ตลาด กบชาตพนธ 11

ปฏภาคภาวะองพรมแดนชาตพนธ และรฐชาต ในตลาดเมองชายแดนแมBสอดIntersectionality of Ethnic and Nation-State

Boundaries in Mae Sot Border Town Markets

สมคร กอเซมSamak Kosem

บทคดยอบทความชนนศกษาปฏสมพนธระหวางกลมชาตพนธในตลาดเมอง

ชายแดนแมสอด ดวยการพจารณาผานแนวคดเรอง ปฏภาคภาวะ, สถานะพลเมอง และความเปนชาตพนธ มมมองดงกลาวเกยวของโดยตรงกบบทบาทของตลาด, ทน และรฐในพนทพรมแดนไทย-พมา โดยบทความนวเคราะหพนทตลาดวาเปนทงพนทของการชวงชงความหมายสถานะพลเมอง และพนทของการปรบเปลยนจดเผชญหนาระหวางกลมชาตพนธตางๆ นอกจากนบทความไดแสดงใหเหนถงความซบซอนของความสมพนธเชงอานาจ และความยดหยนของอตลกษณทางวฒนธรรมและทางการเมองซงเกยวของในกจกรรมทางเศรษฐกจ ทายทสด การศกษาครงนพจารณาถงเงอนไขอนเฉพาะเจาะจงในการผลตสรางพรมแดนทางวฒนธรรม-การเมอง ไดแก (1) รฐ (2) ชมชน และ(3) ตลาด ซงสงผลกระทบจนนาไปสการผลตสราง “ความเปนอน” ใหเกดขนในฐานะเปน

“พรมแดนภายใน” และการยดโยงเขากบตรรกะทางวฒนธรรมทไปเกอหนนตอการขบเคลอนของตลาดเสรนยมใหม

คาสาคญ: ชาตพนธ, รฐชาต, ตลาดชายแดน, ปฏภาคภาวะ, สถานะพลเมอง

12 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

Abstract

This study focuses on the interaction among ethnic groups in the

Mae Sot border town markets, with a specific focus on the concepts of

intersectionality, citizenship, and ethnicity. The paper argues that these

concepts are directly related to the role of the market, capitalism and

the state with respect to the Thai-Burmese border. Through an analysis

of the market as both a space for contesting the definition of citizenship,

and as a space of confrontation among ethnic groups, the paper dem-

onstrates the complexity of power relations and the flexability of cultural

and political identities as they relate to economic activities. Finally, this

study considerly the significant conditions to create the politico-cultural

boundaries; (1) the state, (2) the communities, and (3) the markets. This

effect is making a sense of ‘otherness’ as ‘internal border’ and embeded-

ing cultural logic, to support the flow of neo-liberal market.

Keywords : Ethnicity, Nation-State, Border Market, Intersectionality,

Citizenship

ตลาด กบชาตพนธ 13

“ดะ ตะข แบ เลา แล? (อนนราคาเทาไหร?)” หนมพมาถามราคาสนคากบลกจางหญงกะเหรยงโปวในตลาดแมสอดเธอตอบวา “ตะ ยา เนะ แซ บาท (120 บาท)” หนมพมาพยายามตอรองราคาดวยภาษาพมาวา “เซ จร ไล ตะ แน แน! ซอ โล ยา มะลา? (ทาไมแพงจง! ลดราคาหนอยไดมย?)”ลกจางหญงกะเหรยงตอบ “คะ นา เล, เม จย ไล โอน เม (รอเดยวนะ เดยวลองถามด)”เธอหนไปถามเจาของรานชาวจนแตจว ดวยภาษาไทยทไมคอยชดวา “ลดหนอยไดมย?” เธอจงบอกราคากบลกคาชาวพมาคนนนวา “ตะ ยา ตะ แซน (ลดได 110 บาท)”

“เสยง” ของผคนในตลาด ผานบทสนทนาและภาษาในตลาดเมองชายแดนแมสอดสะทอนชวตประจาวนของชนชายแดน กลมคนและชาตพนธตางๆ ทเขามาจบจายและคาขายสนคาในตลาด ผคนกลมตางๆ เขามาปฏสมพนธในพนทแหงนดวยกบบรบทแวดลอมและวฒนธรรมทมความแตกตางหรอมลกษณะรวมบางอยางเหมอนกน เชน วฒนธรรมการบรโภค และการแสดงออกทางอตลกษณและภาษา

บทนา: มานษยวทยาวาดวยเรอง “ตลาด”

บทความนตองการเสนอมมมองและกรอบในการศกษาผานแวนความคดทาง “มานษยวทยาตลาด”1 (Anthropology of the Market) เนนการศกษาเรอง “ตลาด” โดยเนนศกษาวธทวาทกรรมตลาดถกสรางขนในบรบทตางๆ ทมความหลากหลาย นอกจากนยงศกษากระบวนการทตลาดแปรเคลอนไปในสงแวดลอมทางวฒนธรรมใหมๆ ซงสงผลตอความสมพนธของผคนและวฒนธรรมดวยการมอง “ตลาดในฐานะเปนพนทพบปะ” (Markets as Spaces of

14 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

Contact) ซงพจารณาผานปฏสมพนธทางสงคม (Social interaction) ระหวางผคนหลากหลายกลม โดยเฉพาะการแสดงออกทางอตลกษณและปฏสมพนธของผคนทเกยวโยงกบประเดนดานอนๆ เชน สนคา ความคด และกระบวนการตางๆ ดวยอทธพลจากการขยายตวของกระแสโลกาภวตนและความสมยใหม (Pottie-Sherman, 2011: 12)

พนทของตลาด (Space of Market) ในยคของกระแสโลกาภวตน มองวาตลาดและพนทเชอมตอกนผานกจกรรมทางเศรษฐกจ ถงแมวาพนทตางๆ มความหางกน แตสามารถถกผนวกและเชอมโยงกนผานพนทของ “ตลาด” การเชอมตอในยคสมยใหมจงทาใหคาวา “พนท” และ “ตลาด” ในแบบเดมทเคยเขาใจกนไดถกปรบเปลยนไปโดยสนเชง โดยเฉพาะการสรางจนตนาการและเปาหมายทางวฒนธรรมของสนคา2 ในฐานะเปนแหลงแลกเปลยน การบรโภค และความสมพนธไดถกสรางขนและถกปรบเปลยนอยตลอดเวลา (Bestor, 2003)

แตอยางไรกตามตลาดและพนทยงคงเปนศนยกลางของผคน สนคา ทน และวฒนธรรม

บทความนใชมมมองแนวคดเรอง “ปฏภาคภาวะ”3 (Intersectionality)

เปนแนวคดหลกเพออธบายการทบซอนและตดขามของเงอนไขวาดวย “สถานะพลเมอง” และ “ความเปนชาตพนธ” เพอวเคราะหปฏสมพนธและความสมพนธของผคนในตลาดชายแดนแมสอด ขอถกเถยงหลกของการศกษาครงนจงตงคาถามกบ “ปฏสมพนธอนซบซอน” และ “ซอนทบกน” ของพรมแดนชาตพนธและพรมแดนรฐชาตซงถกนาเสนอและแสดงบทบาทอยในวถชวตประจาวนของผคนในตลาด ปรากฏการณเหลานสงผลตอการนยาม (ใหม?) ความหมายของพรมแดนทางชาตพนธและรฐชาตหรอไม อยางไร?

นอกจากน ประเดนเรอง “ชายแดน/พรมแดน” (Borderland issue) และ “ความแตกตาง/หลากหลายทางวฒนธรรม” (Multiculturalism) ถอเปนบรบทและเงอนไขสาคญเพอทาความเขาใจความสมพนธของผคนทมวถชวตไปพรอมๆ

ตลาด กบชาตพนธ 15

กบการเปลยนแปลงของชายแดน เนองจากชายแดนเปนพนททซบซอน และประกอบดวยผคนหลายกลมแตกตางกนทางชาตพนธ อดมการณศาสนา การแสดงออกทางอตลกษณ ลาดบชนทางสงคม และวฒนธรรมทไมเทาเทยม ทงดวยจากการถกใหนยามโดยรฐ และการดถกเหยยดหยามจากคนกลมตางๆ กนเอง

วธวทยาในการศกษาครงนจงใชวธการวเคราะหบรบท (Context analy-

sis) เพออธบายถงปจจยและเงอนไขทมอทธพลตอความสมพนธของผคนและวฒนธรรม อาท บรบททางประวตศาสตรทสมพนธกนระหวางรฐชาตและการจดการผคนบนเสนพรมแดน บรบทของตลาดชายแดนและการจดวางเชงพนทของตลาด บรบทความแตกตางทางอตลกษณชาตพนธ นอกจากนการวเคราะหขอมลสนามของบทความยงใชเครองมอทางมานษยวทยาวาดวยการตความทางวฒนธรรม (Cultural Interpretation) โดยเนนพจารณาการใหความหมายตอพนทของคนกลมตางๆ และพจารณาในมมมองเชงวตถและเชงสญลกษณถงความหมายทซอนอยภายใตสญลกษณ ถอยคา ปฏบตการของตวแสดงตางๆ ในกจกรรมทางเศรษฐกจ และการใหความหมายกบพนทของผคนในพนทตลาด

บรบทความสมพนธกนระหวางรฐชาต เสนพรมแดน การคาและชาตพนธในพนทตลาดชายแดน

แมสอดเปนเมองทเตบโตและพฒนาขนมาเพอเปาหมายในเรองการคา ตงแตในอดตจนถงปจจบน จงทาใหเมองแมสอดเปนหมดหมายสาคญในการทาความเขาใจการคาชายแดนระหวางไทยกบพมาในเขตภาคเหนอ เชนเดยวกบตลาดชายแดนแมสาย จงหวดเชยงราย แนนอนวา ตลาดชายแดนไมไดหมายถงตลาดทมความเปนศนยกลางของความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเพยงอยางเดยว ดวยความเปนตลาดชายแดน การคาชายแดนจงประกอบดวยกระบวนการหลากหลายมต และทางานหรอเตบโตทงในระบบถกกฎหมายและผดกฎหมาย การไหลเวยนขามพรมแดนของสนคาสะทอนแบบแผนการคาทงแบบทางการซงควบคมจดการโดยรฐ และการคาแบบไมเปนทางการทผคารายยอยตดตอคาขาย

16 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

โดยอาศยความสมพนธสวนบคคล การคาชายแดนจงดาเนนเรอยมาและขามพนไปจากสญญาทางการของทงรฐไทยและพมา

บรบททางประวตศาสตรทสมพนธกนระหวางรฐชาตและการจดการผคนบนเสนพรมแดน ชายแดนแมสอดเปลยนแปลงรปแบบลกษณะจากชายแดนเกา จากเดมทคนสามารถขามพรมแดนอยางไมเปนทางการ จนมาส “ชายแดนใหม” ทรฐเขามาตรวจตราอยางเครงครด จงทาใหประเดนทตองมงความสาคญเปนพเศษคอ “การเปลยนแปลงเชงพนทในชายแดน”4 โดยเฉพาะเมองชายแดนแมสอด ทาใหเขาใจถงอานาจของรฐในการจดการผคนบนพนทชายแดน ซงสอดคลองกบขอถกเถยงหลกของบทความทพจารณาเรองการทบซอนและตดขามระหวางพรมแดนทางชาตพนธและพรมแดนของรฐชาตผานกจกรรมทางเศรษฐกจของผคนในตลาดดวยการอธบายจากบรบทเศรษฐกจการเมองของตลาดชายแดน

เมอมองยอนกลบไปในมมมองเชงประวตศาสตรของการเกดขนของพรมแดนรฐชาตสมยใหม พบวาการกาหนดเขตแดนระหวางไทย-พมาในเมองแมสอดเกดขนภายหลงจากรฐตะวนตกเขามอานาจในประเทศแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต ในชวงรชกาลท 5 นบตงแตการปฏรปบรหารราชการแผนดนใหมในป พ.ศ. 2441 จนทาใหเกด “อาเภอแมสอด” ในฐานะเปนชมชนชายแดนของราชอาณาจกรสยาม จนเมอผานพนจากสงครามโลกครงท 2 เมองแมสอดอยทามกลางการตอสของกองกาลงสหภาพแหงชาตกะเหรยง (KNU) กบทหารของรฐบาลพมา เพอเรยกรองเอกราชและดนแดนคนมา จงทาใหพนทชายแดนแมสอดกลายเปนพรมแดนทรฐจบตามองกลมคนบนฐานของสถานะพลเมองมากขน จนกระทงเกดภยจากผกอการรายคอมมวนสต การเกดตลาดมดบรเวณชายแดน รวมถงเมอเสนทางระหวางตาก-แมสอดสรางเสรจเมอป พ.ศ. 2513 จนนาไปสการอพยพเขามาของคนกลมตางๆ (จกรพนธ, 2543: 66-68) จนกระทงในปจจบน (พ.ศ.2554) พรมแดนแหงนถกปดดวยเหตผลความขดแยงในการจดการ

ตลาด กบชาตพนธ 17

พนทเสนพรมแดนรมแมนาเมย จงทาใหสะพานมตรภาพไทย-พมาในฐานะการควบคมจดการพรมแดนรฐชาตสมยใหมทาหนาทเหลอเพยงบทบาทเชง “สญญะ” ทางการคาเทานน (Sang Kook, 2007: 127-128)

ชายแดนไทย-พมา(รมเมย) และยานการคาในเขตเทศบาลนครแมสอด (ภาพโดย วชญา โรจนพทยากร)

18 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

บรบทตลาดชายแดนและสนคาขามแดน สามารถพจารณาจากการเขาไปดพนทตลาดทางกายภาพ (Marketplace) ของการจดการเชงพนทในตลาด เพอเขาใจความหมายความสมพนธของคนกบการจดวางพนทภายในตลาด ตลาดพาเจรญถอเปนตลาดใหญทสดในเมองแมสอด และเปนศนยกลางการคา ในแตละวนสนคาจากทกสารทศไหลเวยนเขามา เชน เสอผาสาเรจรป สนคาเครองใชตางๆ โดยสวนมากสนคาเหลานขนสงมาจากยานโบเบในกรงเทพฯ แมคาพอคารายยอยเขามาซอสนคาจากตลาดพาเจรญไปขายในรานขายของชาตามหมบานและอาเภอโดยรอบ เจาของกจการคาขายเสอผาสวนใหญเปนพอคาจน แขกฮนด และมสลม และยงเปนเจาของอาคารพาณชยหลายแหง โดยเปดรานขายสนคาปลกยอย-ขายสงอยภายในตลาด ดวยการจางแรงงานกะเหรยงและพมาเพอมาขายสนคาให

สงทนาแปลกและนาสนใจตอการตงคาถามคอ คนไทยไปจบจายซอของทตลาดพาเจรญนอยมาก จนเปนทมาของคาวา “ตลาดพมา” บรเวณพนทเลกๆ ตรงทางเขาดานหนาของตลาดเพยงเทานนทเรยกวา “ตลาดไทย” พนทในการจบจายซอของคนไทยมอยไมเกน 200 เมตร เพยงเทานน ถดจากนนคอ ตลาดศรมอย ตลาดขายเสอผาสาเรจรป และขาวของเครองใชทมแตคนพมาเปนทงผซอ-ผขาย แตเจาของพนทเปนคนจนและคนแขกฮนด พนทดงกลาวยงเปนรานคาหองแถวขายสนคา “เพอคนพมา” โดยเฉพาะรานคาตางๆ ขายสนคาทหลากหลายแบบเพอเอาใจแรงงานพมาทอาศยอยในแมสอดโดยเฉพาะ เชน รานหนงสอพมา รานขายแผนเพลงนกรองพมา อาหารและของใชทวไป รวมถงหมากและบหรพมา

พนทใจกลางตลาดพาเจรญเปนบรเวณทมความวนวายของผคน จกรยาน

มอเตอรไซต และรถซาเลงทมาจากทวทศเสนทาง ตลาดในบรเวณนจงประกอบไปดวยแผงขายอาหารแหง เนอสตว และของสดทวไป แมคาพอคาแบงพนทและสนคาของตนเองอยางชดเจน เชน อาหารสดตางๆ คนไทยพทธและมสลมถอสทธในการขายสนคาประเภทน นอกจากสนคาเลกๆ เชน หวหอม กระเทยม เสน

ตลาด กบชาตพนธ 19

กวยเตยว และเครองปรงตางๆ คนไทยจะแบงใหคนพมาคาขายได สวนพนทดานหลงตลาดพาเจรญคอ ทารถ 48 ในชวงเวลา 8 โมงเชาถง 5 โมงเยน บรเวณนเปนทารถเพอขนสงผคนระหวางแมสอดกบอาเภอพบพระ แตยามเทยงคนถง 6

โมงเชา บรเวณนคอ ตลาดผก ทนาเอาเขามาขายสง แมคาพอคาผกรายยอยเขามาซอผกไวขายปลกตอนสายของวน ตลาดผกแหงนสวนใหญคาขายโดยคนมง เพราะหมบานมงชอ ซอโอ ในตาบลชองแคบ ถอเปนแหลงทาเกษตรกรรมปลกผกแหลงสาคญทสงผกออกไปขายยงจงหวดตางๆ

ตลาดผลไมในแมสอดเปนแหลงขายสงใหกบรานคาตางๆ นาไปขายปลกตามรานผลไมทกระจายตวอยตามยานตวเมอง บรเวณตรงขามตลาดผลไมเปนตลาดขายปลาสดและอาหารทะเล สวนมากปลามาจากจงหวดสโขทยและอทยธาน สวนอาหารทะเลสงมาจากมหาชย จงหวดสมทรสาคร บรเวณโดยรอบของตลาดพาเจรญเปนตกพาณชยของคนจนเปดเปนรานขายขนมแพคและของกนตางๆ สาหรบขายสงใหกบรานคาเลกๆ ในยานชมชน ขณะเดยวกน

บรเวณใกลกบดานหนาตลาดพาเจรญคอ หางฮงลง และหางไทยแสงทอง ถอเปนหางซปเปอรมาเกตขนาดใหญทสดในเมองแมสอด ซงวางขายสนคาประเภทเครองใชสวนตว เครองสาอาง ในชวงเยนแตละวน แรงงานจานวนมากมาจบจายซอของและสมผสประสบการณของบรโภคนยมแบบสมยใหม

นอกจากตลาดแมสอดในฐานะเปนศนยกลางของชมชนการคาและตลาด

แมสอดยงมตลาดโดยรอบทนาสนใจและชวยอธบายถงความสมพนธของผคนกบตลาดไดเปนอยางด เชน ตลาดบานเหนอ - ตลาดบานใต ถอเปนตลาดภายในชมชนของคนไทยโดยเฉพาะ ตลาดพลอย ซงตงอยใจกลางเมองและเปนแหลงคาขายเพชรพลอยจากหลายพนท พอคาแมคาพลอยสวนใหญเปนคนไทยและคนพมา จงทาใหการคาพลอยไหลเวยนสนคาทงฝงไทยและพมาอยางคกคก

ตลาดชายแดนอกแหงหนงทสาคญคอ ตลาดรมเมย ตงอยรมชายแดนไทยพมา สนคาชายแดนในตลาดนเนนสนคาอปโภคและบรโภคสาหรบนกทอง

20 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

เทยวชาวไทยและตางชาต สนคาทนยมคอ เครองไมตางๆ นอกจากนยงมสนคาขามแดนทมการคาขายในตลาดอนๆ ในชายแดนแมสอด เชนการคาขายปศสตวในตลาดวว ถอเปนแหลงรวมววทขามมาจากหมบานตางๆ ตามชายแดนพมา พอคาววมทงคนไทย คนมสลมและคนพมา ววถกสงไปตามจงหวดตางๆ หลายคนรถบรรทกในแตละวน แหลงการคาชายแดนอกแหงหนงคอ ทาขนสงสนคาขามแดน หรอทเรยกวา ทาเกบสนคาทาอาจ เปนทาขนสนคาทงถกและผดกฏหมายจากพมาและเปนทากกเกบสนคาจากตางประเทศเขามาในฝงไทยเพอรอสงตอไปยงประเทศพมา ทาสนคาเหลานกระจายตามจดตางๆ ตามเสนชายแดน

ประมาณ 24 ทา โดยเรยงหมายเลข 1-2-3 แตละทามลกษณะของสนคาแตกตางกน เชน ทาสนคาหมายเลข 6 เปนทาสนคาทคนเขามาเลอกซอสนคามอสอง กระเปา รองเทายหอดง จกรยาน รถยนต และรถตรนเกาจากญปนนาเขามาจากเมองจน และบางทาสนคาเปนทาสนคาเกษตร เชน หวหอม กระเทยม และพรก

ดงกลาว ตลาดในแตละพนทสมพนธกบการสรางความหมายของผคนแตละกลมและการจดวางพนท รวมถงการแบงเขตพรมแดนทางวฒนธรรม โดยจะกลาวในหวขออนๆ ตอไป

บรบทความแตกตางทางอตลกษณชาตพนธ ถอเปนประเดนสาคญ โดยเฉพาะ “ความเปนชาตพนธ” กบการคาในเสนพรมแดนของกลมชาตพนธในรฐชาตไทยสมยใหม ชนชายแดนกลมใหญซงถอเปนกรณศกษาสาคญเพอเขาใจตลาดชายแดนแมสอดคอ “คนพมา” หรอคนแมสอดเรยกวา “มาน” เพราะคนพมาครอบครองพนทเกอบทงหมดของเมองแมสอด โดยเฉพาะในยานคาขาย โรงงานตางๆ สถานทพกอาศย เสนแบงเชงพนท “เขตคนพมา” ขยายกวางในเมองแมสอด คนพมาในทนรวมถงพมามสลมดวย ถงแมวามสลมในแมสอดมหลายเชอชาต แตมสลมเชอสายอนเดย บงคลาเทศ และปาทาน พวกเขาถอวาตนเองเปน “คนไทยทองถน” เชนเดยวกบคนไทยภาคเหนอ เพราะพวกเขาไดแตงงานกบคนกลมชาตพนธอน รวมถงคนไทยภาคเหนอและรบเอาวฒนธรรมไทยมาเนน

ตลาด กบชาตพนธ 21

นาน จงไมใชเรองแปลก หากไดยนคาเรยกวา “พวกมน” เพอสอถงกลมมสลมพมาทคอยแตสรางปญหาและความหวาดระแวง รวมถงสรางภาพพจนทไมดใหกบคนมสลมดวยกนเองตอสายตาคนแมสอดกลมอนๆ

ในขณะท คนกะเหรยงโปวและกะเหรยงสกอวในแมสอดมทงสญชาตไทยและสญชาตพมา คนกะเหรยงทอาศยในเขตเมองเปนกะเหรยงสญชาตพมา โดยสวนมากคนกะเหรยงโปวทางานเปนแรงงานรบจางในยานธรกจการคาในเมอง สวนคนกะเหรยงสกอวทางานอยในหนวยงาน NGOs และองคกรเกยวของกบกลม KNU ซงหลายคนเคยอยในศนยพกพงชวคราวมากอน อยางไรกด คนแมสอดยงคงมองคนกะเหรยงในฐานะ “ภยตอความสงบสขของสงคม” เพราะในความทรงจาของคนแมสอด คนกะเหรยงเคยเผาสถานทราชการในแมสอด เมอป พ.ศ. 2503 ถงแมวาคนกะเหรยงเคยเปนเจาของพนทชายแดนแมสอด พวกเขาอาศยอยในเขตเมองแมสอดมากอนคนกลมอนๆ แตเมอคนภายนอกเขามาอาศยมากขนเรอยๆ คนกะเหรยงจงยายออกไปนอกเขตเมองเพราะพวกเขาไมตองการอยปะปนกบคนตางกลม ปจจบนคนกะเหรยงสวนมากอยรวมกนในอาเภอใกลเคยงคอ อาเภอทาสองยาง พบพระ แมระมาด และอมผาง

เมอกอนคนแมสอดเรยกกลมคนมสลมวา “กะลา” (หรอคาเรยกวา “แขก” ในสงคมไทย) แตปจจบนคนพมาและคนกะเหรยงเรยกคนมสลมวา กะลา/กอลา ดวยเชนกน มสลมในแมสอดแบงออกเปนกลมยอยหลายกลมและมสถานะภาพทางสงคมทดเชนเดยวกนกลมคนจนในแมสอด พวกเขามบทบาทสาคญในดานการคาหลายระดบและมอานาจทางเศรษฐกจสงซงผลกดนใหแมสอดกลายเปนตลาดเมองชายแดนทเจรญเตบโตอยางมาก คนจนในแมสอดเปนจนแตจว และจนแคะ ซงอพยพเขามาจากพมา เมองจนแผนดนใหญ และจงหวดอนๆ ในไทย คนจนประกอบกจการคาขาย พอคาคนกลาง เจาของอาคารพาณชย โรงงานอตสาหกรรม และเจาของกจการรานคาตางๆ ในยานการคาในเมองแมสอด สวนคนซกหและฮนดมจานวนไมมากนก สวนใหญประกอบอาชพคาขาย จนมฐานะ

22 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

รารวย เมอกอนพวกเขาเคยอยดวยกนกบคนมสลมคอ บรเวณศนยกลางความเจรญของแมสอด (จกรพนธ, 2543: 55-56)

คนฉาน หรอ คนไทใหญ คนแมสอดเรยกวา “เงยว” ชมชนของคนไทใหญจงถกเรยกวา “กองเงยว” หรอ “ถนนของพวกเงยว” ไปดวย ในเขตเทศบาลนครแมสอดมวดของคนไทใหญทงหมด 3 วด ในเสนถนนประสาทวถ และยงมชมชนของคนไทใหญอก 2 ชมชนนอกเขตเมองคอ บานแมตาว และบานทาอาจ และสาหรบกลมคนไทยภาคเหนอ พวกเขามาจากเมองเถน ลาพนและลาปาง คนไทยภาคเหนอเหลานยายถนฐานเขามาในเมองแมสอดเพอแสวงหาผลประโยชนทางการคาชายแดน

สภาวะเชงพนทของตลาด : การเชอมโยงบรบทระหวางรฐ ชนชายแดน และตลาด

การจดพนทตลาดชวยใหเขาใจถง “สภาวะเชงพนทของตลาด” (Spatial-

ity of Market) ในฐานะทตลาดเปนพนทสาธารณะ และเปนพนทของการตอสดนรนของผคนบนการมสวนรวมทางเศรษฐกจในพนทตลาด โดยเฉพาะประเดนเรอง “ตลาดและการผนวกรวมทางสงคม” (Market and Social Inclusion)

โดย Pottie-Sherman มองวา กลมชาตพนธทพดภาษาเดยวกนหรอมศาสนาเดยวกนจะแสดงออกความมนาใจ เอออารตอกนมากกวา ตลาดจงเปนพนททคนเขามาชวยเหลอกน เพราะวาตลาดดงคนตางถนเขามารวมกนและพบปะกน

ตลาดจงเปดพนทใหกลมชาตพนธสามารถเขาถงสนคา ขาวของ เพอใหพวกเขาสามารถแสดงออกถงปฏบตการทางวฒนธรรมตางๆ ของกลมตนเองและสามารถถายทอดสงตอกนได (Olsson, 2007 อางใน Pottie-Sherman, 2011: 21)

ในอกทางหนง ปฏสมพนธระหวางกลมตางๆ สงเสรมและกระตนใหเกดสานกทางอตลกษณ การสรางความตางจงเกดขนภายใตสถานการณการแขงขนทางเศรษฐกจ เงอนไขและพนทของตลาด เพราะวาตลาดเปดพนทใหผคน

ตลาด กบชาตพนธ 23

หลายกลมเขามามสวนรวมทางเศรษฐกจ ดงกลาวทาใหบรบทตางๆ ของพนทตลาด รวมถงบทบาทของตลาดในชวงยคของการเปลยนผานของประวตศาสตรการเมองของเสนพรมแดนในแมสอดมความสาคญอยางมากกบการเกดขนของพรมแดนรฐชาตแบบใหม และรปแบบการเปลยนแปลงทางสงคมทเพงกอรางขน

จงทาใหปฏสมพนธของผคนกบพนทตลาดมความสลบซบซอนมากขน และการนยามความหมายพนทชายแดนจงเปลยนไป ดงทพชญ พงษสวสด 5 มองวา เมองแมสอดกลายเปนศนยกลางใหมตรงเสนพรมแดนเมอรฐไทยจดการพนทชายแดนแมสอดไมได รฐจงควบคมเสนแดนโดยการสรางเสนแดนอยบนตวคนผานระบบบตรส 16 ชนด ชนชายแดนจงถกสรางเสนพรมแดนอยบนรางกายผานระบบชนกลมนอย ซงถอเปนนวตกรรมใหมของรฐในการจดการผคนทมความสาคญมาก ดงนนเรองชายแดนไมใชเรองทอยแคเพยงชายแดนเทานน แตยงเปนเรองของ “การสรางพนท” และใหชนชายแดนเหลานนเคลอนยายอยในพนทชมชนชายแดนไดเพราะคนเหลานตางมผลตอการเตบโตและผลทางเศรษฐกจใหกบรฐ

ตลาดพาเจรญ ตลาดขายสนคาขนาดใหญใจกลางเมองการคาชายแดนของแมสอด

24 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

นอกจากน มตทางวฒนธรรมในบรบทของการเมองในทองถนทาใหการตความทางวฒนธรรมแสดงถงความขดแยง การแบงแยกและการจดการพนทตลาดของคนกลมชาตพนธตางๆ จนนาไปสการตอสเพอใหความหมายทางวฒนธรรมของคนกลมตางๆ เพราะพวกเขาใหความหมายตอพนทตลาดเดยวกนและในแตละแหงทตางกนออกไป การจดพนทตลาดและการแบงแยกตลาดในเมองแมสอดจงเปน “สงสรางทางสงคมวฒนธรรม” (Socio-cultural

construction) ผานสญลกษณของความขดแยงทมการแยงชง ผลตซา และตอสในกระบวนการใหความหมายไปตางๆ กนของผคน (Moore, 1993) ความหมายของพนทตลาดจงแตกตางกนตามตวแสดงตางๆ ทามกลางบรบทของการจดการพนทชายแดนของรฐ ความเปนตลาดชายแดนทมคนตางกลมชาตพนธเขามาปฏสมพนธกน

นอกจากน วาทกรรมของรฐเรองการสรางเสนแบงระหวางคนไทย-คนพมาทาใหเกดอารมณความรสกทเปลยนไปของชนชายแดนแมสอดตอแรงงานพมาดวยการผลตซาและตตราภาพดานลบใหพวกเขา เนองจากแรงงานเหลานเขามาแยงชงโอกาสทางเศรษฐกจของการคาชายแดน จนนาไปสการสรางวาทกรรมเรองความแตกตางทางเชอชาตและกลมชาตพนธ เชอมโยงกบวาทกรรมเรองความมนคงของชาต (Securitization) เพอใชในการจดลาดบชน แบงแยก และควบคมตรวจตราผคนเหลานน (Nevins, 2002 อางใน จกรกรช, 2551: 216)

จงเหนวา ปฏสมพนธในพนทตลาดนาพาคนตางกลมหลายชาตพนธมารวมกน

และปฏสมพนธเหลานนอาจนาไปสการแบงแยกความตาง ความไมเทาเทยมและความเปนอนใหเกดขน

ตลาด กบชาตพนธ 25

ตลาดนบ ตลาดขายสนคาขนาดใหญใจกลางศนยพกพงชวคราวแมหละ อาเภอทาสองยาง จงหวดตาก

26 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

เครอขายตลาดชายแดน :

กรณศกษาความสมพนธทางการคาของกลมมสลม

“กอลา แตโกล บา ตะบล โกล อะแว เตโอ ตะปขอ ดอ กะล ด อะขอะขะ อะโข” – ภาษากะเหรยง(คนมสลมพดไดหลายภาษาเพราะวาพวกเขาอยกบกลมคนชาตพนธหลายกลม) ซอว เลอ ท - ศนยพกพงชวคราวแมหละ

มมมองการศกษาเครอขาย (Network approach)6 เนนการลงไปศกษาในพนทหรอจดตางๆ ในเวลาเฉพาะเจาะจง และมองการเชอมโยงของจดนนๆ กบจดอนๆ โดยมองขยายออกทางกายภาพขามพนทในภาคปฏบตการจรง และทาใหเหนการโยงใยของสนคา อนซบซอนขามชาตในยคโลกาภวตน (Hughes,

2004) กรณศกษานจงเนนบทบาทของผคาปลกในพนทตลาดชายแดนแตละแหงซงมสวนกาหนดระบบวงจรสนคาและเชอมโยงความรในจดตางๆ เชนในงานศกษาเรองตลาดในเวยดนามของฆสรา มกดาวจตร (2549) ชวยทาความเขาใจถงการสรางเครอขายทางสงคมผานความสมพนธแบบไมเปนทางการของกลมแมคา และความหลากหลายรปแบบทซอนทบกน ไดแก การมอาชพเดยวกน

ความเปนเครอญาต และการอยในชมชนเดยวกน ความสมพนธดงกลาวเปน

“ตนทนทางสงคมและวฒนธรรม” เพอใชเปนอานาจในการตอรองทางเศรษฐกจ (ฆสรา, 2549: 203)

เครอขายตลาดในพนทชายแดนแมสอดแสดงใหเหนถงความสมพนธทอาศยเงอนไขหลายประการทงความเปนชาตพนธเดยวกนและสถานะพลเมอง รวมถงการจดลาดบชนซงเกยวของกบขอผกพนของความสมพนธทางวฒนธรรมและเศรษฐกจ ยกตวอยางในเครอขายการคาของกลมมสลม กลมชาตพนธ

ตลาด กบชาตพนธ 27

ตางๆ ในตลาดแมสอดมองวา กลมมสลมเกงดานการคาขาย เพราะวาคนมสลมสามารถพดไดหลายภาษา นอกจากนความสมพนธของเครอขายการคาของมสลมในพนทชายแดนแมสอดยงดาเนนผานลกษณะรวมทางวฒนธรรมและความเชอ จงทาใหมเครอขายความสมพนธภายในกลมทมความเหนยวแนน เชนในกรณของการคาชายแดน คนมสลมจะชวยเหลอเกอกลดานการคาผานความไวเนอเชอใจ เพราะมสลมตางยดการนยามความหมายของอดมการณ “ความเปนพนองมสลม” (Muslim Brotherhood) ทมรวมกน ซงอดมการณทางศาสนาเหลานกลบเขามามสวนเออหนนและยดโยง (Embedded) ตอระบบตลาดชายแดนแมสอดดวย

หญงชรากะเหรยงคนหนงในศนยพกพงฯ เลาวา พอคามสลมในเมองแมสอดเขามาคาขายกบพอคามสลมพมาทอยในศนยพกพงชวคราวทง 3 แหงคอ แมหละ นโพ อมเปยมใหม พวกเขาใหยมเงนทนสาหรบลงทนและขนสงสนคาทกประเภทจากตลาดแมสอดเขามาขาย จนทาใหตลาดสนคาในศนยพกพงฯ ขยายตวเปนตลาดสนคาขนาดใหญ นอกจากนพอคามสลมพมาสามารถครอบครองพนทตลาดเกอบทงหมด เชน ตลาดนบ ภายในศนยพกพงชวคราวแมหละ พอคามสลมเปดรานขายสนคาทกประเภท แมกระทงสนคาจาพวกเสอผาของคนกะเหรยง พวกเขานาเขามาขายเพอรองรบกบลกคากะเหรยงทอาศยอยดวยกน

ความสมพนธระหวางพอคามสลมพมาในศนยฯ กบพอคามสลมไทยในเมองแมสอดเปนความสมพนธทงในทางเศรษฐกจและศาสนา พอคามสลมหลายคนทางานเผยแผศาสนา พวกเขามพธกรรมปฏบตพรอมๆ กบธรกจทางการคารวมกน ดงนน สนคาในตลาดแมสอดสามารถเขามาถงตลาดชมชนชายแดนในหลากหลายรปแบบ และพอคามสลมถอเปนกลมทมอานาจครอบงาทางดานเศรษฐกจชายแดนเกอบทกดาน ในประเดนน Chang (2004) มองวา บทบาทของเครอขายทาใหเขาใจถงการศกษาคนขามถน และเปดมมมองถงผกระทาการในระดบจลภาค และปจจยของรฐทเขามาเกยวของในระดบโครงสราง

28 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

มหภาค การเชอมตอเครอขายขามผานนอกเหนอจากชมชนไปยงระดบชาต หรอแมแตในปรมณฑลขามพรมแดน จงทาใหเครอขายขามพรมแดนมความยดหยน(Flexibility) และมขนาดทแตกตางกนออกไปของเครอขายกบระดบทางสงคม

ความสมพนธทางสงคมของบคคลหรอสถาบน ซงไมไดมขอจากดเพยงแคพรมแดนเทานน (Chang, 2004: 481-2)

ภาพสะทอนของตลาดกบการสรางเครอขายแสดงใหเหนชดเจนวา พนทของตลาดมความสาคญในการสรางและสานสมพนธเครอขายของพอคามสลมกลมชาตพนธตางๆ เชน รานนาชา ในตลาดเมองแมสอดจะมรานนาชาประมาณ

20 ราน เฉพาะในตวตลาดพาเจรญมรานนาชาประมาณ 10 ราน โดยคนพมามสลม บางครงพวกเขาใชความสมพนธกบคนไทยมสลมเพอทาใหกจการรานนาชาของเขาถกกฎหมาย นาชาจงเปนเสมอนชวตทางวฒนธรรมของคนพมาเพราะวา รานนาชาไมเพยงแคชงชา แตวายงชงอตลกษณทางวฒนธรรมและความสมพนธทางสงคมของคนพมา (Sang Kook, 2007) คนพมาสวนใหญใชเวลาวางแทบทงหมดหลงจากเลกงานนงทรานนาชา เพอมาดรายการโทรทศนของพมา หรอฟงเพลงของพมา เพราะสงนทาใหพวกเขารสกเหมอนกบอยบาน

ดงนน การจดวางพนทของตลาดชเหนถงความสมพนธทางสงคมในรปแบบทหลากหลายในพนทตลาด เพราะเปนพนทของความหมายทหลากหลายและเปนพนทของการตอสของความสมพนธเชงอานาจทไมเทาเทยมกนระหวางกลมชาตพนธและกลมคนไทยและรฐ นอกจากน กลยทธตางๆเชน การใชเครอขายในการตอรองหรอสรางความสมพนธทแนนแฟน ความสมพนธทงทางดานการพงพงอาศยกนและการแขงขนกนอยางเขมขน จงเปนเหมอนสงทขดแยงกน

จงทาใหเครอขายเหลานไมจาเปนตองพงพงกบระบบสถาบนหรอรฐ หากแตเปนความสมพนธทพวกเขาไดสถาปนาขนมาเอง (Apinya, 2008: 123-134)

ตลาด กบชาตพนธ 29

พรมแดนทางชาตพนธ/รฐชาต กบ“การผลตสรางความเปนอน”

“การศกษาพรมแดนทางชาตพนธ แสดงใหเหนวา พรมแดนทางวฒนธรรมสามารถผลตซาตนเองและสามารถดารงอยได ถงแมวา พรมแดนทางการเมองของรฐชาตจะเปลยนแปลงไปแลวกตาม”

ยศ สนตสมบต (2551: 39)

Fedrik Barth (1969) ศกษาพรมแดนทางชาตพนธหรอสญลกษณทางวฒนธรรมของคนในวฒนธรรมหนงเพอใชในการแยกกลมของตนเอง การศกษาความเปนชาตพนธในมมมองของ Barth จะเนนลกษณะแบบอตวสย (Subjec-

tive approach) ผานความคดและความรสกของสมาชกในกลมชาตพนธเพอบอกวา ตนเองเปนใคร/อยกลมใด และแตกตางจากกลมอนอยางไร การเลอกใชสญลกษณทางวฒนธรรมภายในกลมชาตพนธเพอแสดงถงพรมแดนทางชาตพนธผานปฏสมพนธระหวางกลมชาตพนธทตางกน ดงเชน Keyes (1979)

มองวา อตลกษณทางชาตพนธทาหนาทเหมอนกลยทธในการปรบตว (Adap-

tive strategies) ของผคนในยามทตองเผชญกบสถานการณบางอยาง เมอสถานการณทางสงคมเปลยน อตลกษณทางชาตพนธทเคยมอยเดมจงตองมการปรบตว

ในกรณของกลมพอคามสลมในแมสอด พวกเขาเปนเจาของกจการการคาในตลาดและมวถทางเศรษฐกจทมลกษณะเฉพาะตว ถงแมวาพวกเขาจะมปฏสมพนธทางการคากบคนตางกลมชาตพนธ แตชมชนอสลามกลบขดเขตเสนแบงออกจากชมชนอนๆ ในแมสอดอยางชดเจน จนคลายเปนพรมแดนทางวฒนธรรมของกลมคนมสลม หากถามคนแมสอดเกยวกบชมชนมสลม หลายคนจะพดถงดวยความรสกทหางเหนและหางไกล ทงทเปนชมชนทตงอยในเขต

30 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

การคาใจกลางเมอง นนเปนเพราะมสลมมวถชวตทแยกตวเองออกหางจากคนกลมอนๆ นกวชาการทศกษาประเดนเรองมสลมและวฒนธรรมของคนมสลมในชมชนเรยกการแบงพนทความเปนชมชนของมสลมออกจากสวนอนๆ ของชมชนใกลเคยงวา “Muslim Space” หรอ พนทมสลม (Vertovec, 2009) เพราะวาในความเปนจรง ถงแมมสลมจะอยรวมกบคนตางกลมได แตในอกดานหนงมสลมจะแบงแยกตวเองออกจากคนกลมอนๆ ดวยกบพรมแดนทางวฒนธรรม เนองจากวถชวตความเปนอย การกน พธกรรม และระบบความเชอทแตกตางกน

ดงกลาวจงเหนวา “พรมแดน” ในทนยงเกยวโยงกบพรมแดนทางศาสนา เพราะพรมแดนศาสนาเปนเสนแบงเขตระหวางอตลกษณของคนสองกลม การนยามเสนแบงพรมแดนทางศาสนายงเชอมโยงกบอตลกษณของกลม และเปนกระบวนการทถกตอรองอยเสมอ อตลกษณของความเปนอสลาม เชนเดยวกบอตลกษณทางวฒนธรรมอนๆ ไมใชเปนสงทยอมรบกนโดยปรยาย แตเปนสงทตองถกนยามอยเสมอบนฐานของการตอรองความสมพนธเชงอานาจจงไมใชเฉพาะอตลกษณของศาสนาเทานนทมความหมายเชอมโยงกบบรบททางสงคม แตยงรวมถงอตลกษณทางชาตพนธ หรอเสนพรมแดนทแบงคนเชอชาตตางๆ ออกจากกน และเปนสงทถกปรบเปลยนอยเสมอตามบรบททางสงคม

(ปฤษฐา, 2545: 37)

อยางไรกตาม เสนแบงพรมแดนของกลมมสลมกบคนกลมอนๆ จงขนอยกบสภาวการณเฉพาะเจาะจง ซง Barth เสนอวา ถงแมกลมชาตพนธจะใชภาษาเปนพรมแดนทางชาตพนธเพอแสดงถงอตลกษณของกลม แตสมาชกของกลมชาตพนธตองเปลยนภาษา ตลอดจนอตลกษณทางชาตพนธของตนในยามทตองปะทะสงสรรคกบสมาชกของกลมชาตพนธอนๆ เพอผลประโยชนทางเศรษฐกจ (Economic niche) โดยอาจเปนการเนนอตลกษณทางชาตพนธทมรวมกนเพอเปนกลยทธในการเสรมสรางความรวมมอกบสมาชกคนอนๆ ภายในกลมชาตพนธเดยวกน (Erikson, 1999 อางใน จกรพนธ, 2543: 26)

ตลาด กบชาตพนธ 31

ดงนนการศกษาเรองปฏภาคภาวะในพนทตลาดและปฎสมพนธของกลมคนตางๆ ผานกจกรรมทางเศรษฐกจ ซง Foster (1972) คนพบวา พรมแดนทางชาตพนธมความสมพนธเปนอยางมากกบการจดระยะหางทางสงคม เพราะความแตกตางทางชาตพนธเปนสงทแยกแมคาพอคาใหออกจากสงคมและสงแวดลอมทพวกเขาอย เพอชวยลดความขดแยงทจะเกดขนในการคาขายในตลาด และปลดปลอยแมคาพอคาจากการเงอนไขจากดทางสงคม (Social constraints)

ของสงคมชาวไรชาวนาทตอตานการคาขายซงเปนอปสรรคตอการดาเนนกจการของพวกเขา พอคาแมคาทแยกตวเองออกจากผคนรายลอมโดยอาศยความแตกตางทางชาตพนธจะคาขายอยในตลาดไดยาวนานกวาบคคลทไมยอมแยกตวเองออกมา ดงนน จานวนพอคาทเปนกลมชาตพนธ (Ethnic merchant) จงอาศยความแตกตางทางชาตพนธของตวเองเพอตอรองในการคาขายในตลาด (Foster,

1972: 321-7 อางใน จกรพนธ, 2543: 31)

แนวคดเรอง “คนอน” ในบทความนมองวามความเกยวของกบการมองตวตน/ตนเองของคนในทองถน เรองของความไมเสมอภาคและความขดแยงทางวฒนธรรมทพรมแดนดวยกบสถานะภาพทางสงคมและการเมองในเรองชนชน

เพศสภาวะ และความไมเทาเทยมกนในสงคมชายแดน อนเปนผลจากพรมแดนขดเสนคนรปแบบความสมพนธเดมของคนทองถน รวมถงการเปลยนแปลงสถานภาพของพนทชมชนในหลายๆ รปแบบ ดงกรณของคนพมามสลมถอเปนคนอกกลมหนงทถกมองวาตากวาคนมสลมเชอสายอนๆ เพราะวาพวกเขาถกมองวาเปนแรงงานรบจางราคาถก พวกตางดาวไมมบตร และพวกชอบกอปญหาในชมชน

คนมสลมในแมสอดจงมเสนแบงทชดเจน ถงแมวาคนพมามสลมจะอยในเขตหมบานเดยวกน แตมการจดสรรพนทใหพวกเขาอยโดยเฉพาะ เชน “ยานบงคลาเทศ” หรอ “สลมพมา” ซงเปนพนทเสอมโทรมและไมมใครอยากเขาไป คนไทยมสลมรบรพนทนนวา “พวกพมาอยกนเยอะจนเหมอนเปนประเทศของพวก

32 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

มนไปแลว” หรอแมกระทงคาเรยกทมนยยะของการนยามความเปนอน เชนการใชคาเรยกวา “กะลา” จงถกผลกใหกลายเปนอตลกษณของพมามสลมแทน และวางอยบนมมมองเพอสรางความเปนคนไทย คนทองถน และแบงแยกความเปนคนอนใหกบคนพมา

การผลตสรางความเปนอนยงปรากฏผานการทางานของ “การสรางความเปนชมชนคนไทย” ในกรณของตลาดบานเหนอ - ตลาดบานใต คนไทยทองถนพยายามสรางและนยามความหมายของพนทตลาดแหงนวาเปน “ตลาดคนไทย” และพยายามแสดงออกถงความเปนชมชน เนองจากคนไทยในแมสอดรสกถงความบบอดดวยปจจยหลายดาน อาท ความเปนเมอง ปญหาแรงงานตางดาว การสญสลายความเปนชมชนและการเขามาใชพนทของคนพมาทเขามาจานวนมากขนเรอยๆ สงเหลานจงทาใหมการรอฟนความเปนชมชน “ทองถน” ภายใตบรบทความตางหลากหลายของกลมคน ดงกลาวจงทาใหคนไทยสรางตลาดสดภายในระแวกบานของตนเองทแยกตวออกจากตลาดพาเจรญ และเพอประกาศอาณาบรเวณวาเปน “พนทคนไทยทองถน” ดงนนตลาดบานเหนอ-บานใตจงเปนเสมอนเสนแบงทางชาตพนธของคนไทยทองถนออกจากคนอนๆ และพยายามบงบอกความเปนไทยแท เพราะวาคนซอและคนขาย รวมถงอาหาร สนคา การสอสารและปฏสมพนธระหวางคนไทยดวยกนเอง ดงกลาวชใหเหนถงนยยะซงสมพนธกบการประดษฐสรางความเปนอน ดวยการเรมตนสถาปนาความคดเรอง “คนไทยทองถน” ขนจนกลายเปนสญลกษณของการสรางความเปนเชอชาตนยมและชมชนในจนตนาการของคนไทยในพนทชายแดน

นอกจากนกลไกของตลาดยงถอเปนแรงขบเคลอนสาคญโดยอาศยปจจยของทนทางเศรษฐกจและทนทางสงคมทมความเหลอมลาของกลมชาตพนธ การแสดงออกทางวฒนธรรมการบรโภค เชนในตลาดนดคลองถมถกจดวาเปนตลาดทมแตคนพมา แรงงานพมาเขามาจบจายซอของหลงเลกงานเพอพกผอนและพบปะเพอนฝง ตลาดคลองถมจงมเฉพาะคนพมาเทานนทมาเดนเพราะคนไทย

ตลาด กบชาตพนธ 33

มองวาสนคาทนามาขายไมมคณภาพ เนนเรองปรมาณมากกวาคณภาพของสนคา และมองวาสนคาในตลาดคลองถมตรงกบนสยของคนพมาทเนน “กนอมจายนอย” และมทกอยางตรงความตองการของคนพมา คนไทยจงเลอกมาเดนจบจายทตลาดถนนคนเดนในชวงสดสปดาห ตลาดถนนคนเดนกลายเปนพนทใหคนไทยไดพกผอนหยอนใจ และซอขายสนคาอาหาร แมคาพอคาทงหมดจะเปน “คนไทย” เพราะวาพนทขายของในถนนคนเดนเปนของเทศบาล การเชาพนทขายของตองใชบตรประชาชน จงทาใหการประกอบการคาผกขาดเฉพาะคนสญชาตไทยเทานน แตอยางไรกตาม คนกลมชาตพนธอนๆ ในแมสอดยงมาเดนซออาหารอยบาง ถงแมบางชวงบางวน เทศกจจะเขามาจบขอทานพมาทชอบมาสรางความวนวายและความหวาดระแวงในทรพยสนของคนไทย การทางานของเทศกจจงชวยทาใหลกคาคนไทยรสกสบายใจและปลอดภยมากขน ตลาดถนนคนเดนจงกลายเปนตลาดทมสนคาตรงกบรสนยมของคนไทยโดยเฉพาะ

ดงนน การซอนทบของพรมแดนทางชาตพนธของกลมคนตางๆ ในตลาดเมองชายแดนแมสอดกบพรมแดนของรฐชาตมมตเชอมโยงกนดวยมโนทศนเรองอานาจและการนยามความหมาย จงทาใหตองมการลากเสนแบงพนทสงนนออกจากสงทไมใชสงนน และการลากเสนพรมแดนเสมอวธคดเชงพนทซงไมอาจแยกออกจากความรบรเกยวกบตวตนและการจดระยะหางระหวางเรากบสงอน

(อภญญา, 2543: 68) ประเดนเรองของพรมแดนทางชาตพนธไดนาไปสประเดนเรองการผลตสรางความเปนอนในตลาดทสมพนธอยางเลยงไมไดและสมพนธเกยวของกบพรมแดนของรฐชาต การจดเสนแบงระหวางพรมแดนทางชาตพนธและรฐชาต สงเหลานทาใหกลมชาตพนธทขามพรมแดนมาอยางผดกฎหมายถกกดทบดวยกบวาทกรรมของรฐสมยใหมวาดวยเรอง “สถานะพลเมอง” และสงผลใหผคนพจารณาคนอนๆ บนฐานคดของความเปนชนชาตทแตกตางกนมากขนดวยการยดถอเอาคณคาทางสงคมวฒนธรรมเฉพาะถนมาอทธพลตอกจกรรมทางเศรษฐกจ (สมรกษ, 2549: 10-11) และปฏสมพนธของผซอและผขายในตลาด เชน การตอรองราคาสามารถสะทอนถงการครอบงาเชงวฒนธรรม

34 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

ทมอานาจตอการกาหนด “ความเปนอน” ในวาทกรรมการคาผานการแสดงถงความเปนคนอน ชาตพนธอน หรอสนคา “เรา-เขา”

ปฏภาคภาวะ: การทบซอน/ตดขามระหวางความเปนชาตพนธกบสถานะพลเมอง

แนวคดเรอง ปฏภาคภาวะ7 พฒนาความคดมาจากทฤษฎสายสตรนยมดวยการมองการปฏภาคระหวางเชอชาต ชนชน และเพศสภาพ โดย Saltzman

Chafetz (1997) นามาใชในครงแรกเพอศกษาถงความไมเทาเทยมทางเศรษฐกจ และพจารณาผานมมมองเรองผหญงวาจาเปนตองหยบเอาประเดนเรองเชอชาตเขามาวเคราะห รวมถงประเดนเรอง เพศสภาพ จาเปนตองวเคราะหการศกษาในเรองเชอชาตดวย เพอแสดงถงการทบซอนของเงอนไขวาดวยเพศสภาพและเชอชาต ผเขยนทงสองนาเอาแนวคดปฏภาคภาวะนามาใชและมองประเดนเพศสภาพและเชอชาตในฐานะเปนระบบของการจดชวงชนทางเศรษฐกจ (Systems

of economic stratification) (Browne and Misra, 2003: 448) โดยเฉพาะความไมเทาเทยมในตลาดแรงงาน ทงในเรองคาจาง การดถกเหยยดหยามและการสรางภาพยดตด (Stereotyping) แรงงานขามชาตและแรงงานภายในบาน

ในทายทสดเพอตอบโจทยวจยในเรองความไมเทาเทยมทางเศรษฐกจทเกดขน

บทความนมองแนวคดเรอง ปฏภาคภาวะ หมายถง การทบซอนและตดขามของเงอนไขดานตางๆ ซงสงผลตอปฏสมพนธของคนในสถานการณเฉพาะหนาและในบรบททเจาะจง ดวยการหยบเอาเงอนไข 2 ดานเพออธบายความสมพนธระหวางสถานะพลเมองและความเปนชาตพนธ รวมถงมตความสมพนธระหวางชาตพนธกลมตางๆ ในประเดนน Browne and Misra (2003) ถกเถยงในประเดนของตลาดแรงงาน โดยมองวา การผลตสรางทางสงคมของเชอชาตและเพศสภาพถกพจารณาไดจากความไมเทาเทยมกนทางเศรษฐกจทปรากฏ

ตลาด กบชาตพนธ 35

ในตลาด เชน ประสบการณของผหญงทแตกตางไปจากผชาย การตดขามผานไดสะทอนถงการผลตสรางทางสงคมของเพศสภาพทถกทาใหเปนเรองเชอชาต

(Racialized) และในขณะเดยวกน การผลตสรางทางสงคมของเชอชาตกถกทาใหเปนเรองเพศสภาพ (Gendered) ดวยเชนกน เพอสามารถสรางประสบการณทเฉพาะเจาะจง อยางไรกตาม มมมองเรองสงสรางทางสงคมของเพศและเชอชาตยงเชอมโยงเขากบตลาดแรงงานอยางเปนระบบระเบยบ และเปนพลวตทชถงความไมเทาเทยม

นอกจากนมมมองเรองการทบซอนของเงอนไขตางๆ ยงพจารณาดวยการเชอมโยงแนวคดปฏภาคภาวะเพอสามารถปรบนาไปวเคราะหประเดนอนๆ มากขน ดงนนการมองวาเชอชาตและเพศสภาวะเปนสงทถกสรางทางสงคม (Socially

constructed) อาจไมเพยงตอบโจทยเฉพาะอตลกษณของปจเจกเพยงเทานน

แตยงสามารถอธบายระบบสงคมในภาพรวมไดอกดวย (Browne and Misra,

2003: 489) เชนหากมองวา ปฏสมพนธขามกลมชาตพนธและเชอชาตผานการจบจายซอของ การตอรองราคาในตลาดของผคนทมเงอนไขแตกตางกนชวยทาใหเขาใจถงความซบซอนของความสมพนธทางเศรษฐกจและเขาใจถงความหมายททบซอนซอนอยภายในเงอนไขเหลานวาจาเปนตองพจารณาอยางคาบเกยวกน

ในกรณของตลาดชายแดนแมสอดจะพบวา สถานะพลเมองถกสรางอยภายใตความหมายของความเปนชาตพนธทามกลางกระบวนการผลตสรางทางสงคมทดาเนนเรอยมาในการคาบนพนทชายแดน

รานคาในตลาดแมสอดสวนมากจะมลกจางขายของเปนผหญงกะเหรยงสญชาตพมาเกอบทกราน เพราะเธอสามารถพดไดทงภาษากะเหรยง ภาษาไทย และภาษาพมา ดงนนเธอจงสามารถพดกบลกคาไดทกกลมในตลาด ผหญงกะเหรยงพมาทางานเปนลกจางขายของตามรานเสอผาสาเรจรปในยานการคาและตลาดในเมองแมสอด โดยสวนมากลกจางในรานเสอผาแหงหนงจะมลกจางผหญงกะเหรยงประมาณ 5-7 คน และลกคาสวนมากจะเลอกรานทมลกจาง

36 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

สามารถพดภาษาทตนเองถนดเพอชวยใหตอรองราคาสนคาไดอยางสะดวก บอยครงลกจางสาวกะเหรยงตองพดถง 3 ภาษาในเวลาเดยวกน คอ เธอพดภาษากะเหรยงกบเพอนรวมงานดวยกน เธอพดภาษาพมาเพอเจรจาตอรองกบลกคา เธอจะพดภาษาไทยกบนายจางเพอตกลงราคากบลกคาทกาลงตอรองกนอย

ในกรณน สถานการณของนายจาง ลกจาง และลกคา ผานปฏสมพนธทางการคา “สถานะพลเมองถกทาใหเปนเรองความเปนชาตพนธ” เมอสถานะภาพของลกจางกะเหรยงพมาถกหยบเอาความไดเปรยบทางดานภาษา ซงกคอ อตลกษณทางชาตพนธ นายจางฉวยใชเอาความเปนชาตพนธของพวกเธอเพอเออประโยชนในการคาขายของตนเอง นอกจากน แรงงานลกจางกะเหรยงภายในรานคาจงถกยดโยงอยภายในการจดลาดบชนของชนชนทางเศรษฐกจ เชอชาต ความเปนชาตพนธ ความเปนชาต (Nationality) กรณของแรงงานในครวเรอนมกถกมองในประเดนของชาตพนธชนกลมนอย ความเปนชาต และสถานะพลเมอง จนทาใหความคดเกยวกบแรงงานภายในบานถกสรางขนในฐานะเปน “คนอน” ดงนน ความสมพนธระหวางนายจาง เจาของกจการกบลกจางภายในรานและครวเรอนจงยดโยงกบเรองชนชน เพศสภาพ ความเปนชาตพนธและความเปนชาต เขาไปอยในความสมพนธเหลานนดวย อยางไรกตาม

นายจางกลบใชอดมการณวาดวยเชอชาต ความเปนชาตพนธ สถานะพลเมอง และเพศสภาพในการกดขแรงงาน ดงกลาวชชดถงการทบซอนและตดขามของเงอนไขตางๆ ทเกดขน (Browne and Misra, 2003: 506)

ในทางกลบกน “ความเปนชาตพนธถกทาใหเปนเรองสถานะพลเมอง” ดวยเชนกน ในกรณของพอคามสลมเชอสายบงคลาเทศคนหนง เขาพดอยางภาคภมใจเมอตนเองสามารถ “ตอน” ชาวอารากนมสลม (โรฮงญา) หลายคนททางานรบจางอยในตลาด ดวยการแจงใหหนวยงานรฐเขามารวบรวมสงตวกลบไปยงพมา หากวเคราะหถงความหมายของการกระทาดงกลาว การแจงจบของนายจางเพอใหรฐเขามาจดการแรงงานพมามสลม (โรฮงญา) นนคอการ “ผลก”

ตลาด กบชาตพนธ 37

ความเปนอนของตนเองใหกบ “คนอนทตากวา” สถานการณดงกลาวชใหเหนวา กระบวนการของรฐในการจดการผคนชายแดนอาศยการผลตสรางความเปนอนในกลมชาตพนธดวยกนเอง การเกดขนของเสนแบงพรมแดนทางชาตพนธทถกทบซอนกบความเปนพลเมอง เพราะวาคนเชอสายบงคลาเท ศมสญชาตไทยแลว แตเขายงคงถกจบจองโดยรฐทมกจบตามองการเคลอนไหวของมสลม รฐพยายามควบคม มสลมพมาในแมสอดอยแลว ถงแมวาพวกเขาจะมสญชาตไทย อยางไรกตาม รฐไมสามารถควบคมคนไดอยางเบดเสรจ ผคนตางๆ เองกอยากอยในสายตาทดกบรฐเพอไมใหมปญหาตอกน ดงนนเหตการณการจบคนโรฮงญาใหกบรฐเพอเปนการดงตวเองออกมาจากความเปนอนจากวาทกรรมของรฐทงเรองความเปนชาตพนธและสถานะพลเมอง ดงกลาวจงทาใหผคนเสนอภาพการแสดงออกถงอตลกษณใหมทสามารถตระหนกรถงสภาวการณความขดแยงและการหลอมรวมของพหอตลกษณทกอขนในตวเองจากขวตรงขามในการมองตวเองและคนอน (Anzaldúa, 1987 อางใน จกรกรช, 2551: 223)

แมคาพอคา และคนกลมชาตพนธตางๆ ทงในแมสอดและอาเภอรอบนอกเขามาจบจายซอของในตลาดพาเจรญกนอยางคกคก

38 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

ดงนน ความเปนชาตพนธ (ทถกสรางความเปนอน) อาจถกใชเปนเครองมอสร างความชอบธรรมทจะควบคมโดยรฐ จงทาใหมมมองเรอง ปฏภาคภาวะ หรอการทบซอนและตดขามของเงอนไขดานตางๆ สงผลตอปฏสมพนธของคนในสถานการณเฉพาะหนาและในบรบททเจาะจง ในแงหนง เงอนไขทถกทบซอนและตดขามอาจจะเปดโอกาส และในแงหนงสภาวะดงกลาวอาจทาใหคนเลอกใชความดอยกวาเพอแสวงหาผลประโยชน โดยเฉพาะการเลอนไหลของชาตพนธและการนยามตนเองของกลมชา ตพนธในสถานการณทมคว ามขดแยง อกทงการอางองอตลกษณทางชาตพนธจงไมไดหยดนงและมแบบแผนทแนนอนตายตว แตวาสมพนธและขนอยกบวาเขาพดกบใคร และอยในสถานการณใด

ทายทสด หากวเคราะหผานแนวคดทางมานษยวทยาเศรษฐกจ กลไกการทางานและการขบเคลอนของตลาดไมไดดาเนนดวยตรรกะทางเศรษฐกจ (Economic logic) แบบเสรนยม ซงทจรงแลวไมไดเปนสากลเสมอไป แตวาจะผนแปรไปตาม “พนท” เนองจากกระบวนการตลาดไมไดเปนไปตามตรรกะทางเศรษฐกจเพยงอยางเดยว แตเสรมดวยตรรกะทางวฒนธรรม (Cultural logic)

และบรบทของพนท ตวอยางของลกจางสาวกะเหรยงทขายของในตลาดแสดงใหเหนชดเจนวานายจาง/เจาของรานไมไดสวนเกน (Surplus) มาจากตรรกะทางเศรษฐกจอยางเดยวเทานน แตมาจากตรรกะทางวฒนธรรมดวย โดยอาศยลกษณะรวมทางอตลกษณทางวฒนธรรมระหวางลกจางและลกคา จนทาใหวฒนธรรมสามารถเพมกาไรจากสนคาได ดงนนจงเหนวาตรรกะทางวฒนธรรมถกใชเพอไปชวยลดตนทนในการผลต และถกนามาเอารดเอาเปรยบ แสวงหาผลประโยชนของคนกลมหนงเพยงเทานน 8

ตลาด กบชาตพนธ 39

การเมองเรองการจบจาย: อานาจรฐและการตอรองของชนชายแดน

“แบโก ตวา มะแล? (กาลงจะไปไหน?)” ตารวจถามคนพมาบนรถสองแถวทกาลงมงหนาไปตลาด“กาด ตะ ขข ซลา? (มบตรอะไรบาง?)” ตารวจยงคาถามตอเพอซกไซกบคนพมา“ใป ซาน เป มลา? (มเงนจายหรอเปลา?)” ตารวจพดเสยงเบาลง “ใป ซาน มะเป เลน, มยาวด โป แมนอ (ถาไมมเงนจาย กจะสงกลบไปเมยวดนะ)” ตารวจเรมแสดงนาเสยงเพอขขวญใหคนพมาตองจายเงน

สถานการณ ณ จดตรวจบนเสนทางทารมเมย – ตลาดแมสอด ตารวจตามจดตรวจตางๆ ตามเสนทางการไปจบจายซอของของคนพมาทขามมาเพอไปตลาดมจานวนไมตากวา 7 แหง จากสถานการณขางตนจงเหนวาตารวจในแมสอดสามารถพดภาษาพมาไดพอสมควร และพวกเขายงมทกษะในการจาแนกคนผานลกษณะทางกายภาพ บคลกภาพ จนสามารถแยกแยะคนไทย-คนพมา แมกระทงคนพมาทมาอยนานหรอเพงเขามาใหม

ซอว เลอ ฮท กะเหรยงพมาคนหนงบอกวา ตารวจจะเรยกเอากระเปาเงนของคนพมาทอยบนรถสองแถว เพอหยบเอาเงนของพวกเขาไปตามจานวนมากนอยของแตละคน เรองตลกทไมคอยนาหวเราะคอ หากทมฟตบอลแมนเชสเตอรยไนเตดแพเกมสในคนไหน คนพมาและคนกะเหรยงทไมมบตรจะไมออกจากบานพกประมาณ 2-3 วน เพราะพวกเขารวา ในวนรงขนตารวจออกมาตงจดตรวจเพอหาเงนทเสยพนนไป ตารวจสามารถยกเหตผลหรอขอหาตางๆ เพอเรยกเกบเงน

40 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

จากคนทไมมบตร กรณนผหญงสวนมากไมคอยรเรองวาชวงไหนบอลแพ พวกเธอจงมกตกเปนเหยอในการขดรดเงน ซอว เลอ ฮท เลาวา ครงหนงเขาเคยเหนแมบานกะเหรยงสญชาตพมาคนหนงรองไหฟมฟายเพราะวาตารวจเอาเงนของเธอทเตรยมไวไปจายตลาดจนหมด

การเขามาจบจายซอของ กลมคนตางๆ เขามาทศทางทตางกน ทารถสองแถวทรบคนพมามาจากรมเมย คนกะเหรยงและคนพมาเขามาจบจายซอของในเสนทางนน สงทนาคดตอและนาสงเกตคอ การเขามาซอของในตลาดครงหนง พวกเขาตองเจอกบดานตรวจจานวนมากในระหวางทางไปและกลบจากตลาดแมสอด หลายคนไมมเอกสารกตองจายเงน ครงหนงผหญงพมาเพงนงหวงยางขามแมนาเมยมาจากฝงเมยวดพดใสวนมอเตอรไซตรบจางเสยงดงทวตลาดวา “ฉนไมไดทาอะไรผด แลวจะกลวทาไม แคจะมาซอของทตลาดเทานน” เหตเพราะวาทกครงวนมอเตอรไซตรบจางจะดวาผโดยสารเปนใครกอน เพอเจรจาตอรองกน แตโดยสวนมากเมอเขาเหนจดตรวจระหวางทาง พวกเขาจะขรถตรงเขาไปหาตารวจโดยไมตองใหหยดเรยก แรงงานพมาคนหนงททางานในโรงงานเสอผาบอกวา ตารวจเลอกจบคนพมาทไมมบตร โดยดจากบคคลกทาทาง หากคนไหนแสดงอาการกลวๆ กจะทาใหตารวจรได หรอสงเกตจากคนพมาทแบกกระเปาสมภาระมาเยอะๆ เพราะหมายถงวาคนนนเพงขามมาจากฝงพมา ยกเวนกรณทคนนนเขามาเรยนหนงสอในศนยเรยนรหรอทางานกบองคกรตางชาต เพราะตารวจไมอยากเขาไปมปญหากบองคกรตางๆ ในพนท

พอคาพมาคนหนงเปดรานขายหนงสอและซดเพลงพมาในตลาดพาเจรญบอก “แมสอดไมใชมแตคนพมามาทางาน แตคนพมายงทาเปดรานขายของได

เพยงแคจายเงนใหเจาหนาทตรงเวลา เขากไมมายงอะไรแลว” บอยครง เจาหนาทในตลาดเขามาจบคนขายของเรชาวพมาตามถนนในตลาดแมสอด เพราะพวกเขาไมไดรบอนญาตใหขายสนคา แตพบวาคนเดนเรขายกลบมจานวนมาก เพราะคนพมาทเขามาทางานโรงงานในแมสอด พวกเขาสามารถบรโภคสนคา อาหาร

ตลาด กบชาตพนธ 41

จากคนเดนเรขายสนคาทขนเขามาจากฝงเมยวด กรณดงกลาวชชดถงสภาวะไรพรมแดนของผคนและสนคา แมคาเดนเรขายสวนใหญนยมเอาสนคามาขายในตลาดเพราะวาไดราคาดกวาขายในพมา ในแตละวนแมคาเดนเรสามารถสรางกาไรเปนจานวนมาก ในขณะเดยวกนพวกเธอตองเสยงจากการถกจบจากเจาหนาททงในตลาดและนอกตลาดดวยเชนกน ดงกลาวจงชใหเหนถงการจดการของรฐในพนทตลาดดวยกบวาทกรรมของรฐวาดวยเรอง สถานะพลเมอง เพราะการไมมสถานะภาพทถกกฎหมายทาใหพวกเขาไมมตาแหนงแหงททเหมาะสมในสงคม และเสยงตอภยจากการคกคามทางกายภาพและการถกจบจองมองโดยหนวยงานของรฐ ผานความสมพนธเชงอานาจผานการเผชญหนากน

สนคาในตลาดพาเจรญถอเปนแหลงซอขายสนคาอปโภคบรโภคของคนพมาทสาคญ จนเรยกวา “ตลาดสนคาพมา” ซงนาเขามาขายจากโรงงานทงในฝงพมาและไทย สนคาเหลานไมคอยมวางขายในพมา เนองจากสถานการณการเมองในฝงพมาจงทาใหตลาดฝงเมยวดปดลง ผคนจากพมาจงขามมาฝงไทยในฐานะผซอและผขายสนคาทตลาดพาเจรญในแตละวนเปนจานวนมากพองคนา เปนเจาหนาทองคกรบรหารทองถนในเมองแมสอดบอกวา “สนคาจากพมาบางอยางมราคาถกกวาทขายในตลาดเมยวดดวยซา เพราะแมคาพมาจะขายสงในตลาดแมสอดในราคาถกมาก สนคาทนาเขามาจากพมาจะเปนหวหอม

มนฝรง พรกแหง อาหารทะเล งานฝมอ และยาพนบานของคนพมา”

หญงพมาวยกลางคนบอกกบนกขาวอรวด (The Irrawaddy) วา “เราตองพงพาตลาดแมสอด (ตลาดพาเจรญ) อยตลอด ทงขาวของตางๆ นามนพช ผก ดอกไมและผลไม เพราะตลาดเมยวดไมสามารถทาอะไรไดเลย” (The Irrawad-

dy, 2008) แมคาพมาซอไกและไขเปดเพอนาไปขายทรานปลกยอยในตลาดเมยวด โดยสวนมากแลว ผคาปลกชาวพมาจะนาสนคาทซอมาจากตลาดแมสอดเพอขามกลบไปขายในฝงเมยวด เมอกอนคนตองขามสะพานโดยใชหนงสอผานแดนและคาธรรมเนยมประมาณ 30 บาท แตหลงจากทดานชายแดนแมสอด

42 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

ปด จงทาใหคนพมาตองขามมาฝงไทยดวยกบหวงยางทมบรการไวรบสงคนและสนคาระหวางพรมแดนทงสองประเทศ

หากพจารณาการเมองวฒนธรรมภายในพนทตลาด ตลาดแตละแหงจะมการถกใหความหมายทแตกตางกน ตลาดรมเมยจดวาเปนตลาดของนกทองเทยวตางถนเพอมาสมผสบรรยากาศของชายแดนและวถชวตของผคนจากประเทศพมา รวมถงแมนาเมยและบานเมองในฝงพมา สนคาในตลาดรมเมยจงเตรยมไวเพอขายนกทองเทยวโดยเฉพาะ คนในแมสอดเรยกสนคาในตลาดรมเมยวา “ของชายแดน” นอกจากน ยงมแผงขายสนคาของคนพมาทมาตงอยรมทางเทาซงกนรวของเสนชายแดน ผชายพมาใสโสรงและไวหนวดเคราเรยกชวนลกคาคนไทยใหมาซอยาไวอากรา บหร เหลา หนงโป และสนคาตางๆ นานา สวนดานในบรเวณทายตลาด แมคาชาวพมานาสนคาอาหารทะเลสดและแหงจากเมองเมาะละแหมง บรเวณกอกะเล (คนไทยเรยก เกราะเกรด) เพอนามาขายตลอดรมเสนทาง “แมคาขายบหรและยาไวอากรา” (เธอบอกตวเองเชนนน) บอกวาการขายสนคาทตลาดรมเมยไมดเหมอนเมอกอน “แตละวนบางทขายของไมด กตองชวนคนโนนคนนคย หวเราะอยางเดยว”

อยางไรกตาม แมคามองวาชายแดนคอ “ชมชน” ของเธอ ชมชนชายแดนในพนทตลาดเปนสงแวดลอมทพวกเธอใชชวต และเปนสถานทเพอใหพวกเขาสามารถดารงชวตรอดอยได ดงกลาว ชนชายแดนไมไดมองถง “การมอยของรฐ” ทเสนชายแดนเทาใดนก ถงแมวาเจาหนาทรฐเขามาจดการเปลยนแปลงพนทขายของรมรวชายแดน แตบรรดาแมคาพอคากไมไดใสใจมากนก พวกเขาสนใจเรองรายไดจากการคาในแตละวนมากกวา ซงสะทอนถงความสมพนธเชงสญญะระหวางชนชายแดนและพรมแดนทสาคญอยางหนง (Sang Kook, 2007) ดงทแมคาชาวพมาบอกวา “ถงแมสะพานจะปด (ในป 2553) แตใตสะพาน (คนและสนคา) กยงขามไปขามมาไดเรอยๆ ไมเดอดรอน” การเคลอนไหวของสนคาตางๆ การขามไปมาของสนคาทมความคกคกตามจดขามแดนตามแนวเสนตะเขบ

ตลาด กบชาตพนธ 43

ชายแดนไทย-พมา

ดงนน กจกรรมทางเศรษฐกจขามพรมแดน (โดยเฉพาะบรเวณใตสะพาน)

จงอยนอกเหนอจากการจบจองของรฐจากสวนกลาง แตรฐในทองถน พวกเขามการตอรองกนดานผลประโยชน เพอใหการคาขามพรมแดนสามารถดาเนนตอไปได ในประเดนน ยศ สนตสมบต นกมานษยวทยาทใหความสนใจประเดนศกษาเรองชายแดน อธบายวา “การเคลอนยายของสนคา ผคน และวฒนธรรมขามพรมแดนของรฐชาต ทาใหสามารถมองไดวา รฐชาตตรงบรเวณชายแดนจงมลกษณะเปนพหลกษณ หรอ Transnational เพราะวามเรองของ “อานาจ” ทซอนเหลอมทบกนอย” (ยศ, 2551: 42)

ประเดนถกเถยงเรอง “รฐกบตลาด” นกเศรษฐศาสตรเสรนยมมองวา กลไกการทางานของตลาดมกถกคกคามจากการแทรกแซงของรฐ ซงถอเปนพลงภายนอก ในขณะทนกมานษยวทยาพยายามชใหเหนวา ยงมอทธพลภายในทสงผลตอการขบเคลอนของตลาด นนคอ “ชมชน” (Dilley, 1992) โดยเฉพาะในเรองความตางทางชาตพนธและความเหลอมลาของสถานะพลเมอง การจดลาดบชนทางเศรษฐกจและสงคม อยางไรกตาม ขอถกเถยงเกยวกบตลาดทถกทาใหเปนการเมองเนองจากตลาดประกอบไปดวยความสมพนธทางอานาจทไมเทาเทยม ซงเปนการทาทายแนวคดทางเศรษฐศาสตรทมองวาตลาดแยกออกมตทางการเมองและมตทางวฒนธรรม แตทวาหากพจารณาจากการศกษาตลาดในพนทชายแดนครงนสามารถทาใหเขาใจถงการใชพนทและความเปนชาตพนธของตลาด

ตลาดกลายเปนศนยกลางทางสงคมและวฒนธรรมของชมชน ปฏสมพนธของตลาดตางๆ ในพนทใกลเคยง กลมชาตพนธใชความสมพนธและเครอขายการคาชายแดนขามรฐระหวางไทย-พมาในการตอรอง ตอตานอานาจทเหนอกวา (สมรกษ, 2549: 12-13) ผคนใชการเลอนไหลของวฒนธรรมขามพรมแดน

44 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

รฐชาตในการสรางอานาจตอรองในชวตประจาวน ชายแดนจงเปนพนทของความขดแยงทางวฒนธรรมและอานาจ ซงกระบวนการรวมศนยอานาจรฐชาตและความพยายามทาใหเปนหนงเดยวของชนชาตไดถกทาทาย เนองจากพรมแดนหรอชายแดนเปนพนทของความหลากหลายทางอตลกษณทางชาตพนธจงไมไดเปนรปแบบทแนนอนตายตว หากแตเปน “ยทธวธ” ในการนาเสนอตวเองทเลอนไหลและปรบเปลยนไปตามเงอนไข สถานการณ และผลประโยชนทเปลยนแปลง

สะพานมตรภาพไทย-พมา การตรวจตราผคนบรเวณชายแดน

และการขามชายแดนของผคนหลงสะพานถกปดในป พ.ศ. 2553

ตลาด กบชาตพนธ 45

บทสรป : ความสมพนธเชงอานาจระหวางรฐชาตกบชาตพนธในพนทตลาดชายแดน

การศกษาตลาดชายแดนแมสอดมจดเดนทนาสนใจคอ ตลาดแมสอดแสดงถงความสมพนธระหวางรฐชาตและกลมชาตพนธตางๆ ทมวถชวตและแสดงออกทางอตลกษณทแตกตางในสงคมชายแดน โดยเฉพาะประเดนของพรมแดนทางชาตพนธนามาใชเพอแสดงอตลกษณทางชาตพนธในบรบทของตลาด ทามกลางสถานการณและเงอนไขตางๆ ในปฏสมพนธของผคน ภาษา การแตงกาย การจดลาดบชน ความเปนชนชาต ความเปนคนไทย ความเปนคนกะเหรยง ซงถกนยามขนมาและผลตซาผานปฏสมพนธในระดบชวตประจาวน ประเดนทนาสนใจคอ การนามาสมมมองเรองการสรางความแตกตางทางชาตพนธ (Ethnic differentiation) ในบรบทอนๆ ดงนน การซอนทบของการจดการอานาจรฐ (Regulation of state) ทสมพนธกบความเปนชาตพนธ ซงแสดงผานประเดนเรอง ความเปนพลเมองกบการแสดงออกทางอตลกษณ

ถงแมพนทตลาดอนญาตใหผประกอบการชาตพนธและแรงงานอพยพออกมาจากเศรษฐกจทถกปดไวใหออกมาสตลาดทกวางขน (Olsson, 2007 อางใน Pottie-Sherman, 2011: 20) แตการนาลกษณะทางกายภาพของความเปนพนทชายแดนมาเปรยบเปรยกบพรมแดนทถกสรางขนบนพนททางสงคม และพนททางความคดของปจเจกบคคลและกลมคนในหลายรปแบบผานวถปฏบตในเรองเชอชาต ลกษณะทางกายภาพและชวภาพของบคคล ระบบความเชอเพศสภาวะ ชนชนทางสงคมและจตสานกของบคคลทแตกตางกนออกไป

(Stoller, 2002 อางใน Pottie-Sherman, 2011: 20)

หากพจารณาปฏสมพนธระหวางพรมแดนรฐชาตและพรมแดนชาตพนธ สงทเกดขนแสดงถง “การจาแนกทางชาตพนธ” (Ethnological Projects of Clas-

sification) ในฐานะเปน “เทคโนโลยของอานาจ” (Technology of Power) ชนด

46 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

หนง ซงรฐใชในการสรางเสนพรมแดนทางชาตพนธขน จนทาใหกลมตางๆ มเนอหาความแตกตางทเหนชดเจนและแยกออกจากกน จนกระทงสงผลตอการกอรปของจตสานกทางชาตพนธขนมาใหม และกลมชาตพนธกนาเอาการจาแนกทางชาตพนธไปใชในการแบงแยกเราและคนอนอกดวย (Keyes, 1994 อางใน

ปนแกว, 2550: 201) ปฎสมพนธในตลาดจงสามารถสรางความรสกรวมของอตลกษณหรอสงผลใหเกดความรสกเปนพวกเดยวกนของผคน แตในขณะเดยวกน การพบปะดวยกบความแตกตางในพนทตลาดสามารถทาใหเกดความรสกของความแตกตางระหวางกลมดวยเชนกน

การสรางความเปนอนเกดขนมาเพอทาใหกลไกการทางานของตลาด

และการทบซอนระหวางพรมแดนกลมชาตพนธกบพรมแดนของรฐชาตจงเปรยบเสมอน “พรมแดนอปมาอปไมย” (Borderland Metaphors) ซง Gloria Anzaldúa

(1987) หมายถง พรมแดนทมวฒนธรรมของผคนหลายกลมมาปะทะประสานกน “การกอตวของพรมแดนทางสงคมและความคดจงเปนเสมอนพรมแดนทางกายภาพทกนขวาง, แบงแยก, หรอทาหนาทในการสรางความเขาใจ และความสบสน ตอตวตนและตอคนอนไปไดตางๆ นานา” (Anzaldúa, 1987 อางใน จกรกรช, 2551: 222) อยางไรกตาม ความเปนปฏภาคของพนทพรมแดน Raj (2006)

มองวาพรมแดนมความขดแยงกนในตวเอง ชใหเหนกระบวนการ “ยดหยด” ของผคนทยดโยงกบพนทพรมแดน และในทางตรงกนขาม การยดเยยดความเปนพรมแดนใหกบคนชายขอบในการมองวาเขาคอพรมแดน“ถกทาใหเปนพรมแดน”

พรมแดนทไมไดทางานอยางเตมทในบรเวณเสนชายแดน แตวาพรมแดนของรฐชาตและชาตพนธทางานอยางเกอกลกนในพนทตลาด จนกระทงเกดพรมแดนทเรยกวา พรมแดนภายใน (Internal Boundaries) (Fischer, 1949 อางใน จกรกรช, 2551: 246) ในลกษณะของความเปนพรมแดนภายในพนทตลาด ซงเกยวของกบเงอนไขของความเปนชาตพนธและสถานะพลเมองของชนชายแดน

ตลาด กบชาตพนธ 47

บทความนจงมองวา การเมองวฒนธรรมระหวางกลมชาตพนธกบรฐสมยใหมเกดขนทงใน 2 ระดบ คอในระดบของการตอรองดวยการหลบหลกการควบคมจดการของเจาหนาทรฐกบคนพมา และคนกะเหรยงในพนทผานปฏสมพนธดานผลประโยชนของกลมนายทน เจาของกจการ และตารวจ ในอกดานหนงคอ “การสมยอม” หรอสมรรวมคดตอการผลตสราง “ความเปนอน” หรอหยบยนความเปนอนให เพอคนอกกลมหนงสามารถเลอนสถานะภาพทางชนชาตตามกฏหมาย คนพมากลบดถกโดยคนกะเหรยง ผานวฒนธรรมการบรโภคและการแสดงออกทางเชอชาต ในอกทางหนงคนไทยเชอสายพมาแบงแยกตวเองออกจากคนพมา และคนกะเหรยงดวยเงอนไขของสถานะพลเมอง

ดงนน ปฏภาคภาวะระหวางสถานะพลเมองและความเปนชาตพนธจงเกดขนดวยปจจยของการจดการพนทชายแดนโดยรฐ การสรางขอบเขตรวทางวฒนธรรมของชมชนโดยคนตางกลมชาตพนธ และกลไกการทางานของระบบตลาด กระบวนการทง 3 ดานตางทางานรวมกนในการผลตสรางความเปนอน

ดงนน การเมองวฒนธรรมทเกดขนผานตวแสดงตางๆ ในตลาดชายแดนแสดงใหเหนอยางชดเจนถงการทบซอนของความสมพนธเชงอานาจ (Intersection of

power relations) ทเกดขนในบรบททมความเฉพาะเจาะจง โดยเฉพาะในบรบททางพนทและบรบททางประวตศาสตร

48 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

เชงอรรถ

1 Yolande Pottie-Sherman (2011) ทบทวนแนวคดเรอง “ตลาดและความหลากหลาย” (markets and diversity) ไวอยางนาสนใจ ดวยการนาเสนอประเดนตางๆ ไดแก The So-

ciability of Exchange & the Market, Spaces of Contact, Consuming Ethnicity in the

Marketplace, Markets and the State: Governance and Policy, The Political Economy

of the Marketplace, Markets and Social Inclusion และ The Spatiality of Markets

2 ในบทความ Markets and Places: Tokyo and the Global Tuna Trade (2003) Bestor

ไดเชอมโยงบรบทและเงอนไขของโลกาภวตน ซงสอดคลองกบแนวคดของ Polanyi ทมองวา ตลาดกบพนทไมจาเปนตองไปดวยกนเพราะวาในกรณของตลาดในโตเกยวไมใชเพยงแค พนท (ทางกายภาพ) หรอ place แตเปนพนทในความหมายของ space ซงไมไดยดตดกบพนททหยดนง จงทาใหพนทตลาด (space of market) ความซบซอนและการขบเคลอนของตลาดจงขนอยกบเงอนไขบนความสมพนธของเวลา พนท และการไหลเวยนของขอมลขาวสารทเชอมโยงเขากบวฒนธรรมตงแตระดบทองถนไปถงระดบโลก กระแสโลกภวฒนจงเออตอการเกดปฏบตการสรางอานาจทองถน ผานการสงสมทนทางวฒนธรรม จนนาไปสอานาจในระดบโลกทสามารถควบคมการเคลอนไหวของทนตางๆ ในโลกไรพรมแดนได

3 อาจารย ดร.จกรกรช สงขมณ ไดใหคาแปลกบผเขยนสาหรบศพทเทคนคคาวา Intersec-

tionality = ปฏภาคภาวะ ในบทความน

4 พชญ พงษสวสด กลาวไวในหวขอเรอง “พฒนาการของการเกดพนทภาคเหนอและพนทชายแดนภาคเหนอของรฐไทยสมยใหม,” ในการประชมวชาการเรอง ชาตนยมกบพหวฒนธรรม จดโดยศนยภมภาคดานสงคมศาสตรและการพฒนาอยางยงยน คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. ในวนท 22-23 ธนวาคม 2551 ณ ศนยประชมนานาชาต โรงแรม The Empress จงหวดเชยงใหม

5 พชญ พงษสวสด กลาวไวในการประชมวชาการเรอง ชาตนยมกบพหวฒนธรรม (2551)

6 Network Approach เปนแนวคดการมองทไดแรงบนดาลใจจากแนวคดระบบประสาทในทางชววทยา เมอนามาใชในทางสงคมศาสตร เปนสญลกษณของความพยายามจะผลตทฤษฎในลกษณะทไมมลาดบขนสงตาของความสมพนธหรอการมองแบบแนวดง โดยถกใชในทางเศรษฐศาสตรเพออธบายการเชอมตอโยงใยของจด (nodes) ตางๆ อยางซบซอนในแนวระนาบ การไหลเวยนในเครอขายเปนไปอยางหลากหลายทศทาง (multi-directional)

ไมใชความสมพนธทางเดยว

ตลาด กบชาตพนธ 49

7 แนวคดปฏภาคภาวะพฒนามาจากสายคดสตรนยมสายพหเชอชาต-พหวฒนธรรม (mul-

tiracial - multicultural feminism) การปฎภาคของเพศสภาพและเชอชาตในการพจารณาผหญงในตลอดแรงงานสงผลตอประเดนอตลกษณทางสงคม อยางไรกตาม มมมองเรองนกเขยบออกไปจากขวตรงขามระหวางเรองผวขาว-ผวส แตยงหยบเอาประเดนเรองเชอชาตและขาตพนธ เขามาพจารณาอกดวย

8 ดเชน Kwan Lee (1997)

บรรณานกรม

จกรกรช สงขมณ. 2551. “พรมแดนศกษาและมานษยวทยาชายแดน: การเปดพนท สรางเขตแดน

และการขามพรมแดนของความร,” วารสารสงคมศาสตร 20(2): 209-257.

จกรพนธ ขดชมแสง. 2543. ชมชนมสลมในเมองตลาดชายแดนไทย-พมา: สมพนธภาพระหวางพหสงคม วถชวตทางเศรษฐกจ และการธารงชาตพนธ. วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ฆสรา ขมะวรรณ มกดาวจตร. 2549. “รหสทางวฒนธรรมของการจบจาย: เลาเรองการคาขาย ชวตผหญง และสงคมในตลาดสดแบควา – ฮานอย,” ใน สมรกษ ชยสงหกานานนท (บก.), ตลาดในชวต ชวตในตลาด กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรธร (องคการมหาชน).

ปฤษฐา รตนพฤกษ. 2545. “ปญหาขามพรมแดนและสภาวะไรพรมแดน: โลกทเปลยนไปหรอมมมองของนกวชาการทเปลยนไป,” วารสารสงคมศาสตร 15(1): 17-46.

ปนแกว เหลองอรามศร. 2550. “ความอหลกอเหลอของมโนทศนชาตพนธ,” วารสารสงคมศาสตร 19(1): 182-228.

ยศ สนตสมบต. 2551. อานาจ พนท และอตลกษณทางชาตพนธ: การเมองวฒนธรรมของรฐชาตในสงคมไทย. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรธร (องคการมหาชน).

50 วารสารสงคมศาสตร ปท 22 ฉบบท 2/2553

สมรกษ ชยสงหกานานนท (บก.). 2549. ตลาดในชวต ชวตในตลาด กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรธร (องคการมหาชน).

อภญญา เฟองฟสกล. 2543. “พนทในทฤษฎทางสงคมศาสตร,” วารสารสงคมศาสตร 12(2).

Apinya Feungfusakul. 2008. ‘Making Sense of Place: A case study of vendors and small

entrepreneurs in the Chiang Mai Night Bazaar,’ in Imaging Communities in Thailand.

Shigeharu Tanabe (ed.), Chiang Mai: Silkworm.

Bestor, Theodore. 2003. ‘Markets and Places: Tokyo and the Global Tuna Trade,’ in Setha

M. Low and Lawrence-Zuniga (eds.) The Anthropology of Space and Place: Locat-

ing Culture. Oxford: Blackwell Publisher.

Browne, Irene and Joya Misra. 2003. ‘The Intersection of Gender and Race in the Labor

Market,’ Annual Review of Sociology. 29:487–513.

Chang, Wen-Chin. 2004. ‘Quanxi and Regulation in Networks: The Yunnanese Jade Trade

in Burma and Thailand, 1962-88.,’ Journal of Southeast Asian Studies, 35 (3):

479–501.

Dilley, Roy. 1992. ‘Contesting Markets: A General Introduction to Market Ideology, Imag-

ery and Discourse,’ in Roy Dilley (ed.) Contesting Markets: Analyses of Ideology,

Discourse and Practice. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Hughes, A. 2004. ‘Retailers, Knowledge and Changing Commodity Networks: The Case of

the Cut Flower Trade,’ in Ash Amin and Nigel Thrift (eds.) The Blackwell Cultural

Economy Reader. Oxford: Blackwell Publisher.

Kwan Lee, Ching. 1997. ‘Factory Regime Chinese capitalism: Different Cultural Logics in

Labor Control,’ in Aihwa Ong and Donald Nonini (eds.) Ungrounded Empires: The

Cultural Politics of Modern. New York: Routledge.

Moore, Donald. 1993. ‘Contesting Terrain in Zimbabwe’s Eastern Highlands: Political Ecol-

ogy, Ethnography and Peasant Resource Struggles,’ Economic Geography. 69: 4.

Pottie-Sherman, Yolande. 2011. ‘Markets and Diversity: An Overview,’ MMG Working Paper

11-03. Max Planck Institute for the Study of Religious and Ethnic Diversity.

Sang Kook, Lee. 2007. Integrating Others: A Study of a Border Social System in the

Thailand-Burma Borderland. PhD. Dissertation, National University of Singapore.

Vertovec, Steven. 2009. Transnationalism. London & New York: Routledge.

The Irrawaddy. 2008. Cross-border Trade in Mae Sot. http://www.irrawaddy.org/cartoon.

php?art_id=13552, 16 July 2011.