligji dhe të drejtat që të realizohen të drejtat e personave me aftësi të kufizuara.

Vetë retorika e shfrytëzuar e nenit 5 tregon se është e ndaluar diskrimin-imi në bazë të aftësisë së kufizuar, e jo vetëm mbrojtja e personave me af-tësi të kufizuar, që e hap hapësirën për mbrojtjen e personave të cilët në të kaluarën kanë pasur aftësi të kufizuar, të cilët kanë aftësi të kufizuar ose të cilët në të ardhmen do të kishin marrë aftësi të kufizuar, persona për të cilët supozohet se kanë ndonjë aftësi të ku-fizuar34, si dhe për persona të cilët janë në lidhje të ngushtë me personat me aftësi të kufizuara, ndërsa munden të jenë të diskriminuar për shkak të asaj (diskriminimi sipas asocimit)35. E fundit është veçmas e kombinuar dhe me ten-dencë në të drejtën e Bashkimit Evropi-an e përcaktuar me aktgjykim të Gjyqit të së drejtës të Bashkimit Evropian në rastin Coleman v Attridge Law, në të ci-lin Gjyqi vlerësoi se Direktiva për punë-sim 2000/78/ЕС ndalon diskriminim direkt dhe shqetësimin e nënës të fëmi-jës me aftësi të kufizuara, kur ai diskri-minim bazohet në aftësinë e kufizuar të fëmijës së saj. Po ashtu, pranimi i personave të cilat në të ardhmen do të kishin marrë ndonjë aftësi të kufizuar në përfshirjen personale të mbrojtjes me Konventën po ashtu është shumë e rëndësishme. Për arsye se ekzistojnë

34Personat të cilët supozohet se kanë ndonjë aftësi të kufizuar janë të mbrojtur edhe në Kanada, e kjo reflektohet edhe nëpërmjet praktikës gjyqësore të Gjyqit suprem të Kanadasë ku gjyqi ka ndërmarrë qasje të gjerë gjatë definimit të mbrojtjes nga diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar, duke e zgjeruar në “cilëndo qoftë aftësi të kufizuar e cila mundet të jetë rezultat e kufizimit fizik, sëmundje marrëdhënie sociale, kufizim i supozuar ose kombinim i të gjitha këtyre faktorëve”. Shih: Suprime Court of Canada, Quebec v. Montréal City; Quebec v. Boisbriand City, SCC 27, 2000. E kapshme në: <http://scc.lexum.umontreal.ca/en/2000/2000scc27/2000scc27.pdf> [Shpallur më: 10 shkurt 2018].35Për më shumë informata shih: CJEU, S.Coleman v Attridge Law, Steve Law, Case C-303/06, OJ C 224, 17 July 2008.

persona të cilët gjenetikisht janë të par-adisponuar për sëmundje të ndryshme të cilët sjellin deri te aftësia e kufizuar ose janë infektuar me virusin simtomet e së cilit do të zhvillohen në të ardhmen (për shembull: sëmundja hantingtine, multipleks skleroza, kancer ose HIV/SIDA).

Në pajtim me paragrafin 2, shtetet – palë të kontraktuara detyrohen të nda-lojnë çfarëdo diskriminimi në bazë të af-tësisë së kufizuar, e cila sërish në pajtim me definicionin e përmbajtur ne nenin 2 nënkupton “çfarëdo qoftë dallimi, për-jashtimi ose kufizimi në bazë të hand-ikapit, e cila ka për qëllim ose pasojë pamundësimin ose pengimin e pranim-it, gëzimit ose shfrytëzimit, në bazë të barabartë me të tjerët, të të gjitha të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në sferën politike, ekonomike, sho-qërore, kulturore, qytetare ose çfarëdo qoftë sferë tjetër. I përfshinë të gjitha format e diskriminimit përfshirë edhe pamundësimin e rregullimit të përshtat-shëm.”36 Siç edhe theksoi Komiteti në jurisprudencën e saj, për shembull në rastin S.C v. Brazil të shënuar më lartë, si dhe në rastin Marlon James Noble v. Australia37 dhe rastin Mr. X v. Unit-ed Republic of Tanzania38, diskriminimi mundet të dalë nga efekti diskriminues

i normës ose masës, e cila nuk ka pa-sur për qëllim të diskriminojë, por meg-jithatë ajo në mënyrë jo proporcionale i prek personat me aftësi të kufizuara (paragrafi 6.4 dhe paragrafi 8.3, për-katëse). Në rastin H.M v. Sweden39, Komiteti vëren se ligji i cili zbatohet në mënyrë neutrale mundet të ketë efekt diskriminues si rrethana konkrete të personave të cilëve u zbatohet dis-pozita nuk merren parasysh. E drejta të mos diskriminohet gjatë abrogimit të së drejtave të garantuara me Kon-ventën mundet të shkelet kur shtetet-palë të kontraktuara, arsyetim objektiv ose të kuptimtë, nuk veprojnë ndryshe kundrejt personave të cilët situata janë dukshëm të ndryshme (paragrafi 8.3). Pikërisht në këtë rast, Komiteti dike gjetur shkelje të neneve 5, 25 dhe 26 vetë, por edhe në lidhje me nenin 3 dhe 4 të Konventës, ka vlerësuar se shte-ti-pala e kontraktuar gjatë refuzimit të kërkesës të aplikueses për leje ndër-timi nuk i ka marrë parasysh rrethanat konkrete të rastit të saj dhe nevojat e saj lidhur me aftësinë e kufizuar.

E për këtë arsye ky vendim i pushteteve vendore, që ta refuzojnë zmbrapsjen nga plani ndërtimor – ur-banistik me qëllim që të lejohet ndërtimi i pishinës për hidroterapi në pronën e

36Detyrimi për rregullim të përshtatur mundet të gjendet në disa nene në KNDPAK dhe atë në mënyrë eksplicite në nenin 24 (arsim) dhe 27 (punë dhe punësim) dhe në mënyrë implicide në nenin 20 (lëvizshmëria personale) dhe 21 (liria e shorehjes dhe qasje deri te informatat). 37Shih: Marlon James Noble v. Australia, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 2/2012, CRPD/C/16/D/7/2012, Views adopted on 10 October 2016.38Shih: Mr. X v. United Republic of Tanzania, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 22/2014, CRPD/C/18/D/22/2014, Views adopted on 31 August 2017.39Shih: H.M v. Sweden, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 3/2011, CRPD/C/7/D/3/2011, Views adopted on 21 May 2012.

3332

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

aplikueses në pronësi të saj është jo-proporcionale dhe ka shkaktuar efekt diskriminues i cili ndikon negativisht në qasjen e aplikueses, si person me af-tësi të kufizuar deri te mbrojtja shënde-tësore dhe rehabilitimi i nevojshëm për gjendjen e saj shëndetësore (paragrafi 8.8).

Në nenin 2 janë definuar rregullime të përshtatshme si “ndryshim ose rreg-ullim i patjetërsueshëm ose i përshtat-shëm i nevojshëm në rast të caktuar e cila nuk paraqet ngarkesë jo proporcio-nale, e me qëllim të sigurimit të gëzimit ose shfrytëzimit të të gjitha të drejtave njerëzore dhe lirive themelore të per-sonave me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët”. Kjo paraqet ex nunc detyrim, për dallim nga qasja e cila është ex ante detyrim, gjegjësisht është detyrim i individualizuar reaktiv për secilin person me aftësi të kufizuar veçmas dhe iniciohet me kërkesë të personit me aftësi të kufizuar. Nga kjo qartë del se ndalimi i diskriminimit në bazë të aftësisë së kufizuar është foku-suar në rezultatin e veprimtarisë, e jo në qëllimin e kryerësit.

Po ashtu, KNDPAK bën një hap shumë të rëndësishëm jo vetëm me atë që për-cakton se mos realizimi jo i arsyeshëm i rregullimit të përshtatshëm paraqet diskriminim, i cili është në rrjedhë me shikimet zhvillimore të diskriminimit në bazë të aftësisë së kufizuar, por edhe i

obligon shtetet-palë të kontraktuara që ti ndërmarrin të gjitha hapat përkatëse për sigurimin e sigurisë të rregullimit të përshtatshëm (paragrafi 3), ndërsa shikimin e dytë e paraqet në një nen me përdorim horizontal, që do të thotë se e njëjta duhet të zbatohet nëpër tërë Konventën. Në mënyrë plotësuese, vendosja e rregullimit të përshtatshëm në definicionin e diskriminimit formon premisë se për realizimin e të drejtave themelore qytetare dhe politike janë të nevojshme masa të individualizuara me qëllim që të zgjidhet diskriminimi i përhershëm i sistemuar i personave me aftësi të kufizuara, që do të jetë sfidë serioze për të gjitha shtetet, përf-shirë edhe ato të zhvilluara, veçmas përfshirje në legjislacion e detyrimit për realizimin e rregullimit të përshtatshëm jashtë kontekstit të punësimit. Në këtë drejtim Komiteti në jurisprudencën e saj, në rastin Gemma Beasley v. Aus-tralia40, si dhe në rastin Michael Lockrey v. Australia41, thekson se shteti – palë e kontraktuara nuk i ka ndërmarrë hapat e nevojshme që të sigurojë rregullim të përshtatshëm për aplikuesin dhe për-fundoi se refuzimi të sigurohet interpre-timi i gjuhës së shenjave Auslan ose shënimet skenografike, pa vlerësim bazë a do të kishte paraqitur ngarkesë jo proporcionale ose të pa nevojshme, paraqet diskriminim në bazë të aftë-sisë së kufizuar dhe shkelje të nenit 5 të Konventës (paragrafi 8.4 dhe para-

grafi 8.5, përkatëse). Në mënyrë plotë-suese në rastin F v. Austria42, Komiteti ka vlerësuar se mos instalimi i rrjetit të tramvajit ka rezultuar me pamundësinë e personave me dëmtim shqisor (per-sona të verbër) në qasje deri te infor-matat dhe teknologjitë komunikuese dhe deri te shërbimet të hapura për publikun në bazë të barabartë me të tjerët, e me këtë deri te shkelja e nenit 5 dhe 9 të Konventës (paragrafi 8.7).

Dhe për në fund, paragrafi 4 parasheh se ndërmarrja e masave të veçanta/speciale, të patjetërsueshme për për-shpejtim ose arritje të de facto baraz-isë të personave me aftësi të kufizuara nuk do të llogaritet si diskriminim43. Gjegjësisht dispozita parasheh se ma-sat afirmative të ndërmarra me qëllim të zvogëlimit të përçarjes në mes nor-matives dhe së vërtetës të cilët në të vërtetë vet në vete paraqesin trajtim të ndryshëm e cila është preferenciale kundrejt personave me aftësi të ku-fizuara, do të trajtohen si përjashtim specifik nga diskriminimi. Këto masa janë mjaftë të dobishme për arritjen e barazisë substantive në shoqëri. Kjo qartë është shprehur në principet e Luksemburgut në të cilat theksohet se: “masat pozitive të ndërmarra me qël-lim të vetëm për sigurimin e përparim-it përkatës të grupeve të caktuara ose

persona të cilëve ju është e nevojshme mbrojtje e këtillë, ndërsa të cilët janë të nevojshëm për gëzimin e plotë të së drejtave të tyre ekonomike, sociale dhe kulturore në bazë të barabartë me të tjerët, nuk do të llogaritet si formë e diskriminimit, nëse tregohet si pasojë e këtyre masave të njëjtët kanë sjellë deri te ekzistimi i të drejtave të veçanta për grupin përkatës dhe se ato masa do të ndërpriten të ekzistojnë pas përm-bushjes së qëllimit për të cilën ndërmer-ren” (paragrafi 39).44 Sipas Komentit të përgjithshëm numër 3 të Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të shënuar më lartë, këto masa patjetër që të jenë në përputhje me të gjitha principet dhe dispozitat e Konventës, veçmas ato nuk guxojnë të rezultojnë me përjetësimin e izolimit, ndarjes, stereotipizimin, stigmatizimin ose në mënyrë tjetër diskriminimin e personave me aftësi të kufizuara. Për këtë arsye, shtetet – palë të kontraktu-ara patjetër që të konsultohen dhe në mënyrë aktive ti përfshinë organizatat e personave me aftësi të kufizuara gjatë miratimit të masave konkrete (paragrafi 29).

Në bazën e nenit 6 shtrihet pozi-ta specifike prekëse e vajzave dhe grave me aftësi të kufizuara si dhe fakti se pikërisht ky grup ballafaqohet

40Shih: Gemma Beasley v. Australia, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Com-munication No. 11/2013, CRPD/C/15/D/11/2013, Views adopted on 25 May 2016.41Shih: Michael Lockrey v. Australia, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Commu-nication No. 13/2013, CRPD/C/15/D/13/2013, Views adopted on 30 May 2016.42Shih: F v. Austria, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 21/2014, CRPD/C/14/D/21/2014, Views adopted on 21 September 2015.

43Këto masa duhet të jenë qartë të definuara, të kufizuara në kohë, tërësisht të orientuara të cilët shfrytëzohen për nxitje të paragjykimeve kundër personave të cilët janë të diskriminuar (në rastin tonë, persona me aftësi të kufizuara) me qëllim që të realizohen pabarazitë ekzistuese dhe të bëhet prevenca e të ardhshmëve. Domethënë, këto masa nuk duhet të shihen vetëm si vegël politike, por si detyrim i detyruar për realizimin e të drejtës së barazisë. 44Shih: Limburg Principles on the Implementation of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, UN Doc. E/CN.4/1987/17, Annex; Human Rights Quarterly, Vol.9, 1987, faq.122-135.

3534

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

me diskriminimin e shumëfishtë dhe in-tersekcive, veçmas në pjesën e: qasjes së barabartë deri te arsimi, mundësitë ekonomike, interakcioni social dhe e drejta; pranim i barabartë para ligjit; dhe aftësia për pjesëmarrje në politikë dhe ta kontrollojnë jetën personale në varg kontekstesh, shembull në lidh-je me mbrojtjen shëndetësore, duke i përfshirë shërbimet për shëndet seksu-al dhe reproduktiv dhe ku dhe me kë dëshirojnë të jetojnë (Komenti i përgjith-shëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara45, paragrafi 2). Diskriminimi i shumëfishtë në të vërtetë është diskriminimi në më shumë baza dhe ekzistojnë dy lloje të veçanta të këtij lloji të diskriminimit. Lloji i parë quhet diskriminim komulativ ose plotësues dhe paraqitet kur ekziston përputhje e bazave diskriminuese. Llo-ji i dytë quhet diskriminimi intersekciv dhe paraqitet kur ka kombinim unikat të bazave diskriminuese, ndërsa e njëjta gjendet në udhëkryqi në mes bazave individuale të mbrojtura me legjislacion antidiskriminues46 Për shembull, femrat me pengesa mendore të cilët mundet që nuk janë të diskriminuara për arsye se janë femra ose për arsye se kanë

pengesë mendore por për arsye se janë femra me lloj të këtillë të aftësisë së kufizuar, për shkak të paragjykimeve të cilat pikërisht ato i prekë. Edhe pse rastet e diskriminimit të shumëfishtë janë të njohura, megjithatë legjislacioni ekzistues anti-diskriminues nuk është në gjendje që ta zgjedhë këtë problem, për arsye se pikërisht ky legjislacion është dizajnuar në mënyrë që të shiko-jë në diskriminimin si problem individu-al. Dhe pikërisht këtu shtrihet paradok-si, sa më shumë personi dallohet nga “fotografia normale”, më se e vërtetë është të jetë viktimë e diskriminimit të shumëfishtë dhe njëkohësisht më pak e besueshme është që të marrë mbrojt-je përkatëse nga lloji i këtillë i diskrimin-imit. Pikërisht këtu shtrihet edhe dobia e këtij neni të Konventës me shprehje të përmbajtjes anti-diskriminuese i cili ka përdorim horizontal me qëllim të te-jkalimit të kësaj gjendje.

Në fakt, femrat dhe vajzat me aftësi të kufizuar vuajnë nga diskriminimi edhe në bazë të aftësisë së kufizuar edhe në bazë të gjinisë dhe për këtë iu kanë shkurtuar të drejta të shumta. Kombin-imi i dominimit të meshkujve më shumë

kultura nga njëra anë, negativisht shprehet te femrat dhje vajzat me aftësi të kufizuara.47 Siç edhe theksohet edhe në Komentin e përgjithshëm numër 3 të Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të shënuar më lartë, “ligjet dhe politikat nacionale për aftësi të kufizuar historikisht i lënë pas dore aspektet lidhur me femrat dhe va-jzat me aftësi të kufizuara.” (paragrafi 3). Prandaj paragrafi 1 është shumë i rëndësishëm për arsye se qartë dhe padyshim pranon se femrat dhe va-jzat me aftësi të kufizuara janë lëndë e diskriminimit të shumëfishtë dhe në këtë drejtim i detyron shtetet-palët e kontraktuara që të ndërmarrin masa që ta sigurojnë gëzim të plotë dhe të barabartë të së gjitha të drejtave dhe lirive themelore të femrave dhe vaj-zave me aftësi të kufizuara48 Njëri nga mënyrat themelore për këtë është lufta kundër gjinive të stereotipave negative të cilët është e nevojshme që të njihen dhe të nxiten me qëllim të promovim-it të barazisë gjinore. Konventa përm-ban detyrim për luftë kundër stereoti-pave , paragjykimeve dhe praktikave dëmtuese të cilët u përkasin personave me aftësi të kufizuara, duke i përfshirë edhe ato në bazë të gjinisë dhe moshës në të gjitha lëmit e jetës shoqërore.

Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave

me aftësi të kufizuara të përmendur më lartë, thekson se “diskriminimi ndaj femrave dhe vajzave me aftësi të ku-fizuara mundet të ketë më shumë for-ma dhe atë (a) diskriminimi direkt; (b) diskriminimi indirekt; (c) diskriminimi i asociacionit; (ç) mos sigurimi i rregul-limit të përshtatshëm; dhe (d) diskrimin-imi strukturor ose sistematik. Pa marrë parasysh formën në të cilën paraqitet, ndikimi i diskriminimit i shkel të drejtat e femrave me aftësi të kufizuara” (para-grafi 17).

Pastaj kjo në paragrafi 2 u imponon detyrimin “që ti ndërmarrin të gjitha masat përkatëse për sigurimin e zhvil-limit të plotë, përparim dhe përforcim të femrave me qëllim të garantimit të shfrytëzimit dhe gëzimit të së drejtave të tyre njerëzore dhe lirive fondamentale të parapara me Konventën”. Nocioni “të gjitha masat përkatëse” i nënkupton masat të cilat kanë natyrë ligjdhënëse, arsimore, administrative, kulturore, politike, gjuhësore dhe tjetër, ndërsa të njëjtët janë përkatëse nëse i respekto-jnë principet e Konventës. Masat mund-en të jenë të përkohshme ose afatgjate dhe duhet të ndihmojnë në tejkalim-in de jure dhe de facto të pabarazisë. Ndërsa, masat e përkohshme speciale munden të jetë të patjetërsueshme siç janë kuotat për tejkalimin e diskrimin-imit strukturor ose të shumëfishtë siste-

45Shih: General Comment No. 3: Article 6: Women and girls with disabilities, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, CRPD/C/GC/3, 25 November 2016. E kapshme: <http://tbin-ternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/GC/3&Lang=en> [Shpallur më: 20 shkurt 2018].46Shih: Fredman S., Double Trouble: Multiple Discrimination and EU Law, The European Network of Legal Experts in the Non-Discrimination Filed, European Anti-Discrimination Law Review Issue No.2, October 2005, стр.13-19; Poposka Zh., Jovevski L., E drejta administrative, Misioni i OSBE në Shkup dhe Fakulteti juridik Justinian I – Shkup, 2017, faq.40-41. Po ashtu shih: Committee on the Elimination of Discrimination against Women, General Recommendation No. 25 (2004) on temporary special measures, paragrafi 12; Committee on the Elimination of Discrimination against Women, General Recommendation No. 28 (2010) on the core obligations of States parties under article 2 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, paragrafi 18.

47Shih: Stojkova Zh., Normat ndërkombëtare dhe standardet për personat me aftësi të kufizuara, Polio plus Shkup, 2004, faq.213-220. 48Kjo e përfshinë edhe të drejtën e barazisë, përfshirë edhe sigurimin e rregullimit të përshtatshëm për gratë dhe vajzat me aftësi të kufizuara. Në jurisprudencën e saj jo të largët, Komiteti për e elimin-imin e diskriminimit ndaj grave udhëzoi në rregullimin e përshtatshëm në lidhje me qasjen e grave me aftësi të kufizuara deri te punësimi. Shih: CEDAW/C/HUN/CO/7-8 and Corr.1, paragrafi 45.

3736

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

mor, masa afatgjate, siç janë reforma e legjislacionit dhe politikat për sigurimin e pjesëmarrjes së barabartë të femrave me aftësi të kufizuara në të gjitha sferat e jetës, janë parakushte esenciale për arritjen e barazisë materiale për femrat me aftësi të kufizuara (Komenti i përg-jithshëm numër 3 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 20).

Të gjitha masat e lartshënuara pat-jetër që të sigurojnë zhvillim të plotë, përparim dhe përforcim të femrave me aftësi të kufizuara. Edhe pse, zh-villimi i përket rritjes ekonomike dhe çrrënjosjen e varfërisë, ai nuk është i kufizuar vetëm në ato lëmi. Në mënyrë plotësuese, me qëllim që ti avancojnë dhe përforcojnë femrat me aftësi të ku-fizuara, masat patjetër që ta tejkalojnë qëllimin e zhvillimit dhe të synojnë drejt përmirësimit të gjendjes të femrave me aftësi të kufizuara gjatë jetës së tyre. Dhe për në fund, në pajtim me qasjen të bazuar në të drejtat njerëzore, sig-urimi i përforcimit të femrave me aftë-si të kufizuara do të thotë promovim i pjesëmarrjes së tyre në vendimmarrjen publike. Për këtë arsye, shtetet-palë të kontraktuara duhet të afrohen di-rekt deri te femrat dhe vajzat me aftë-si të kufizuara dhe të vendosin masa përkatëse me qëllim të garantimit se perspektivat e tyre plotësisht janë mar-rë parasysh (Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara, para-grafët 21-23). Në mënyrë plotësuese, qartë theksohet se femrat me aftësi të kufizuara nuk janë grup homogjen, por në vete i përfshinë edhe femrat

shtëpiake, femrat refugjate, emigrante, azil kërkueset dhe femrat e shpërngu-lura në vend, femrat në paraburgim, femrat të cilat jetojnë në varfëri, femrat me prejardhje të ndryshme etnike, re-ligjioze dhe racore, femrat me aftësi të kufizuar të shumëfishtë dhe me nivel të lartë të përkrahjes, femrat me albinizëm dhe lejzbeke, biseksuale dhe femrat transgjinore, si dhe personat interseks. Llojllojshmëria e femrave me aftësi të kufizuara po ashtu i përfshinë edhe të gjitha llojet e aftësisë së kufizuar, gjeg-jësisht fizike, psikosociale, intelektuale ose senzorike (Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara, paragrafi 5). Të gjitha këto grupe të femrave dhe vajzave me aftësi të kufizuara bien nën përfshirjen personale të mbrojtjes nga ana e shteteve – palë të kontraktuara, në pajtim me nenin 6 të KNDPAK.

Për në fund, duhet të theksohet se detyrimi i shtetit në realizimin e nenit 6 e përfshinë qasjen tre shtresore: të respektimit, mbrojtjes dhe realizim-it të kësaj të drejte. Në këtë drejtim, shtetet-palë të kontraktuara patjetër që ti revidojnë ligjet, rregullat, zakonet dhe praktikat të cilët janë diskriminuese kundrejt femrave dhe vajzave me aftësi të kufizuara dhe të marrin aksion për përfshirje sistemore të interesave dhe të drejtave të femrave dhe vajzave me aftësi të kufizuara në rrjedhat kryesore të shoqërisë, në të gjitha politikat na-cionale dhe strategjitë, si dhe ndërmar-rje të aktiviteteve të orientuara vetëm për femrat me aftësi të kufizuara.

Në bazën e nenit 7, ngjashëm si edhe tek neni 6, shtrihet pozita prekëse e

fëmijëve me aftësi të kufizuara si dhe fakti që pikërisht ky grup ballafaqohet me prekshmëri të dyfishtë, në bazë të moshës së tyre dhe aftësisë së kufizuar të tyre. Veçmas fëmijët me aftësi të ku-fizuar janë grupi më i prekur në situata lufte, eksploatime, ushqimi i keq ose jo i mjaftueshëm, trajtime fizike dhe psiki-ke jonjerëzore ose nënçmuese, tregtia me njerëz e tjerë. Në mënyrë plotë-suese, pikërisht fëmijët me aftësi të kufizuara veçmas varen nga përkrah-ja e të rriturve në realizimin e me-kanizmave për mbrojtjen e të drejtave të tyre. Paragrafi 1 i këtij neni i detyron shtetet-palë të kontraktuara që ti ndër-marrin të gjitha masat e duhura që ta sigurojnë gëzimin e plotë të të gjitha të drejtave dhe lirive themelore njerëzore të fëmijëve me aftësi të kufizuara në bazë zë barabartë me të tjerët e cila qartë e thekson principin e barazisë dhe mos diskriminimit. Komenti i përg-jithshëm numër 6 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, thekson se “dënimi fizik shpeshherë në mënyrë jo proporcionali i godet fëmijët me aftësi të kufizuara ... shtetet – palët e kontraktuara patjetër që ti ndalojnë të gjitha format e dënim-it trupor dhe mizore, trajtim jo njerëzor ose nënçmues me fëmijët në të gjitha rrethanat dhe të sigurojnë masa për-katëse për realizimin e kësaj ndalese” (paragrafi 37).

Në mënyrë plotësuese, paragrafi 2 e shoshit principin e ‘interesi më i mirë i fëmijës’, i cili është baza e KKD (shpre-himisht i paraparë në nenin 3 paragrafi 1). Në fakt, natyra e gjerë e këtij para-grafi ka për qëllim që ti përfshijë të gjitha aspektet e kujdesit dhe mbrojtjes së fëmijëve në të gjitha rrethanat. Në paj-tim me Komentin e përgjithshëm numër 9 të Komitetit për të drejtat e fëmijëve49 ku është theksuar i njëjti formulim, ky paragraf u përket ligjdhënësve të cilëve iu ka besuar vendosja e kornizës lig-jore për mbrojtjen e të drejtave të fëmi-jëve me aftësi të kufizuara. Në mënyrë plotësuese “neni 3 duhet të jetë baza në të cilën janë vendosur programet dhe politikat dhe duhet në mënyrë për-katëse të merren parasysh në secilin shërbim i cili sigurohet për personat me aftësi të kufizuara dhe të gjitha ve-primet tjera të cilat i prekin” (paragra-fi 9). Interesi më i mirë i fëmijës është me rëndësi të veçantë për institucionet dhe institucionet tjera të cilët sigurojnë shërbime për fëmijët me aftësi të ku-fizuara nga të cilët pritet që të përpu-then me standardet dhe rregullat dhe sigurimin e sigurisë, mbrojtja dhe kuj-desi i fëmijëve që ta kenë si kujdes të tyre primarë dhe ky shqyrtim duhet ti tejkalojë të gjitha të tjerat dhe nën të gjitha rrethanat për shembull, gjatë shpërndarjes së buxhetit (paragrafi 29). Gjithsesi, sipas Komentit të përgjith-shëm numër 6 të Komitetit për të dre-

49Shih: General Comment No. 9: The rights of children with disabilities, Committee on the Rights of the Child, Forty-third session, CRC/C/GC/9, 27 February 2007. E kapshme në: <http://tbinter-net.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&TreatyID=5&DocTypeID=11> [Shpallur më: 10 shkurt 2018].

3938

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

jtat e personave me aftësi të kufizuara e lartpërmendur “principi për interesin më të mirë të fëmijës duhet të zbato-het për fëmijë me aftësi të kufizuara me shqyrtim të kujdesshëm të rrethanave të tyre... gjithsesi, ky koncept nuk duhet të shfrytëzohet që të pengohen fëmijët, veçmas vajzat me aftësi të kufizuara që ta realizojnë të drejtën e tyre të in-tegritetit trupor. Në mënyrë plotësuese, shtetet-palët e kontraktuara duhet të kenë kujdes në dhunën dhe institucio-nalizimin e fëmijëve me aftësi të ku-fizuar të cilëve ju mohohet e drejta që të rriten në familjet e tyre, si çështje e diskriminimit” (paragrafi 38).

Paragrafi 3 i këtij neni i përket dety-rimit të shteteve – palë të kontraktuara të sigurojnë që fëmijët me aftësi të ku-fizuara lirshëm ta tregojnë shikimin e tyre për të gjitha punët veçmas të atyre që u përkasin vet atyre, dhe këto shi-kime të merren parasysh në përputh-je me moshën dhe pjekurinë e tyre në bazë të njëjtë me fëmijët tjerë. Në real-izimin e kësaj të drejte, fëmijët me aftë-si të kufizuara duhet të marrin ndihmë përkatëse të moshës së tyre dhe aftë-sisë së kufizuar të tyre.

Për tu shënuar është që edhe pse ky nen thith inspirim nga KDF (neni 23) dhe Komenti i përgjithshëm, numër 9 për të drejtat e fëmijës, përsëri në mënyrë përmbajtjesore është mjaft i ndryshëm. Në fakt, ky nen është dis-pozita anti-diskriminuese i cili ka për-dorim horizontal dhe standardi i vendo-sur me të duhet të kihet parasysh gjatë leximit të secilit nen tjetër të Konventës.

Neni 8 i cili i përket ngritjes së vetëdijes publike në lidhje me aftësinë e kufizuar dhe personat me aftësi të kufizuar është jashtëzakonisht i rëndë-sishëm, veçmas në shoqëritë ku ste-reotipat dhe paragjykimet kontribuojnë për zhvillimin dhe zbatimin e prakti-kave diskriminuese. Për këtë arsye, paragrafi 1 i detyron shtetet – palë të kontraktuara që të miratojnë masa të drejtpërdrejta, efikase dhe përkatëse për ngritjen e vetëdijes publike përf-shirë edhe në familje, për personat me aftësi të kufizuara në atmosferën e re-spektimit të së drejtave dhe dinjitetit të tyre (paragrafi 1 alineja а); të kërkohen kundër stereotipat dhe paragjykimet të cilat i prekin këto persona në të gjitha lëmit të jetës shoqërore, përfshirë edhe ato të cilët kryqëzohen me gjininë dhe moshën (paragrafi 1 alineja b); dhe të promovojnë vetëdije për kapacitetet dhe kontributet e personave me aftësi të kufizuara (paragrafi 1 alineja c). Ko-menti i përgjithshëm numër 6 i Komite-tit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, parasheh se lufta kundër diskriminimit nuk është e mundur pa ngritjen e vetëdijes në të gjitha sektorët e qeverisë dhe sho-qërisë. Në mënyrë plotësuese, secila masë anti-diskriminuese duhet të jetë e shoqëruar me masa përkatëse për ngritjen e vetëdijes dhe masat për nxitje ose shlyerjen e stereotipave ekzistuese për aftësinë e kufizuar dhe qëndrimet negative drejt saj (paragrafi 39).

Paragrafi 2 i promovon fushatat për ngritjen e vetëdijes publike nëpërmjet masave më të ndryshme të cilët në vete

përfshinë ndikime pozitive për personat me aftësi të kufizuara ende që nga mo-sha më e vogël të realizuara nëpërmjet sistemit arsimor, vendin e punës, jetën familjare dhe mediumet të cilët janë jashtëzakonisht të rëndësishme për formimin dhe ndikimin ndaj mendimit publik. Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara50, parasheh se shtetet – palë të kontraktuara duhet në mënyrë sistematike dhe vazhdimisht që ta ngenë vetëdijen te të gjithë fak-torët relevant për qasjen e personave me aftësi të kufizuar, pastaj duke thek-suar se detyrimi për sigurimin e qasjes i përket si sektorit publik, po ashtu edhe sektorit privat. E njëjta duhet të realizo-het në bashkëpunim me personat me aftësi të kufizuara, organizatat e tyre përfaqësuese dhe ekspertët teknik. Ko-menti veçmas e thekson rolin e medi-umeve, jo vetëm në sigurimin e qasjes të programeve të tyre dhe shërbimeve për personat me aftësi të kufizuara, por edhe për ndërmarrje të rolit aktiv në promovimin e qasjes dhe në ngritje e vetëdijes për të njëjtën (paragrafi 35). Roli i mediumeve është potencuar edhe në Komentin e përgjithshëm numër 6 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, ku theksohet se “mediumet duhet ti trego-jnë personat me aftësi të kufizuara në mënyrë e cila është në përputhje me

qëllimin e Konventës dhe ti ndrysho-jnë perceptimet negative për personat me aftësi të kufizuara, si ato të cilët jo realisht i tregojnë si të rrezikshme për vete dhe për të tjerët ose për vuajtësit dhe të varur për kujdes pa autonomi, të cilët janë ngarkesa ekonomikisht jo produktive dhe sociale për shoqërinë” (paragrafi 39).

Neni 9 i përket në përgjithësi qasjes së personave me aftësi të kufizuara51. Kjo e drejtë tërheq gjenezë nga e dre-jta e përgjithshme e qasjes e paraparë në PNDQP (neni 25 alineja c) dhe KNEDGJ (neni 5 alineja f) dhe është parakusht për gëzimin e shumë të dre-jtave tjera, përfshirë edhe të drejtën e lëvizjes të garantuar me DUDNJ (neni 13) dhe PNDQP (neni 12), si dhe liria e shprehjes e paraparë në DUDNJ (neni 19) dhe PNDQP (neni 19 paragrafi 2). Por, siç edhe thekson edhe Komentin e përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara i lartpërmendur “qasja duhet të shihet si riafirmim i veçantë i aspektit social i së drejtës së qasjes nga aspekti i aftësisë së kufizuar” (paragrafi 4).

Siç u tha edhe më lart, qasja është përfshirë edhe në nenin i cili u refero-het parimeve të përgjithshme, gjeg-jësisht në nenin 3, paragrafi 1, aline-ja f. E drejta e qasjes në kontekstin e KNDPAK shihet edhe si një koncept i

50Shih: General Comment No. 2: Article 9: Accessibility, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/2, 22 May 2014. E kapshme në: <https://docu-ments-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G14/033/13/PDF/G1403313.pdf?OpenElement> [Shpallur më: 12 shkurt 2018]. 51Qasja u rregullua veçmas edhe në Rregullat standarde për barazimin e mundësive të personave me aftësi të kufizuara, rregulla 5.

4140

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

përgjithshëm që është i zbatueshëm në sferat publike dhe private, si dhe një si e drejtë e veçantë e cila përfshihet në pjesën e cila i përket qasjes drejt të së drejtës dhe përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara në procesin e krijimit të politikave dhe sjelljes së vendimeve. Në fakt, neni 9 synon kah eliminimi i barrierave të cilat janë ngritur në mjedi-sin diskriminues nëpërmjet formimit të formave të ndryshme të qasjes në sek-torin publik dhe privat, përfshirë qas-jen fizike, teknologjike, ekonomike dhe sociale si dhe qasjen e teknologjive informatike dhe komunikuese. Shtetet – palë të kontraktuara detyrohen të ndërmarrin masa përkatëse për shkak të sigurimit të qasjes të personave me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët drejt objekteve dhe rrethit fizik, transportit, informatave dhe ko-munikimeve, përfshirë edhe teknolog-jinë informatike dhe komunikuese dhe sistemeve, si dhe ndaj objekteve tjera dhe ndihmesave/shërbimeve të kapshme për publikun, si në mjedis-in urban po ashtu edhe në atë rural. (paragrafi 1). Këto masa të cilët do të përfshinë identifikim dhe mënjanim të pengesave dhe barrierave drejt qasjes, i përfshinë ndërtesat, rrugët, transpor-ti, objektet tjera të brendshme dhe të jashtme, përfshirë shkollat, shtëpitë, in-stitucionet shëndetësore dhe vendet e punës si edhe informatat, komunikimet dhe shërbimet tjera, përfshirë edhe shërbimet elektronike dhe shërbimet për siguri dhe evakuim. Kjo dispozitë është mjaft interesante që të analizohet nga aspekti i krijimit të politikës loka-le zhvillimore. Komenti i përgjithshëm

numër 2 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara i lartpër-mendur, sqaron se çka do të thotë no-cioni “objekte tjera të brendshme dhe të jashtme” përfshirë edhe trupat për realizimin e ligjit, tribunaleve, burgje, institucione sociale, sferat e interak-cionit social dhe reaksionin, aktivitete kulturore, fetare, politike dhe sportive, si dhe qendra tregtare, si dhe nocionin “shërbime tjera” të cilat i përfshijnë shërbimet postare, bankare, telekomu-nikuese dhe informatike (paragrafi 17).

Duhet të bëhet kufizim i qartë në mes detyrimit që të sigurohet qasje deri te të gjitha objektet e posa projektuara, të ndërtuar ose të prodhuar, infrastruk-turë, mallra, prodhime dhe shërbime dhe detyrimi të eliminohen barrierat dhe të sigurohet qasje deri te mjedisi ekzistues fizik dhe transporti ekzistues, informata, komunikime dhe shërbime të hapura për publikun. Për arsye se detyrimi i dytë duhet të realizohet grad-ualisht në mënyrë të vazhdueshme dhe sistemore, shtetet- palët e kontraktuara duhet të formojnë korniza të definu-ara kohore dhe të sigurojnë resurse përkatëse për eliminimin e barrierave ekzistuese si dhe të ju imponojnë de-tyrimin edhe qeverive tjera të cilët kanë kompetenca në këtë lëmi. Për në fund, shtetet-palët e kontraktuara po ashtu, duhet të formojnë mekanizma efikas për ndjekjen e sigurimit të qasjes dhe ta ndjekë sanksionimin kundër secilit i cili nuk ka arritur që ti realizojë standar-det për qasje (paragrafi 24).

Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur,

thekson se “detyrimi për realizimin e procedurës është detyrim ex ante dhe i pakushtëzuar” (paragrafi 25). Detyrimi Ex ante për dallim nga dety-rimi për rregullim të përshtatshëm i cili është detyrim ex nunc, do të thotë se shtetet-palë të kontraktuara janë të de-tyruar për të siguruar qasje para se të marrin kërkesë individuale për hyrje ose për shfrytëzim të ndonjë shërbimi, malli ose objekti. Në këtë drejtim është e nevojshme miratimi i standardeve për qasje në konsultim me organizatat e personave me aftësi të kufizuara të cilët do të jenë të standardizuara dhe të gjera në përfshirjen e tyre. Nga ana tjetër mos kushtëzimi i detyrimit do të thotë se entiteti i obliguar që ta siguro-jë qasjen nuk mundet që ta arsyetojë lëshimin që ta bëjë këtë, duke u kthy-er në barrën që do ta kishte në lidhje me sigurimin e qasjes për personat me aftësi të kufizuara. Në mënyrë plotë-suese, detyrimi për qasje duhet të kup-tohet në tërë kompleksitetin e saj, duke e përfshirë edhe komunikimin. Në këtë drejtim Komiteti në jurisprudencën e tij, në rastin Gemma Beasley v. Austra-lia, si edhe në rastin Michael Lockrey v. Australia, të lartpërmendura, për-cakton se me refuzimin për sigurimin e interpretimit të gjuhës së shenjave Auslan të aplikuesve, shteti – pala e kontraktuar nuk i ka ndërmarrë masat përkatëse që tu mundësojë të njëjtët ta kryejnë obligimin i jurisë, ndërsa me këtë duke e pamundësuar pjesëmarr-jen e tyre në aspekte të ndryshme të jetës kundrejt nenit 9 të Konventës (paragrafi 8.6 përkatësisht në të dy vendimet). Në mënyrë plotësuese, në

rastin F v. Austria të lartpërmendur, Komiteti vlerësoi se mos instalimi i au-dio sistemit nga ana e shtetit-palë e kontraktuar gjatë vazhdimit të rrjetit të tramvajit ka rezultuar me pamundësinë e personave me dëmtim shqisor (per-sona të verbër) në qasjen e informat-ave dhe teknologjive informatike dhe deri te shërbimet e hapura për publikun në bazë të barabartë me të tjerët, e me këtë edhe deri te shkelja e nenit 9 të Konventës (paragrafi 8.7).

E rëndësishme është që të përmen-det se, e tërë infrastruktura duhet të bazohet në dizajn i cili e ka marrë parasysh aftësinë e kufizuar per se i quajtur dizajn universal. Por, përdorimi i dizajnit universal në mënyrë automa-tike nuk e eliminon nga mjetet teknike për personat me aftësi të kufizuara. Po ashtu, qasja duhet të sigurohet si në mjediset urbane po ashtu edhe në ato rurale njësoj edhe pse ekzistojnë dëshmi të cilët vërtetojnë se qasja za-konisht është më e mirë në qytete më të mëdha sesa në më të largëta, mje-dise rurale më pak të zhvilluara, edhe pse urbanizimi i zgjeruar ndonjëherë mundet të krijojë barriera plotësuese të reja. (Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 16). Kjo do të jetë sfidë e madhe në real-izimin e të gjitha shteteve mbarë botës, për arsye se personat me aftësi të ku-fizuara të cilët jetojnë veçmas në mje-dise rurale ballafaqohen me objekte që nuk kanë qasje dhe transport jo të për-shtatshëm, të cilët siç edhe u potencua më lartë llogariten si praktikë diskrim-inuese. Nga ana tjetër sërish, Interneti

4342

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

i kapshëm i cili siguron lidhshmëri të personave me aftësi të kufizuara me mundësitë për punësim, arsimim, la-jmet, ndërsa paraqet edhe kanal për rr-jetëzim social dhe pjesëmarrje qytetare është jashtëzakonisht e rëndësishme për personat me aftësi të kufizuara në përgjithësi e për këtë jashtëzakon-isht është e rëndësishme që KNDPAK e parasheh promovimin e qasjes drejt këtij mediumi (paragrafi 2 alineja е).

Ky nen parasheh se qasja do të real-izohet nëpërmjet shumë masave, përf-shirë edhe krijimin të minimum standar-deve për qasje (paragrafi 2 alineja а), të cilët do të vlejnë edhe për personat privat të cilët ofrojnë objekte dhe shër-bime të kapshme për publikun (pragrafi 2 alineja b) si dhe sigurimin e trajnimit për çështjen e qasjes për të gjitha fak-torët në procesin (paragrafi 2 alineja c)52, sinjalizimi i objekteve dhe vendeve tjera të kapshme të alfabetit të Braevit dhe format i lehtë i kuptueshëm (para-grafi 2 alineja ç), sigurim i ndihmës dhe ndërmjetësimit, përfshirë edhe ud-hërrëfyesit, lexues dhe interpretues të gjuhës së shenjave (paragrafi 2 aline-ja d) dhe promovimi i dizajnit, zhvillim, prodhimtari dhe shpërndarja e infor-

matave të kapshme dhe teknologjisë komunikuese dhe sisteme në fazën e hershme me qëllim që këto teknolog-ji dhe sisteme të jetë të kapshme me shpenzim minimal (paragrafi 2 alineja g). Siç është lartpërmendur, këto stan-darde duhet të jenë gjithëpërfshirëse dhe të merren me lloje të ndryshme të pengesave me të cilat ballafaqohen personat me aftësi të kufizuara, si dhe të përfshijnë afate të qarta përfundim-tare për realizimin e tyre progresiv, si dhe masa për sanksionim në rast ë mosrespektimit të së njëjtëv53. Në rastin Szilvia Nyusti and Péter Takács v. Hun-gary54, Komiteti ka vlerësuar se mos pasja qasje e bankomateve për per-sonat me dëmtim shqisor, gjegjësisht mospasje shkrim të alfabetit të Braevit as instruksione audio dhe përkrahje të zëshëm për operacionet lidhur me kar-telat bankare, ka rezultuar me shkeljen e nenit 9 të Konventës (paragrafi 9.6), duke theksuar se të gjitha shërbimet e hapura për publikun duhet të jenë të kapshme edhe për personat me aftësi të kufizuara..

Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur,

52Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara thekson se nocioni “faktorët në procesin” do ti kishte përfshirë këto institucione dhe atë organet për dhënien e lejeve për ndërtim, këshilla dhe organe radio-difuzive të cilët i japin ICT licencat, inxhinierët, diza-jnuesit, arkitektët, planerët urbanistik, pushtetet transportuese, dhënësit e shërbimeve, anëtarët e bashkësisë akademike dhe personat me aftësi të kufizuara dhe organizatat e tyre (paragrafi 19). 53Shih: Study of the High Commissioner for Human Rights on key legal measures for the ratifica-tion and implementation of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, A/HRC/10/48, faq.14. E kapshme në: <http://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/10session/reports.htm> [Shpallur më: 1 shkurt 2018].54Shih: Szilvia Nyusti and Péter Takács v. Hungary, Committee on the Rights of of Persons with Dis-abilities, Communication No. 1/2010, CRPD/C/9/D/1/2010, Views adopted on 21 June 2013

thekson se “si pjesë e propozimit të legjislacionit për qasje, shtetet-palë të kontraktuara duhet të mendojnë ligje të tyre për furnizime publike të sigurohen procedurat për furnizime publike që ti përfshinë kërkesat për qasje... e pa-pranueshme është që të shfrytëzohen mjete publike që të krijohet ose të për-jetësohet mos adekuatja, e cila pash-mangshëm del nga shërbimet dhe ob-jektet e pakapshme” (paragrafi 32)

Në fund, të gjitha masat e ndërmar-ra për sigurimin e qasjes duhet që ti kenë parasysh gjinitë dhe perspektivat e moshës të personave me aftësi të ku-fizuara.

2.3. Të drejtat substantivë Nenet 10-30 i përmendin të drejtat

specifike dhe detyrimet e KNDPAK duke i përfshirë si të drejtat qytetare dhe politike po ashtu edhe të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. Këto të dytët, gjegjësisht të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore janë lëndë e realizimit progresiv55 duke i shfrytëzuar maksimalisht resurset nacionale në dispozicion, ndërsa kur është e nevojshme edhe në kuadër të bashkëpunimit ndërkombëtar, ndër-

sa grupi i parë i të drejtave, të dre-jta qytetare dhe politike janë lëndë e zbatimit instant. Pjesa më e madhe e këtyre neneve ka natyrë hibride, gjeg-jësisht ato janë të ndërvarura dhe të pandashme.

Lista e këtyre të drejtave është kjo, dhe atë neni 10 (e drejta e jetës), neni 11 (gjendjet e rrezikshme dhe katastro-fat humanitare), neni 12 (njohje barabartë para ligjit), neni 13 (qasje deri te të drejtat), neni 14 (liria dhe siguria e individit), neni 15 (ndalimi i mundimit ose vrazhdësisë, trajtim jon-jerëzor ose nënçmues ose ndalim), neni 16 (ndalim i eksploatimit, dhunës dhe keqpërdorimit)56, neni 17 (mbrojtja e integritetit të individit), neni 18 (liria e lëvizjes dhe shtetësisë), neni 19 (jetë e pavarur dhe përfshirje në bashkësi), neni 20 (lëvizja personale), neni 21 (lir-ia e të shprehurit dhe mendimi, dhe qa-sje deri te informatat), neni 22 (respek-timi i privatësisë), neni 23 (respektimi i shtëpisë dhe familjes), neni 24 (arsim), neni 25 (shëndetësi), neni 26 (habiliti-mi dhe rehabilitimi), neni 27 (puna dhe punësimi), neni 28 (standard përkatës jetësor dhe mbrojtje sociale), neni 29 (pjesëmarrje në jetën publike dhe poli-

55Realizimi progresim vet në vete e pranon faktin se për realizimin e plotë të disa nga të drejtat të cilët i takojnë korpusit ekonomik, social dhe kulturor është e nevojshme kohë më e gjatë dhe për këtë arsye lejon fleksibilitet më të madh në realizimin e të njëjtëve në pajtim me KNDPAK. Megjithatë, e njëjta nuk i amneston shtetet-palë të kontraktuara të Konventës nga përgjegjësia për mbrojtjen e këtyre të drejtave. Problemi paraqitet për shkak se të gjitha të drejtat janë të ndërvarura dhe lidhura ndër veti, kështu që ndonjëherë është rëndë të dallohen njëra prej tjetrës.56Interesante është që të analizohet edhe rasti X and Y, i cili qartë tregon se gjatë respektimit të jetës private të personave me aftësi të kufizuara janë të rëndësishëm si aspekti negativ po ashtu edhe ai pozitiv i nenit 8 i Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore. Në fakt, Gjyqi evro-pian për të drejtat e njeriut përcaktoi se pamundësia për fillimin e procedurës penale kundër Z-ri B për vepër penale dhunim të personit me të metë mendore, për arsye se personi (Z-sha Y) nuk ka mundur ta paraqesë veprën penale nga shkaku se iu ka marrë aftësia vepruese paraqet shkelje të nenit 8

4544

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

tike) dhe neni 30 (pjesëmarrje në jetën kulturore, aktivitetet rekreative, aktivi-tetet e lira dhe sport).

Disa lëmi janë veçmas të rëndë-sishëm, edhe pse Konventa nuk bën dallim dhe nuk radhit të drejtat e para-para me te nën një hierarki të caktuar. Më poshtë sqarohen të gjitha të drejtat veçmas.

Neni 10 parasheh se secili njeri ka të drejtën e lindur të jetës dhe i dety-ron shtetet-palë të kontraktuara që ti ndërmarrin të gjitha masat e pat-jetërsueshme për sigurimin e gëzimit efektiv të kësaj të drejte ngjana e per-sonave me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët. E drejta e jetës është princip fondamental e së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut të parapara në KNDPAK (neni 4 paragrafi 2 dhe neni 6), KDF (neni 6) dhe shumë dokumente tjera.

Neni 11 merret me gjendet në rrezik dhe katastrofat humanitare dhe parasheh detyrim shtetet-palë të kon-traktuara që ti ndërmarrin të gjitha ma-sat e patjetërsueshme për sigurimin e mbrojtjes dhe sigurisë së personave me aftësi të kufizuara në situata rrezi-ku, përfshirë edhe konflikte ushtarake, raste humanitare dhe urgjente dhe katastrofa natyrore. Të gjitha masat e ndërmarra nga shtetet – palë të kon-

traktuara duhet të jenë në përputhje me detyrimet e tyre juridike- ndërkom-bëtare përfshirë edhe ata të cilët dalin nga e drejta ndërkombëtare humani-tare dhe e drejta ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Inspirimin e tij ky nen e thith nga KDF (neni 38 paragrafi 4).

Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmen-dur, qartë dhe padyshim thekson se në situata të rrezikut, shërbimet për ndihmë të shpejtë patjetër duhet të jenë të kapshme për personat me aftë-si të kufizuara. Qasja patjetër të përf-shihet si prioritare edhe në përpjekjet për rekonstruktimin pas ndodhjes së katastrofës, për këtë arsye, zvogëlimi i rrezikut nga katastrofa patjetër që të jetë i kapshëm dhe inkluziv nga aspek-ti i aftësisë së kufizuar (paragrafi 36).

Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, veçmas thekson se në situata të konf-likteve ushtarake, okupimit të territorit, fatkeqësitë natyrore dhe katastrofat natyrore, femrat me aftësi të kufizuara janë të ekspozuara në rritjen e rrezikut nga dhuna seksuale dhe kanë qasje më të vogël deri te shërbimet për kurim dhe rehabilitim ose qasje deri te të dre-jtat57. Femrat refugjate, imigruesit dhe

nga Konventa. Gjyqi, duke e pasur parasysh natyrën e veprës penale në fjalë, pranoi se Z-sha Y ka qenë viktimë e lëndimit e së drejtës së saj të jetës private. Shih: ECtHR, X and Y v. The Netherlands case, Application No.8978/80, e datës 26 mars 1985. Në mënyrë më të detajuar për mbrojtje nga diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar në sistemin e Këshillit të Evropës shih inter alia: Poposka Zh., Diskriminimi në bazë të handikapit në të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, Qendra Maqedonase për bashkëpunim ndërkombëtar, Shkup, 2015, faq,192-212.

azil kërkuesit me aftësi të kufizuar po ashtu, munden të ballafaqohen me rrit-je të rrezikut nga dhuna, meqenëse iu ka pamundësuar e drejta e qasjes deri te shërbimet shëndetësore dhe siste-meve juridike për shkak të statusit të tyre (paragrafi 49).

Pranimi i barabartë para ligjit është principi i përgjithshëm bazë për mbro-jtjen e të drejtave njerëzore, e për këtë arsye është paraparë në DUDNJ, KNDPAK, KNEDKF (neni 15). Deklara-ta afrikane për të drejtat e njeriut dhe popujve (neni 3) dhe Konventa amer-ikane për të drejtat e njeriut (neni 3). Në mënyrë plotësuese, KNDPAK (neni 2, paragrafi 2) rregullon se kjo e dre-jtë nuk mundet të devijojë, bile edhe gjatë kohës së gjendjes të jashtëza-konshme. E drejta e pranimit të barabartë para ligjit do të thotë se af-tësia vepruese është atribut universal i përbërë për të gjithë njerëzit në bazë të humanitetit të tyre dhe patjetër që të respektohet edhe për persona me af-tësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët.

Neni 12 i Konventës vetëm se e rreg-ullon këtë standard duke u fokusuar në sferat në të cilat personat me aftësi të kufizuara tradicionalisht janë të privuar nga kjo e drejtë njerëzore. Komenti i përgjithshëm numër 1 i Komitetit për

të drejtat e personave me aftësi të kufizuara58 thekson se “personat me pengesë kognitive ose psiko sociale kanë qenë dhe ende janë, në mënyrë jo të barabartë të goditur nga... marr-ja e aftësisë vepruese ose të cilësdo qoftë nga të drejtat të parapara në nenin 12. të gjitha praktikat të cilët me qëllimin ose efektin e tyre e shkelin nenin 12 patjetër që të shfuqizohen...” (paragrafi 9).

Neni 12 i përket çështjes t ë subjek-tivitetit juridik dhe në mënyrë decime theksohet se: “shtetet-anëtare prano-jnë se personat me aftësi të kufizuara kanë të drejtë gjithkund të jenë të pranuar si individ para ligjit” (paragra-fi 1) dhe “shtetet anëtare pranojnë se personat me aftësi të kufizuara gëzo-jnë aftësi juridike në bazë të barabartë me të tjerët në të gjitha sferat e jetës” (paragrafi 2). Siç mundet të shihet, kjo e drejtë në vete përfshinë dy kompo-nentë, ngjashëm edhe si në KNEDKF (neni 15 paragrafi 2) dhe ajo e para, pranimi i ekzistimit të së drejtave/aftë-sisë vepruese të gjithë personave me aftësi të kufizuar, dhe e dyta, shfrytëzimi i së njëjtës, e cila në disa raste kërkon ekzistimin e asistencës, gjegjësisht sistemeve për përkrahje. Që të dyja komponentët duhet të pranohen me qëllim të përmbushjes së aftësisë ve-

57Shih: Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Statement of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities on disability inclusion for the World Humanitarian Summit adopted during the Committee’s 14th session, held, from 17 August to 4 September 2015 in Geneva.58Shih: General Comment No. 1: Article 12: Equal recognition before the law, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/1, 19 May 2014. E kapshme në: <https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G14/031/20/PDF/G1403120.pdf?OpenEle-ment> [Shpallur në: 12 shkurt 2018].

4746

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

pruese në tërësi dhe nuk duhet të ku-fizohen për shkak cilësdo qoftë karak-teristikë të personit të prekur, siç është gjinia, rasa, aftësia e kufizuar etj. Në raste ku asistenca është e nevojshme me qëllim shfrytëzimi me aftësinë ve-pruese të personave me aftësi të ku-fizuara, prapë se prapë supozimi është se aftësia vepruese ngel e pashkelur.59

Komenti i përgjithshëm numër 1 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmen-dur, përfundon se ekziston mos suk-ses i përgjithshëm që të kuptohet se modeli bazuar në të drejtat e njeriut në të cilën bazohet aftësia e kufizuar nënkupton ndryshimin e shikimit, nga vendimmarrja e personit të tretë për punët në interes të personave me af-tësi të kufizuara (ndërmjet sistemeve të kujdestarisë e të ngjashme) deri në marrjen e vendimeve të cilët bazohen në përkrahjen (përkrahja e sjelljes së vendimeve). Po ashtu, Komenti i përg-jithshëm numër 1 qartë thekson se af-tësia vepruese dhe kapaciteti mendor i personit me aftësi të kufizuar janë koncepte të ndryshme. Në fakt, “aftë-sia vepruese është aftësi që të pose-dohen të drejtat dhe obligimet dhe të realizohen ato të drejta dhe obligime. Kapaciteti mendor i përket aftësive të

një personi për sjellje të vendimeve, që natyrisht dallohen nga njëri person në tjetrin dhe mundet të jetë i ndryshëm për personin e dhënë varësisht nga shumë faktorë, përfshirë edhe faktorët ekologjik dhe social. ... Sipas nenit 12 të Konventës mungesa e supozuar ose reale e kapacitetit mendor nuk guxon të shfrytëzohet si arsyetim për marrjen e aftësisë vepruese” (paragrafi 13).

Të njëjtin pozicion e thekson edhe Komiteti në rastin Marlon James No-ble v. Australia të lartpërmendur, në të cilin ka gjet shkelje të nenit 12 dhe 13 nga Konventa duke theksuar se “ven-dimi se aplikuesi nuk është në gjend-je të japë deklaratë për fajin e tij për shkak pengesës së tij intelektuale dhe mendore rezultoi në refuzimin (nga ana e zyrtarëve) në të drejtën e tij të shfrytëzohet me aftësinë e tij vepruese në deklaratën për fajin dhe ti sfidon dëshmitë kundër tij”. Në mënyrë plotë-suese, shteti – pala e kontraktuar nuk siguron formë përkatëse të përkrahjes që ti mundësohet personit me aftësi të kufizuar të ballafaqohet me gjykimin dhe të deklarohet si i pafajshëm edhe përskaj qëllimit të tij të qartë që ta bëjë atë (paragrafi 8.6).

Ky nen është shumë i rëndësishëm

për arsye se në mungesë të se dre-jtës të pranimit si person para ligjit in-dividi degradohet dhe sillet në objekt të thjeshtë juridik, ku ai/ajo nuk do t ë jenë individ në kuptimin e vërtetë dhe do të jetë i privuar nga të gjitha të dre-jtat.

Nga këto arsye pranimi i subjekti-vitetit juridik të personit është para-kusht për realizimin e të drejtave të tjera të individit60. Duke pasur para-sysh se shfrytëzimi i së njëjtës, në disa raste kërkon ekzistimin e sistemit të përkrahjes dhe ndihmës, të cilët nuk do ti gropojnë të drejtat ligjore të personave me aftësi të kufizuara, por duhet që ta respektojnë zgjedhjen dhe dëshirën e tyre, të liruar nga ndeshja e interesave dhe ndikimit jo të drejtë. Nocioni ‘përkrahje’ është mjaft i gjerë dhe përfshinë përkrahje formale dhe joformale nga lloji dhe intensiteti i ndryshëm. Këto sisteme të përkrahjes dhe ndihmës të cilët u janë adaptuar kushteve të secilit person me aftësi të kufizuar veçmas dhe në mënyrë pro-porcionale në qëllimin i cili dëshiron që të arrihet duhet të jenë të kufizuar në kohë në kohë sa më të shkurtër dhe rregullisht dhe pavarur të rishqyrtohen nga trupi i kompletuar, neutral dhe i pa-varur ose pushteti gjyqësor (paragrafi 4). E rëndësishme është që të ceket se ky paragraf i parasheh mekanizmat mbrojtës nga keqpërdorimi, qëllimi primar i së cilit është që ti respekto-jë të drejtat, vullnetin dhe dëshirën e

personave me aftësi të kufizuara. Ko-menti i përgjithshëm numër 1, thekson se “pas përpjekjeve të dukshme nëse nuk është praktike që të përcaktohet vullneti dhe dëshira e individit, patjetër që të shfrytëzohet principi i “interpre-timi më i mirë i vullnetit dhe dëshirave” e jo “interesi më i mirë”. ... Principi i “interesi më i mirë” nuk është masë mbrojtëse e cila është në përputhje me nenin 12 në raport me personat e rrit-ur” (paragrafi 21).

Për fund, shteti është i obliguar që ti respektojë dhe ti ndërmarrë të gjitha masat përkatëse efikase që ta sigurojë subjektivitetin juridik të personit me af-tësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët në raste të posedimit ose trashëgimit t ë pronës, kontrollimi i punëve të tija financiare, si dhe qasje e barabartë e huazimeve bankare, hi-potekave dhe formave tjera të kredisë financiare dhe të sigurojë që person-at me aftësi të kufizuar të mos jenë të privuar në mënyrë arbitrare nga pronë-sia e tyre. (paragrafi 5). Këtë masa përfshinë masa praktike juridike, ad-ministrative, gjyqësore dhe tjera.

Detyrimet e shteteve në realizimin e nenit 12 e përfshinë qasjen tre sht-esore të respektimit, mbrojtjes dhe realizimit të kësaj të drejte. Në këtë drejtim, shtetet-palë të kontraktuara patjetër që ti revidojnë ligjet të cilat e lejojnë kujdestarinë dhe të ndërmarrin aksion për zhvillimin e ligjeve dhe poli-tikave të cilët do ta marrin regjimin e

59Për çështjen e kufizimit të aftësisë vepruese të shqyrtuara nga Gjyqi evropian për të drejtat e njeriut shih inter alia: ECtHR, Stanev v. Bulgaria case, Application No.36760/06, të datës 17 janar 2012; ECtHR, D.D v. Lithuania, Application No.13469/06, të datës 14 shkurt 2012; Shtukaturov v. Rusia case, Application No.44009/05, të datës 27 mars 2008 aktgjykim i cili mundet të përfundojë se marrja e tërësishme e aftësisë vepruese personit me aftësi të kufizuar, kur munden të ndërmerren masa më pak drastike të cilët do të individualizohen për personin konkret, mundet të sjellë deri te shkelja e nenit 8 të Konventës për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore; ECtHR, Kruskovic v. Croatia case, Application No.46185/08, të datës 21 qershor 2011; dhe ECtHR, Salontaji-Drobjnak v. Serbia case, Application No.36500/05, të datës 13 tetor 2009.

60Për më shumë informata shih: inter alia, Study on challenges and good practices in the implemen-tation of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities VC/2008/1214, faq.90-102; Nowak M., UN Covenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary, faq.282.

4948

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

kujdestarisë me regjimin e përkrahjes së sjelljes së vendimeve, të cilët e re-spektojnë autonominë, vullnetin dhe dëshirën e personit me aftësi të ku-fizuara. Sistemet e përkrahjes duhet të jenë të kapshme deri te të gjithë me çmim nominal ose falas me mundësi që personat me aftësi të kufizuar ta marrin këtë ndihmë. Kjo e drejtë duhet në tërësi të zbatohet nga dita e ratifi-kimit të Konventës, për arsye se nuk është lëndë e realizimit progresiv. Hapat e ndërmarra patjetër që të jenë qëllimore, mirë të planifikuara dhe të përfshinë konsultime dhe pjesëmarrje të rëndësishme të personave me aftësi të kufizuara dhe organizatave përfaqë-suese të tyre.

Neni 13 është shumë interesant që të analizohet për arsye se shprehi-misht i detyron shtetet-palë të kontrak-tuara të sigurojnë qasje efikase deri te të drejtat për personat me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët, që do të thotë se shtetet duhet të sigurojnë pranim të aftësisë vepruese të personave me aftësi të kufizuara si paragjykim për qasje efikase deri te të drejtat si dhe sigurimin e rregullim-it të arsyeshëm për persona me aftësi të kufizuar, duke e mundësuar rolin e tyre efikas si pjesëmarrës direkt dhe indirekt, përfshirë edhe dëshmitarët në të gjitha procedurat juridike përfshirë edhe fazat e mëparshme hulumtuese dhe tjera të procedurës (paragrafi 1). Për shembull: rregullimi mundet që ti përfshijë adaptimin e metodave hu-lumtuese dhe teknikat për çështje

si dhe përshtatja e objekteve/infras-trukturës (për shembull: stacionet e kapshme policore), lejimi i video dësh-misë në situata të caktuara, doku-mentacion në format të kapshëm etj.

Në shtetet-anëtare të Bashkim-it Evropian ekziston legjislacion i cili siguron qasje efikase të së drejtave, megjithatë kjo para së gjithash gjithë u përket personave me dëgjim të dëmtuar nëpërmjet dispozitave me të cilën parashihet interpretim duke u shfrytëzuar me gjuhën e shenjave (për shembull në: Lituani, Itali, Francë). Duhet të përmendet se, gjuha e shen-jave është vetëm një mënyrë e komu-nikimit alternativ dhe për arsye ende ekziston sfidomi për personat me lloj tjetër të aftësisë së kufizuar të sigurojë qasje efikase deri te të drejtat, siç janë personat e verbër ose personat me pengesë intelektuale, për të cilët do të ishte e nevojshme rregullim tjetër i përshtatshëm. Interesante është që të përmendet rasti Tennessee v. Lane, ku gjyqi vlerësoi se iu ka shkelur e drejta e ankuesit të ketë qasje deri te gjyqi, megjithatë e ka lënë të hapur çështjen se të njëjtën të drejtë a do ta kishte pa-sur personi tjetër të cilit do ti u ishte ndaluar qasja deri te elementet tjera të së drejtave, si për shembull është: të jetë dëshmitarë ose gjykatës -epror.61 Gjithsesi, për këtë çështje përgjigjet Komiteti në jurisprudencën e saj, në rastin Gemma Beasley v. Australia, si dhe në rastin Michael Lockrey v. Aus-tralia, të lartpërmendur, ku Komiteti vlerëson se kryerja e obligimit të jurisë

është pjesë e sistemit australian gjy-qësor dhe si e tillë, paraqet “pjesëmar-rje” në proceset gjyqësore në kuptim të Konventës, e për këtë vërteton se me refuzimin për sigurimin e interpre-timit të gjuhës së shenjave Auslan të aplikuesve, shteti-palë e kontraktuar ka pamundësuar të njëjtët ta kryejnë obligimin e jurisë kundrejt nenit 13 të Konventës vetë dhe në lidhje me nenin 3, 5 dhe 29 (paragrafi 8.9 në të dyja vendimet përkatësisht).

Veçmas femrat me aftësi të kufizuara ballafaqohen me vështirësi në qasjen deri te të drejtat. Siç edhe thekson Ko-menti i përgjithshëm numër 3 i Komite-tit për të drejtat e personave me aftë-si të kufizuara i lartpërmendur, femrat me aftësi të kufizuara ballafaqohen me barrierat drejt qasjes së të drejtës, për shkak ekzistimit të stereotipave dëmtuese, diskriminimi dhe mungesa e rregullimit të përshtatshëm, që mun-det të sjellë deri në dyshim në kredibi-litetin e tyre dhe hedhja poshtë e fajë-simeve të tyre. Qëndrimet negative në realizimin e procedurave munden që ti frikësojnë viktimat deri te shërbimet sociale, e jo deri te mjetet juridike ose hedhja poshtë e theksimeve nga ana e policisë ose të organeve tjera të juris-prudencës. Kjo mundet të sjellë deri te mos dënimi dhe mos pamja e çështjes, e cila mundet të rezultojë me dhunë e cila do të zgjasë periudhë më të gjatë kohore (paragrafi 52).

Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, shprehimisht thekson se nuk mundet të ketë qasje efektive deri te të dre-

jtat nëse ndërtesat në të cilat gjenden agjencitë për realizimin e ligjit dhe gjy-qësorit nuk janë fizikisht të kapshme për personat me aftësi të kufizuara ose nëse shërbimet, informatat dhe komunikimi të cilët i japin nuk janë të kapshme për këto persona (paragrafi 37).

Paragrafi 2 i nenit 12 parasheh që shtetet-palë të kontraktuara do të promovojnë trajnim përkatës për ato persona zyrtare të cilët punojnë në sferën e së drejtave, përfshirë edhe nëpunësit e autorizuar të cilët punojnë në polici dhe burgjet. Në mënyrë plotë-suese, Komenti i përgjithshëm numër 1 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, imponon detyrim për shtetet-palë të kontraktuara të sigurojnë trajnim për policët, punëtorët social dhe personat tjerë përgjegjës të cilët të parët vijnë në prekje me personat me aftësi të ku-fizuara për pranimin e plotë të aftësisë vepruese të personave të prekur dhe dhënie e peshës së njëjtë të parash-tresave të tyre dhe deklaratat iden-tike si edhe të personave me aftësi të kufizuara. Kjo nënkupton trajnim dhe ngritje të vetëdijes tek këto profesione të rëndësishme (paragrafi 39).

E drejta e individit e lirisë fizike dhe sigurisë e personalitetit të tij është in-staluar në secilin sistem juridik i cili e respekton qeverisjen e së drejtës, duke filluar nga Magna Carta Libertatum të vitit 1215 e deri më sot. Pikërisht kjo shtrihet në esencën e nenit 14 të Kon-ventës, gjegjësisht detyrimi shtetet- palë të kontraktuara tu sigurojnë per-sonave me aftësi të kufizuara gëzim të 49Për më shumë informata shih: 541 U.S. 5009, Tennessee v. Lane case, 2004.

5150

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

kësaj të drejte në bazë të barabartë me të tjerët, si dhe ndalesën për ti privuar nga liria e tyre në mënyrë ligjore dhe arbitrare, ndërsa nëse është e nevo-jshme privimi nga liria i njëjti të jetë në korniza të ligjit, ndërsa vetë fakti që një person ka aftësi të kufizuar të mos e arsyetojë këtë privim (paragrafi 1).

Kjo është shumë e rëndësishme për arsye se numri më i madh i personave me aftësi të kufizuara janë të privuar nga jeta e tyre dhe janë të institucio-nalizuar. Veçanërisht të prekur janë personat me të meta intelektuale dhe psiko sociale. Komiteti këtë padyshim e thekson në jurisprudencën e tij, si për shembull tek rasti Marlon James Noble v. Australia i lartpërmendur, ku Komiteti vërteton se paraburgimi i per-sonit me pengesë intelektuale pa gjy-kim penal paraqet shkelje të neni 14 të Konventës (paragrafi 8.7).

Në mënyrë plotësuese, Komiteti për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara në Parimet e tij udhëheqëse në nenin 148 thekson se ”neni 14 nuk lejon përjashtime sipas të cilëve per-sonat mund të jenë të privuar nga liria në bazë të aftësisë së kufizuar të tyre reale ose të supozuar. Megjithatë, leg-jislacioni i disa shteteve – palë të kon-traktuara, duke i përfshirë edhe ligjet për shëndet mendor ende parashohin kushte në të cilat personat munden të jenë të privuar nga liria në bazë të af-tësisë së kufizuar të tyre reali dhe të supozuar, me kusht që të ekzistojnë

shkaqe tjera për privimin e tyre nga liria, duke e përfshirë edhe kushtin që të llogariten si të rrezikshëm për vete ose për të tjerët. Kjo praktikë është e pa ndërlidhur me nenin 14, ajo për nga natyra është diskriminuese dhe sjell deri te privimi arbitrar nga liria” (paragrafi 6). Personat me pengesë intelektuale ose psiko sociale shpesh llogariten si të rrezikshëm për vete dhe për të tjerët kur nuk pajtohen dhe/ose kundërshtojnë në trajtimet mjekësore ose terapeutike. Të gjithë personat, duke i përfshirë edhe personat me aftësi të kufizuara kanë për obligim ti mos i bëjnë dëm askujt. Sistemet ju-ridike të bazuara në qeverisjen e së drejtës kanë ligje ndëshkuese dhe të tjera për ballafaqimin me shkeljet të këtij detyrimi. Personave me aftësi të kufizuar shpesh iu ka pamundësuar mbrojtje e barabartë sipas këtyre lig-jeve me atë që riorientohen në ligje të veçanta, përfshirë edhe të ligjeve për shëndet mendor. Këto ligje dhe proce-dura, shpeshherë kanë shkallë më të ulët të së drejtave të të njeriut, veçmas e drejta e procesit juridik dhe gjykimit të drejtë dhe nuk janë kompatabil me nenin 13 në lidhje me nenin 14 nga Konventa (paragrafi 14).

Paragrafi 2 i këtij neni parasheh se nëse personat me aftësi të kufizuara janë të privuar nga liria nëpërmjet cili-tdo qoftë proces të paraparë ligjor, de-tyrimi i shtetit-palë e kontraktuar është që tu sigurojë të gjitha garancitë në pa-

62Shih: Guidelines on Article 14 of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, The right to liberty and security of persons with disabilities, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, 14th session, September 2015.

jtim me të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut në bazë të barabartë me të tjerët dhe ndaj të njëjtëve duhet të trajtohet në pajtim me qëllimet dhe principet e Konventës, përfshirë edhe sigurimin e rregullimit të përshtatshëm. Nëpërmjet jurisprudencës së tij në ras-tin Mr. X v. Argentina63,

Komiteti përkujtoi që shtetet-palë të kontraktuara patjetër që ti ndërmarrin të gjitha masat përkatëse që të siguro-jnë se personat me aftësi të kufizuara të cilët janë në paraburgim të munden të jetojnë pavarur dhe plotësisht të mar-rin pjesë në të gjitha aspektet e jetës së përditshme në vendin e parabur-gimit, përfshirë edhe sigurimin e qa-sjes së tyre, në bazë të barabartë me të tjerët deri te vendet dhe shërbimet e ndryshme, siç janë banjat, oborret, bibliotekat, sferat për mësim, punëto-ri dhe shërbime mjekësore, psikolog-jike, sociale dhe juridike (paragrafi 8.5) Komiteti theksoi se mungesa e qasjes dhe rregullimit të përshtatshëm i ven-dos personat me aftësi të kufizuar në kushte sub-standarde për paraburgim të cilët nuk janë të lidhur me nenin 17 të Konventës (paragrafi 8.6).

Personat me aftësi të kufizuara të cilët arbitrarisht ose në mënyrë ligjore janë privuar nga liria kanë të drejtë të

qasjes deri te të drejtat me qëllim që ta rishqyrtojnë ligjshmërinë e parabur-gimit të tyre dhe të marrin kompensim përkatës dhe reparacion. Komiteti për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara në Parimet e tija parësore për nenin 14 të lartpërmendura, i thërret shtetet –palë të kontraktuara që ta nënshkruajnë Udhëzimin 20 të Princi-peve bazë dhe udhëzimeve të Orga-nizatës së kombeve të bashkuara për mjetet juridike dhe procedurat për të secilit të privuar nga liria të shqiptojë procedurë para gjyqit10, i cili parasheh masa të veçanta për personat me aftë-si të kufizuara (paragrafi 24).

Ndalesa absolute për privimin nga liria duhet të vëzhgohet në lidhje të ngushtë me nenin 12. në fakt, marrja e aftësisë vepruese të personave me aftësi të kufizuar dhe mbajtja e tyre në institucione pa vullnetin e tyre, pa pëlqimin e tyre ose me pëlqimin e kuj-destarit të tyre, është problem i përher-shëm. Kjo praktikë paraqet privim ar-bitrar nga liria dhe është shkelje si e nenin 12 po ashtu edhe i nenit 14 të Konventës. Për këtë arsye, shtetet-palët e kontraktuara mundet të përm-bahen nga praktikat e këtilla dhe të instalojnë mekanizma për pasqyrë të rasteve ku personat me aftësi të kufizuara janë institucionalizuar pa

63Види: Mr. X v. Argentina, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 8/2012, CRPD/C/11/D/8/2012, Views adopted on 18 June 2014. Достапно на: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/11/D/8/2012&Lang=en> [Пристапено на: 23 февруари 2018].64Shih: United Nations Basic Principles and Guidelines on remedies and procedures on the right of anyone deprived of their liberty to bring proceedings before a court”, A/HRC/30/36, adopted by the Working Group on Arbitrary Detention on 29 April 2015, during its 72th session, параграф 126. E kapshme në: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/RegularSessions/Session30/Pages/Lis-tReports.aspx> [Shpallur më: 23 shkurt 2018].

5352

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

pëlqimin e tyre të veçantë.65 Po ash-tu, shtetet-palë të kontraktuara janë të detyruar të kërkojnë nga të gjitha pro-fesionalistët shëndetësor dhe mjekë-sor, përfshirë edhe psikiatrit, të marrin pëlqim të lirë dhe informues nga per-sonat me aftësi të kufizuara pa ndër-marrë çfarëdo qoftë trajtimi mjekësor.

Në mënyrë plotësuese, lidhja në mes nenit 14 dhe nenit 16 të sqaruar më lartë, është e pandarë. Në fakt, shkel-jet në lidhje me privimin nga liria nd-ikojnë në mënyrë disproporcionale te femrat me pengesa intelektuale dhe psiko-sociale dhe ato të cilët gjenden në institucione për përkujdesje. Ato të cilët janë privuar nga liria në insti-tucione psikiatrie në bazë të aftësisë së kufizuar reale dhe të supozuar, janë lëndë e dhunës së lartë, si dhe të vrazhdësisë, trajtimit jonjerëzor ose të nënçmuar ose dënim dhe janë të ndarë dhe izoluar në rrezik nga dhu-na seksuale dhe tregtia me njerëz në kuadër të institucioneve për kurim dhe institucionet e veçanta arsimore (Ko-menti i përgjithshëm numër 3 i Komite-tit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 53)

Neni 15 e përmbledh ndalesën e torturës ose vrazhdësisë, trajtimit jon-jerëzor ose nënçmuese ose dënim. Veçanërisht, askush nuk guxon të jetë i nënshtruar pa pëlqimin e shprehjes së tij ose të saj të lirë drejt eksperimenteve mjekësore ose shkencore (paragrafi 1). Në rastin Marlon James Noble v. Australia i lartpërmendur, Komiteti ka

vlerësuar se duke i pasur parasysh efektet e paarsyetuara psikologjike të cilat mundet ti ketë paraburgimi i paku-fizuar i aplikuesit (në periudhë prej më shumë se 13 vjet), i njëjti vlerëson se paraburgimi i pa caktuar i cilitdo qoftë aplikues të nënshtruar paraqet trajtim jonjerëzor dhe nënçmues. Për këtë arsye, Komiteti qartë ka theksuar se karakteri i papërcaktuar i paraburgimit të aplikuesit si edhe aktet e përsërit-ura të dhunës në të cilën ai ka qenë i nënshtruar gjatë kohës së zgjatjes të paraburgimit të tij parqesh shkelje të nenit 15 të Konventës nga shtetet – palë të kontraktuara (paragrafi 8.9).

Në mënyrë plotësuese, Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, jap shumë shembuj për eksploatim, dhunë dhe keqpërdorimi i femrave me aftësi të kufizuara të cilat llogariten si të vrazh-da, jonjerëzore dhe nënçmuese dhe me këtë e shkelin si nenin 15 po ashtu edhe nenin 16. Në mes tyre janë edhe shtatzënia e detyruar ose në mënyrë tjetër e papëlqyer ose steriliteti; seci-li proces mjekësor ose intervenim i cli kryhet pa liri dhe informim i pëlqyer, duke i përfshirë edhe ato lidhur me kontraceptivin dhe abortin; praktikat in-vazive dhe të pakthyeshme kirurgjike, përfshirë neurokirurgjinë, sakatosja e organeve gjenetike ose kirurgjia ose shërim i kryer tek fëmijët pa pëlqimin e informuar të tyre, terapi me elektro-shokë, lidhje kimike, fitike ose mekan-

65Shih: General Comment No. 1: Article 12: Equal recognition before the law, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/1, 19 May 2014, pargrafi 40.

ike; dhe izolim (paragrafi 32). Edhe pse i elaboruar në KNDPAK (neni 7), ndalimi i trajtimit të detyruar mjekësor dhe institucionalizimi shtrihet në ba-zën e këtij neni. Megjithatë, kujdes më i madh dhe elaborim plotësues është e nevojshme në lidhje me çështjen e mekanizmave për kontroll juridik dhe mbikëqyrje kundër këtyre politikave.

Në këtë drejtim, shtetet- palë të kon-traktuara kanë për obligim që ti ndër-marrin të gjitha masat ligjdhënëse, administrative, gjyqësore dhe tjera, të jenë të nënshtruar dhunimit, vrazhdë-sisë, trajtimit jonjerëzor ose nënçmues ose dënim. (paragrafi 2). Ky formulim është identik me KKT (neni 2 paragrafi 1). Në rastin Mr. X v. United Republic of Tanzania të lartpërmendur, Komite-ti qartë deklaron se detyrimi pozitiv i shteteve – palë të kontraktuara është që ti parandalojë dhe dënojë aktet e mundimit ose vrazhdësisë, trajtim jonjerëzor ose nënçmues ose dënim të kryera nga ana e shteteve dhe ak-torëve tjerë (jo-shtetëror), në pajtim me Komenti i përgjithshëm numër 20 i Komitetit për të drejtat e njeriut66. Në mënyrë plotësuese, Komiteti thekson se ekspeditiviteti dhe efikasiteti janë veçanërisht të rëndësishëm në akt-gjykimin e vrazhdë të këtyre rasteve. Në rastin konkret ku aplikuesit i cili është person me albinizëm iu ka pre-rë krahu i majtë nën berilin nga ana e

dy personave të panjohur, Komiteti ka vlerësuar se vuajtja të cilën e ka përjet-uar aplikuesi për shkak mungesës së veprimeve nga ana e shtetit-palës së kontraktuar që do të mundësojë përnd-jekje efektive të kryerësve të dyshuar të veprës penale është shkak për vik-timizimin e sërishëm të aplikuesit dhe paraqet mundim psikologjik dhe/ose maltretim, pastaj duke gjetur shkelje të nenit 15 të Konventës (paragrafi 8.6).

Neni 16 e përmbledh ndalesën për eksploatim, dhunë dhe keqpërdorim të personave me aftësi të kufizuara dhe është konzistent me praktikën e mëparshme të përfshirjes së tij në Rregullat standarde (rregulli 4 para-grafi 4), KNEDKF (neni 6) dhe në KDF (neni 34-39). Paragrafi 1 i detyron shtetet-palë të kontraktuara që ti ndër-marrin të gjitha masat ligjdhënëse, administrative, sociale, edukative dhe llojeve tjera të masave që të mbro-hen personat me aftësi të kufizuara nga të gjitha format e eksploatimit, dhunës dhe keqpërdorimit përfshirë edhe aspektet gjinore-bazike të këtyre fenomeneve. Po ashtu, kjo mbrojt-je i përket si shtëpisë, po ashtu edhe jashtë saj. Veçanërisht vajzat me aftësi të kufizuara janë nën rrezik të dhunës të bërë nga ana e anëtarëve të familjes dhe përkëdhelësve.67 Llojet e ndryshme në të cilët mundet të paraqitet eksplo-atimi, dhuna dhe keqpërdorimi kundre-

66Види: General Comment No. 20: Prohibition of torture or other cruel, inhuman or degrading treat-ment or punishment (article 7), Human Rights Committee, Forty-fourth Session, A/44/40, 10 March 1992, параграф 13.67Shih: The State Of The World’s Children 2013: Children with Disabilities, UNICEF, United Na-tions publication, Sales No. E.13.XX.1.

5554

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

jt personave me aftësi të kufizuara nuk janë precizuar, por si orientim mundet të shfrytëzohet neni 19 paragrafi 1 i KDF si bazë fillestare për elaborim. Ky paragraf qartë e thekson ekzistimin e dimensionit gjinor në cilëndo formë të eksploatimit, dhunës dhe keqpërdorim-it, për arsye se femrat dhe vajzat me aftësi të kufizuara gjendet nën rrezik të zmadhuar, për dallim nga femrat tjera si dhe për dallim nga meshkujt me af-tësi të kufizuara.

Pastaj dhuna mund të jetë interperso-nale, institucionale dhe/ose strukturore për nga natyra. “Dhuna institucionale dhe/ose strukturore është cilado formë e pabarazisë strukturore ose dimen-sionit institucional e cila e vendos fem-rën në pozitë nënrenditëse, pa dallim a është fizike apo ideologjike, në lidhje me të tjerët në familjen e tij, amvisërisë ose bashkësisë” (Komenti i përgjith-shëm numër 3 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuar, paragrafi 29). Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara i lartpër-mendur, jep shembuj të shumtë për ek-sploatimin, dhunën dhe keqpërdorimin e femrave me aftësi të kufizuara të cilët e shkelin nenin 16 siç janë: arritja me aftësi të kufizuar si pasojë e dhunës, forcës fizike, detyrimi ekonomik; treg-tia me njerëz, mashtrimi; dezinformimi, braktisja; mungesa e lirisë dhe pëlqimi i informuar dhe detyrimi juridik; lënia pas dore, përfshirë edhe përmbajtjen ose refuzimin deri te barnat; eliminimin ose kontrollimin e mjeteve komuni-kuese ose refuzimin e ndihmës gjatë komunikimit; mos sigurimin e kushteve

për lëvizje personale dhe qasjen siç janë eliminimin ose asgjësimin e mjeteve të cilët mundësojnë qasjen siç janë rampat ose aparatet ndihmëse; refuzimin e ndihmës në jetën e për-ditshme nga ana e kujdestarëve ose përkëdhelësve, siç janë larja, ndihmë gjatë ciklit menstrual, veshmbathje dhe ushqim. Me çka mohohet e drejta e jetës së pavarur; mos sigurimi i ujit të pijshëm ose ushqimit ose kanosja për të njëjtën; maltretim, keqpërdorimi verbal dhe përbuzje në bazë të aftë-sisë së kufizuar duke nxitur frikë nga frikësimi; braktisje ose kanosje se do ti bëhet dëm, mënjanim ose mbytje të manarëve ose qenve-shoqërues ose asgjësimi i lëndëve; manipulimi psi-kologjik; dhe kontrollim, të cilët përf-shinë kufizimin e qasjes virtuale direk-te dhe indirekte deri te familja, miqtë dhe personat tjerë (paragrafi 31). Në mënyrë plotësuese, në këtë Koment theksohet se “disa femra me aftësi të kufizuara, veçanërisht femrat shurdhe dhe shurdho-të verbra dhe femrat me të meta intelektuale janë të izoluar në rrezik të madh nga dhuna dhe keqpër-dorimi për shkak izolimit të tyre, varë-sisë ose shtypjes” (paragrafi 33).

Paragrafi 2 i përmend masat të cilat shtetet-palët e kontraktuara duhet ti ndërmarrin me qëllim të pengimit të të gjitha formave të eksploatimit, dhunës dhe keqpërdorimit nëpërmjet inter alia sigurimit të formave përkatëse të përkrahjes dhe ndihmës të cilët janë sensibilizuar në lidhe me gjininë dhe moshën dhe të njëjtët duhet të ofrohen si për personat me aftësi të kufizuara, po ashtu edhe për anëtarët e familjeve

të tyre dhe përkëdhelësit. Veçanër-isht te të dytët i përket sigurimit të in-formatave dhe edukimit për atë se si i iket, njeh dhe paraqet eksploatim, përdhunim dhe keqpërdorim. Detyrimi i shteteve-palë të kontraktuara për parandalimin e eksploatimit, dhunës dhe keqpërdorimit vazhdon edhe në paragrafin 3 i cili qartë thekson se të gjitha objektet dhe programet të ded-ikuara të ju shërbejnë personave me aftësi të kufizuara do të mbikëqyren në mënyrë efektive nga organet e pa-varura. Sipas standardeve ekzistuese, raportet e kësaj mbikëqyrje duhet të jenë të kapshme për publikun.

Paragrafi 4 i përket detyrimit të shteteve-palë të kontraktuara për sig-urimin e sistemeve për përkrahje të viktimave në cilëndo formë të eksplo-atimit, dhunës dhe keqpërdorimit me qëllim të forcimit, rehabilitimit dhe rein-tegrimit social të personave me aftësi të kufizuara e cila duhet që të realizo-het në mjedis e cila e avancon shën-detin, mirëqenien, vetrespektimin, dinjitetin dhe autonominë e individit dhe i merr parasysh nevojat specifike lidhur me gjininë dhe moshën të per-sonit me aftësi të kufizuara. Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuar i lartpërmendur, imponon dety-rim për shtetet-palë të kontraktuara të gjitha shtëpitë e sigurimit, shërbimet për përkrahje dhe procedura të jenë të kapshme për personat me aftësi të ku-fizuara me qëllim të sigurimit të mbro-jtjes efikase dhe të rëndësishme nga dhuna, keqpërdorimi dhe eksploatimi i këtyre personave, veçmas femrave

dhe fëmijëve me aftësi të kufizuara (paragrafi 37).

Paragrafi 5 i përket detyrimit të shteteve – palë të kontraktuara për mi-ratimin e legjislacionit dhe politikave të cilat do të garantojnë se rastet e ek-sploatimit, dhënës dhe keqpërdorimit kundër personave me aftësi të ku-fizuara janë identifikuar, hulumtuar dhe të përndjekur penalisht.

Neni 17 e mbron integritetin e per-sonalitetit duke theksuar që secili per-son me aftësi të kufizuara ka të drejtë në respektimin e integritetit të tij fizik dhe mendor në bazë të barabartë me të tjerët. E drejta be integritetit të per-sonalitetit bazohet në atë se çka do të thotë të jetë personalitet dhe është ngushtë e lidhur me idenë për dinjite-tin njerëzor dhe mbrojtjen e mjedisit fizik dhe mendor të secilit person. Në vete i përfshinë ndalesën e mundimit fizik dhe mendor, trajtimin jonjerëzor ose nënçmues ose dënimin, si dhe një spektër të gjerë të formave më pak se-rioze të përzierjes në integritetin e trupit dhe trurit të personit. Kjo e drejtë është përpunuar në jurisprudencën e Komite-tit. Në fakt, në rastin Mr. X v. Argentina e lartpërmendur, përfundohet se mung-esa e qasjes dhe rregullimit të përshtat-shëm i vendosë personat me aftësi të kufizuara në kushte sub-standarde për paraburgim të cilat nuk janë të lidhura me nenin 17 të Konventës (paragrafi 8.6). Në mënyrë plotësuese, në rastin Mr. X v. United Republic of Tanzania të lartpërmendur, Komiteti vlerësoi se dhuna e pësuar nga aplikuesi (pre-rja e krahut të tij të majtë nën berilin nga ana e dy personave të panjohur)

5756

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

qartë bie në kategorinë e një vepre e cila rezulton me shkeljen e integritetit fizik dhe mendor të personit dhe mos-marrjen e masave për preventivë dhe dënimi të atyre akteve dhe mungesës së përkrahjes drejt aplikuesit nga ana e shtetit – palë e kontraktuar paraqet shkelje të nenit 17 në lidhje me nenin 4 të Konventës (paragrafi 8.7).

Liria e lëvizjes dhe shtetësisë të per-sonave me aftësi të kufizuara është rregulluat me nenin 18 të Konventës. Në fakt, paragrafi 1 parasheh detyrim shtetet-palë të kontraktuara që ti prano-jnë të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të liris së lëvizjes, të drejtën e lirisë të zgjedhin vendqëndrimin e tyre dhe banimin dhe të shtetësisë në bazë të barabartë me të tjerët, përf-shirë edhe nëpërmjet sigurimit që per-sonat me aftësi të kufizuara të kenë të drejtë: të marrin ose të zëvendësojnë shtetësinë e tyre dhe të jenë të priv-uar nga e njëjta, në mënyrë arbitrore për shkak aftësisë së kufizuar të tyre (paragrafi 1, alineja а); të mos jenë të privuar në bazë të aftësisë së kufizuar nga aftësia e tyre për të arritur, posedu-ar ose shfrytëzuar me dokumente për shtetësinë e tyre ose dokumente tjera për identifikim ose ti shfrytëzojnë pro-cedurat në fuqi siç janë imigrimet, të nevojshme që të lehtësohet zbatimi i të drejtës së lirisë të lëvizje (paragrafi 1 alineja b); të kenë të drejtë ta lirojnë cilindo shtet, përfshirë edhe të vetin (paragrafi 1 alineja c); dhe të mos jenë në mënyrë arbitrore të privuar në bazë të aftësisë së kufizuar të tyre të hynë në shtetin e tyre (paragrafi 1 alineja d). E drejta e daljes nga cilido qoftë shtet

shtrihet vetëm në kufizimet të parapa-ra me ligj dhe të patjetërsueshme për mbrojtjen e sigurisë nacionale, rendit publik (ordre public), shëndetit publik dhe moralit ose të drejtat dhe liritë e të tjerëve. Kjo dispozitë mundet të gjen-det e inkorporuar në KNDPAK (neni 12) dhe në KEDNJ (Protokolli numër 4, nenet 2-4).

Paragrafi 2 parasheh që fëmijët me aftësi të kufizuara janë të regjistruar menjëherë pas lindjes dhe kanë të dre-jtë nga lindja e emrit, të drejtën e mar-rjes së shtetësisë dhe sa që është e mundur, të drejtën që ti dinë dhe të jenë të kujdesur nga prindërit e tyre.

Gjatë historisë të personave me aftësi të kufizuara iu parandalohet shfrytëzimi me zgjedhjen dhe kontrol-lin e tyre personale dhe individuale, në të gjitha sferat e jetës. Për shumicën supozohet se nuk munden të jetojnë të pavarur në bashkësitë e tyre të cilat vetë i zgjedhin si të atilla. Veçanërisht të prekur janë personat me pengesë intelektuale. Përkrahja ose është e pa-kapshme ose është e lidhur me kushte të caktuara për jetë, ndërsa infrastruk-tura në bashkësi nuk është e dizajnuar në mënyrë universale dhe e kapshme. Resurset investohen në institucione, në vend se në mundësi të zhvilluara që personat me aftësi të kufizuara të jeto-jnë në mënyrë të pavarur në bashkë-si. Kjo solli deri në lëshimin, varësinë nga familja, institucionalizimin, izolimin dhe ndarjen e personave me aftësi të kufizuara në të kaluarën. Pikërisht për këtë, e drejta e pavarësisë dhe jetës së pavarur e pasqyruar në neni 19 është jashtëzakonisht e rëndësishme. Ajo

është lehtë e ndërlidhur me realizimin e shumë të drejtave tjera të KNDPAK.

E drejta e përcaktuar në nenin 19 të Konventës u përket të gjithë personave me aftësi të kufizuar pa përjashtim dhe në vete përfshinë dy koncepte, e drejta në jetë sovrane/të pavarur dhe e drejta të jetë i përfshirë në bashkësinë. Deri-sa e drejta e jetës së pavarur i përket dimensionit individual, si e drejtë per-soni të emancipohet në vete pa iu re-fuzuar qasja dhe mundësitë për këtë, të drejtën të jetë i përfshirë në bash-kësinë e nënkupton dimensioni social, gjegjësisht e drejta pozitive që të zh-villohet mjedisi inkluziv. Në mënyrë plotësuese, kjo e drejtë ka natyrë hi-bride dhe në vete përmban si të drejta qytetare dhe politike (neni 19 paragra-fi 1 alineja а) po ashtu edhe të drejta ekonomike, sociale dhe kulturore (neni 19 paragrafi 1 alineja а, dhe neni 19 paragrafi 1 alineja c) dhe është shem-bull për ndërlidhjen mes veti, ndër-varësi dhe pandashmëria e të drejtave të njeriut. Në fakt, kjo e drejtë inspirimin e saj e thith nga DUDNJ (neni 29 para-grafi 1), KNDPAK (neni 12), KNDESK (neni 11), KDEDKF (neni 1, neni 15 paragrafi 2 и paragrafi 4), KDF (neni 9 paragrafi 1, neni 18 paragrafi 2, neni 20 paragrafi 1 dhe paragrafi 2, neni 23 paragrafi 1).

Siç është theksuar në Komenti i përgjithshëm numër 5 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara68, neni 19 i shpreh ndryshimet e

qasjeve kulturore drejt jetës njerëzore dhe garanton se përmbajtja e saj nuk është e kapshme deri te normat kul-turore dhe vlerat e caktuara. Jeta e pavarur dhe përfshirja në bashkësi do të thotë realizimi i zgjedhjes dhe kon-trollit ndaj vendimeve të cilët ndikojnë ndaj jetës së një njeriu me nivel mak-simal të vetë përcaktimit dhe ndërs-jellës në vetë shoqërinë. Kjo e drejtë duhet të realizohet në mënyrë efektive në kontekste të ndryshme ekonomike, sociale, kulturore dhe politike (paragra-fi 8). Kjo e drejtë në vete e përfshinë principin e dinjitetit, autonomisë dhe vetë-përcaktimit, gjegjësisht ndalimin e detyrimit të personave me aftësi të ku-fizuar të jetojnë në “kushte të caktuara për jetë” gjegjësisht institucione. Në fakt, paragrafi 1 alineja а parasheh se “personat me aftësi të kufizuar kanë të drejtë që ta zgjedhin vendin e tyre të jetës dhe ku dhe me kë do të jetojnë në bazë të barabartë me të tjerët dhe nuk janë të detyruar të jetojnë në kushte të caktuara për jetesë”. Gjegjësisht, jeta e pavarur dhe përfshirja në shoqëri i përkasin jetës jashtë nga institucionet rezidenciale nga cilido qoftë lloj. Kjo nuk i përket vetëm jetës në ndërtesën e caktuar ose ambient. Përkundrazi, kjo i përket, e para dhe themelorja të mos humbjes të zgjedhjes personale dhe autonomisë si rezultat të imponimit të stilit të caktuar të jetës dhe kushteve të jetës. As edhe institucionet e mëdha me mbi 100 anëtarë as edhe grupet më të vogla shtëpiake me nga pesë deri më

68Shih: General Comment No. 5 on living independently and being included in the community, Com-mittee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/5, 27 October 2017.

5958

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

tetë individë, as që shtëpitë individuale mund të thuhen kushte të pavarura për jetë, nëse kanë ndonjë nga elementet e definuara të institucionalizimit. Edhe pse parashtrimet institucionale mundet të dallohen për nga madhësia, emri dhe përkushtimi, ekzistojnë elemente të caktuara të cilat janë të përbashkë-ta siç janë: përcaktimi i obliguar i asis-tentëve me të tjerët dhe mos pasje ndi-kim aspak ose ndikim vetëm të kufizuar ndaj zgjedhjes se prej kujt duhet të pranohet asistenca; izolimi dhe ndarja; mungesa e kontrollit ndaj vendimeve të përditshme; mospasje zgjedhjes me kë do të jetojë personi me aftësi të kufizuar; rigiditet ose rutinë e jetës pa marrë parasysh vullnetin personal dhe preferencën e personit me aftësi të ku-fizuar; aktivitete identike në vendin e njëjtë për grup njerëzish të cilët jetojnë në një vend të njëjtë; qasje paternaliste në sigurimin e shërbimeve; mbikëqyr-je mbi kushtet për jetë; dhe dispropor-cion në numrin e personave me aftësi të kufizuara të cilët jetojnë në të njëjtin mjedis. Institucionet munden tu ofrojnë personave me aftësi të kufizuar zgjedh-je të caktuar dhe kontroll, por prapë se prapë këto zgjedhje janë të kufizuara në sfera specifike të jetës dhe nuk e ndryshojnë karakterin e ndarjes të in-stitucioneve. Që këtu, politikat e dein-stitucionalizimit kërkojnë realizimin e reformave strukturore të cilat e tejkalo-jnë mbylljen e institucioneve. (Komenti i përgjithshëm numër 5 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara paragrafi 16).

Edhe përskaj ekzistimit të KNDPAK, ndarja e personave me aftësi të ku-fizuara në institucione vazhdon të jetë e shpërndarë gjerësisht dhe problem lutës i cili përkeqësohet me marrjen e aftësisë vepruese të personave me af-tësi të kufizuar, praktikë e cila iu lejon personave të tretë (kujdestarë) të paj-tohen me vendosjen e tyre në instituci-one. Drejtorët e institucioneve shpesh janë kujdestarë ligjor të personave me aftësi të kufizuara të cilët qëndrojnë atje dhe kjo padyshim e vendos tërë fuqinë dhe kontrollin ndaj personit në duar të institucionit. Me qëllim të për-puthjes me Konventën dhe respektimit të drejtave njerëzore të personave me aftësi të kufizuara, deinstuticionalizimi patjetër që të arrihet dhe aftësia ve-pruese patjetër tu kthehet personave me aftësi të kufizuara, të cilët më tutje vetë do të zgjedhin ku dhe me kë do të jetojnë.69

Për këtë arsye këto koncepte janë ngushtë të lidhura me krijimin e par-akushteve për inkuadrimin e plotë të personave me aftësi të kufizuara në të gjitha sferat e jetës shoqërore. E drej-ta që të inkuadrohet në bashkësi i për-ket principit të përfshirjes së plotë dhe efektive dhe pjesëmarrje në shoqëri siç është përmendur, mes tjerash edhe në nenin 3 alineja c të Konventës. Meg-jithatë, që të mundet të pritet realisht se kjo do t’ju ndodhë personave me af-tësi të kufizuara duhet të ju mundëso-het qasje deri te sistemet e ndryshme për përkrahje të jetës dhe inkuadrim

në bashkësi, si dhe prevencën nga izo-limi ose ndarja e personave me aftësi të kufizuara nga bashkësia (paragra-fi 1 alineja b).70 E rëndësishme është që të përmendet se shërbimet e indi-vidualizuara për përkrahje patjetër të llogariten si të parat, ndërsa jo forma e kujdesit mjekësor, social ose pamirës e cila do të jetë mjaft fleksibile që ti adaptohet nevojave të shfrytëzuesve. Cilado qoftë formë institucionale e shërbimit për përkrahje i cili e izolon dhe kufizon autonominë personale të personave me aftësi të kufizuar është në kundërshtim me nenin 9 paragrafi 1 alineja 6 e KNDPAK. Në këtë drejtim, në rastin H.M v. Sweden e lartpërmen-dur, Komiteti gjeti shkelje të nenit 19 të Konventës duke nënvizuar se vendimi i pushtetarëve vendas të ta marrin zh-vendosjen nga plani ndërtimor urban-istik me qëllim që të lejohet ndërtim i pishinës për hidroterapi në pronën e aplikuesit në pronësi të tij i cili i ka qenë i nevojshëm, vepron negativisht ndaj saj, si person me aftësi të kufizuar dhe kundrejt së drejtës të saj të jetojë e pa-varur dhe të inkuadrohet në bashkësi (paragrafi 8.9).

Asistenca personale/individuale është lloj i shërbimit në bashkësi i cili është orientuar kah personi me aftësi të kufizuar dhe është i kontrolluar nga ai dhe paraqet vegël për sigurimin e jetës së pavarur. Ajo përmban disa el-emente, ndërsa financimi duhet të ba-zohet në kriteret personale, të jetë e kontrolluar nga personat me aftësi të kufizuara, të jetë raport personal dhe të mundet personi me aftësi të kufizuar vetë të udhëheq me porosinë e shërbi-meve. Koncepti i asistencës personale ku personi me aftësi të kufizuar nuk ka vetë përcaktim të plotë dhe vetëkontroll llogaritet se nuk është në pajtim me nenin 19.

Për në fund, në pajtim me nenin 19 paragrafi 1 alineja c, shtetet-palë të kontraktuara janë të detyruar që ti bë-jnë të kapshme shërbimet dhe insti-tucionet në bashkësi dedikuar popul-latës në përgjithësi dhe personave me aftësi të kufizuar në bazë të barabartë me të tjerët dhe të vendosen në të një-jtën mënyrë në të cilën do tu kishte dalë në ndihmë nevojave të këtyre per-sonave. Këto shërbime dhe instituci-one mbulojnë spektër të gjerë, siç janë: bibliotekat, spitalet, shkollat, transporti,

69Shih: General Comment No. 1: Article 12: Equal recognition before the law, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/1, 19 May 2014, paragrafi 46.

70Përvojat e Bashkimit Evropian tregojnë në faktin se ky është proces afatgjatë i cili ende te shumë nga shtetet – anëtare nuk është zbatuar tërësisht. Edhe pse Bashkimi Evropian në mënyrë principiele përpiqet për inkluzion social, gjegjësisht përfshirja e personave me aftësi të kufizuara në të gjitha sferat e jetës dhe de-institucionalizimi i tyre, gjithsesi institucionalizimi si praktikë ende mëkëmbet në shumë shtete –anëtare të Bashkimit Evropian (shembull: Bullgaria dhe Sllovenia) dhe e rrënon inkluzimin social të personave me aftësi të kufizuara. Në faktm, politikat nacionale për përmirësimin e kujdesit institucional për personat me aftësi të kufizuara në vent të kalimit të tyre drejt jetës së pavarur në bashkësi, janë në kundërshtim me postulatet e KNDPAK. Shih: Opinion of the Economic and So-cial Committee (ESC), Situation of disabled people in an enlarged Union: the European Action Plan 2006-2007, EESC/2006/591. E kapshme në: <http://eescregistry.esc.eu.int/viewdoc.aspx?doc=\\esppub1\esp_public\ces\soc\soc230\en \ces591-2006_ac_en.doc> [Shpallur më: 2 shkurt 2018].

6160

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

shitoret, tregjet, muzetë, interneti, me-diumet sociale e tjerë. Ato patjetër që të jenë të kapshme, me qasje univer-sale, të pranueshme dhe adaptuara për të gjitha personat me aftësi të kufizuar në kuadër të bashkësisë, veçmas duke marrë parasysh gjininë dhe moshën e personave të prekur. Komenti i përg-jithshëm numër 2 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, parasheh që mjedisi i kapshëm, transporti, informatat dhe komunikimet dhe shërbimet janë para-kusht për jetë të pavarur të personave me aftësi të kufizuara dhe inkuadrimin e tyre në bashkësitë lokale (paragrafi 37).

Komenti i përgjithshëm numër 5 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, i rregullon elementet kryesore të nenit 19 t cilët shtetet – palë të kontraktuara duhet të sigurohen se përherë respekto-hen, veçanërisht gjatë kohës së krizës financiare ose ekonomike dhe atë а) të sigurohet e drejta e aftësisë vepruese, në pajtim me Komentin e përgjithshëm numër 1 të Komitetit, të gjithë personat me aftësi të kufizuar të vendosin, me kë dhe ku të jetojnë, pa marrë parasysh aftësinë e kufizuar; b) të sigurohet mos diskriminimi në qasjen deri te banimi, duke i përfshirë edhe elementet e të ardhurave dhe kapshmërisë dhe sjellje të rregullativave të detyrueshme ndër-timore të cilët lejojnë që banesat e reja dhe ato të rinovuara të kenë qasje; c) të zhvillohet plan konkret akcional për jetë të pavarur të personave me aftësi të ku-fizuara në kuadër të bashkësisë, duuke përfshirë edhe ndërmarrjen e hapave

për përfshirje të përkrahjes formale për jetë të pavarur në bashkësi, ashtu që sistemet joformale të përkrahjes nga, për shembull, familjet nuk janë opsion e vetëm; d) të zhvillohet, realizohet, ndiqet dhe sanksionohet mospërputh-ja me legjislacionin, planet dhe ud-hëzimet për qasje të shërbimeve bazë kryesore; e) të zhvillohet plan akcional konkret dhe të ndërmerren hapa drejt zhvillimit dhe realizimit të shërbimeve themelore, personalizuara, individual-izuara dhe shërbimet e bazuara në të drejtat e njeriut të cilat janë orientuar vetëm drejt personave me aftësi të ku-fizuara; f) të sigurohet mos-zmbrapsja në arritjen e detyrimeve nga neni 19, përveç nëse masat e këtilla nuk janë në mënyrë përkatëse të arsyeshme dhe janë në pajtim me të drejtën ndërkom-bëtare; g) të sigurohen të dhëna kon-sistence, cilësore dhe kuantitative për personat me aftësi të kufizuara, duke i përfshirë edhe ato të cilët ende jetojnë në institucione; gj) të shfrytëzohet seci-li financim i kapshëm, duke e përfshirë edhe financimin real dhe financimin për bashkëpunim zhvillimor, për zhvillimin e shërbimeve inkluzive dhe të kapshme për jetesë të pavarur (paragrafi 38).

Neni 20 i Konventës i përket lëvizjes personale të personave me aftësi të kufizuara duke i detyruar shtetet-palë të kontraktuara që të ndërmarrin masa efikase që ta sigurojnë lëvizjen perso-nale me pavarësi më të madhe të mun-dur për personat me aftësi të kufizuar përfshirë edhe nëpërmjet: lehtësimit të lëvizjes personale të personave me aftësi të kufizuar në mënyrë dhe në momentin e zgjedhjes së tyre dhe me

çmim të kapshëm (paragrafi 1 alineja а); lehtësimin e qasjes s personave me aftësi të kufizuara deri te mjetet cilësore për lëvizje, aparate, teknologji ndihmëse dhe forma të asistentëve per-sonal dhe ndërmjetësuesve, përfshirë edhe me atë që të njëjtët do të jenë të kapshëm me çmim të pranueshëm (paragrafi 1 alineja b); sigurimi i trajnimit për shkathtësitë për lëvizshmërinë për personat me aftësi të kufizuara dhe për personelin e specializuar i cili punon me këto persona (paragrafi 1 alineja c); nxitje që prodhuesit e mjeteve për lëvizshmëri, aparate dhe teknologji ndihmëse ti marrin parasysh të gjitha aspektet e lëvizshmërisë për personat me aftësi të kufizuara (paragrafi 1 aline-ja d). Siç përmendet në Komenti i përg-jithshëm numër 5 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara, pa përkrahje për lëvizjen personale të personave me aftësi të kufizuara, barrierat për jetë të tyre të pavarur në bashkësi vazhdojnë të ekzistojnë. Sig-urimin i mjeteve të pranueshme dhe cilësore të kapshme për lëvizshmëri, vegla, teknologji asistive dhe asistentë personal dhe individë, është parakusht për përfshirje të plotë dhe pjesëmarrje të personave me aftësi të kufizuara në bashkësitë e tyre (paragrafi 84).

Liria e të shprehurit, mendimit dhe qasje deri te informatat të rregulluara me nenin 21 sigurisht se janë e drejtë e pranuar më universale e njeriut. Secili ka të drejtë të lirisë së të menduarit e cila është e drejtë e mbrojtur absolute dhe shprehjes së saj, e cila mundet të jetë lëndë e kufizimit në raste të cak-tuara të parapara me ligj. Kjo e drejtë

kornizë në vete e përfshinë edhe të drejtën që të kërkohen, pranohen dhe jepen informata dhe ide nëpërmjet me-diumeve të ndryshme. Personat me af-tësi të kufizuara e kanë këtë të drejtë sikurse edhe të tjerët dhe duhet të një-jtën ta gëzojnë në bazë të barabartë si-kurse të tjerët. Ky nen thith inspirim nga KNDPAK (neni 19), KDF (neni 13 dhe 17), si dhe nga Principet për mbrojtjen e personave me pengesë mendore dhe përmirësimin e mbrojtjes shëndetësore (principi 13).

Jo kontestuese ekziston lidhje e ngushtë në mes nenit 9 dhe nenit 21 të Konventës. Në fakt, shtetet-palë të kontraktuara në pajtim me paragrafin 1 kanë për obligim ti ndërmarrin të gjitha masat përkatëse që të sigurojnë per-sonat me aftësi të kufizuar ta realizojnë të drejtën e tyre të shprehjes së lirë dhe mendimit, duke përfshirë edhe lirinë të kërkojnë, pranojnë dhe japin informata dhe ide në bazë të barabartë me të tjerët nëpërmjet të gjitha formave të komuni-kimit të cilat vetë i zgjedhin, ndër tjerash edhe nëpërmjet “pranimit dhe lehtësim-it të shfrytëzimit të gjuhës së shenjave, alfabetit të Braevit, format augmen-tative dhe alternative të komunikimit dhe të gjitha mjetet tjera të kapshme, mënyra dhe forma të komunikimit me zgjedhje personale të personave me aftësi të kufizuara në interakcion zyr-tar” (paragrafi 1 alineja b). Sipas nenit 2 paragrafi 1 alineja 1 të Konventës “komunikimi” përfshinë gjuhë, pasqyrë të tekstit, alfabetin e Braevit, komuni-kimin taktil, ekzemplar me shkronja të mëdha, formate të kapshme multime-diale si dhe të shkruara dhe audio të

6362

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

gjuhës së ndershme të kuptuar, lexues, mjete augmentative dhe alternative, mënyra dhe forma të komunikimit, përf-shirë edhe informatat e kapshme dhe teknologjinë komunikuese. Nga ana tjetër, sipas nenit 2 paragrafi 1 alineja 2 të Konventës “gjuha” përfshinë formë të gjuhës së folur, të shenjave dhe të tjera të gjuhës së pa-folur. Sipas juris-prudencës së Konventës, në rastin Gemma Beasley v. Australia, si edhe në rastin Michael Lockrey v. Australia të lartpërmendur, i njëjti ka vlerësuar se interpretimi i gjuhës së shenjave Auslan dhe interpretimi i skenografisë bien nën mënyrën e komunikimit në pajtim me Konventën, e për këtë ka vërtetuar se refuzimi për sigurimin e formatit të komunikimit i cili iu është i nevojshëm aplikuesve me qëllim që të njëjtët ta ushtrojnë detyrën e jurisë, e me këtë të tregojnë në “interakcion zyr-tar” paraqet shkelje të nenit 21 të Kon-ventës vetë dhe në lidhje me nenin 2, 4 dhe 5 (paragrafi 8.8 përkatësisht në të dyja vendimet).

Paragrafi 1 në mënyrë plotësuese për-cakton se shtetet-palë të kontraktuara kanë detyrim: informatat e dedikuara për publikun më të gjerë ti sigurojnë me kohë dhe pa shpenzime plotësuese për personat me aftësi të kufizuara në formate dhe teknologji përkatëse të llojeve të ndryshme të aftësisë së ku-fizuar (paragrafi 1 alineja а); ti thërrasin subjektet private të cilët sigurojnë shër-bime për publikun e gjithëmbarshëm, përfshirë edhe nëpërmjet Internetit, të sigurojnë informata dhe shërbime në formate të kapshme dhe të përdoru-ra për personat me aftësi të kufizuar

(paragrafi 1 alineja c); ti nxisin mjetet për informim masovik, duke i përfshirë edhe dhënësit e informatave nëpërm-jet Internetit, ti bëjnë shërbimet e tyre të kapshme për personat me aftësi të kufizuara (paragrafi 1 alineja d) dhe a njohin dhe promovojnë përdorimin e gjuhve të shenjave (paragrafi 1 alineja e).

Neni 22 i përket respektimit të pri-vatësisë dhe gjenezën e vet e thith nga KNDPAK (neni 17). Paragrafi 1 и углед parasheh që asnjë person me aftësi të kufizuar, pa marrë parasysh vend-banimin ose kushtet e jetës, nuk do të jetë lëndë e përzierjes arbitrare ose joligjore në privatësinë e tij, familjes, shtëpisë ose korrespodencës ose llo-jeve tjera të komunikimit ose vërsulje joligjore ndaj nderit dhe pamjes së tij ose saj. Kundër përzierjeve të këtilla ose vërsuljeve personat me aftësi të kufizuar kanë të drejtë në mbrojtje lig-jore. Më tutje, paragrafi 2 iu imponon shteteve – palë të kontraktuara që ta mbrojnë privatësinë personale, shën-detësore dhe informatat në lidhje me rehabilitimin e personave me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët.

Neni 23 i përket respektimit të shtëpisë dhe familjes për arsye se familja lloga-ritet si “qelizë natyrore dhe themelore e shoqërisë” dhe ka të drejtë të mbro-jtjes së veçantë nga shteti. Me para-grafi 1 imponohet detyrimi shtetet-palë të kontraktuara të ndërmarrin masa efikase dhe përkatëse për eliminimin e diskriminimit të personave me aftësi të kufizuara në të gjitha çështjet të cilët i përkasin martesës, familjes, prindërisë

dhe lidhjeve intime në bazë të barabartë me të tjerët, me qëllim që të sigurojnë se: iu pranohet e drejta e të gjithë per-sonave me aftësi të kufizuara të cilët janë në moshë për hyrje në martesë, të hynë në martesë dhe të krijojnë familje në bazë të lirisë dhe pëlqimit të plotë të bashkëshortëve (paragrafi 1 aline-ja а); iu pranohet e drejta personave me aftësi të kufizuar lirshëm dhe me përgjegjësi të vendosin për numrin e fëmijëve të tyre dhe qasje deri te in-formatat në pajtim me moshën, si dhe arsimimin për shëndet reproduktiv dhe planifikimin e familjes dhe iu sigurohen mjete të nevojshme që tu mundësohet realizimi i këtyre të drejtave (paragrafi 1 alineja b); dhe iu sigurohet personave me aftësi të kufizuara, përfshirë edhe fëmijët, mbajtjen e frytit të tyre në bazë të barabartë me të tjerët (paragrafi 1 alineja c).

Komenti i përgjithshëm numër 6 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmen-dur, thekson se personat me aftësi të kufizuar shpeshherë ballafaqohen me diskriminimin për realizimin e së dre-jtës martesore ose të drejtat prindërore dhe familjare për shkak ligjeve diskrim-inuese, politikave dhe masave admin-istrative. Prindërit me aftësi të kufizuar shpesh llogariten si jo të përshtatshëm ose të paaftë që të kujdesen për fëmijët e tyre. Ndarja e fëmijës prej prindërve të tij në bazë të aftësisë së kufizuar të fëmijës, prindërve ose në të dyja bazat është diskriminim dhe paraqet shkel-je të nenit 23 të Konventës (paragrafi 61). E për këtë arsye, paragrafi 4 i cili e thith inspirimin e tij nga KDF (neni 3

paragrafi 1), parasheh se shtetet – palë të kontraktuara sigurojnë që fëmija të mos ndahet nda prindërit e tij kundër vullnetit të tyre, përveç kur organet kompetente të cilët i takojnë revizionit gjyqësor, në pajtim me ligjet dhe pro-cedurat zbatuese, vërtetojnë se ndarja e këtillë është e patjetërsueshme dhe për interesin më të mirë të fëmijës. Në asnjë mënyrë fëmija nuk guxon të jetë i ndarë nga prindërit e tij në bazë të aftë-sisë së kufizuar të fëmijës ose të njërit ose të të dyve prindër.

Nga prindërit me aftësi të kufizuar veçanërisht të prekura janë nënat. Për këtë arsye, Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lart-përmendur, qartë e thekson standard-in i cili imponon se aftësia vepruese e femrave me aftësi të kufizuar duhet të njihet në bazë të barabartë me të tjerët dhe se femrat me aftësi të kufizuar kanë të drejtë të themelojnë familje dhe të marrin ndihmë përkatëse gjatë përkuj-desjes së fëmijëve të tyre (paragrafi 45). Po ashtu, në Komentin theksohet se stereotipat e lindura dëmtuese dhe stereotipat bazuar në aftësinë e ku-fizuar, siç janë paaftësia dhe pamundë-sia të kujdesen për vete dhe familjen e tyre, mundet të sjellë deri te ajo që nënat me aftësi të kufizuara të balla-faqohen me diskriminimin e bazuar në ligj dhe pikërisht për këtë ata dukshëm janë tepër të përfaqësuar në proce-durat për mbrojtjen e fëmijëve dhe në mënyrë disproporcionale më tepër e humbin kontaktin dhe kujdestarinë mbi fëmijët e tyre të cilët hynë në proce-durë për birësim ose vendosen në in-

6564

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

stitucione. Përveç kësaj, partnerëve iu lejohet rishqyrtim ose shkurorëzim në bazë të pengesës psikosociale të bash-këshortëve ose bashkëshorteve të tyre (paragrafi 46), plotësisht në kundërsh-tim me Konventën.

Paragrafi 2 i cili e thith inspirimin nga KNEDKF (neni 16 paragrafi 1), parasheh që shtetet – palë të kontrak-tuara i sigurojnë të drejtat dhe detyri-met të personave me aftësi të kufizuara në lidhje me procedurat e lidhura me kujdestarinë, tutorinë, menaxhimin me pronën, birësimin e fëmijëve ose insti-tucione të ngjashme, ku këto koncepte ekzistojnë në legjislacionin nacional; në të gjitha rastet primar do të jetë in-teresi më i mirë i fëmijës. Shtetet-palë të kontraktuara iu sigurojnë ndihmë përkatëse personave me aftësi të ku-fizuara në kryerjen e detyrimeve të tyre lidhur me përkujdesjen e fëmi-jëve. Në mënyrë plotësuese, paragra-fi 3 rregullon se shtetet – palë të kon-traktuara kanë për obligim që fëmijëve me aftësi të kufizuara tu sigurojnë të drejta të barabarta në lidhje me jetën familjare. Me qëllim të realizimit të këtyre të drejtave dhe parandalimin e mbulimit, braktisjes, shqetësimit dhe ndarjes të fëmijëve me aftësi të ku-fizuara, shtetet – palë të kontraktuara detyrohen që të sigurojnë informata të hershme dhe gjithëpërfshirëse, shër-bime dhe përkrahje për fëmijët me af-tësi të kufizuara dhe familjeve të tyre. Në këtë drejtin, Komenti i përgjithshëm

numër 5 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara i lart-përmendur, parasheh se mungesa e përkrahjes dhe shërbimeve të bazuara në bashkësinë mund të krijojë shtypje financiare dhe kufizimin e familjes të personave me aftësi të kufizuara. Të drejtat e garantuara me nenin 23 janë me rëndësi esenciale për parandalimin e institucionalizimit të fëmijëve me aftë-si të kufizuara, si dhe për përkrahjen e familjeve për jetën në bashkësi. Shtetet – palë të kontraktuara duhet të siguro-jnë informata, udhëzime dhe përkrahje për familjet në respektimin e të drejtave të fëmijëve të tyre dhe për promovi-min e përfshirjes dhe pjesëmarrjes në bashkësi (paragrafi 87).

Për në fund, paragrafi 5 parasheh de-tyrimin për shtetet-palë të kontraktuara në raste kur familja më e ngushtë nuk është në gjendje të kujdeset për fëmi-jën me aftësi të kufizuar, ti ndërmarrin ë gjitha përpjekjet që të sigurojnë kujdes alternativ në familjen më të gjerë dhe nëse kjo nuk arrihet, në bashkësinë në rrethin familjar.

Shokues është fakti që regjistrimi i fëmijëve me aftësi të kufizuara në shkollat në vendet në zhvillim lëviz prej një deri më tre përlind, gjegjësisht 98% të fëmijëve me aftësi të kufizuar në vendet në zhvillim nuk shkojnë në shkollë dhe janë analfabet71. Disa grupe të personave me aftësi të ku-fizuara më shumë janë të eksponuar në

rrezik nga përjashtimi nga arsimi nga të tjerët, siç janë: personat me pengesë intelektuale ose pengesa të kombinu-ara, personat me pengesa shqisore, e në veçanti personat shurdh, personat me autizëm ose personat me aftësi të kufizuar në situata katastrofe human-itare. Për këtë arsye me rëndësi të jashtëzakonshme është neni 24 i cili i përket të drejtës të arsimit inkluziv për personat me aftësi të kufizuara në të gjitha nivelet (mësimin parashkol-lor, fillor, të mesëm, sipëror, përfshirë edhe mësimin e përjetshëm) dhe në të gjitha sferat (shtetërore dhe private) të procesit arsimor, pa diskriminim dhe në bazë të mundësive të barabarta (paragrafi 1 dhe paragrafi 5). Komenti i përgjithshëm numër 4 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara72, thekson se “shtetet –palë të kontraktuara duhet të mendojnë për ndërmarrje të masave afirmative në ar-simin sipëror në dobi të studentëve me aftësi të kufizuara” (paragrafi 38).

Personat me aftësi të kufizuar dhe kur është e përshtatshme edhe famil-jet e tyre, patjetër që të njihen si part-nerë, e jo vetëm si pranues të arsimit. UNESKO e definon arsimin inkluzuiv si “proces i cili i përfshinë dhe përgjig-jet nevojave të ndryshme të të gjitha pjesëmarrësve nëpërmjet rritjes së pjesëmarrjes në procesin arsimor,

kulturës dhe bashkësisë dhe në mën-janimin e përjashtimeve nga dhe bren-da në arsim. Në vete përfshinë ndry-shime dhe ndryshime në përmbajtjen, qasjen, strukturën dhe strategjitë me vizionin e përgjithshëm i cili i përfshinë të gjithë fëmijët të moshës përkatëse, duke potencuar se përgjegjësia është që sistemin i rregullt arsimor ti obligon të gjithë fëmijët njësoj”73.

Kjo ne drejtë inspirimin e saj e thith nga KNEDKF (neni 1), KDF (neni 23, paragrafi 3, neni 29, paragrafi 1), Deklarata e Vjenës dhe programi për aksion (pjesa I, paragrafi 33, dhe pje-sa II, paragrafi 80), Plani për aksion për Dekadën për arsimin për të drejtat e njeriut (paragrafi 2) dhe Qëllimet për zhvillim të qëndrueshëm (qëllimi 4).

Elementet e orientuara të këtij neni janë principi i mos-diskriminimit, dhe realizimi i mjedisit të përbashkët arsi-mor, e cila do ta garantojë prezencën, pjesëmarrjen dhe zhvillimin e per-sonave me aftësi të kufizuara, veçmas personalitetin e tyre, talentin, kreativi-tetin dhe aftësitë mendore dhe fizike (paragrafi 1 alineja b). Kjo vet në vete kërkon dhe sigurimin e rregullimit të përshtatshëm (paragrafi 2 alineja c). Rregullimi i përshtatshëm duhet të ba-zohet në nevojat e individit, gjegjësisht duhet të jetë e individualizuar siç janë

72Shih: General Comment No. 4 on the right to inclusive education, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/4, 25 November 2016. E kapshme nl:<http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/GC/4&Lang=en> [Shpallur më: 27 shkurt 2018].73Shih: UNESCO, Guidelines for Inclusion: Ensuring Access to Education for All. Shpallur në vitin 2005 dhe e kapshme në: <http://unesdoc.unesco.org/0014/001402/140224e.pdf> [Shpallur më: 26 shkurt 2018].

6766

71Shih: OHCHR, From Exclusion to Equality: Realising the rights of persons with disabilities. A Hand-book for parliamentarians on the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and Optional Protocol, UN publication No 14-2007, faq.82. E kapshme në: <http://www.ohchr.org/Documents/Pub-lications/training14en.pdf> [Shpallur më: 26 shkurt 2018].

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

për shembull:programe arsimore dhe plane mësimore të veçanta, ndihmesat për mbështetje, sigurimin e teknolog-jisë asistive, ndryshimin e lokacionit në të cilën klasa e realizon mësimin, sig-urimin e gjuhës së shenjave ose ma-terial të alfabetit të Braevit, përshtatja e mënyrës së të pyeturit dhe realizimit të mësimit, lejimin e më shumë kohë për nxënësit me aftësi të kufizuara kur është e nevojshme gjatë realizimit të testeve dhe provimeve etj. Për këtë ar-sye, ky nen duhet të shqyrtohet në lidh-je të ngushtë me nenin 5 të Konventës, të sqaruar më lartë. Në fakt, intenca e këtij neni është që ta mundësojë të drejtën e zgjedhjes të fëmijëve me aftë-si të kufizuara lirisht të zgjedhin se në çfarë institucioni do ta marrin arsimin e tyre, gjegjësisht sistemin e rregullt arsi-mor ose arsimin special. Po ashtu, me qëllim të realizimit të drejtës së arsim-it personat me aftësi të kufizuar duhet ta marrin mbështetjen e nevojshme në kuadër të sistemit të përgjithshëm arsimor (paragrafi 2 alineja d), si dhe përkrahja efikase e individualizuar për personin e prekur me aftësi të kufizuara në mjedisin të cilin e nxit deri në mak-simum zhvillimin akademik dhe social (paragrafi 2 alineja e), e cila do të jetë përkatësisht e individualizuar dhe do të sigurohet direkt dhe në vazhdimësi. Shtetet-palë të kontraktuara patjetër të pranojnë që përkrahja individuale dhe rregullimi i përshtatshëm janë çështje prioritare dhe të njëjtët duhet të jenë falas në të gjitha nivelet e detyruara

të arsimit. Siç edhe thekson Komenti i përgjithshëm numër 4 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara i lartpërmendur, “vendosja e nx-ënësve me aftësi të kufizuara në klasat e rregullta pa ndryshime shoqëruese strukturore, për shembull në organizim, programin mësimor dhe formimin e strategjive për mësim dhe të mësuarit nuk paraqet inkluzim. Më tutje, integ-rimi në mënyrë automatike nuk garan-ton kalim prej ndarjes në përfshirje” (paragrafi 11).

Arsimi inkluziv është i rëndësishëm jo vetëm për atë se e siguron mjedisin më të mirë arsimor për nxënësit me aftësi të kufizuara, por për arsye se ndihmon edhe në ballafaqimin me stereotipat dhe paragjykimet të cilat i kanë pjesëmar-rësit tjerë për personat me aftësi të ku-fizuar, si dhe tejkalimin e tyre. Pastaj është e patjetërsueshme që të merret parasysh nevojat e specializuara ar-simore të personave me aftësi të ku-fizuar dhe realiteti social-politik i secilit shtet. Megjithatë, ajo që duhet të mer-ret parasysh janë standardet për cilësi, gjegjësisht sistemi arsimor, patjetër që ti përmbush kriteret e kapshmërisë, qa-sjes, pranueshmërisë dhe përshtatjes ashtu siç janë shpjeguar në Komentin e përgjithshëm numër 13 të Komitetit për të drejta ekonomike, sociale dhe kul-turore74, por edhe në Komentin i përg-jithshëm numër 4 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara të lartpërmendur (paragrafi 21-26).

Në fakt, me qëllim që fëmijët me aftë-si të kufizuara të kenë qasje të lirë deri te institucionet arsimore, plotësisht të marrin pjesë në aktivitetet arsimore dhe ta rrisin nivelin e arritjes së tyre arsi-more, duhet ti plotësojnë këto katër par-akushte: 1) aftësimin e mjedisit fizik, siç janë dyert, korridoret, ashensorët dhe rampat nëpër shkolla, si dhe sigurim-in e programeve të specializuara më-simore dhe materialeve si dhe pajisjes speciale; 2) trajnim dhe aktivitete për përforcimin e kapaciteteve të kuadrit arsimor dhe të punësuarve në shkolla; 3) ngritja e vetëdijes tek pjesëmarrësit, kuadrin arsimor dhe personelin tjetër të punësuar për nevojat dhe kushtet në të cilat jetojnë personat me aftësi të ku-fizuara; dhe 4) sigurimin e sistemit për përkrahje dhe ndihmë.75 Sipas hulum-timit tematik të Komisariatit të lartë për të drejtat e njeriut të Kombeve të bash-kuara vetëm arsimi inkluzim mundet të sigurojë arsim cilësor dhe zhvillim so-cial të personave me aftësi të kufizuar dhe garanci për universalitet dhe mos diskriminim në realizimin e s drejtës të arsimit.76

Qëllimi i arsimit të specializuar është që ti përgatitë nxënësit për përfshirje në sistemin e rregullt arsimor në ndon-

jë instancë të ardhshme dhe për këtë përmbajtjet e ofruara arsimore nuk guxojnë të jenë me cilësi më të vogël nga të ofruarit në sistemin e rregullt ar-simor77. Duke i pasur parasysh nevojat e personave me aftësi të kufizuara, vet sistemi arsimor drejt së cilit duhet të synohet për të qenë inkluziv duhet të bazohet edhe në forma tjera alternative të komunikimit (alfabeti i Braevit, gju-ha e shenjave, shkathtësitë alternative të shkrimit dhe tjera) si dhe në mënyrë dhe mjete të cilët do ta maksimizojnë zhvillimin e tyre akademik dhe social (paragrafi 3).

E drejta e arsimit të personave me aftësi të kufizuar nuk do të realizohet plotësisht nëse nuk ekziston detyrimi i shteteve – palë të kontraktuara të ndër-marrin masa për punësimin e kuadrit arsimor, përfshirë edhe mësimdhënësit me aftësi të kufizuara, të cilët janë të kualifikuar për gjuhën e shenjave dhe/ose alfabetin e Braevit dhe të sigurojnë trajnim për kuadrin mësimor i cili punon në të gjitha nivelet e arsimit. Ky trajnim do ta kishte përfshirë edhe ngritjen e vetëdijes për aftësinë e kufizuar dhe shfrytëzimin e mënyrës alternative, veglave dhe formateve për komuni-kim, materiale arsimore dhe teknika

75Shih: Poposka Zh., Diskriminimi në bazë të handikapit në të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, Qendra Maqedonase për bashkëpunim ndërkombëtar, Shkup, 2015, faq. 124-135.76Shih: Thematic study on the right of persons with disabilities to education, Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Human Rights Council, Twenty-fifth ses-sion, A/HRC/25/29 and Corr.1, 18 February 2014, paragrafi 3 dhe 68. E kapshme në: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/RegularSessions/Session25/Pages/ListReports.aspx> [Shpallur më: 26 shkurt 2018].77Shih: inter alia, Rregullat e standardizuara për barazimin e mundësive të personave me aftësi të kufizuara, rregulli 6 paragrafi 8; UNESKO Konventa kundër diskriminimit në arsim (UNESCO Con-vention Against Discrimination in Education), neni 5 paragrafi 1 alineja c.

6968

74Shih: UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No.13 on the right to education, document E/C. 12/1999, të datës 8 dhjetor 1999, paragrafi 6. E kapshme në: <http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/ae1a0b126d068e868025683c003c8b3b?Opendocument> [Shpallur më: 26 shkurt 2018].

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

për përkrahjen e personave me aftësi të kufizuar (paragrafi 4).

Për në fund, si grup i prekur i veçantë do ti kishim përmendur fëmijët me af-tësi të kufizuara të cilët jetojnë në in-stitucione. Padyshim mundet të thuhet se nevojat arsimore të këtyre fëmijëve janë plotësisht të lënë pas dore në një numër të madh shtetesh.78 Duhet të përfundohet, në drejtim të qëndrimit të Komitetit se arsimi inkluziv është jo-kompatabile me institucionalizimin (Ko-menti i përgjithshëm numër 4 i Komite-tit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 66).

Neni 25 i përket mbrojtjes së shën-detit t ë personave me aftësi të ku-fizuara dhe parasheh që shtetet – palë të kontraktuara pranojnë se personat me aftësi të kufizuara kanë të drejtë të gëzojnë standardin më të lartë të kapshëm të shëndetit pa diskrimin-im në bazë të aftësisë së kufizuar të tyre (paragrafi 1). Ky formulim e thith inspirimin nga KNDESK (neni 12 para-grafi 1) dhe KDF (neni 24 paragrafi 1). Në fakt, të njëjtët detyrohen që ta ndalojnë dhe parandalojnë mos sig-urimin diskriminues të shërbimeve

shëndetësore të personave me aftësi të kufizuara dhe të sigurojnë shërbime shëndetësore gjinore – senzibilizuese, përfshirë edhe ato të cilat i përkasin rehabilitimit mjekësor. Më saktësisht, shtetet-palë të kontraktuara duhet tu sigurojnë personave me aftësi të ku-fizuara: përfshirje të njëjtë, cilësi dhe standard të mbrojtjes shëndetësore falas dhe të kapshme dhe programe siç janë të siguruar edhe për persona tjerë, përfshirë edhe në sferën e shën-detit seksual dhe reproduktiv dhe pro-gramet për shëndet publik të bazuara në popullatën (paragrafi 1 alineja а). Nga ana tjetër detyrimi i shteteve - palë të kontraktuara është që personave me aftësi të kufizuara të ju sigurojnë ato shërbime shëndetësore të cilët u janë të nevojshme veçmas për shkak aftë-sisë së tyre të kufizuar, duke përfshirë edhe identifikimin e hershëm përkatës dhe intervenimin dhe shërbimet të diza-jnuar që të minimizohet dhe parandalo-het aftësia e kufizuar e mëtutjeshme, përfshirë edhe tek fëmijët edhe terk personat më të moshuar. (paragrafi 1 alineja b). Që të dy llojet e shërbimeve shëndetësore dhe ato të paraparë me popullsi të përgjithshme dhe ato të lid-

hur me vet aftësinë e kufizuar është e nevojshme që të sigurohen më afër bashkësisë në të cilën jetojnë personat me aftësi të kufizuar, përfshirë edhe në rajonet rurale (paragrafi 1 alineja c). E rëndësishme për këtë nen është që iu është lënë personave me aftësi të ku-fizuara që të vendosin a do ta pranojnë shërbimin e caktuar shëndetësor dhe kujdesin apo jo, gjegjësisht liria e zg-jedhjes së personave me aftësi të ku-fizuara është udhëzuese primare e këtij neni.

Gjithsesi, për tu përmendur është se mbrojtja shëndetësore do të ngelë e pa-kapshme për personat me aftësi të ku-fizuar pa qasje deri te hapësirat ku sig-urohen këto shërbime, por edhe nëse ndërtesat në të cilat sigurohen shërbi-met për mbrojtje shëndetësore janë vet të kapshme, pa transport të kapshëm, personat me aftësi të kufizuar nuk do të munden të udhëtojnë deri te vendet ku sigurohen këto shërbime. Në mënyrë plotësuese të gjitha informatat dhe ko-munikimet të cilat i përkasin sigurimit të mbrojtjes shëndetësore duhet të jenë të kapshme në gjuhën e shenjave, al-fabetit të Braevit, formate të kapshme elektronike, skripte alternative, mënyra augmentative dhe alternative, mjete dhe formate të komunikimit (Për në fund, si grup i prekur i veçantë do ti kishim përmendur fëmijët me aftësi të kufizuara të cilët jetojnë në institucione. Padyshim mundet të thuhet se nevojat arsimore të këtyre fëmijëve janë plotë-sisht të lënë pas dore në një numër të madh shtetesh. Duhet të përfundohet, në drejtim të qëndrimit të Komitetit se arsimi inkluziv është jokompatabile me

institucionalizimin (Komenti i përgjith-shëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 40).

Në mënyrë plotësuese, Konventa parasheh se punëtorët shëndetësor është e nevojshme që të sigurojnë cilë-si të njëjtë për kurim të personave me aftësi të kufizuara, sikurse edhe për të tjerët, përfshirë edhe në bazë të lirisë dhe pëlqimit të informuar, mes tjerash edhe nëpërmjet ngritjes së vetëdijes për të drejtat e njeriut, dinjitetit, auton-omisë dhe nevojave të personave me aftësi të kufizuara, nëpërmjet trajnimit dhe shpalljes së standardeve etike për mbrojtjen shëndetësore publike dhe private (paragrafi 1 alineja d). Shtetet- palë të kontraktuara, po ashtu patjetër që të luftojnë edhe kundër formave të diskriminimit me të cilët prishet e dre-jta e personave me aftësi të kufizuara dhe të cilët e pengojnë të drejtën e tyre shëndetësore, nëpërmjet prishjes së të drejtës së mbrojtjes shëndetësore në bazë të lirisë dhe pëlqimit informues ose të cilët i bëjnë të pakapshme ob-jektet shëndetësore, komunikimin dhe informatat (Komenti i përgjithshëm numër 6 i Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuara, para-grafi 66). Në rastin H.M v. Sweden të lartpërmendur, Komiteti gjeti shkelje të nenit 25 të Konventës duke nënvizuar se vendimi i pushteteve vendor që ta marrin zmbrapsjen e planit ndërtimor - urbanistik me qëllim që të lejohet ndërtimi i pishinës për hidroterapi në pronën e aplikueses në pronësi të saj i cili i është i nevojshëm për gëzimin e “standardit më të lartë të kapshëm të

78Këtë e vërteton edhe Komiteti Evropian për të drejta sociale në rastin Mental Disability Advocacy Center v. Bulgaria . Në fakt, sistemi i rregullt arsimor as që është i kapshëm as i përshtatshëm për fëmijët me aftësi të kufizuara të cilët jetojnë në institucione, ndërsa edhe programi arsimor dhe mjetet ndihmëse nuk janë të përshtatura nevojave të veçanta arsimore të fëmijëve me aftësi të kufizuara, e veçmas të fëmijëve me pengesa intelektuale. Më tutje, trajnimin të cilin e arrin kuadri arsimor nuk është përkatës me qëllim që tu ndihmojë mësimdhënësve që të munden në tërësi ta bartin njohurinë te nxënësit me aftësi të kufizuar. Për në fund, në vendimin përmendet se dallimin në mes vijimit të mësimit nga ana e fëmijëve me dhe pa aftësi të kufizuar pikërisht është i madh gjë që paraqet diskriminim për fëmijët me pengesa intelektuale të cilët jetojnë në shtëpitë për fëmijët me pengesë intelektuale. Shih: European Committee of Social Rights, Mental Disability Advocacy Center v. Bul-garia case, Complaint 41/2007, të datës 3 qershor 2008. E kapshme në: <http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/complaints/CC41Merits_en.pdf> [Shpallur më: 26 shkurt 2018].

7170

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

shëndetit” pa diskriminim në bazë të aftësisë së kufizuar ndikon negativisht në qasjen e aplikueses, si person me aftësi të kufizuar deri te mbrojtja shën-detësore (paragrafi 8.6 dhe 8.8).

Veçanërisht është e rëndësishme që të merret parasysh dimensioni gjinor i qasjes gjatë sigurimit të mbrojtjes shën-detësore. Në fakt, femrat me aftësi të kufizuar ballafaqohen me barriera drejt qasjes deri te shërbimet shëndetësore dhe rehabilituese, ndërsa disa prej tyre përfshinë edhe mungesë të arsimit dhe informatave për shëndet dhe të drejta seksuale dhe reproduktive, barrierat fizike në qasjen deri te shërbimet gjine-kologjike, akusherike dhe onkologjike dhe barrierat lidhur me qëndrimet në lidhje me trajtimet për fertilitet dhe ter-api hormonale. Në mënyrë plotësuese, shërbimet në lidhje me rehabilitimin fizik dhe psikologjik, duke i përfshirë edhe këshillat në lidhje me dhunën e bazuar gjinore, jo gjithmonë janë të kapshme, inkluzive ose senzitive në bazë të gjinisë dhe moshës ( Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara, paragrafi 57).

Për në fund, neni 25 e ndalon diskri-minimin kundër personave me aftë-si të kufizuara në sigurimin e sigurisë shëndetësore dhe jetësore kur sigurimi i këtillë është lejuar me legjislacion na-cional dhe e cila është e nevojshme që të sigurohet në mënyrë fer dhe të kuptueshme (paragrafi 1 alineja e), si dhe parandalimin e mos sigurimit diskriminues të mbrojtjes shëndetësore ose shërbimeve shëndetësore ose ush-qimi dhe pijet në bazë të aftësisë së ku-

fizuar të personit (paragrafi 1 alineja f).

Neni 26 i përket habilitimit dhe reha-bilitimit të personave me aftësi të ku-fizuara. Me këtë parashihet detyrimi për shtetet-palë të kontraktuara të ndërmar-rin masa efikase dhe të përshtatshme, përfshirë edhe nëpërmjet përkrahjes së moshës që të mundësojnë që per-sonat me aftësi të kufizuar të arrin dhe mbajnë pavarësi maksimale, aftësi të plotë mendore, sociale dhe punuese dhe përfshirje e plotë dhe pjesëmarrje në të gjitha aspektet e jetës (paragrafi 1). Për këtë qëllim është e nevojshme organizim, përforcim dhe zgjerim të shërbimeve gjithëpërfshirëse për habil-itim dhe rehabilitim, veçmas në sferat e shëndetësisë, punësimit, arsimit dhe shërbimeve sociale, në atë mënyrë që këto kushte dhe programe, fillojnë në fazën më të hershme të mundshme dhe bazohen në vlerësimin multidisci-plinar të nevojave dhe përparësive indi-viduale. (paragrafi 1 alineja а) dhe vetë përkrahja për pjesëmarrje dhe përf-shirje në bashkësi dhe të gjitha aspek-tet e shoqërisë, janë vullnetare dhe iu janë të kapshme personave me aftësi të kufizuara sa është e mundur më afër deri te bashkësitë e tyre, përfshirë edhe në mjediset rurale (paragrafi 1 aline-ja b). edhe këtu, sikurse tek neni 25 i lartpërmendur, e rëndësishme është që iu është lënë personave me aftësi të kufizuar të vendosin a do ta prano-jnë kujdesin dhe shërbimin e caktuar ose jo, gjegjësisht liria e zgjedhjes së personave me aftësi të kufizuar është udhëzues primar i këtij neni.

Në rastin H.M v. Sweden të lartpër-mendur, Komiteti gjeti shkelje të nenit

26 të Konventës duke nënvizuar se vendimi i pushteteve vendor që ta mar-rin zmbrapsjen e planit ndërtimor - ur-banistik me qëllim që të lejohet ndërtimi i pishinës për hidroterapi në pronën e aplikueses në pronësi të saj i cili i është i nevojshëm ndikon negativisht në qas-jen e aplikueses, si person me aftësi të kufizuar deri te shërbimet rehabilituese dhe programet gjithëpërfshirëse (para-grafi 8.67dhe 8.8).

Habilitimi dhe rehabilitimi janë të ndërvarura me të drejtë të jetës së pa-varur në bashkësi për personat me aftë-si të kufizuara. Në fakt, disa personave me aftësi të kufizuar, pjesëmarrja në shërbimet për rehabilitim nuk është e mundur, pa përkrahje të mjaftueshme individuale. Në të njëjtën kohë, qëllimi i rehabilitimit është që të ju mundëso-jë personave me aftësi të kufizuar në mënyrë të plotë dhe efikase të marrin pjesë në bashkësi. Siç përmend më lartë, habilitimi dhe rehabilitimi i per-sonave me aftësi të kufizuar patjetër gjithmonë të zhvillohet me lirinë dhe pëlqimin informues të tij ( Komenti i përgjithshëm numër 5 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara, paragrafi 90).

Për në fund, iu imponohet shteteve – palë të kontraktuara që ta promovo-jnë zhvillimin të trajnimit fillestar dhe të vazhdueshëm për profesionalistët dhe personelin i cili i siguron shërbimet për habilitimin dhe rehabilitimin (paragrafi 2), si dhe detyrimi që të njëjtët të pro-movojnë kapshmërinë, rëndësinë dhe shfrytëzimin e aparateve ndihmëse dhe teknologjive, dedikuar për persona me aftësi të kufizuar të cilët i takojnë habil-

itimit dhe rehabilitimit (paragrafi 3)

Neni 27 i përket punësimit dhe mar-rëdhënieve të punës për personat me aftësi të kufizuara në bazë të barabartë me të tjerët. Inspirimin e tij e gjen në PNDESK (neni 6) i cili parasheh se dre-jta e punës përfshinë në vete të drejtën secili të ketë mundësi që ta sigurojë ekzistencën e tij me punë të cilën vet lirshëm zgjedhur dhe e ka pranuar, si dhe Rregullat standarde (rregulla 7), Konventa ONP numër 142 (neni 1 paragrafi 5), Programi botëror për akti-vitete për persona me aftësi të kufizuar (paragrafi 132), Parimet udhëzuese Taline për aksion në zhvillim të resur-seve njerëzore në sferën e aftësisë së kufizuar (paragrafi 33) dhe Deklarata për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara (paragrafi 6).

Edhe ky nen duhet të shihet në lidhje të ngushtë me nenin 5 të Konventës. Ai kërkon nga shtetet-anëtare që ta prano-jnë të drejtën e personave me aftësi të kufizuara, në mënyrë të barabartë me të tjerët, ta shfrytëzojnë mundësinë për përfitim për jetë nëpërmjet punës, lir-shëm e zgjedhur dhe e pranuar në tre-gun inkluziv të hapur të punës. Në listën e masave të cilat duhet ti ndërmerr shteti, e me qëllim që ta efekturojë këtë të drejtë, e para është ndalimi i diskri-minimit në bazë të aftësisë së kufizuar në të gjitha format, sektorët dhe nivelet e punës. Kjo i përket ndalimit të diskri-minimit në selektim, angazhim dhe punësim, vazhdimin e punës, avancim në karrierë, si dhe kushte të siguruara dhe të sigurta për punë, (paragrafi 1 alineja а). E njëjta i takon edhe ndalimit të shqetësimit (paragrafi 1 alineja b). Në

7372

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

mënyrë plotësuese, shtetet-palë të kon-traktuara janë të detyruara të sigurojnë rregullim të përshtatshëm për personat me aftësi të kufizuar në vendin e punës (paragrafi 1 alineja c). Për këtë qëllim, në legjislacionin nacional shtetet duhet të përcaktojnë se cilat janë elementet e rregullimit, si dhe faktet në bazë të cilës përcaktohet përkatësia/arsyeja e së njëjtës (paragrafi 1 alineja c), e cila krijon parakushte shtetet-palë të kon-traktuara të sigurojnë që sindikatat të jenë të kapshme për personat me aftësi të kufizuara dhe ti përfshinë të njëjtët. Sipas Komentit të përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të lartpërmendur, personat me aftësi të kufizuara nuk munden në mënyrë efikase ta gëzojnë të drejtën e tyre të punës nëse vet ven-di i punës nuk ka qasje. Për këtë ar-sye, vendet e punës duhet të kenë qa-sje, në pajtim me nenin 9, paragrafi 1 alineja a e Konventës, ndërsa refuzimi që të adaptohet vendi i punës paraqet diskriminim. Duhet të përmendet se përskaj qasjes fizike të vendit të punës të personave me aftësi të kufizuar iu është nevojshëm transport i kapshëm, sisteme për përkrahje që të munden të arrin deri te vendet e tyre të punës, si dhe informata të cilat i përkasin punës, shpalljeve për punësim, proceset e selektimit dhe komunikimi i vendit të punës. Të gjitha të drejtat sindikale dhe të punëtorëve, po ashtu duhet të kenë qasje, si dhe mundësitë për trajnim dhe kualifikim punues. Për shembull, kurset për gjuhë të huaja dhe kompjuterë për

të punësuarit patjetër që të sigurohen në rrethin e kapshëm dhe të formave të kapshme, mënyra, mjete dhe formate (paragrafi 41).

Në esencë të këtij neni është promov-imi i personave me aftësi të kufizuara në tregun e hapur të punës, e jo punë-simi i tyre në punëtori mbrojtëse. Këto të dytët duhet të paraqesin vetëm zg-jidhje kalimtare, prej izolimit të plotë në inkluzimin e plotë të personave me aftësi të kufizuara në tregun e punës. Për këtë qëllim, është e nevojshme sig-urimi i orientimit profesional dhe teknik dhe trajnim i vazhdueshëm (paragrafi 1 alineja d), promovimin e mundësive për punësim dhe avancim në karrierë (paragrafi 1 alineja e), punësimi i per-sonave me aftësi të kufizuara në sek-torin publik (paragrafi 1 alineja f), si dhe formimi i programeve afirmative alcio-nale, masa stimuluese dhe masa tjera për nxitjen e punësimit të peronave me aftësi të kufizuara në sektorin pri-vat (paragrafi 1 alineja g), dhe pro-movimin e programeve për rehabilitim profesional (paragrafi 1 alineja gj). Në rastin Liliane Gröninger v. Germany79, Komiteti vlerësoi se masat afirmative të ndërmarra nga ana e shteteve-palë të kontraktuara në drejtim të dhënies së subvencioneve për integrim në tregun e punës për djalin e aplikueses i cili është person me aftësi të kufizuar ka ndikuar refuzueshëm për punëdhënësit, ne vend si nxitje për shkak kompleksite-tit administrativ të procedurës. Pastaj Komiteti përfundoi se këto masa nuk e

kanë arritur standardin të paraparë në Konventë dhe për këtë arsye ka gjetur shkelje të nenit 27 në lidhje me nenin 3, 4 dhe 5 të Konventës (paragrafi 6.3).

Vend të rëndësishëm në tërë sistemin e lartpërmendur të promovimit të punë-simit të personave ne aftësi të kufizuara është krijimi i mundësive për vetëpunë-sim, ndërmarrësi dhe fillimin e biznesit personal (paragrafi 1 alineja f) si ele-mente të rëndësishme për mvetësimin e personave me aftësi të kufizuara dhe jetën e tyre të pavarur.

Paragrafi 2e përcakton detyrim-in shtetet – palë të kontraktuara që të sigurojnë që personat me aftësi të kufizuara nuk mbahen në robëri ose robëri të obliguar dhe ti mbrojnë nga detyrimi ose puna e detyruar në bazë të barabartë me të tjerët.

Neni 28 i përket standardit përkatës jetësor dhe mbrojtjes sociale të per-sonave me aftësi të kufizuar si dy koncepte mjaft të afërta. Paragrafi 1 paraqet se shtetet-palë të kontraktuara e pranojnë të drejtën e personave me aftësi të kufizuar në standard përkatës të jetës për vete dhe për familjen e tyre, përfshirë ushqim të përshtatshëm, veshje dhe banim, si dhe përmirësim të vazhdueshëm të kushteve për jetë dhe detyrohen që të ndërmarrin hapa përkatës për mbrojtje dhe avancim të realizimit të kësaj të drejte pa diskri-minim në bazë të aftësisë ë kufizuar. Kjo e drejtë inspirimin e saj e gjen tek DUDNJ (neni 25), PNDESK (neni 11), KDF (neni 27), Protokolli plotësues dre-

jt Konventës amerikane për të drejtat e njeriut në sferën e të drejtave ekono-mike, sociale dhe kulturore (neni 12), Deklarata për përparim social dhe paqe (neni 10 alineja b), Deklarata universale për çrrënjosjen e urisë dhe ushqimit të keq (paragrafi 4), Agjenda për banim (paragrafi 24) dhe Deklarata e Vanku-verit për lagjet njerëzore (paragrafi 8).

Paragrafi 2 parasheh se shtetet- palë të kontraktuara e pranojnë të drejtën e personave me aftësi të kufizuar të mbrojtjes sociale dhe gëzimin e kësaj të drejte pa diskriminim në bazë të af-tësisë së kufizuar dhe detyrohen që të ndërmarrin hapa përkatës për mbro-jtje dhe avancim të realizimit të kësaj të drejte, përfshirë edhe masa për sig-urimin e qasjes së barabartë të per-sonave me aftësi të kufizuar deri te shërbimet lidhur me sigurimin e ujit të pastër dhe sigurimit të qasjes deri te shërbimet përkatëse dhe të pran-ueshme, mjete ndihmëse dhe ndihmë tjetër për nevojat lidhur me aftësinë e kufizuar (paragrafi 2 alineja а). Së pari, nocioni “mbrojtje sociale” duhet të interpretohet në mënyrë ekstensive, identike, sikurse edhe në raportin e Komisionit për zhvillim social nga viti 200180 dhe DUDNJ (neni 23 paragrafi 3 dhe neni 25 paragrafi 2). Gjatë analizës së kësaj dispozite vërehet përfshirja eksplicite e qysjes deri te uji i pastër për personat me aftësi të kufizuar në drejtim të KNEDKF (neni 14, paragrafi 2 alineja gj) si dhe KDF (neni 24 para-grafi 2 alineja c) dhe Komenti i përgjith-

79Shih: Liliane Gröninger v. Germany, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Com-munication No. 2/2010, CRPD/C/D/2/2010, Views adopted on 7 July 2014.

80Shih: Report of the Commission for Social Development, 39th Session, document E/CN.5/2001/2, 13-23 February 2001.

7574

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

shëm numër 14 i Komitetit për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore81.

Në mënyrë plotësuese, shtetet-palë të kontraktuara janë të detyruar që të ndërmarrin masa për sigurimin e qasjes së personave me aftësi të ku-fizuara, veçanërisht femrat dhe vajzat me aftësi të kufizuar dhe personat më të moshuar me aftësi të kufizuara deri te programet për mbrojtje sociale dhe programet për zvogëlimin e varfërisë (paragrafi 2 alineja b); sigurimin e qasjes së personave me aftësi të ku-fizuara dhe familjeve të tyre të cilët jeto-jnë në gjendje të varfërisë deri te ndih-ma e siguruar nga ana e shtetit ndërsa në lidhje me mbulimin e shpenzimeve lidhur me aftësinë e kufizuar, përf-shirë edhe trajnim përkatës, këshillim, ndihmë financiare dhe zëvendësim të kurimit (paragrafi 2 alineja c); sigurimin e qasjes së personave me aftësi të ku-fizuara deri te programet për banim të siguruar nga shteti (paragrafi 2 alineja d); dhe sigurimin e qasjes së barabartë të personave me aftësi të kufizuar deri te benificionet dhe programet për pen-sion (paragrafi 2 alineja e).

Si pasojë e diskriminimit, femrat me aftësi të kufizuar paraqesin përqindje disproporcionale të së varfërve në botë e cila sjell deri te mungesa e zgjedhjes dhe mundësisë, veçanërisht në lidhje me të ardhurën deri te punësimi formal. Varfëria është edhe faktor i vështirësu-ar por, edhe rezultat i diskriminimit të

shumëfishtë. Femrat më të moshuara me aftësi të kufizuar, veçanërisht bal-lafaqohen me shumë vështirësi në qa-sjen deri te banimi përkatës dhe për to e besueshmërisë së madhe është që të jenë të institucionalizuar, ndërsa nuk kanë kurrfarë qasje të barabartë deri te programet e mbrojtjes sociale dhe zvogëlimit të varfërisë (Komen-tit të përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 59) Në mënyrë plotësuese, siç edhe theksohet në Komentin e përgjithshëm numër 6 të Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të lartpërmendur, personat me aftësi të kufizuar kanë shpenzime plotësuese lidhur me af-tësinë e kufizuar të tyre e cila veçanër-isht negativisht shprehet ndaj fëmijëve ose femrave më të moshuara me aftë-si të kufizuar të cilët jetojnë në varfëri dhe mjerim ekstrem. Që të arrihet stan-dard përkatës jetësor i ngjashëm me të tjerët, shtetet-palë të kontraktuara duhet të ndërmarrin masa efikase që tu mundësojnë personave me aftësi të ku-fizuara që ti mbulojnë këto shpenzime plotësuese dhe të ndërmarrin hapa urg-jent që tu sigurojnë personave me aftë-si të kufizuar të cilët jetojnë në varfëri ekstreme minimum bazë në kuptimin e ushqimit të përshtatshëm, veshje dhe banim (paragrafi 68). Nga ana tjetër, ekziston detyrimi shtetet-palë të kon-traktuara të sigurojnë qasje deri te shër-bimet përkatëse dhe të pranueshme,

81Shih: UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No.15 on The right to water, document E/C.12/2002/11, të datës 20 janar 2003, paragrafi 1. E kapshme në: <http://www2.ohchr.org/english/issues/water/docs/CESCR_GC_15.pdf> [Shpallur më: 3 prill 2018]. Në te shënohet se e drejta e qasjes deri te uji i pijshëm padyshim është e nevojshme për jetë dinjitoze dhe është supozim për të gjitha të drejtat tjera njerëzore.

mjete ndihmëse dhe ndihmë tjetër për kërkesat lidhur me aftësinë e kufizuar, veçmas për ato persona me aftësi të kufizuar të cilët jetojnë në varfëri. Më tutje, është i nevojshëm sigurimi i qa-sjes deri te programet publike dhe të subvencionuara për banim, në bashkë-si. Vlerësohet si e kundërt e KNDPAK që personat me aftësi të kufizuara vet ti paguajnë shpenzimet lidhur me af-tësinë e kufizuar të tyre (Komentit të përgjithshëm numër 5 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara, paragrafi 92).

Dhe për në fund, Komentit të përg-jithshëm numër 2 i Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara lartpërmendur , parasheh detyrim shte-ti-palë e kontraktuar gjatë ndërmarrjes së të gjitha masave të patjetërsueshme për sigurimin e të gjitha kushteve të mbrojtjes sociale, si për popullatën e përgjithshme po ashtu edhe masat specifike për personat me aftësi të kufizuara, që ti sigurojë në mënyrë të kapshme, në ndërtesa që kanë qas-je dhe të gjitha informatat dhe komu-nikimet të cilët u përkasin tyre ti bëjnë të kapshme për personat me aftësi të kufizuara. Në mënyrë plotësuese, pro-gramet për banim social duhet të of-rojnë vendqëndrim i cili mes tjerash, është i kapshëm për personat me aftësi të kufizuar, si dhe për persona më të moshuar (paragrafi 42).

Neni 29 i cili është konzistent me veç praktikat ekzistuese të theksuar në DUDNJ (neni 21), KNDPAK (neni 25), KNEDKF (neni 8) dhe KDF (neni 12), parashohin se shtetet-palë të kontrak-tuara ju garantojnë personave me aftë-

si të kufizuara të drejtat dhe mundësitë e tyre politike që të njëjtët ti gëzojnë në bazë të barabartë me të tjerët dhe detyrohen të ndërmarrin masa, me qël-lim që personat me aftësi të kufizuar të munden në mënyrë efikase dhe plotë-sisht të marrin pjesë në jetën politike në bazë zë barabartë me të tjerët, drejt-përdrejtë ose nëpërmjet përfaqësuesve të tyre të zgjedhur në mënyrë të lirë duke e përfshirë edhe të drejtën dhe mundësinë të votojnë dhe të jenë të vo-tuar (alineja а). Këto masa mes tjerash, përfshijnë edhe sigurimin e procedur-ave votuese, objektet dhe materialet të jenë të përshtatshme, të kapshme dhe të kuptueshme për personat me aftësi të kufizuara (alineja а pika I), mbro-jtja e së drejtës të personave me aftësi të kufizuar të votojnë me votim të fshe-htë në zgjedhje dhe referendume pa u frikësuar dhe të kandidohen për zgjed-hje, në mënyrë efikase të jenë bartës të funksionit dhe ti kryejnë të gjitha funksionet publike në të gjitha nivelet e pushtetit, pastaj duke u siguruar për-dorim të përshtatshëm të teknologjive ndihmëse dhe të reja (alineja а pika II) dhe sigurim të shprehjes së lirë të vull-netit të personave me aftësi të kufizuar si zgjedhës dhe për atë qëllim, sipas nevojës, me kërkesë të tyre, mundë-simin e ndihmës gjatë votimit nga ana e personit me zgjedhje personale (alineja а pika III).

Me fjalë tjera, shtetet –palë të kon-traktuara kanë për obligim që tu sig-urojnë personave me aftësi të kufizuar mundësi që në mënyrë efikase dhe tërësisht të marrin pjesë në jetën poli-tike dhe publike në bazë të barabartë

7776

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

me të tjerët, duke e përfshirë edhe të drejtën e tyre të garantuar të votës..82 Neni 29 nuk parasheh kurrfarë kufizime të arsyeshme ose përjashtime për cil-indo grup të personave me aftësi të kufizuar. Që këtu, Komiteti qartë dhe padyshim thekson se përjashtimi i së drejtës të votës në bazë të pengesës së supozuar ose të vërtetë psiko so-ciale ose intelektuale, duke përfshirë edhe kufizimin sipas vlerësimit të in-dividualizuar, paraqet diskriminim në bazë të aftësisë së kufizuar, në kuptim të nenit 2 të Konventës. Në fakt, në jurisprudencën e saj, në rastin Zsolt Bujdosó, Jánosné Ildikó Márkus, Vik-tória Márton, Sándor Mészáros, Gerge-ly Polk and János Szabó v. Hungary83, ku personat me pengesë intelektuale të cilët ishin vendosur nën kujdestarinë

e pjesërishme ose të plotë në mënyr ë automatike kanë qenë të larguar nga lista e zgjedhjeve, dhe duke gjetur shkelje të nenit 29 vet dhe në përputh-je me nenin 12 të Konventës, Komiteti thekson se shtetet-palë të kontraktu-ara është e nevojshme që ti përshtatin procedurat për votim, duke e siguruar përshtatshmërinë e tyre, qasjen dhe kuptimin dhe përdorimin e lehtë dhe ku është e nevojshme, të ju mundësojnë personave me aftësi të kufizuar, me kërkesë të tyre,. Ndihmë gjatë voti-mit. Me këtë shtetet- palë të kontrak-tuara do të sigurojnë që personat me pengesa intelektuale të munden që ta japin votën e tyre komplet në bazë të barabartë me të tjerët, pastaj duke e garantuar sekretin e votimit (paragrafi 9.6).

Në mënyrë plotësuese, shtetet duhet të kryejnë rregullim të përshtatshëm duke i siguruar parakushtet për real-izimin e së drejtës së votës të personave me aftësi të kufizuar. Për shembull, siç është theksuar më lartë, sigurimi i procedurave të votimit, objektet dhe materialet të jenë të përshtatshme, të kapshme dhe të kuptueshme për per-sonat me aftësi të kufizuara. Masat e këtilla mundet të përfshinë për shem-bull, sigurimin e votimit të përkrahur nga ana e personit të emëruar të zg-jedhur nga zgjedhësi të cilit i është e nevojshme përkrahja, si dhe sigurim i vend votimeve alternative, qasje të përkthyesve të gjuhës së shenjave, vendosje të udhëzimeve taktile për vo-tim ose aparate të kapshme për votim elektronik ose dhënie të udhëzimeve për instruksionet e thjeshta për votim në format të lehtë ose emërim të per-sonit ose grup personash të cilët do tu ndihmojnë personave me pengesa intelektuale dhe mendore ta kuptojnë procesin zgjedhor etj.84

Pjesa më e madhe e shteteve- anëtare të Bashkimit Evropian kanë miratuar dispozita ligjore me qëllim që të siguro-jnë pjesëmarrje në procesin zgjedhor, megjithatë sfidat ngelin në sigurimin e sekretit të votimit dhe informimit të personave me aftësi të kufizuara për të drejtën e tyre zgjedhore. Për shem-bull: në Greqi vetëm personat me aftësi të kufizuar fizike (jo edhe personat me lloj tjetër të aftësisë së kufizuar) mund të kërkojnë asistencë gjatë votimit. Më

tutje, në Finlandë pengesë kryesore për pjesëmarrje të personave me dëm-tim shikimi në procesin zgjedhor është ajo që informatat për votim nuk janë siguruar në format të kapshëm.

Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, parasheh se po ashtu e rëndësishme është që mbledhjet politike dhe materi-alet të cilët i shfrytëzojnë dhe i prodho-jnë partitë politike ose kandidatët indi-vidual të cilët marrin pjesë në zgjedhjet publike të jenë të kapshme. Nëse kjo nuk sigurohet, personat me aftësi të ku-fizuar do të kishin qenë të privuar nga e drejta e tyre që të marrin pjesë në procesin politik në mënyrë të barabartë sikurse të tjerët. Shtetet – palë të kon-traktuara kanë për obligim, personave me aftësi të kufizuara të cilët janë zg-jedhur në funksione publike tu siguro-jnë mundësi të barabarta për realizimin e plotë të mandatit të tyre në mënyrë të kapshme (paragrafi 43).

Në mënyrë plotësuese, neni 29, im-ponon detyrimin që shtetet-palë të kon-traktuara në mënyrë aktive të promovo-jnë mjedis në të cilin personat me aftësi të kufizuar do të mundin në mënyrë efikase dhe të plotë të marrin pjesë në realizimin e punëve publike, pa diskri-minim dhe në bazë të barabartë me të tjerët dhe ta nxisin pjesëmarrjen e tyre në organizata qytetare dhe shoqata të cilët merren me jetën publike dhe poli-tike në vend, si dhe në aktivitetet dhe administratën e partive politike (alineja

82Interesant për tu analizuar është rasti Alajos Kiss, në të cilin Gjyti Evropian për të drejtat e njeriut pranoi se shteti ka autorizime të zgjeruara dhe të drejtë diskrecioni që ta kufizojnë të drejtën e votës të personave me pengesa mendore. Gjithsesi, duke e kufizuar ndonjë të drejtë shteti duhet të formojë baraspeshë dhe proporcionalitet përkatës. Në këtë rast, banori i cili ka qenë nën kujdestari të pjesër-ishme për shkak të kufizimin të aftësisë vepruese u ka ankuar se iu është marrë e drejta e votës për shkak aftësisë së kufizuar të tij, kundrejt nenin 3 të Protokollit numër 1 drejt Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore. Për Gjyqin ishte e papranueshme kufizimi absolut i së drejtës së zgjedhjes i cilitdo person i cili është nën kujdestarinë e pjesërishme pa u marrë parasysh aftësitë e tija. Më tutje, Gjyqi vlerësoi se nëse shteti e kufizon ndonjë të drejtë të grupit të caktuar, veçmas të prekur dhe diskriminuar në të kaluarën, si për shembull, personat me pengesa mendore, atëherë ajo do të jetë e obliguar shumë më tepër që ta arsyetojë dhe njëherit ta vërtetojë këtë kufizim. Shteti duhet që të përmbahet nga miratimi i ligjeve stereotipa me të cilën haptazi do të kufizohen të drejtat e caktuara dhe për këtë veprim me këto persona duhet me kujdes që të analizohet me qëllim që të parandalohet përfshirja e tyre në jetën shoqërore në bashkësinë në bazë të barabartë me të tjerët. Duke e përcaktuar shkeljen e nenit 3 të Protokollit numër 1, Gjyqi vlerësoi se kërkesa për ekzistimin e kontrollit të rreptë ndaj kufizimit të së drejtave të personave me pengesë mendore është në përputhje me konventën për të drejtat e personave me aftësi të kufizuar të OKB. Shih: ECtHR, Alajos Kiss v. Hungary, Application No.38832/06, të datës 20 mај 2010. Në këtë rast shqyrtohet edhe çështja e kufizimit të aftësisë vepruese si edhe në rtastet tjera para Gjyqit Evropian për të drejtat e njeriut.83Shih: Zsolt Bujdosó, Jánosné Ildikó Márkus, Viktória Márton, Sándor Mészáros, Gergely Polk and János Szabó v. Hungary, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Communication No. 4/2011, CRPD/C/10/D/4/2011, Views adopted on 16 October 2013. E kapshme në: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRPD/Pages/Jurisprudence.aspx> [Shpallur më: 23 mars 2018]. 84Shih: Лорд Е. Џ., Aksion dhe përfaqësim i të drejtave të personave me handikap, 2012, faq.31-43.

E kapshme në: <http://hrlibrary.umn.edu/edumat/hreduseries/TB6/desc.html> [Shpallur më: 23 mars 2018].

7978

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

b pika I) dhe formimin dhe inkuadrimin e organizatave të personave me aftësi të kufizuara të cilët do ti kishin përfaqë-suar personat me aftësi të kufizuara në nivel ndërkombëtar, nacional, regjional dhe lokal (alineja b pika II). Siç thekson edhe Komenti i përgjithshëm numër 3 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, zëri i femrave dhe vajzave me aftësi të kufizuara historikisht është shuar dhe pikërisht për këtë arsye ky grup është në mënyrë disproporcionale jo mjaftue-shëm i përfaqësuar në vendimmarrjen publike. Për shkak mos baraspeshës së fuqisë dhe diskriminimit të shumëfishtë, ato kanë më pak mundësi të themelo-jnë ose të inkuadrohen në organizata të cilët munden ti përfaqësojnë nevojat e tyre si femra, fëmijë dhe persona me aftësi të kufizuar (paragrafi 60).

Pjesëmarrja e personave me aftësi të kufizuar në jetën kulturore, sportin, akti-vitetet rekreative dhe të lira është rreg-ulluar me nenin 30 të Konventës. Në fakt, në pajtim me paragrafin 1 shtetet – palë të kontraktuara e pranojnë të drejtën e personave me aftësi të ku-fizuar të marrin pjesë në jetën kulturore në bazë të barabartë me të tjerët dhe detyrohen që ti ndërmarrin të gjitha ma-sat përkatëse me qëllim që të siguro-jnë që personat me aftësi të kufizuar: të gëzojnë në qasjen deri te materialet kulturore në formate të kapshme (para-grafi 1 alineja а); ta gëzojnë qasjen deri te programet televizive, filmat, teatrot

dhe aktivitetet tjera kulturore në formate të kapshme (paragrafi 1 alineja b); dhe të gëzojnë në qasjen deri te vendet për shfaqe kulturore ose shërbime, siç janë teatrot, muzetë, kinematë, bibliotekat dhe shërbimet turistike dhe sa që është e mundur, të gëzojnë qasje deri te mon-umentet e kulturës dhe lokalitetet me rëndësi kombëtare për trashëgiminë kulturore (paragrafi 1 alineja c). Para-grafi 1 thith inspirimin e tij nga DUDNJ (neni 27), PNDESK (neni 15 paragrafi 1 alineja а), Rregullat standarde (rregulli 10) dhe Programi botëror i aktiviteteve të personave me aftësi të kufizuara (paragrafi135).

Paragrafi 3 parasheh që shtetet-palë të kontraktuara do ti ndërmarrin të gjitha hapat përkatëse në pajtim me të drejtën ndërkombëtare, me qëllim që ti sigurojnë ligjet të cilat i mbrojnë të drejtat e pronësisë intelektuale të mos paraqesin barrierë të paarsyeshme ose diskriminuese në qasjen e personave me aftësi të kufizuar deri te materialet kulturore. Siç thekson edhe Komenti i përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara i lartpërmendur, Kontrata nga Marakesh për lehtësimin e qasjes deri te veprat e shpallura për personat të cilët janë të verbër, kanë pengesë shq-isore ose janë të penguar në ndonjë mënyrë tjetër dhe të pamundësuar të lexojnë print bardh-e zi85 të Organiza-tës botërore për pronësi intelektuale, të miratuar në qershor 2013, duhet të

sigurojë qasje deri te materialet e kul-turës pa barriera të paarsyeshme ose diskriminuese për personat me aftësi të kufizuara.

Në mënyrë plotësuese, neni 30 parasheh detyrim që shtetet-palë të kontraktuara të ndërmarrin masa për-katëse që tu mundësojnë personave me aftësi të kufizuara mundësi që ta zhvillojnë dhe shfrytëzojnë potencialin e tyre kreativ, artistik dhe intelektual, jo vetëm për dobinë e tyre, por edhe për pasurimin e shoqërisë në përg-jithësi (paragrafi 2). Po ashtu, ky nen në paragrafin 4 e parasheh ekzistimin e identitetit specifik kulturor dhe lin-guist të bashkësisë së personave me pengesë shqisore86. Përfshirja e iden-titetit të veçantë kulturor vjen nga fakti se në të drejtën ndërkombëtare ekzis-ton dallimi mes së drejtës të kulturës dhe të drejtës së pjesëmarrjes në jetë[n kulturore të bashkësisë. Në mënyrë plotësuese, ky nen parasheh jo vetëm njohje, por edhe përkrahje të këtij iden-titeti specifik, përfshirë edhe gjuhën e shenjave dhe kulturën e personave të shurdhur.

Për në fund, paragrafi 5 i inkorporon në vete më shumë elemente duke përf-shirë rregullin 11 të Rregullave stan-darde, duke parashikuar detyrim për shtetet-palë të kontraktuar të ndërmar-rin masa për sigurimin e mundësive të barabarta për personat me aftësi të kufizuar të marrin pjesë në sportin dhe rekreacionin. Po ashtu, ky paragraf thith

inspirim nga KDF (neni 31). Në fakt, shtetet-palë të kontraktuara nëpërmjet ndërmarrjes së masave duhet të nxisin dhe promovojnë pjesëmarrje në shkallë sa më të lartë të mundur të personave me aftësi të kufizuar në aktivitetet sportive në të gjitha nivelet dedikuar për popullatën e përgjithshme (para-grafi 5 alineja а); të sigurojnë mundësi që personat me aftësi të kufizuara të organizojnë, zhvillojnë dhe të marrin pjesë në aktivitetet sportive rekreative specifike për personat me aftësi të kufizuar dhe për këtë qëllim, të nxisin udhëzime përkatëse, trajnime dhe re-surse në bazë të barabartë me të tjerët (paragrafi 5 alineja b); të sigurojnë qa-sje për personat me aftësi të kufizuara deri te lokalitetet dhe objektet sportive, rekreative dhe turistike (paragrafi 5 alineja c); të sigurojnë pjesëmarrje të fëmijëve me aftësi të kufizuara qasje të barabartë si edhe të fëmijëve tjerë në lojë dhe aktivitetet rekreative dhe sport-ive, përfshirë edhe ato aktivitete të or-ganizuara në kuadër të sistemit shkollor (paragrafi 5 alineja d); dhe të sigurojnë për personat me aftësi të kufizuara qa-sje deri te shërbimet të organizatorëve të cilët janë përfshirë në organizimin e aktiviteteve rekreative, turistike, të lira dhe sportive (paragrafi 5 alineja e). Paragrafi i këtillë i vendosur me sukses i përfshinë të tre aktivitetet e veçanta të cilët kontribuojnë për përgatitje fizike, mirëqenies psikike dhe integrimit social të personave me aftësi të kufizuara.

85Shih: The Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons Who Are Blind, Visually Impaired, or Otherwise Print Disabled, the World Intellectual Property Organization, adopted in June 2013.

86Shih: KNDPAK (neni 27), KDF (neni 30), dhe Komenti i përgjithshëm numër 23 i Komitetit për të drejtat e njeriut (UN Human Rights Committee, General Comment No. 23, Fiftieth session (1994), HRI/GEN/1/Rev.5, të datës 26 prill 2001, faq.147-150).

8180

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

2.4. Realizim dhe mbikëqyrjePërskaj të drejtave substantive të

lartpërmendura, në mënyrë plotësuese edhe të aspektit procedural Konventa e reflekton praktikën e re në dizajnimin e marrëveshjeve ndërkombëtare për të drejtat e njeriu87 në të cilët përfshi-het mundësia që shtetet-palë të kon-traktuara për formimin ose emërtimin e monitoring mekanizmit nacional. Ky mekanizëm ka për detyrë që ta ndjekë realizimin e dispozitave të Konventës në praktikë (neni 33), i kompletuar me sistemin ndërkombëtar të vëzhgimit të Konventës të pasqyruar në Komitetin për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara (neni 34-39). Me këtë prano-het përgjegjësia primare e shtetit në realizimin e dispozitave nga KNDPAK. Dhe jo vetëm kjo. Sistemi i monitorimit nacional e nxit procesin e betimit dhe në afat më të gjatë kohor i përforcon kapac-itetet e shteteve – palë të kontraktuara që ri realizojnë në tërësi përpjekjet dhe detyrimet e ndërmarra me Konventën.

Neni 31 i përket mbledhjes së të dhënave dhe statistikës për personat me aftësi të kufizuar. Në fakt, paragra-fi 1 përcakton detyrimin shtetet-palë të kontraktuara të mbledhin informata për-katëse, duke i përfshirë edhe të dhënat statistikore dhe hulumtuese, me qëllim të mundësimit të formulimit dhe real-izimit të politikave me të cilat do të re-alizohen dispozitat e Konventës në fuqi. Pastaj procesi i mbledhjes dhe ruajtjes

së të dhënave duhet të jetë në përputh-je me: masat e vendosura mbrojtëse lig-jore, përfshirë edhe rregullativën ligjore për mbrojtje të të dhënave personale, për shkak të sigurimit të besueshmërisë dhe respektimit të privatësisë të per-sonave me aftësi të kufizuara (para-grafi 1 alineja а); dhe normat e pranu-ara ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave njerëzore dhe liritë themelore dhe principet etike gjatë mbledhjes dhe shfrytëzimit të statistikës (paragrafi 1 alineja b).

Kështu informatat e mbledhura duhet të jenë të ndara në mënyrë përkatëse dhe shfrytëzohen që të ndihmojnë në vlerësimin e realizimit të detyrimeve të shteteve-palë të kontraktuara në kuadër të kësaj Konvente dhe për identifikim-in dhe ballafaqimin me barrierat me të cilët ballafaqohen personat me aftësi të kufizuara në realizimin e të drejtave të tyre (paragrafi 2). Në këtë drejtim, Ko-menti i përgjithshëm numër 6 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara i lartpërmendur, thekson se shtetet-palë të kontraktuara patjetër që të mbledhin dhe analizojnë të dhëna përkatëse dhe informata hulumtuese me qëllim që të identifikohet jo adekuatiteti, praktikat diskriminuese dhe trendët e pabarazisë dhe ta analizojnë efektivite-tin e masave për promovimin e barazisë. Komiteti nënvizon se në shumë shtete – palë të kontraktuara ekzistoj mungesë e të dhënave të azhuruara për diskrimin-

imin në bazë të aftësisë së kufizuar dhe shpesh në rastet kur ligji kombëtar dhe rregullat e lejojnë atë, nuk bëhet ndarja e të dhënave sipas aftësisë së kufizuar, gjinisë, identitetit gjinor, përkatësisë et-nike, religjionit, moshës ose karakteristi-kat tjera të identitetit. Të dhënat e këtilla dhe analiza e tyre janë me rëndësi të madhe për zhvillimin e masave efektive anti-diskriminuese dhe masat për pro-movimin e barazisë (paragrafi 34).

Në mënyrë plotësuese, të dhënat e mbledhura duhet të jenë të zgjeruara dhe të përfshinë të dhëna statistikore, forma narrative dhe tjera të të dhënave, siç janë treguesit për vlerësimin e re-alizimit dhe ndjekjes së përparimit dhe efikasiteti i iniciativave momentale dhe politikave. Indikatorët me inkluzim të aftësisë së kufizuar patjetër që të zh-villohen dhe shfrytëzohen në mënyrë e cila është në përputhje me Agjendën për zhvillim të qëndrueshëm të OKB të vitit 2030 dhe në konsultim me organizatat e personave me aftësi të kufizuara (para-grafi 70).

Për në fund, paragrafi 3 parasheh që shtetet-palë të kontraktuara ta ndër-marrin përgjegjësinë për desiminimin e këtyre të dhënave statistikore dhe për sigurimin e qasjes së tyre dhe kapshmërisë deri te personat me aftë-sim të kufizuar dhe të tjerët.

Për realizimin si të drejtave qytetare dhe politike, po ashtu edhe të atyre ekonomike, sociale dhe politike janë të nevojshme mjete. Megjithatë, për përmirësimin e statusit të personave me aftësi të kufizuara nuk janë të nevojshme vetëm mjete financiare. Përkundrazi, e nevojshme është ekzis-

timi i standardit të përbashkët në mes shteteve industriale dhe shteteve në zh-villim, duke u udhëhequr nga principi i solidaritetit dhe partneritetit Neni 32 i cili i përket bashkëpunimit ndërkombëtar inspirimin e tij e thith nga KNDPAK (neni 2), КDF (neni 4), Deklarata e Vjenës dhe Programi për aksion (paragrafi 12), Deklarata për përparim dhe zhvillim so-cial (neni 23), Deklarata universale për çrrënjosjen e urisë dhe ushqimit të keq (paragrafi 7), Agjenda për banim (para-grafi 147 dhe 148), Programi botëror për aktivitetet e personave me aftësi të kufizuara (paragrafi 179) dhe Parimet kryesore Taline për aksion të resurseve njerëzore (paragrafi 53). Në te përcak-tohet se shtetet-palë të kontraktuara e pranojnë rëndësinë e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe promovimit të saj në përkrahjen e përpjekjeve nacionale për realizimin e qëllimeve të Konventës dhe detyrohen që të ndërmarrin masa për-katëse dhe efektive në këtë shikim në mes shteteve dhe në partneritet me or-ganizatat ndërkombëtare dhe shoqërisë qytetare, e veçanërisht organizatat e per-sonave me aftësi të kufizuara (paragrafi 1). Pastaj bashkëpunimi ndërkombëtar nënkuptohet në kuptimin më të gjerë të fjalës, jo vetëm këmbim i i ndihmës fi-nanciare, por përfshirë edhe këmbimin e informatave dhe përvojave, hulum-timet shkencore, trajnime, si dhe zhvil-limi i teknologjisë dhe ndërtimi i kapac-iteteve të të gjithë faktorëve. Me fjalët e nenit 32, këto masa përfshinë, mes tjerash edhe sigurimin e bashkëpunim-it ndërkombëtar, duke i përfshirë edhe programet ndërkombëtare për zhvillim, të jenë inkluzive dhe të kapshme për personat me aftësi të kufizuara (para-

87Shih: Protokolli fakultativ i Konventës kundër torturës dhe trajtimit tjetër të vrazhdë, jo njerëzore dhe nënçmuese ose dënimi (Optional Protocol to the Convention against Torture and other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment – OPCAT), United Nations General Assembly A/RES/57/199, 57th session, held on 18 December 2002, entered into force on 22 June 2006.

8382

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

grafi 1 alineja а); lehtësim dhe përkrah-je në ndërtimin e kapaciteteve, përfshirë edhe nëpërmjet këmbimit dhe shpërn-darjes së informatave, përvojave, pro-grameve për trajnim dhe praktikave më të mira (paragrafi 1 alineja b); lehtësimi i bashkëpunimit në hulumtimin dhe qasje deri te njohuritë shkencore dhe teknike (paragrafi 1 alineja c); dhe sigurimin e ndihmës teknike dhe ekonomike, përf-shirë edhe nëpërmjet lehtësimit të qa-sjes deri te dhe shpërndarja e teknolog-jive për qasje dhe teknologjisë asistive dhe nëpërmjet transferit të teknologjive (paragraf 1alineja d).

Të gjitha përpjekjet për bashkëpunim ndërkombëtar, duke e përfshirë edhe Agjendën për zhvillim të qëndrueshëm të OKB të vitit 2030, patjetër që të jenë inkluzive dhe të kapshme për personat me aftësi të kufizuara dhe të kryesohen nga dispozitat e Konventës. Shtetet – palë të kontraktuara patjetër që të zhvil-lojnë korniza për monitorim me indika-torët për të drejtat e njeriut dhe caktime konkrete dhe qëllime për secilin indika-tor në pajtim me qëllimin numër 10 për zhvillim të qëndrueshëm. I tërë bash-këpunimi ndërkombëtar duhet të ketë për qëllim avancimin e legjislacionit dhe politikave për mos diskriminim të cilët kërkojnë përfshirje të plotë në pajtim me Konventën dhe Agjendën për zhvillim të qëndrueshëm të vitit 2030 (Komen-ti i përgjithshëm numër 6 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara, paragrafi 71).

Siç edhe theksohet në Komentit të përgjithshëm numër 2 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të ku-fizuara i lartpërmendur, bashkëpunimi

ndërkombëtar është vegël e rëndë-sishme në promovimin e kapshmërisë dhe dizajnit universal. Bashkëpunimi ndërkombëtar duhet të shfrytëzohet jo vetëm që të investohet në mallra të kapshme, prodhime dhe shërbime, por po ashtu edhe për nxitjen e këmbim-it të njohurive (know-how) dhe infor-matave për praktika të mira në arritjen e kapshmërisë në mënyrë e cila do të bëjë ndryshime të dukshme të cilat munden që ta përmirësojnë jetën e milion per-sonave me aftësi të kufizuara për rreth botës. Po ashtu, e rëndësishme është bashkëpunimi ndërkombëtar për stan-dardizim, si dhe fakti që organizatat e personave me aftësi të kufizuara pat-jetër të jenë të përkrahura që të munden të marrin pjesë në proceset nacionale dhe ndërkombëtare për zhvillim, real-izim dhe ndjekje të standardeve për qa-sje. Qasja patjetër që të jetë pjesë për-bërëse e secilës përpjekje për zhvillim të qëndrueshëm, veçmas në kontekst të agjendës zhvilluese pas vitit 2015 (para-grafi 47).

Duhet të përmendet se të hollat e in-vestuara të marra në kuadër të bash-këpunimit ndërkombëtar në zhvillimin e institucioneve të reja ose modeleve institucionale të kurimit janë të papran-ueshme, meqenëse sjellin deri te ndarja dhe izolimi i personave me aftësi të ku-fizuar (Komenti i përgjithshëm numër 5 i Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara, paragrafi 96)

Gjatë përpilimit të Konventës, ekzis-tonte shqetësim në mes shteteve se ekzistimi i nenit për bashkëpunim ndër-kombëtar mundet të shfrytëzohet si pretekst nga ana e disa shteteve – palë

të kontraktuara për mungesat dhe inko-sekuencat gjatë realizimit të Konventës. Ky shqetësim u tejkalua me futjen e paragrafit 2 i cili parasheh që dispozitat nga ky nen nuk i përjashtojnë detyrimet e secilit shtet-palë e kontraktuar për përmbushjen e detyrimeve nga Konven-ta.

Në fakt, sipas nenit 33 të Konventës mekanizmi nacional monitorues është shumështresor88, duke i përfshirë dy komponentë. Komponenti i parë është valid dhe i përket realizimit të KNDPAK, ndërsa e cila përbëhet prej emërim-it të personit/ve për kontakt në Qeveri për punë të lidhur me realizimin e Kon-ventës si dhe mekanizma për koordinim të aktiviteteve në sektorë të ndryshëm dhe në nivele të ndryshme, përsëri për realizimin e Konventës (paragrafi 1). KNDPAK nuk e përcakton as formën as funksionet të cilat do ti kishin elemen-tin e personit/ve për kontakt. Ai mun-det të jetë person ose departament në ministrinë e caktuar, mund të jetë edhe vetë ministri ose kombinim i disa mo-daliteteve. Megjithatë, cilido që të zgjid-het të jetë person për kontakt duhet të kihet parasysh se ai nuk duhet të jetë i izoluar por përkundrazi, duhet të luajë rol udhëheqës në koordinim të realizimit të Konventës. Për këtë arsye duhet të jetë e pajisur me resurse njerëzore dhe financiare të jetë formuar me ligj ose akte

nënligjore, të jetë trup i përhershëm dhe të jetë i vendosur në nivel më të lartë qe-veritar (ministri ose sekretariat i përgjith-shëm) Si shembull i mirë jepet Qiproja, ku në vitin 2008 si person për kontakt u dominua Departamenti për inkluzim so-cial të personave me aftësi të kufizuara në Ministrinë për punë dhe sigurim so-cial89. Sa i përket mekanizmit për koor-dinim duhet të përmendet se emërimi ose formimi i këtij trupi nuk është e de-tyrueshme, por është lënë në zgjedhje të secilës nga shtetet – palë të kontrak-tuara Ky trup, nëse formohet, duhet të ketë strukturë të përhershme dhe man-dat përkatës i cili do ti lejohet që ti koor-dinojë të gjitha institucionet qeveritare dhe trupat si në nivel shtetëror po ashtu edhe në atë lokal. Ky trup duhet të sig-urojë edhe përfshirje të personave me aftësi të kufizuara nëpërmjet formimit të formulave të përhershme për diskutim me sektorin qytetar. Më së miri është që ky trup të përfshijë në vete përfaqë-sues nga ministritë e ndryshme, njësitë e vetëqeverisjes lokale dhe organizatat e personave me aftësi të kufizuara. Për shembull: Këshilli nacional për aftësinë e kufizuar i Australisë e këshillon qever-inë për të gjitha çështjet lidhur me af-tësinë e kufizuar dhe organizon takime konsultative me bashkësitë me qëllim të promovimit të dialogut, megjithatë edhe mbledhjen e informatave të “dorës së parë” nga personat me aftësi të kufizuar.

88Shih: Building the Architecture for Change: Guidelines on Article 33 of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Mental Disability Advocacy Center, Budapest, March 2011; Com-mittee on the Rights of Persons with Disabilities, Guidelines on independent monitoring frameworks and their participation in the work of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Rules of procedure, CRPD/C/1/Rev.1, 10 October 2016.89Më shumë informata në: <http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dsid.nsf/dsid02_gr/dsid02_gr?OpenDocu-met> [Shpallur më: 2 shkurt 2018].

8584

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Komponenti i dytë e monitorim me-kanizmit nacional është e pavarur dhe i përket mirëmbajtjes, përforcimit, emërimit ose formimit të kornizës për promovim, mbrojtje dhe mbikëqyrje të realizimit të së drejtave të pranuara me KNDPAK në përputhje me sistemin juri-dik dhe administrativ në shtetin – palë e kontraktuar (paragrafi 2). Konventa flet për kornizë e cila do të përfshijë një ose më shumë trupa të pavarur. Qëllimi i formimit të kësaj kornize është promov-imi (nëpërmjet fushatave për ngritjen e vetëdijes njerëzore dhe arsim për të drejtat njerëzore), mbrojtja (nëpërmjet vendosjes së rasteve individuale dhe pjesëmarrje në procedurat gjyqësore) dhe vëzhgim (nëpërmjet analizës së legjislacionit) për realizimin e KNDPAK. Në pjesën më të madhe të rasteve, in-stitucionet nacionale për të drejtat e njeriut janë ajo kornizë e trupave të pa-varura në të cilën referohet Konventa.90 Shtetet-palë të kontraktuara gëzojnë margjinë të gjerë të diskrecionit gjatë vendosjes se një ose më shumë insti-tucione a do të emërohen për monitorim

mekanizëm nacional. Gjithsesi, duhet të përmendet se kur emërohet ose formo-het ky mekanizëm duhet të kihen para-sysh principet lidhur me statusin dhe funksionimin e institucioneve nacionale për mbrojtje dhe promovim të së dre-jtave të njeriut (Principet e Parisit)91 dhe bile njëra nga trupat të jetë i pavarur. Në fakt, shtetet-palë të kontraktuara duhet që ta respektojnë funksionalitetin dhe pavarësinë esenciale të kësaj kornize. Me qëllim që ta respektojnë pavarësinë e tyre esenciale, shtetet-palë të kon-traktuara duhet të sigurojnë që manda-ti i komponentës së pavarur/korniza të jetë përkatëse dhe mjaftueshëm e gjerë e definuar që të përfshihet promovimi, mbrojtja dhe ndjekja të të gjitha të dre-jtave të rregulluara me Konventën dhe të jetë i përcaktuar në kushtetutën ose me ligj; duhet të sigurohet komponentë e pavarur/kornizë që të jetë e autorizuar dhe ti besohet spektër i gjerë të përgjeg-jësive. Me qëllim që ta respektojnë pa-varësia funksionale e asaj komponentë/kornize për ndjekje, shtetet-palë të kon-traktuara duhet të sigurojnë që secili el-

90Sa u përket kompetencave të kësaj kornize shih: inter alia, Stojkova Zh., Nga Konventa deri në praktikë, vështrim i Konventës ndërkombëtare për të drejtat e personave me handikap dhe hapat e mëtutjeshme për implementimin e saj efektiv në Republikën e Maqedonisë, Polio plus, Shkup, 2009, faq.33-34.91Shih: Principet lidhur me statusin dhe funksionimin e institucioneve nacionale për mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të njeriut (Principle relating to the status and functioning of national in-stitutions for the promotion and protection of human rights), United Nations General Assembly A/RES/48/134, 85th plenary meting, held on 20 December 1993. Ato parashohin shtatë principe të cilat duhet ti përmbushin institucionet nacionalepër të drejtat e njeriut dhe atë të jenë të pavarur nga pushteti dhe ajo pavarësi të jetë e garantuar ose me ligj ose me dispozitë kushtetuese; të jenë plu-raliste/kolektive në detyrat dhe personelin e tyre; të kenë sa është e mundur mandat më të zgjatë; të mund të kryejnë hulumtime dhe të jenë kompetent që të pranojnë parashtresa dhe ti përcjellin deri te organet përkatëse; të karakterizohen me funksionim të rregullt dhe efikas; të jenë të financuar në mënyrë përkatëse dhe të mundet të jenë lëndë e kontrollit financiar me çka mundet që të sjellë në pyetje pavarësia e tyre; dhe të jenë të kapshme për publikun më të gjerë.

ement përbërës i kësaj kornize të jetë e pavarur nga pushteti ekzekutiv i shtetit dhe se ajo komponentë/kornizë për nd-jekje: (а) ka anëtarë të cilët janë emëru-ar në mënyrë publike, demokratike, participative dhe transparente; (b) kanë mjete të mjaftueshme financiare dhe resurse teknike dhe njerëzore; (c) kanë autonomi në menaxhimin me buxhetin e tyre; (d) kanë autonomi gjatë vendim-marrjes dhe shqyrtimit të cilët çështje bien në kompetencë të tyre; (e) mund të mbajnë dhe zhvillojnë marrëdhënie dhe të inkuadrohen në konsultime me trupat tjerë; dhe (f) mund të dëgjojnë dhe shqyrtojnë parashtresa nga indi-vidë ose grupe për si thuhet shkelje të së drejtave të tyre sipas Konventës.92

Për në fund, me qëllim të trans-parencës së procesit, shtetet-palë të kontraktuara kanë për detyrë që ta inkuadrojnë shoqërinë qytetare93, përf-shirë edhe personat me aftësi të ku-fizuara dhe organizatat përfaqësuese të tyre në procesin e vëzhgimit të realizimit të Konventës (paragrafi 3).

Neni 34 e rregullon mekanizmin e mon-itorimit ndërkombëtar të Konventës, të shprehur nëpërmjet Komitetit për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara, pastaj duke mos u shkëputur nga prakti-

ka ekzistuese e formuar me instrumente ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Në fakt, u formua Komiteti për të drejtat e personave me aftësi të kufizuar (para-grafi 1), i cili përbëhet prej dymbëdhjetë ekspertëve në kohën e hyrjes në fuqi të Konventës, ndërsa pas deponimit të gjashtëdhjetë instrumenteve plotë-suese për ratifikim ose aderimit dre-jt Konventës, anëtarësia e tij u rrit për gjashtë anëtarë, duke e arritur numrin maksimal prej tetëmbëdhjetë anëtarë (paragrafi 2). Anëtarët e Komitetit janë ekspertë94 me status të lartë moral dhe kompetencë të pranuar dhe përvojë në sferën e përfshirë me Konventën dhe shërbejnë në vetinë e tyre personale. Gjatë nominimit të tyre, shtetet-palë të kontraktuara është e nevojshme që ti konsultojnë dhe aktivisht ti inkuadrojnë personat me aftësi të kufizuara dhe or-ganizatat e tyre përfaqësuese në pajtim me nenin 4 paragrafi 3 të Konventës (paragrafi 3).

Anëtarët e Komitetit i zgjedhin shtetet-palë të kontraktuara, duke marrë para-sysh shpërndarjen e drejtë gjeografike, përfaqësimin e sistemeve të ndryshme civilizuese dhe juridike, përfaqësimi i barabartë gjinor, dhe pjesëmarrja e ek-spertëve me aftësi të kufizuar (paragrafi 4). Pastaj, anëtarët e Komitetit zgjidhen

92Shih: Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Guidelines on independent monitoring frameworks and their participation in the work of the Committee on the Rights of Persons with Dis-abilities, Rules of procedure, CRPD/C/1/Rev.1, 10 October 2016, paragrafi 15.93Shoqëria qytetare përfshinë në vete dy lloje të organizatave dhe atë а) organizata të personave me aftësi të kufizuara dhe b) organizata për persona me aftësi të kufizuara. Interesat dhe pritjet e këtyre dy llojeve të organizatave ndonjëherë nuk janë identike. Shih: Fleischmann F., The Role of Civil Society in the Monitoring of the Human Rights of Persons with Disabilities, in National Monitoring Mechanisms of the Convention on the Rights of Persons With Disabilities, faq.141-152.94Udhëzime për pavarësi dhe paanshmëri të anëtarëve të trupave kontraktuese për të drejtat e njeriut (Упатствата Аддис Абеба, А/67/222, aneks I) janë pjesë përbërëse të Rregullores së Komitetit.

8786

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

me votë të fshehtë në mbledhjet e Kon-ferencës të shteteve – palë të kontraktu-ara të cilët janë shtetas të tyre. Në këto mbledhje në të cilët është i detyruar kuorum i dy të tretave nga shtetet-palë të kontraktuara, për anëtarë të Komite-tit zgjidhen personat të cilët kanë fituar numër më të madh të votave nga për-faqësuesit e shteteve –m palë të kon-traktuara të cilët janë prezent dhe kanë votuar (paragrafi 5). Zgjedhja e parë u mbajt jo më vonë se gjashtë muaj pas datës së hyrjes në fuqi të Konventës. Së paku katër muaj para ditës së secilës zgjedhje, Sekretari i përgjithshëm i Or-ganizatës së kombeve të bashkuara dërgon shkresë deri te shtetet – palë të kontraktuara duke i ftuar që ti dorëzo-jnë nominimet në afat prej dy muajsh. Pastaj, Sekretari i përgjithshëm përpilon listë sipas radhitjes alfabetike të të gjitha personave të niominuar, duke i përmen-dur shtetet të cilët i kanë nominuar dhe e kanë dorëzuar deri te shtetet- palë të kontraktuara të Konventës (paragrafi 6).

Anëtarët e Komitetit zgjidhen për peri-udhë prej katër viteve më të drejtë të edhe një zgjedhje. Megjithatë, mandati i të gjashtëve nga anëtarët e zgjedhur në zgjedhjet e para mbaron në fund të dy viteve dhe menjëherë pas zgjedhjeve të para, emrat e këtyre gjashtë anëtarëve

zgjidhen me short nga ana e Kryesuesit të mbledhjes (paragrafi 7). Zgjedhja e gjashtë anëtarëve plotësues të Komite-tit mbahet në zgjedhjet e rregullta në pa-jtim me dispozitat relevante të këtij neni (paragrafi 8). Komiteti në rregulloren e tij95 parasheh se mandati i anëtarëve të Komitetit u fillon me 1 janar të vitit pas zgjedhjes së tyre dhe përfundon më 31 dhjetor në vitin e katërt të mandatit (rregulli 12).

Në rast vdekje të ndonjë anëtari të Komitetit ose dorëzimit të dorëheqjes ose deklaratë për shkak cilësdo arsye ajo ose ai më tepër nuk mund ta krye-jë obligimet e veta shteti – palë e kon-traktuar e cila e ka dominuar anëtarin emëron ekspert tjetër i cili i posedon kualifikimet dhe i përmbush kushtet të përcaktuara në dispozita relevante ky anëtarë të shërbejë deri në mbetjen e mandatit (paragrafi 9).

Komiteti vetë i përcakton rregullat e tija procedurale (paragrafi 10). Në këtë drejtim Komiteti e sjell Rregulloren e saj96 me të cilën përcaktohet puna dhe funksionet e Komitetit të lartpërmendu-ra. Në pajtim me rregullin 15 të Rreg-ullores, Komiteti nga radhët e tij zgjedh anëtarët e tij Kryetar, tre nënkryetarë dhe raportues me mandat prej dy viteve

dhe me të drejtë zgjedhje të edhe një mandati, të cilët së bashku e formojnë Byronë e Komitetit i cili rregullisht tako-het. Komiteti mundohet që vendimet e tija ti sjellë me konsensus, ndërsa nëse nuk mundet të arrihet konsensus, ven-dimet votohen (rregulli 34).

Sekretari i përgjithshëm i Organizatës së kombeve të bashkuara e siguron per-sonelin e patjetërsueshëm dhe hapësir-at për kryerjen efikase të funksioneve të Komitetit dhe e thërret mbledhjen e parë të Komitetit (paragrafi 11). Anëtarët e Komitetit i kanë të drejtat e objekteve, privilegjet dhe imunitetet e ekspertëve të cilët janë në mision të Organizatës së Kombeve të bashkuara siç është përcaktuar me Konventën për privilegje dhe imunitete të Kombeve të bashkuara (paragrafi 13). Në mënyrë plotësuese, me leje të Kuvendit të përgjithshëm të Organizatës së kombeve të bashkuara, anëtarët e Komitetit marrin kompensim nga mjetet e Organizatës së kombeve të bashkuara, nën kushtet e përcaktuara nga Kuvendi, duke e pasur parasysh rëndësinë e përgjegjës[sive të Komitetit (paragrafi 12).

Neni 35 i përket obligimit të secilit shtet-palë të kontraktuara për dorëzimin e raportit gjithëpërfshirës deri te Komiteti nëpërmjet Sekretarit të përgjithshëm të Organizatës së kombeve të bashkuara për ndërmarrje të masave për përm-bushjen e detyrimeve të tyre sipas Kon-ventës dhe për përparimin e arritur në këtë shikim në afat prej dy viteve deri në hyrjen në fuqi të Konventës për shtetin e prekur – palë e kontraktuar (paragrafi 1), si edhe për dorëzimin e raporteve të njëpasnjëshme së paku në secilin vitin e

katërt dhe më tutje gjithherë kur Komiteti e kërkon atë (paragrafi 2). Shteti – palë e kontraktuar i cila ka dorëzuar raport të parë gjithëpërfshirës deri te Komiteti nuk duhet në raportet e tija të njëpasnjëshme që ti përsëris informatat e dorëzuara paraprake. Shtetet-palë të kontraktu-ara gjatë përpilimit të raporteve të cilat dërgohen deri te Komiteti, thirren që të njëjtën ta bëjnë në mënyrë të hapur dhe transparente, pastaj duke i konsul-tuar personat me aftësi të kufizuar dhe organizatat përfaqësuese të tyre në pa-jtim me nenin 4 paragrafi 3 i Konventës (paragrafi 4).

Komiteti vendos për të gjitha ud-hëzimet në lidhje me përmbajtjen e raporteve (paragrafi 3). Në pajtim me Rregulloren e tij, Komiteti përpilon Ud-hëzim për përmbajtjen ne raporteve të dorëzuara nga shtetet – palë të kontrak-tuara (rregulla 39). Raportet mund të tregojnë në faktorët dhe vështirësitë të cilët ndikojnë në shkallën e përmbushjes së detyrimeve të Konventës (paragrafi 5).

Për në fund, Rregullorja e Komitetit e lartpërmendur, e njëjta ju ofron shteteve-palë të kontraktuara mundësi që të dorëzojnë raportet e tyre periodike nën procedurë më të thjeshtë për njoftim. Sipas kësaj procedure, Komiteti do të përpilojë listë të çështjeve për kujdes-in e shteteve – palë të kontraktuara së paku një vit para datës deri kur duhet të dorëzohet raporti periodik ose perio-dik-i kombinuar. Përgjigjet e shtetit-palë e kontraktuar të listës së pyetjeve do të llogariten si raport periodik ose i kombin-uar periodik për vet shtetin – palë e kon-traktuar (rregulli 48).

95Shih: Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Rules of procedure, CRPD/C/1/Rev.1, të datës 10 tetor 2016. E kapshme në: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Down-load.aspx?symbolno=CRPD/C/1/Rev.1&Lang=en> [Shpallur më: 3 prill 2018].96Me këtë rregullohet që Komiteti takohet së paku dy herë gjatë vitit në sesione të rregullta (rregulli 2) në selinë e OKB në Gjenevë (rregulli 3). Mbledhjet e Komitetit dhe grupeve punuese të tij janë të hapura për publikun , përveç nëse nuk janë rregulluar më ndryshe. Komiteti mund të mbajë një ose më shumë mbledhje në korniza të sesioneve të rregullta të tij për diskutim të përgjithshëm për një nen specifik të Konventës ose temave të përafërta (rregulli 28). Qasja e plotë në punën e Komitetit është siguruar në pajtim me nenin 7 dhe 24.

8988

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Neni 36 e rregullon çështjen e shqyrti-mit të raporteve të dorëzuara nga shtetet-palë të kontraktuara nga ana e Komitetit. Në fakt, Komiteti e shqyrton secilin raport jep sugjerime përkatëse dhe rekomandime të përgjithshme për raportin dhe i dorëzon deri te shteti i prekur – palë e kontraktuar. Shteti – palë e kontraktuar mundet ti përgjigjet Komitetit me cilëndo qoftë informatë të cilën vet e ka zgjedhur. Komiteti mundet të kërkojë edhe informata plotësuese nga shtetet – palë të kontraktuara, relevante për realizimin e Konventës (paragrafi 1). Në pajtim me Rregulloren e lartpërmendur, Komiteti nëpërmjet Sekretarit të përgjithshëm do ti njof-tojë shtetet – palë të kontraktuara në formë të shkruar sa është e mundur më herët për datën e hapjes, kohëzgjatjen dhe vendin e seancës në të cilën do të shqyrtohen raportet e tyre. Përfaqë-suesit e shteteve – palë të kontraktuara do të ftohen të marrin pjesë në mbledh-jet e Komitetit kur raportet e tyre shqyr-tohen (rregulli 41).

Nëse ndonjë shtet – palë e kontrak-tuar dukshëm vonohet me dorëzimin e raportit, Komiteti mund ta njoftojë shte-tin e prekur për nevojën që të kontrollo-het realizimi i Konventës në atë shtet, në bazë të informatave të besueshme të kapshme deri te Komiteti, nëse raporti relevant nuk është dorëzuar në afat prej tre muajsh pas njoftimit. Komiteti do ta ftojë shtetin e prekur – palë e kontraktu-ar që të merr pjesë në kontrollin e këtillë. Nëse shteti – palë e kontraktuar përgjig-jet me dorëzimin e raportit relevant, do t[ zbatohen dispozitat për shqyrtimin e rregullt të raporteve (paragrafi 2).

Sekretari i përgjithshëm i Organiza-tës së kombeve të bashkuara i bën të kapshme raportet deri te të gjitha shtetet – palë të kontraktuara (para-grafi 3), ndërsa vet shtetet-palë të kon-traktuara kanë për obligim që raportet e tyre ti bëjnë të gjera të kapshme për publikun në vendet e tyre dhe ta le-htësojnë qasjen deri te propozimet dhe rekomandimet e përgjithshme në lidhje me këto raporte (paragrafi 4).

Komiteti i dorëzon deri te agjencitë speciale, fondet dhe programet të Or-ganizatës së kombeve të bashkuara dhe trupave tjerë kompetent, rapor-tet nga shtetet-palë të kontraktuara në mënyrë përkatëse me qëllim që tu përgjigjet kërkesave ose të trego-jë në nevojën e këshillave teknike ose ndihmës të përmbledhur në të së bashku me vërejtjet dhe rekomandimet e Komitetit, nëse i ka për këto kërkesa ose indikacione (paragrafi 5).

Me nenin 37 rregullohet bashkëpun-imi në mes shteteve – palë të kontrak-tuara dhe Komitetit për të drejtat e per-sonave me aftësi të kufizuar. Në fakt, secili shtet-palë e kontraktuar bash-këpunon me Komitetin dhe u ndih-mon anëtarëve të saj në përmbushjen e kompetencës së tyre (paragrafi 1). Në pajtim me paragrafin 2, Komite-ti i shqyrton mënyrat dhe mjetet për avancimin e kapaciteteve nacionale për realizimin e Konventës, përfshirë edhe nëpërmjet bashkëpunimit ndër-kombëtar. Në këtë drejtim, ndërsa në pajtim me rregullin 47 nga Rregullorja e Komitetit, Komiteti mundet të përpilo-jë Komente të përgjithshme në bazë të neneve dhe dispozitave të ndryshme

të Konventës me qëllim që tu ndihmo-jë shteteve – palë të kontraktuara në përmbushjen e detyrimeve të tyre për njoftim. Deri më tani Komiteti ka përpi-luar gjashtë Komente të përgjithshme, të analizuara më lartë, ndërsa një është proces të përpilimit dhe konsulti-mit me palët e prekura.

Në nenin 38 rregullohet raporti i Komitetit me trupat tjerë. Me qëllim të realizimit efikas të Konventës dhe nx-itjes së bashkëpunimit ndërkombëtar në sferat e përfshira me Konventën, agjencitë e specializuara dhje trupat tjerë të Organizatës së kombeve të bashkuara kanë të drejtë të jenë të për-faqësuar gjatë shqyrtimit të realizimit të këtyre dispozitave nga Konventa, kur bien në korniza të kompetencës së tyre. Komiteti mundet ti ftojë agjencitë e specializuara dhe trupat tjerë kom-petente që të sigurojnë këshilla pro-fesionale për realizimin e Konventës në sferat në të cilën bien në korniza të kompetencave të tyre. Komiteti mun-det që ti ftojë agjencitë e specializuara dhe trupat tjerë të Organizatës së kombeve të bashkuara që të dorëzo-jnë raporte për realizimin e Konventës në sferat në të cilat bien në korniza të aktiviteteve të tyre (paragrafi 1 alineja а).

Në mënyrë plotësuese, Komiteti gjatë kryerjes së kompetencës së tij do të konsultohet siç është përkatëse, me trupat tjerë relevant të formuara me marrëveshje ndërkombëtare për të drejtat e njeriut me qëllim që të siguro-jë konsistencë të drejtimeve të tyre për njoftim, sugjerime dhe rekomandime të përgjithshme dhe ti iket dublimit dhe

përputhjes në kryerjen e funksioneve të tyre (paragrafi 1 alineja b). Në pajtim me Rregulloren e Komitetit të lartpër-mendur, pjesë përbërëse të tija janë edhe Udhëzimet për pjesëmarrje të organizatave me aftësi të kufizuar dhe organizatave të shoqërisë qytetare në punën e Komitetit si dhe Orientimet për kornizat e pavarura për monitorim dhe pjesëmarrja e tyre në punën e Komite-tit (rregulli 30).

Në pajtim me neni 39 Komiteti secilin të dytin vit dorëzon raport për aktivitetet e tija deri te Kuvendi i përgjithshëm dhe deri te këshilli Ekonomiko- social i OKB dhe jep propozime dhe rekoman-dime të përgjithshme në bazë të kon-trollit të raporteve dhe informatave të marra nga shtetet – palë të kontraktu-ara. Sugjerimet e këtilla dhe rekoman-dimet e përgjithshme janë të përfshirë në raportin e Komitetit së bashku me komentet, nëse i ka nga shtetet-palë të kontraktuara. Ky është një ndër mënyrat për rritjen e transparencës dhe betimit të Komitetit.

Neni 40 parasheh se shtetet-palë të kontraktuara rregullisht mblidhen në Konferencën e shteteve- palë të kon-traktuara me qëllim të shqyrtimit të secilës çështje në lidhje me realizimin e Konventës (paragrafi 1). Më së voni gjashtë muaj pas hyrjes në fuqi të Kon-ventës, Sekretari i përgjithshëm i Or-ganizatës së kombeve të bashkuara thërret Konferencë të shteteve – palë të kontraktuar. Mbledhjet e ardhshme i thërret Sekretari i përgjithshëm në dy vite dhe me vendim të vetë Konfer-encës (paragrafi 2).

9190

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

2.5. Dispozitat teknikeKjo pjesë i rregullon normat teknike

me të cilët rregullohet çështja e nën-shkrimit, aderimit, ratifikimit dhe hyrjes në fuqi të Konventës, si dhe dispozitat për rezervat e saja, ndryshim plotë-simet. Për në fund, janë lënë dispozitat për depozitarin dhe tekstet autentike të KNDPAK.

Me nenin 41 rregullohet se depozi-tari i KNDPAK është Sekretari i përg-jithshëm i Organizatë së kombeve të bashkuara. Kjo është praktikë identike si edhe tek trupat tjerë të kontraktuar për të drejtat e njeriut.

Neni 42 përcakton se më datë 30 mars 2007 në selinë e Organizatës së kombeve të bashkuara në Njujork do të jetë e hapur për nënshkrim KNDPAK si për shtetet, ashtu edhe për organiza-tat rajonale ndërkombëtare duke lejuar përskaj shteteve dhe organizatat rajo-nale, siç janë për shembull Bashkimi Evropian të bëhen palë të kontraktuara të Konventës. Kjo në mënyrë plotë-suese është rregulluar edhe në nenin 44, të sqaruar më poshtë.

Neni 43 rregullon se Konventa do të ratifikohet nga ana e shteteve – nën-shkruese të së njëjtës dhe formalisht do të vërtetojë nënshkrimin nga ana e organizatave rajonale ndërkombëtare. Në mënyrë plotësuese, KNDPAK do

të jetë e hapur për aderim nga ana e cilësdo palë të cilitdo shtet ose orga-nizatë rajonale ndërkombëtare e cila ende nuk e ka nënshkruar Konventën. Si edhe praktika e rregullt gjerë më tani, instrumentet për aderim dhe rat-ifikim deponohen tek Sekretari i përg-jithshëm i Organizatës së kombeve të bashkuara.

Me nenin 44 lejohet përskaj shteteve dhe organizatave rajonale, siç janë Bashkimi Evropian të bëhen palë të kontraktuara të Konventës. Unioni të njëjtën e bëri më 23 dhjetor 2010, pastaj duke u bërë 97 palë kontraktuese e Konventës. Për Unionin, KNDPAK hyri në fuqi në janar 2011. sipas interpreti-mit të saj, Gjyqi i së drejtës i Bashkimit Evropian në rastin Commission of the European Communities v French Re-public97, ka vlerësuar se gjatë aderim-it të Unionit drejt kontratës së caktuar ndërkombëtare pas hyrjes së saj në fuqi ai bëhet pjesë përbërëse e së dre-jtës së Bashkimit Evropian. Sa i përket çështjes se ku ndodhet KNDPAK në sistemin juridik të Unionit pas aderimit të saj drejt Konventës, do të mund të thuhet se në hierarkinë e dispozitave juridike ajo ndodhet në mes legjisla-cionit primar dhe sekondar të Bashkimit Evropian. Në fakt, korpusin kushtetues e përbëjnë kontratat themeluese së bashku me protokollet, Deklarata për

të drejta fondamentale të Bashkimit Evropian dhe Konventa Evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore edhe pse, Bashkimi evropian edhe for-malisht nuk është aderuar te Konventa Evropiane. Burimet e së drejtës ndër-kombëtare (kontratat ndërkombëtare, vendimet e organizatave ndërkom-bëtare dhe e drejta e zakonshme ndër-kombëtare) gjenden nën legjislacionin primar të Unionit, ndërsa nën legjisla-cionin sekondar (rregullativat, direkti-vat dhe vendimet)98. Dhe nga këto sh-kaqe, aderimi drejt KNDPAK përbën detyrim për interpretimin e së drejtës të Bashkimit Evropian në mënyrë e cila është konzistente me Konventën.

Paragrafi 1 parasheh që “organiza-tat regjionale gjatë aderimit drejt Kon-ventës duhet që ta deklarojnë sferën e kompetencave të tyre në instrumente të tyre për vërtetimin formal ose ader-imin”. Në këtë drejtim Unioni së bash-ku me Vendimin 2010/48/EC të lartpër-mendur, parashtroi edhe Deklaratë për kompetencat në të cilën është shënu-ar legjislacioni ekzistues sekondar me qëllim që të demonstrohet sfera e kompetencave të Bashkimit Evropian për fushat e rregulluara me KNDPAK. Duhet të theksohet se dokumentet e shënuara në deklaratën nuk e pengo-jnë Unionin që ta zbatojë Konventën në sferat të cilat bien nën kompetencë të Unionit, ndërsa ende nuk janë rreg-

ulluar me legjislacionin ekzistues. Në rast të kompetencave të njëkohshme (të ndara në mes Bashkimit Evropian dhe shteteve-anëtare), atëherë edhe Unioni edhe shtetet – anëtare mundet ta miratojnë dokumentet e detyruara juridike në atë sferë duke e respektuar principin e subsidiaritetit dhe propor-cionalitetit.

Paragrafi 4 rregullon se organizatat rajonale dhe ndërkombëtare në çësht-jet të cilat janë në kompetencë të tyre, munden që ta shfrytëzojnë të drejtën e tyre të votës të Konventës të shteteve – palë të kontraktuara (nga neni 40) me numër votash të barabartë me numrin e shteteve të tyre – anëtare të cilat janë palë të Konventës. Organizata e këtillë nuk do ta shfrytëzojë të drejtën e saj të votës nëse ndonjëra nga shtetet-anëtare të saja e ka bërë të drejtën e saj dhe në të kundërtën.

Neni 45 e rregullon hyrjen në fuqi të KNDPAK duke e përmendur si të tillë ditën e tridhjetë nga dita e deponimit të instrumentit të njëzet për ratifikim ose aderim. Për secilën palë të kontraktu-ar të ardhshme të KNDPAK, vet Kon-venta hynë në fuqi në ditën e tridhjetë nga dita e deponimit t ë instrumentit të tij për ratifikim ose aderim. Kjo është praktikë identike sikurse edhe tek kon-tratat tjera për të drejtat e njeriut.

98Shih: Lavranos N., Revising Art.307 EC, in Fontanelli F., Martinico G., Carrozza P. (eds), Shaping Rule of Law through Dialogue, Groningen, 2010 година, стр.121; Cremona M., External Relations of the EU and the Member States: Competence, Mixed Agreement, International responsibility, and Effects of International Law, EUI WP, 22/2006. E kapshme në: <http://cadmus.eui.eu/dspace/bit-stream/1814/6249/1/LAW-2006-22.pdf> [Shpallur më: 9 shkurt 2018].

9392

97Shih: inter alia CJEU, Commission of the European Communities v French Republic, Case C-239/03, [2004] ECR I-09325, 7 tetor 2004. Në këtë rast, Gjyqi i së drejtës të BE ka vlerësuar se kontratat e përziera nga ana e Bashkësisë, shtetet-anëtare të saj dhe palët e treta kanë të njëjtin startus në sistemin juridik të Bashkësisë si pastër kontrata të Bashkësisë. Në mënyrë më të detajuar për mbrojtjen nga diskriminimi në bazë të aftësisë së kufizuar në sistemin e Bashkimit Evropian shih inter alia: Poposka Zh., Diskriminimi në bazë të handikapit në të drejtën ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, Qendra Maqedonase për bashkëpunim ndërkombëtar, Shkup, 2015, faq. 213-278.

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Me nenin 46 rregullohet vendosja e rezervave të dispozitave të KNDPAK derisa ato nuk janë në kundërshtim me lëndën e tyre dhe qëllimet të cilat dëshiron që ti arrijë (paragrafi 1).

Gjatë procest të aderimit të Bash-kimit Evropian drejt KNDPAK ajo i vuri rezervë nenit 27 paragrafi 1 të Konventës99. Në fakt, në rezervën theksohet se në pajtim me të dre-jtën e Bashkimit Evropian (Direktiva 2000/78/EC) shtetet-anëtare mund-en të lënë rezervë të tyre të nenit 27 paragrafi 1 të Konventës, për shkak të ekzistimit të nenit 3 paragrafi 4 të Direktivës 2000/78/EC i cili jep të drejtë që ta përjashtojë diskriminimin në bazë të aftësisë së kufizuar gjatë punësimit në forcat e armatosura. Me fjalë tjera, Unioni sqaron se punësimi në forcat e armatosura është sferë e cila ngel në kompetencë të shprehur të shteteve –anëtare të Unionit dhe për këtë u lihet atyre që të vendosin se si do ta zgjidhin çështjen e trajtimit të barabartë të forcave të armatosura. Po ashtu, disa shtete – anëtare të Bash-kimit Evropian kanë lënë rezerva dhe deklarata interpretuese të neneve të ndryshme të Konventës100.

Në pajtim me paragrafin 2 të këtij neni, rezervat munden të tërhiqen në

secilën kohë. Sipas praktikës së gjer-tanishme, rezervat tërhiqen nëpërm-jet njoftimit të dërguar nga Sekretari i përgjithshëm i Organizatës së kombeve të bashkuara i cili për këtë i njofton të gjitha palët e kontraktuara të Konventës. Njoftimi i këtillë hynë në fuqi duke filluar nga dita e pranimit nga ana e Sekretarit të përgjithshëm.

Me nenin 47 rregullohet ndryshim plotësimi i KNDPAK. Në fakt, seci-li shtet-palë e kontraktuar mundet të propozojë amendament të Konventës dhe ta dorëzojë deri te Sekretari i përg-jithshëm i Organizatës së kombeve të bashkuara. Sekretari i përgjithshëm i dorëzon të gjitha propozim ndryshim plotësimet deri te palët e kontraktu-ara, me lutje që të prononcohen a janë për mbajtjen e Konferencës të shteteve – palë të kontraktuara me qëllim të shqyrtimit dhe vendimmarrjes së propozimeve. Në rast, në periudhë prej katër muajsh nga dita e sjelljes së njoftimit të këtillë së paku një e treta nga shtetet-palë të kontraktuara të jenë prononcuar për mbajtjen e Kon-ferencës, Sekretari i përgjithshëm do të thërret Konferencën nën pa-tronazhin e Organizatës së kombeve të bashkuara. Secili amendament i miratuar me shumicë të dy të tretave

99Shih: Council Decision 2010/48/EC of 26 November 2009 concerning the conclusion, by the Euro-pean Community, of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Annex III Reservation by the European Community to article 27(1) of the UN CRPD, OJ L 23, 27 January 2010. 100Malta (rezervë e nenit 25 dhe 29), Hollanda (deklarata interpretuese e nenit 10, 15, 23 dhe 25), Franca (deklarata interpretuese e nenit 15), Polonia (rezervë e nenit 23 paragrafi 1 dhe neni 25), Re-publika e Sllovakisë (rezervë e nenit 27 paragrafi 1 alineja а) dhe Britania e madhe (rezervë e nenit 12 paragrafi 4, neni 24 dhe 27). Për më shumë informata për deklaratat dhe rezervat e dhëna shih në: <http://www.un.org/disabilities/default.asp?id=475>

nga shtetet – palë të kontraktuara të cilët janë prezent dhe votojnë, Sek-retari i përgjithshëm e dorëzon deri te Kuvendi i përgjithshëm i Kombeve të bashkuara për lejim, e pastaj deri te të gjitha shtetet – palë të kontraktuara për miratim (paragrafi 1).

Amendamenti i këtillë i miratuar hynë në fuqi ditën e tridhjetë qëkur num-ri i instrumenteve të deponuara për pranim të arrijë dy të tretat nga num-ri i shteteve – palë të kontraktuara në ditën e sjelljes së ndryshimit. Për këtë, amendamenti hynë në fuqi për secilin shtet – palë e kontraktuar ditën e tridh-jetë pas deponimit të instrumentit in-dividual për pranim dhe amendamen-ti është i detyrueshëm vetëm për ato shtete-palë të kontraktuara të cilët e kanë pranuar.

Dhe për në fund, paragrafi 3 parasheh se “nëse ashtu është vendo-sur nga ana e Konferencës të shteteve – palë të kontraktuara me konsensus, amendamenti i miratuar dhe lejuar në pajtim me paragrafin 1 të këtij neni i cili u përket veçanërisht neneve 34, 38, 39 dhe 40 hynë në fuqi për të gjitha shtetet – palë të kontraktuara në ditën e tridhjetë nga dita kur numri i instru-menteve të deponuara për pranim e arrin dy të tretën e numrit të shteteve – palë të kontraktuara në ditën e sjelljes së amendamentit”.

Me nenin 48 rregullohet mundësia shteti – palë e kontraktuar të munden të refuzojnë nga KNDPAK me njoftim me shkrim deri te Sekretari i përgjith-shëm i Organizatës së kombeve të bashkuara. Refuzimi hynë në fuqi një

vit pas ditës së pranimit të njoftimit nga ana e Sekretarit të përgjithshëm.

Neni 49 parasheh se teksti i Kon-ventës do të jetë i kapshëm në formë të kapshme. Kjo është qasje inova-tive në kontratat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut dhe KNDPAK krijon presedant në këtë shikim për të gjitha kontratat e ardhshme.

Neni 50 rregullon se teksti arab, ki-nez, anglez, francez, rus dhe spanjoll e kësaj Konvente është në mënyrë autentike i barabartë. Kjo është prak-tikë identike si edhe te kontratat tjera për të drejtat e njeriut. Të njëjtët de-ponohen deri te Sekretari i përgjith-shëm i Organizatës së kombeve të bashkuara.

2.6. Protokolli fakultativ i Kon-ventës

Protokolli fakultativ i KNDPAK për-bëhet prej 18 nene dhe i jep Komitetit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuar kompetencë për shqyrtimin e rasteve të dorëzuara nga individët, grup individësh ose në emër të tyre, ndërsa të cilët i përkasin shkeljes së të drejtave të parapara me Konventës nga ana e cilitdo shtet-palë e kontraktuar i cili e ka ratifikuar protokollin (neni 1). Nga teksti mund të vërehet se locus standi kanë edhe personat të cilët nuk janë shtetas të shtetit konkret – palë e kontraktuar e Protokollit, gjegjësisht jurisprudenca e shtetit llogaritet në raport me shkel-jen e të drejtave, e jo në kuptimin e lidhshmërisë formale të viktimës me shtetin e prekur. Në mënyrë plotësuese locus standi ka edhe personi i cili është i autorizuar që ta përfaqësojë individin

9594

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

nëse është e dukshme se viktima në fjalë nuk mundet ta dorëzojë aplika-cionin, as që të autorizojë person i cili do ta përfaqësojë. Në pajtim me Rreg-ulloren e tij të lartpërmendur, Komite-ti në secilën kohë gjatë shqyrtimit të aplikacionit, mundet të pranojë inter-venime nga palët e treta në lidhje me vetë aplikacionin. Intervenimi nga pala e tretë patjetër që të jetë i shoqëruar me autorizim me shkrim nga njëra nga palët. Nëse pranohet komunikimi nga pala e tetë, Komiteti do të lejojë që secilës palë ti japë komentim për këtë intervenim në periudhë të caktuar ko-hore (rregulla 72).

Pastaj, në lidhje me rastet individuale Komiteti udhëheq dy procedura, proce-dura e parë i përket kritereve për lejimin e procedurës e rregulluar me nenet 2-3, ndërsa procedura e dytë është në lidhje me meritumin e rastin të rregulluar me nenin 5. në fakt, Komiteti do ta llogarit rastin si të palejuar kur: (a) aplikacioni është anonim, (b) aplikacioni paraqet keqpërdorim të së drejtës për dorëzimin e aplikacioneve të këtilla ose jo kom-patibile me dispozitat e Konventës;

(c) e njëjta lëndë veç më ka qenë e shqyrtuar nga ana e Komitetit ose kontrollohet në procedurë tjetër për hulumtim ndërkombëtarë ose zgjidhje; (d) të gjitha mjetet juridike vendore në dispozicion nuk janë shterur ose kur zbatimi i mjeteve juridike është pro-longuar paarsyeshëm ose nuk është e besueshme se do të vijë deri në re-zultatin efikas për viktimën; (e) është e dukshme mos mbështetja ose jo mjaftueshëm e përkrahur; ose kur (f)

shkelja e cila është lëndë e aplikimit ka ndodhur para hyrjes në fuqi të këtij Protokolli për shtetin gjegjës – palë e kontraktuar, përveç nëse ato fakte kanë vazhduar edhe pas asaj dite (neni 2). Sipas Rregullores së lartpërmendur të Komitetit, Sekretari i përgjithshëm mundet të kërkojë sqarim nga autori i aplikimit në lidhje me zbatueshmërinë e Protokollit fakultativ drejt aplikimit konk-ret, duke përfshirë edhe informata dhe identitetin e viktimës/aplikuesit; emrin e shtetit – palë e kontraktuar; lëndën e aplikimit; dispozitën ose dispozi-tat e Konventës të cilët thënë se janë shkelur; faktet e rastit; hapat e ndër-marra nga viktima/aplikuesi për shter-jen e të gjitha mjeteve juridike vendore në dispozicion; dhe shkallën deri e cila e njëjta lëndë veç më ka qenë e shqyr-tuar në procedurë tjetër për hulumtim ndërkombëtar ose zgjidhje (rregulla 57).

Në nenin 4 rregullohen mundësitë e Komitetit që të kërkojë nga shteti- palë e kontraktuar të shqiptojë masa për sig-urim të cilat munden të jenë të patjetër-sueshme për ti ikur dëmit të pariparuar të mundshëm për viktimën ose viktimat të shkeljes në fjalë. Në pajtim me neni 5, Komiteti mban mbledhje të mbyllura gjatë shqyrtimit të aplikimeve sipas këtij protokolli dhe pas shqyrtimit të aplika-cionit, propozimet dhe rekomandimet e tija nëse i ka i dorëzon deri te shteti i prekur-palë e kontraktuar dhe deri te parashtruesi i aplikacionit.

Në pajtim me Rregulloren e tij të lart-përmendur, Komiteti me shumicë të thjeshtë vendos aplikacioni a është i

lejueshëm apo i palejueshëm sipas Protokollit fakultativ (rregulla 65). Kur Komiteti vendos që aplikacioni është i palejueshëm, vendimin e tij dhe sh-kaqet për të njëjtën në afat sa më të shkurtër, e dorëzon nëpërmjet Sekretar-it të përgjithshëm, deri te aplikuesi dhe deri te shteti i prekur-palë e kontraktu-ar (rregulli 71). Komiteti me shumicë të thjeshtë vendos në mënyrë meritore, ndërsa Sekretari i përgjithshëm mendi-min e Komitetit së bashku me të gjitha rekomandimet i dorëzon deri te apli-kuesi dhe deri te shteti i prekur- palë e kontraktuar (rregulla 73). Në afat prej gjashtë muaj nga dorëzimi i Komitetit të shqyrtimeve të tija në lidhje me aplik-imin, shteti i prekur- palë e kontraktuar dorëzon deri te Komiteti përgjigje me shkrim, duke i përfshirë edhen të gjitha informatat për çfarëdo aktivitetesh të ndërmarra në lidhje me qëndrimet dhe rekomandimet e Komitetit (rregulla 75).

Sipas Rregullores së lartpërmendur të Komitetit, Sekretari i përgjithshëm mban evidencë të përhershme për të gjitha aplikacionet e parashtruara në shqyrtim nga ana e Komitetit sipas nenit 1 të Protokollit fakultativ (rregulla 56) dhe të njëjtët shqyrtohen nga Komiteti sipas radhës së arritjes së tyre (rregulla 66) ndërsa dy ose më shumë aplikaci-one mundet të shqyrtohen së bashku nëse për të njëjtën vendoset në pajtim me rregullin 67. Deri më tani, nga të

gjitha aplikacionet e parashtruara deri te Komiteti është marrë vendim në 18 raste. Nga to në 10 raste është gjetur shkelja e Konventës kundër Australisë, Tanzanisë, Austrisë, Argjentinës, Hun-garisë, Suedisë dhe Gjermanisë dhe atë në këto nene: neni 5, 9, 12, 13, 14, 15, 17, 19, 21, 25, 26, 27 dhe 29. Në mënyrë plotësuese 21 raste presin të shqyrtohen, kundër Australisë, Brazilit, Danimarkës, Ekuadorit, Gjermanisë, Lituanisë, Meksikos, Arabisë Saudite, Spanjës, Suedisë, Britanisë së Madhe dhe Tanzanisë.101

Shtetet – palë të kontraktuara në pajtim me Protokollin mundet të lejo-jnë edhe kryerje të hetimeve përfshirë edhe vizitat në terren, të cilët vëzhgo-hen nga ana e Komitetit, si dhe proce-durat në lidhje me shkeljen masovike dhe sistemore të së drejtave të parapa-ra me KNDPAK. Pas shqyrtimit të kon-statimeve nga hetimi i këtillë, Komiteti i përcjell konstatimet e tija deri te shteti i prekur-palë e kontraktuar së bashku me të gjitha komentet dhe rekomandi-met ndërsa e njëjta në afat prej gjashtë muajsh duhet ti dorëzojë Komitetit shikimet e tija (nenet 6 dhe 7). Neni 8 parasheh që secili shtet-palë e kon-traktuar mundet, në momentin e nën-shkrimit ose ratifikimit të këtij Protokolli ose aderimi drejt tij të deklarojë se nuk e pranon kompetencën e Komitetit të parapara në nenet 6 dhe 7.

9796

101Me status nga data 4 prill 2018. Për më shumë informata për jurisprudencën e komitetit shih: <http://juris.ohchr.org/search/results>, ndërsa për rastet të cilat presin zgjidhje nga ana e Komitetit shih në: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRPD/Pages/Tablependingcases.aspx>.

3


INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

Me nenin 9 rregullohet se depozi-tar i Protokollit është Sekretari i përg-jithshëm i Organizatës së kombeve të bashkuara, ndërsa neni 10 e përcakton se më datë 30 mars 2007 në selinë e Organizatës së kombeve të bashkuara në Nju Jork do të jetë e hapur për nën-shkrim KNDPAK si për shtetet, ashtu edhe për organizatat rajonale ndër-kombëtare. Neni 11 dhe neni 12 i real-izojnë dispozitat e nenit 43 dhe nenit 44 të KNDPAK të cilët i përkasin ratifikimit nga ana e shteteve nënshkruese dhe aderimit nga ana e organizatave rajo-nale ndërkombëtare. Neni 13 e rreg-ullon hyrjen në fuqi të Protokollit duke e përmendur si të tillë, ditë e tridhjetë nga dita e deponimit të instrumentit të dhjetë për ratifikim ose aderim. Për secilën palë kontraktuese të ardhshme të Protokollit fakultativ, i njëjti hynë

në fuqi ditën e tridhjetë nga dita e de-ponimit të instrumentit të tij për ratifikim ose aderim. Kjo është praktikë identike sikurse edhe te kontratat tjera për të drejtat e njeriut. Me nenin 14 rregullo-het mundësia për lënien e rezervave të dispozitave të Protokollit Fakultativ, derisa ato nuk janë në kundërshtim me lëndën e tij dhe qëllimin të cilin e dëshi-ron që ta arrijë (paragrafi 1). Në pajtim me paragrafin 2 të këtij neni, rezervat munden të tërhiqen në secilën kohë. Nenet 15-18 i realizojnë dispozitat e neneve 47-50 të KNDPAK të cilat i për-kasin ndryshimit dhe plotësimit, refuz-imit, kapshmërisë së tekstit në format të kapshëm dhe gjuhën dhe autentic-itetin e tekstit.

LEKSIONE SHKENCORE DHE SFIDAT E ARDHSHME

Edhe pse Konventa nuk krijon të drejta të reja, përsëri në natyrën pro-gramore të saj dhe nëpërmjet shterjes së politikave të cilët shtetet-palë të kontraktuara duhet ti ndërmarrin në pajtim me sistemin e tyre juridik, politik dhe administrativ, është instrumenti më i rëndësishëm juridik për mbrojtjen e të drejtave të njeriut të personave me aftësi të kufizuar. Ajo e ka potencialin që të paraqesë udhëzues për trupat e kontraktuar për të drejtat e njeriut (treaty bodies), gjyqet dhe trupat ndërkombëtare (Gjyqi i së drejtës të Bashkimit Evropian, Gjyqi Evropian për të drejtat e njeriut, Komiteti Evropian për të drejta sociale), gjatë interpretimit të detyrave të përgjithshme të cilët dalin nga e drejta ndërkombëtare për të drejtat e njeriut të vendosura në kontekst të aftësisë së kufizuar. Megjithatë roli i KNDPAK nuk është vetëm që ti mbrojë të drejtat e personave me aftësi të kufizuara nëpërmjet nxitjes së zgjedhjeve të caktuara ligjore dhe poli-tikave të cilat janë krijuar si rezultat i procesit politik i cili në të vërtetë i shqetëson të drejtat dhe nevojat e kësaj grupe të njeriut. Përkundrazi roli i saj i madh është që ta ndihmojë ndryshimin e vet procesit, gjegjësisht ndryshimit të shikimit të aftësisë së kufizuar si çështje e së drejtave dhe së drejtës brenda në secilin nga shtetet.

Natyra hibride e KNDPAK, gjegjësisht ndërvarësia dhe pandashmëria e llojeve të ndryshme të së drejtave mund të ndihmojnë në këtë drejtim. Secilit njeri në një periudhë të jetës i është e nevojshme ndihma dhe përkrahja që plotësisht ta realizojë lirinë e zgjedhjes së tij. Kjo edhe më qartë tregohet në shembullin e personave me aftësi të kufizuara. Nuk është e mjaftueshme që të sillen ligje anti-diskriminuese të cilët do të ndihmojnë në rrënimin e barrierave të cilat ekzistojnë në shoqëri, është e nevojshme formimi edhe i sistemeve për përkrahje të personave me aftësi të kufizuar me qëllim të tejkalimit të këtyre barrierave, si dhe nxit-je konstante të paragjykimeve ekzistuese dhe stereotipave për personat me aftësi të kufizuar të cilët ekzistojnë në shoqëri. Paradoksi më i madh i cili vlejnë për të gjithë njerëzit pa dallim a kanë ose nuk kanë aftësi të kufizuar, është liria personale e secilit nga ne varet nga masa e madhe nga solidariteti social.

9998

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

3.1. Hapat të cilat Republika e Maqedonisë duhet ti ndërmerr

Është e nevojshme që të përgatitet analizë gjithëpërfshirëse të legjisla-cionit vendor dhe politikave nga aspekti i aftësisë së kufizuar. Për arsye se nuk është përpiluar lloj i këtillë i analizës së detajuar Republika e Maqedonisë duhet ta bëjë të njëjtën me qëllim të re-alizimit të detyrimeve të cilat dalin nga Konventa dhe Protokolli fakultativ drejt saj. Përvojat politike të shteteve të cilët kanë përpiluar veç më analiza të këtilla gjithëpërfshirëse tregojnë se duhet të përfshihet një sferë më e gjerë juridike, e jo vetëm sfera e cila tradicionalisht lid-het për personat me aftësi të kufizuara siç është mbrojtja sociale. Në fakt, analiza duhet ti përfshijë: procedurat qytetare, penale dhe administrative, qa-sja e interpretuar më gjerësisht, punë-simi dhe marrëdhëniet e punës, arsimi, mbrojtja sociale dhe shëndetësore, sig-urimi pensional, shtetësia, legjislacioni zgjedhor, sigurimi i personave dhe mall-rave, institucionalizimi i detyrueshëm dhe vullnetar, kujdestaria dhe privimi nga aftësia vepruese etj. Kjo analizë gjithëpërfshirëse qartë do të tregojë se sa legjislacioni vendor dhe krijimi i poli-tikave i dhe vetë praktika janë konzis-tente me dispozitat e KNDPAK, një-kohësisht duke i identifikuar zgjidhjet e reja ligjore dhe politikat të cilat do të duhet të sillen, si dhe do ti caktojë sfer-at prioritare të veprimit të shtetit. Pastaj, duhet të kihet parasysh e tërë Konventa si dokument integrues duke njohur se të drejtat në KNDPAK janë të pandara dhe ndërvarura. Kjo analizë mundet të përpi-lohet nga ana e trupit të pavarur i cili

merret me mbrojtjen dhe promocionin e të drejtave njerëzore si për shembull Prokurori i popullit i cili më tutje do ta njoftojë Qeverinë për konstatimet e tija ose kjo mund ti besohet ndonjë trupi punues të Kuvendit e tjerë. Cilado qoftë formë të zgjidhet duhet që të sigurojë që personat me aftësi të kufizuara dhe or-ganizatat e tyre përfaqësuese lirshëm të marrin pjesë, si pjesë e vetë trupit i cili do ta përpilojë analizën dhe si ndihmës në procesin në përgjithësi.

Vetë analiza do të determinojë përpilim të mëvonshëm të strategjisë dhe planit akcional për veç më sferat e identifikuara prioritare të veprimit të Re-publikës së Maqedonisë të cilët do të precizohen dhe ripërpunohen nëpërmjet programeve konkrete për përmirësimin e situatës me kualifikime specifike, ind-ikatorë për sukses, korniza ligjore dhe mjete të nevojshme buxhetore. Edhe këtu, si edhe më lartë, më i rëndësishëm është qasja holistike drejt realizimit të së drejtave të personave me aftësi të ku-fizuara për shkak lidhshmërisë së tyre të ndërvarur. Për shembull, shkelja e së drejtës të arsimit inkluziv sjell deri te rrezikimi i së drejtës të punësimit dhe realizimit të plotë të potencialit të per-sonave me aftësi të kufizuara në sho-qëri.

Sa që është e rëndësishme analiza e veç më ligjeve dhe politikave ekzistuese, aq e rëndësishme është që shteti të sig-urojë edhe zgjedhjet e reja ligjore dhe politike të jenë në drejtim të realizimit të plotë të dispozitave të KNDPAK (neni 4 paragrafi 1 alineja c). Zgjedhjet e reja ligjore dhe politikat duhet që ta reflek-tojnë principin e vendosjes së çështjes

të personave me aftësi të kufizuara në peshat kryesore të jetës shoqërore (mainstreaming). Megjithatë, realizimi nuk kërkon vetëm ekzistimin e vetëm të zgjidhjeve përkatëse ligjore dhe politike, por kërkon që shteti të siguro-jë edhe mjete financiare solide dhe të përhershme si dhe emërim (ose formim) të kornizës institucionale e cila do të ketë kapacitet se si ta realizojë ashtu dhe vazhdimisht ta vëzhgojë zbatimin e tyre.

Një ndër hapat më të rëndësishëm të cilët Republika e Maqedonisë duhet ti ndërmerr është emërtimi i mekanizmit nacional për vëzhgim të realizimit të Konventës. Në fakt, emërimi i insti-tucioneve të cilat do të kenë kapacitet se si ta realizojnë po ashtu edhe ta vëzhgo-jnë zbatimin e dispozitave të Konventës është conditio sine qua non për vetë procesin e ratifikimit të KNDPAK. Sipas nenit 33 të sqaruar më lartë, Republika e Maqedonisë ka për detyrë për formim-in ose emërimin e mekanizmit nacional për vëzhgim i cili së bashku me Komite-tin për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara do ta kompletojë në tërësi sistemin e vëzhgimit për realizimin e de-tyrimeve në pajtim me Konventën nga ana e Republikës së Maqedonisë. Me këto jo vetëm që pranohet përgjegjësia primare e shtetit në realizimin e dispozi-tave të KNDPAK, por edhe vetë sistemi i monitorimit nacional e nxit procesin e betimit dhe në afat më të gjatë kohor i përforcon kapacitetet e vet shtetit që ti

realizojë në tërësi përpjekjet dhe detyri-met e ndërmarra nga Konventa. Pastaj duke e kaluar atë që thuhet “përçarje re-alizuese”, gjegjësisht përçarjen në mes standardeve ndërkombëtare për të dre-jtat e njeriut të cilët ekzistojnë në letër dhe për të cilët shteti ka marrë obligim që ti realizojë nga njëra anë në tjetrën, vetë efektin e këtyre të drejtave ndaj jetës së personave me aftësi të kufizuara.

Në këtë drejtim, Qeveria e Republikës së Maqedonisë në nëntor 2012 solli vendim për formimin e Trupit koordi-nues nacional për implementimin e OKB Konventës për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara në Republikën e Maqedonisë102. I njëjti planifikohet që të shërbejë si mekanizëm për koor-dinim në pajtim me nenin 33 paragrafi 1 i KNDPAK. Trupi koordinues në vete inkuadron përfaqësues të pushtetit ligjdhënës dhe atë nga Lobi grupa in-ter partiake parlamentare për të drejtat e personave me handikap si dhe nga Komisioni për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve, ministritë e ndryshme (veçmas e ministrisë së punës dhe politikës sociale, shënde-tësisë, vetëqeverisjes lokale, arsimit dhe shkencës, financave, transpor-tit dhe lidhjeve, drejtësisë, ekonomisë dhe ponëve të jashtme), institucionet e pavarura siç janë Prokurori publik dhe Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi, trupi rregullator – Këshilli i radio difuzi-onit, Këshilli gjyqësor dhe organizatat e personave me handikap (Këshilli nacio-

102Shih: Vendimi për formimin e Trupit nacional koordinativ për implementimin e OKB Konventa për të drejtat e personave me aftësi të Kufizuar në Republikën e Maqedonisë, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, nr. 114/2012. E kapshme në: <http://www.slvesnik.com.mk> [Shpallur më: 20 shkurt 2018].

101100

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

nal i organizatave invalidore dhe Popilo plus). I njëjti ka strukturë të përhershme dhe kompetenca përkatëse të cilat do ti lejojnë që ti koordinojnë të gjitha insti-tucionet qeveritare dhe trupa kompetent për realizimin e Konventës për të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuara si në nivel shtetëror, po ashtu edhe në atë lokal. E për këtë me trupin koordi-nues kryeson Ministri për punë dhe poli-tikë sociale. Në mënyrë plotësuese, ky trup përskaj asaj që duhet ta ndjekë re-alizimin e Konventës ka mundësi që të përpilojë propozime dhe mendime për aktet ligjore dhe nënligjore në fushën e mbrojtjes të personave me aftësi të ku-fizuar. Por, për fat të keq ky trup ekziston vetëm në letër dhe as që mban takime, as që funksionon si mekanizëm për koordinim në pajtim me nenin 33 para-grafi 1 i KNDPAK. Për këtë arsye shte-ti duhet të ndërmerr masa urgjente për ringjalljen e këtij trupi ose me formimin e të riut i cili me të vërtetë do të paraqesë mekanizëm për koordinim.

Në mënyrë plotësuese, shteti duhet të ndërmerr masa urgjente për emërimin ose formimin e kornizës për promovim, mbrojtje dhe vëzhgim të realizimit të Konventës, i cili përbëhet prej një ose më tepër mekanizmave të pavarur/tru-pa, në pajtim me nenin 33 paragrafi 2 i KNDPAK. Qëllimi i formimit të kësaj kornize është promovimi (nëpërmjet fushatave për ngritjen e vetëdijes pub-like dhe arsimit për të drejtat e njeriut), mbrojtja (nëpërmjet trajtimit të rasteve individuale dhe pjesëmarrje të proce-set gjyqësore) dhe vëzhgim (nëpërmjet analizës së legjislacionit) të realizimit të Konventës. Sa i përket kompetencave

të saj kjo “kornizë” duhet që: ta vëzhgo-jë realizimin e detyrave të Republikës së Maqedonisë të ndërmarra me KND-PAK dhe njofton për këtë një herë në vit; përpilon rekomandime deri te Qeveria me kërkesë të saj ose me shikim të per-sonal për zgjedhje ligjore të caktuara, akte administrative, politika, strategji dhe plane akcionale, të tashme dhe të ardhshme; si dhe për shkeljen e të dre-jtave të personave me aftësi të kufizuara dhe situatën e përgjithshme e të drejtat e personave me aftësi të kufizuara në shtet; përpilon iniciativa dhe propozime për përmirësimin e situatës me të dre-jtat e personave me aftësi të kufizuar; ndihmon gjatë përputhjes së legjisla-cionit nacional dhe praktikës me stan-dardet ndërkombëtare; e nxit Qeverinë që ti inkuadrojë personat me aftësi të kufizuar dhe organizatat e tyre përfaqë-suese në përpilimin e rregullave ligjore, nënligjore dhe tjera të cilat i prekin; ve-projnë ndaj parashtresave individuale; shërben si mediator në zgjidhjen e konf-likteve në mes personave me aftësi të kufizuara dhe institucioneve përkatëse;

bën hetimin e çështjes së caktu-ar në interes të personave me aftë-si të kufizuar i cili ndihmon në ngrit-jen e vetëdijes publike; kontribuon në përpilimin e raporteve inicuese dhe peri-odike të Republikës së Maqedonisë për Konventën (ndërsa mundet të përpilojë edhe raporte nën hije); bashkëpunon me organizatat universale dhe regjionale; ndihmon në formulimin e programeve arsimore për të drejtat e njeriut të cilët u përshtaten nevojave të personave me aftësi të kufizuar; jep trajnime për KNDPAK dhe të drejtat e personave

me aftësi të kufizuara në përgjithësi të faktorëve të ndryshëm në shoqëri; dhe e ngrit vetëdijen publike për të drejtat e personave me aftësi të kufizuar dhe të drejtat e njeriut në përgjithësi. Të gjitha këto kompetenca të cilët edhe pse janë të komplementare njëra me tjetrën, por edhe përputhen deri në shkallë të cak-tuar, janë mjaft vëllimore e, për këtë ar-sye është i nevojshëm fokusimi i planit të kapshëm strategjik si dhe priorietizimi në realizimin e tyre.

Në Republikën e Maqedonisë ekzis-tojnë dy institucione të pavarura të cilët punojnë në promovimin dhe mbrojt-jen e të drejtave të njeriut, njëra është Prokurori publik, ndërsa tjetra Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi. Siç për-mendëm edhe më lartë shteti është i de-tyruar që para emërtimit të mekanizmit nacional për vëzhgim të bëjë analizë të veç më institucioneve ekzistuese dhe të vlerësojë a do të duhet të njëjtët tu përshtaten nevojave të KNDPAK ose të formojë të reja. Para se shteti të ven-dosë a do ti emërojë veç më institucion/et ekzistues/e ose do të formojë trup të pavarur në pajtim me Konventën duhet të hapë një proces të gjerë konsultativ me të gjithë faktorët në shoqëri dhe tu përgjigjet këtyre pyetjeve: institucionet ekzistuese a janë në përputhje me prin-cipet e Parisit; a kanë kompetenca të cilët e përfshinë Konventën; institucioni a ka personel i cili ka njohuri për mater-ien e përfshirë me Konventën; në insti-tucion a ka të punësuar person me aftë-si të kufizuar; institucioni a ka personel të mjaftueshëm, resurse njerëzore dhe kohë që ta promovojë, mbrojë dhe vëzh-gojë realizimin e Konventës në mënyrë

plotësuese të aktiviteteve tjera të saja; institucioni a ka qasje dhe a është i kapshëm për personat me aftësi të ku-fizuara dhe a ka politikë të saj për qasje (të hapësirave punuese, dokumenta-cionit, teknologjisë etj)?

Për në fund, me qëllim të transpar-encës së procesit si detyrim i Repub-likës së Maqedonisë është që ta përfshi-jë dhe në tërësi të merr pjesë shoqëria qytetare, përfshirë edhe personat me aftësi të kufizuara dhe organizatat e tyre përfaqësuese në procesin e ndjekjes së realizimit të Konventës (neni 33 para-grafi 3). Kjo përfshirje dhe pjesëmarrja aktive të cilët shtrihen nëpër tërë teks-tin e Konventës, prej nenit 3, nëpërm-jet nenit 4 paragrafi 3 dhe dispozitave materiale e deri te neni 33 paragrafi 3 i përkasin tërë sektorit, gjegjësisht duhet tu përkasin si organizatave tradicionale të personave me aftësi të kufizuar të re-flektuar në Këshillin nacional të organi-zatave invalidore po ashtu edhe të orga-nizatave të reja të personave me aftësi të kufizuara. Personat me aftësi të ku-fizuara nuk janë grup homogjen as edhe organizatat përfaqësuese të tyre dhe për këtë arsye shteti duhet të krijojë sikurse mundësi po ashtu edhe aftësi për përf-shirjen e faktorëve të ndryshëm të cilët kanë edhe mendime të ndryshme në lidhje me çështje të caktuar në interes të personave me aftësi të kufizuar siç janë për shembull, shoqatat e prindërve të fëmijëve me aftësi të kufizuara dhe organizatat për vet përfaqësim të per-sonave me aftësi të kufizuar, në drejtim të maksimës “Asgjë pa ne, për ne”.

103102

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA


BIBLIOGRAFIA

1. Директива на Советот 2000/78/ЕС од 27 ноември 2000 година, со која се воспоставува општа рамка за еднакво постапување во вработувањето и професиите (Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for Equal Treatment in Employment and Occupation), [2000] OJ L 303/16.

2. Закон за ратификација на Конвенцијата за правата на лицата со инвалидност и факултативниот протокол кон Конвенцијата за правата на лицата со инвалидност, „Службен весник на Република Македонија“, бр.172/11.

3. Лорд Е. Џ., Акција и застапување за правата на лицата со хендикеп, 2012 година. Достапно на: <http://hrlibrary.umn.edu/edumat/hreduseries/TB6/desc.html> [Пристапено на: 23 март 2018].

4. Одлука за формирање на Националното координативно тело за имплементација на ООН Конвенцијата за правата на лицата со попреченост во Република Македонија, „Службен весник на Република Македонија“, бр.114/2012. Достапно на: <http://www.slvesnik.com.mk> [Пристапено на: 20 февруари 2018].

5. Политиката на хендикеп на локално ниво, Вклучување на прашањето на хендикеп во развојните политики на локално ниво согласно ООН Конвенцијата за правата на лицата со хендикеп, Полио плус, Скопје, 2012 година.

6. Попоска Ж., Јовевски Л., Антидискриминациско право, Мисија на ОБСЕ во Скопје и Правен Факултет Јустинијан I – Скопје, 2017 година.

7. Попоска Ж., Дискриминација врз основа на хендикеп во меѓународното право за правата на човекот, Македонски центар за меѓународна соработка, Скопје, 2015 година.

8. Попоска Ж., Шаврески З., Амдију Н., Водич за соодветно приспособување, Мисија на ОБСЕ во Скопје и Комисија за заштита од дискриминација, Скопје, 2014 година.

9. Стандардни правила за изедначување на можностите на лицата со попреченост.

10. Стојкова Ж., Од Конвенција до практика, осврт на Меѓународната конвенција за правата на лицата со хендикеп и

следните чекори за нејзината ефективна имплементација во Република Македонија, Полио плус, Скопје, 2009 година.

11. Стојкова Ж., Од идеја до реалност, Полио плус, Скопје, 2005 година.

12. Стојкова Ж., Меѓународни норми и стандарди за лицата со попреченост, Полио плус, Скопје, 2004 година.

13. Arnardóttir O.M., A Future of Multidimensional Disadvanatage Equality?, in G.Quinn, O.M.Arnardottir, The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandinavian Perspective, Boston-Leiden, 2009.

14. Bell M., Waddington L., Reflecting on Inequalities in European Equality Law, 28 European Law Review, 2003.

15. CJEU, Commission of the European Communities v French Republic, Case C-239/03, [2004] ECR I-09325, 7 октомври 2004 година.

16. CJEU, S.Coleman v Attridge Law, Steve Law, Case C-303/06, OJ C 224, 17 July 2008.

17. Committee on the Elimination of Discrimination against Women, General Recommendation No. 25 (2004) on temporary special measures.

18. Committee on the Elimination of Discrimination against Women, General Recommendation No. 28 (2010) on the core obligations of States parties under article 2 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimi-nation against Women.

19. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General comment No. 5: Persons with disabilities, E/1995/22, Eleventh session (1994), 1995. Достапно на: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TB-Search.aspx?Lang=en&TreatyID=9&DocTypeID=11> [Пристапено на: 7 февруари 2018].

20. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No.13 on the right to education, document E/C. 12/1999, од 8 декември 1999. Достапно на: <http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/ae1a0b-126d068e868025683c003c8b3b?Opendocument> [Пристапено на: 26 февруари 2018].

21. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No.15 on The right to water, document E/C.12/2002/11, од 20 јануари 2003. Достапно на: <http://www2.ohchr.org/english/issues/water/docs/CE-SCR_GC_15.pdf> [Пристапено на: 3 април 2018].

22. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General comment No. 20: Non-discrimination in economic, social and cultural rights (art. 2, para. 2, of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), E/C.12/GC/20, Forty-second session, 2 July 2009. Достапно на:

105104

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

<http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/TBSearch.aspx-?Lang=en&TreatyID=9&DocTypeID=11> [Пристапено на: 7 февруари 2018].

23. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, General comment No.1: Article 12: Equal recognition before the law, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/1, 19 May 2014. Достапно на: <https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G14/031/20/PDF/G1403120.pdf?OpenElement> [Пристапено на: 12 февруари 2018].

24. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, General comment No.2 on Article 9: Accessibility, CRPD/C/GC/2, 22 March 2014. Достапно на: <https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G14/033/13/PDF/G1403313.pdf?OpenElement> [Пристапено на: 12 февруари 2018].

25. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, General comment No.3 on women and girls with disabilities, CRPD/C/GC/3, 25 November 2016.

26. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, General comment No.4 on the right to inclusive education, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/4, 25 November 2016. Достапно на: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/GC/4&Lang=en> [Пристапено на: 27 февруари 2018].

27. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, General comment No.5 on living independently and being included in the community, Commit-tee on the Rights of of Persons with Disabilities, Eleventh session, CRPD/C/GC/5, 27 October 2017.

28. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, General comment No.6: Article 5: Equality and non-discrimination, Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, CRPD/C/GC/6, 9 March 2018. Достапно на: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx-?symbolno=CRPD/C/GC/6&Lang=en> [Пристапено на: 2 април 2018].

29. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, F v. Austria, Com-munication No. 21/2014, CRPD/C/14/D/21/2014, Views adopted on 21 September 2015.

30. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Guidelines on Arti-cle 14 of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, The right to liberty and security of persons with disabilities, 14th session, September 2015.

31. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Guidelines on inde-pendent monitoring frameworks and their participation in the work of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Rules of procedure, CRPD/C/1/Rev.1, 10 October 2016.

32. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Gemma Beasley v. Australia, Communication No. 11/2013, CRPD/C/15/D/11/2013, Views adopted on 25 May 2016.

33. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, H.M v. Sweden, Communication No. 3/2011, CRPD/C/7/D/3/2011, Views adopted on 21 May 2012.

34. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Liliane Gröninger v. Germany, Communication No. 2/2010, CRPD/C/D/2/2010, Views adopted on 7 July 2014.

35. 3Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Marlon James No-ble v. Australia, Communication No. 2/2012, CRPD/C/16/D/7/2012, Views adopted on 10 October 2016.

36. 36. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Michael Lock-rey v. Australia, Communication No. 13/2013, CRPD/C/15/D/13/2013, Views adopted on 30 May 2016.

37. 37. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Mr. X v. Argen-tina, Communication No. 8/2012, CRPD/C/11/D/8/2012, Views adopted on 18 June 2014. Достапно на: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treaty-bodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/11/D/8/2012&Lang=en> [Пристапено на: 23 февруари 2018].

38. 38. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Mr. X v. United Republic of Tanzania, Communication No. 22/2014, CRPD/C/18/D/22/2014, Views adopted on 31 August 2017.

39. 39. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Rules of proce-dure, CRPD/C/1/Rev.1, од 10 октомври 2016. Достапно на: <http://tbinter-net.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRP-D/C/1/Rev.1&Lang=en> [Пристапено на: 3 април 2018].

40. 40. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, S.C v. Brazil, Communication No. 10/2013, CRPD/C/12/D/10/2013, Decision of 28 Octo-ber 2014.

41. 41. Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Statement of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities on disability inclusion for the World Humanitarian Summit adopted during the Committee’s 14th session, held, from 17 August to 4 September 2015 in Geneva.

107106

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

42. 42. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Szilvia Ny-usti and Péter Takács v. Hungary, Communication No. 1/2010, CRP-D/C/9/D/1/2010, Views adopted on 21 June 2013.

43. 43. Committee on the Rights of of Persons with Disabilities, Zsolt Buj-dosó, Jánosné Ildikó Márkus, Viktória Márton, Sándor Mészáros, Gergely Polk and János Szabó v. Hungary, Communication No. 4/2011, CRP-D/C/10/D/4/2011, Views adopted on 16 October 2013. Достапно на: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRPD/Pages/Jurisprudence.aspx> [Пристапено на: 23 март 2018].

44. 44. Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 9: The rights of children with disabilities, Forty-third session, CRC/C/GC/9, 27 February 2007. Достапно на: <http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/trea-tybodyexternal/TBSearch.aspx?Lang=en&TreatyID=5&DocTypeID=11> [Пристапено на: 10 февруари 2018].

45. Communication of the Commission on “Equality of Opportunities for People with Disabilities”, COM (96) 406, from 30 July 1996.

46. Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treat-ment or Punishment (CAT), G.A. Res. 39/46, U.N GAOR 39th Sess., Annex, Supp. No.51 at 197, U.N. Doc. A/39/51, 1984.

47. Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Wom-en (CEDAW), G.A. Res. 34/180, U.N GAOR 34th Sess., Supp. No.46 at 193, U.N. Doc. A/34/46, 1981.

48. Convention on the Rights of the Child (CRC), G.A. Res. 44/25, U.N GAOR 44th Sess., Supp. No.49 at 16, U.N. Doc. A/44/49, 1989.

49. Council Decision 2010/48/EC of 26 November 2009 concerning the conclu-sion, by the European Community, of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, OJ L 23, од 27 јануари 2010 година. Достапно на: <http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=O-J:L:2010:023:0035:0061:EN:PDF и на: http://europa.eu/rapid/pressReleas-esAction.do?reference=IP/11/4&format=HTML&aged=0&language=EN&gui-Language=en> [Пристапено на: 1 февруари 2018].

50. Cremona M., External Relations of the EU and the Member States: Compe-tence, Mixed Agreement, International responsibility, and Effects of Interna-tional Law, EUI WP, 22/2006. Достапно на: <http://cadmus.eui.eu/dspace/bitstream/1814/6249/1/LAW-2006-22.pdf> [Пристапено на: 9 февруари 2018].

51. Despouy L., Report on Human Rights and Disabled Persons, 1993. Достапно на: <http://www.un.org/esa/socdev/enable/dispaperdes0.htm> [Пристапено на: 1 февруари 2018].

52. ECtHR, Alajos Kiss v. Hungary, Application No.38832/06, од 20 мај 2010 година.

53. ECtHR, D.D v. Lithuania, Application No.13469/06, од 14 февруари 2012 година.

54. ECtHR, Kruskovic v. Croatia case, Application No.46185/08, од 21 јуни 2011 година.

55. ECtHR, Salontaji-Drobjnak v. Serbia case, Application No.36500/05, од 13 октомври 2009 година.

56. ECtHR, Shtukaturov v. Rusia case, Application No.44009/05, од 27 март 2008 година.

57. ECtHR, Stanev v. Bulgaria case, Application No.36760/06, од 17 јануари 2012 година.

58. ECtHR, X and Y v. The Netherlands case, Application No.8978/80, од 26 март 1985 година.

59. European Committee of Social Rights, Mental Disability Advocacy Center v. Bulgaria case, Complaint 41/2007, од 3 јуни 2008 година. Достапно на: <http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/complaints/CC41Mer-its_en.pdf> [Пристапено на: 26 февруари 2018].

60. Fleischmann F., The Role of Civil Society in the Monitoring of the Human Rights of Persons with Disabilities, in National Monitoring Mechanisms of the Convention on the Rights of Persons With Disabilities.

61. Final report of the Ad Hoc Committee on a Comprehensive and Integral International Convention on the Protection and Promotion of the Rights and Dignity of Persons with Disabilities, General Assembly, A/61/611, 6 December 2006, Sixty-first session, Item 67 (b) Human rights questions: human rights questions, including alternative approaches for improving the effective enjoyment of human rights and fundamental freedoms. Достапно на: <http://www.un.org/esa/socdev/enable/rights/ahcfinalrepe.htm> [Пристапено на: 7 февруари 2018].

62. Fredman S., Double Trouble: Multiple Discrimination and EU Law, The Eu-ropean Network of Legal Experts in the Non-Discrimination Filed, European Anti-Discrimination Law Review Issue No.2, October 2005.

63. Harris A., Enfield S., Disability, Equality and Human Rights, A Training Man-ual from Development and Humanitarian Organisations, Oxfam GB, Action on Disability and Development.

64. Human Rights Committee, General Comment No. 20: Prohibition of torture or other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment (article 7), Forty-fourth Session, A/44/40, 10 March 1992.

109108

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

65. Human Rights Committee, General Comment No. 23, Fiftieth session (1994), HRI/GEN/1/Rev.5, од 26 април 2001.

66. Human Rights Council, Thematic study on the right of persons with disabil-ities to education, Report of the Office of the United Nations High Commis-sioner for Human Rights, Twenty-fifth session, A/HRC/25/29 and Corr.1, 18 February 2014. Достапно на: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/RegularSessions/Session25/Pages/ListReports.aspx> [Пристапено на: 26 февруари 2018].

67. Human Rights Today, a United Nations Priority, 1998.

68. International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearances, G.A. Res. 61/177, 20 December 2006.

69. International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Work-ers and Members of their Families (ICRMW), G.A. Res. 45/158, 18 Decem-ber 1990.

70. International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimi-nation (CERD), G.A. Res. 2106 (XX), U.N GAOR, Supp. No.14 at 47, U.N. Doc. A/6014, 1966.

71. International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 52, U.N. Doc. A/6316 (1966).

72. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 49, U.N. Doc. A/6316 (1966).

73. Kayess R., French P., Out of Darkness into Light? Introducing the Conven-tion on the Rights of Persons with Disabilities, in Human Rights Law Re-view, 2008.

74. Kumpuvuori J., Scheinin M. (eds.), United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities – Multidisciplinary Perspectives, Finland, 2010.

75. Lavranos N., Revising Art.307 EC, in F.Fontanelli, G.Martinico, P.Carrozza (eds), Shaping Rule of Law through Dialogue, Groningen, 2010.

76. Lawson A., The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities: New Era or False Down?, 34 Syracuse Journal of International Law and Commerce, 563, 2007.

77. Limburg Principles on the Implementation of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, UN Doc. E/CN.4/1987/17, Annex; Human Rights Quarterly, Vol.9, 1987.

78. Mental Disability Advocacy Center, Building the Architecture for Change: Guidelines on Article 33 of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Budapest, March 2011.

79. Nowak M., UN Covenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary, Kehl [Germany], Arlington, Va., U.S.A. : N.P. Engel, 2005.

80. OHCHR, From Exclusion to Equality: Realising the rights of persons with disabilities. A Handbook for parliamentarians on the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and Optional Protocol, UN publication No 14-2007, стр.82. Достапно на: <http://www.ohchr.org/Documents/Publica-tions/training14en.pdf> [Пристапено на: 26 февруари 2018].

81. Opinion of the Economic and Social Committee (ESC), Situation of dis-abled people in an enlarged Union: the European Action Plan 2006-2007, EESC/2006/591. Достапно на: <http://eescregistry.esc.eu.int/viewdoc.aspx-?doc=\\esppub1\esp_public\ces\soc\soc230\en \ces591-2006_ac_en.doc> [Пристапено на: 2 февруари 2018].

82. Optional Protocol to the Convention against Torture and other Cruel, Inhu-man or Degrading Treatment or Punishment – OPCAT, United Nations Gen-eral Assembly A/RES/57/199, 57th session, held on 18 December 2002, entered into force on 22 June 2006.

83. Palacios A., Statement at the open-ended consultation on key legal mea-sures for the ratification and implementation of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Geneva, 24 October 2008. Достапно на: <http://www2.ohchr.org/english/issues/disability/docs/> [Пристапено на: 9 февруари 2018].

84. Principle relating to the status and functioning of national institutions for the promotion and protection of human rights, United Nations General Assem-bly A/RES/48/134, 85th plenary meting, held on 20 December 1993.

85. Quinn G., Arnardottir O.M., The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandinavian Perspective, Boston-Leiden, 2009.

86. Report of the Commission for Social Development, 39th Session, document E/CN.5/2001/2, 13-23 February 2001.

87. Resolution 31/123, International Year of Disabled Persons, adopted by the General Assembly, A/RES/31/123, 16 December 1976.

88. Resolution 37/52, World Programme of Action concerning Disabled Per-sons, adopted by the General Assembly, A/RES/37/52, 3 December 1982.

89. Resolution adopted by the General Assembly on 13 December 2006, A/RES/61/106, 24 January 2007. Достапно на: <https://treaties.un.org/doc/source/docs/A_RES_61_106-E.pdf> [Пристапено на: 1 февруари 2018].

90. Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Dis-abilities, adopted by the General Assembly, A/RES/48/96, 4 March 1994.

111110

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

INTE

RP

RE

TUE

S I

KO

NV

EN

TËS

ND

ËR

KO

MB

ËTA

RE

PË

R T

Ë D

RE

JTAT

E P

ER

SO

NAV

E M

E A

FTË

SI T

Ë K

UFI

ZUA

RA

TË O

RG

AN

IZAT

ËS

SË

KO

MB

EV

E T

Ë B

AS

HK

UA

RA

91. Statement on behalf of New Zeland, by Ambassador Don MacKey (Chair of the Ad Hoc Committee), at the adoption of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities by the United Nations General Assembly on 13 December 2006. Достапно на: <http://www.un.org/disabilities/default.asp?id=155#nz> [Пристапено на: 1 февруари 2018.

92. Study on challenges and good practices in the implementation of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities VC/2008/1214.

93. Study of the High Commissioner for Human Rights on key legal measures for the ratification and implementation of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, A/HRC/10/48, United Nations High Commission-er for Human Rights, 26 January 2009. Достапно на: <http://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/10session/reports.htm> [Пристапено на: 1 февруари 2018].

94. Suprime Court of Canada, Quebec v. Montréal City; Quebec v. Boisbri-and City, SCC 27, 2000, достапно на: <http://scc.lexum.umontreal.ca/en/2000/2000scc27/2000scc27.pdf> [Пристапено на: 10 февруари 2018].

95. The Marrakesh Treaty to Facilitate Access to Published Works for Persons Who Are Blind, Visually Impaired, or Otherwise Print Disabled, the World Intellectual Property Organization, adopted in June 2013.

96. Traustadottir R., Disability Studies, the Social Model and Legal Develop-ments, in G.Quinn, O.M.Arnardottir, The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandinavian Perspective, Boston – Leiden, 2009.

97. UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities, UN Doc. A/RES/61/611, 13 December 2006.

98. United Nations Basic Principles and Guidelines on remedies and proce-dures on the right of anyone deprived of their liberty to bring proceedings before a court”, A/HRC/30/36, adopted by the Working Group on Arbitrary Detention on 29 April 2015, during its 72th session. Достапно на: <http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/RegularSessions/Session30/Pages/Lis-tReports.aspx> [Пристапено на: 23 февруари 2018].

99. UNESCO Convention Against Discrimination in Education, Adopted by the General Conference at its eleventh session, Paris, 14 December 1960. Достапно на: <http://www.unesco.org/education/pdf/DISCRI_E.PDF> [Пристапено на: 2 февруари 2018].

100. UNESCO, Guidelines for Inclusion: Ensuring Access to Education for All. Објавено во 2005 година и достапно на: <http://unesdoc.unesco.org/0014/001402/140224e.pdf> [Пристапено на: 26 февруари 2018].

101. UNICEF, The State Of The World’s Children 2013: Children with Disabili-ties, United Nations publication, Sales No. E.13.XX.1.

102. Waddington L., Lawson A., Disability and non-discrimination law in the European Union, An analysis of disability discrimination law within and beyond the employment field, European Commission, Directorate-General for Employment, Social affairs and Equal Opportunities, Unit G.2, Brussels, July 2009.

103. Waddington L., Implementing and Interpreting the Reasonable Accom-modation Provision of the Framework Employment Directive: Learning from Experience and Achieving Best Practice, 2004.

104. Walsh К., Study on challenges and good practices in the implemen-tation of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities VC/2008/1214, the European Foundation Centre, 2009.

105. World Health Organisation, Towards a Common Language for Function-ing, Disability and Health – ICF, WHO/EIP/GPE/CAS/01.3, WHO, Geneva, 2002. Достапно на: <http://www.who.int/classification/icf/site/icftempalte.cfm> [Пристапено на: 9 февруари 2018].

106. 541 U.S. 5009, Tennessee v. Lane case, 2004.

Интернет-извори (online sources)

1. ECtHR case-law

www.echr.coe.int/ECHR/EN/Headre/Case-Law/Hudoc/Hudoc+database/

2. CJEU case-law

http://curia.europa.eu/jurisp/cgi-bin/form.pl?lang=en

3. ECJ text

http://eur-lex.europa.eu

4. UN portal

http://www.un.org

5. OHCHR portal

http://www.ohchr.org

6. FRA portal

http://infoportal.fra.europa.eu

7. Academic Network of European Disability Experts portal

http://www.disability-europe.net

8. EU portal

http://ec.europa.eu

113112

Polio Plus është organizatë maqedonase multietnike, multikonfesionale qytetare e personave me dhe pa handikap ecila punon në lidhje esenciale dhe realizimit të plotë të së drejtave dhe lirive themelore të personave me handikap.

Misioni jonë është përforcimi i besueshmërisë të personave me handikap dhe krijimin të shoqërisë me mundësi të barabarta për të gjithë.

Misionin e realizojmë nëpërmjet përfaqësimit dhe lobimit për ndryshime dhe menaxhim të legjislacionit, arsimit, punësimit dhe jetës së pavarur të personave me handikap nga njëra anë, si dhe ngritjes së vetëdijes publike, afirmimit të kreativitetit të tyre dhe kontribut në bashkësi nga ana tjetër.

“Polio Plus nuk udhëton vetë”. Misionin tonë e realizojmë së bashku me fak-torë tjerë të shoqërisë.

KontaktPolio Plus – lëvizje kundër handikapit

Bulevar Avnoj 64 lokal 2

1000 Shkup

Telefon/faks: +389 2 2400 544

Телефон / Факс : +389 2 2400 544

Е- posta: [email protected]

Polio Pluslëvizja kundër handiklapit