Julian Bezzina

Ir-Rahal fuq l-Gholja

Erba’ mixjiet f’Rahal li Jsahhrek

-

- - -

-

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur2 Din l-Art Óelwa 3

Óal G˙arg˙ur L-Istorja fi l-Qosor

Stilla fuq il-g˙olja ̇ amra, l-emblema ta’ Óal G˙arg˙ur tassew tixraq

lil dan ir-ra˙al li g˙ad g˙andu dawk il-karakteristiçi ta’ ra˙al tipiku malti,

bi djar qodma, niçeç, kappelli u toroq imserrpa li jwassluk fi l-pjazza

tieg˙u, iç-çentru ta’ kull attività. Il-kulur a˙mar tal-g˙olja jfakkrek fi s-

silla u l-peprin ˙omor fl -g˙elieqi mtarr©a li jag˙tu lill-kampanja tieg˙u

dak il-kulur a˙mar skur fl -ista©uni tag˙hom. Il-Motto tieg˙u Excelsior

li jfi sser og˙la jew aktar g˙oli jixraqlu tassew min˙abba l-qag˙da

©eografi ka tieg˙u, u g˙alhekk donnu jiddandan g˙ax hu g˙oli aktar

mill-ir˙ula ©irien tan-Naxxar, il-Mosta u Óal Lija.

Mifrux fuq fi rxa ta’ art, b’Ωew© widien kbar, wie˙ed kull na˙a u

b’massa kbira ta’ blat g˙eri bejn il-bokok tal-widien, Óal G˙arg˙ur

g˙andu ˙afna x’joffri jekk min iΩuru jkun ifi ttex mixjiet fi l-kampanja

tieg˙u, xenarju u ambjent b’sa˙˙tu. Forsi kienet din il-massa kbira ta’

blat g˙eri li tidher sewwa minn G˙ajn Ri˙ana u Burmarrad li nebb˙et lil

Annibale Preca biex isejja˙lu: ‘Pagus nudae nuditatis’, (Ra˙al g˙eri, bla

ve©itazzjoni). Tassew li forsi dan l-g˙aref studjuΩ bibliku ma ˙arisx lejn

dan ir-ra˙al minn fejn seta’ jara˙ sewwa. Din l-istess massa ta’ blat g˙eri

jikbru fuqha ̇ afna speçi tal-Flora u l-Fauna tal-gΩejjer Maltin. F’˙ofor fuq

il-blat li bilkemm joqg˙od fi hom ftit çentimetri ta’ ˙amrija ˙amra jikbru

fjuri u pjanti selva©©i li jie˙u ̇ siebhom biss il-Óallieq u fi zmien in-nixfa

jissaqqew mirakoloΩament billi ji©bdu l-umdità mill-blat xott.

Il-fjura selva©©a, d-dubbiena kannella (brown orchid) bil-warda

˙elwa tag˙ha kannella bellusija u s-sag˙tar bil-fjuri tieg˙u Ωg˙ar vjola

li ji©bed lejh n-na˙al, li wara li jkun ©abar minn fuqu l-pollen u nektar

b’˙effa kbira jer©a’ lura lejn il-kaxxa tieg˙u biex jag˙mel l-g˙asel, li

Malta ilha mag˙rufa g˙alih sa minn Ωmien il-Feniçi. Din id-dehra sabi˙a

tan-natura forsi ©ibdet ukoll l-attenzjoni ta’ missier il-botanika Maltija,

il-professur Stefano Ûerafa li twieled f’dan ir-ra˙al fl -1791. Hawnhekk

se ni©u f’wa˙da mill-mixjiet tag˙na barra r-ra˙al u naraw b’g˙ajnejna

stess is-sbu˙ija tal-kampanja ta’ madwaru.

Hija ˙a©a ferm diffi çli li wie˙ed isib imnejn ori©ina l-isem tieg˙u

g˙ax fl -img˙oddi dan kien mag˙ruf b˙ala Casal Grigori u Gargur. IΩda

Litografi ja tal-isbark tal-Gran Soccorso nhar is- 7 ta’ Settembru 1565. Fuq, mal-lemin jidher Casal Gregor

Pittura ta’ Sir Elliot Wood ˙dejn Victoria Lines u Ω-Ωiemel tieg˙u ‘Merriman’ (1897)

Din l-Art Óelwa 5

l-ewwel isem huwa l-eqdem wie˙ed li nsibu miktub fi tliet dokumenti

uffi çjali li huma:- Ir-re©istru tad-Dejma (1419), r-rapport tal-ViΩita

Appostolika ta’ Mons. P. Dusina (1575), u d-dokument notarili tat-

Twaqqif tal-Parroçça ta’ San Bartolomew (1610). Barra dawn wie˙ed

g˙andu jsemmi wkoll l-ewwel re©istru tal-mag˙mudijiet tal-istess

parroçça li jibda mid-9 ta’ Jannar, 1599 fejn insibuh miktub ukoll Casal Grigori. Irridu ng˙idu wkoll li n-nutara u l-kartografi maltin u barranin

kitbu l-isem tieg˙u xi ftit differenti. IΩda l-kappillani ta’ dan ir-ra˙al, sa

mill-bidu tas-seklu tmintax, l-aktar Dun Salvatore Zarb li kien mill-istess

ra˙al bdew jiktbu˙ Gargur, g˙al ra©unijiet li ma nafuhomx. L-istess

isem kien l-isem uffi çjali tieg˙u fi Ωmien il-KolonjaliΩmu Britanniku.

L-isem uffi çjali tieg˙u tal-lum, Óal G˙arg˙ur,

seta’ kien dak li bih kien mag˙ruf fi l-qedem

min-nies tal-post waqt li kienu jitkellmu u

g˙alhekk l-ori©ni tieg˙u hi qadima ˙afna

u impossibli li nkunu nafuha.

L-g˙eruq tal-istorja ta’ dan ir-ra˙al jaslu

sa Ωmien ir-Rumani g˙ax nafu fi Ωgur

li hawnhekk kien hawn kommunità

agrikola kummerçjali li t˙addem

industrija taΩ-Ωejt taΩ-

Ωebbu©a fir-raba’

seklu W.K. Meta

kienet qed titwassa’

Triq San Ìwann, fl-

1955 instabet ©ebla

k b i r a t o n d a . D i n

kienet il-parti t’isfel

ta’ mag˙sra taΩ-Ωejt

taΩ-Ωebbu©a Rumana.

Wara aktar skavi

rriΩulta li kien hemm

ukoll ©ebla o˙ra

kbira rettangolari

b’Ωewg ˙ofor fiha

g˙all-˙aΩna taΩ-

Kappella ta’San Ìwann Battista

Ωejt. Barra dawn fi l-post dehru l-pedamenti ta’ kamra mdaqqsa forma

ta’ “L”. Il-mag˙sra illum nistg˙u narawha fi d-Domus Rumana tar-Rabat

iΩda s-sit arkeolo©iku intilef g˙al dejjem.

Il-perjodu G˙arbi li ©ie wara dak Ruman ˙alla wkoll it-tifkiriet

tieg˙u fl -ismijiet ta’ xi na˙at b˙al Sqaq il-Qieg˙ed (Qieg˙ed ©ejja minn

Qajjed li tfi sser fi zzjal g˙oli fl -armata), Xwieki (post fejn jikber ˙afna

xewk), Ìwiedi (g˙olja Ωg˙ira) u Qortin (ponta g˙olja tal-art). Ma’ dawn

irridu nΩidu d-da˙la ta’ Ωew© djar li hemm fi Triq il-Ìdida, msaqqfa

bil-˙nejjiet u hi ta’ stil g˙arbi. B˙al din id-da˙la g˙adna naraw ukoll

f’xi na˙at qodma fl -ir˙ula t’G˙awdex. Kif ukoll l-iskultura semitika li

g˙ad naraw meta nΩuru Sqaq Warda.

L-istoriku Achille Ferris fi l-ktieb tieg˙u: Descrizione delle chiese antiche di Malta jg˙id li l-Knisja ta’ San Ìwann il-Battista ta’ dan ir-

ra˙al hija wa˙da minn tal-ewwel li nbniet wara li l-G˙arab ̇ allew Malta

(1223). Il-qedem tag˙ha jikkonfermah Mons. Pietru Dusina (1575) fejn

semmieha b˙ala “antichissima” (qadima ˙afna).

Il-˙mistax u s-sittax il-seklu kienu l-ag˙ar Ωmien fl -istorja tar-ra˙al

min˙abba l-inΩul g˙alg˙arrieda tal-furbani fuq ix-xtut qrib tieg˙u,

jg˙abbu dak li jisirqu minn g˙and in-nies foqra tar-ra˙al u jaqbduhom

biex je˙duhom ilsiera. B’hekk dan ir-ra˙al naqas sewwa min-nies g˙ax

dawk li rnexxielhom je˙ilsuha bdew imorru fl -ir˙ula ’l bog˙od minn dan

Dehra ta’ Victoria Lines

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur6 Din l-Art Óelwa 7

L-Ewwel Mixja (sieg˙a u nofs)

Madwar il-Patrimonju tar-Ra˙al

G˙alkemm Ωjara f’din il-knisja hija dejjem interessanti,

nirrakkomandaw li wie˙ed g˙andu jΩur il-Knisja Parrokkjali fi l-©img˙a

tal-festa, meta din tkun imΩejna bid-damask a˙mar u ̇ afna o©©etti tal-arti

li normalment ikunu merfug˙in matul is-sena jkunu g˙al wiri. Il-festa ta’

San Bartolomew ti©i ççelebrata fl -ewwel Óadd wara l-24 t’Awwissu. Il-

bini tal-knisja beda fl -1612 u ̇ adet 26 sena biex kienet lesta. Is-sena 1638

hija minquxa maç-çinta tal-koppla. L-arkitett Tumas Dingli beda dan

il-pro©ett meta kellu biss 19-il sena u g˙alhekk kienet wa˙da mill-ewwel

knejjes li bena. Tumas

Dingli kien ©ej minn

familja ta’ scalpellini, jigifi eri dawk li ja˙dmu

l-lavur u l-iskultura.

Hu kien da˙al g˙ax-

xog˙ol tal-bini wara li

kien tg˙allem x’aktarx

ma’ Ìanni At tard ,

arkitett mag˙ruf ie˙or.

Il-knisja hi mibnija

f’g˙amla ta’ salib Latin

u t˙ares lejn il-Punent

kif kienet l-uΩanza ta’

dak iΩ-Ωmien. Il-knejjes

kienu jinbnew hekk biex

in-nies fil-knisja tkun

t˙ares lejn il-Lvant, lejn

Dehra tal-Knisja Parrokkjali

il-perikolu. Barra dan, il-pesta ˙afna drabi xterrdet fi l-gΩejjer tag˙na,

l-aktar li tisemma hi dik tal-1592 meta ˙afna mill-vittmi ©ew midfuna

fi ç-çimiterju ta’ San Ìwann fl -istess ra˙al. Is-sbatax il-seklu beda bil-

˙atra tal-Granmastru Alofu De Wignacourt, bniedem ta’ kura©© kbir li

l-ewwel ma ˙aseb kien fi d-difi Ωa tal-gΩejjer tag˙na. G˙alhekk in-nies

re©g˙et ©iet toqg˙od fi h u sentejn wara t-twaqqif tal-parroçça ta’ San

Bartolomew fl -1610, bdew jibnu l-knisja parrokkjali. Il-qalba tar-ra˙al

bdiet tie˙u s-sura li g˙andha llum, it-trejqiet dojoq tal-karrettuni qalb

l-g˙elieqi bdew jinbidlu f’toroq bil-bini fuq kull na˙a. Ma tul il-mixjiet

tag˙na fi r-ra˙al se naraw djar ta’ g˙amliet differenti li nbnew fi s-sekli li

g˙addew, iΩda ˙afna minnhom ©ew irran©ati jew mibnija mill-©did.

Kif tasal Óal G˙arg˙ur

Tal-linja Numri 55 u 56 jitilqg˙u mill-Belt g˙al Óal G˙arg˙ur jg˙addu minn ©o

n-Naxxar u jiefqu quddiem il-knisja parrokkjali. Min juΩa l-karrozza tieg˙u jista’ ukoll

jasal Óal G˙arg˙ur minn Ba˙ar iç-Çag˙aq lejn it-telg˙a tal-Madliena. It-triq tg˙addi g˙al

Óal G˙arg˙ur minn fuq il-Pont tal-Madliena.

Nota tal-Awtur.Dan il-ktejjeb inkiteb fl -ewwel persuna plural sabiex dawk li jΩuru l-villa©© wa˙edhom isibu ru˙hom akkompanjati. Dan il-ktejjeb ikun l-kumpanija tag˙hom.

Profi l tal-Awtur - Twieled Óal G˙arg˙ur n˙ar is-6 ta’ Mejju 1945 u tg˙allem l-iskola primarja

tar-ra˙al, fi l-Kulle©© ta’ Stella Maris, u wara, fi s-Seminarju tal-Arcisqof. Sa miill-1963 kien

i˙addan l-istorja ta’ ra˙al twelidu u kiteb numru ta’ artikli fi l-gazzetti lokali u ktejjeb o˙ra.

ÓajrIl-Kunsill Lokali G˙arg˙ur jixtieq jirringrazzja lill-awtur is-Sur Julian Bezzina;

Is-Sur Victor Rizzo ta’ Din l-Art Óelwa li ˙a ˙sieb il-pro©ett sa l-a˙˙ar;

Is-Sur Jan Hallen mill-IΩvezja g˙ar-ritratti tieg˙u.

© Kunsill Lokali G˙arg˙ur - 2009

ISBN 978-99909-980-7-8

Ritratti o˙ra minn Victor Rizzo, Mark Azzopardi u Kunsill Lokali G˙arg˙ur.

Stampat: Best Print Co. Ltd, Qrendi

Pubblikazzjoni tal-Kunsill Lokali G˙arg˙ur:

Sindku Mario Gaucii

Viçi Sindkur Mark Azzopardi

Kunsilliera Pio Fenech, Michael Mifsud, Alfred Muscat

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur8 Din l-Art Óelwa 9

Ìerusalemm fejn g˙ex u miet Ìesù Kristu. Mibnija erba’ mitt sena ilu

u ddekorata tul dan iΩ-Ωmien min-nies tar-ra˙al li g˙alkemm kienu fqar

Ωejnu dan it-tempju b’opri artistiçi tal-aqwa skulturi, pitturi u induraturi

ta’ Ωmienhom. Meta nid˙lu fi ha jkollna dehra li ssa˙˙rek ta’ dan il-©ojjel

tal-arkitettura. Is-saqaf nofs tond u l-koppla huma miksija b’ruΩuni

ndurati fuq id-disinn tal-Kaptan Robert Mizzi. Fuq il-pendenti ta’ ta˙t il-

koppla naraw l-Evan©elisti mpin©ija mill-pittur ÌuΩeppi Briffa fl -1938.

Il-pilastri ta’ madwar il-knisja huma ta’ stil Doriku ji©ifi eri mag˙mulin

forma ta’ fl awt (l-istrument muΩikali). Il-˙itan tal-©nub huma wesg˙in

biΩΩejjed biex iΩommu fuqhom it-toqol tas-saqaf tond stil Ruman.

Nibdew id-dawra tag˙na mal-knisja minn ˙dejn il-fonti tal-

mag˙mudija. Dan il-fonti, skond Achille Ferris “e’ di buona idea ma di cattiva esecuzione” (disinn tajjeb imma xog˙ol mhux daqshekk

tajjeb). Forsi kkritika l-iskultur li g˙amel l-istatwa ta’ San Ìwann

Battista jg˙ammed lil Ìesù. L-ewwel artal li naraw hu dak tal-Madonna

ta’ Parir it-Tajjeb (Bon Kunsill), li fi h naraw ukoll lil Santu Rokku u

San Bastjan. Il-pittura ta’ dan l-artal hi xog˙ol ta’ Fran©esco Zahra li

g˙alkemm mhix iffi rmata, fuqha hemm is-sena ta’ meta saret, 1763.

Il-kwadru jinsab ©o gwarniç

skolpit bejn Ωew© kolonni li

g˙andhom il-kapitelli tag˙hom

ta’ stil Korintin. Hawnhekk ta’

min jammira l-iskultura fi na ta’

dan l-artal. Il-kwadru tieg˙u

jfakkarna fiΩ-Ωmien ikra˙ tal-

pesta u meta n-nies fqar ta’

gΩiritna kienu jirrikorru lejn

dawn iΩ-Ωew© qaddisin biex

jid˙lu g˙alihom quddiem Alla.

In-na˙a t’isfel tal-kwadru naraw

dawk milquta minn din il-marda

jitolbu l-g˙ajnuna tal-qaddisin.

Nibqg˙u mexjin max-xellug

biex naraw l-artal li jmiss

iddedikat lill-Madonna taç-

Çintura. Il-kwadru tieg˙u hu

wkoll attribwit lil Fran©esco Ûahra u fi h

naraw, barra lil Madonna u l-Bambin

Ìesù lil Sant’Andrija, Sant Antnin, San

Girgor il-Kbir, Santa Rosalija, Santa

Monika u Santu Wistin. Hawnhekk

naraw dan l-g˙add ta’ qaddisin g˙ax

l-antenati tag˙na meta kienu jbiddlu

t-titular ta’ xi altar kienu jpin©u fi l-

kwadru l-©did lil dawk il-qaddisin li

lilhom kien iddedikat qabel. Fih naraw

lil San Girgor il-Kbir g˙ax fi r-ra˙al,

fl-img˙oddi kien hawn kappella ©o

Is-Saqaf Troll u l-Koppla

Pittura tal-Madonnatal-Bon Kunsill ta’ F. Zahra

Pittura tal-Madonna taç-Çintura

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur10 Din l-Art Óelwa 11

g˙alqa fil-post mag˙ruf b˙ala “tal-Fer˙a” ddedikata lil dan il-qaddis li

©iet ipprofanata mill-isqof Baldassare

Cagliares fl -1618. G˙alhekk l-obbligu

li kellu l-bidwi li jag˙mel il-festa tal-

qaddis ©ie trasferit f’dan l-artal. Xi

storiçi jg˙idu li setg˙et kienet din il-

kappella li tat l-isem Casal Grigori lil dan i-ra˙al. L-artal hu mΩejjen ukoll

bi skultura ndurata b˙all-artal l-ie˙or.

Meta nbniet il-knisja dan l-artal ©ie

ddedikat lil Sant’Andrija u San Girgor

u l-kwadru kien juri l-Madonna tal-

Providenza, lil dawn iΩ-Ωew© qaddisin u

lil Santa RoΩalija u lil Sant’Antnin. Dan

illum jinsab fi l-kappella ta’ San Ìwann

Battista. Ma’ ©enb dan l-artal insibu

l-pulptu li qieg˙ed fuq konfessjonarju.

Dan hu xog˙ol sabi˙ fl -injam li sar

minn xi ˙add mag˙ruf b˙ala Mastru

Salvu madwar l-1738. Biex jitla’ fuq

il-pulptu, il-predikatur jitla’ tara© li

jg˙addi mill-imramma ta’ wie˙ed

mill-pilastri ma©©uri.

Minn hawn in˙arsu ’l fuq u naraw

dehra s˙i˙a tal-koppla bir-ruΩuni,

il-girlandi ndurati u twieqi tal-˙©ie©

ikkulurit li jirrapreΩentaw l-an©li.

Wara l-pulptu naraw in-niçça ta’

San ÌuΩepp bil-vara artistika tal-

qaddis ma˙duma fi l-kartapesta minn

Karlu Darmanin fl -1864. Din in-niçça,

kif ukoll l-o˙ra ta’ San Bartolmew

li tinsab in-na˙a l-o˙ra tal-

knisja, g˙amilhom Turu Fenech

mastrudaxxa tas-seng˙a minn

dan ir-ra˙al.

Nimxu ftit u naraw l-artal

sabi˙ tal-Madonna tar-RuΩarju.

Il-konfraternità tar-RuΩarju

mqaddes twaqqfet fl-1608 fil-

knisja l-qadima ta’ San Bartolmew

fejn kien hemm artal iddedikat

lill-Madonna ta˙t dan it-titolu.

Meta mbag˙ad inbniet din il-

knisja, sar artal ©did fi ha ddedikat

lill-Madonna tar-RuΩarju. Fil-

kwadru ta’ dan l-artal naraw

’il Madonna u l-Bambin Ìesù

jag˙tu l-kuruna tar-RuΩarju lil

San Duminku u lil Santa RoΩa

Il-Pulptu fuq il-KonfessinarjuKoppla bil-pitturi tal-erba’ Evan©elisti

In-Niçça l-©dida ta’ San ÌuΩepp

L-Altar tal-Madonna tar-RuΩarju

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur12 Din l-Art Óelwa 13

ta’ Lima. In-na˙a ta’ fuq naraw lil

Missier Etern u l-Ispirtu s-Santu,

fi lwaqt fi h naraw ukoll medaljuni

bil-misteri tar-RuΩarju. G˙alkemm

il-pittur tieg˙u mhux mag˙ruf, bla

dubju mill-istil tieg˙u hu xog˙ol

tal-Kavallier Fra Luqa Garnier u

sar fl -1659c. L-artal bi r˙am kulurit

jidher li hu xog˙ol ta’ marmista

mill-aqwa, tant li jitqies b˙ala t-tieni

l-isba˙ artal tal-knisja. Mhix anqas

id-dekorazzjoni artistika tieg˙u,

imΩejjen b’erba’ kolonni skolpiti

u ndurati, u l-iskultura fi na l-o˙ra

tieg˙u.

L-artal li jmiss hu dak tal-

Kruçifi ssjoni bi kwadru artisiku ta’

Lazzaro Pisani fejn uriena l-˙ila

tieg˙u, bi stil manjerista pin©a xena

partikulari tal-Kruçifissjoni, meta

Ìesù qal lil Ìwanni: Hawn hi Ommok

(Ìw.19 v26)). Ix-xena hija ta’ djalogu

dirett bejn Ìesù, Ommu u Ìwanni,

fi lwaqt li l-pittur pin©a lill-˙alliel it-

tajjeb trankwill g˙ax kien g˙adu kif

qala’ l-ma˙fra ta’ dnubietu u l-grazzja

li kien se jie˙du l-©enna mieg˙u,

˙bielna l-wiçç tal-˙alliel il-˙aΩin.

Din hi wa˙da mill-a˙jar xog˙lijiet

ta’ Lazzaro Pisani li pin©a fl -1915.

L-artal ma fi hx ˙afna skultura g˙ax

l-ispazju hu limitat.

Nid˙lu fi s-sakristija biex ng˙addu

g˙all-kor. Il-paviment tag˙ha hu

miksi bil-lapidi tal-oqbra li darba kienu fi l-knisja, qabel ma l-art

tag˙ha ©iet pavimentata bl-ir˙am. Interessanti ˙afna hi l-lapida ta’ Dun

Ìwann Dumink Grech li tinsab fi n-nofs. Dan il-qassis kien ©ej minn

familja stmata ̇ afna u sinjura tant li ©ie mg˙ammed mill-Kappillan tal-

Kolle©©jata ta’ San Pawl tal-belt Valletta u b˙ala parrinu kien Crasmus

Miraglia li kien xi kavallier. Xejn ma nafu fuqu g˙ajr dak li nsibu

miktub fuq il-lapida tieg˙u u fi t-testment fejn ˙alla ˙afna ©id lill-knisja

parrokkjali tar-ra˙al. L-ewwel sentenza tal-kitba fuq il-lapida miktuba

Pittura tal-Kruçifi ssjoni

Il-Lapida ta’ Dun Ìwann Dumink Grech L-Altar ta’ San Bartolomew

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur14 Din l-Art Óelwa 15

b’Latin klassiku turina li kien iba˙˙ar x’aktarx b˙ala kappillan tax-

xwieni tal-Ordni g˙ax hemm miktub li meta kien jara l-qamar fi l-faΩi

tieg˙u ileqq fuq ba˙ar imqalleb, Alla ˙a ˙siebu.

Mis-Sakristija ng˙addu g˙all-kor fejn nistg˙u nammiraw l-artal ta’

San Bartolomew bl-iskultura ndurata tieg˙u. L-antenati tag˙na qabbdu

l-aqwa skultur ta’ dak iΩ-Ωmien Vincenzo Casanova biex jag˙mlu din

l-akbar biçça xog˙ol tal-knisja. Óadem mieg˙u ˙uh Antonio. Huma

kienu mill-Isla u minn familja ta’ scalpellini (skulturi). Il-kwadru ta’ dan

l-artal impin©i minn Giuseppe Calì jurina l-martirju ta’ San Bartolomew

li jixba˙ ˙afna dak li hemm fi l-knisja ta’ dan il-qaddis fuq il-gΩira

Tibertina f’Ruma, impin©i minn Frangesco Manno mitt sena qabel. Il-

pittur jurina l-˙ila tieg˙u kif pin©a l-©isem g˙eri tal-qaddis xwejja˙ u

dak mibni tajjeb tal-manigold, li jikkuntrasta ma’ dak çkejken tal-an©li

jittajru bil-kuruna tal-glorja u l-palma tal-martirju fi r-rokna ta’ fuq tal-

kwadru. Il-kulur a˙mar tal-mantell u d-demm imxerred fl -art tal-qaddis

ifakkarna fi l-kwadru tal-qtug˙ ir-ras ta’ San Ìwann ta’ Caravaggio.

Mal-©enb tal-kwadru naraw sitt kolonni skolpiti b’kapitelli Korintin

u statwa ta’ San Pietru u San Pawl wa˙da kull na˙a, fi l-waqt li fuqu

naraw dekorazzjoni artistika ta’ skultura fi na indurata ta’ an©li, frott,

fjuri, u weraq. Fuq l-artal tal-ir˙am hemm niçça Ωg˙ira mag˙luqa bi grada

tal-fi dda fejn jinΩamm ir-relikwarju tal-qaddis. Ta˙t il-mensa tal-artal

hemm il-manikin bir-relikwi ta’ San Teofi lu. Fuq is-sedji tal-kor naraw

Ωew© kwadri kbar tal-pittura li juru t-Twelid ta’ Ìesù u l-A˙˙ar Çena

attribwiti lil-Fran©esco Zahra. Il-fi gura ta’ Ìesù f’dak tal- A˙˙ar Cena

u l-kompoΩizzjoni tag˙hom fl -istil chiaro scuro jikkonfermaw li dawn

huma xog˙ol ta’ dan il-pittur jew tal-bottega tieg˙u. Interessanti ˙afna

Pittura tat-Twelid ta’ Ìesù

Pittura tal-A˙˙ar Çena

Pittura tal-Martirju ta’ San Bert minn G. Calì

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur16 Din l-Art Óelwa 17

s-sors tad-dawl fi x-xena tat-Twelid

ta’ Ìesù, li donnu ©ej mill-Bambin,

fi lwaqt li x-xena barra hi mdawla

bid-dawl tal-qamar.

Nid˙lu issa fi s-sakristija l-o˙ra

fejn naraw g˙add ta’ kwadri o˙ra

mal-˙itan tag˙ha. Il-kwadru tal-

benefattura sinjura Katerina Sammut

hu wie˙ed mill-a˙jar kwadri ritratti

ta’ Lazzaro Pisani. Kwadru ritratt

ie˙or hu dak tal-Kappillan Dun

Pietru Pawl Zammit impin©i minn

ÌuΩeppi Duca, li wkoll uriena

l-˙ila tieg˙u f’dan it-tip ta’ pittura.

Il-kurçifi ss kbir li hemm hu dak li

jkun fuq l-artal ma©©ur fi l-Ìimg˙a

l-Kbira. Ta˙tu hemm it-trittiku antik

ta’ Ìwanni Maria Abela impin©i

fuq l-injam fl-1587 g˙al knisja

l-antika ta’ San Bartolomew. Hawnhekk nistg˙u naraw pittura o˙ra ta’

San Bartolomew xog˙ol minn Gaspare Formica, pittur minn Piacenzia

li ˙alla xi ftit xog˙lijiet tieg˙u f’Malta. Fuq il-kaxxarizzi hemm kwadri

o˙ra fosthom ta’ San PankraΩju ta’ Taormina. F’nofs il- kaxxarizzi insibu

relikwarju antik li fi h ir-relikwi ta’ ˙afna qaddisin.

Ner©g˙u no˙or©u fi l-knisja u nduru fuq ix-xellug fejn naraw l-artal

tal-Madonna tal-Karmnu u San Mikiel. Il-kwadru hu xog˙ol ta’ Giuseppe

Calì. Dan l-artal u dak li rajna tal-Krucifi ssjoni n-na˙a l-o˙ra tal-knisja

m’humiex dawk ori©inali g˙ax fl -1915 ©ew imda˙˙la ’l ©ewwa f’alkova

mill-bennej G˙arg˙uri Mikiel Sciberras. Fuq il-lemin tal-artal naraw

l-artal ta’ San ÌuΩepp bil-pittura artistika tieg˙u li tirrapreΩenta l-Familja

Mqaddsa tal-istess pittur. Dan ukoll hu mΩejjen bi skultura fi na ndurata

u erba’ kolonni bil-kapitelli Korintin. Madwar it-tieqa tonda bil-fi gura

ta’ David mag˙mula bil-˙©ieg ikkulurit naraw Ωew© an©li u skultura

o˙ra. Ta˙t l-artal mag˙mul mill-ir˙am ikkulurit hemm niçça b’manikin

bir-relikwi ta’ San Teodoru, martri Ruman.

Ma’ ©enb il-bieb laterali hemm in-niçça ta’ San Bartolomew. Il-vara

hi kapulavur tal-arti (barocco classico) skolpita fl -injam f’Ruma fi s-seklu

sbatax jew qabel u waslet fi r-ra˙al fl -1772. L-ebda dokument g˙adu ma

nstab li juri min hu l-iskultur, iΩda fl -arkivju tal-parroçça hemm riçevuta

awtentika bid-data tat-23 t’April,1771, meta Don Saverio Maria Anastasi

rçieva s-somma ta’123 skud u 17 il-karlin minn g˙and Dun Ìwann Maria

Gafà biex i˙allas lill-prokuratur Vincenzo Ambrosini f’Ruma g˙al din

il-vara. G˙alkemm mhux sew li xog˙ol presti©juΩ b˙al dan baracco classico ikun attribwit lil

xi wie˙ed mill-iskulturi li

kienu jag˙mlu xog˙lijiet

tal-arti f’Ruma fi s-sbatax

jew fi t-tmintax il-seklu,

sewwa li ng˙idu li din

tixba˙ ˙afna lil dik li

hemm fil-Basilika ta’

San Ìwann Lateran,

f’Ruma skolpita fl -ir˙am

minn Pierre Le Gros iz-

Zg˙ir (1666-1719). Meta

waslet fi r-ra˙al kienet

g˙ada njam u nafu li

kien Fran©esco Zahra,

l-aqwa pittur Malti tas-

seklu tmintax li ksiha

bil-©ibs u Ωebag˙ha.

Zgur li kienet wa˙da

mill-a˙˙ar xog˙lijiet li

g˙amel qabel miet fl-

1773. Imbag˙ad din

re©g˙et ©iet miΩbug˙ha u

ndurata minn Francesco

Coleiro fl-1912. Fiha

L-Altar ta’ San ÌuΩepp

In-Niçça ta’ San Bert

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur18 Din l-Art Óelwa 19

nistg˙u nammiraw il-˙ila tal-iskultur u l-induratur, kemm fl -iskultura

tal-wiçç u tal-partijiet mikxufa tal-vara, kif ukoll fl -isgraffi ti ndurati li

bihom hu mΩejjen il-mantell. Il-fi Ωonomija tal-wiçç turi dak li qal Kristu:

Israeli li fi h m’hemmx qerq.

Issa nersqu lejn l-eqreb pilastru ma©©ur tal-knisja biex fuqu naraw

il-lapida li tfakkar il-konsagrazzjoni tal-knisja u tal-artal fi t-22 t’April,

1736. Ftit qabel dan il-jum l-artal ma©©ur, li nistg˙u narawh sewwa

minn hawn, sar tal-ir˙am ikkulurit. Fil-parti ta’ fuq, il-pannelli tal-ir˙am

huma ˙odor fi lwaqt li t’isfel huma ˙omor. Il-pannelli huma mdawra bi

strixxi ta’ r˙am isfar. Il-parti ta’ fuq tal-artal hija itwal u tistrie˙ fuq biçça

skultura ta’ r˙am abjad f’g˙amla ta’ werqa tal-akantu. Il-faççata tal-artal

fi ha Ωew© pannelli ta’ r˙am a˙mar bil-vini bojod qishom Ωew© funtani.

Donnu l-marmista ried ifakkarna li Ìesù hu l-ilma ˙aj. Minn hawn

ukoll nistg˙u naraw dehra sabi˙a tal-gallerija tal-orgni. Id-dekorazzjoni

tag˙ha tixbah lil dik tal-koppla bir-ruΩuni indurati. Fiha hemm orgni

li sar fl -a˙˙ar tas-seklu dsatax minn Giovanni Felter. Dan l-orgni, li

ma g˙adux jintuΩa min˙abba

l-˙sara li g˙andu, kien ja˙dem

bil-minfa˙ li kien i˙addem

ra©el jew tifel bl-imradd waqt

id-daqq.

Qrib l-ewwel pilastru ma©©ur

hawn l-artal tal-Kunçizzjoni

Immakulata. Interessanti g˙alina

li nkunu nafu li din hija l-unika

pittura impittra barra minn

Malta li hawn fi l-knisja. Hija

kopja tal-KunçiΩΩjoni tal-pittur

Spanjol Bartolome’ Murillo u

saret fi l-belt ta’ Intra qrib il-

Lago Maggiore, l-Italja. Fil-parti

t’isfel hemm miktub li tpittret

minn Rinaldi u Avandiero fl -

1904 u ˙allas g˙aliha Antonio

Debono. L-iskultura ta’ madwar

il-kwadru u ta’ fuqu tixbah lil

dik tal-artali l-o˙ra ta’ din in-

na˙a.

L-a˙˙ar artal li se nΩuru hu dak ta’ San Fran©isk de Paola. Il-pittura

tieg˙u, li ma nafux min g˙amilha, turi wie˙ed mill-mirakli tieg˙u. Dan

ukoll hu mΩejjen bil-kolonni skolpiti u skultura o˙ra ndurata. L-artal hu

l-uniku wie˙ed miksi bl-ir˙am f’din in-na˙a. Il-bieb Ωg˙ir li hawn fejnu

jag˙ti g˙at-tara© tal-bejt.

Wara li dorna dawra mal-knisja, mibnija u mΩejna fi Ωmien erba’ mitt

sena, Ωgur li naqblu ma’ dak li darba kiteb dwarha Br. Dennis Roberts;

Il-©id kollu tar-ra˙al qisu tferra˙ fi l-knisja, l-g˙ajn titg˙ammex bid-dija tat-tiΩjin, fuq il-kolonni bi skultura fi na, fuq is-saqaf tond, fuq il-˙afna artali d-deheb ileqq fi d-dawl safi tal-Mediterran.

Dehra tal-Orgni

Pittura tal-Kunçizzjoni Immakulata

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur20 Din l-Art Óelwa 21

Fil-Qalba tar-Ra˙al

It-Tieni Mixja (sieg˙a sa sieg˙a u nofs)

It-tieni mixja tag˙na

tibda mill-pjazza tar-

ra˙al u naqbdu Triq

Mons. Lui©i Catania li

nsibuha quddiem il-knisja

n-na˙a tal-lemin. IΩda

qabel nibdew il-mixja,

ejjew in˙arsu lejn il-

knisja biex nammiraw

is-sbu˙ija tag˙ha. Il-bini

tal-knisja hu dak ori©inali

li bena Tumas Dingli,

barra l-faççata li kienet

re©g˙et inbniet mill-gdid

fl-1743 bl-istil barokk,

ming˙ajr ma tellfet xejn

mis-sbu˙ija simetrika

tag˙ha. Il-knisja hi forma

ta’ salib Latin, bil-koppla

fi n-nofs u t˙ares lejn il-

punent. Dan kien l-istil

tal-bini tal-knejjes sa

mill-a˙˙ar snin tas-seklu

sittax.

Il-faççata g˙andha tliet

taqsimiet mifrudin minn

xulxin b’erba’ pilastri

bil-kapitelli Korintin. Fit-

taqsima tan-nofs, fuq il-bieb prinçipali naraw statwa ˙elwa ta’ Ìesù

Bambin iΩomm is-salib. Din qieg˙da ©o trijangolu fejn hemm ukoll

is-sena ta’ meta inbniet il-faççata,1743. Fuqha naraw tieqa forma ta’

warda. IΩda l-attrazzjoni prinçipali tal-faççata hi l-altoriljev li hemm

fuq din it-tieqa li jirrapreΩenta lil San Bartolomew, imdawwar bl-an©li,

tiela’ ’l fuq lejn is-sema, fi lwaqt li aktar ’il fuq ta˙t is-salib hemm an©lu

jistenna lil-qaddis bil-kuruna tal-glorja. It-taqsimiet tal-©nub fi hom

niçça, wa˙da ta’ San Pietru u l-o˙ra ta’ San Pawl. Hawnhekk ukoll

naraw kwadrant tal-arlo©© f’kull taqsima. L-arlo©© tal-lemin hu dak li

jdoqq kull kwarta u li g˙alkemm kien mag˙mul fl -1756 g˙adu ja˙dem

u jΩomm il-˙in sewwa. L-anqas biss kienu g˙addew mitt sena minn

meta l-arlo©©ar Olandis, Christian Huygens applika l-pendlu li kien

ivvinta Galileo fuq l-arlo©©, biex din l-invenΩjoni tkun tista’ ta˙dem

sewwa, li f’dan ir-ra˙al kien hawn arlo©©. Dan idoqq il-kwarti u sig˙at

fuq Ωew© qniepen fi l-kampnar ta’ fuqu. Il-forma estetika tal-kampnari

taqbel ˙afna mal-bini sabi˙ ta’ din il-knisja. Il-qniepen il-kbar ta’ dak

tax-xellug kienu mag˙mula fi l-funderija tal-Ordni ta’ San Ìwann minn

Giacchino u Frangesco Trigance.

It-triq li se nΩuru, qabel kien jisimha Triq Britannja. L-isem tag˙ha

Dettal fuq il-bieb prinçipali

Dehra tal-Kampnari

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur22 Din l-Art Óelwa 23

jfakkarna fi l-kolonjaliΩmu

IngliΩ. IΩda ftit ta’ Ωmien

ilu ©iet imsemmiha g˙al

Mons Lui©i Catania. Dan

il-qassis twieled fi r-ra˙al

u wara li ˙a l-quddiesa sar

kappillan ta’ ÓaΩ-Ûabbar.

Wara ˙afna Ωmien f’dan

ir-ra˙al, sar il-kappillan

ta l -korp ta l -pul iz i ja .

Billi kien miet meta kien

g˙adu mal-pulizija sarlu

funeral bl-unuri militari u

ndifen fi ç-çimiterju ta’ San

Ìwann f’Hal G˙arg˙ur. It-

tieni bini mal-lemin tag˙na

kien jintuΩa b˙ala l-iskola

primarja mill-1900 sa

1929 meta tlestiet l-iskola l-©dida. F’dan l-istess bini Giuseppe Calì

pin©a il-kwadru titulari ta’ San Bartolomew tal-knisja parrokkjali fl -

1902. Il-pittur kien g˙aΩel ir©iel mir-ra˙al b˙ala mudelli biex ipin©ihom.

Aktar ’l isfel fuq ix-xellug id-dar numru

15 kienet id-dar ta’ Mons. L Catania.

Quddiemha naraw bini tipiku tal-bidu

tas-seklu g˙oxrin b’gallerija twila

tal-˙adid. Fiha nistg˙u nammiraw id-

disinn u x-xog˙ol fi n tal-˙addied.

Meta ninΩlu aktar ’l isfel niltaqg˙u

mal-ewwel liwja fejn naraw l-uniku

bini neo-klassiku tar-ra˙al. In˙arsu ’l

fuq u naraw il-pilastri tieg˙u imΩejna

bil-kapitelli tal-ordni Joniku (Griek).

Dan il-bini kien waqa’ fil-gwerra u

rega’ nbena fl-istil

ori©inali tieg˙u. In-

na˙a l-o˙ra tat-triq

hemm il-bini tas-

Soçjetà tal-Museum

li waqqaf San Ìor©

Preca. G˙alkemm

g˙andu faççata kbira

u sabi˙a din ma tistax

tidgawda billi t-triq hi

dejqa ˙afna. Nimxu

aktar ’l isfel u naraw

dar kbira b’gallerija

tal-injam mag˙luqa,

palazz tipiku malti,

li skond l-istil tieg˙u

inbena fi l-bidu tas-seklu g˙oxrin. Faççata ta’dan, dar numru 44 u 46

kien l-a˙˙ar ˙anut tradizzjonali tal-inbid li ng˙alaq. Dan kien popolari

˙afna mas-suldati ingliΩi tul il-gwerra meta dawn kienu stazzjonati qrib

u wara man-nies tar-ra˙al li kienu

jmorru fi h g˙al xi tazza nbid.

Nibqg˙u mexjin u naraw is-

sqaqien tipiçi ta’ din it-triq qadima.

F’wie˙ed mis-sqaqien naraw il-

mit˙na li kif narawha llum imneΩΩa

mit- tag˙mir tag˙ha ©©ibilna

nostal©ija. Il-˙sieb tag˙na jmur

daqs mija u ˙amsin sena ilu, meta

it-ta˙˙an kien jitla’ fuq il-bejt,

i˙ares lejn il-pinnur u jsib li r-ri˙ qed

jonfo˙ biΩΩejjed biex i˙addimha.

Malajr idoqq il-bronja u jibda

jarma l-qlug˙. Il-bronja kienet

bebbuxu kbir mag˙ruf fi l-botanika

b˙ala Charonia Variegata li jkun

Id-Dar tal-iskola Primarja l-qadima

Il-faççata neo-klassikabil-pilastri u kapitelli

Dar tipika ta’ palazz Malti

L-a˙˙ar ˙anut tat-titotla tar-ra˙al

imtaqqab fi t-tarf tieg˙u. Il-

˙oss tal-bronja jkun is-sinjal

g˙all-bdiewa li t-ta˙˙an se

j˙addem il-mit˙na u malajr

jibdew jin©abru hawnhekk

bix-xkejjer tal-qam˙ fuq il-

karettuni. X’dehra sabi˙a

meta dan i˙oll l-irbit tal-qlug˙

biex dawn jibdew iduru.

Inkomplu nimxu f’din

it-triq u nduru max-xellug

biex naqbdu Triq San Ìwann

sa ma naslu qrib l-Iskola

Primarja tal-Gvern. Din

inbniet bejn l-1927 u l-1929.

In-numru tat-tfal jattendu

l-iskola kien kiber sewwa u

g˙alhekk in˙ass il-bΩonn li

tinbena skola ©dida. Din ©iet

ippjanata tajjeb ̇ afna bi klassijiet spazjuΩi u mdawwla, mibnija madwar

bit˙a kbira. G˙andha Ωew© bibien wie˙ed g˙as-subien u ie˙or g˙all-

bniet. L-iskultura tal-ward madwar it-twieqi g˙amilha Dun Spiridjone

Sammut minn Óal Balzan li kien

skultur tajjeb ˙afna.

Id-dar li hemm fi l-kantuniera

faççata tal-iskola inbniet fl -1932

minn emigrant li ©ie lura pajjiΩu

u g˙alhekk fuqha naraw l-arma

ta’ Michigan, l-Amerika. Il-

kelma Tuebor fin-nofs tag˙ha

tfisser Niddefendi u hija parti

mis-sentenza erojka bil-Latin:-

Dum spiro Tuebor (Niddefendi sa l-a˙˙ar nifs). Din hi referenza

g˙all-gwerra civili Amerikana. Fuqha naraw kitba o˙ra bil-Latin:- E pluribus unum ( Minn ˙afna wie˙ed). Madwar l-arma iΩ-Ωew© çriev

amerikani (l-Elk u l-Moose). Ta˙t hemm kitba o˙ra bil-Latin:- Si quaeris peninsula amoenam circumspice (Jekk qed tfi ttex peniΩola sabi˙a, ̇ ares

madwarek). Fuq l-arma hemm ra©el bl-ixkubetta jiddefendi Ω-Ωew©

peniΩuli u t-tlug˙ ix-xemx li jfi sser is-sbu˙ija tan-natura.

L-Arma ta’ Michigan, USA

L-Arma ta’New South Wales, Australia

Il-Mit˙na

L-iskola Primarja tal-Gvern

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur26 Din l-Art Óelwa 27

Aktar ’il fuq, fi triq San Bartolomew

naraw dar t’emigrant ie˙or li rritorna

pajjiΩu mill-Awstralja, fejn kienu jmorru

l-Maltin biex ifi ttxu x-xog˙ol sa mill-

bidu tas-seklu g˙oxrin. Fuq il-bejt ta’

din id-dar naraw l-arma ta’ New South

Wales u s-sena 1934. Ta˙tha hemm

l-isem tal-innu Awstraljan:- Advance Australia Fair miktub minn Peter Mc

Cornick fl -1878. IΩ-Ωew© armi li rajna

juruna kemm kienu grati l-emigranti

Maltin lejn l-art li laqg˙ethom.

Quddiem din id-dar naraw il-kazin

tal-Partit Laburista, wie˙ed miΩ-Ωew©

partiti politiçi ta’ gΩiritna u ftit ’il fuq

minnu hemm l-g˙assa tal-pulizija,

li kienet ukoll l-ewwel uffiççju tal-

Kunsill Çiviku. Il-post hu wie˙ed minn

dawk id-djar li kellhom xi sinjuri li

joqog˙du fl-ibliet, biex ji©u fihom

g˙all-btala jew g˙all-kaçça. Din kienet

dar ta’ familja mill-Furjana (Città

Vilhena) u g˙alhekk naraw fuqha

l-arma tal-Granmastru Antonio Manoel

de Vilhena.

Triq San Bartolomew twassalna

fi l-pjazza tar-ra˙al fejn naraw djar u

bini ie˙or interessanti li hawn madwar

il-knisja. Induru max-xellug fejn hemm

il-mafkar tal-ewwel Kunsill Civiku.

Fejn jinsab dan il-mafkar fl -img˙oddi

kien hawn pompa mekkanika tal-ilma biex in-nies timla l-ilma mill-

©ibjun kbir li hawn ta˙t il-pjazza. Qrib tag˙ha naraw dar qadima tas-seklu

tmintax li g˙andha niçça ˙elwa bi statwa ta’ San Bartolomew.

Minn hawn nistg˙u in˙arsu lejn il-knisja biex naraw l-arlo©© tax-

xemx fuq in-na˙a ta’ nofsinhar tag˙ha. Dan juri l-˙in billi x-xemx t˙alli

d-dell tal-˙adida fuq il-kwadrant. Jekk niççekkjaw l-arlo©© tag˙na mal-

˙in tieg˙u, g˙andna niftakru li dan m’g˙andux ̇ in tas-sajf jew tax-xitwa.

Immorru fuq iz-zuntier tal-knisja biex naraw xi ftit graffi ti li fadal mal-

Niçça ta’ San Bert fuq dar antika

Graffi ti ta’ Xini mal-©enb tal-knisja L-G˙assa tal-Pulizija

L-Arlo©© tax-Xemx mal-©enb tal-knisja

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur28 Din l-Art Óelwa 29

ra˙al, qabel u ma’ tul l-a˙˙ar gwerra. Il-familja li kienet tmexxi dan

il-form baqg˙et mag˙rufa b˙ala ‘tal-furnara’. Ner©g˙u naslu fi l-pjazza,

iΩda qabel nispiççaw din il-mixja nammirraw dar o˙ra interessanti li

ti©i quddiem il-knisja. Din g˙andha faççata tassew sabi˙a. Il-gallerija

twila tag˙ha tistrie˙ fuq

saljaturi skolpiti. Fuqha

hemm ukoll niçça ta’

stil barokk li fi ha statwa

ta’ San Pawl. Jidher

li l-iskultur tag˙ha ˙a

b˙ala mudell g˙aliha

l-istatwa ta’ San Pawl

ta’ Merkjorre Gafà tal-

belt Valletta.

˙ajt tag˙ha. Óafna mill-graffi ti

li kien hawn t˙assru billi l-parti

t’isfel tal-˙ajt, li kienet imbajda,

©iet mibruxa. Dan il-brix mal-

knejjes kien b˙ala arti iΩda llum

jitqies vandaliΩmu. L-antenati

tag˙na kienu jpin©u l-aktar ix-

xwieni bil-bnadar bis-salib jew

o˙rajn bin-nofs qamar.

Quddiem iz-zuntier hemm il-

kaΩin tal-Banda San Bartolomew,

binja tassew sabi˙a li nbniet fl -1990 fuq pjanta tal-perit Carm Lino Spiteri.

Il-faççata tieg˙u g˙andha Ωewg galleriji twal u frontispizju b’˙afna xog˙ol

tal-skultura, li juri wkoll is-sena li fi ha re©g˙et twaqqfet il-banda. Il-©ebel

tal-franka g˙al dan inqata’ minn barriera f’dan ir-ra˙al stess. G˙alkemm

din il-banda ilha mwaqqfa sa minn tmiem is-seklu dsatax, g˙al ˙afna

Ωmien din kienet waqfet, iΩda fl -1985 re©g˙et ing˙aqqdet mill-©did. Il-

kaΩin ikun miftu˙ matul il-jum kollu u g˙alhekk nistg˙u nid˙lu u narawh

minn ©ewwa. Ìewwa naraw kwadri bir-ritratti ta’ dawk li kienu ja˙dmu

nar tal-festa ta’ San Bartolomew ta’ diversi snin. Ma’ ©enb dan il-kaΩin

naraw gallerija antika tal-©ebel fuq dar qadima.

Ng˙addu g˙al wara l-knisja fejn hemm il-kaΩin tal-Partit NaΩΩjonalista,

wie˙ed miΩ-Ωew© partiti politiçi

ta’ gΩiritna. Minn hawn nid˙lu

fi triq dejqa madwar il-knisja.

L-ewwel sqaq li nsibu hu

Sqaq ir-RuΩarju li jfakkarna

fil-Konfraternità tar-RuΩarju

mwaqqfa f’dan ir-ra˙al fl -1608,

meta l-membri tag˙ha kienu

jirreçitaw din it-talba fi t-toroq.

Is-sqaq fi h xi djar qodma ˙afna

li ©ew restawrati, fosthom dar

li qabel kienet il-forn fejn kien

jin˙ema l-˙obΩ g˙an-nies tar- Gallarija mikxufa tal-©ebel

Razzett restawrat fi Sqaq ir-RuΩarju

Dar bil-gallarija tal-˙adidu niçça barokka

Il-KaΩin tal-Banda ta’ San Bert

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur30 Din l-Art Óelwa 31

Lejn il-Victoria Lines

It-Tielet Mixja (sag˙tejn sa sag˙tejn u nofs)

Nibdew ukoll din it-tielet mixja

tag˙na mill-pjazza u ng˙addu minn

quddiem il-KaΩin tal-Banda San

Bartolomew g˙al wara l-knisja biex

insibu Triq il-Kbira li qieg˙da fuq il-

lemin. Din hi l-eqdem triq tar-ra˙al u

g˙alhekk tie˙dok lejn il-Belt Valletta.

Mhux biss, iΩda jekk insegwu it-triq li

˙a Mons. Pietru Dusina fl -1575 biex

min-Naxxar ©ie fi r-ra˙al, nindunaw

li l-ewwel kappella li kien Ωar kienet

dik ta’ Santa Marija ta’ Bernarda li

tinsab fi t-tarf ta’ din it-triq. Fir-rapport

tieg˙u isejja˙ lil din il-parti t’isfel

tat-triq;- ingressu casalis Gregor (id-

d˙ul ta’ Óal G˙arg˙ur). Triq il-Kbira

hija triq dejqa u mg˙aw©a u turina kif

it-trejqiet tal-karrettuni tal-img˙oddi

inbidlu ma’ tul iΩ-Ωmien u saru t-toroq

tal-ir˙ula tag˙na.

L-ewwel ma tolqotna fi ha hi niçça

˙elwa ta’ San ÌiΩepp i˙addan lil Ìesù

Bambin, fuq dar Nu.2. Ftit ’l isfel

hemm dar b’gallerija sabi˙a tal-©ebel

li skond l-g˙amla tag˙ha inbniet fi s-

seklu tmintax g˙al xi familja sinjura.

Jekk in˙arsu lejn in-na˙a l-o˙ra tat-

triq naraw galleriji tal-˙adid tassew

artistiçi. Fihom nammiraw id-

disinn u x-xog˙ol tal-˙addied li

˙adimhom, g˙akemm kien ja˙dem

bl-g˙odda ta’ dak iΩ-Ωmien, il-

for©a, l-inkwina u l-mazza. IΩda

dak li ̇ adem donnu sar biex jibqa’

g˙al dejjem.

Meta nimxu tul din it-triq naraw

faççati ta’ djar qodma li ©ew

irran©ati tassew tajjeb, g˙alkemm

infet˙u twieqi ©odda u l-bibien

tag˙hom tkabbru jew iççekknu

skond kif xtaq is-sid, b’hekk intilef

l-istil ori©inali tag˙hom. G˙andna

niftakru li d-djar il-qodma ma

kellhomx twieqi fi s-sular t’isfel u

kellhom biss twieqi fi s-sular ta’ fuq

min˙abba l-biΩa’ li fi h kienu jg˙ixu

l-antenati tag˙na. It-triqat ma kinux

imdawla bil-lejl u spiss kienu jsiru

attakki mill-furbani. Il-bibien kienu

jkunu Ωg˙ar u b’sa˙˙ithom u mirfuda

sewwa minn ©ewwa bi stanga tal-

˙adid jew ta’ l-injam. Kellhom

˙abbata fuqhom u kienu jissakkru

b’serraturi kbar mag˙mulin mill-

˙addieda lokali. Meta xi ˙add

i˙abbat, is-sid jittawwal mit-tieqa

li kienet tkun fuq il-bieb u jifta˙

biss jekk hu jag˙raf lil dak li jkun

˙abbatlu.

Niçça ta’ San ÌuΩepp

Gallarija tal-Ìebel bil-Lavur

Gallariji tal-Óadid

Din l-Art Óelwa 33

Inkomplu l-mixja tag˙na

u naraw aktar niçeç. Fuq dar

nru.31 hemm niçça Ωg˙ira ta’

San Pietru u o˙ra ta’ San

Alwi©i fil-bidu ta’ Triq Il-

Ìdida. Din it-triq li ironikament

tissejja˙ Triq il-Ìdida fiha

djar qodma ˙afna. Fiha naraw

niçça o˙ra ta’ San Bartolomew.

L-skultur li g˙amel l-istatwa

˙a b˙ala mudell dik li hemm

fil-knisja parrokkjali. Fit-tarf

tas-sqaq fuq ix-xellug hemm

Ωew© djar li g˙andhom id-d˙ul

tag˙hom komuni minn kamra

msaqqfa bl-arkati ta’ stil G˙arbi

u g˙alhekk jista’ jkun li huma ta’ dak

il-perijodu.

Ner©g˙u lura g˙all-Triq il-Kbira.

Fuq il-faççata tad-dar nu. 50 naraw

bieb stil Normann imblukkat u niçça bi

statwa tal-Madonna mtellg˙a s-sema.

Din hi wa˙da mill-eqdem djar f’dan ir-

ra˙al. Aktar ’l isfel hemm il-kappella ta’

Santa Marija “ta’ Bernarda” li nbniet

ori©inarjament minn Bernarda Cauchi

fl -1573 u dokumentata fl -atti tan-Nutar

Angelo Bonello tal-10 t’Awwissu,

1571. Din re©g˙et ©iet mibnija fl -1659

minn Dun Luqa Mifsud. Il-faççata

tag˙ha g˙alkemm sempliçi g˙andha

tieqa tal-©ebel tassew ori©inali. Nistg˙u

nittawwlu minn tieqa Ωg˙ira fi l-bieb tal-

kappella biex narawha minn ©ewwa.

Fuq l-artal tal-©ebel hemm il-kwadru

tal-Assunta, li fuqu naraw ukoll il-

qaddisin tobba San Cosma u San Damjan

u l-appostli madwar il-qabar tag˙ha. Il-

kwadru, li hu ta’ pittur mhux mag˙ruf,

hu mqassam tajjeb, g˙alkemm b’˙afna

kuluri çari. Mal-©enb naraw kwadru

ie˙or tal-Madonna bil-fi rma u s-sena

ta’ meta pin©ieh:- “Filippo Dingli

pittore Maltese, 1657, pittur tas-seklu

sbatax li ftit nafu fuqu, g˙alkemm ̇ alla

˙afna pitturi. Din il-pittura hija rari

˙afna g˙ax turi lil Omm Alla liebsa

l-a˙mar, tqila. Forsi din kienet g˙aliex

©iet mwarraba mill-knisja parrokkjali.

L-art tal-kappella hi ori©inali u miksija

biç-çangatura.

Niçça ta’ San Pietru

Niçça ta’ San Alwi©i

Niçça ta’ San Bert

Bieb Normann imblukkat u Niçça

Knisja Ta’ Bernarda

Inkomplu mexjin fi Triq il-Kbira

u naraw fuq il-lemin tliet gallerijiet

tal-©ebel b’saljaturi kbar, li b˙alhom

tara fuq xi palazzi fl -ibliet qodma ta’

Malta.

L-ewwel sqaq antik li nsibu fuq

ix-xellug, issa sar Triq il-Qieg˙ed.

L-isem tieg˙u hu korruzzjoni tal-kelma

G˙arbija, Qajjied li tfi sser Fizzjal tal-armata. Qabel ma nbena ˙afna bini

f’din in-na˙a dan l-isqaq kien iwasslek

fi Triq il-Ìnien. Ng˙addu minnu u

naqsmu Triq Caravaggio. Minn hawn

nistg˙u naraw n-na˙a mag˙rufa “tal-Fer˙a” u Wied id-Dis. Il-wied ˙a ismu minn Dis pjanta tal-familja

tal-qasab li fi l-botanica tissejja˙ Festuca Elatior. In-na˙a “tal-Fer˙a”

tfakkarna fi l-kappella ta’ San Girgor li darba kien hawn u li xi storiçi

huma tal- fehma li din tat l-isem ta’ Casal Gregori lil dan ir-ra˙al.

Nibqg˙u mexjin man-na˙a tal-g˙elieqi u nid˙lu fi Triq l-Indipendenza.

Minn hawn ukoll nistg˙u nammiraw is-sbu˙ija li bih hu mdawwar dan

ir-ra˙al. Wied id-Dis mhux wied kollu blat iΩda kollu g˙elieqi mtarr©a

sal-qieg˙ tieg˙u. Fil-qiegh tal-wied ’il bog˙od mid-djar hemm il-kamra

tan-nar li fi ha jin˙adem in-nar g˙all-festa ta’ San Bartolomew. Nibqg˙u

mexjin ma’ l-g˙elieqi sa ma nsibu Triq Ûag˙runa u minnha ng˙addu

g˙all-Triq 31 ta’ Marzu.

Induru mal-lemin biex ninΩlu minn sqaq li jwassalna fi Triq il-Ìnien,

Il-Palazz tal-Kmand

Dar antika bil-Gallarija tal-Ìebel

Pittura rari tal-Madonna bit-tqala

Il-Grupp tal-Kamra tan-Nar tal-1952

Din l-Art Óelwa 37

qrib il-Palazz tal-Kmand. Dan hu wie˙ed mill-palazzi li kien bena Sir

Alexander Ball g˙al-logutenent jew il-ma©istrat tad-distrett fi Ωmien

ir-Re Gor© III. Kien inbena fl -1803 fuq il-pjanta ta’ Antonio Cachia.

L-ir˙ama kommemorattiva bit-Taljan turi l-g˙an g˙aliex inbena.

Minn hawn nistg˙u naraw sewwa l-g˙olja ”tal-Qortin” jew kif

isibuha n-nies tar-ra˙al “il-Fanal” g˙ax hemm l-IngliΩi kienu g˙amlu

lanterna b˙ala sinjal g˙all-vapuri navali tag˙hom. Fuq din l-g˙olja

hemm ukoll l-antenna li kienu waqqfu n-NATO, li llum tintuΩa mill-

istazzjonijiet televiΩivi lokali. Waqt li nibqg˙u mexjin ’l isfel mal-©enb

tal-wied ingawdu il-pajsa©© rurali bl-g˙elieqi mtarr©a, bil-˙itan tas-

sejjie˙ u t-tiΩwiq naturali li bih hu mΩejjen il-Wied ta’ Santa Marija taΩ-Ûellieqa. Wara l-Palazz tal-Kmand, l-g˙olja fuq il-lemin hi mag˙rufa

b˙ala “ta’ R˙ieb” (eremiti) g˙ax fi l-qedem kien hemm eremita©© tal-

patrijiet Agostinjani.

Meta ninΩlu aktar ’l isfel naraw xena mill-isba˙ tal-Victoria Lines, Ba˙ar iç-Çag˙aq u Qalet Marku. Din it-triq saret wara l-A˙˙ar Gwerra

Dinjija mill-pri©unieri GermaniΩi qabel dawn in˙elsu. G˙alhekk fuq

il-lemin naraw is-sena, 1945 minquxa fuq il-blat. It-triq twassalna sal-

pont tal Madliena li jaqsam Wied id-Dis. Dan inbena mill-IngliΩi wara

li kienu bnew il-Fortizza tal-Madliena. Inbena fuq stil Ruman b˙all-

akkwedotti u l-pontijiet Rumani u ©ie jixraq ̇ afna mal-ambjent tal-post.

Minn fuqu ngawdu dehra sabi˙a ta’ Wied id-Dis imΩejjen b’˙afna si©ar

u g˙elieqi mtarr©a. Il-fortizza tal-Madliena hija wa˙da mill-erba’ fortizzi

li kienu bnew l-IngliΩi matul il-Victoria Lines. It-tlieta l-o˙ra kienu ta’

Bin©emma, tal-Mosta u ta’ Pembroke. Inbniet bejn l-1878 sal-1880,

iΩda re©g˙et ©iet imkabbra fl -1888, meta din ©iet attrezzata b’kanuni

kbar min˙abba li hi qrib il-portijiet. L-g˙olja tal-Madliena qabel kienet

mag˙rufa b˙ala Ra˙al Samudi u fuqha kien hemm il-kappella antika

ta’ Santa Maria Madalena. Meta l-IngliΩi bnew il-fortizza ne˙˙ew il-

kappella u bnewha ftit ’il bog˙od minnha. Sa ftit Ωmien ilu dan ir-ra˙al

Ωg˙ir kien parti minn Óal G˙arg˙ur.

Ner©g˙u mmorru lura sal-Palazz tal-Kmand biex inkomplu l-mixja

tag˙na. Ftit ’il bog˙od minn hawn hemm il-kappella ta’ Santa Maria taΩ-Ûellieqa l-aktar wa˙da devota ta’ dan ir-ra˙al u hi ukoll wa˙da mill-isba˙

tal-pajsa©© Malti. Inbniet l-ewwel darba fl -1560 u dokumentata fi r-rapport

taΩ-Ωjara Appostolika ta’ Mons Pietru Dusina tal-1575. Skond dan ir-rapport

inbniet g˙ax wa˙da xebba qalet li kienet dehritilha l-Madonna u fejqitha

mill-marda li kellha. Jidher li Mons. Dusina kien kellem lil din ix-xebba

g˙ax kiteb li kienet g˙ada ˙ajja. Il-kappella re©g˙et inbniet fl -1650 fuq

pjanta tal-perit Tumas Dingli. Il-faççata g˙andha tieqa tonda fi n-nofs u

Statwa tal-Assunta fi t-trianglu ta’ fuq. Naraw ukoll Ωew© lapidi tal-ir˙am

li fuqhom hemm miktub ir-rapport ta’ Mons. Dusina bil-Latin u bil-Malti.

G˙andha kampnar wie˙ed li fi h qanpiena mag˙mula minn Ìulju Cauchi.

Dehra ta’ Victoria Lines f’Wied id-Dis

Il-Pont tal-Madliena bid-data 1945

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur38 Din l-Art Óelwa 39

Il-kappella tkun miftu˙a kull nhar ta’ Sibt. Nistg˙u narawha minn

©ewwa billi nittawwlu mit-twieqi li hemm ta˙t il-lapidi li semmejna.

L-artal tag˙ha imΩejjen bi skultura

fina u b’kolonni bil-kapitelli

Korintin huwa tassew artistiku. Il-

pittura tieg˙u hi xog˙ol ta’ Rokku

Buhagiar u saret fl -1759. L-artal

hu miksi bi r˙am kulurit u jidher li

g˙amlu marmista tajjeb. Fil-gnub

tal-kappella hemm kwadru ta’

Emvin Cremona u tlieta o˙ra ta’

Filippu Dingli ˙u Tumas, il-perit

li g˙amel il-pjanta tal-kappella.

Dan tal-a˙˙ar pin©ihom f’nofs

is-seklu sbatax iΩda ftit nafu fuqu.

Il-kritiçi tal-arti jqisuh misterjuΩ

g˙ax ˙add ma jaf mnejn tg˙allem

l-istil manjerista li bih kienu jpin©u

l-pitturi ewropej bejn 1520 u 1600. Meta ninΩlu t-tara© tag˙ha naraw

si©ar taΩ-Ωebbu© antiki ˙afna. Fi Ωmien ir-Rumani kienu abbundanti

min˙abba l-industrija taΩ-Ωejt li kien hawn fi r-ra˙al.

Il-villa li hemm qrib tag˙ha, kantuniera ma’ Triq Caravaggio, kienet

dwejra tal-kaççjatur fejn kien iqatta’ l-ista©un tal-kaçça l-Kaptan Ronnie

Smith, li kien a©ent tal-vapuri.

Nitilg˙u Triq Caravaggio u nid˙lu fi t-tieni triq mal-lemin, jisimha

Triq Dimitrius Farru©ia. Din hi msemmieha g˙al pittur li ma nafu xejn

fuqu g˙ajr li pin©a kwadru wie˙ed u li qieg˙ed fi l-Basilika tan-Nadur,

G˙awdex. It-triq twassalna fi Sqaq Warda, iΩda qabel nid˙lu fi h, wara

l-˙ajt tas-sejjieg˙ fuq il-lemin, naraw matmura. Din kienet il-ma˙Ωen

ta’ bidwi fejn kien ja˙Ωen il-˙sad biex imbag˙ad ikollu biex jag˙lef

lill-annimali.

Meta nimxu aktar ’il fuq, in-na˙a tax-xellug hemm tieqa tal-˙arrie©a

fuq dar antika. Din tfakkarna kif kienu jiΩΩew©u l-buΩnanniet tag˙na.

Hija storja ˙elwa li Ωgur i©©ibilna tbissima. Fl-antik ix-xebbiet ftit kien

ikollhom çans li jag˙Ωlu l-g˙arus tag˙hom. Meta familja kien ikollha

xebba g˙aΩ-Ωwie© kienet tag˙mel qasrija fuq il-˙arrie©a. Din tkun

messa©© g˙all-©uvintur li jkunu interessati u g˙alhekk kienu jqabbdu

Il-Matmura tal-Bidwi

Il-Kappella taΩ-Ûellieqa

L-Assunta ta’ Rokku Buhagiar

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur40 Din l-Art Óelwa 41

l-˙uttab jew ̇ uttaba biex ilaqqa’ l-familji. L-ewwel ma kienu jiddiskutu

l-familji kienet id-dota. Jekk isir qbil fuq din, issir il-kitba taΩ-Ωwie©

g˙and in-nutar u Ω-Ωwie© ise˙˙

Nimxu aktar ’il fuq u naraw aktar djar qodma. Fuqhom hemm twieqi

tal-˙adid maqlug˙in ’il barra mnejn wie˙ed jista’ jittawwal. Xi djar

fi l-qalba tar-ra˙al, qabel kienu rziezet antiki ˙afna. Ir-razzett Malti

kien mibni, mhux biss biex fi h toqg˙od familja kbira, iΩda kien ikollu

kmamar g˙all-annimali domestiçi. Il-bieb tieg˙u kien ikun kbir biex

ikun jista’ jid˙ol karrettun. Il-bit˙a kienet tkun kbira u jkun hemm fi ha

t-tara© g˙all-kmamar ta’ fuq, li kienu jsej˙ulhom ‘id-dar’. Fil-kmamar

t’isfel kienu jΩommu l-annimali. Illum dawn l-irziezet bil-kemm g˙adek

tag˙rafhom g˙ax ©ew irran©ati. Fuq wa˙da mid-djar qodma f’dan l-isqaq

naraw in-niçça tal-Madonna ta’ Trapani li hi l-unika wa˙da li hawn

f’Malta. Id-dar tar-rokna fuq il-lemin hi tassew antika. Fuqha hemm

skultura G˙arbija u tidher li hi ta’ dan il-perijodu. Hawn kienet toqg˙od

Katerina Sammut, il-benefattriçi sinjura li l-kwadru tag˙ha narawh

Niçça tal-Madonna ta’ Trapani

Dar antika bi skultura G˙arbija

Tieqa ori©inali bil-Óarrie©a

fis-sagristija tal-knisja. Katerina

Sammut twieldet fit-23 ta’ Marzu

1828, mit-tieni Ωwie© ta’ Fran©isku

Sammut u Maria née Camilleri. Kellha

o˙tha, Maria Grazzja li twieldet fi s-7

ta’ Mejju 1832, li kienet da˙let soru

mas-sorijiet tal-Bon Pastur fi Franza,

u tliet ˙utha o˙ra subien. Mill-ewwel

Ωwie© tieg˙u ma’ Katerina née Zerafa,

Fran©isku kellu iben wie˙ed li kien sar

qassis, Dun Martin Sammut, u ˙adem

˙afna fi l-parroçça. Il-familja Sammut

kienet sinjura ˙afna u billi o˙tha

kienet soru u ˙add mill-familja ma

kien miΩΩewwe©. Katerina wirtet il-©id kollu tal-familja. Fit-testment

tag˙ha g˙and in-Nutar Calcedonio Gatt, ˙alliet ˙afna minn dan il-©id

lill-Knisja tar-ra˙al u lis-Sorijiet

tal-Bon Pastur. Fih ˙asbet ukoll

fi l-fqar tar-ra˙al, lit-tfal tal-istituti

u ̇ alliet borΩa ta’ studju g˙al dak

iΩ-Ωag˙Ωug˙ li jixtieq isir qassis

u ma jkollux fl us. O˙tha, Madre

Maria Grazzja del Nome di Gesù

kienet dik li ©abet dawn is-sorijiet

f’Malta wara li dawn kienu marru

Corfù, fejn ma kinux milqug˙in.

Katerina mietet fl -4 ta’ Awwissu

1913. L-isqaq iwassalna fi Triq

il-Wiesg˙a, li tinsab wara l-knisja

fejn intemmu l-mixja tag˙na.

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur42

Monument tal-Ewwel Kunsill Lokali L-Uffi ççju tal-Kunsill Lokali

Il-Kappella ta’San Nikola

Ir-raba’ mixja tag˙na llum tkun

parti fi l-ra˙al u parti fi l-madwar tieg˙u.

Nitilqu mill-pjazza u naqbdu Triq San

Nikola, li tibda minn ˙dejn il-mafkar

tal-ewwel Kunsill Çiviku. Fuq dar nu.8

hemm lapida li tfakkar lil Fran©eska

Fenech, li kienet il-qabla tar-ra˙al

g˙al aktar minn ˙amsin sena, qabel

u wara l-a˙˙ar gwerra dinjija. Kienet

qabla ddedikata u ta’ esperjenza kbira.

Mixja Kulturali fi l-Kampanja

Ir-Raba’ Mixja (sieg˙a u nofs sa sag˙tejn)Il-kariΩma li kellha biex tfarra© l-ommijiet li tilfu t-tarbija tag˙hom

g˙adhom jiftakruha l-ommijiet anzjani tar-ra˙al. Ma ninsewx, l-imwiet

tat-trabi kienu ji©ru spiss f’dak iΩ-Ωmien. Fi sqaq nru.1 kien hemm

forn ie˙or immexxi minn familja ta’ furnara li kienu jag˙mlu l-˙obΩ

malti g˙an-nies tar-ra˙al. Nimxu aktar ’l isfel u naraw quddiemna

l-bini uffi çjali tal-Kunsill Çiviku, minn fejn wie˙ed jista’ jie˙u kull

informazzjoni relatata mar-ra˙al. Fih nistg˙u nΩuru s-sala tal-Komunità,

fejn attivitajiet soçjali jkunu spiss organizzati.

Quddiem il-©nien hemm il-kappella ta’ San Nikola li nbniet

ori©inarjament fi s-seklu ˙mistax. Meta Ωarha Mons. Pietru Dusina fl -

1575, kienet fi stat ˙aΩin u kien ordna li titwaqqa’, iΩda ftit wara ©iet

irran©ata. Skond Ωjarat o˙ra tal-isfqijiet, din re©g˙et ©iet irran©ata jew

mibnija mill-©did fl -1656. Dan l-a˙˙ar ©iet restawrata biex inbidlet

f’kappella tas-Sagrament li tkun miftu˙a kuljum. Nistg˙u nid˙lu

narawha minn ©ewwa, iΩda g˙andna noqog˙du

attenti li ma ntellfux lil dawk li jkunu jitolbu

quddiem Ìesù fl -Ewkaristija. Din g˙ada fi

stat ori©inali, bl-artal tal-©ebel u Ωew©

bankijiet tal-©ebel wie˙ed kull na˙a

tieg˙u. Madwar il-kwadru

ta’ San Nikola, impin©i

minn Garpare Formica

minn Piacenza naraw

skultura artistika fi l-©ebla

maltija. Hija msaqqfa bix-

xorok fuq ̇ nejjiet irqaq u

g˙andha l-paviment biç-

çangatura.

Din l-Art Óelwa 45

L-Altar ta’ San Nikola

Gallarija bid-data 1775 fuq l-arkata

Ìnien il-Paçi

Id-dar li hemm qrib tag˙ha

g˙andha gallerija tal-©ebel tas-seklu

tmintax u fuqha nistg˙u naraw ukoll

is-sena meta nbniet, 1775. Il-bieb

kbir li hemm qrib din id-dar jag˙ti

g˙all-kamra kbira msaqqfa bil-

˙nejjiet li darba kienet mit˙na tal-

miexi (centimolo), ji©ifi eri mit˙na

tal-©ebel li kienet iddawwarha

bhima. Il-kamra l-o˙ra bil-bieb

isfar hi ma˙zen fejn iΩ-Ωg˙aΩag˙ li

jg˙inu fi x-xoghol tan-nar g˙all-festa

ta’ San Bartolomew jippreparaw

ix-xog˙ol tal-karta. Imbag˙ad

l-esploΩivi jin˙admu fil-kamra

tan-nar f’Wied id-Dis minn nies

bl-esperjenza u lliçenzjati.

Fuq in-na˙a tal-lemin naraw Ìnien il-Paçi. Xi ˙amsin sena ilu,

hawnhekk inbena ©nien bil-bandli g˙at-tfal, iΩda wara ©ie abbandunat.

Il-Kunsill Çiviku rran©a dan il-©nien u g˙amlu post deçenti g˙all-

mistrie˙ ta’ kul˙add. Nistg˙u ng˙addu ftit tal-˙in fuq xi bank g˙ad-dell tas-si©ar. Meta no˙or©u mill-bieb ta’ quddiem tieg˙u fi Triq San Ìwann

naraw ringiela bini mibnija fl -a˙˙ar seklu. Inkomplu l-mixja tag˙na lejn

ix-xellug fi Triq San Ìwann. Hawnhekk meta twessg˙et it-triq, fl -1955

instab sit arkeolo©iku interessanti ˙afna. L-ewwel ma dehret kienet il-

parti t’isfel ta’ mag˙sra Rumana taΩ-Ωejt taΩ-Ωebbu©a tar-raba’ seklu.

Wara instabet ukoll ©ebla kbira rettangulari b’Ωew© ̇ ofriet g˙all-˙aΩna

taΩ-Ωejt u l-pedament ta’ kamra kbira forma ta’ “L”. Il-mag˙sra Rumana

nistg˙u narawha fi d-Dar Rumana fi r-Rabat iΩda s-sit intilef darba g˙al

dejjem.

Man-na˙a tal-lemin tag˙na hemm il-kappella ta’ San Ìwann Battista

u ç-çimiterju tar-ra˙al. Il-kappella li naraw illum inbniet bejn l-1675 u

l-1680 fl ok o˙ra antika ˙afna li xi storiçi ja˙sbu li kienet inbniet minn

xi nies minn Celano, belt fl -Abruzzi l-Italja u kienet wa˙da mill-ewwel

kappelli li nbnew wara t-tluq tal-G˙arab minn Malta fl -1223. G˙alkemm

l-istoriçi kienu jibbaΩaw il-kitba tag˙hom fuq it-tradizzjoni, nafu tajjeb

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur46 Din l-Art Óelwa 47

Iç-Çimiterju tar-ra˙al ˙dejn il-Kappella

Il-Kappella ta’ San Ìwann Battista

li xi nies minn din il-belt kienu

f’Malta f’dak iΩ-Ωmien. Il-qedem

ta’ din il-kappella jikkonferma˙

Mons. Pietru Dusina li Ωar il-

kappella fl-1575. Min kiteb ir-

rapport ta’ din il-visita, kiteb li din

kienet l-eqdem wa˙da tar-ra˙al u

li kienet “antichissima” (qadima

˙afna). Barra dan, l-isqfi jiet kollha

li Ωaruha jikkonfermaw li hija

qadima ˙afna.

Iç-çimiterju li hemm mag˙ha

hu qadim daqsha. Tant hu antik li

Achille Ferris fi l-ktieb tal-istoria

tieg˙u:-“Descrizione delle chiese

antiche di Malta” (1866) jsemmi lapida antika ta’ qabar ta’ isqof li

kien indifen hawn g˙ax miet meta kien jivvja©©a u tniΩΩel San Pawl

il-Ba˙ar.

Dan id-dfi n straordinarju seta’ kellu rabta mar-ritorn tal-Anjovini

mill-kruçjata ta’ Karta©ni (Tunis) tal-1270 immexxija mir-Re San Alwigi

ta’ Franza. Din kienet telfa kbira u ˙afna minn dawk li marru ji©©ieldu

mietu bid-disenterija waqt li kienu sejrin lura. Fl-istess Ωmien kienu

difnu xi w˙ud minnhom fi ç-çimiterju tar-Rabat f’G˙awdex.

Fiç-Çimiterju ta’ San Ìwann kienu ndifnu wkoll dawk li mietu bil-pesta

fl -1592-1593 u 1676. Sa l-1937 dan kien g˙adu mag˙luq u d-d˙ul tieg˙u

kien mill-kappella. Id-dfi n kien isir fi l-knisja parrokkjali iΩda dawk li kienu

jmutu bil-mard li jittie˙ed kienu jidfnuhom hawn. Iç-Çimiterju jkun miftu˙

nhar ta’ Erbg˙a, nhar ta’ Sibt. nhar ta’ Óadd u tul ix-xahar ta’ Novembru.

Id-d˙ul tieg˙u ©ie mibni mill-©did ftit ta’ snin ilu, iΩda Ω-Ωew© statwi li

hemm fuq il-pilastri huma qodma ̇ afna. Il-faççata tal-kappella hija mibnija

bi stil sempliçi, Ωew© pilastri fi l-©nub li fuqhom jistie˙ trianglu. G˙andha

wkoll kampnar li mill-g˙amla tieg˙u jidher li nbena wara, u billi l-kappella

hi ddedikata lil San Ìwann Battista, il-padrun tal-kavallieri, fuqu hemm

is-salib bi tmien ponot. Dan kien privile©© u unur fi Ωmien il-kavallieri

lill-kappelli u lill-knejjes iddedikati lil dan il-qaddis.

In˙allu dan il-bini storiku u

nid˙lu fi triq Mons Tumas Gargallo,

li nsibuha max-xellug tal-kappella,

biex immorru nΩuru l-kampanja

sabiha li biha hu mdawwar dan

ir-ra˙al. It-triq hi msemmija g˙all-

isqof li waqqaf il-parroçça ta’ San

Bartolomew fis-6 t’Ottubru,1598

u mbag˙ad wettaqha b’kuntratt

notarili fi s-16 ta’ Lulju, 1610, meta

bdiet ta˙dem b˙ala parroçça.

Fuq na˙a wa˙da tat-triq hemm

bini ©did iΩda n-na˙a l-o˙ra hemm

l-g˙elieqi mtarr©a bil-˙itan tas-sejjie˙

li jΩejjnu l-kampanja Maltija. Induru

max-xellug biex nibdew mexjin

ma’ tul Wied An©lu. L-ewwel ma

naraw hi niçça ˙elwa tal-Madonna

tad-Duluri u replika tal-knisja parrokkjali li kienu bnew ftit tas-snin ilu

Ωew© bennejja rtirati, Carmelo Micallef u Bartolomew Fenech.

Hawnhekk, il-kumitat tan-nar tal-festa ta’ San Bartolomew jorganizza

l-festa tad-Duluri fl -14 t’Ottubru b˙ala ringrazzjament lill-Madonna wara

sena ta’ ̇ idma fi x-xog˙ol perikoluΩ tag˙hom. Il-festa tibda bil-quddiesa

ta’ ringrazzjament u wara ssir festa tradizzjinali Maltija. Madwar in-

niçça u l-madwar tag˙ha jkunu mΩejjna bid-dwal ikkulurit u fjakkoli fuq

il-˙itan tas-sejjie˙. Il-festa ssir bil-banda u l-log˙ob tan-nar.

Inkomplu l-mixja tag˙na u ngawdu xena sabi˙a ta’ Wied An©lu. Dan

il-wied fond g˙adu fl -istat naturali tieg˙u u l-bniedem g˙adu ma bena

l-ebda struttura fi h g˙ajr il-Victoria Lines li jaqsam il-wied minn na˙a

g˙all-o˙ra. G˙alhekk insibu fi h g˙add kbir ta’ pjanti selva©©i. Huwa

l-post naturali fejn jg˙ix il-merill, l-g˙asfur nazzjonali ta’ Malta. Dan

ibejjet f’toqob fi l-blat g˙oli. L-g˙anja tieg˙u, li tixba˙ xi melodija ta’

musiçist tajjeb, tidwi fi l-fond tal-wied.

Mal-lemin tag˙na hemm l-g˙eliqi mtarr©a ta’ ma’ ©enb l-g˙olja

tal-Qortin jew il-Fanal kif isibuh in-nies tar-ra˙al. Sa mill-qedem il-

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur48 Din l-Art Óelwa 49

Dehra ta’ Victoria Lines fuq Wied An©lu

In-Niçça tad-Duluri

Replika tal-Knisja

bdiewa kienu jag˙tu isem

lill-g˙elieqi tag˙hom jew

lill-post fejn jinsabu. Dawn

l-g˙elieqi ori©inarjament

kienu mag˙rufa b˙ala “ta’

Ben Rajmond” jew “ta’ Bir

Rajmond”. Illum is-sidien

tag˙hom jafuhom b˙ala

“ta’ Dun Rajmond”, waqt

li l-bdiewa jafuhom b˙ala

“ta’ Barramond”.

Il-Victoria Lines huwa

˙ajt twil ta’ fortifi kazzjoni

li jaqsam ’il Malta mil-

Lbiç g˙all-Grigal li kienu

bnew l-IngliΩi fl -1897 biex

jilqg˙u l-attakki

mill-art min-na˙a

tal-Majjistral ta’

M a l t a . Q a b e l

inkomplu l-mixja

ma’ tul il-Victoria Lines, ejjew inΩuru

l-G˙ar ta’ San Brinkat li jinsab

ta˙t dan il-˙ajt,

fit-triq li tag˙ti

g˙all-Mag˙tab .

Hawnhekk kien

post ta’ biΩa’ kbir g˙an-nies tar-ra˙al g˙ax kienu jg˙idu li jidhru xi

spirti ˙Ωiena. IΩda meta xi sajjieda, li kienu jistadu f’Ba˙ar iç-Çag˙aq,

sabu kwadru tat-tila li juri lil San Pietru u San Brinkat (San Pankrazju

Isqof ta’ Taormina) madwar Kurçifi ss, u dendluh fi l-g˙ar, dan sar post

ta’ devozzjoni u n-nies insiet l-ispirti l-˙Ωiena. MaΩ-Ωmien il-kwadru

tqatta’ u sar ie˙or b˙alu skolpit fi l-©ebla. Fl-g˙ar hemm bir u g˙alhekk

l-istoriçi ja˙sbu li kien abitat minn nies tal-qedem u minn xi eremiti fi l-

Medju Evu. L-g˙erien kienu l-ewwel djar tan-nies tal-qedem f’Malta

u g˙alhekk qribhom insibu xi siti arkeolo©içi. Mhux wisq bog˙od

minn dan l-g˙ar fi t-triq tar-Ramla tal-Mag˙tab hemm id-‘dolmens

ta’ Hammut’. Dawn kienu l-ewwel l-monumenti tan-nies tal-qedem

mag˙mulin minn Ωew© blatiet weqfi n u o˙ra minduda fuqhom. Huma

tal-perjodu msejja˙ tat-tempji çimiterji ta’ Óal Tarxien (2500 u 1500

sena qabel Kristu) ji©ifi eri ta’ meta’ l-bniedem kien ja˙raq il-mejtin u

ji©bor l-irmied tag˙hom fi l-©arar tal-fu˙˙ar. Huma kienu jibnuhom fuq

il-˙ofor li fi hom jordmu dawn il-©arar.

It-triq, li mir-ra˙al twasslek hawn, hija mag˙rufa minn nies tar-

ra˙al b˙ala ‘t-triq tal-©ebla l-kbira’ g˙ax aktar ’l isfel mill-g˙ar ta’

San Brinkat kien hemm blata kbira ˙afna wieqfa li kienet inqatet minn

mal-blat mijiet ta’ snin ilu, tgerbet u waqfet hemm. IΩda ftit snin ilu din

il-blata waqg˙et waqt maltempata kbira u g˙alqet it-triq tal-Mag˙tab.

Imbag˙ad tqattg˙et u tne˙˙iet mill-post.

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur50 Din l-Art Óelwa 51

L-G˙ar ta’San Brincat

Dehra tat-Torri ta’ Qag˙let MarkuIl-Óajt tal-Widna

Ner©g˙u lura biex ng˙addu minn Triq G˙axqet il-G˙ajn, it-triq li

tg˙addi ma’ tul il-Victoria Lines. L-isem tag˙ha jixraqilha tassew g˙ax

minn hawn nistg˙u naraw medda kbira tal-art tat-Tramuntana ta’ Malta.

Qabel inkomplu l-mixja tag˙na ejjew in˙arsu lejn xi postijiet storiçi jew

interessanti. Fuq in-na˙a tax-xellug f’Wied An©lu hemm l-G˙ar San Pietru li darba kien il-knisja-g˙ar ta’ San Pietru ta’ Ta˙t it-Tar©a. Ta˙tu

hemm “il-Widna” (radar primittiv) li kienu bnew l-IngliΩi fl -1935 biex

minnha jisimg˙u kmieni l-˙sejjes tal-opri tal-ba˙ar u tal-ajru tal-g˙adu,

f’kas ta’ attakk mill-art jew mill-ajru mill-Italja. Ftit ’il bog˙od minnha

hemm il-Kappella Ωg˙ira ta’ Santa Marjia Tal-Mag˙tab mibnija fl -1646

qalb l-irziezet, djar u g˙elieqi g˙ammiela. Bejn ir-Ramla tal-Mag˙tab u

Ba˙ar iç-Çag˙aq hemm it-Torri ta’ Qalet Marku, wie˙ed mit-tlettax-il

torri li bena l-Granmastru De Redin (1657-1660).

Fuq in-na˙a tal-lemin tag˙na hemm il-g˙olja tal-Fanal fejn l-IngliΩi

kienu bnew lanterna, biex tkun sinjal fuq l-art g˙all-vapuri navali

tag˙hom meta jkunu resqin lejn Malta. Meta nimxu ftit niltaqg˙u ma’

kamra zg˙ira li kienu bnew l-IngliΩi biex fi ha jΩommu l-©eneratur tal-

elletriku li jag˙ti l-kurrent lil din il-lanterna. Ta˙tna naraw Ba˙ar iç-Çag˙aq u ftit ’il bog˙od minnu hemm il-kappella Ωg˙ira ta’ San Ìwann l-Evan©elista mibnija mill-Kjeriku Ìwanni M. Portelli b’ringrazzjament

g˙al weg˙da li kien g˙amel. Meta kien ja˙dem fl -g˙elieqi tieg˙u nduna li

kien f’periklu kbir li jinqabad ilsir mill-furbani li kienu niΩlu l-art f’Ba˙ar iç-Çag˙aq. Hu talab lil-San Ìwann u g˙amel weg˙da, fi l-waqt li tela’

jista˙ba fuq si©ra. Il-furbani ma ndunawx bih u ˙allewh fi l-kwiet.

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur52 Din l-Art Óelwa 53

Il-Kamra tal-Ìeneratur fuq Victoria Lines

Il-Kappella taΩ-Ûellieqa

Meta nimxu aktar ’il quddiem naraw Wied id-Dis u l-Fortizza tal-Madliena fuq g˙olja. Il-bini li niltaqg˙u mieg˙u imdawwar bil-˙ajt

tas-sejjie˙ hu bini militari li bnew l-ingliΩi biex fi h, fi l-gwerra, jΩommu

truppa suldati. Barra l-kamra tal-g˙assa, li nistg˙u narawha, hemm

kamra kbira mibnija ta˙t l-art. Minn hawn it-triq tg˙addi mal-©enb tal-Wied ta’ Santa Marija taΩ-Ûellieqa.

Dan il-wied Ωg˙ir hu kollu g˙elieqi mtarr©a bil-˙itan tas-sejjie˙. Meta

nimxu biçça sewwa tat-triq naraw il-kappella ta’ Santa Marija TaΩ-Ûellieqa bis-si©ar taΩ-Ωebbu© antiki quddiemha. Kif tispiçça din it-triq

induru fuq il-lemin biex nitilg˙u t-telg˙a ta’ Triq il-Ìnien. F’din it-triq

niltaqg˙u ma’ ftit djar qodma max-xellug u g˙elieqi mtarr©a mal-lemin.

Dar nu.22 hi dar tipika tal-kampanja Maltija tas-seklu dsatax u fuq il-bieb

tag˙ha naraw is-sena meta nbniet, 1809. L-ewwel sqaq fuq ix-xellug,

Sqaq Sofi a, hu msemmi g˙aΩ-Ωewg ulied bniet tar-Re Gor© III li kienu,

Princess Augusta Sofi a ta’ Wales u Princess Sofi a Matilda.

Aktar ’il fuq insibu pjazza Ωg˙ira mag˙rufa minn nies tar-ra˙al

b˙ala “id-Dejma”, l-isem tar-Re©iment tal-Milizja tas-seklu ˙mistax li

kien jg˙asses il-kosta. Dan kien il-post fejn jiltaqg˙u s-suldati qabel

imorru g˙all-g˙assa. Id-Dejma kienet il-lieva ta’ dak iΩ-Ωmien. L-ir©iel

kollha bejn is-sittax u l-˙amsa u sittin sena, barra ftit eççezzjonijiet, kien

ikollhom jinkitbu fi ha. Ir-re©istru ta’ dan ir-re©iment g˙as-sena 1420

hu dokument importanti miΩmum fl -arkivju tal-Katidral tal-Imdina. Fih

insibu informazzjoni dwar in-nies li kienu minn dan ir-ra˙al. Dawn

huma mniΩΩla ma’ dawk tal-Madliena li kienet tissejja˙ Casal Samudi

u li kienet titqies b˙ala parti mir-ra˙al. Fil-lista nsibu li kienu erba’

u erbg˙in u billi hemm xi noti wara isimhom, nafu li ˙afna minnhom

kienu nies tas-seng˙a u kienu jafu jisparaw. F’din il-lista nsibu ˙jiel

bejn wie˙ed u ie˙or ta’ kemm kien hawn nies fi r-ra˙al. Fir-re©istru tal-

milizja tal-1420 insibu li ̇ amsa biss kellhom it-trasport tag˙hom (˙mar

jew Ωiemel) u g˙alhekk l-o˙rajn kienu jiltaqg˙u hawn biex imorru ma’

dawk li g˙andhom trasport.

Kunsill Lokali Óal G˙arg˙ur54 Din l-Art Óelwa 55

Id-Dar tal-Kappillan

Niçça tal-Immakulata Kunçizzjoni

L-ewwel sqaq f’din il-pjazza

kien imsemmi Sqaq San Ìor©

g˙all-padrun tal-Ingilterra,

iΩda ismu inbidel g˙al Triq Fidiel Zarb, eroj tal-A˙˙ar

Gwerra. Kien suldat fuq il-

kanuni f’Kalafrana u nqatel ma’

s˙abu fl -20 ta’ Lulju, 1942 meta

balla tal-g˙adu splodiet qrib

tag˙hom. Is-sqaq l-ie˙or, Sqaq Charlotte hu msemmi g˙all-

Prinçipessa Charlotte Augusta

ta’ Wales, i l -prinçipessa

sfortunata bint il-Prinçep Gor©

Augustus Fredrick ta’ Wales,

li wara sar ir-Re Ìor© IV,

sakranazz mag˙ruf u mo˙˙u

fi n-nisa. Din kienet iΩΩeww©et

lill-Prinçep Leopold li wara sar

Re tal- Bel©ju. Fil-5 ta’ Novembru,1817, kellha iben li miet ftit wara

li twieled u jumejn wara mietet hi ukoll. Difnuha fi l-Kappella ta’ San

Ìor©, fi l-Kastell ta’ Windsor bil-prinçep çkejken fejn saqajjha.

It-triq l-o˙ra hi Triq Ferdinand, imsemmija g˙all-a˙˙ar Granmastru

tal-l-Ordni ta’ San Ìwann, Fra. Ferdinand Von Hompesch. Wa˙da mid-

djar qodma li se naraw hi “id-Domus Curialis”, id-dar tal-kappillan, dar

sabi˙a tas-seklu tmintax. Din kienet ir-residenza ta’ Don Giovanni Gafa’

u l-mara tieg˙u. Dan kien kjeriku miΩΩewwe© li mexxa n-nies tar-ra˙al

fl -imblokk tal-FrançiΩi u kien ukoll ir-rappreΩentant tar-ra˙al fi Ωmien

l-IngliΩi. It-testment tieg˙u, li bih ̇ alla d-dar g˙all-kappillan, juri wkoll

l-im˙abba li kellu g˙all-fqar u g˙all-knisja.

Il-Kappillan hu persuna importanti g˙ar-ra˙al. Barra li jmexxi l-litur©ija

fi l-knisja, jamministra s-sagramenti, jassisti lill-morda u jikkumpanja lill-

mejtin sal-post tal-mistie˙, huwa l-kustodju tal-propjetà kollha tal-knisja u

tal-wirt artistiku li ̇ allew l-antenati. Hu l-kustodju tal-arkivju tal-parroçça

fejn hemm dokumentata informazzjoni prezzjuΩa tal-antenati.

Qabel nispiççaw il-mixja tag˙na fuq ix-xellug naraw niçça ̇ elwa tal-

Madonna tal- Kunçizzjoni. Dawk l-imsiemer li hemm imwa˙˙lin fi ha

kienu biex jiddendlu mag˙hom tazzi taΩ-Ωejt Ωg˙ar u kienu jixg˙eluhom

fi l-festa. Minn hawn nid˙lu fi Triq Mons. L Catania li wassalna fi l-pjazza

fejn intemmu l-mixja tag˙na.

Il-˙ajja mg˙a©©la tal-lum ittellifna ̇ afna milli napprezzaw is-sbu˙ija

tal-ir˙ula qodma b˙al Óal G˙arg˙ur, billi ng˙addu mit-toroq tag˙hom

bil-g˙a©©la u ma nieqfux biex in˙arsu lejn dak kollu li jag˙mel ir-ra˙al

Malti. Tajjeb g˙alhekk li nieqfu mix-xog˙ol tag˙na biex inqattg˙u

ftit sig˙at mar-ra˙al, b˙al ma g˙amilna tul dawn il-mixjiet kulturali.

Tg˙allimna ˙afna fuq dan ir-ra˙al billi g˙addejna mill-qalba tieg˙u u

dorna dawra mal-kampanja tieg˙u, imΩewqa bil-kuluri naturali. Ûgur li

ma niΩbaljawx jekk ng˙idu: Óal G˙arg˙ur hu ra˙al li jsa˙˙rek.

Ħal Għargħur“Excelsior”

Manuel Bezzina Co. Ltd.

G˙arg˙ur - Import & Export

Agricultural Products