IRMA REMONIK

MOZAICI I ZIDNO SLIKARSTVO

RIMSKOG DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI

Dehe&n, ,

Prcdgtvor / 1o rcw o rd ............................. .............................................................................. .................................................................. ........ 7

Hr.ii)kn Raunig: ( polje ti 1 .jusini podruje Bihaa (Pounje)(>110 polle in Ljuelna Biha rcgloo (Una vallcy)................ .......... .......... ...................... ......................................................... 13

Branka R#unlgi Crkvina mede u Doljanima kocl BihaaCrkvina mede 1 Doljani nr. Biha .......................................... .......................... ...................... ......... ............. ......... ......................... 35

Branka Raunig: IVradarska farina SufflataeSumai.u poultry f a r n i .................. ................................................ ........................................... ................................................ ......... . . .47

Branka Raunig: Konaci u Kuduzoviima (Ostroac) kod CazinaKonaci in Kuduzovll (O s tro iac ) nr. C a z in . . . ................ ................................... ............................................................. ...................61

En ver Mulahdi: Mekota u G orn j im Raka n imaMekota in G ornji Rakani.. .. . . .................... ...................................................................................................... ........................................ 81

Mil.in Durdevi: Baricc - naselje, podruje Bosanske GradikeBaricc se ttlement, Bosanska C i radilica region,. . ............. ............ .................................................................................................... 93

Mllan urcvl, Ncboja Ludajl; Baricc n u m k e kod Bosanske GradikeBaricc - tum u l l ncar Bosanska G ra d i k a .......................................................................................................................................... 107

Ncboja I .udaji: S jekovo ............... ........................... ............... ....... .................... ........................ .................. .........................................115

Nchojsa 1 .udaju': Dcjanovia hun ikc kod Bosanske GradikeDcjanovia hu n ik c ncar Bosanska G ra d i k a ........ ............................ .............................................................................................141

O rh a n Jama kov i : G rad ine na pod ruju srednjeg toka Vrbasa podruje Banje LukeI i ili forts in thc m ldd le river Vrbas region Banja Luka r e g io n ............................................................................................167

Branko Bcli: Ibpolovaca bregovi kod O d a k aTopolovaca bregovi near C ) d z a k ........ ................ ......................................... ............... ................................................... ................ . .. .225

Branko Bcli: O sta la nalazita na ireni p o d ru ju D oho jaO th c r sites in thc D obo j region .................................... .............. .......................... ................................. ........ .....................................259

Ncboja I Aidaji: Statistiko tipoloka analiza keramike kulturne grupe Baricc-Grcdani na podruju sjeverne BosneStatistical typological analysis ol pottery ol thc Baricc-Grcdani cultural gro tip in northern Bosnia.................................... 263

Borivoj Govl: B ro n /a n o doba sjeverne Bosne u svjetlu novih istraivanjaBron/e age n o r th e rn Bosnia in thc iight of ncw re sc a rc h ..........................................................................................................277

Andrija na Pravidur: I Iclcnistiki u rbani kom pleks na G rad in i u Oaniima kod Stoca: osvrt na zatitu i perspektive ari teolokih istraivanja kroz aktivnosti konzervatorskih radova Ihe hcllenistu u rban com plex at G rad ina in O anii nr. Stolac an overvicvv of preservation

and prospecte for archacological excavations th rough conservation vvorks.......................................................................287

N etm ina M uje/inovi: I Iclcnistiki grad D aorson metodoloki pris tup zatiti i p r iprem a projekta konzervatorsko-restauratorskih radova Ihe hcllciiistii city ol Daorson methodological approach to its preservation

and p reparati on of a conservation rcstor.it ion projcct.....................................................................................................................50/

1 ii I i ja I ') Martinovi: Rezultati arheolokih istraivanja na lokalitetu Atmcjdan u Sarajevu (2004*2006. godine)Resu Its of archacological excavations at A tm ejdan in Sarajevo (200*1 2 0 0 6 ) ................................................................... 563

i ulija l ckc/a Martinovi: In m em oriam : Dr. Branka Raunig ( 1 9 3 5 .-2 0 0 8 .) ..............................................................................

I uhja Fekcia Martinovi: In m em oriam : M argita (avrilovi (1 9 4 5 ,-2 0 0 6 .) ...........................................................................4*.

U pute au torim a / In s truc tion i tor A u th o r s ...........................................................................................................................................

pukim ;o\ou

Mozaici i zidno slikarstvo predstavljaju najraireniju granu rimske dekorativne umjetnosti. U svakoj bogatijoj vili oni su obavezan ukras podova i zidova. Mnogobrojni ouvani mozaici u svim rimskim provincijama pruaju ja snu sliku ove grane dekorativne um jetnosti, koja obuhvata djela razliitih vrijednosti: od onih prvorazrednog um jetnikog kvaliteta pa sve do radova prim itivnih majstora. Njenu iroku prim jenu omoguavale su sveske uzoraka po kojima su i manje vjeti majstori mogli izraivati jednostavnija djela.

M anje su brojni ostali ouvani p r im jerci zidnog slikarstva veinom freske je r su izvoeni od manje postojanog m aterijala. Cijeli zidovi ukraeni freskama ouvani su samo u gradovima koje je zasuo pepeo Vezuva, a to su Pompeji i Merkulanum. Nalazi u ostalim provincijama uvijek su samo fragm entarni i dosta su rijetki. Sloga je poznavanje ove grano um jetnosti Jo blijedo i nepotpuno.

U Bosni i Hercegovini bolje su se ouvali mozaici i brojniji su nego freske. Oni su naeni u Stoeu, Ilidi, Sa- sama kod Srebrenice, Viiima, Paniku i Sarajevu. Na Ilidi' i u Stocu' nae-

J. Kellner, Atfttiieche Bdttftste in UhlS*bei Savajevo, WlssenschaftUchc gen (ius l i o s n u n d der Htffctjfoeitta V,

7 1807, 131

ni su u vilama i banjama tamonjih municipija, u koloniji Domaviji (Srebrenica)* u zgradi javne banje, u Puto- vlu kod Zenice4 u banji vile rustike, a u Viiima' i Paniku* krasili su p

samo pretpostaviti da su bile stambene zgrade, osim hospitalijuma koji se mogao odrediti po karakteristinom planu. Meutim, za zgrade naene u Sto- cu nije bio izraen i situacioni plan. Tek novim istraivanjima9 pokuava se dati rekonstrukcija situacionog plana, ali i on jo ne daje jasnu sliku rasporeda naselja, koje se smatra jednim od najznaajnijih u slivu donje Neretve i pretpostavlja se da je bio antiki Di- luntum10. Tako veinom i namjena prostorija a time i karakter mozaika ostaje neizvjestan.

U starijim izvjetajima sauvano je malo podataka o nalazima mozaika i fresaka, a popratni materijal je obino tek djelomino obraen. Osobito je malo izvjetaja o nalazima fresaka. One se u izvjetajima o iskopavanju na Ili- di i u Sasama kod Srebrenice samo spominju, u Stocu je bilo sauvano svega nekoliko fragmenata, a potpuno nedostaju podaci za nalaze iz Mogorjela i Bilimita kod Zenice.

Nalazi fresaka u Viiima, Paniku i Lisiiima nisu osobito bogati, tako da pruaju samo optu sliku naina ukraavanja zidova. Iz tog razloga ne moe se ustanoviti da li je postojala neka veza izmeu predstava i motiva podova i zidova u istoj prostoriji. U veini prostorija koje imaju mozaike sa likovnim predstavama freske ili ne postoje ili su vrlo oskudne, dok se u sobama koje su bile popoene namazom maltera nailazi na mnotvo fragmenata.

Odnosu izmeu predstava mozaika i fresaka u pojedinim prostorijama do sada. uostalom, nije posveena vea panja. moda i zato to su u pitanju razliiti tokovi razvoja jedne i druge umjetnosti. Tako se najljepi mozaici

9 V. Atanackovi-Sali, Antiki Dilun- tum u svjetlu novih arheolokih istraivanja, Tribuna V, Trebinje, 1979, 16

I. Bojanovskl, Mogorjelo rimsko Turres, GZM n.s. XXIV, 1969. 146

helenistikog tipa javljaju u Pom pejima uz jednostavne freske tzv. I stila, dok se uz bogate freske II stila jav ljaju jednostavni mozaici u stilu crnih figura na bijeloj osnovi. Taj stil se odrava sve do u II vijek n. e. Potom se, jo u II vijeku, poinju jav lja ti mozaici u vie boja sa bogatim ornam entom , dok se ukrasi zidova svode na vrlo jed nostavnu mreu okvira, un u tar kojih se javljaju jo samo pojedinane figure11.

Rimski mozaici vie tee tem atskoj povezanosti predstava u n u ta r jedne zgrade. Tako mozaici pojedinih kua u Antiohiji ine povezane slike jednog mita ili prie. Vie se, m eutim , panje posveivalo odnosu m ozaika i uk rasa stropova.

Sheme tuko-ukrasa na stropovim a javljaju se na pojedinim mozaicima, pa i u Bosni i Hercegovini, p rojicirane u dvodimenzionalni motiv. Da li je m eu shemama stropa i mozaika jedne prostorije postajao izvjestan sklad, to tek treba da pokau dalja istraivanja. injenica je, meutim, da se u helenistiko doba na mozaicima i freskam a ja v ljaju neki zajedniki motivi, tako motiv mree trodim enzionalnih kocaka, koji pokriva itave podove u D elosu12, a isti motiv krasi i cijeli zid fresaka II pompejslkog stila u asa dei G rifi (80 60 god. pre in. e.) u R im u13. Ovaj m otiv se javlja i na freskam a Emone, kao i na kasnoantikom mozaiku u Sirm i- jum u14.

11 Propylaen K unstgeschichte, Das ro m i- sche W eltreich von Theodor K raus, B. II, Berlin, 1967, 35

12 Ph. Bruneau, Les Mosaique, E x p lo ra - tion arch^ologique de Delos, fa ite p a r ficole Frangais dAthenes, Paris, 1972, fig. 184

11 K unstgeschichte B. II, 1967, fig. 118

14 M. Parovi-Peikan, K om pleks podnih mozaika kasno rim ske v ile u S irm ium u, Ranokranski mozaici u Jugoslaviji, M a terija li XVIII, Beograd, 1980, 169, Tab. I, 3

U Bosni i Hercegovini su mozaici i freske naene veinom u manjim prostorijama. Stoga se mozaici po veliini i umjetnikom bogatstvu prikaza ne mogu m jeriti sa mozaicima javnih zgrada u veim centrima. Ipak i medu tim mozaicima i freskama ima radova koji po dobroj izradi ne zaostaju za um jetnikim djelim a drugih provincija, kao npr., poprsje M inotaura na mozaiku iz Stoca ili glava jastreba na freskama iz Viia. I na djelima sa ovog teritorija zapaaju se glavni pravci razvoja rimske um jetnosti, i to jednako na mozaicima i freskama. Kako razvoj rimske um jetnosti ne ide jednim odreenim pravcem, podjela autora na stilske epohe jo nije ujednaena u pojedinostima. Tekoe pri ovoj podjeli ne nastaju sa

mo zbog nedostataka spomenika u pojedinim periodima nego i zbog estog smjenjivanja stilova. Mata umjetnika nije se zadravala uvijek u granicama glavnih zacrtanih karakteristika stila svoga doba, nego je esto posezala i za elementima stilova ranijih perioda. Kako su vladarske kue bile glavni po- ruioci umjetnikih djela, dvorska umjetnost je imala jak uticaj na umjetnost uope, te se stoga danas veinom stilski periodi oznaavaju prema nekim carevima, pa se tako govori o umjetnosti Augustova doba, vremena Klaudija i doba Flavijevaca, pa Trajana i Hadri- jana, Antonini, Severa i Galijena, doba Tetrarhije, Konstantina i kasne antike.

Autor

9

UVOD

Tehniku ukraavanja podova i ziUo- va sitnim kockama poznata jo Jo u tisuljeu prijo n, e, u Ilaldeji i Kriptu, ali je Egipat najvie pridonio njegovom razvoju. IJkraflavanje kockama najprije se jav lja kao Intarzlja u drvui kam enu. Kasnije se javlja kao ukras na podovima i na zidovima. Podni mozaici predstavljaju zapravo prostirke koje, osobito u III I IV vijeku, slie svojim bogatim i nemirnim tekstilnim uzorim a.15

N ajruniji podni mozaici od lomlje- nlh kocaka odrali su se u G rkoj16 gdje krajem III vijeka prije n. e. nastaje* tzv. o tessella tum podnica sastavljena od kockica iste veliine, a tek kas- nije opus ve rm ic u la tu m mozaici od raznobojnih kocaka razne veliine17. Mozaici vanrednlh efekata od kam enih i staklenih kocaka sauvani su iz II vijeka -prije n. e. u Pergamonu i Delosu, a najljepi helenistiki mozaik jeste onaj A to prikazuje borbu Aleksandra sa

'* F, W lrth, HOmbchc W andm alerei von Unterganu Pom pei bi End$ # i Jahr- hundert, B erlin , 1034, 3-**-

14 K ao n o jita r ij i podni mozaici uma trn ju so mozaici izvedeni obluclm a Iz V ili vijek p r ije n. o, a o tk riven i iu u O ordlum u u Frlglji (CvotkQvi6"* | cS., RanovUon lijsk i podni mozaici, Ueourad, 1978, 2)

, Enciklopedija likovnih umjetnosti III, '/.aiirtfb, , 800 - 802 (, Mano ZUi)

Darijem koji je otkriven u Pompejim a.

Mozaik je kroz dugi niz stoljeu, kao Sto se i moe oekivati, proao razne faze razvoja. Po samom shvatanju njegove funkcije, mogu se izdvojiti dvije grupe: grki i rimski. Grki mozaik ne ovisi o arhitekturi zgrade. Njegove predstave su uvijek trodimenzionalnog karaktera a postavljene su u prostoru tako da se stie dojam dubine i pozadine; one, dakle, ne vode rauna o funkciji mozaika kao podnice, koja je po prirodi dvodimenzionalna.

Nasuprot grkom, rimski mozaik je sasvim potinjen arhitekturi, on je sauvao dvodimenzionalni karakter podnice u svojstvu jedinstvene povrine sa funkcijom prostirke. U veini rimskih provincija mozaici su sauvali svoj funkcionalni karakter kao prostirke. Jedino se u Antiohiji, u II i III vijeku n. e., javljaju pod utieajem Grke mozaici trodimenzionalnog karaktera, a isto tako i u vili H arljana u Rimu, za koje se, opet, sm atra da su ih radili grki majstori.

Uslijed takve funkcije mozaika morali su suraivati mozatari i arhitekte, i mozaiari i slikari, Rimski arhitekta

" J. Mellentln llasweU, Manuel of ~ jMiics, The Thames et Hudson, London, 180-7

'* Prop.vMen KunatjKOschU'Me, IV ti, lft67, 2667

je uz zgradu planirao i mozaik. Tema i boje mozaika morale su se unaprijed izabrati, jer su linije i boje mogle podvui i pojaati utisak prostora, to sama arhitektura ne moe postii. Sline korekcije arhitekture izvode i rimske freske koje su sobe inile prostranijim i ugodnijim. Mozaiari se, najzad, i in- spiriu motivima arhitekture, osobito stropova, te se moe pretpostaviti da su motivima ukrasa mozaika odgovarali i motivi fresaka i tukature sa tavanica.20

Jo je Vitruvije u svom djelu De architectura21 tvrdio da mozaici meu ukrasima prostorija zauzimaju prvo mjesto. Zato se zalae da oni imaju vrstu podlogu, jer je od nje zavisila njihova trajnost. On ovako daje upute za postavljanje podloge: Prvo se poloi sloj kamenja koje ne smije biti manje nego to moe stati u ruke. Kada se postavlja podloga, treba na tri dijela kamena pomijeati jedan dio kre- a. Zatim, kada se ta masa poloi, deset ljudi je dobro nabiju drvenim maljevima . . . , odozgo se poloi glavni sloj smjese od opeke, tako da na tri njezina dijela doe jedan krea. On sa slojem poda mora biti debeo najmanje est palaca. Iznad toga poda stavi se pravi pod od tesera raznih ili kockastih oblika. Kad se to poloi i sloj dobije svoj nagib, treba da se tako ostrue da budu svim kockama uglovi jednako visoki.

Kvalitet mozaika zavisio je od materijala i veliine kocaka. Same kocke pravljene su od raznog materijala a najvie od raznih vrsta stijena iz neposredne okolice, zatim od mramora i stakla. Kocke iz mramora nalaze se samo na mozaicima najboljeg kvaliteta i velike umjetnike vrijednosti. Njegova

* P. Fischer, Das Mosaik, Wien, 1969,10, 44

M. Lopac, Vitrvvijevih deset knjiga oarhitekturi, Svjetlost*1, Sarajevo, 1951, knj.VII, 1, str. 149

upotreba svjedoila je o bogatstvu po- ruioca, budui da je mramor bio skup. lji od stakla.22 Staklene kocke upotrebljavane su onda kada su se eljeli potencirati efekti boja je r je staklo davalo sjaj, i u sluajevima kada se nisu mogle nai odgovarajue boje u kamenu, kao to su: svijetlozelene, plave, naraaste i ljubiaste boje. Kocke su se esto izraivale lomljenjem staklene pogae na licu mjesta, kao u katedrali u Trijeru, gdje je naena i pe za njihovo lijevanje.

Veliina kocaka ovisila je o temi i kvalitetu mozaika. Na obinim geometrijskim mozaicima upotrijebljene su vee kocke, dok su za prikaze figura upotrijebljene kocke raznih veliina. Na mozaicima je obino vanjski okvir od najveih kocaka, unutarnji okvir od neto manjih, a sami motivi mozaika od najmanjih.

Polaganje kocaka izvodilo se na dva naina, i to negativnom i pozitivnom tehnikom. Jednostavni dvobojni geometrijski motivi raeni su veinom pozitivnom tehnikom. Kocke su polagane direktno na podlogu, i to pomou ablona i letvi, jer polaganjem slobodnom rukom kocaka na osnovu ne bi se mogli izvesti precizni motivi. Jedna takva ablona naena je na Delosu23. To je komad lima od olova sa izvedenim m otivom beskonane spirale, koji se utiski- vao u masu maltera, u to su zatim polagane kocke. Direktno u masu polaga- le su se kocke kojima se popunjavao prostor oko motiva.

Meutim, likovne predstave nisu se mogle na ovaj nain precizno izraivati. Pravilnost postavljanja i preciznost mogla se u ovom sluaju postii samo negativnom tehnikom polaganja

n V. von Gonzebach, Die rdmischen Mo- saiken der Schweiz, Basel, 1961, 250

25 K. Pariasca, Die rdmischen Mosaiken in Deutschland, Romischgermanische F o r- schungen 23, Berlin, 1959, 137

pomou platna. Slika je podijeljena u dijelove koji su se onda prenosili na komade platna, tako da je na svakom platnu bio bojam a ucrtan odgovarajui dio slike. Na ove slike lijepile su se onda kocke, koje su stavljane u masu podloge mozaika tako da je platno uzoraka ostajalo na povrini mozaika, sa koje se kasnije skidalo vodom. Kako su pojedina platna jednog mozaika katkada radili razni majstori, deavalo se da se na mozaiku uoavala razlika u um jenosti izvoenja pojedinih figura.21

Kocke su mogle biti postavljene u motive na dva naina: obino kao kvadra ti sa pravim stranama, a rjee sa kosim stranam a, tj. retikularno. Ova rijetko upotrebljavana tehnika prakticirana je na m jestim a gdje je za modeliranje partija tijela bila potrebna vina ruka, a polaga mozaika nije bio sposoban da to izvede25. Retikularni nain polaganja kocaka bio je poznat jo u Pompej ima. U Helveciji se javlja koncem II vijeka n. e. na figurama i geom etrijskim motivima. Upotrebljavaju ga najvie nevjeti m ajstori pri predstavam a oblina figura koje se ne mogu izvesti samo nijansiranjem boja nego trae vie umijea.26

Meu nalazima mozaika u Bosni i Hercegovini rije tka su djela prvorazrednih um jetnikih i tehnikih dostignua. Meutim, tehnika izrade mozaika, koliko se moe suditi po novootkri- venim mozaicima, jeste dosta dobra, mada nije sasvim po kanonima koje daje V itruvije. Jedino m ajstori u Viiima i Paniku27 nisu posveivali dovoljno panje rstini mozaike podloge. Sm jesa podloge koja je stavljena na red oblutaka u Viiima iznosila je sa

24 F. F rem ersdorf, Dos rom ische Haus m it Dionis, K olner A usgrabungen, B. I, Berlin, 1956, 167

25 V. Gonzebach, R M S , 257 f K. Parlasca, H M D , 135

mo 13 cm a isto tako i u Paniku, dok u drugim krajevima (kao Helveciji) debljina podloge iznosi i do 20 cm, ali i ona jo ne dosee debljinu od 6 palaca, koju preporuuje Vitruvije. Slaba podloga je, meutim, karakteristina za mozaike kasnije od I vijeka n. e. i u drugim provincijama, dok je u I vijeku masivnija28. Na nekim mozaicima u Viiima i u Paniku (za ranije nalaze nemamo podataka) podnica nije ravna nego je, osobito u sredini, ulegnuta i do10 cm je r je bila slaba podloga. Zbog slijeganja podloge obino doe i do veih oteenja na mozaicima. Ovako slaba podloga mogla se jo manje odrati kada je polagana na stubie hipo- kausta u prostorijama sa centralnim zagrijavanjem. To se vidi na nekoliko primjeraka u Paniku, gdje su svi mozaici koji su leali na stubiima u prostorijama banje potpuno uniteni; odrao se samo jedan ugao u prostoriji 3. Izgleda da je podloga mozaika u zgradama na Ilidi morala biti neto bolja, je r su se ouvali i neki mozaici koji su leali na hipokaustnim konstrukcijama.

Materijal kocaka iz Viia i Panika razlikuje se od onih na Ilidi i Stocu. Umjesto uobiajenih mrkih ili crnih kocaka na dvobojnim mozaicima, kao to su oni na Ilidi i u Stocu, u Viiima i Paniku se javljaju sivo-plave kocke od karboinatnih stijena, te se stie dojam da su njihovi ornam enti svjetliji i njeniji.I figura Orfeja na Paniku data je u vrlo svijetlim nijansama ruiaste i plave boje, jedino je neto sonija zelena boja tunike. Figure iz Stoca i sa Iiide, date su u mnogo intenzivnijim i tamnijim tonovima pa su efekti boja snaniji. Materijal kocaka je veinom od raznog kamena. Crvene kocke u Viiima su od opeke, a ute od pjeara.

r I. Cremonik, Viiii, 170* V. Gonzebach, R M S, 258

Finiji materijal kao kocke od stakla upotrijebljene su samo na likovnim prikazima kao Sto je personifikacija proljea u Stocu, thiasosa na Ilidi a vjerovat no i na glavi Orfeja u Paniku, ali je taj dio slike uniten. Staklene kocke se u provincijama upotrebljavaju pri obradi figuralnih motiva tek od koncaII vijeka n. e.N

Sto se tie veliine kocaka, one su na geometrijskim mozaicima u Bosni i Hercegovini vee nego na figuralnim. Geometrijski mozaici u dvije boje imaju kocke veliine jedne strane od 1,2 do 1,8 cm, a tolike su i kocke vanjskih okvira mozaika, kao u Viiima, dok im je veliina kocaka unutarnjeg okvira 0,8 cm. U Viiima su srazmjerno male kocke upotrijebljene za unutarnje geometrijske motive mozaika, i to veliine strane oko 0,5 cm. To svakako poveava kvalitet mozaika i pokazuje precizan i dobar rad mozaiara u Viiima. Na kasnijim dvobojnim mozaicima, kao na mozaicima banje u Paniku, kocke su u srazmjeri sa onima na figuralnim predstavama mnogo vee. Najsitnijekocke su u ovim krajevima upotrijebljene na figuralnim predstavama thiasosa na Ilidi, personifikaciji proljea u Stocu i na predstavi Orfeja u Paniku.

Na svim mozaicima u Bosni i Hercegovini kocke su veinom polagane po ravnim stranama. Po kosim stranama, retikularno, redane su samo kad onih motiva gdje je ta tehnika bila uslovijena njihovim oblikom, kao, npr., kodmotiva sfernog romba u Viiima1".Ovom tehnikom se imitira i oblik kr- Ijuti na tijelu morske zmije na mozaiku thiaHouom sa Ilide. Pojavljuje se i na tijelu morskog lava na mozaiku

. PerlascB, RMIj, 137* I, CremoAnlk, ViftM, Tab, XIX, 2

sa Ilide". Po m iljen ju V, G o n z e b a c h ', to je rad m anje vinog m a jsto ru , o e- mu je reeno p rilikom g o v o ra o n a in u polaganja kocaka.

Pri p o p u n jav an ju b ije le p o zad in e oko figuraln ih i d ru g ih p re d s ta v a na rim skim klasinim m ozaicim a, p rv o su se p redstave o b ru b ljiv a le je d n im re dom kocaka, onda se s lo b o d an p ro s to r punio kockam a is te v e li in e u p ra v i lnim redovim a. O vakva p ra v iln o i h a r monino izvedena b ije la o sn o v a k a ra k teristina je za k las in e r im sk e m ozaike.

Na kasnoan tik im m oza ic im a u IV vijeku n. e. i u tom p o g led u n a s ta ju prom jene: kocke se ne s lau u redove , nego se niu u ob liku lepeza . T o je oso bito uobiajeno u I l ir ik u i P o d u n a v lju (M arusinae i G am zig rad )33, a u C a r ig ra du i Maloj A ziji p o lag an e su lu n o ili nehajno po k o n tu ra m a p re d s ta v a , N a ovakvim kasn ijim m oza ic im a k o ck e su razne veliine i ob lika , i uz to su n e h a jno polagane. T im e se p ro v in c ijsk i m ozaici IV v ijeka b itno ra z l ik u ju od o n ih iz klasinog doba. U m jes to k la s i n e pravilnosti i p rec iznosti u k a sn o a n ti k e vrijem e n astu p a n e h a t i o v la n i p o v r ni rad 34. Ove k a ra k te r is t ik e p o k a z u je samo jed an od r im sk ih m o za ik a , i to onaj iz D om avije sa p re d s ta v o m a r h i tekture , za koji i R ad im sk i k ae d a je tehniki v rlo loe iz v e d e n 55. S li n e te h nike su i oba fra g m e n ta s ta ro k r a n

skih m ozaika u B ili.

" E. PaSall, Rimsko naselje na llldl kod Sarajeva, GZM ... XIV, 1959, 114, T. II

11 V. Gonzebach, RMS, 287 . Mano-Zlal, Prologomena uz p ro b le

me kasnoantikog mozaika u I liriku mu, Zbornik radova Narodnog m uzeja II, Beo- *rad, 1958/9, 90

" f), Mano-ZUl, Le ca itru m de G am zl- gru'l (rt MoHftlqucft, A rchaeologla Iugo- lavk-a II, 1.000, 72

11 W. Redlmiky, WM11H 1896, 211, T. III

NALAZITA

p u t o v i c i

Stil crnih figura karakteristian za italske mozaike I i 11 vijeka za- stupljen je u Bosni samo na fragmentu mozaika u Putovieimu kod Zenice i na nekim detaljima mozaika iz Viica.

Ovaj stil nazivaju i stilom obrisa (silueta) budui da je plastinost postignuta grafikim sredstvom. Linijam a od bijelih kocaka daju se obline figura i podcrtavaju komplicirani pokreti tijela". To je isto italska tehnika koja se u Rimu odrava jo i u 111 vijeku, dok je u provincijam a rjea17, Kod nas se mozaici sa crnim figurama javljaju u II vijeku samo

P. Fischer, Dat M oiaik . . . . 34" J, Meltentln Hasewel, Manuel, . . , 193

Sl. 1. Predstava * eandalttnta (Putorirt).

na jadranskoj obali, u Puli d Ninu, gdje je rom anizadja biLa jaa i sa duom tradicijom.3*

Da su, meutim, italski uticaji stizali i u unutranjost provincije Dalmacije, pokazuju fragmenti od mozaika postavljenih u dvije hipo- kaustne prostorije na lokalitetu Ograja u Putoviima39. Uslijed slabe podloge, budui da su stajali na stubiima suspenzura, ouvao se u jednoj od prostorija samo prikaz hipokampa a u drugoj fragm enat sa prikazom nogu obuvenih u sandale (si. 1). Redom bijelih kocaka date su kon tu re potplate sandala i remeni koji idu od prsta prema tabanu. P rikaz nogu je dat linearno, bez osjeaja prostora i perpektive. Na hipokam pu su detalji bijelih linija svedeni na najmanju mjeru i isto su linearni, tako da je prikaz bez plastinosti i djeluje kao ornament. Ovi fragm enti s obzirom na to da se mozaici i na jadranskoj obali ne jav lja ju ranije, v jero- vatno potiu iz II vijeka, a to je doba kada se i u unutranjosti provincije poinju podizati vile.

Ovu tehniku nalazimo u II vijeku i na mozaicima iz Viia. Na n jima je ova rana tehnika upotrijebljena za prikaze delfina, dok su geom etrijski motivi raeni ve u novoj viebojnoj tehnici.

V I S I I

Do sada najstariji poznati mozaici u Bosni i Hercegovini otkriveni su u Viiima kod apljine*. Nalazili su se u peristilnoj zgradi unutar kompleksa velikog imanja (fundusa). Fundusi su bili centri poljoprivrednog privreivanja, a ponekad i zanatskih radinosti (na ovom imanju je izraivana opeka i keramika). Ovakva imanja su esto nastajala oko veih centara, pa je fundus u Viiima sigurno bio u vezi sa oblinjom kolonijom Naronom. Zgrada je pripadala nekom od viih dravnih slubenika ili veterana. Kulturni krug kome je pripadao vlasnik vile odraava se na izboru motiva i tehnikoj obradi mozaika, koji pokazuju znatnu slinost sa nalazima iz okolice samog Rima.

Kao u drugim vilama i u Viiima se javljaju jednostavniji mozaici u predsobljima i hodnicima a bogatiji su u sobama, osobito u onima to su bile namijenjene za gozbe i prijeme. Ovi jednostavni mozaici raeni su u Viiima od bijelih i sivo-plavih kocaka, dakle materijala koji se nalazi u karbonatnim stijenama u okolici. Sline kocke se nalaze jo samo na mozaicima u Paniku dok su na ostalim nalazitima one mrke ili crne, kao kod veine nalaza u Italiji. Uslijed toga mozaici u Viiima imaju njenije i svjetlije tonove nego mozaici sa mrkim kockama.

U hodnicima vile u Viiima motivi mozaika su vrlo jednostavni. To su obino dva reda krstia (katalog br. 5), ili niz kvadrata iz ijih uglova izlaze krai dijagonalni kraci (k. 8). Na ovim je mozaicima jako iz-

11 f). Mano-Zlel, La Mosaique Grico-Romalne I, 289* V. PaSkvalin, Arheoloki Pregled, I, 1968, 154* l. remonik, VUii, 147 (Mozaici tu Iskopani u periodu sistematskih Istra

ivanja od 1955. do 1965. Konzervisanl su na terenu I ponovo /.atrpanl zbog pojave podzemnih voda, koje zimi plave I mozaike.)

SI. 2. M otiv krugova ko ji se s ijeku (Viii).

raena bijela osnova mozaika, to je uoljivo i na drugim mozaicima iz II vijeka. Manje se istie bijela osnova u druga dva hodnika. Jedan od njih ima motiv krugova koji se sijeku a segmenti su plave boje. Ovaj motiv poput mree pokriva cijelu povrinu poda. (k. 14, si. 2). Motiv jo vrlo omiljen, pa je u raznim varijacijama upotrebljavan jo i na kranskim mozaicima u V i VI vijeku. U drugom predsoblju vile ornament ini mrea esterokuta u ijoj se sredini nalazi srcoliki listi (k. 2, si. 3).

Bogatiju shemu svakako predstavljaju viebojni mozaici, na kojima je zastupljena plava, crvena, uta i svijetlocrvena boja. Izbor boja i shema ve pokazuje da spadaju u period punog razvoja viebojnih mozaika.

Postoje dvije glavne sheme rimskih geometrijskih mozaika: shema sa centralnim motivom i shema sa reanjem jednog motiva ili kombinacija od vie njih. Shema sa centralnim motivom, kome su podreeni pojedinani motivi u ovoj kompoziciji, karakteristina jo za helenistike mozaike. Ova shema je uz drugo elemente preuzeta iz Grke. Shema sa

19 reanjem jednog motiva ili kombinacijom raznih motiva pojavljuje se

na rimskim mozaicima takoer u I vijeku, u kao uzorak u Joj a lu ili motivi tekstila u Orijentu41.

Mozaici ti centralnim motivom. N>j mozaicima sa cen trn 1 n i rn m o tivom pada u ol da * neke sheme ponavljaj u u dvije varijan te , i to n;> taj nain to se u nju unose razni motivi. Tako shem a kvadrata upisanim krugom jav lja u dvlj : f , ,--**' *-> #

BI, 4, Mol/U) krljuM ) u ribom u aen ifu (V M l)

bumu odftovam o Je Kib* motiv Javlja *u I I li vijeku u Pompejim*1 i u 1^, Interewmtno Je da * - i u d rugim provini'ijdrrui, kao u I lf lv#dji , javlja ju u m*u

9 9b u

sasv im s tl l lzovanlm biljnim m otivima na mozaicima u Italiji ve u i v i je k u 4 , ili vrlo bu jno I naturalistlckl datlm biljnim motivima u Galiji44

O t l p shem a koja se J u vi Ju u Vlliifna sastoji .sr oci polukrugova1 segm ena ta krugu poredanih du sirana i u uglovima oko centralnog kruga. 1 ona se jav lja u jednostavnijoj i bogatije* izvedenoj varijaciji. Zajedniko objema varijantam a j e osmokraka zvijezda izduenih rom biflnih krakova, oko koje se redaju kvadrati, kao i posve jednostavan vanjsk i okv ir od niza rombova (si. 8).

Jednostavn ija varijan ta mozaika jc i u ovom sluaju sa manje ivih boja ( 10, si. 9, 10). Polukrugovi 1 segmenti su ovdje ukraeni snopo* vlm a plavih i bijelih zraka koje se zavravaju polukruno i predstavljaju stilizaciju motiva koljki Hi lepeze, dakle veliki je dio povrine ispunjen dvobojnim m otivim a koji su m anje izraziti od viebojnih. Na mozaiku u Viiima ovaj Je motiv dat stillzovano, dok je isti motiv Iz U vijeka u I le lv e jl dat p lastinije49. I .sto su tako shematski i stilizovano izraeni Jlstovl I kan ta rosi u kvadratim a oko zvijezde.

D ruga varijan ta mozaika je bogatija bojama. Na ovom mozaiku su p o luk rugov i 1 etvrtine krugova ukraeni biljnim motivima u raznim bojam a, koje uz jarkocrvenu boju kvadrata i centralne zvije/de daju vrlo iv u tisak (k. 3, si. 11, 12). Tome pridonose i pletenice kojima svi uokviren a polja mozaika u obje varijante.

Ova shem a mozaika Javlja se U najveem broju polovinom U i uIII vijeku. Sm atra se da je nastala imitacijom ukrasa od 8tuka na kupo lastom stropu, pa je projicirana na pod ti dvoim enzionalni motiv. Jav -

*' M. S Slake, Mffrtotff VIII# 106 V, Oonrebach, U M , 27ft

2? " V. Oonaebech, H M S, 371

Ibk/mttTuiunja mozaike ta dvije ribe i motivom rombova (Viitti).24

S l 10 ^konstrukcija

8 1 1 sa * B I m

26

Ija se ve u Pompeji ma50 i vrlo je esta u centralnoj Italiji i Lacijumu51, ali se nalazi i u Germaniji52 i u Helveciji'5.

Meu mozaike sa centralnim motivom spada i mozaik (k. 10, si. 13, 14) u ijem centru je motiv romba upisan u kvadrat, dok su du stranica kvadrata smjetene polovine osmokrakih zvijezda, dakle isti motiv kao i u prethodna dva mozaika. I motiv lista u centralnom rombu odgovara listovima na mozaiku sa motivom koljke. Naa shema romba i osmokrakih zvijezda meu kojima su kvadrati jeste samo dio jedne sheme sa ponavljanjem geometrijskih motiva na veim mozaicima, na kojima centralni rombovi esto imaju i likovne prikaze.

To je varijanta beskonanog niza rombinih zvijezda koje obuhva- taju kvadratna polja, a shema je italskog porijekla*. Ovakav motiv se inae naziva prividnom ili lanom centralnom shemom55. Varijante ovih

* M. E. Blake, Memoirs VIII, 1930, 117, T. XXII, 4 Notizie dei Scavi 1900. g 96, sl. 1 i 1940. g., 8, sl. 4 i G. Becalti,

Mosaici et Pavimenti Marmorei, Scavi di Ostia IV, 1961, No 228 " K. Parlasca, R M D, 95, T. 13, 3 V. Gonzebach, R M S, 271, T. 7, 2 i 24, 1

Bulletin de lassotiation International pour l'etude de la mosaique antique IV, fasc, Paris, 1973, No 396

V. Gonzebach. RMS, 271

S I 14. R ekonstrukcija mozaika sa rombom i etverokraH m rozetama (Viiii).

kombinacija sa drugim motivima vrlo su razliite a osobito este na mozaicima kasnog IV vijeka u Germaniji* I na mozaiku u V ^ a m a postignut je neto divlji efekat naizmjenino obojenim povrinama, na koje su podijeljeni krakovi zvijezda i kvadrati.

29_ rp0f q ia 20. 2: 36; 57, S i 4 4 K. Parlasca, RMD, Taf. .

Ovaj motiv imitira tukaturu tavanica57. U ovoj shem i kom binacije zvijezde i kvadrata poinju se javljati tendencije ka plastinosti. M otiv se ini kao da su ispupene povrine kvadrata meu krakovim a zvijezda. Prema tome, umjesto ravne povrine ilima dobij a se iluzija razg ibane plastine povrine sa uzvienim i utonulim povrinama. Ove se ten d en c ije javljaju na mozaicima III i IV vijeka, izuzetno ih nalazimo u Ita liji ve u II vijeku. Prema tome, i to je jedan od dokaza uticaja iz I ta lije na umjetniku izradu mozaika u Viiima. Izrazitije nego na ovom m ozaiku utisak plastinosti se javlja na dva mozaika iz IV vijeka u Em oni (L jubljana), koji predstavljaju varijantu naeg motiva, s tom razlikom to je na mozaicima u Emoni u centru kvadrat, a zvijezde su postav ljene u uglovima, a ne du njegovih strana58.

Mozaici sa ponavljanjem geometrijskih m otiva . Slino kao n a p re thodnom i na ovim mozaicima mogue je razlikovati jednostavn ije i one koji su bogatije ukraeni. Vrlo je jednostavan motiv rean ja k ru g o v a u koje su upisani rombovi (k. 13, si 15, 16). Na ovom m otivu dolazi jo jae do izraaja bijela osnova mozaika, isto kao i na m otivu re a n ja

D. Levi, i4ntioch Mosaics Paviments, Princeton, 1947, 4043 B. uri, Antiki mozaiki na ozemlju SR Sloven ije , A rheoloki V estn ik

XXVII, Ljubljana 1977, T. XLTV, XXXVIII a

SI. 16. R e k o n stru k c ija m ozaika sa mreom krugova (Viii).

k v ad ra ta uokvirenih pletenicama (k. 7, si. 17). Shema sa reanjem kvadra tn ih polja esto se javlja, poev na ranim isto geometrijskim mozaicima, do bogatih, ija su polja uokvirena pletenicama i ukraena likovnim prikazim a. Ova shem a je esta u Italiji no i u drugim provincijam a se veinom jav lja u II i III vijeku n. e.60 Podjela na kvadratna polja nalazi se i na jednom mozaiku na Ilidi. U Viiima se u poljima naizm jenino redaju motivi etverolisne rozete i sfernog etverokuta u crve-

9 . Nogara, I mosatci antichi cosen>ati nei Palazzi Pontifici dei Vaticano e dei Laterano, Milano, 1910. T. XXV i XXVI i M. E. Blake, Mosaics of the late em - pire in R om e and v ic in ity , Memoirs of the American Academy in Rome, Vol. X V II, 1940, Pl. 14, 2

31 40 D. Levi, A M P, T. C III i CXXIV

nim i utim bojama. Ovo pravilno nizanje motiva remeti motiv upisanog romba sa kvadratom u centru, koji je uokviren zupastom trakom, i to samo u jednom polju. Po tome se vidi da se majstori nisu uvijek drali postavljene sheme sa pravilnim i simetrinim rasporedom, koji je karakteristian za klasine rimske mozaike. Ovaj motiv sasvim odudara od ostala dva motiva i naruava harmoniju postavljene kombinacije redan ja dvaju motiva.

Na mozaiku sa ponavljanjem etverolisnih rombinih zvijezda i kvadrata (k. 12, sL 18, 19) povrina je ve potpuno pokrivena motivima te daje utisak prostirke. Krakovi zvijezda dati su na isti nain kao na mozaiku sa motivom imitacije koljki, sa dva koncentrina plava okvira i obojenim centrom, ali je manje ivahan nego onaj sa podjelom kraka na razno obojena polja, koji se javlja na ostalim mozaicima u Viiima. Varijanta rombinih krakova sa dva koncentrina okvira javlja se i u Helveciji, ali je ovdje motiv oivljen u centru rozete sa biljnim motivima i rozetom61. On je datiran u drugu polovinu II vijeka. Varijante motiva rombinih zvijezda analognih onima u Viiima nalaze se i na mozaicima u Celju koji su takoer iz v.

Po bogatstvu ornamentike i svom obliku slova T izdvaja se mozaik u prostoriji 13 (k. 9, sl. 20, 21), koja je, izgleda, sluila kao triklinijum (oecus), sudei po njenom centralnom poloaju u zgradi. Poloaj toga triklinija sa vratima prema vrtu slii na triclinium fenestratum pom- pejanskih kua43. Mozaici u obliku slova T karakteristini su za rimske

V. Gonzebach, R U S , 240, T. IX B. uri, A M O S, T. XXIV i XXVI J. OverbeckA. Mau, Pompeji, Leipzig, 1884, 333

SI. 18. Dio mozaika sa etverokrakim zvijezdam a i kvadratim a (Viii).

triklinije, tj. prostorije za prijeme i ruavanje. Mozaik je oznaavao sredinu prostorije oko koje su unaokolo bili rasporeeni lektusi (leaji)^. Na bogatijim mozaicima triklinija razna jela su prikazana ivo i realistiki, a prikazi otpadaka jela na okvirima doimali su se realno. Simboli gozbi (tamburin, maske) davali su mozaicima i simbolian dionizijski karak te r65.

Mozaik se sastoji od dva raznovrsno ukraena polja. Dio mozaika koji ini gornji horizontalni krak slova T ukraen je jednostavnim motivom beskonanog meandra, koji se ukrta i uokviruje naizmjenino

** Pauly-W issowa, SubTriclinium", XUI Halb.. 1931, Stuttgart l Foucher, Uh mosaique de tnchnium troe a Thys, Latomus XX, 1,

1961, 281

SI, M( ir ik lh iijn

horizontalno i vertikalno postavljeno rombove, M otiv uk rS tonog m e a n d ra u vidu svastike jo

N a d r u g o m m o z a ik u , k o j i ima s u m o polovinu ovo shemo. na Uvre so u uglov im a b e s k o n a n e i k r u g o v i koji so sijeku, dok su eii im pos tav ljen i s tran o ovih geom etr ijsk ih motiva. Glavni okvir kruga Omi b o g a t a s r c o l i k a p l e t e n i c a k o j a so u Viiima jav lja samo na ovom , ~ k u (k. 8, sl. 24. 25). Ovaj m o t i v n a prvi pogled, slici mozaicima m cvn* t r a l n o n \ s h e m o m , M e u t i m , to j e ipak samo ponav ljan je motiva u krugu,I o v a s h e m a i m a s v o j u dekorac ijam a od tuka n a tavanicama. S hem a p o n a v l j a n j a osto roku ta odrava s e dugo vrem ena, Jav l ja se veo uII v i jek u na nv'kim m jes t im a u G erm ani!i kao jedan od m otiva koji seponav lja , a u II I i IV v i jeku jav l ja se kao sam ostalan .medaljon sa figur a Inim p re d s ta v am a" , kao i na m ozaiku v. u Sen an Gal(S am t-H o m ain -o n Gal), g d je je u cen tra lnom esteroku tu p iw is tav ljen O r fej a u okoln im ivotinje**.

Motivi na ova dva m ozaika izvedeni su u vie boja, pa im d a ju vrlo Jtiv i bogat izgled, Iako se u oba sluOaja shem a ponavlja, r&imolikim u n u ta rn j im m otiv im a izb jegnu ta je jednolinost. pridonose osiitt r iba i p r ik a / i de lf ina kao jed in i likovni motivi u Vidicima Kao Sto je ve , delfin i su isvvdoni tehn ikom crn ih t igu ra i vrlo linearno, tako da d je lu ju i m m t i j e kao dekora t ivn i motiv.

O vi mozaici, po m otivu i tv , beskonano pletenice, p itx is tax lja jn da lj i ra*voj g eo m etr i jsk e shen\o u V'b icim a, P le ten ice n a n jem u ne uokvi--

K. Parlasca, KM IX i J I ameba.3 7 dc Vi**** Kom, I f f ^ Nv , W

W M\ N J

> w l\ / 1 -vC1 / i -

i?? | g 5 ^ - - > - ' : ; " ^ '

i >*\ A M t e s ^ cm M i v. HL- x a '-'s '' - / ^ \ i > .

'

\ I

\

/*\ /Va;

'* * '

\ v i i/ v \ / .\ v i

\

S S f '

- i rrefRViNTSBSSifS 1' ' , ' ' * ? 0 * %1 v r 4 4 \ i^ r* ^ y > % .. / i ^ - **

* ^ ..*' f c

I - / - rSn ; 1~*..>.: \ ,v |N'-\^L .-lJ c S> V ,J / t- \ Ji --.v-V J' ,.- 't,- ^ v/ '\ ",\ "-*- v> < * 7 '4'i -. f: />>, < i #-5 ^ ^ / v \ 4 ( r 4

ju Sl i w r \- i 1 ':

' t /

222*- - m - m ^ i i l s

%, v!' < t u ' \ .

\

\^ :

* a ftdbI f * ^ - * - feterok... (v,y.

ruju svaki motiv posebno, nego u jednom nizu sve motive esterokuta. Beskonana pletenica javlja se kao okvir ve u Pompejima. dok u udaljenije provincije stie tek kasnije. Najraniji primjer javlja se u Germani j i poetkom II vijeka na mozaiku sa meduzom iz Trijera. gdje ta- koe uokviruje esterokute". Osim u Viiima. beskonana pletenica se kod nas javlja na kasnijim mozaicima na Ilidi i u Stocu.

Mozaici iz Viia su po svojoj shemi i motivima dosta raznolik:. Po kompoziciji i izboru motiva oni ine u provinciji Dalmaciji jednu posebnu grupu, za koju do sada u Jugoslaviji nisu poznate blie analogije. Po svojim jednostavnim vanjskim okvirima i po izboru brojnih klasinih motiva oni su bliski veem broju nalazita mozaika u Italiji. Po tome se razlikuju od nalaza u Noriku i HelvecijL gdje sa viebojnim mozaicima nastupaju i vrlo bogati vegetativni ornamenti, koji su esto naturalistiki predstavljeni. Motivi okvira mozaika u Viiima ostaju vezani za repertoar klasinih geometrijskih motiva, kao to je brljanova loza. pelta. krugovi koji se sijeku, etvrtasti meandar, unutarnji okvir pletenica koji su omiljeni ve u helenistiko doba71. Uz njih se javljaju i jednostavni motivi rombova i kvadrata. Dok se u II vijeku trobojna pletenica javlja veinom na bijeloj osnovi, u Viiima je ona na plavoj osnovi, a u nalazima u drugim provincijama obino je mrka ili crna. Pletenica na tamnoj osovi se u Italiji javlja jo ranije, te i to potvruje njen jak uticaj na mozaike u dolini Neretve. U drugim provincijama se tek u drugoj polovini II vijeka poinju javljati svijetli motivi na tamnoj

K. Parlasca, R M D , 113' R. P. Hinks. Catalogue . . . . 61

3 9 Sf. 24. M ozaik sa esierofcutim a up isan im p o lu k ru g fViii).

kon

stru

kciju

m

ozai

ka

so 3e

ster

ofcu

(im

a up

isan

im

u po

lukr

ug

(Viii

i).

osnovi, dakle nasuprot ranijim tamnim motivima na svijetloj osnovi. Kao u n u tarn ji okvir u Viiima je trostruka pletenica uobiajeni motiv, dok se samo jednom javlja srcolika pletenica koja se upotrebljava obino na mozaicima sa bogatim motivima72.

P letenica se, kao to se vidi, upotrebljava i za uokvirivanje unuta rn jih m otiva, i to na dva naina: kao neprekidni okvir za sve pojedine m otive u mozaiku ili kao okvir pojedinanih motiva a taj se doima kao otvoreni prozori na arolikoj osnovi popunjenoj geometrijskim motivim a. Zato ih obino zovu medaljonima. U Viiima su zastupljena oba m otiva. N eprekidan okvir ini pletenica na mozaicima sa kvadratnim poljim a i na mozaicima sa osmerokutima. Preteu mozaika sa medaljonom predstav lja mozaik triklinija, gdje je esterokut kao glavni motiv uokviren pletenicom. U daljem razvoju krajem II vijeka on se veliinom poin je izdvajati i pretvara se u medaljon, a geometrijski motivi se zamjen ju ju likovnim. I u Viiima je vidljivo da i u provinciji Dalmaciji jednostavne shem e geom etrijskih mozaika vremenski idu uporedo sa bogatijim shem am a na kojim a su motivi uokvireni pletenicama, dakle isto kao i u drugim provincijam a73.

Dalji utjecaj klasinih mozaika vidljiv je u dosta estoj primjeni shem e sa centralnim motivom, koja takoe vodi porijeklo od grkih mozaika, a i u izboru motiva unutranjih okvira. To su trokutovi u obliku stepeniastih piram ida, jajoliki oblici poznati ve meu helenistikim m otivim a74, m otivi trokutova koji se niu jedan iznad drugog ili jedan do drugog (vuji zubi), to je est motiv u Italiji u I i II vijeku73, a isto tako i zupasta traka, kao i niz pelti.

Isto vrijedi i za motive unutar mozaika: koljke, listove, kantaros, rozete, Salam onov vor, kvadrat sa razno obojenim poljima, sa upisanim sfernim rombom i drugi koji se nalaze ve na helenistikim mozaicim a u Pom pejim a76. Motivi iz ivotinjskog carstva javljaju se na bogatije ukraenim mozaicima. U Viiima su zastupljene samo ribe, delfini i koljke. Dok su ribe i delfini jo donekle realistikih oblika, koljke se p rikazu ju potpuno stilizirane u geom etrijski motiv, tako da se mogu p repoznati samo na osnovu istih motiva bolje izraenih na mozaicima sjeverne A frike77, G erm anije78 i drugih provincija. I biljni motivi, kao to su trolist, duguljasti listovi, cvjetna aica i brljanov list dati su u prirodnim oblicima ali linearno i bez plastinosti, u neprirodnim bojama, a ti m otivi su u Italiji jo vie stilizovani7"'. Stilizacija se prim jeuje i na kantarosu, koji je u Galiji i Helveciji dat uvijek naturalistieki.*0 Na mozai-

71 V. Gonzebach, R M S, 28675 K. P arlasca , R M D , 112, 113

74 R. P. H inks, C atalogue . . . , 5859 M. E. Blake, M emoirs V III, 1930. 106 i K. Parlasca, R M D. 107. T. X, 14 i

14 A, 3'* R. P. Hinks, C a ta loque . . . , 5861

71 P, G aukler, M osaique de lA fr ig v e III, Pari, 1911. No 39. 41 i S. A uri- gem m a, I mosalci d i Zliten , Rom aM ilano, A frica Ita liana II, 55

" K. Parlasca , R M D , T. X III, 3 " M. E. Blake, M emoirs VIII. 1930, 105 " V. Gonzebach, R M S, 275

cima u Viiima je est motiv rozete u vie varijanti: kao etverolisna, esterolisna, beskonana i rozeta sa povijenim vrhovima krakova (viro- vita), koja je koncentrinim krugovima podijeljena u pojaseve raznih boja, slino stilizovanim cvjetovima kakvi se susreu u Germaniji81 iz polovine II vijeka. U doba Antonina u ostalim provincijama virovite rozete slue da bi se popunili centri geometrijskih motiva. Rozetu iz Vi- ia treba shvatiti kao stilizovan cvijet, na to nas navode cvjetovi istog oblika na helenistikim mozaicima u Delosu82.

Kao to se vidi, mnogi od ovih motiva vode porijeklo od helenistikih mozaika i prenose se preko Italije i u provincije. Tu doivljavaju novo oblikovanje, i to razliito u raznim provincijama, koje ih odabiru po svom ukusu i kombinuju na svoj nain. Izbor i kombinacije motiva u Viiima pokazuju specifinosti, kao to ih imaju i mozaici u Galiji,Germaniji i Helveciji, te se po njima i meusobno razlikuju. Meutim, sheme i repertoar motiva u Viiima pokazuju veliku slinost sa italskim mozaicima, osobito sa mozaicima manjih vila iz okolice Rima. Geometrijski mozaici u etiri boje, kao ovi u Viiima, pokazuju i u Italiji istu jednostavnost motiva, te mirnou i jasnou u izvoenju kombinacija. Ovi klasino jednostavni ali impresivni motivi ne pokazuju onu ki- enost i arolikost kakva se zapaa u Galiji i u Akvileji, gdje su pojedini biljni motivi prikazani naturalistiki i bujno. I vanjski okviri na mozaicima u Italiji su jednostavni geometrijski motivi izvedeni u dvije boje.

Mozaici u Viiima po repertoaru i kombinaciji motiva ne spadaju u ranu fazu razvoja geometrijskih mozaika. To osobito vai za mozaik u trikliniju koji pokazuje ve razvijenu kombinaciju motiva. U pogledu razvijenosti sheme, u Viiima ne postoji ujednaenost: zastupljeni su podjednako jednostavni i komplikovaniji motivi. Na jednostavnim jo dolazi do izraaja bijela osnova, a i izvjesna monotonija. Meutim, bijela osnova poinje gubiti svoju funkciju pozadine ve na mozaicima sa centralnom shemom, koji su bogatije ispunjeni motivima, kao to su npr. mozaici sa osmerokutima. Ona se vie ili manje uklapa u ponavljanje motiva i potpuno nestaje na mozaiku u trikliniju, gdje itavo polje djeluje kao areni sag, to odgovara dobu punog razvoja geometrijskih mozaika. U daljem razvoju bijelu osnovu zamjenjuje tamna, i na njoj se javljaju ambivalentni motivi. U Viiima taj stepen jo nije postignut budui da se na plavoj osnovi konstantno javlja samo motiv pletenice.

Za mozaike u Viiima teko je precizno odrediti vrijeme nastanka.Sudei po popratnim nalazima, peristilni dio vile je nastao jo koncemI vijeka. Mozaici su, svakako, postavljeni kasnije, jer se u boji javljaju tek tokom II vijeka. Datiranje razvijenih polihromnih mozaika u poetakII vijeka, kako datira Brusin primjerke iz Akvileje ili kraj II vijeka, kao to se datira u Germaniji83, ne dolazi u obzir za nalaze u Viiima.

" K. Parlasca, R M D, 18, T, XXIa Nastala je geometrizacijom vegetativne rozete koja svojim jako povijenim

kracima, meu kojima izlaze pupoljci, joi dobro imitira ivu vegetaciju. Cesto se javlja na mozaicima I vijeka prije n. e. na Delosu (Ph. Bruneau, Le* Moeaique,

256, Fig. 204)" K. Parlasca, RM D, 18, T. XXI 42

Oni pokazuju drugi izbor motiva. Datiranje ovakvih mozaika u polovinuII vijeka, to nalazimo u Italiji84, odgovara priblino i mozaicima iz Viia je r su najsliniji njima.

I L I D 2 A

U rimskim zgradama na Ilidi kod Sarajeva postoje dvije skupine mozaika. Prva je otkopana 1893. godine prilikom gradnje hotela Bosne, a druga u nekoliko navrata izmeu 1950. i 1959. godine.

Od mozaika otkrivenih 1893. godine, dva fragmentarna i jedan cio naeni su u jednoj zgradi, dok su druga dva naena u drugim zgradama odvojeno jedan od drugog85. Budui da su parcijalno objavljeni, neizvjesno je da li svi pripadaju kompleksu vee zgrade ili manjim pojedinanim zgradama, iako je istraiva tvrdio da su to bile pojedinane manje zgrade. Sudei po arheolokim nalazima, ova skupina objekata sluila Je za stanovanje.

Mozaici u prvoj zgradi su geometrijskog tipa. Cio ouvani mozaik ima kvadratnu osnovu ispunjenu osmokrakom zvijezdom, meu ijim kracima su kvadratna i trokutna polja (k. 19, sl. 26). Krakovi su dvostruko uokvireni i podijeljeni u naizmjenino obojena polja. Kvadratna polja u uglovima mozaika razliito su ukraena. U jednom kvadratu prikazana je posuda slina kantarosu, iz koje se sa obje strane izvija stilizovana loza koja se zavrava spiralama. Posuda i vitice bez lia prikazani su potpuno stilizovano. Mozaik je dvobojan: sastavljen je od bijelih i mrkosmeih kocaka. Bio je oteen u lijevom uglu i vrlo grubo ponovo ispunjen samo bijelim kockama ne vodei rauna o motivima.

Po rasporedu osmokrake zvijezde, kao centralnog motiva, ovaj bi mozaik pripadao tipu sa centralnom shemom, ali kako je motiv uzet iz repertoara mozaika sa ponavljanjem motiva, to spada u red lanih shema sa centralnim motivom. Ponavljanje motiva osmokrake zvijezde koja obuhvata kvadrat nalazi se takoe na primjerku iz Augsta u vicarskoj*, a kao kombinacija sa drugim motivima, ova shema je osobito esta u Germaniji, gdje se javlja ve u I i II vijeku i odrava se u neto izmijenjenim kombinacijama sve do III i IV vijeka7.

U susjednoj prostoriji naeni su fragmenti dvaju mozaika koji su se, izgleda, nalazili jedan do drugog. Od prvog (k. 17, sl. 27) sauvana je gotovo polovina, sudei po veliini sobe u kojoj je naen, zatim lijevi ugao sa okvirnim motivom, koji je takoer, naknadno popravljen ne vodei rauna o motivima. Ovaj mozaik ima sa jedne strane okvir sa motivom kvadrata u koji su upisani poloeni paralelogrami. to je cesta tema od II vijeka za okvire i hodnike. Smatra se da predstavlja linearno dat motiv kaseta sa tavanica. Unutarnje polje je ukraeno motivom meandra od pletenica koje se sijeku u obliku krsta. uokvirujui pri tome

M. E. Blake, Memoirs VIII, 1930, 114 J. Kellner, WMBH V, 1897, 131, T. LVII mozaici se sada nalaze u zbirci

Zem aljskog m uzeja V. Gonzebach, R M S, T, VII, XIX

SI. 26. Rekonstrukcija mozaika sa osmokrakom zvijezdom (Ilida).

kvadratna polja koja takoer imaju okvir od pletenica, a u k ra en i su geometrijskim motivima i Salamonovim vorom . Ovaj m ozaik p>osluio je K. Parlasku (Parlasca) kao dokaz da se jednostavna o k v irna p le ten ica javlja istodobno sa kontinuiranom pletenicom, to on d a tira u k ra j II vijeka".

Motiv krstastog meandra koji uokviruje e tv rtasta po lja ja v lja se kod nas u vili III vijeka u Poreu , na mozaiku III v ijek a u A venu (Avenche) u Svajcarskoj u ijim poljima su ve figuralni p rikazi, a n a jvie je naeno u Vjenu (Vienne) u Francuskoj. S m atra se da je ova j motiv prenesen polovinom II vijeka u Galiju, Spaniju i H elveciju . M ean-

" . Parlasca, R M D , 112* A. onje, Nalozi podnih mozaika u bazilici sv. Agneze u M unUijani, M ate

rijali XVIII, Beograd 1980, 13841, si. I* V. Gonzebach, R M S , 14 i 54: T. 74 i J . Lancha, M osaiques p

d a r od lin i ja je s ta r ij i i d a tiran u I i II vijek, dok se k rstasti meandar o d p le te n ic a ja v lja u doba A nton ina i Severa. P letenice m ozaika .sa Ilide su , za raz lik u od onih u V iiim a iskljuivo sv ijetlih boja, tj. ute, crven e i b ije le , i to n a m rkoj osnovi.

O d d ru g o g m ozaika u istoj p rosto riji sauvan je samo fragm en t ugla (k. 18, sl. 28). N jegov v an jsk i okvir ine etiri pelte naspram no postavl je n e tak o da tv o re paralelogram , a u n u ta rn ji okvir je od dvostruke pleten ice . P e l te su est m otiv osobito u G erm aniji, gd je slue i kao ukrasi c ije lih m ozaika. Z a m otive unu tran jeg polja moe se rei sam o da je i o v d je o snovn i m otiv b ila beskonana pletenica, a od po lja je ouvan sam o d io jed n o g k runog polja, te je v jerovatno ona uokvirivala k runa po lja . P le te n ice su sv ije tlih bo ja na m rkoj osnovi. Ovaj mozaik im a ivlje b o lje i ra e n je p recizn ije nego prethodni.

N a jb o lje je ouvan m ozaik e tv rte g rupe p rostorija (k. 20. sl. 29. 30) te se m ogao rek o n stru isa ti iako m u je poznata sam o jedna polovina. O n sp a d a u t ip sa cen tra ln im m otivom koji ini s fem i rom b a oko njega je p ro s to r p o d ije ljen u etiri e lip tina (u uglovim a) i e tiri trapezoidna

S I . 2 8 . l l f j a o m o z a i k a s a k r u g o

v i m a i z v e d e n i m p l e t e n i c o m ( I l i -

d a ) .

(du s trana) polja, ko ja su u o k v ire n a b e s k o n a n o m p le te n ic o m . U c e n tra lnom polju je p r ik az an a l ju d sk a ^ lav a k o ju j e te k o o d r e d i t i , j e r p r e d meti koji je o k ru u ju nisu jasn i . Po p re d s ta v i p e d u m a s d e s n e s t r u n e glave, za tim r ib am a u e l ip sam a i d e l f in im a , k o j i su s im b o l i v o d a , po m i ljenju K elnera (Kellner), m ogla bi to b it i la v u n im fe . I s tu s h e m u ima i mozaik Dioniza g T r i j e m , iz p o lo v in e v i je k a , n a k o je m s u u ehpsam a p red s ta v l je n a g o d i in ja doba a u c e n t r u D io n tz . I o v a s h e m a oponai* deko rac iju kase t i ranog s t ro p a u l in e a rn o j izvedb i

g i i rrv

P o r o d sv e p la s t i n o s t i lik., 8U prikazane k r u lo j b(,z t e . D

49 SI. 32. Fragmenat mozaika sa kvadratnim poljima (llidza)

Vri (lu la /l (f otl fjrjr* opeke utfl od , Nk# Itoek I od Mtttklfi, to Mt* n ii niu/iih'Jitm JmvIJw fok pod II i li III vi jok u,

U petoj grupi gruevirtM nttdene mu M \ v \ frutfRUmtft Jodnog / (k 21, 81 .'14) tt/i njojfovo lijeve .Imum' l)ilo Jt? polje Jodnotfl.nvnim geometrijskim motivom k Vidre tu l/dljeljonlh u etverokute* ti 1 motiv Utkoe inilll/'/i d^komclju !rupu Glavno polje nio//ilk/i 1 odijeljeno jt* u kvadra to; Jedim voljki Jp centru oko nl&U Sini Mf* po dvii rede manjih kvudnd/ Podjeltt polju I ovdje Jo l/vodon/i 1* nunom pletenicom evijetlih boje, ! tui plttViMfltoJ oenovl Iuio u Vlftl dnwi Mozidk upade u 8h@ffle mu centralnim motivom# Oko centralnog pravokutnog polju dvoMtruki n i/ kvucItmt

Lo MH mwte, Uordljtv dvor, i e ,,,,,,. wm n.. III i f tpunjimo eenlrn ll/.-Hii trokutu Pored ovih motivu jMVlj m i motiv

| ( l '- H 'M I 'I r l l l ) , H N.. U proviM.MJI llM lv.ul.il jn v lju I..U uIII Vipltu , II Je U nkttwttm i fl#ntw, kn mo/Mlku u 1 '. Tu jf kttfftltt&rlNti^no / dubu i Iu /imuI/iom. i II I vljt*k

na mozaiku Orfeja iz Rotvajla (Rotweil)96 i na starokranskim mozaicima u Ohridu97.

Druga grupa mozaika otkrivena je prilikom istraivakih radova od 1950. do 1959. godine sjeverozapadno od ranije iskopanih prim jeraka98. Na tom prostoru otkrivene su dvije zgrade: hospitalijum i vila sa peristilom. U zgradi sa peristilom samo su dvije prostorije bile ukraene mozaikom99.

Podovi u hospitalijumu bili su ukraeni geometrijskim mozaicima izvedenim u crno-bijeloj boji. Jedan od njih (k. 26, sl. 35, 36) pokazuje jo od ranije poznati motiv koncentrinih kvadrata, koji im itiraju kasete stropa, zatim motiv povrina podijeljenih u kvadrate (k. 25, sl. 37, 38) sa naglaenim kvadratom u centru iz ijih uglova izlaze dijagonalni kraci. Slian motiv nalazi se i u jednom hodniku u Viiima. U jednoj prostoriji se djelimino ouvao motiv dva naspramno postavljena delfina (k. 27). Ovi jednostavni motivi sami po sebi ne omoguavaju datiranje, a po te renskim nalazima svrstavaju se u III do u IV vijek. Oni su po svojoj

58 K. Parlasca, R M D, T. 91, 697 V. Bitrakova-Grozdanova, Monument palochretien de la region d'O hrid,

Ohrid 1975, sl. 14" E. Paali, G Z M , n.s. XIV, 1959, 121

Otkrio ga je N. Andrijaevi i od njega postoje samo slike bez opisa i b liih podataka sa terena. Svi mozaici su ostavljeni na terenu , konzervisani.

Sl. 35. Mozaik sa koncentrinim kvadratima (Ilida).

Sl. 36. R ekonstrukcija mozaika sa koncentrinim kvadratima

jednostavnosti ulini d v o b o jn im m o z a ic im a u . g d j e

Sl. . Rikonatrukcifa m k t w t nitima i ttijitaoruilntm krm tma (),

Sl. 39. Dio mozaika sa motivom kvadrata okruenog osme- rokutima (Ili-

da).

Vanjski okviri su neto bogatiji od onih na ranije naenim mozaicima, a dati su takoer u mrkoj i bijeloj boji. Okvir nije pravilno izveden. Neto ire polje sa jedne strane ispunjeno je motivom krstastog meandra u mrkoj boji, koji uokviruje kvadratna polja. Meandar je izveden od linija a ne od pletenica kao na primjerku otkrivenom 1893. godine. Motiv meandra se, dakle, ponavlja na mozaicima na Ilidi, i to u jednostavnijoj i bogatijoj izvedbi pletenica. Okvir ostalih triju strana mozaika ini niz rozeta koje su komponovane od etiri pelte postavljene u krugu a u sredini su unakrst postavljeni mali kvadrati. Motiv kompo- novan od etiri pelte omiljen je u predjelima oko Dunava, a i u Ptuju, gdje pelte nisu postavljene naspramno u krug nego oko strana kvadrata. On je datiran u kraj II i poetak III vijeka101. Kompozicija od etiri pelte kao ona na Ilidi nije est motiv na rimskim mozaicima. On nije zastup-

. uri, A M O S, T. I/XXXIV I LXXXV 56

57 Sl. 40. R ek o n s tru k c ija m ozaika sa kva d ra to m i o sm ero ku tim a (llid ta ).

Ijen u Helveciji, a u Germaniji nalazimo samo jedan primjerak , koji je datiran u poetak vijeka. Ostali motivi pelte su inae esto zastupljeni u Germaniji.

Po shemi kvadra okruenog osmerokutima ovaj mozaik ima niz analogija. Ista podjela povrine postoji na mozaiku iz Trijera i na jednom mozaiku u Vusteru (Wodehester) (Britanija)1. Polja na njima nisu podijeljena beskonanom pletenicom, nego su isto linearne kompozicije, a u njima je prikazano stllizovano cvijee. Datirani su u kraj III vijeka.I ovoj shemi je uzor dekoracija stropa, a u kompoziciji i kombinaciji motiva dolazi ve donekle do izraaja trea dimenzija: polja osmerokuta i kvadrata ine se kao da se izdiu iznad ostale osnove. Ovu plastinost umanjuje motiv pletenica, koji naglaava dvodimenzionalni karakter mozaika. Trea dimenzija ovog motiva dolazi jae do izraaja u neto drugaijoj podjeli motiva medu osmerokutima na mozaiku iz Ptuja. koji je datiran u II do u III vijek**.

Osim sheme sa podjelom na polja beskonanom pletenicom, ovaj iTMirailr povezuje sa ranije otkrivenima i karakteristina osnova oko slike mozaika, koja nije isto bijela nego je proarana i mrkim kockama. Osim toga. javlja se i polihromna uska traka oko okvira sa motivom rozete, koja je raznobojna ali bez odreenih motiva, slino kao na mozaiku sa predstavom nimfe. U tehnikom pogledu i ovaj mozaik je slian ranije spomenutoj grupi, samo je njegov spektar boja neto siromaniji. U viebojnim primjercima zastupljena je crvena, ruiasta i smea boja.

Bogatije je izveden mozaik sa predstavom Amora na morskom lavu (k. 22. sL 41). On je poznat samo po fotografiji"5, na kojoj je vidljiv samo centralni motiv, prema emu se moe suditi da slii na tip sa centralnom shemom. Polje ini sfemi romb zaobljenih uglova, na koji se naslanjaju elipee u uglovima. Motivi su povezani beskonanom pletenkom. Meutim, i u ovom sluaju motiv spada u lane centralne sheme, jer te nalazi na mozaicima koji su kombinirani od vie motiva. Motiv koji se peterostruko ponavlja poznat je sa nalazita Bazo (Bazoches)**, a u Berghajmu (Bergheiir.)*^ kombiniran je sa etverokutima i polukrugovima. Motiv sfemog etverokuta zaobljenih strana est je u II vijeku okolse! Boionje i Bree (Brescia) u Italiji. U vrijeme Severa javlja se a Galiji i Germaniji: odrava se do u II i IV vijek u Ostiji1" a i na ranokranskim mozaicima u Panoniji5*. Shema je, dakle, bila omiljena pa se odrala do kraja rimskog doba. Ona izrazito imitira dekoracije stropa, odnosno kupola*.

* K. Esriasea, R M D. T I 4' K Parfasea, R M D, 122 : T. L. 2 i U 1 B Ouri. A O S, % Fast; A ix t^eo io g ic VI, 1951

Predstava morskog lava na kome A m or sam o je dio inae velike scene takozvanog thiasosa. tj. povorke sa vjenanja m orsk ih b o an stava Tetide i Posejdona. Ova scena je cesta u prostorijama b an ja ili onih to su povezane s njima. Podaci sa iskopavanja ovog m ozaika sa Ilide nisu dovoljni da se ustanovi vrsta prostorije, ali je oito, po m je stu u zgradi, da se on nalazio u tabiinijumu.J!!

Prikazi thiasosa su esti u doba Antoni na. kada se izvode u - -bijeloj tehnici. Javljaju se i na freskama i sarkofazima. Najei su U Italiji i sjevernoj Africi. Rimski prikazi thiasosa razlikuju se od grkih tako to se u grkim prikazima nereide nalaze kao pratnja vjenanja Tetide i Posejdona uz Ahila i Evropu. Rimska varijanta je blia dioni- zijskom shvaanju thiasosa. a to je ophod (povorka) tritona. nereida, hi- pokampa i drugih morskih bia kojima se u rimsko doba dodaju i . t o r ri. koji slue nereidama a ponekad nose dionizijske simbole112. Na mozaiku iz Primaporte s poetka III vijeka takoe su prikazani Amori kako jau na morskim panterima"3. Scena thiasosa slina iiidanskoj otkrivena

H. Stem , Im funzione del mosaico neUa casa antica, Masaici ia Aqtuleia nell'allo Adriatico, Antichita aitoadriatiche VIIL Uoiae 1975, 5354

m D. Levi, A M P. 100102M. E. Eiake. . , . XVII. 1940. 97. sL 17. 3

59 SI. 41. M ozaik m A m orotn m orskom lo m fllid a k

je ii h'iburnu (Kishbourne), gd je je u cen tru m otiva p rik azan A m or kako jae a delfinu, dok su u sporednim poljim a m orski kirnji i lavovi. On jt* da tiran u 11 v ijek114.

U sred i tu m ozaika na llidi p r o s la v l je n o je m orsko udov ite ko je p redn jim dijelom tijela slii na lava, dok m u je s tra n ji zm iju lik kao u Iritona. P rikazan je u pokretu s istu ren im p red n jim d ije lom tije la i neto uzdignutim nogama, dok je zm ijoliki zadn ji dio tije la pri zav re tk u sk lu p - an. K ritati Amor na leima vodi ga na uzdi. Zm ijolik i dio tije la n ije osobito izveden. Nisu, naim e, naznaena p resijecan ja pov rina pri zao k re tu tijela. F'renji dio tijela je sam o m alo okrenu t gledaocu, p rsa su ispala i suvie iroka, dok je lijeva noga suvie uzd ignu ta i k ra tk a a desn a n ep ri- r>dno duga. Tijelo nem ani je sam o treinom o k ren u to ka g ledaocu, dok je glava data en face. S labo je prikazan i zaokret tije la A m ora. N jegova prsa i lijeva noga okrenu ti su gledaocu, a desna je noga povuena unazad .Taj pokret n ije prenesen i na tijelo, iji je poloaj u slijed toga n e p r iro dan. G lava A m ora d irek tno lei na tije lu bez oznake v ra ta te je i sav lik zdepast. K onture lijeve s tran e glave, ru k e i noge podvuene su s jenom predstav ljenom neto tam nijim redom kocaka. To je od lika severskog doba, kada no k o n tu re rad ije podvlae s jenom nego ta m n ijim lim ijam a tijela.

Sevcrski stil se i inae odraava i u jak o m k o n tra s tu ta m n ih i sv ije tlih povrina, bez blagih prolaza. Vrlo su ja k e crne d o n je k o n tu re tije la nem ani. G riva mu je data slikarsk i, tam n im i sv ije tlim red o v im a kocaka, to vie lii na o rn am en t u kom e je teko p rep o zn ati g riv u lava. 1 na drugim predstavam a ivo tin ja toga doba esto je teko prepoznat|i v ra te ivotinja, je r one pokazu ju shem atsk i crte, a u n u tra n je bo je na tije lu date su vie koloristiki nego ana tom sk i re a ln o 115. I re flek sn e sv je tlo sn e povrine na prikazu m orskog lava n isu p riro d n e i u sag laene an a to m iji tijela, tako da vie slie o rn am en tu od m rlja ili lin ija kao na repu . O svije tljen i uski pojas na tije lu m orskog lava ra e n je re tik u la rn o m te h n ik o m (kocke su polagane u obliku rom bova), o kojoj je ra n ije reen o da p re d stavlja odraz nedovo ljne um jenosti m a js to ra 114, a to v r ije d i i za ovaj p rim jerak .

Jiiki pokreti m orskog lava, koji kao da s tre m e n ap rijed , o d ra a v a ju ve ekspresionistike tendencije , koje se p rep o zn a ju po p rik az u n e p r irodnih zaokreta tijela, Taj novi p ravac poin je se ja v lja t i u kasno doba Severa. Jak i pokreti figura izraen i su nepriix idn im z a o k re tim a ra z n ih dijelova tijela, k on trastu ajui jedan drugom , tako da je tijek sam o s im bol za izraavanje ideje Z anem arene su p ro p o rc ije i p e rsp e k tiv a , a izraz je patetian, prodoran i sav koncen trisan na oi i u s ta 117.

K rugu thiasosa pripada i p red stav a na d rugom m ozaiku koji je n a en uz mozaik sa i m orskim lavom . K ako i od ovog m ozaika (k 23, si 42) postoji sam o fotografski sn im ak, n e jasn a je n jeg o v a opa

B. Cunhfffe, b'iuhbitumu, Thurnett and Mudeon, 1071, 1. 17 i) t0Vtf A M i', 607 i 540V. Oonzfchch, Ii M H,

? p. tav i, A M P, 537- 647 QQ

shem a. Na slici su vitli samu pravougaono polje uokvireno duplim krala s tim rneaniom , u ijim se pravougaonim poljima nalazi motiv - ne pleteniut!11*'- Ha njegovu lijeve strane je ugao (Milja uokviren jajastim ornam en tom i su o likom pletenicom. (Jakle, i ovdje imamo omiljeno po- cljelu povrine m eandrom . U velikom duguljastom etverokutnom 1, p red stav ljen a jn veliku m orska zmija, koja je takoer esi pratilac thia- sosa -llib). M eutim , zmija .se. javlja i u kranskoj um jetnosti te nije isk ljuen i n jen similiolkvm 'karak ter11. l>atu j*' iste retikularnom tehnikom, koj , po -m liljenju V. Uonzehaha, ovdje tretia da imitira ljuske1'" Z avoji zm ijinog tije la dati su nevjesto, tako da izgleda kao da je u Mvini p repolovljena, K onture tijela su podvuene vrlo tamnim nizom kocaka, a okolo tije la p redstav ljena je jo sjenka koja inae ne slijedi prirodan izgled tijelu. P lastinost je postignuta jakim kontrastom svijetlog niza k o caka na leim a, i duboko osjenenih kontura Kao oa predstavi morskog lava i u ovom sluaju nedostaje prirodnost oblika i pokreta.

Na m ozaiku sa Amurom uvan je okvir oko centralne slike, kojem se uz pletenicu jav lja i niz lovorovih listova, koji se do ada nije

"> pravoueaona ueuljanta palja a motivom pletenice nalazimo l vire motiva kvadrata u palaftt IV vijeka u Hirmiumu (M. Parovtt-Puiika*'. leniali XVttt, Beograd tUHO. m o z a i k br. 1, sl. tu

. Mano-ZIsl, .Stubi, SSflV. Qonzoliacti, U M S, SSfl

javljao n;i mozaicima u , a nalazi analogije na mozaicima iz Splita. Bogatim i raznovrsnim okvirima ukrafon je mozaik sa zmijom. U polja jc i/dijeljen linearnim meandrom a pojedina polja su bila uokvirena pletenicom, U7, jwinostavnu pletenicu javlja ne i srcolika (Trichterhand), koja je uobiajena namo na bogato ukradenim mozaicima, i do ada je zapaena na jednom mozaiku iz ViiSia, Pored ovih motiva javlja se i onaj koji lii na plastini prikaz ovula. Meutim, V. Gonzebah smatra da ovaj motiv potjee od tzv. LUzenband, koji se sastoji od neprekidnog niza iljastih lukova. Pojava ovog trodimenzionalnog motiva I viestruke pletenice odgovara kasnom dobu Severa, kamo ove mozaike uvrtava i V, Gonzebah i uporedujul ih ia mozaicima Helveclje,

Sto se tie tehnike mozaika, ne mogu se dati nikakvi precizniji podaci o bojama i materijalu. Mozaik je bio amo kratko vrijeme otvoren, a zatim privremeno konzerviran i zatrpan. Primijeeno je sam' da su njegove boje bogate I ive, osobito zbog upotreba staklenih tesera.

Po osnovnim shemama poligonalne podjele polja mozaika ukradenih bogato pletenicama, mozaici iz ove kue odgovaraju onim iskopanim od 1892, do 1803. godine, samo su u izvjesnim detaljima poli dalje u razvoju. Na njima

Okviri i prikazi u poljim a pokazuju znatno bogatstvo boja. Po raznolikosti i brojnosti m otiva a osobito pojavi k rstast/ pelte i v iestruke pletenice, Sto je karak teristino za III vijek, izgleda da mozaici koji su otkriveni od 1950. do 1959. pripadaju tome vrem enu. Oni se od ostalih mozaika izdvajaju i po svojim svijetlim bojama, jer je na njim a, kao i na mozaicima iz ViSia, mrka boja zamijenjena plavosivom, to cijeloj slici daje svjetliji i njeniji ton.

Meutim, zajedniko svim ovim mozaicima je vrlo neuobiajena izrada osnove oko slike. Dok je na svim nalazima u Bosni i Hercegovini, ai u veini ostalih provincija osnova oko slike izvedena od velikih bijelih kocaka, na Ilii su kocke svijetloukast i zelenkaste boje, a m edu njima su nepravilno razasute kocke tamnijih boja. Ovakvu osnovu od sivo- smeih kocaka imaju i mozaici naeni u Salcburgu pa nas ona podsjea na mozaike koji imaju tam nu ili crnu osnovu oko slike, Takvi mozaici se u Italiji javljaju koncem II, u drugim provincijama u , a u Em mi tek u IV vijeku1. Provincije, dakle, u tom pogledu pokazuju svoje osobenosti,

S T O L A C

U tzv, Podgradskoj mahali u Stocu otkriveno je 1892. godine i narednih godina nekoliko zgrada s podovima od mozaika. Prilikom prvih istraivanja otkrivena je manja zgrada sa mozaicima, od kojih je samo mozaik sa predstavama ivotinja bolje Ouvan, dok su ostala tri geometrijska mozaika zateena u vrlo ofiteenom stanju174.

Ubl'zo poslije ove naena je druga graevina171 sa privrednom zgradom oko 100 metara istono od prethodne. Bila je manjih dimenzija i u njoj se nalazio jedan mozaik. Zgrade su bile bogato ukras ne. Tako je prostorija, u kojoj se nalazio mozaik sa prikazima personifikacija godinjih doba, imala zidove obloene mramornim ploama. Ovo je za sada izuzetan sluaj u zaleu provincije Dalmacije, Inae je obino samo podnoje zida bilo na ovaj nain obloeno, je r je mramorna obloga iziskivala velika sredstva. U istoj zgradi nalazi se i jedan dobro ouvan mozaik, sa geometrijskom podjelom na segmente1*.

Za vrijeme treeg iskopavanja 1894. i 1895. godine1 otkopana je zgrada termi, u ijem se topidariju nalazio mozaik sa predstavom Mino- taura u labirintu. Mozaici, kako se ini, potiu iz privatnih Stambenih zgrada, koliko se moe zakljuiti iz vrlo oskudnih terenskih podataka, koji nisu dovoljni za datiranje mozaika. Prema nalazima novca ivot U ovom naselju datira svoj najvei procvat u III i IV vijeku.

li. urf A M O S . 544 I W. Jobst, Rtiminche Monaikcn in Salzburg, VVhn.1082, 92

" . T ruhelka. WMBH I, 1803, 284Otl tih mozaiku u Zemaljskom muzeju se nalaze samo fragm enti sa prika

zima ivotinja.Klala i Patsch, WMB1I. XII. 1899, 272

f rag m en ti mozaika sa personifikacijam a proljea i zime uvaju se u Zem aljskom muzeju.

"F. Klala, VVMBII V, 1897, 170

Od mozaika se istie svojom tematikom i dobrom izvedbom onaj sa prikazom Minotaura12* (k. 35, si. 43, 44). M inotaur je, prema legendi, plod ljubavi Pasifaje, ene kralja Krete Minosa, i bika vanredne ljepote koga je Posejdon poslao Minosu da ga rtvuje. Kada je Pasifaja rodila udovite sa glavom bika, Minos se uplai i zatrai od Dedala, grkog mitskog arhitekte, da izgradi labirint, u koji ga je kasnije zatvorio. A tenjani su morali Minotauru svake godine rtvovati sedam djevojaka i mladia koje je on prodirao. Tek je tree godine junak Tezej uspio prodrijeti u labirint i ubiti bika. U tom poduhvatu pomagala mu je Arijadna, Minosova kerka. Dedal je Arijadni dao konac, koji je Tezej ulazei ka biku odmotavao, to mu je pri povratku sluilo kao putkoaz kroz nerazrjeivi splet hodnika. U starijim prikazima Minotaur je predstavljen kao ovjek sa glavom bika, dok je u rimsko doba veinom prikazan u liku snanog ovjeka sa rogovima na glavi, 'kao i u Stoeu. Ova legenda je i inae je dan od mnogih bezvremenih mitova vezanih za pobjedu dobra nad zlom.

Tezejevo putovanje morem iz udaljenih krajeva predstavlja m itoloku temu vezanu za vodu, pa zbog toga omiljenu u dekoracijama banja, a u banji se javlja i u Stocu. Prikaz Minotaura i labirinta nije est. Shema etvrtastog labirinta je porijeklom iz Grke, spominje je i Plinije, a u Pompejima postoje dva prikaza borbe Tezeja sa M inotaurom '29. Ova tema se ee javlja u III i IV vijeku. Pojedinano se jo javlja u Galiji,

Samo dijelovi mozaika sa prikazom M inotaura i la 'birinta re stau risan i su i uvaju se u Zemaljskom muzeju.

M. E. Blake, Memoirs VIII, 1930, XIX, 1 i 3

i i ..u i i i 1 1 11 i m i i u

j

i_ J [ t Jf j} iCrSK. -U I j Vr-'-''-tr":'

tL====ki i t ....&i reVJ

LIs ~~W J f " ' " * 1 l i ....

j f L J r "7 . t ..... ~JL_.Ju

, //: Africi, Aiwtriji, Engleskoj j P ortugalu . Na n jim a je v e inom u rtdrtnjem polju predstava borbe M inotaura aa ' . K ao Minotaur se javlja na mozaicima u Hiponi (A frika) i K on inbrig i (Conimfcnga) (Portugal), koji u iz II vijeka . raeni u u tehnici c rn ih fl- gura'*- Poneki mozaici u Galiji prikazuju m rtvog M inotaura,

Veina mozaika sa Minotaurom u reitu like sadri i p rik az lab i- nnta u obliku tvrave *a beskonanim stazam a, unaokolo koj* u uzdie zid sa kulama i vratim a. Sam o izuzetno u G aliji i H e lv e d - ii (Comerodu) la b ir in t je krunog oblika, u G am zigradu oktogonalnog, prema tome labirinti au razliitih oblika*8, U ranoh ricam kim c rk v a m a on simbolizira tekl put lutanja koji vodi u zagrobni avijet.

Po nainu prikazivanja u tvrenja lab irin ta , prikaz u S tocu najv le lii na mozaik iz Orbe (Svajcarska), Na fteiakom p rim je rk u v ra ta i to r - / utvrenja dati su vite shematski, dok u u O rbe p riro d n iji i p la - uinii;, Ob,ili labirinta kod kojeg tornjevi ne nadvikuju zidove, kao to je sluaj u Orfee' Gonzefeab datira u kasni III v ijek 10. Na pod ruju D almacije i U tre lian prikaz zida tv rave ja v lja ae u Saloni i P u llw, g d je tornjevi nadvisuju zid. Labirint se prikazuje bez perspektive, *h' m atsk : i dv^im enienalno, zidovi *u kao rasklopljeni, Uo je k a rak te ris tin o za rim sk. narodnu umjetnoat. To *e eato jav lja I na drug im rim sk im u m je tnikim prikazima, a ne amo na mozaicima, gdje je dvodim enzionalnoat usiovljena i poimanjem mozaika kao prostirke.

Po dosta prirodnom interpretiran ju labirinta, zidova i to rn jev a , iji detalji jo nisu sasvim stilizovani, mozaik ,z Stoca m ogue je d a tira ti u vijek. Poprsje M inotaura u sreditu slike dato je u tonovim a od bijele ,ive do crne boje, To je jedini prim jerak m ozaika d a t u fetobojnim to novima u Bosni i Hercegovini, Po svojim tam nim tonovim a m ozaik pod- ajea na tehniku sa crnim figurama, za koju je ve reeno d a je k a ra k teristina za I i 11 vijek, ali se u Kimu odrava i III vijeku'*4. M eutim , on se razlikuje od cm oflguralnih na kojim a je lika lin e a rn a 1 s llue tna .Plastinost tolakog mozaika nije postignuta crteom , nego n ijan sam a sivih boja i pravcem reanja kocaka.

Ue Minotaura dato je u jasnim konturam a i plastinom Izvedbom oblika, 4to upuuje na jak utjecaj klasicizma. Obrisi lica Izraeni su c rnim k v kama, a unutarnji detalji izvedeni su od vrlo itnih kocaka re a l- no i plastino, finim nijam iranjem boja od bijele do ive, tam nosive 1crne, Duguljasto lice oki igle brade podejea n a prikaze godin jih dobaa drugog mozaika U svemu se ovdje o&jea d jelo i#kunog m ajsto ra ,Zjenice, koje napola pokrivaju gornji kapci, zajedno sa punim ustim a d a-

* E, Mar*, / / ^ 4 lAtbtfrinfh* et dv, M iwtawe, Homage a At, Ore- n^r, i.viii, im , i m \ m

u w , t ., . , , J7 j , LsAantni, Labyrtn ih i An~Mu vM im&rer & 1, 702

V eea*teb , 00, rn , 197 i K. Parfaeca H M D, 121' II /y / T//pOfff(lJlhd#ft onnkv/i PolUf Jahfbuch dCtf K K,

" I 222 | Poncht/Mfien in HuU/M, /1 I, 1917, 43, 'I IK Parteeg, R M o, I i . M. Ha>,*wl, M a n u e l , -., 66

67 SI. 45. R ekonstrukcija mozaika sa godinjim dobim a (Stolac)

u n ii k m im > i m m m m m p m m t * . jni. iiniiMHi rij" I u i'lnmkfl VfttAmj l in w k lh im iM fiijiii >(

MI.,*41 lij.- p red# tav lj# rw i j , 4 sa sv im ^ , U m je tn ik u , , /.. n ik o m Irn .llm tm '/Jo n u lm [i/ 1/ fcffite, t , lm ,. , )/pol.jttfn | / /^ **1) S p i f/ )')

^ 1 ' '> in>4\ m v l f c r w m tui m f r m m \ p . f 48), i#pd i | i j i | f kiMiki fo ji f f i l t

* m 1 f t f Mirioi-ur, H i i p i i p i i i i , i ItUim d e ta l j im a m 4^v#nkM ttm j fcmiwim, U m , \, \ ' (illiin ju $# !, miVU^ UgUtjMlfco, inu , f # i

Si. i i . Personifikacija zime (Stolac).

Ijea pokazuje mozaik sa godinjim dobima iz Zlitena (sjeverna A frika)IJ, kao i ve spomenuti mozaik iz Antikvarijuma u Rimu. Godinja doba javljaju se uz razna boanstva, tako ih nalazimo sa Dionizom, Heraklom,Orfejem1" zato nije mogue rei koje je boanstvo zapremalo centralni dio mozaika u Stocu.

Personifikacije godinjih doba nisu uvijek jednako prikazane, ali u veini sluajeva imaju karakteristine elemente koje im daje Ovidije u Metamorfozama, a to su: cvijee za proljee, snop ita za ljeto, vee za jesen, a ogrta i bijeli konji za zimu1*1.

Uzor za te prikaze su tri Hore iz grke mitologije. One su, naime, prikazivane sa simbolima godinjih doba, i to: proljee sa cvijeem, ljeto sa vijencem, buketom klasja i makovim cvijetom, jesen sa plodovima u korpi i kozorogom, a zima sa patkama na tapu, to simbolizira lov. Hore su simbol ustaljenog reda godinjih promjena. One dolaze i odlaze neujno, a esto su predstavljene sa krilima. U rimsko doba one postaju personifikacijo godinjih doba, i tako nastaju etiri simboline pojave142.U poetku su prikazivane kao cijele figure, a kasnije u obliku poprsja ili samo glava. Godinja doba prikazana su ponekad i kao muke figure - djeaci sa krilima koji u korpama nose odreene simbole. I simboli godinjih doba prikazani su vrlo razliito. Na novcu cara Komoda ljeto nosi

m S. Aurlgemma. /

srp, proljee pedum, jesen groe a zima granu bez lia ili trsku. Godinja doba su esto prikazana sa Dionizom, a ponekad, kao u Ostiji, nose njegove simbole: tirsos, kantaros, groe sa vinovom lozom141, ili leopardovu kou na glavi i vijenac od groa144.

Za stolaki prikaz godinjih doba teko je navesti potpune analogije. Prikazi proljea sa vijencem od cvijea i zime sa ogrtaem i trskom jesu tipovi koji se najee javljaju u rimsko doba. Njima je i tipoloki i vremenski blizak mozaik antoninskog doba iz Antikvarijuma u Rimu, a svi elementi njegove obrade upuuju na kraj II ili poetak III vijeka.

Meu vrlo dekorativne mozaike spada i onaj sa centralnim motivom osmerokuta (k. 32, si. 48, 49) u koji je upisan osmerokut, a prostor meu njima podijeljen je u etverokute i esterokute. Okvir se sastoji od pletenica. Sa obje strane centralne slike nalaze se dva uska polja sa motivom

D. Levi, A M P , 87, 161, 230, 232 M. E. Blake, M em oirs. . . XVII, 1940, T. XXIV, 2

SI. 48. M oza ik sa iv o tin ja m a u shem i osm erokuta (Stolac).

romba, na koji se na sve etiri strane naslanjaju kvadrati. Ovaj motiv jav lja se na mozaiku IV vijeka u Sirm ijum u145, a takoer i u Germ aniji'4' na jednom mozaiku iz II i na jednom mozaiku iz IV vijeka. Sa ovim uskim bonim poljim a mozaik je, zapravo, trodjelan kao i na mozaiku sa krugovim a u Viiima. Motiv centralnih esterokuta je i inae rijedak na mozaicima. Nalazi se na mozaiku IV vijeka u Medijani (Ni) ali sa drugim m otiv im a147. Mozaik iz Stoca uokviren je bogatom i irokom trakom, sa m otivom krstastog m eandra od pletenica, koja zatvara etverokutna polja popunjena sa geom etrijskim motivima. Sa obje strane okvira nalazi se jo po jedno usko polje sa motivom kaseta u obliku koncentrinih etverokuta. Ovo je jedan od najbogatijih okvira koji se javljaju na do sada o tkrivenim mozaicima u Bosni i Hercegovini.

C entralna slika je potpuno unitena, a samo neke predstave iz man jih polja ouvale su se. U izvjetaju o iskopavanjima spominje se da su u etverokutnim poljim a bile ptice, u trouglovima vuk i vepar, u e- sterouglovim a ivotinje u trku : konj, lav, medvjed i panter. Meutim, na fragm entim a mozaika koji se danas nalaze u Zemaljskom muzeju ouvane su predstave tigra, leoparda, lava, vepra i kozoroga. Ove detalje mozaika radili su razni m ajstori, to raspoznajemo po izradi; tigar je prikazan vrlo dobro i slikovito, vepar je oblikovan tako loe da se jedva moe prepoznati. To je karak teristika kasnijeg doba Severa, kada se ivotinje prikazu ju preteno shem atskim crteom sa malo sjenenja bojama, koje im aju vie koloristiku vrijednost nego anatom sku realnost14*. Nije iskljueno da se ovim sporednim prikazim a pridavala m anja panja.

N ajbolje je prikazan tigar, i to nijansiranjem pomou crvenih kockica sa crnim prugam a, te se tako postigao prirodan izgled ivotinje, a p rav ilno je dato i tijelo u skoku. Glava je izraena bez naznaka detalja kao i kod leoparda, dok se u ran ije vrijem e posveivalo najvie panje upravo pojedinostim a glave. Leopard je raen svijetlim crven o-s: vi m tonovim a sa crnim kockam a koje oznaavaju pjege razasute po tijelu. P rikazan je p rav ilno u skoku. M anje je uspjela figura lava prikazana ukasto- -sivim tonovim a sa sivkasto-cm om grivom u dosta pravilno datom skoku.

Loe su prikazani vepar i kozorog ne samo u pogledu oblika nego i boja, tako da se jedva mogu prepoznati. Na tijelu nisu istaknuti nikakvi detalji, izvedba je linearna, tijelo bez plastinosti, tako da jedino nijanse boja daju liku donekle plastinost.

Sudei po brojnim ivotinjam a rasporeenim oko centralne slike, neem o pogrijeiti ako pretpostavim o da je u centralnoj slici bio predstav ljen Orfej. Naime, ovakve kompozicije su tipine u ovo doba samo za m ozaike sa takvom tem om . Ovakav tip prikaza spada ve u puni vijek, dok su oni iz I i II v ijeka dati veinom naturaiistiki. Orfej je na n jim a prikazan u prirodi i oko njega su slobodno rasporeene ivotinje. T ip stolakog m ozaika je slian mozaiku s Orfej em u Pan iku1*, koji je iz

14 . P a ro v i -P e ik an , M aterijali XVIII, 1980, 19, T 1. 1 m K. P a rlasca , R M D . T . X L III, 1 i LII, 4 P. S. P e tro v i , M ediana, N ationa l Museum NiS, si. 6

D. Levi, A M P, 584 7 3 '** t* C rem onik , G Z M , n.s. X X IX , 1976. 41

kraja III vijeka. S obzirom to da pokazuju i sline motive i stolaki mozaik se moe datirati u isto doba.

U istoj zgradi naena su i tri geometrijska mozaika koja nisu ouvana. Prvi (k. 30, si. 50) ima etverokutno polje koje je dijagonalno postavljenim trokutima podijeljeno u etiri polja, ispunjena redovima manjih trokutova. Na drugom mozaiku (k. 29, si. 51) kvadratno polje je popunjeno dijagonalnim nizovima malih kvadrata. Za ovaj jednostavni geometrijski motiv do sada nisu poznate analogije u naim krajevima. Motiv treeg mozaika (k. 31, si. 52) sastoji se od valovitih dijagonalnih linija, koje presijecanjem ine etverokute ulegnutih i ispupcenih strana. Slian mozaik nalazi se u Dioklecijanovoj palai u Splitu, a potjee iz IV vije- kaw. Ovaj motiv je i drugim provincijama rijedak. Analogni primjerak

14 J. i T. Marasovi, Diokletians Palae, (C. Smith, The Roman Mosaics, str. 141), AmericanYougoslave joint excavation, E. Mc. Nelly

m -

SI. 51. R ek o n s tru k c ija m o za ika sa di jagonalno poredani m kvadrat ima [Stolac).

poznat je iz Galije a spada u III i IV vijek'". etvrti geometrijski mozaik (k. 34, si. 53) nalazio se uz onaj sa godinjim dobima. Sastoji se od motiva kruga podijeljenog na koncentrine krugove popunjene sfemim trokutima. Motiv je est ve u I vijeku u Italiji1'2, a javlja se isto tako u Galiji153, Helveciji i Panoniji54.

Mozaici iz Stoca spadaju u kategoriju najbogatije ukraenih mozaika u Bosni i Hercegovini. Zato to su manjih dimenzija, oni se uvijek ograniavaju samo na pojedinane motive bogatih poligonalnih severskih shema, ali su dati u bogatoj izvedbi. I u pogledu okvira mozaici Lz Stocasu po bogatstvu poli najdalje. Kao motiv je osobito omiljen krstasti

H. Stern, R t c v e i l . . . I, S, 1968, 16M. E. Blake, M em o irs ... VIII. 1930, 111H. Stern, Rcueil gonra 1 des Mosdique e In Gaule, I. 2. Gaulo BelglQuo,

Paris, 1960, Pl. XXXII t XXXIV1,1 , Klss, H M H, T. XIII, 1 i XI

) Sv>\ .Mi'ftttV' $il '|*>1 to x!f!v**> ! 'i',:'.';'.' i^liVOrV

niko, a jav lja jn m u i tV vijokvi, upuou.iu na to da i motfttei ia Sta po svxvjiiW stilskim karak lonsnkam a neto slaKji. moW sa granum U i pviVlka vijeka.

P N t K

Korak Halio u stilskom M*V\\jU l4V4Mtskohonv)fi'vaA'.h moratka vnn- \* HoKa p\>lsirtvb.4 jjnipa i? w tik e ' viW na l a - nikn. vt&' rooko TVebiSftjw*' ' ^ ; -v'tali m u v a n i samo moyaioi i wWktf st.-nnlvno \ w M w v .i U\ V ptwslotijam tvuvje \ vHjelv stam lvm h pi\vst\4\ia ,

Na,iliV'p4i mo?aik k\\n pa n.uV -o :v.pvm uaiiv mm powtorijmna* i u ptwstoviji koja $fc Xi ohl>ku kvsta. a v w w a in o J*

i ck 42 *L M). Prostorije u obliku aliiiia a ruavenje (triclinium, otiM nalazimo u Te-< . TlUlIIV. ha*'taM l ueMej liiai'" i u Italiji u Sele B;i*iju (Setteiigenu'1 (Ormanija), St- Vlnh (Gilij*),. a *llle m u ra/^ * 7 l ! " (/

plujftina vijugav trnka O&rheroktlt a zvijezdi Paniku uokviren je i inae rijetkim motivom .Mtomkog krova IZelulachband) lhk/j po)j* m prikazom M ize popunjena je vUestrvkv piftonknn.

Figura Orfeja je jelitnino oteena (*1 5) j*r vei dio glmm 7.9 ) pa se vidi dio Irigsptke kape, On je obu ten a i m a tun iku

M. oo. F ig u r a O r fe j a sa s i v u t i n j a m a ( F u m k ) .

w crvenim opasacem, a octu*, je crvenim pkirom. Sjedi na stijeni pod drvelom i okrenut je udesno, ta te da mu se vidi samo desna, ruka kojum dri uru Nj rufcs.vu desne ruke su tri krsta. Desno od njega staji bik njim *!. dok se lijevo vide samo noge neke ivotinje i deblo dcveii pod k*vmi sjedi Os tele ivotinje smjetene su u uska polja te)* w ? okvira cjelokupnog polja i osmokrake zvijezde.-\* su SAr:i*i predstave * junih, uglova* u jednom uglu ptice nn u drugom leopard ksi ioni divokiusu a izmeu njih ie drvo.

O tfoj j e j e d a n o d e s td k m o t iv a k u j i s e po;j a v i ju je jo s u g r k o j u m -i w ir^2 .v s e t e t o m c i j e l ;g r im s k o g p e riLocLl N a o io d sa id m n I i Q

v i j e k a O r f t j J e p d k u prirod i o k r u e n tv

detalje odlika je mozaika kasnijeg III vijeka a u IV vijeku teren je naznaen samo linijom**, koja se javlja jo i u Paniku u sporednim poljima na prikazu pantera i divokoze.

I nain prikaza Muze odgovara dobu kasne atike. Ona je odjevena u zelen u tuniku sa ukrasom perja na glavi atribut koji se pojavljujeii kasnoj antici**.

io se tie stila, na mozaiku Orfeja z