8/8/2019 iran yk

1/177

T.C

GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS

SOSYAL BLMLER ENST

TS

RANIN BLGESEL POLTKASI VE

TRK-RAN LKLER

Gonca OUZ GK

YKSEK LSANS TEZ

STRATEJ BLM ANABLM DALI

GEBZE

2005

8/8/2019 iran yk

2/177

T.C

GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS

SOSYAL BLMLER ENSTTS

RANIN BLGESEL POLTKASI VE

TRK-RAN LKLER

Gonca OUZ GK

YKSEK LSANS TEZ

STRATEJ BLM ANABLM DALI

TEZ DANIMANI

Prof. Dr. Salih AYNURAL

GEBZE

2005

8/8/2019 iran yk

3/177

Gonca Ouz Gkn tez almas G.Y.T.E. Sosyal Bilimler Enstits Ynetim

Kurulunun . tarih ve /. sayl

kararyla oluturulan jri tarafndan Strateji Anabilim Dalnda YKSEK LSANS tezi

olarak kabul edilmitir.

JR

YE Prof Dr. Salih AYNURAL

(Tez Danman)

YE Do Dr. Adnan CEYLAN

YE Yrd. Do. Dr. A. Kayyum KESC

ONAY

G.Y.T.E. Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun tarih ve

../.. sayl karar

mza / Mhr

8/8/2019 iran yk

4/177

iv

ZET

ran Orta Asya ve Orta Dou blgelerinin kesiim noktasnda, gneyde Basra

Krfezi kuzeyde ise Hazar denizine alan jeopolitik konumuyla dnya siyasetinde okstratejik bir lkedir. 1979 Devrimiyle oluturduu kendine zg siyasal sistemi, gerek

iinde bulunduu blgede, gerekse uluslararas sistem ierisinde ran benzerine az

rastlanr bir devlet haline getirmitir. Ortadounun bu Arap olmayan ve ABDnin

haydut devlet tanmlamas ierisinde yerini alan devletinin d politikas, gerek blge

devletlerinin gerekse blge d devletlerin her zaman gndeminde yer almtr.

zellikle Souk Savan sona ermesiyle birlikte ift kutuplu dnya dzeni sona

ermi, ABD tek sper g olarak ortaya km ve ekonomiye dayal uluslararas sistem

hzla kresellemeye balamtr. Bu yeni dnya dzeninde ABD tarafndan dlanan

ran, 1990lardan itibaren iktisadi ve siyasi kayglarla blgesel ibirliklerinde yer

almaya byk nem vermi ve buna paralel olarak Ortadou ve Orta Asya

corafyalarnda ok tarafl blgesel i birlikleri giriimlerinde bulunmutur. rann bu

yeni d politika almlar kimi zaman pragmatizm, kimi zaman ise ran d

politikasnn ekonomiklemesi eklinde ifade edilmekle birlikte, btn bunlarn

temelinde rann, 1990larla balayan ve ABDnin ba ektii dnya dzeninde

blgesel bir g olma stratejisi olduu sylenebilir.

1990l yllardan itibaren srdrd pragmatist politikalar, ekonomik ibirlii

platformlar ve stratejik ortaklklar ile ran, uluslararas arenada kendisine bir yer

edinmitir. Ancak 11 Eyll sonras dnemde rann blgesel dlanml artm ve bu

durum Tahrann gvenlik ekseninde Rusya ve in ile yaknlamasna sebep olmutur.

te yandan ran gnmzde, Ortadou ve Orta Asya corafyalar

nda komu durumageldii ABD tehdidine kar gvenlik kayglar ile nkleer faaliyetlerini

srdrmektedir. Bununla birlikte ABDnin Orta Asyada yeni sleriyle blgedeki

etkinliini artrmas, rann blgesel skmln geniletmitir. Bu duruma slam

Devriminden sonra ilk defa kat muhafazakr bir adayn Cumhurbakan seilmesi de

8/8/2019 iran yk

5/177

v

eklenince rann gelecekte oluturaca blgesel almlar ve politikalar daha da nem

kazanmtr.

Bu almada, zellikle 1990 sonras dnemde yeniden ekillenen dnya

dengelerinde, rann Blgesel Politikasnn evrimi ve gelecekteki almlar ekseninde,

Trk-ran ilikilerinin incelenmesi hedeflenmitir. rann gerek jeopolitik, gerekse

ekonomik ncelikleri gz nnde bulundurularak blgesel politikas, Orta Asya-

Kafkaslar ve Ortadou-Krfez Blgesi olmak zere iki ana balk altnda incelenmitir.

Gnmzde dnya dzeninde gittike artan karlkl bamllk karsnda devletlerin

tamamen birbirinden bamsz politikalar izlemesi neredeyse imknsz hale gelmitir. Bu

itibarla, rann bu blgelere olan politikalar ABD, AB, Rusya ve in gibi byk

glerin blgedeki karlar ile beraber ekillenmektedir. Dolaysyla rann blgeselpolitikas incelenirken bu lkelerle olan ilikileri de ayrca analiz edilmitir.

te yandan Ortadou ve Orta Asya corafyasnn kesiim blgesinde yer alan

rann blgesel politikalarnda, kendi ile benzer jeopolitik zellikleri tayan ve bu

corafyada sz sahibi olan Trkiye son derece byk bir role sahiptir. Trkiye ve ran

blgede tarih boyunca birok uygarlklar kurmu, g ve kar ilikileri iinde olmu iki

devlet olarak, Orta Dou ve Orta Asyann geleceine gerek jeopolitik gerekse siyasal

politika almlar ile yn verecek niteliktedirler. ran kendine zg siyasal sistemi ve ii

nfusuyla blgede farkl bir izgi ortaya koyarken, Trkiye bu geni corafyada hem

Avrupal hem Asyal olma ayrcalnn yannda en uzun sreli demokrasiye sahip lke

zelliiyle de n plana kmaktadr. Btn bu farkllklar erevesinde Trkiye ve ran

siyasi sistemleri, jeopolitik tercihleri, stratejik ittifaklar ve blgesel giriimleriyle

gemite olduu gibi gelecekte de blgede belirleyici roller oynayacaklardr. Bu itibarla

Trk-ran ilikileri tarihsel srete incelenmi ayrca Orta Asya ve Orta Dou

corafyalarnda gelecee ynelik senaryolar nda Trk-ran ilikileri analiz

edilmitir.

8/8/2019 iran yk

6/177

vi

SUMMARY

Iran is a country located at the crossroads of Middle Eastern and Central Asian

Regions in which the world politics and inter-state competiton has intensified after thecold war, especially after the September 11 attacks. Todays assimetrical threat,

terrorism, is being pronounced with Islam and thus Iran has become a target with its

Islamic state. Today Iran, on the other hand, engages in a series of multilateral

initiatives both in Central Asia- e.g Shangay Cooperation Oragnization- and in Persian

Gulf. This has been a trend called regionalization and pragmatism that Iran has used

as a foreign policy tool especially after the end of the Cold War. In other words, as the

neo-liberal aproach suggests, Iran also supports cooperative multilateralism which is

another dimesion to explain Iranian policies towards its region. However, Iran, after

September 11, is trying to convince organizations like Economic Cooperation

Organization to add a securty dimension to these economic based institutions.

Therefore Iranian Regional Policy based on pragmatism and dialogue of civilizations

as former Presinden Hatemi put it, is on the way of a transformation.

As another point, in the post-cold war era energy has become a vital elemet for

states to survive and compete in todays globalized world politics. Therfore, located

between two important inflence areas, namely the Caspian Sea and Persian Gulf, Irans

geopolitical advantage has significantly increased. Moreover, wth its Islam Republic

identitiy and multi-ethnic population, Iran is unique in its region. In addition, with its

multi-ethnic and Shia character, Irans future has become a crutial issue in USs efforts

to built a democratic Iraq in the Middle East. Today Iran continues on its nuclear

activities and is in close relationship with Russia on this issue. Also Iran searches for

possible reapproachement opportunuties with China to balance the American threat.

In this study, we aim to analyse the evolution of Iranian Regional Policy in the

post-cold war period and its possible future projections in the axis of Turkish-Iranian

Relations. Iranian Regional Policy is analysed under two main headings based on its

geopolitical and economic priorities: Central Asia-Caucusu and Middle East-Persian

8/8/2019 iran yk

7/177

vii

Gulf Regions. In todays globalized world politics the interdependence between states

has increased dramatically. Thus it has become impossible for states to follow

independent or isolated policies from other states. Therefore Iranian Regional Policy has

also been shaped by the interests of some big powers like the USA, Russia, China and

the EU. Thereofe Iranian Regional Policy is analysed with specific reference to its

relations with these states. The paper is concluded with a summary of the main trends in

Iranian foreign Policy in the post-Cold War, and post-September 11 era. Political

scenarios for future developments in regional and global politics is discussed in the last

section.

8/8/2019 iran yk

8/177

viii

TEEKKR

Yksek Lisans Tezimin hazrlanmasnn her aamasnda bilgi destei ile yanmda

olan Dekanmz ve danmanm Sn. Prof. Dr. Salih Aynurala ve tm destekleri iin

blmmn deerli hocalar Sn. Prof Dr. Abdlkadir Akine, Sn. Do. Dr. Halit

Keskine, Sn. Do Dr. Ali Ekber Akgne ve Sn. Yrd. Do. Dr. A. Kayyum Kesiciye

sonsuz teekkrlerimi sunarm. Ayrca almalarmda bana yol gsteren deerli hocam

Sn. Do. Dr. Mesut Hakk ana teekkrlerimi sunarm. Bunun yannda iletme ve

strateji blmndeki tm hocalarm ve alma arkadalarma da teekkrlerimi sunarm.

Ayrca almalarm srasnda maddi manevi desteklerini her zaman yanmdahissettiim aileme sonsuz teekkrlerimi sunarm. Son olarak, tezimin her sayfasnda

emei olan ve manevi desteiyle her zaman yanmda olan eim Sn. ahin Gke tm

kalbimle teekkrlerimi sunarm.

8/8/2019 iran yk

9/177

ix

NDEKLER DZN

Sayfa

ZET ivSUMMARY vi

TEEKKR viii

NDEKLER DZN ix

SMGELER VE KISALTMALAR DZN xii

EKLLER DZN xiii

TABLOLAR DZN xiv

HARTALAR DZN xv

1. GR 1

2. RANIN GENEL PROFL 8

2.1. rann Etnik Yaps 9

2.2. rann Ekonomisi ve Doal Kaynaklar 13

2.3. rann Siyasal Sistemi 16

2.3.1 randa Politika Oluumu 22

3. RANIN DI POLTKASININ TARHSEL EVRM 27

3.1. slam Devrimi Dnemi rann D Politikasnn Temel Parametreleri

(197989)

28

3.2. Humeyni Sonrasrann D Politikasnda Yeniden Yaplanma Sreci

(198997)

32

3.3. Hatemi Dnemi rann D Politikas (1997 2005) 34

4. RANIN SOUK SAVA SONRASI BLGESEL POLTKASI 38

4.1. rann Blgesel G Olma Hedefi 39

4.2. rann Blgeselleme Hareketini Snrlandran Faktrler 404.3. rann Blgesel Politikasnda Orta Asya Ve Kafkaslar 43

4.3.1. rann Orta Asyada Ekonomi ve Enerji Politikalar 45

4.3.1.1. Hazar Denizi ve Petrol-Doalgaz Boru Hatlar 46

4.3.1.2. ok Taraflbirlii Giriimleri 51

8/8/2019 iran yk

10/177

x

4.3.1.3. Ticari likiler 56

4.3.2. rann Orta Asyada Tehdit Alglamalar ve Gvenlik Politikalar 58

4.3.3. rann Orta Asyada Gelecei 63

4.4. rann Blgesel Politikasnda Ortadou Ve Krfez Blgesi 65

4.4.1. Ortadou Corafyasnda Gvenlik ekseninde ran ve srail 67

4.4.2. slam Devrimi Sonras Ortadouda Deien Dengeler ve Irak 70

4.4.3. Son Krfez Sava Sonras Ortadou ve ran 72

4.4.4. Basra Krfezi Blgesi Ve ran 74

4.4.4.1. Krfezde Devletleme Sreci ve ran (19211958) 79

4.4.4.2. Irakta Baas Devrimi ve Souk Sava 81

4.4.4.3. ran slam Devrimi ve Krfezde Deien Dengeler 82

4.4.4.4. Souk Sava Sonras Krfezde ABD Hkimiyeti ve ran 834.4.5. rann Ortadouda Gelecei 85

4.5. rann Blgesel Politikasn Etkileyen D Gler 88

4.5.1. Amerika Birleik Devletleri ve ran 89

4.5.1.1 randa ah Dnemi ve ABD-ran Ortakl 90

4.5.1.2 slam Devrimi Sonras ABD Yaptrmlar ve ran 93

4.5.1.3. Souk Sava Sonrasrann Blgesel Politikasnda Yeni Parametreler

ve ABD

95

4.5.1.4. 11 Eyll Sonrasrann Geleceinde ABDnin Rol 96

4.5.2. Rusya, in Ve ran 101

4.5.2.1 Rusyann rana olan Tarihsel lgisi 102

4.5.2.2. rann Savunma ve Gvenlik Politikalarnda Rusya 103

4.5.2.3. rann Nkleer Program ve Rusya 105

4.5.2.4 ran-Rusya Ortaklnn Gelecei 109

4.5.2.5. in 112

4.5.3. Avrupa Birlii Ve ran 116

4.5.3.1 ABD Ambargolar ve ran-AB Ekonomiklikileri 117

4.5.3.2 ABnin rana Yaklamnda Deien Parametreler 119

5. TRKYE VE RAN 120

5.1. Tarihsel Srete Trk-ran likileri 122

8/8/2019 iran yk

11/177

xi

5.1.1. Osmanlmparatorluu Dnemi Trk-ran likileri ve iilik 124

5.1.2. Trkiye Cumhuriyeti ve randa Pehlevi Hanedanl Dnemi 126

5.1.3. Souk Sava, ABD ve Trk-ran likileri 128

5.1.4. slam Devrimi Sonras Trk-ran likilerinin Yeni Parametreleri 130

5.1.5. Souk Sava Sonras Dnem Trk-ran likileri 131

5.2. 2000li yllarda Trk-ran likileri ve Son Gelimeler 132

6. SONU 140

KAYNAKLAR 145

ZGEM 162

8/8/2019 iran yk

12/177

xii

SMGELER VE KISALTMALAR DZN

CIA Central Intelligence AgencyBM Birlemi Milletler

ITC International Trade Center

WTO World Trade Organization

ILSA Iran-Libya Sanctions Act

GSMH Gayri Safi Milli Hasla

CENTO Central Treaty Organization

NATO North Athlantic Treaty Organization

E Ekonomikbirlii rgt

NAFTA North America Free Trade Area

APEC Asia-Pacific Economic Cooperation

KK Krfez birlii Konseyi

BTC Bak-Tiflis-Ceyhan

IMF International Monetary Fund

CASCO Caspian Sea Cooperation Organization

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

NPT Non-Prolifation Treaty

IAEA International Atomic Energy Agency

angay birlii rgt

OECD Organization for Economic Cooperation and Development

AET Avrupa Ekonomik Topluluu

RCD Regional Cooperation for Development

ECO Economic Cooperation Organization

8/8/2019 iran yk

13/177

xiii

EKLLER DZN

ekil Sayfa

2.1: rann Petrol retimi ve Tketimi (19712003) 16

2.2: rann Siyasal Sisteminin leyii 18

2.3: randa Dini Lider Merkezli Gler Dengesi 21

2.4: randa Meruiyetin Teorideki Kayna ve leyii 25

2.5: randa Meruiyetin Uygulamadaki Kayna ve leyii 25

4.1: Dnya Doalgaz Rezervlerinin Blgelere Gre Dalm 45

4.2: Hazar Denizi Petrol-Doalgaz Alanlar 47

4.3: Hazarn Stats, Deniz ve Gl Blm 494.4: Hazar Denizi Petrol ve Doalgaz Boru Hatlar 50

4.5: 2020 yl Ortadou ve Krfez Blgesi Tahmini Enerji hracat 67

4.6: Basra Krfezi Dnya Petrol ve Doalgaz Oranlar (2003) 76

4.7: Basra Krfezi lkelerinin Petrol hracat (2003) 77

4.8: Basra Krfezi Doalgaz Rezervleri ve ran 79

4.9: Dnyann En Byk Petrol reticileri (2004) 95

4.10: ABDnin Orta Asyadaki Askeri sleri (2001) 99

4.11: rann Buehr Nkleer Tesisi 107

4.12: in Halk Cumhuriyetinin Enerji retimi ve Tketimi 116

8/8/2019 iran yk

14/177

xiv

TABLOLAR DZN

Tablo Sayfa

2.1: rann D Ticaret Dengesi (2003) 14

4.1: Ekonomikbirlii rgt yesi Devletlerin Nfuslar 54

4.2: rann E yesi Devletler ile olan thalat ve hracat (1998 2002) 58

4.3: Dnyadaki Nkleer G Dengesi 108

5.1: Trkiyenin rana hracat Rakamlar (Sektrel) 135

5.2: Trkiye-ran D Ticaret Dengeleri 137

8/8/2019 iran yk

15/177

xv

HARTALAR DZN

Harita Sayfa

2.1: rann Siyasi Haritas 9

2.2: randa Etnik-Dilsel Guruplar 11

2.3: rann Eyaletleri ve Bakentleri 12

2.4: randa Etnik-Dinsel Gruplar 13

4.1: Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Haritas 44

4.2: Gney Kafkasya Haritas 61

4.3: Ortadou Blgesi Siyasi Haritas 66

4.4: Basra Krfezi Siyasi Haritas 754.5: Rusya Federasyonu Siyasi Haritas 105

4.6: in Halk Cumhuriyeti Siyasi Haritas 115

8/8/2019 iran yk

16/177

1

1. GR

Orta Dou ve Orta Asya corafyalarnda birok uygarlklar kurmu ve bu

blgelerde tarih boyunca g ve kar ilikileri iinde olmu iki kkl devlet Trkiye

ve randr. Trkiye ve ran deiik dnemlerde belirli olaylar karsnda aldklar

ortak ya da ou zaman olduu zere kart tutumlaryla blgenin uluslararas

ilikilerine yn vermilerdir. Tarihin en eski alarndan gnmze dek gerek blge

ii ve gerekse blge d devletlerin ilgi oda olan ktann birletii bu nemli

corafyada, zengin enerji kaynaklar, petrole dayal ekonomiler, ideolojik ve dini

fanatizm, etnik milliyetilik, terrizm, anti-demokratik rejimler ve d glerin

mdahaleleri temel atma eksenini oluturmutur. Gnmzdeki mevcut g ve

kar savam gelecekte de iddetini artrarak srd mddete, blge, yeni

mcadelelere ve yeni atma noktalarna sahne olacaktr. Trkiye ve ran, Orta

Dou ve Orta Asyann geleceinde de gemite olduu gibi stratejik tercihleri, blge

ii ve d ittifaklar ve blgesel politikalaryla kritik bir rol oynayacaklardr.

Trkiye, bulunduu jeopolitik konum, sahip olduu ekonomik ve kltrel

potansiyel itibariyle 21. yzyln geride braktmz ilk be ylnda da grldzere blgedeki nemini artrarak srdrmektedir. Bugn Trkiyenin de iinde

bulunduu corafyadaki gelimeler tekrar gstermitir ki dnyadaki siyasi, ekonomik

ve kltrel gelimelerin odanda, merkezinde veya ok yaknnda gelecekte de yine

Trkiye olacaktr. Buradaki ana husus, Trkiyenin bu gelimelerden ne ekilde

etkilenecei deil, bu gelimeleri nasl ve ne ynde etkileyebileceidir. Dolaysyla,

gemi deneyimleri ve gnmz dinamiklerini ok iyi tahlil etmek, daha sonra ise bu

tahlillerin nda gelecee ynelik stratejiler gelitirmek gerekmektedir. Bu noktadaseilecek stratejilerin belirlenmesinde bulunulan blgenin tarih ve corafya

bilgisinin- baz dnrler tarafndan reddedilse de- hala gnmzde lkelerin uzun

vadeli stratejilerinde ok nemli bir yere sahiptir.

ran, bulunduu corafi blgede Trkiyenin en eski komusu olma zellii

ile dikkat eken, kuzeyinde Hazar Denizi, dousunda Afganistan ve Pakistan,

gneyinde Basra Krfezi, batsnda Irak ve Trkiyenin yer ald bir Orta Dou

lkesidir. (Ouz ve akr; 2000, s.23). Ayrca Hazar denizine alan jeopolitiiyle bir

8/8/2019 iran yk

17/177

2

Orta Asya lkesi olarak da deerlendirebileceimiz ran, ayn zamanda gneyde

Basra Krfezine alan kritik corafi zellikleriyle de gnmzde devletlerin enerji

odakl siyasi ve iktisadi politikalarnda stratejik bir konumundadr.

Buna ilaveten, ran din ve devlet kavramlarn bir arada kullanarak

oluturduu slam Cumhuriyeti ile de blgede dier Arap ve Arap olmayan devletlere

nazaran farkl bir siyasi yap ortaya koymaktadr. Bugn blge devletleri iin bir

model olma syleminden uzak, pragmatik bir yaklam ierisinde dnya sisteminde

yerini almaya abalayan ran, btn bunlarn tesinde dnya dengelerinde sz sahibi

devlet olan ABDnin dman konumundadr. (Afrasiabi and Maleki; 2003, s. 256)

Souk Sava sonras ABDnin baat g olduu yeni dnya dzeninde ran,

Rusyann 1990l yllardaki suskunluunu bozmas ile ve iki lke arasnda var

olagelen i birlikleri neticesinde, blgede konumunu salamlatrma abas

ierisindedir. Souk Savan bitmesiyle oluan yeni dnya dzeninde ekonomik

kayglardan tr eski Cumhurbakan Hatemi ile balayan medeniyetlerin

diyalogu (Ouz ve akr; 2000, s.158) sylemi, gnmzde ABDnin Orta Douyu

yeniden yaplandrma srecinde ran hedef almasyla birlikte bir deiim srecine

girecek izlenimi vermektedir. Ayrca 2005 Temmuz aynda gerekleen

Cumhurbakanl seimlerinde 1990lardan beri ilk defa kat muhafazakr bir aday

olan Mahmud Ahmedinecadn seilmesi de rann siyasi tutumunu sertletirecei

izlenimini vermektedir. Bu da rann sergileyecei yaklamlarn blgenin

geleceinde ok kritik bir rol oynayacan gstermektedir.

Bu almada, zellikle 1990 sonras dnemde yeniden ekillenen dnya

dengelerinde, rann Blgesel Politikasnn evrimi ve gelecekteki almlarekseninde, Trk-ran ilikilerinin incelenmesi hedeflenmektedir. Bu itibarla, bu iki

devletin ortak corafyalar olarak deerlendirebileceimiz Orta Dou ve Orta Asya

blgesini tanmak, rann blgesel politika almlarnn deerlendirilmesi ve Trk-

ran likilerini anlamlandrlmas bakmndan nemlidir.

lk kez 19. yzylda ngilizler tarafndan kullanlmaya balanan Orta Dou

teriminin, blgenin siyasi haritas gibi yapay bir zellikte olduu sylenebilir.Nitekim Orta Dounun siyasi haritas Bernard Lewisin snrlar olan, kendine zg

8/8/2019 iran yk

18/177

3

ismi olan devletler (Lewis;1997, s.23 ) ifadesiyle ilk bakta dier haritalarla

benzerlik gsterir. Ancak daha yakndan incelendiinde Orta Dou haritasnn,

rnein, bir Avrupa ile kyaslandnda, ciddi farkllklara sahip olduu grlr.

Keza, Belika ve svire gibi baz kk istisnalar dnda Avrupa haritasn meydana

getiren lkelerin ad ayn zamanda o lkede yaayan baskn etnik grubun addr.

Buna ek olarak, Avrupada lkelerin ad o lkede konuulan, hatta bazen sadece o

lkede konuulan dilin addr. Dahas bu etnik, dilsel adlandrma yzyllardr devam

etmektedir. te yandan, Orta Dou devletlerinde snrlar konuulan dil yahut yaayan

etnik gruptan bamsz bir nitelik tamaktadr. (Lewis;1997, s.23) Yapay birekilde

oluturulmu bu snrlar, Avrupal devletlerin smrgeciliin bitimiyle birlikte Orta

Dou corafyas zerinde varlklarn srdrebilmek adna izledikleri snrlar

ayrma, belirleme ve haritalar izme siyasetinin bir sonucudur. (Dedeolu, 2002,

s:43 )

Dolaysyla, Orta Dou blgesini ifade eden zellikler ve buna bal snrlar,

dnyadaki siyasal duruma ve zellikle de blgeye nereden ve kim tarafndan

bakldna gre zaman ierisinde farkllklar gstermitir. Orta Dounun corafi

snrlama bakmndan iki ayr tanm yaplabilir. En geni anlamyla Orta Dou;

Trkiye, Afganistan Suriye, Lbnan izgisinden balayp, Kuzey Afrika devletlerini

de kapsayarak Uzakdou snrna dayanan ve Arap yarmadasn iine alan blgedir.

Daha dar tanmyla ise, Kuzey Afrika lkeleri, Trkiye, Afganistan, ran iine

almayan ve sadece on Arap lkesini (Bahreyn, Irak, rdn, Kuveyt, Lbnan,

Umman, Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Birleik Arap Emirlikleri, Yemen, Filistin,

Msr) ve sraili esas alan blgedir. Akademik anlamda ise genellikle geni ereve

kullanlmaktadr. (Dedeolu, 2002 s: 1)

Blge ne ekilde tanmlanrsa tanmlansn, burada Arap kltr ve slam

dininin egemen olduu gerektir. Blge devletleri Trkiye, ran ve srail dnda

Araptr. Devletlerinin nfusu Lbnan ve srail dnda byk ounlukla

Mslmandr. Bununla birlikte, Arap ve slam unsuru ortak bir payda gibi

dnlse de, blge etnik ve dinsel adan bir mozaik grnmndedir. (Dedeolu;

2002, s. 2)

8/8/2019 iran yk

19/177

4

Dnyann en eski corafyas olan Orta Dou tarihi boyunca bu mozaik

yapsn sreksizlik ve farkllk ekseninde srdrerek dier medeniyetlerden

farkl bir yap tekil etmitir. yle ki, Orta Douyu Hindistan ve in gibi ok eski

medeniyetlerle karlatrdmzda bu iki ayrm aka grlmektedir. in tarihi

incelendiinde en eski alardan gnmze dek bir sreklilik olduunu grmekteyiz.

Birok zaman gemesine ramen eski in ile gnmz ini arasnda din, yaz, dil

arasnda sadece kk farkllamalar mevcuttur. Ancak Orta Douda byle bir

btnlk, devamllk sz konusu deildir. Antik alarda dahi Orta Dou olduka

farkl ve balayc zelliklerden yoksun bir yapda olmutur (Lewis, 1997 s: 23).

Orta Dounun bir dier farkllaan zellii de kltrel tarihindeki dramatik

sreksizliktir. Blge srasyla Helenleme, Romanllama, Hristiyanlama ve

slamlama gibi kltrel deiimlerden gemitir. Asya, Avrupa ve Afrika ktalar

arasnda kltrel ekonomik vesiyasi anlamda kavak noktasn oluturan Orta Dou

blgesi, her dnemde byk imparatorluk ve devletlerin ilgi oda olmu ve srasyla

Pers, Grek, Roma, Arap, Mool, Tatar ve Trk imparatorluklarnn hkimiyet alan

iine girmitir (Sander; 2003, s.278).

Orta Dou corafyas geni kltrel mirasnn yannda, ktalarn kesiim

noktasnda bulunmasyla da ktalararas ulam iin yzyllar boyu ok nemli bir

yer tekil etmitir. 15. yzylda deniz yollarnn bulunmasyla Orta Dounun nemi

ksmen azalm olsa da, 19. yzyln ikinci yarsnda Svey kanalnn almas ile

birlikte tekrar eski konumuna ykselmitir. Dnyann en nemli su yollar olan Trk

Boazlar, Svey Kanal, Bab-el Mendep Boaz, Kzl Deniz, Hrmz Boaz ve

Basra Krfezi Orta Doudadr ( Sander; 2003, s.278 ).

Blgenin 20. yzyldaki en byk nemi, petrol retimi ile ortaya kmtr.

Orta Douda ilk petrol randa karlmaya balanm ve ran Irak ile Kuveyt

izlemitir. 20.yzylda zellikle otomotiv sanayisinin gelimesiyle birlikte petrol

balca enerji kayna durumuna gelmitir. Petroln ve doalgazn devletlerin

varln srdrmesi ve refah iin kritik bir konuma ykselmesi ile d politikalarn

belirlenmesinde enerji ve enerji gvenlii kavramlar nemli bir unsur olmutur.

Gnmzde Orta Dou petrol Avrupa ve Asyann enerji ihtiyacnn byk blmn karlamaktadr. Dnya petrolnn yaklak te biri Orta Douda

8/8/2019 iran yk

20/177

5

retilmekte ve dnya rezervlerinin yaklak %68i bu corafyada bulunmaktadr. Bat

Avrupada tketilen petroln yaklak %75i, Japonyada tketilenin de yaklak

%90 Orta Doudan gelmektedir ( Dedeolu, 2002, s: 4 ).

Bununla birlikte, Orta Dou corafyasnn nemini sadece zengin enerji

kaynaklarna balamak yanl olacaktr. Orta Dou, enerji dnda sahip olduu

stratejik deerleri ile gemite ve gnmzde mevcut g odaklarnn ilgisini en ok

eken corafyalardan biri olma zelliine sahiptir. Bu balamda Orta Dou: (

Cmert; 2001, s.32 )

ktay birletiren kara ve demir yollarnn dm noktasdr. Deniz ticaret yollar ve geitlerinin byk ksmn kontrol eder. Tarihin en zengin kltr hazinelerine sahiptir. Tek tanrya inanan dinlerin doduu blgedir.

Batl gler tarafndan tarihin her dneminde ilgi oda olan bu blgenin

jeostratejik nemini, ABD Bakan Eisenhower henz 1950li yllarda u ekilde

ortaya koymutur:

Yalnz corafya bakmndan bile btn dnyada stratejik ynden Orta

Doudan daha nemli bir blge yoktur. Btn gcmz ve

aralarm zla rgtlenme yeteneimizden, sevk ve idaremizden

faydalanarak, Orta Douyu kazanmak zorundayz (Cmert; 2001,

s:32).

Dolaysyla, bu corafya yzyllar boyu gerek blge ii ve gerek blge d

glerin g ve kar mcadelelerine sahne olmutur. Keza, blgenin tarihinin

neredeyse tmyle kendi karlarn dnen rejimler ve devletler tarafndan yazld

sylenebilir.

Orta Dounun kuzeyinde dnyann kalbi (heartland) olarak deerlendirilen

Avrasya corafyas ve merkezinde de Orta Asya blgesi yer almaktadr. Orta Asya

corafi konum itibariyle douda Altay Dalar, gneyde Tanr Dalar, batda Aral

gl ile kuzeybat'da Ural Nehri ve Dalar ve kuzeyde Sibiryann gney snrlararasnda yer alr (Roy; 2000, s: 1). Blge kuzeyde Rusya, douda in, gneyden ran,

8/8/2019 iran yk

21/177

6

Afganistan, Pakistan ile snrlandrlmtr. Etnik kkeni ounluk olarak Trk ve

Mslman olan blge stratejik adan 19. yyda Arap, Dou ve Avrupa uygarlklarn

birbirine balayan tarihi ipek yolu ile dnyann merkezi olarak kabul edilmitir.

(Kona; 2002, s: 108)

Gnmzde Orta Asya olarak ifade edilen Trkistan corafyasnda Hunlar

zamanndan itibaren ran-Turan savalareklinde balayan mcadele, bu blgelerin

kaderini belirlemitir. Hunlar ve Gktrkler zamannda Sasaniler ile gerekleen

Trk-ran mcadelesi Trklerin slamiyeti kabulnden sonra da srmtr.

Karahanllarla birlikte gnmz ran topraklarnn Trk hkimiyetine gemesiyle

yeni bir dnem balamtr. Orta Asya corafyasnda Timur ve Mool

hkimiyetlerinin ardndan, ran sadece 17361750 Nadir ah dneminde blgede

ksmen hkimiyet kurabilmitir. 19.yyn sonlarna gelindiindeyse blgede Ruslarn

hkim olduklar grlr. (Kona; 2002, s: 62)

1990 ylnda Sovyetlerin yklmasyla birlikte, yllarca bask ile

kimliklerinden koparlmaya allan Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn ilan

etmeleri yeni bir dnemin kaplarn amtr. Bamszlklarn kazanan Trk

Cumhuriyetleri sahip olduklar enerji kaynaklar ile dnya siyasetinin merkezi haline

gelmilerdir. Dnyann nemli petrol ve doalgaz kaynaklarnn bu blgede yer

almas, dnya zerinde sz sahibi olmak isteyen gerek blge ii ve gerekse blge d

devletlerin ilgisinin bu blgeye evrilmesine sebep olmutur (Razov; 1997, s: 59).

Sovyetler Birlii daldktan sonra bamszlklarn kazanan Orta Asya Trk

Cumhuriyetlerinin sahip olduklar, petrol ve doal gaz kaynaklarnn Avrasya

anakarasndan ihra edilecei gzerghlar kontrol etme abas, Souk Sava sonrassiyasetin temel konularndan birisi haline gelmitir. Bir baka deyile, gnmzde

devletleraras rekabetin makro dzeyden (ift kutuplu dnya rekabeti), blgesel

nitelikli rekabete dnt konjonktrde, Hazar Havzas gibi bir enerji potansiyelini

de bnyesinde bulunduran Orta Asya blgesinin petrol ve doalgaz sahalarnn

paylam ve bu kaynaklarn enerji tketicileri olan byk devletlere ulamn

salayacak boru hatlar gzerghlarnn belirlenmesi, uluslararas rekabetin temel

parametrelerini oluturmaktadr. (Kona; 2002, s:109)

8/8/2019 iran yk

22/177

7

Ayrca, gvenlik ekseninde Orta Asya, Souk Sava dneminde olduu gibi

etrafnda tehdit yaratan bir blge deil, tehdit altndaki bir blge niteliine

brnmtr. Dahas, Orta Asya, Rusya ve Bat g odaklar iin in tehdidine kar,

in iin ise Batdan ve Rusyadan gelecek tehdide kar bir gvenlik alan olarak da

deerlendirilebilir. Gnmzde evrensel ekonominin itici gc haline gelen enerjiye

olan ihtiya ve bu ihtiyacn uzun vadede daha da byk boyutlara ulaaca gz

nnde bulundurulursa, blgeye olan byk ilginin artmaya devam edecei

ngrlmektedir.

Orta Dou ve Orta Asya corafyalarn dnya siyasetinde gemiteki ve

gnmzdeki yeri gz nnde bulundurulduunda, Trkiye ve rann d

politikalarnn uluslararas g mcadelesindeki rollerinin ok hayati olduu grlr.

Keza, blgelerindeki politika almlar ile Trkiye ve ran, blgenin gemiine yn

verdii gibi geleceinde de kritik bir rol oynayacaklardr.

lkelerin d politikalarnn temel talarndan birisinin de i dinamikleri

olduu gnmz dengelerinde, ran Devletinin siyasi rejiminin dayand temel

prensipler ve d politika almlar birbirinden ayrlmaz unsurlardr. Buradan

hareketle, rann blgedeki d politika almlarnn ortaya konulmas iin ncelikle

i dinamiklerinin analiz edilmesi gerekmektedir.

8/8/2019 iran yk

23/177

8

1.RANIN GENEL PROFLHarita 2.1: rann Siyasi Haritas

Kaynak: http://www.parstimes.com/images/iran_map1.jpg

ran Orta Asya ve Orta Dou corafyalarnn kesiim noktasnda

konumlanm blgenin en eski lkelerinden birisidir. Kuzeydouda Trkmenistan,

kuzeybatda Azerbaycan ve Ermenistan, batda Trkiye ve Irak, douda Pakistan ve

Afganistan, gneyde ise Basra Krfezi ile snrlara sahiptir. (Snmezolu; 2000, s:

375) Kuzeyde Hazar Denizi ve gneyde Basra Krfezine alan, iki denize dayal

jeopolitik konumuyla blgedeki nemli stratejik lkelerden birisidir.

Dnya medeniyetlerinin en eski yerleim yeri olan ve zengin enerji kaynaklar

ile dikkat eken Orta Dou corafyasnda rann konumu, enerjinin devletlerin

varln srdrebilmesi iin kritik bir madde haline geldii gnmz konjonktrnde

8/8/2019 iran yk

24/177

9

hayati bir neme sahiptir. te yandan, Orta Asyann gneyinde Hazar Denizine

komu lke olarak da ran, bu blgenin siyasetinde kimi zaman aktif kimi zamanda

pasif olmasna ramen kritik roller almtr. Buna ilaveten, dnyann nemli gleri

olarak nitelendirebileceimiz ABD, AB, Japonya gibi devletlere petrol ve doalgaz

gibi kaynaklarn tanmasnda nemli stratejik yollar zerinde konumlanmtr. Bir

baka deyile ran, Krfez lkeleri, Kafkaslar, Orta ve Gney Asya ile Trkiye

arasnda bir kavak durumundadr.

Yer ekilleri itibariyle ran platosu ve i kesimlerde yer alan iki l alan,

lke arazisinin nemli bir blmn tekil etmektedir. ran etraf dalarla

evrelenmi byk bir yayla grnmndedir. Yzlm 1.648.000 m2dir.

Topraklarnn dou yarsn byk ller kaplarken, yerlemelerin youn olduu

yerler daha ok gneybat ve kuzeybatdaki dalk blgelerde yer alan vadi tabanlar

ve i platolardaki vahalardr. (CIA World Factbook, www.cia.gov)

Toplam 5440 km uzunluunda olan lke snrlar, Afganistan ile 936 km; Pakistan

ile 909 km; Trkmenistan ile 992 km; Azerbaycan ile 432 km; Azerbaycan-Nahvan ile 179

km, Ermenistan ile 35 km; Trkiye Cumhuriyeti ile 499 km ve Irak ile 1458 km

uzunluundadr. (CIA Word Factbook, www.cia.gov) Nfusu 2003 yl itibariyle 66,4milyon, (http://devdata.worldbank.org ) baz kaynaklara gre ise 68,9 milyon

(http://www.economist.com) olan ran, blgenin en yksek nfusa sahip lkelerinden

birisidir. 2005 ylndaki Birlemi Milletler (BM) raporuna gre ise rann nfusu

70.7 milyon olarak gsterilmitir. (www.news.bbc.co.uk).

2.1. rann Etnik Yaps

rann etnik yaps bulunduu blgenin genel yapsna paralel olarak tam bir

mozaik grnm sergilemektedir. Gemiinde pek ok medeniyetlere ev sahiplii

yapm topraklarn zerine kurulu ran devleti, Fars kkenli bir toplum olma

zelliinin yannda pek ok etnik gurubu bnyesinde birletiren bir yap tekil

etmektedir. ran, farkl etnik guruplar topraklar zerinde barndrmas bakmndan

snrlar cetvel ile izilmi tipik bir Orta Dou devleti grnmnn yannda,

merkezi ynetimin etnik guruplar zerinde iilik sylemiyle kurduu hkimiyet ve

http://www.news.bbc.co.uk/http://www.news.bbc.co.uk/

8/8/2019 iran yk

25/177

10

devletin isminde yer alan Cumhuriyeti tanmlamas ile blgedeki dier devletlerden

ayrlmaktadr.

rann kendine zg bu yaps ierisinde halkn %51i Fars, %24 Azeri

Trk, %8i Gilaki ve Mazandarani, %7si Krt, %3 Arap, %2si Lur, %2si

Trkmen, %2si Balok, %1de dier etnik unsurlardan oluur (CIA World Factbook,

www.cia.gov). lkede nemli bir Trk nfus potansiyeli vardr. Trkler etnik adan

Azeriler, Trkmenler, Kakailer, Hamseler ve Afarlar gibi farkl gruplardan

olumaktadr. ran resmi kaynaklar tarafndan Azerbaycanl, kendi halk tarafndan

ise Azeri Trk olarak nitelendirilen grup Trklerin %90n oluturmaktadr (Harp

Akademileri Komutanl Yaynlar; 1994, s:1). Bununla birlikte baz kaynaklara

gre lkede Trk nfusun gerek oran % 40 civarndadr. (Blaga; 1997, s:20)

Ayrca randa etnik guruplar ierisindeki bir dier ayrm noktas da

konuulan dil de grlmektedir. randa arlkl olarak iki ana dil n plana

kmaktadr. Halkn %58i Farsa diyalektiklerini kullanrken, %27si Trke

konumaktadr. (CIA World Factbook,www.cia.gov) te yandan baz kaynaklara gre

Trke konuanlarn oran lke nfusunun yarsna yaknna tekabl etmektedir

(Blaga; 1997, s:20).

Harita 2.2:randa Etnik-Dilsel Guruplar

Kaynak:http://www.iranoverland.com/Explore_Iran/Introducing_Iran/Peoples/peoples.html

http://www.cia.gov/http://www.cia.gov/http://www.cia.gov/http://www.cia.gov/

8/8/2019 iran yk

26/177

11

randa bulunan Trk kkenli halk genel itibariyle, ran yaylasnda kurulan

Byk Seluklu mparatorluunun tarihiyle balayan glerle olumutur. randaki

Trk nfusun ou Azerbaycan, Gilan, Trkmen Yayla, Kirman, iraz, sfahan,

Hanedan, Hamsenin ve Savenin gneyi ile Tahranda yaamaktadr. (Sami; 2000,

s:3) randa Fars nfus daha ok Orta ve Dou blgelerinde younlamtr. Fars

nfusun youn olarak yaadehirler genel itibariyle Tahran, sfahan, Meed, iraz,

Arak, Kazan, Kirman, Kom ve Yezddr. Beluciler ise daha ok Pakistan snrna

yakn olan blgelerde yer almaktadr. (http://lcweb2.loc.gov/) Bat Azerbaycan,

Krdistan, lam ve Kirmanah blgeleri Krtlerin youn olarak yaadklar blgeler

olarak karmza kmaktadr ve bunlarn yaklak %75i Snnidir. Iraktan gelen

Krt mltecilerin ou da bu blgeye yerlemitir. randa Krtlerin yaad blgeler

genel itibariyle az gelimi ve isizlik orannn fazla olduu blgelerdir. 1999daki

randa Human Development Reporta gre bu blgeler blgesel deerlendirmede

en alt seviyelerde yer almtr. (Sami; 2000, s:3) Dolaysyla ran farkl etnik

gruplarn bir arada yaad eitli eyaletlerden oluan bir devlet grnmndedir.

Aadaki harita rann deiik blgelerini daha net bir biimde ortaya koymaktadr:

Harita 2.3: rann Eyaletleri ve Bakentleri

Kaynak: www.maps.com/Iran

http://www.maps.com/Iranhttp://www.maps.com/Iran

8/8/2019 iran yk

27/177

12

Her ne kadar ran etnik yaps incelendiinde aznlklarn ok byk bir

orana sahip olduu grlse de, ran gerek devrim ncesi gerekse devrim sonrasndaki

merkeziyeti ynetimi ile bu guruplar asndaki farllklarn ve ayrmcln devlet

btnlne zarar vermesini engellemeye ynelik siyaset izlemitir. lkenin yarsna

yakn bir ksmnn Fars kkenli olmay ran her dnemde blnme korkusuyla

kar karya brakmtr. Burada da devletin resmi ideolojisi olarak iilii

birletirici bir unsur olarak kullanmtr. Dini anlamda iiliin temel oluturduu

randa, iilerin oran %89, Snnilerin 10% olmakla birlikte dier dinlere sahip

olanlarn oran %1 civarndadr. (Iran Country Analysis Brief, 2004,

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/iran.htm ) Aadaki harita randa yaayan etnik

gruplarn dini (ii veya Sunni) niteliklerini gstermektedir.

Harita 2.4:randa Etnik-Dinsel Gruplar

Kaynak: (Texas University Library, 2004; http://www.lib.utexas.edu)

http://www.lib.utexas.edu/http://www.lib.utexas.edu/

8/8/2019 iran yk

28/177

13

2.2. rann Ekonomisi ve Doal Kaynaklar

ran Devleti genel itibariyle petrol ve doalgaza dayal bir ekonomiye sahiptir.

Bunun dnda ekonominin %41,2sini sanayi, %12,5ini tarm ve %46,2sini dehizmet sektr oluturmaktadr. ran ihracatnn %80ini petrol oluturmaktadr. te

yandan, ran dier kimya ve petro-kimya rnleriyle birlikte, meyve ve hal ihracat

da yapmaktadr. ran byk miktarda petrole dayal ekonomisini petrokimya

endstrisi gibi dier alanlarda da eitlendirmeyi hedeflemektedir. Ayrca d yatrm

iin verimli bir pazar oluturarak ekonomisini canlandrmay da hedeflemektedir

(Iran Country Analysis Brief, 2004).

ran d lkelerden sanayi ham maddeleri, yiyecek ve dier tketim mallar,

teknik hizmetler ve askeri donanm ithal etmektedir. Dnya Ticaret rgt (WTO)

ile ortak bir ekilde Uluslararas Ticaret Merkezi (ITC) tarafndan hazrlanan 2003

ylna ait ithalat-ihracat raporuna gre ise rann d ticaret dengeleri dolar ve rn

baznda u ekildedir:

Tablo 2.1:ran

n D

Ticaret Dengesi (2003)rann thalat Deerleri rann hracat Deerleri

lkelerParasalDeer

(US$ m.)

rnMiktar

lkelerParasalDeer

(US$ m.)

rnMiktar

Almanya 2,815.8 675 Almanya 349.5 158Fransa 1,948.3 451 Japonya 348.6 44talya 1,620.8 495 Azerbaycan 290.8 359in 1,409.9 598 Hindistan 258.2 100

GneyKore 1,179.6 399 in 220.8 77Rusya 1,051.3 197 talya 160.2 114Brezilya 1,025.5 95 Pakistan 150.8 133Japonya 959.9 365 Amerika 138.9 36Hindistan 949.3 352 Trkiye 115.9 223ngiltere 886.8 504 spanya 99.8 46svire 665.4 345 Rusya 98.1 93sve 615.3 236 Ermenistan 90.2 271Belika 466.9 358 Endonezya 84.5 21Trkiye 464.2 469 Tayvan 59.6 37

Hollanda 358.0 416 Suriye 57.3 108spanya 355.7 315 Kazakistan 49.1 144

8/8/2019 iran yk

29/177

14

Avusturya 338.8 301 svire 46.5 23Kazakistan 304.4 70 Gney Kore 42.1 39Tayvan 238.9 300 Kanada 41.1 64Avustralya 238.3 102 Fransa 36.6 64Malezya 226.0 191 Grcistan 32.8 113

Kanada 214.1 196 ngiltere 31.3 110Tayland 202.5 115 Krgzistan 28.1 105Finlandiya 144.9 127 Belika 27.3 50Endonezya 121.7 102 Lbnan 25.3 63Danimarka 95.5 181 Hollanda 23.5 58Pakistan 95.3 39 Bahreyn 18.5 106Azerbaycan 77.6 125 Banglade 16.8 42Amerika 66.7 138 rdn 15.4 58rlanda 66.0 85 Gney Afrika 14.4 64Slovenya 64.5 98 Avustralya 13.7 45

Romanya 63.1 48 Meksika 12.8 6Tunus 62.0 6 sve 11.3 44Bahreyn 55.1 28 Danimarka 11.0 21Lbnan 54.4 29 Umman 10.2 36Toplam 20,177.8 Toplam 3,160.4

Kaynak: (Uluslararas Ticaret Merkezi, 2004; www.intracen.org)

rann ekonomisi ABD ile olan ilikilerine bal olarak da ekillenmektedir.

1979 Devrimi ile balayan yaptrmlar, Clinton Hkmetinin kararylasrdrlmtr. 1996 ylnda ran-Libya Ekonomik Yaptrmlar Kanunu (ILSA) ile

rana 20 milyon dolarn stnde yatrm yapan irketler zerindeki bask

arttrlmtr. Bush Hkmetinin baa gemesiyle birlikte, Mays 2004 itibariyle

rann ABDnin ulusal gvenliine kar bir tehdit unsuru olmas gerekesiyle bu

yaptrmlar tekrar uzatlmtr. ABD gnmzde ran ieren blgesel ekonomik

giriimlere kar kmaktadr. Bu gelimelerin gelecekteki seyri de rann ekonomisi

asndan nem arz etmektedir. (Iran Country Analysis Brief, 2004)

Doal kaynaklar sz konusu olduunda, ran OPEC (Organization of

Petrolium Exporting Countries)in en byk ikinci petrol reticisi konumundadr.

Dnya kantlanm petrol rezervlerinin %10una sahiptir. 2004 ylnda ran Petrol

Bakan Kuzistan blgesinde ortaya kan yeni petrol rezervleri ile bu orann arttn

aklamtr. Gnlk petrol retim kapasitesi 3,8 milyon varildir. Hkmetin btesi

ierisinde petrol gelirlerinin pay

% 40- 50 dolaylar

nda olup, GSMH ierisindekipaynn da %1020 dolaylarnda olduu tahmin edilmektedir. Petrol ihracatnn

8/8/2019 iran yk

30/177

15

%50ye yakn orann Asya pazarna yapmakla birlikte bunu Avrupa ve Afrika

izlemektedir. (Iran Country Analysis Brief, 2004)

ekil 2.1:rann Petrol retimi ve Tketimi (19712003)

GnlkMilyonVaril

Kaynak: ABD Enerji Bakanl, 2005 Mart (www.eia.doe.gov)

ran Hazar Denizine kys olan bir devlet olarak, sadece bu blgedeki

devletlerin petrol ve doalgaz ulam yollar zerinde bulunmasyla deil, ayn

zamanda kantlanm olmasa da potansiyel olarak Hazar Blgesinde nemli petrol

rezervleriyle de stratejik bir lkedir. Ancak bugn ran bu blgede ciddi bir retim

faaliyetinde bulunmamaktadr. te yandan, Hazar konusundaki hassasiyetini

zellikle son yllarda artran ran, 2004 ylnda Petrol Aratrmasirketi tarafnda

Gney Hazar blgesinde boyutlu sismik bir aratrma gerekletirmitir. (Iran

Country Analysis Brief, 2004)

randa bir dier nemli enerji kayna doalgazdr. Kantlanm doalgaz

rezervleri 940 trilyon kubik feet olarak belirlenmitir. Bu oran ile dnyada Rusyadan

sonra en byk potansiyele sahip ikinci devlet konumundadr. Bir baka deyile,

dnya doalgaz rezervlerinin % 15i randadr. Her ne kadar i tketimi yksek

oranlarda olsa da, ran byk rezervleri ile gelecekte nemli bir doal gaz reticisi

olma potansiyeline sahiptir. (CIA World Fact Book,www.cia.gov)

Gnmzde ran doalgazn, Trkiye, Ukrayna, Avrupa, Hindistan, Pakistan,

Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, Tayvan, Gney Kore ve ine satmaktadr. 2002

ylnda Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn raporuna gre, ran gelecekte kresel bir

8/8/2019 iran yk

31/177

16

doalgaz salaycs olacaktr ve bunun byk bir blm Avrupa pazarna

ulatrlacaktr. (CIA, World Fact Book)

2.3. rann Siyasal Sistemi

Orta Dou blgesinde Trkiye ile birlikte Cumhuriyet adn tayan iki

devletten biri olan ran slam Cumhuriyeti sfatyla dnyada eine rastlanmayan bir

ynetim eklini benimsemitir. randa yneticilerin seimle baa gelmesi tipik bir

cumhuriyet ynetim eklini yanstrken her kurumun zerinde gce sahip Dini

Lider messesi bu ynetim eklini birok teorisyene gre cumhuriyet olmaktan

karmakta ve temel olarak bir ulema hkmeti haline getirmektedir. Bylekarmak bir yap tekil eden ran siyasal sisteminde btn kurumlarn zerinde

Veliyi Fakih (Dini Lider) bulunmaktadr. ran anayasal bir devlet zelliine sahip

olsa da bu anayasada yasalarn anayasaya aykr olmamas gereinin yannda eriata

da kar olamayacan aka belirtmektedir. (Ouz ve akr; 2000, s: 36) yle ki,

ran Anayasasnn 6. Maddesine gre egemenliin kayna halk iradesi olarak

belirtilmekte ancak, eriatn tm yasalarn temeli olduunun alt izilerek Dini

Lidere birok yetkiler verilmektedir. (Gka; 1999; s: 376) Dolaysyla, rannsiyasal siteminde, Firdevsinin ehnamesindeki tanmyla Monarik dari

Ynetim sistemi geleneksel devlet yapsnn kalbi olarak ekillenmi ve

sregelmitir. (Can;1999, s: 286)

Bu yaplanma bir anlamda da randa anayasal bir hale getirilmesi salanarak

baz kstlamalar getirilmi bir Dini Liderlik Rejimi olarak karmza kmaktadr.

Bununla birlikte, Dini Lider randa iki aamal

bir ekilde halk taraf

ndanseilmektedir. Ancak halk Dini Liderin seiminde ikinci semen olarak grev

yapmaktadr. Halk dini lideri seen Uzmanlar Meclisine ancak din adamlarn

seebilmektedir. Buradaki sistemin mantksal dayana ise insanlarn Dini Liderde

bulunmas gereken zellikleri bilmede yeterli olmadklar ve bunu ancak din

adamlarnn yapabileceidir. Bu noktada ran rejiminin slami Cumhuriyet ve

teokrasi kavramlar arasnda belirsizlik gsterdii sylenebilir. (Ouz ve akr; 2000,

s: 36) Ayrca Cumhurbakan ve Meclis seimlerinde de halk oylamasna gidilmesine

ramen, adaylarn Anayasay Koruyucular Konseyinin denetiminden getikten sonra

8/8/2019 iran yk

32/177

17

aday olabilmeleri art yine bu seimde halk iradesinin ne derece geerli olduunu

tartlr bir hale sokmaktadr.

ran siyasi yaps incelendiinde hem seilmi hem de seilmemi organlar

bnyesinde bulunduran birok farkl kurum zerine oturtulmu bir yapda olduu

grlr. (Aras; 2001, s:15). slami sistemin temel kurumlar, Uzmanlar Meclisi

tarafndan atanan Veliy-i Fakih ya da Dini Lider, snrl aday arasndan her drt yl

iin seilen Cumhurbakan, Meclis ya da dier adyla Parlamento, Kabine, sekiz yl

iin seilen Uzmanlar Meclisi, Anayasay Koruyucular Konseyi, 1988 ylnda

kurulan ve Meclisle Anayasay Koruyucular Konseyini uzlatran Dzenin Yararn

Tehis Heyeti, bakan Dini Lider tarafndan atanan Yksek Mahkeme, ordu ve

devrim muhafzlardr. (Moshaver; 2003, s:287) Buna ilaveten birok sivil kurulu da

siyasal sistem ile btnlemi vaziyettedir. rnein, randa belli ekonomik ilevleri

olan Boynad adnda gl iktisadi kurulular (hayr kurulular gibi) nemli bir yer

tutmaktadr. randa bu sivil kurumlar resmi ve gayri resmi balantlarla mollalar

snfyla hatta Dini Liderle de balantlara sahiptirler. (Kamvara and Hassan-Yari;

2004, s:509)

ekil 2.2:rann Siyasal Sisteminin leyii

Kaynak: Kamvara, Hassan-Yari; 2004, s:506

8/8/2019 iran yk

33/177

18

rann siyasal sistemindeki kurumlarn banda Dini Lider (Veliyi Fakih)

bulunmaktadr. Siyasal sistemde Dini Lider, atama ve grevden alma yetkisini elinde

tuttuu askeri ve sivil kurumlarla ok byk bir gtr. yle ki bu siyasi gcyle

hkmetin yetkilerini byk bir oranda snrlama yetisine de sahiptir. Dini Liderin

dzenli ordu, polis, jandarma ve Devrim Muhafzlar da dahil tm askeri kurumlarn

komutanlarn, komutan yardmclarn, genel kurmay bakanlarn ve yardmclarn,

hava, kara ve deniz kuvvetleri komutanlarn atama yetkisine ve dahas bakomutan

sfatna sahip olduu Anayasa da aka ortaya konulmutur. Dini Lider bu grevleri

devretme yetkisine sahiptir. Bununla birlikte Dini Lider dini ve ticari vakflarn

bakanlarn atama yetkisine de sahiptir. Bu kurumlar ran ekonomisinin %70ini

oluturduu gz nnde bulundurulduunda Dini Liderin ran ekonomisi zerindeki

etkinlii de ortaya kmaktadr. (Ouz ve akr; 2000, s: 38) te yandan,

niversiteler, vakflar ve birok resmi kurulua dorudan temsilciler atama yetkisine

sahip olmas dolaysyla birok kurum ve rgt zerinde de Dini Liderin ok yksek

denetim gc vardr. (Maleki; 2002, s:2)

Meclis (Meclis-iura-yslami), tam adslami Danma Meclisidir. randa

Meclis, Anayasay Koruyucular Konseyinin anayasaya ve eriata uygunluu

balamnda onayndan gemi yasalar karma merciidir. Meclis yeleri drt yllk bir dnem iin seilirler. Meclis yasa tasars hazrlama hakkna sahiptir ve bu

konuda tipik bir parlamento grnts izmesine ramen, nerdii yasa tasarlar

Anayasay Koruyucular Konseyinin onayna tabi olmas dolaysyla tam bamsz

bir nitelikte olduu sylenemez. (Iran Country Profile, 2003)

Anayasay Koruyucular Konseyi, meclis tarafndan oluturulmu yasalarn

anayasaya ve eriata uygunluunu denetleme grevine sahiptir. Alt yllna atanan12 yeden meydana gelmitir ve yelerinin yarsn Dini Lider tarafndan atanan din

adamlar dier yarsn ise Meclis tarafndan seilen sivil hukukular oluturmaktadr.

Yasalarn eriata uygunluunun kararn din adamlarnn ounluu belirler.

Anayasaya uygunluu konusunda verilecek karar ise Konseyin btn yelerinin

ounluuna baldr. Anayasay Koruyucular Konseyi ayrca ulusal parlamento

adaylarn denetleme ve reddetme yetkisine sahiptir. Bu ekilde de Konseyin

onayndan gemeyen aday adaylar seimlere aday olamamaktadr. Yine

8/8/2019 iran yk

34/177

19

Cumhurbakan adaylar da bu konseyin onayndan getikten sonra seimlerde aday

olabilmektedirler. (Ouz ve akr; 2000, s: 38)

Uzmanlar Meclisi (Meclis-i Hobregan) 1979 slam Devriminden sonra

anayasann hazrlanmas amacyla kurulmu ancak hazrlad anayasa taslann ayn

yl referandumda kabul grmesinden sonra grevi sona ermi ve dalmtr. Bununla

birlikte, 1982de II. Uzmanlar Meclisi kurulmutur ki, asl grevi Dini Liderlik

makam boaldnda yerine yenisini semektir. Ayrca ran Dini Liderini denetleme

ve Anayasada belirtilen niteliklerde herhangi bir noksanlk ya da tamamen yanl

uygulama bulunduunda Dini Lideri grevden alma yetkisini de bnyesinde

bulunduran bir siyasi kurumdur. (Ouz ve akr; 2000, s: 38) Uzmanlar Meclisi

snrl adaylar arasndan halk tarafndan seilen bir kurumdur. Ancak halk Uzmanlar

Meclisine yalnzca din adamlarn seebilmektedir. (Kamvara and Hassan-Yari;

2004, s:505)

Dzenin Yararn Tehis Heyeti ( Mecme-yi Tehis-i Maslahat- Nizam )

Anayasa ve yasalarn eriata uygunluu konusunda Meclis ve Anayasay

Koruyucular Konseyi arasnda kan anlamazlklarn son zm mercii olarak grev

yapmaktadr. 6 ubat 1988de Meclis ve Anayasay Koruyucular Konseyi arasnda

kan bir anlamazl zmek amacyla Humeyni tarafndan kurulmutur. Ayrca bu

heyet ran Dini Liderine genel politikalar belirlemesi konusunda bir danmanlk

grevi de yapmaktadr. (Ouz ve akr; 2000, s: 38)

randaki Yarg Erki (Guvve-yi Gaza) bakanl Dini Lider tarafndan

dorudan atanan bir Ayetullah, (dini temsilci) tarafndan yrtlmektedir. Bu kii

Anayasay Koruyucular Konseyinin dini nitelikte olmayan dier alt yesini adaygsterme yetkisine sahiptir. Bu adaylar onama yetkisi ise Meclise aittir. (Kamvara

and Hassan-Yari; 2004, s:505) Dolaysyla, ran Siyasal Sisteminde btn yasalarn

hazrlanmasnda ok nemli bir role sahip olan Anayasay Koruyucular Konseyinin

6 yesi dorudan Dini Lider tarafndan atanrken dier 6 yesi de Dini Lider

tarafndan atanan Yarg Bakannn gsterdii adaylar iersinden seilmektedir. Bu

da sistemde Dini Liderin etkinliini ortaya koymaktadr.

8/8/2019 iran yk

35/177

20

Yrtme Erki (Guvve-yi Mcrime) ise Cumhurbakan, Dini Lider ve

hkmetten olumaktadr. Aralarnda Merkez Bankas Bakan, Atom Enerjisi

Kurumu Bakan, Beden Terbiyesi Kurumu Bakan, evre Koruma rgt Kurumu

Bakan, Bte ve Plan rgt Bakannn da bulunduu baz kiiler kabinenin

Meclis tarafndan gvenoyu almas gerekmeyen doal yeleri olarak hkmetin

ierisinde grev almaktadrlar. Bu kabine yeleri arasnda Dini Lider tarafndan

atanan ran Radyo Televizyon Kurumu Bakan da bulunmaktadr. (Ouz ve akr;

2000, s: 38)

ran Anayasasnda belirtilmi bu resmi kurumsal yaplanmaya ek olarak Dini

Liderin denetimi altnda bir dizi gayri resmi g merkezleri de sistemde varln

srdrmektedir. Aslnda bu g merkezleri Dini Liderin sisteme daha da hakim

olmasn salayan siyasi enstrmanlardr. Dini Lider bu g merkezleri sayesinde

sistemin temel kurumlarn ve sistem iindeki kaynaklar kontrol edebilmekte ve

gerek ierden gerekse dardan gelebilecek siyasi tehditlere kar da bir gvenlik

duvar oluturabilmektedir. Aadaki ekilde de grld zere Dini Lider birok

etki alan ile evrelenmi bir siyasi yelpazeye sahiptir.

ekil 2.3:randa Dini Lider Merkezli Gler Dengesi

Kaynak: Kamvara and Hassan-Yari; 2004, s:508

8/8/2019 iran yk

36/177

21

Bu gruplar gayri resmi g merkezleri olarak grev yapmakta ve Dini Liderin

dorudan mdahalesinin siyasi adan problem yarataca durumlarda dolayl

yoldan kontrol mekanizmas ilevindedir. Bu kurumlar ierisinde etkinlik bakmndan

drt ana kurum n plana kmaktadr. Bunlar, Liderin temsilcileri, eriat

Mahkemesi, Cuma mamlar ve Bonyadlardr. (Kamvara and Hassan-Yari; 2004,

s:508)

Liderin Temsilcileri hemen hemen siyasi sistemin her tabakasnda yer

almaktadr. Temel grevleri bulunduklar kurumun Dini Liderin istei ve rehberlii

dorultusunda ilemesini salamak olan bu temsilciler Lider tarafndan seilirler ve

dorudan Lidere rapor verirler. Gvenlik kuvvetleri ierisinde Dini Liderin

temsilcileri Siyaset ve deoloji Dairesi (dare-i Akidati ve Siyasi) ad altnda ayr

bir makama sahiptirler. niversitelerde de yer alan bu temsilciler mfredata

mdahale etme yetkisine sahiptir. nemli zel sektr kurulular olan ve daha ok

hayr ileriyle megul olan Bonyadlarda da Dini Liderin temsilcileri vastasyla

etkinliinden sz edilebilir. Yine Cuma imamlar bulunduklarehirde Dini Liderin

temsilcisi olarak grev yapmaktadrlar. Devletin politikalarnn da sz konusu

edildii Cuma Hutbeleri nemli siyasi enstrmanlardan birisi olarak kabul

edilmektedir. Fetva makam olarak grev yapan eriat Mahkemeleri de resmi olmasa

da yargya paralel bir etkinlie sahip mahkeme niteliindedir. (Kamvara and Hassan-

Yari; 2004, s:508)

Her ne kadar kurumsal bir yaplanmas mevcut olsa da ran siyasal sisteminde

belirli ahsiyetler ve kiisel karizma ok belirleyici bir rol oynamaktadr. Bu nedenle

de lke politikasnn, lkenin geirdii hemen hemen her nemli dnemde birahsla

btnletii grlmtr. Bu dnceye paralel olarak ran siyasetinde belirli birresmi ideoloji ya da belirgin birahs olumamtr. (amurcu; 2000, s:50)

rann bir Cumhuriyet olarak adlandrlmasna imkn veren bir dier yap da

siyasi partilerdir. Birok partinin varl sz konusu olmasna ramen siyasi yaama

devrimden sonra kurulan slam Cumhuriyeti Partisi byk oranda hkim bir grnt

sergilemitir. Esas mcadeleler genellikle bu parti ierisindeki gruplar arasnda

yaanmtr. Tudeh, Halkn Mcahitleri, Halkn Fedaileri ve ran KrdistanDemokratik Partisi gibi muhalefet partilerinin devrimden sonra faaliyetleri

8/8/2019 iran yk

37/177

22

yasaklanmtr. Ayrca ran slam Cumhuriyeti Partisi dnda Hateminin mensubu

olduu slami ran Katlm Partisi ve na ve cra Partisi gibi partiler de siyasal

sistemde etkinlii olan partiler olarak deerlendirilebilir. (CIA, The World Factbook,

www.cia.gov )

randaki mevcut siyasi yaplanma incelendiinde deiik grlerin ve

yorumlarn varlna ramen genel politik eilimler, muhafazakrlar ve reformcular

(pragmatistler) olarak snflandrlmas uygun olacaktr. Devlet brokrasisi,

teknokratlar, meslek sahipleri ve i adamlarnn dhil olduklar pragmatistler Bat

ve Mslman lkeler ile ilikilerin gelitirilmesini temel alan bir politika anlayn

savunmakta ve rann daha modern bir izgiye sahip siyasal anlaya ulamas gerei

zerinde durmaktadrlar. Muhafazakr kesim ise daha ok rann teokrasisi olarak

deerlendirebileceimiz din adamlar ve mollalardan oluan kesimi olarak karmza

kmaktadr. te yandan, bu kategoriler farkl eilimleri, yorumlar ve stratejileri

belirlemeleri bakmndan anlaml olsalar da hepsi de slami teokrasi anlaynn

parametreleri ierisinde varlklarn srdrmektedirler. Dolaysyla gnmzde dahi

bu politikalar veya ayrmlar her ne kadar baz temel kabulleri sorgulasalar da henz

rejimin temel politikalarn ve kurulu dzeni zerinde etkili olabilecek bir gce sahip

olamamlardr. (Can; 1999, s:287)

2.3.1 randa Politika Oluumu

randa politika oluumu tipik bir parlamento hkmetinde olduu gibi

mecliste gerekleiyor izlenimi verse de karlan yasalar ve vekiller zerinde

oluturulmu denetim sistemi randa politika oluumunu benzerlerinden olduka

farkl klmaktadr. randa i ve d politikadaki genel eilimler, herkesin ve hereyin

stnde olan ve rejimin en tepesini temsil eden Dini Liderin kontrol ve

denetimindedir. Bir baka ifadeyle ran politikas Dini Lider tarafndan belirlenir ve

ynlendirilir ki Dini Lider d politika giriimlerini onaylama ya da onaylamama

konusunda son sze sahiptir. (http://www.dre-mfa.gov.ir/index_eng.html)

Bu anlamda Dini Liderin Cumhurbakannn zerinde yetkiye sahip olduu

sylenebilir. Bunun yannda Cumhurbakan anayasaya gre de ikinci sradadr.

http://www.dre-mfa.gov.ir/index_eng.htmlhttp://www.dre-mfa.gov.ir/index_eng.html

8/8/2019 iran yk

38/177

23

Sistemde hkmet ile Meclis arasnda herhangi bir yasal dzenlemeye ynelik bir

fikir ayrl ya da anlamazlk ortaya ktnda bu problemin zm iin

Anayasay Koruyucular Konseyi mdahalede bulunmakta ve eer burada da bir

problem karsa bu sefer de bu iki mercii arasnda devreye Dzenin Yararn Tehis

Heyeti girmektedir. Yine btn bu karar mekanizmalar arasnda bunlara yasal olarak

etki eden Ulusal Yksek Gvenlik Konseyi ve Kltr Devrimi Yksek Konseyi gibi

kurumlar da politika oluturulmasnda nemli yerlere sahiptir. Bu kurumlar anayasa

ile belirlenmi g odaklar olmakla birlikte bunlara Militan Din Adamlar rgt ya

da Kum Medresesi Hocalar Dernei gibi kurumlar da eklendiinde ve geleneksel

orduya ek olarak kara, deniz ve hava kuvvetleri ile btnlemi Devrim Muhafzlar

ve Behileri de dhil olduunda randa politika oluturulmasnda olduka karmak

bir yap ortaya kmaktadr. (Ouz ve akr; 2000, s:90)

Cumhurbakan ve Parlamento tamamen seimle baa gelmi olmakla birlikte

dier btn kurumlar ya hi seilmeyen ya da seilmemi organlarn denetiminde

olan kurumlardr. Dahas Cumhurbakan ve Parlamento seimle baa gelmemi olan

Anayasay Koruyucular Konseyinin onayndan getikten sonra kabul edilmektedirler.

Anayasal olarak bu kurumlarn her ikisi de dier demokratik sistemlerden ok daha

az yasama ve yrtme yetkisine sahiptir. te yandan seimle baa gememi olan

Dini Lider ve Anayasay Koruyucular Konseyi sistemin en gl karar

mekanizmalardr. (Kamvara and Hassan-Yari; 2004, s:519) Aadaki ekil ran

Siyasal Sisteminde meruiyetin teorideki ve uygulamadaki kaynan ve ileyiini

ortaya koymaktadr.

8/8/2019 iran yk

39/177

24

ekil 2.4:randa Meruiyetin Teorideki Kayna ve leyii

Kaynak: Kamvara and Hassan-Yari; 2004, s:518

ekil 2.5: randa Meruiyetin Uygulamadaki Kayna ve leyii

Kaynak: Kamvara and Hassan-Yari; 2004, s:518

D politika sz konusu olduunda, ran Anayasasnda da ortaya konulduu

zere sorumlu drt ana kurum bulunmaktadr. Bunlar Dini Lider, Cumhurbakan,

Dzenin Yararn Tehis Heyetinin Bakan ve D leri Bakandr. Dini Lider d

politika giriimlerini onama veya reddetme yetkisine sahiptir. lke asndan hayatikararlarda ise karar verme ve dorudan ynlendirme yetkisi Dini Lidere aittir. Dini

8/8/2019 iran yk

40/177

25

Liderin dorudan ynlendirdii kararlara rnek olarak, 1991 ylnda Krfez Sava

srasnda rann tarafszln aklamas, Arap-srail atmasnda Filistinlilere

destek verilmesi gibi hususlar sylenebilir. (Maleki; 2002, s:9)

Dzenin Yararn Tehis Heyetinin Bakan ran rejimi asndan Byk

Stratejiyi tasarlar ve d politika iin baz neriler sunar. D leri Bakanl bir

karar mercii olmaktan ok sistem ierisinde kararn uygulanmas aamasnda aktif bir

role sahiptir. zellikle d lkelerle ikili ilikilerin gelitirilmesinde etkin bir role

sahiptir. (Roshandel; 2000, s:111)

Bir karar alnaca zaman, ran D leri Bakanl, ulusal karlarn ve

politikalarn geni parametreleri ierisinde yer alan mevzularda kendi bana hareket

etme yetkisine sahiptir. Ancak temel konularda D leri Bakan dorudan

Cumhurbakann bilgilendirir. Cumhurbakan da konunun Bakanlar Kurulu ya da

Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi tarafndan ele alnmas gerektiini karar verir. Eer

karar verilmesi gereken konu farkl iktisadi, kltrel, siyasi ve sosyal boyutlar

ieriyorsa Cumhurbakan farkl Bakanlarn fikrini almak zere konuyu kabineye

bildirir. Bununla birlikte, tamamen diplomatik, gvenlik ve savunma konularn

ieren durumlarda konu dorudan Ulusal Gvenlik Yksek Konseyine ynlendirilir.

Ulusal Gvenlik ile ilgili konularda ran Cumhurbakan bir karar aldnda bunu

Dini Lidere onay iin ynlendirir. Karar ancak ve ancak Liderin onayndan

getikten ileme konulur ve yrtme iin askeri birimlere ve D leri Bakanlna

geri gnderilir. ran d politikasndaki bu uzun sre zellikle zamann ok kritik ve

sonularn ok nemli olduu krizlerde problemlere yol amaktadr. (Maleki; 2002,

s:7)

ran slam Cumhuriyetinde d politika birok karmak ok tarafl ve iinde

gerek hkmet gerek hkmet d etkenlerin yer ald bir ilikiler btnnn

sonucu olarak karmza kmaktadr. Bu kurumlarn d politika zerinde genellikle

birbirinden farkl hedefleri olmaktadr. Ancak d politika hedefleri bakmndan iki

ana guruptan bahsetmek mmkndr. Bunlardan birincisi slami Devrimin temel

kimlii zerine younlamakta ve slami deerlere dn savunmaktadr. Bu gre

gre slam Cumhuriyetinin gerekletirmesi gereken hedefler: (Maleki; 2002, s:9)

8/8/2019 iran yk

41/177

26

Mslman topluluklar sadk mttefikler olarak tutmak. slam lkeleri ile yakn ilikiler gerekletirmek. slami mmetin aalanmasna sebep olan ABD ile btn yaknlamalardan

ka

nmakt

r.

Dier gurup ise rann bir ulus devlet olduunu ve uluslararas iliiklerde

temel bir rol oynamas gerektiini savunmaktadr. Bu gre gre, uluslararas ticaret

ve siyasi balar rann uluslararas karlarn garanti altna almak iin temel

aralardr. Bazlar ise slami deerler ile rann ulusal karlar arasnda herhangi bir

atmann olmadn ve slami kimliin rann ulusal karlarnn bir paras

olduunu savunmaktadrlar.

ran d politikasnda rann bykelilikleri yoluyla gelen diplomatik

bilgiler nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca gvenlik merkezleri, medya, dardaki

ktphaneler, dier lkelerdeki vatandalar ve belirli alanlardaki uzman

akademisyenler de ran d politika yapmnda nemli bilgi kaynaklar olarak

deerlendirilmektedir. (Maleki; 2002, s:9)

rann d politika yapmnda gz ard edilmemesi gereken nemli

konulardan birisi iilik kavramdr. Bir baka ifadeyle, rann d politika

almlarnda iilik nemli bir yer tutmaktadr. Siyasette meruiyetin kaynann

Allah olduu gr zerine kurulmu bir yap mevcuttur. Bugn slam

Cumhuriyeti ya da dini demokrasi eklinde tanmlanan ran siyasi yaps karmak

ve kendi iinde elikileri olan bir yap sergilemektedir. Bu karmak ve elikili yap

da rejimin gelecei ve geerlilii konusundaki soru iaretlerinin artmasna neden

olmaktadr. Gnmzde, ak bir ekilde rann d politikas i dinamiklerden

etkilenmektedir. Bu adan, rejimin ileyii ve gelecei rann d politikasnn

gelecei asndan son derece nemlidir. (Mirbaghari; 2004, s: 559)

8/8/2019 iran yk

42/177

27

3. RANIN DI POLTKASININ TARHSEL

EVRM

ran slam Cumhuriyetinin kendine zg siyasal sistemi, gerek iinde

bulunduu blgede, gerekse uluslararas sistem ierisinde kendisini benzerine az

rastlanr bir devlet haline getirmitir. slam Cumhuriyeti ad altnda teokratik bir

rejimi yaatan ran, yzyllar boyunca ok farkl ynetimler altnda dnya siyasetinde

yerini bulmutur. 1979 slam Devrimi, ran-Irak Sava, Sovyetlerin yklmasyla o

gne dek temel uluslararas dengeleri oluturan Souk Savan sona ermesi gibi

k

r

lma noktalar

, ran

n d

politikas

n

n evrimini etkileyen temel olaylar olarakortaya kmtr. Orta Dounun bu Arap olmayan ve ABDnin haydut devlet

tanmlamas ierisinde yerini alan devletinin d politikas, gerek blge devletlerinin

gerekse blge d devletlerin her zaman gndeminde yer almtr. Gnmzde ran,

hem uluslararas gelimeler tarafndan ekillenmi d politikasyla, hem de

uluslararas gelimeleri ekillendiren almlaryla, incelenmesi gereken bir lke

konumundadr. Bu itibarla rann d politikasn incelerken, lkenin i dinamikleri

ve geirdii evrelerle birlikte, uluslararas sistemin krlma noktalar beraber analiz

edilmelidir.

Buradan hareketle, rann slam Cumhuriyeti kimliiyle oluturulmu d

politikas incelenirken, 1979 slam Devrimi ve bunu takiben Souk Savan bitimi ile

kreselleen dnyadaki devletleraras ilikilerin seyrinin de deerlendirilmesi

gerekmektedir. Temel olarak, ran slam Cumhuriyetinin d politikas ana

dnemde incelenebilir. Birinci dnem, 197989 yllar arasnda Ayetullah

Humeyninin slami Teokrasi Velayeti Fakih anlayyla ekillenen ve sekiz yllk

ran-Irak savan ieren dnemdir. kinci dnem, 198997 yllar arasnda,

Rafsancaninin Cumhurbakanlnda sava sonras ekonomik ve diplomatik yeniden

yaplanma dnemidir. nc dnem, 19972005 ylna kadar, eski Cumhurbakan

Hatemi ve destekileri nderliinde siyasi, sosyo-ekonomik ve diplomatik bir reform

srecini kapsayan dnemdir. Bununla birlikte, son Krfez Sava sonras blgede

deien dengeler ierisinde rann konumu ve son Cumhurbakanl seimlerinde

8/8/2019 iran yk

43/177

28

muhafazakr aday Mahmud Ahmedinecadn seilmesinin rann gelecekteki d

politikasn ne ekilde etkileyecei de nemli tartma noktalardr.

3.1. slam Devrimi Dnemi ran

n D

Politikas

n

n TemelParametreleri (197989)

1979 Devrimi rann tarihinde bir dnm noktasn tekil etmitir. O dneme

kadarah rejimi altnda ve byk oranda ABD yanls politikalar izleyen ran, 1979

Devrimi sonras, gerek siyasi ve gerekse gvenlik anlamnda yepyeni bir kimlie

brnmtr. Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanmas ierisinde ABD

tarafnda yer alan ran, bu devrimden itibaren devletler tarihinde eine ok az

rastlanr birekilde ABD kart bir devlet halini almtr. Bir baka deyile, Souk

Sava gvenlik sisteminde Badat Pakt ve takiben CENTO (Central Treaty

Organization) ile ABD ekseninde yer alan ran, statiko kart bir devlete

dnmtr. Dolaysyla, ran slam Devrimi sadece randa deil tm dnyada, o

dnemde Orta Dou corafyasnda gerekleen en radikal deiim olarak

deerlendirilmitir. (Ar; 2004, s: 341)

Devrimin ilk yllarnda i politikalar ynetimin kendi yerini salamlatrmas

ve lkede sistemin oturmas bakmndan d politikalarn nne gemitir. Ancak

buna ramen ran, Devrimi izleyen ilk yllarda dahi blge iinde rejimi yaymaya

ynelik siyaset izlemitir. Ayetullah Humeyni nderliinde oluturulmu olan rejim,

bir taraftan monarik diktatrle kar olumu halk hareketini temel alarak yeni bir

siyasi sistem oluturmay hedeflenmi ve halkn bamszl zerine kurulmu bir

cumhuriyet kurmay arzuladn iddia etmi, te yandan devrimci elitlerin ideolojikhedeflerine cevap verme durumunda kalmtr. Dolaysyla daha ilk yllarndan

itibaren rejim kendi iinde problemli bir yapda olmutur. Bundan dolay, sistemi bir

arada tutacak, i ve d tehditlere kar koruyabilecek ok kapsaml bir denetimin

salanmas temel hedef olarak belirlenmitir. (Moshaver, 2003, s: 270)

D Politikada ise Bazargann Ba bakan oluuyla birlikte ilk i olarak

ABDnin doal mttefiklii konumuna son verilerek, ilikilerin bundan sonra eitlik

ilkesi erevesinde yrtlmesine karar verilmitir. ran yeni d politikasnda

8/8/2019 iran yk

44/177

29

balantszlk anlayndan hareketle, 12 Mart 1979da CENTOdan ayrldn

aklamtr. Badat Paktnn devam niteliinde olan CENTOdan rann ayrl,

Orta Dou Gvenlik Yaplanmas ierisinde o dneme dek ABDnin jandarmas

grevine son verdiinin de bir iareti olmutur. Bu bakmdan, ran Devrimi CENTO

ve NATO ile Sovyetler Birliine kar oluturulmu Kuzey Kuak Sisteminin de

kne sebep olmutur. (zzeti; 2005, s: 82) Bundan sonra d politikada ne dou

ne bat slogan altnda bir d politika anlay iine girilmitir. Bu dnemde,

Humeyni denetimindeki rann d politikasnn temeli slam Devriminin dier

lkelere yaylmasna dayandrlmtr. (Ar; 2004, s: 351)

rann bu yeni d politikasnn temelindeki felsefe, Humeyninin slami

ran yorumu olmutur. Humeyninin bu devlet anlaynda snrlar konulmam ve

nc bir devlet olarak ran slam Cumhuriyeti, kendi szleriyle dier slam

Cumhuriyetlerine yakn ve btn dnyadaki mazlum insanlarn destekisi olarak

yorumlanmtr. (Mohammedi and Anoushiravan; 2000, s: 61)

Kapitalizm, komnizm gibi anlaylara kar olunduu belirtilmi, Orta

Douda Amerikan kart ve statko kart bir yaklam sergilenmitir. ABDyi

Bykeytan, Sovyetleri de Kkeytan olarak nitelendiren Humeyni, Krfez

Devletlerini de Mini eytanlar olarak nitelendirmitir. (Ar; 2004, s: 354)

randa meydana gelen bu byk ideolojik deiim, blgedeki gler

dengesinde de ciddi bir deiimi beraberinde getirmitir. Bundan daha da nemlisi,

slami ideolojiye dayal yeni bir g kutbunun olumasna neden olmutur. Bu

gelime de Orta Douda atmalarn temel noktasnn ideoloji eksenli olarak

ekillenmesinin nn amtr. ran gittike radikalleen slami sylevleriyleblgede 1990larda ok ar sonular douracak bir dlanmann ierisine girmeye

balamtr. (zzeti; 2005, s: 82)

ran, Devrim sonras d politikasn ilk on yl ierisinde genel itibariyle Basra

Krfezi ve Orta Dou eksenli oluturmu, Sovyetler Birlii ile olan ilikilerini ok da

fazla gerginletirmemeyi hedeflemitir. (Roy; s: 4, www.eurasia.org.) te yandan,

Orta Douda rann blgesel yaknlama ekilleri srail yanls bir hareketten, tamtersine statko kart ve Filistin yanls bir yapya brnmtr. Bu radikallemenin

http://www.eurasia.org/http://www.eurasia.org/

8/8/2019 iran yk

45/177

30

en nemli sonucu, Orta Doudaki militan slami guruplara verilen destek olarak

ortaya kmtr. Ayrca bu eilimler ve geliimler, ran ayn zamanda Sovyet Blou

ve dier AB yesi devletlerle muhtemel yaknlama araylarna itmitir. Btn bu

radikalleme Batnn -zellikle ABDnin- diplomatik, askeri basklar ve ekonomik

yaptrmlar ile birleince ran, blgesel ve uluslararas alanda dlanm bir konuma

gelmitir. ABD ve srail kart bu yeni d politika, rann sadece ksa vadede ok

deiik bir yne gitmesine sebep olmam, ayn zamanda lkenin uzun vadeli d

politika tercihlerini de neredeyse tamamen deitirmitir. (Moshaver; 2003, s: 278)

D politikada yaanan bu radikalleme, rann ekonomik, askeri, diplomatik

ve stratejik karlar bakmndan 1980 ylnda balayan Irak Sava boyunca

kendisine ok zarar vermitir. Bu yzden, ran sava sonras dnemde d politikasn

gzden geirerek, bir takm yenilikler yapma yoluna gitmitir. Ancak, 1979 slam

Devrimi ile oluan yeni ran D Politika anlay yllar ierisinde daha lml ve

pragmatik bir yaplanma ierisine girse de, temelinde bu dnemde olumu siyasal

slam ve molla sistemi hep var ola gelmitir. (Moshaver; 2003, s:280 )

Ksaca zetlemek gerekirse, ran Devrimi Orta Dou Blgesindeki btn

dier sosyal ve siyasi deiimlerin yannda, lkenin d politikasn u nemli

noktada ciddi derecede etkilemitir:

Eski Batl anlaytaki ynetici kesim yerine slami anlaytaki bir ynetimbaa gemitir.

Yeni liderlerin eski d politikann d glerin karlarna hizmet ettiigr, ynetici elit ve halk arasnda geleneksel ran D Politikasna kar bir

dmanln olumasna sebebiyet vermitir.

slami bir dzen kurma anlayna sahip yeni bir D Politika dncesi ortayakmtr. (Moshaver; 2003, s:288 )

Buna bal olarak, slam Devrimi sonrasnda, rann d politikasnda karlalan

ikilemler de u ekildedir:

8/8/2019 iran yk

46/177

31

Realist teorinin bir rn olan ulusal kar anlay ok daha belirsiz bir halalmtr. Yeni slami rejimin ulusal kar anlay teokratik rejimin ideolojik

ncelikleri, karlar ve slam anlay ile ilikilendirilmitir.

Bu anlay baz aratrmaclara gre kreselleme teorisinin n grd gibidevlet ierisinde bamszlk anlaynda kayba neden olmamtr. Ancak

yeni d politika alm, lkenin toprak btnl ile ilikili karlar

noktasnda daha etkin bir politika izlemesini de kstlandrmtr. Sonu

itibariyle, uluslararas sistem sz konusu olduunda Devrim sonras ran

slam Cumhuriyeti zerkliini glendirmemi, ancak teokratik rejimin

devamlln salamtr.

Devrim sonras ran D Politikas uluslararas sistemin mevcut normlar iledorudan uzlamaya giden bir almda olmamtr. Ancak blgesel ve ulusal

sistemler ran D Politikasnda ynetici elitlerin d politika hedeflerini

gerekletirmelerinde karlarna kan frsatlarn ve kstlarn

olumasnda nemli roller oynamlardr. (Moshaver; 2003, s:289 )

Dolaysyla uluslararas normlar reddeden ran, bu normlar tarafndan

ekillenen dzende varln srdrme abasnda olmutur.

Fakat devrim dnemi d politikasrana kazanlardan ok kayplar getirmi

ve bu dnemde asl yerleen rann yeni slam Cumhuriyeti sistemi olmutur.

3.2. Humeyni Sonrasrann D Politikasnda Yeniden

Yaplanma Sreci (198997)

Devrim sonras geen ilk on yldaki uluslararas dlanmlk, sekiz yl sren

Irak sava sonras ekonomik, askeri ve diplomatik kayplar, rana devrimci ve

statko kart bir devlet olmann olumsuz sonularn yaatmtr. Bu yzden ran,

devrimci ve ideolojik sylemlerini yeniden gzden geirip, yumuatmak durumunda

kalm

t

r. Humeyninin 1989 y

l

nda lm ve Hamaneyin Dini Lider olmas

ylabirlikte, i siyasette yeni bir dnem balamtr. Yeni Cumhurbakan Rafsancani ile

8/8/2019 iran yk

47/177

32

bir reform politikas oluturulmu ve bu dnemde Anayasada yrtme yetkisini

glendirmek zere bir reform srecine tabi tutulmutur. Fakat bu reform srecinde

dier g merkezlerinin yetkileri snrlandrlmamtr. Nitekim Ayetullah Hamaney,

ayn Humeyni gibi, Dini Lider kurumunun bana gemi ve gnmzde de devam

ettii zere slam Cumhuriyetinde son karar mercii olmutur. Bu baskn rol,

anayasann da verdii yetkiyle seilmi yasama ve yrtme merciini, seimle baa

gememi Dini Liderin altnda bir konumda tutmaya devam etmitir. (Ar, 2004, s:

402)

Rafsancani ynetimi yeni yrtme yetkileri ile d politikada iki ayr reform

programn gerekletirmitir. Bunlardan birincisi, devrimci radikal sylemleri ve

politikalar azaltarak,rann blgesel ve uluslararas dlanmln sona erdirmek;

ikincisi ise iktisadi politikalar yeniden yaplanma sreci ile iyiletirmek olmutur.

Uluslararas dlanmla son vermek adna Tahran blgesel ibirliklerini

destekleyen bir alm ierisine girmitir. Bu istikamette ilk adm olarak Krfez

lkeleri ile ilikiler gelitirmeye ve Msr, rdn, Tunus gibi lkelerle diplomatik

balarn yeniden kurmaya allmtr. 1990 ylnda Irakn Kuveyti igali,

Rafsancaniye Krfez lkeleri ile ilikilerini dzeltmesi adna bir frsat vermitir. ran

ile Krfez lkeleri arasndaki ilikilerin geliimi adna ilk ciddi adm, 1990 ylnda

Katarda Krfez birlii Konseyinde atlm ve Zirvede ibirlii ve blgesel

gvenlik oluumlarnda rann katlmnn alt izilmitir. 1993 ylnda ABDnin

aklad ikili kuatma stratejisini takiben ortaya kan ekonomik ambargo, ran

Orta Douda daha byk bir yalnzln ierisine sevk etmi; buna bal olarakran,

Orta Douda Krfez devletleri ve dier devletlerle olan ilikilerini iyiletirmeye

daha da fazla nem vermitir. (Moshaver; 2003, s: 289)

Rafsancaninin Cumhurbakanlndaki ikinci nemli reform, ekonomik

anlamda yeniden yaplanma sreci olmutur. ran 1989 ylnda birinci be yllk

ekonomik plann ortaya koymutur. Plann temel hedefi isizlik, dk endstriyel

verimlilik, yksek enflasyonun nne geilmesi ve ulusal ekonominin yeniden

gzden geirilmesi olmutur. ran 1990l yllarn banda byk endstrilerin

zelletirilmesi, dorudan ve dolayl d yatrmlarn teviki, serbest ticaret

alanlarnn oluturulmas gibi faaliyetler iin uluslararas para kurumlarndan yksekmiktarlarda bor almak durumunda kalkmtr. ABDnin esneklik gsterdii bu

8/8/2019 iran yk

48/177

33

dnemde ran Dnya Bankasndan 250 milyon dolarlk kredi almtr. (Moshaver,

2003, s:290)

1990l yllarn ortasna gelindiinde, diplomatik olarakrann ABD ile olan

ilikileri ok fazla deimemi, hatta ktleme eilimde olmutur. Washingtonun

ran ile ilikilerinin normallemesi iin ortaya koyduu art olan, kitle imha

silahlarn yapma giriimlerini brakmas, terrizmi desteklemekten vazgemesi ve

srail-Filistin bar giriimlerine olan muhalefetine son vermesi gibi maddelerin

rann reform srecinde yer almay, ABDnin rana uygulad ambargolara

devam etmesine sebep olmutur. Buna ek olarak, ABD, rann uluslararas finans

kurumlarna yeliini ve yaknlamasn engellemi ve Avrupa, Rusya gibi ran ile

iliki halinde olan lkelere psikolojik bask uygulama yoluna gitmitir. zellikle

1990l yllarda ABDnin sper g olarak ortaya k, bu psikolojik basknn daha

da etkili olmasn salamtr. Nitekim 1995 ylnda ABD, rana ynelik

ambargolarn aklam, fakat dnya kamuoyunda yeterince destek grmemitir. Bu

durum, rann Rafsancani ile balayan reform srecinin uluslararas dlanml

ksmen de olsa azalttnn bir gstergesi olmutur. Yine de Rafsancaninin ikinci

dnemi 1997 ylnda bittiinde, rann hem diplomatik hem de ekonomik anlamda

yeniden yaplanma sreci tam olarak beklenilen sonular dourduu sylenemez.

(Herzig; 1995, s:5)

te yandan, Orta Asyada Sovyetlerin yklmasyla Trk Cumhuriyetlerinin

bamszlklarn kazanmas, rann d politikasnda Orta Asyaya verdii nemin

artmasna sebep olmutur. (Roy; s: 4, www.eurasia.org.) Bir baka deyile, yaylmac

bir politika izleyen ve her dnemde scak sulara inme arzusunda olan Sovyetler

Birlii tehdidinin sona ermesi, ran kuzey snrnn gvenlii konusundarahatlatmtr. Ayrca, ran bu tarihten itibaren Avrupa ve Uzak Douya yeni

balant yollar salamas itibariyle Trk Cumhuriyetleri ile ekonomik, ticari ve

kltrel ibirlii aray ierisine girmitir. (zzeti; 2005, s:107) ran Orta Asyada

etkinlik salamak adna blge devletleri ile bir rekabet ierisine girmitir. Bu

dnemden itibaren Orta Asya ile blgesel ibirlikleri ierisinde olmay temel hedef

olarak belirlemitir. (Herzig, 2004; s: 505)

http://www.eurasia.org/http://www.eurasia.org/

8/8/2019 iran yk

49/177

34

Ksacasran, 1989dan itibaren nce Rafsancani (19891997) ve takiben de

Hatemi (19972005) ile snr komusu olan lkelerle ilikilerini gelitirmek ve gven

verici bir eksende ilikiler kurabilmek amacyla, hem Orta Asya ve hem de Krfez

lkeleriyle ilikilerini yeniden tanmlama gerei duymutur. Buna bal olarak da,

ran tek bana dengeleri deitirecek bir gte olmadn kabullenmi ve blgedeki

g dengesinde de ABDnin roln kabullenerek, blgenin nemli lkelerinden biri

olmay amalamtr. ran bu yeni yaklamn Rafsancani nderliinde balatm

olmasna karn, bu konuda kayda deer admlar atmaya balamas esas anlamyla

1997 ylnda Hateminin baa gemesiyle gereklemitir.

3.3. Hatemi Dnemi rann D Politikas (1997 2005)

Rafsancani, Anayasann iki dnem snr yznden nc kez

Cumhurbakan seilememitir. Bununla birlikte, Rafsancani dneminde ran

kamuoyu -zellikle genler ve kadnlar- teokratik rejimin siyasi, sosyal ve ekonomik

yaklamlarndan rahatsz olmulardr. Bu memnuniyetsizlik slami devrimciler

arasnda da ba gstermi ve Devrimin ocuklar Rafsancaninin

Cumhurbakanl

dneminde ynetimden uzaklam

lard

r. 1997 y

l

nda, 270 adayaday arasndan aday Anayasay Koruyucular Konseyinin onayndan gemi ve

aralarnda Hateminin de bulunduu bu adaylarla seime gidilmitir. Hateminin

kampanyasu temel hedef zerine kurulmutur: (Moshaver; 2003, s: 275)

Siyasi reform Sivil toplumun glenmesi Hukukun stnl

Hateminin oylarn %69unu alarak gerekletirdii zafer, lke ierisinde bir

deiim umudunun domasna sebep olmutur. zellikle sosyal konularda lml

sylemleri, Hateminin d politikada da rann uluslararas dlanmlna son

verecek politikalar gelitirecei izlenimini oluturmutur. (Katzman; 2000, s: 16)

lkede reformcu olmayan ve zellikle seimle baa gelmemi olan

kurumlarn temsil ettii kesim de Hatemi tarafndan gerekletirilecek Denetimli bir

8/8/2019 iran yk

50/177

35

Reformu tecrbe etme konusunda istekli olmutur. Hatemi imajyla btn slam

Cumhuriyetinin elerine saygl, ierden bir kiilik olarak deerlendirilmitir. Bu

reformlarn sistemin hem ulusal hem de uluslararas arenadaki kt imajn ve

basklar ortadan kaldrarak, daha lml birslam Cumhuriyeti oluturaca dncesi

ortaya kmtr. Bu dnemde, slam Konferans rgtnn sekizinci Zirve

Konferansnn 1997 ylnn Aralk aynda Tahranda yaplmasyla Hatemi yeni

yaklamlarn anlatma frsat bulmutur. Uzlamac yaklam sayesinde ran,

uluslararas toplum ve zellikle de komu lkeler tarafndan olumlu tepkiler almtr.

Konferans esnasnda Dini Lider Hamaneyde rann slam lkeleri iin bir tehdit

olmadn ifade etmitir. Bu ifadeler, rann uluslararas arenada artk bir askeri ve

siyasi tehdit olarak alglanmak istemediinin ve d politika balamnda daha

uzlamac ve yumuak bir tavr ierisine girdiinin sinyallerini vermitir. (Moshaver,

2003, s:288 ) Dolaysyla, ran yeni d politikasnn temelini ierde gvenlik ve

blgede de istikrar anlay zerine oturmay amalamtr. (Bakhash, 2001, s: 250)

Baz uzmanlara gre bu politika ierde demokrasi, darda bar eklinde ynetici

kesimin yeni sylemini oluturmutur. (Ramazani, 1998, s: 180)

Hateminin bu yeni d politika vizyonu en genel anlamyla, bulunduu

blgede ve zellikle Krfez Blgesinde bar ve istikrarn salanmasna katkda

bulunmak ve dnya ekonomisine entegre olarakrann zellikle slam

Cumhuriyetinin kuruluuyla birlikte benimsedii ne dou ne bat alml d

politika stratejisinin yaratt yalnzlktan kurtulmaktr. Hatemi medeniyetlerin

diyalou sylemiyle ve glmseyen slam anlayyla dnya kamuoyunda yer

edinerek rann ulusal karlarn gerekletirmeyi hedeflemitir. (Rajee; 2004,

s:165) Bu anlamda zellikle Rafsancani ile balayan reform srecini devam ettirerek

rann d politikasnn pragmatik eksende ekonomikleme srecini hzlandrmtr.(Hunter, 2003, s: 130)

zellikle Souk Sava sonras gelimeler ve dnya ekonomisinin kresel bir

yapya brnmesi sonucu, ran dnya ekonomisiyle btnlemek adna Birlemi

Milletler, Ekonomik birlii rgt (E) ve slam Konferans gibi rgtleri

kullanmay hedeflemitir. Hatemi 2000 Martnn hemen banda yapt aklamada

rann yumuama ynndeki yeni d politika stratejisinin bir taktik gereiolmadn; rann, blgenin ve hatta dnyann karlarnn bu blgedeki istikrarn

8/8/2019 iran yk

51/177

36

devamna bal olduunun farknda olduunu ifade ederek, bu konudaki

samimiyetlerine dnyay ikna etmeye abalamtr. Yine Hatemi amalarnn gven

oluturucu admlarla karlkl ibirlii ortamn hazrlayarak, blgede kalc

ibirliini gerekletirmek olduunu ortaya koymutur. (Moshaver; 2003, s:290 ) Bu

balamda ok tarafl ibirlii giriimlerini hzlandrmtr. 2000li yllara gelindiinde

Hatemi 1980lerin kt imajn byk oranda bertaraf etmi ve ABD ve

Ortadoudaki Arap devletleri ile olan ilikilerini nemli oranda gelitirmitir.

(Bellaigue, 2001, s:76)

11 Eyll sonras dnemde ABDnin Orta Asya ve Orta Douda askeri

varln geniletmesi rann gvenlik kayglarnn artmasn da beraberinde

getirmitir. Gittike artan gvensizlik ortam neticesinde ran ok tarafl

giriimlerinde gvenlik sylemini artrmtr. Bunun en net rneini, Ekonomik

birlii rgtnn 2002 Trkiye Zirvesinde ortaya koymutur. Nitekim Hateminin

Enn gvenlik konularnda da aktif bir role sahip olmas isteini dile getirmesi,

Tahrann artan gvenlik kayglarn ortaya koymutur (Afrasiabi ve Maleki; 2003,

s: 259).

Eski Cumhurbakan Hateminin deien d politikas blge asndan

olumlu bir unsur olmakla birlikte, hala blge lkeleri ile ran arasnda gvenlik

alglamalarnda nemli farkllklarn bulunmas ilikilerin geleceini belirsiz

klmaktadr. te yandan randa yeni muhafazakr Cumhurbakan Ahmedinnecad

dneminin balamas da bu belirsizlii krklemektedir. u da bir gerek ki ran,

blge lkeleri nezdinde hala iilii destekleyen lke olarak alglanmas sebebiyle

ideolojik bir tehdit olarak grlmeye devam etmektedir. Askeri kapasitesindeki

artlar, rann blgede bir hegemonya kurma abasnda olduu eklindealglanmakta ve doal olarak da blge lkelerinin tepkisini ekmektedir. Yine blge

lkelerinin ABD ile gvenlik, siyasi ve ekonomik adan ibirlii ierisinde

bulunmalar ve Amerikan askeri varlna ev sahiplii yapmalar, ran ile bu lkeler

arasndaki mevcut kuku ve gvensizlik ortamn daha da pekitirmektedir. (Ar;

2004, s: 406)

zellikle ABDnin 2. Krfez Sava sonras Byk Orta Dou Projesierevesinde Orta Douda hayata geirilen yeniden yaplanma olgusu, rann

8/8/2019 iran yk

52/177

37

tedirginliinin artmasna neden olmaktadr. Bu itibarla, Suriye ile gittike artan bir

yaknlama ierisine giren ran, Rusyayla olan nkleer ibirlii ile de gvenlik

erevesini geniletmektedir. te yandan, 1990larda balayan rann yumuama

politikas ve bu sayede gvenliini oluturmas artk yerini yeni bir kutuplamaya

doru gtrmektedir. Dahas, Kuzey Irakta gerekleen gelimeler de rann

rahatszln artrmaktadr. Nitekim oklu etnik yapsyla Krt problemi, ran

muhtemel bir Krdistan devleti konusunda tedirgin etmektedir. Son Irak savayla

ABD ile direk komu duruma geen rann gvenlii tehdit edildike, gelecekte daha

sert bir yze brnme ihtimali de artmaktadr.

Son Cumhurbakanl seimlerinin muhafazakr aday Mahmud

Ahmedinecadn zaferi ile sonulanmas da, ran gelecekte ciddi deiimlerin

beklediini ortaya koymaktadr. 1989 ylnda Rafsancaninin seilmesinin ardndan,

Humeyniden sonra ilk defa koyu muhafazakr bir Cumhurbakannn baa gemesi,

rann hali hazrda karsnda duran basklarn artacann da sinyallerini

vermektedir. Bu da ABD, AB, Rusya gibi devletlerle olan ilikilerinin seyrini daha

da belirsiz klmaktadr. Nitekim Ahmedinecadn ilk aklamalarnda rann dnyaya

modern, gelimi, gl veslami bir model olaca sylemleri de olduka dikkat

ekicidir. (Washington Post, 26 Haziran 2005) Humeyniden sonra, ilk defa model

syleminin kullanlmas da rann uluslararas imajnn deime eilimde olduunu

gstermektedir.

Burada rann Souk Sava sonras d politikasnda ok nemli bir yere

sahip olan blgeselleme ve blgesel bir g olma anlaynn da deiim srecinde

olduunu vurgulamak gerekir. Nitekim ABDnin blgede artan rol, rann blgesel

bir g olma ve ibirlikleri abalarnn nnde byk bir engel oluturmaktadr. Bubakmdan, rann 1990 sonras d politikas incelenirken ve gelecekteki muhtemel

almlar deerlendirilirken rann blgesel politikas zerinde nemle durulmas

gereken bir konudur.

8/8/2019 iran yk

53/177

38

4. RANIN SOUK SAVA SONRASI BLGESEL

POLTKASI

Souk Savan sona ermesiyle birlikte ift kutuplu dnya dzeni sona

ermi ve uluslararas alanda yeni bir dnya dzeni ekillenmeye balamtr.

Sovyetlerin yklmasyla uluslararas gler dengesinde ABD tek sper g olarak

ortaya km ve ekonomiye dayal uluslararas sistem hzla kresellemeye

balamtr. Ayrca o dneme kadar daima atmalarn odak noktasn oluturan

ideoloji, yerini ekonomik atmalara, etnik rekabete ve blgesel atmalara

brakmtr.

Yeni tehdit tanmlamalaryla ekillenen bu yeni dnemde, devletler gerek

siyasi gerekse iktisadi anlamda ktalararas birlemelere ynelmi ve blgeselleme

hareketi olarak adlandrlan bir oluum ortaya kmtr. Blgeselleme hareketi, iki

veya daha fazla devletin maddi ya da manevi kaynaklarn ortak ilevsel ve kurumsal

birliktelik oluturmak adna bir paydada birletirmeleri eklinde tanmlanabilir. Daha

ak ifadeyle, belli bir corafyada devletlerin, blgesel kurulularn, toplumsal

rgtlerin ya da dier devlet d rgtlenmelerin belli temel deerler ve normlar

erevesinde kendi rzalaryla bir araya gelme srelerine blgeselleme ad

verilmektedir (Mace and Therien; 1996, s: 2). rnein, Avrupa Devletleri kendi

blgelerinde bir kta devleti oluumuyla Avrupa Birliine siyasi bir kimlik

kazandrrken, ABD, Meksika ve Kanada ile NAFTA (North America Free Trade

Area)y kurmu, Uzak Dou lkeleri ise APEC (Asia-Pacific Economic

Cooperation) ad altnda bir araya gelerek bir blgesel birliktelik oluturma srecine

girmilerdir. Bylelikle dnya, ABD ve Sovyetler Birliinin Souk Savandan, okkutuplu bir blgeselleme hareketine ynelmitir. ABD, AB ve Japonya 1990lardan

itibaren bu yeni blgeselleme hareketinin ban ekmeye balamtr.

Blgeselleme ekseninde ekillenen yeni dnya dzeninde ABD tarafndan

dlanan ran, zellikle 1990lardan itibaren iktisadi ve siyasi kayglarla blgesel

ibirliklerinde yer almaya byk nem vermi ve buna paralel olarak Orta Dou ve

Orta Asya corafyalarnda ok tarafl blgesel ibirlikleri giriimlerinde bulunmutur.1988 ylnda Irak ile sekiz yl sren ykc savan sona ermesi ve 1989 ylnda

8/8/2019 iran yk