Isa Celik - Imami Rabbani Perspektifinden Ibnul Arabiye Tenkidi Bir Yaklasim

8/8/2019 Isa Celik - Imami Rabbani Perspektifinden Ibnul Arabiye Tenkidi Bir Yaklasim

1/31

Tasavvuf |lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 149-179.

Tasavvuf |lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

MAM RABBN PERSPEKTFNDEN

BNL-ARABYE TENKD BRYAKLAIM

sa ELK*

zet

mam Rabbn Perspektifinden bnl-Arabye Tenkid Bir Yaklam

bnl-Arab nazar tasavvufun en byk muallimi ve eyhul-ekber olarak bilinir. mam Rabbnise ikinci bin yln mceddidi ve Nakliin nde gelen temsilcilerinden birisidir. mam Rabbn,bnl-Arabnin bilhassa vahdet-i vcd doktrinini baz ynleriyle eletirmitir. Onun vahdet-ivcd eletirisi u esaslara dayanmaktadr: Varlk, zata zid bir sfattr; sfatlar zatn ayn deil,zat zerine ziddir; gerek varlk ile glge varlk arasndaki ayrm, hayl deil, gerek bir ay-rmdr; sf tecrbenin nihh gayesi vahdet-i vcd deildir, vahdet-i uhd vahdet-i vcddandaha st bir tevhid mertebesidir. Kanaatimize gre, onun vahdet-i vcd eletirisinin temelindeyaad dnemde Hindistandaki siys, din ve sosyal yapnn izleri mevcuttur. nk Sirhind,vahdet-i vcdun, Ekber ahn dinleri birletirme projesine uygun bir zemin olabilecei endie-sini tamaktadr. Bu bakmdan onun bu tavr, tarih artlar gz nnde bulundurulduundadaha iyi anlalabilir. mam Rabbn bunun yan sra bnl -Arabyi veli-nebi, keif ve ilham,ruyetullah gibi birtakm tasavvuf kavramlar cihetinden de tenkit etmitir.

Anahtar kelimeler:mam Rabban, bnl-Arab, vahdet-i vcd, vahdet-i uhd, veli-nebi,kef/ilham, ruyetullah.

Abstract

A Critical Approach to Ibnul-Arabi from the Perspective of Imam Rabbani

Ibn al-Arabi is known as the greatest teacher and eyhul ekber of the theorectical suffism. Onthe other hand, Imam Rabbani is one of the pioneers of Naqshabandi and the reformist of the

second millenium. Sirhind criticizes Ibn al-Arab and some aspects of his doctrine of wahdat al-wujud. His critiques on wahdat al-wujud depend on the following statements: Being (al-wujud)

is an attribute additional to essence (dht); attributes are not identical but additional to theessence; the distinction between the real being and the shadow one is not imaginary, but a real

distinction; the ultimate end of the sufi experience is not the unity of being, but the unity of

witnessing. I think the traces of the political, religious and social structure in India when Sir-

hind lived may be found in the background of Sirhinds criticism of the theory of wahdat al -wujud. For he worries that wahdat al-wujud provides the Project of uniting the various religions

with a suitable background. Therefore, this attitude of his can be understood only through

taking the socio-cultural conditions into consideration. In addition to this, Imam Rabbanicriticized Ibn al-Arabi in respect of several mystic concepts such as revelation/inspiration, saint-

prophet (nubuwwa), saint an seeing of God.

Key words:Imam Rabban, Ibn al-Arab, wahdat al-wujud, wahdat al-shuhud, saint-prophet(nubuwwa), revelation/inspiration, seeing of God.

* Do. Dr., Atatrk . lahiyat Fakltesi (e-posta: isacelik@hotmail. com).


2/31

150 | Do. Dr. sa ELK


slm medeniyetinin en parlak simalarndan birisi olan, tasavvuf tarihinikendisinden nce ve kendisinden sonra olmak zere ikiye ayran vetasavvuf felsefesi ile alakal fikirleriyle kendisinden oka sz ettiren bnl -Arab (638/1240) bu sahadaki ender ahsiyetlerdendir. mam Rabbn (1034/1624) ise tasavvufi dnce tarihinde nemli birmevki sahibi olup Nak silsilesi byklerindendir. O tekkede slik, medre-sede ise talebe yetitirmitir. slmn asl eklinin korunmas uurunda dev-let adamlaryla mcadele etmi fkh ve bilhassa kelm hassasiyetiyle tem a-yz etmi bir ahsiyettir. mam Rabbn vahdet-i vcd anlayn yeniden ele alm, Kurn veSnnete gre snrlarn belirleyerek vahdet-i uhd doktrinini oluturmu-tur. Dolaysyla bu tr konularla uramak mam Rabbnyi tasavvufuntabiat, seyr slk mertebeleri, tevhid anlay, bilgiye kaynaklk etme no k-tasnda sf ilhamlarnn ve kefin yeri ve benzeri konular zerinde kafayormaya gtrmtr. mam Rabbn bu konular incelerken tasavvuf tari-hinde ei grlmemi bir netlikle konulara yaklam ve nde gelen sflimler de olsa hatal bulduu yerlerde onlar eletirmekten ekinmemitir.1 mam Rabbnnin bnl-Arabyi tenkidinde en temel noktalardanbirisi vahdet-i vcd tenkididir. mam Rabbnnin vahdet-i hdu nemlilde vahdet-i vcd eletirisi ile irtibatl olmas sebebiyle bu almada

tevhid, vahdet-i vcd ve vahdet-i hd hakknda bilgi verilecek daha son-ra dier konulardaki tenkitlere geilecektir.

Tevhid

Tevhid, Allah Telnn birliine iman etmektir.2Allah Telnn bir ve tekoluu3 anlamna gelen vahdet, tasavvufun temel felsefesinin dile getirildiibir terimdir.4Cneyd-i Badad (297/909)ye tevhid nedir? diye soruldu-unda yle cevap vermitir: Tevhid, mahluktn hareket ve sknunu,Allah Telnn fiili olarak bilmendir.5eratnve eri ilimlerin esas tevhid

1 Hamid Algar, mam Rabbn, DA, XXII, s.196.2 Hseyin b. Muhammed Rab el-sfehan, el-Mfredt fi arbil-Kurn, Dru Kahraman,

stanbul 1986, s.12; bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts., III, 450-451.3 Hasan Akay, slm Terimler Szl, aret Yay., stanbul 1995, s.492; Sleyman Uluda,

Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1996, s.552; Ethem Cebeciolu, TasavvufTerimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997, s.740.

4 Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akmlar, Remzi Kitabevi, stanbul1977, VII, 124-125.

5 Ebul-AlAff, Tasavvuf (slmda Manevi Devrim), ev., H. brahim Kaar-Murat Sln,


3/31

mam Rabbn Perspektifinden bnl-Arabye Tenkid Bir Yaklam| 151


olduu gibi, tasavvufun esas konusunu da tevhid tekil eder. Nitekim ilksf evrelerinde balca konu tevhid idi. Sfiler tevhide akl yolu ile deil,ancak tecrbe, his ve ilham yolu ile yaayarak ulalabileceini ifade eder-ler.6Mutasavvflar tevhid ile ilgili birok deerlendirmeler yapmlardr.7Bunlardan en yaygn olan u ekildedir:

a.Kusd tevhid (vahdet-i kusd): Kulun irdesini Allah Telnnirdesine balamas, her eyde onun irdesini grmesidir.8Dier birifade ile, Hakkn irade ve istei ile kulun irade ettii ve istedii e-yin bir ve ayn olmasdr. Burada kul kendi iradesini, Hakkn irade-sine uygun bir hale getirerek bu sonuca ulamtr. Sadece mutasav-

vflar deil, btn Mslmanlarn bu anlamdaki irade birlii enmkemmel Mslmanlk saylr.9 Vahdet-i kusd zerinde tartmayoktur. lk zahitlerin vahdet anlaylar budur. Bu makam, lmaksde ve l matlbe ve l murde illallah formlyle ifadeedilmektedir.10

b.uhd tevhid (vahdet-i uhd): Kulunpsikolojik bir hl olaraklemde mevcut olan her eyi Allah Telnn tecellleri olarak gr-

Risale Yay., 1996, s.90; Daha geni bilgi iin baknz: Sleyman Ate, Cneyd-i Badd Ha-yat Eserleri ve Mektuplar, Snmez Neriyat, stanbul 1969, s.83vd.

6 Sleyman Ate, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, Snmez Neriyat, stanbul 1969, s.204; a.mlf.,Cneyd-i Badd,s.83; Mehmet Demirci, Tevhidden Vahdet-i Vcda, Kubbealt AkademiMecmuas, Yl:10, Say:1, Ocak-1982, s.24, ss.23-32.

7 Daha geni bilgi iin baknz: Eb Nasr es-Serrc et-Ts, el-Luma fit-Tasavvuf, Tah., Ab-dulhalim Mahmud-Abdlbak Surr, Drul-Ktbil-Hads, Msr, 1960/1380, s.50-51;Abdulkerm Kueyr, er-Risletl-Kueyriyye, Tahkk: Abdlhalim Mahmd-Mahmd b.e-erif, Drul-Ktbil-Hads, I-II, Basm yeri ve tarihi yok, I, 582; Muhyiddn bn Arab,el-Fthtul-Mekkiyye, Dru Sdr, I-IV, Beyrut, ts., II, 288-292; smail-i Ankarav,Minhcul-Fukar, Basm yeri ve tarihi yok, s.278-280; ah Veliyyullah Dehlev,Hccetullhil-Bli, I-II, Drut-Turs, Kahire, ts., II, 93; a.mlf., age., ev., Mehmet Erdo-an, z Yay., stanbul 1994, II, 286-287; Abdlhakim Arvas, er-Riyzut-Tasavvufiyye,Mekteb-i Harbiyye Matb., stanbul 1341/1922, s.132vd; Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, AB.Ankara 1975, s.192-193; a. mlf., Mistisizmin Ana Hatlar, AB. Ankara 1966,s.121-122; s-mail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, Haz., Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul1991, s.38; Ate, Cneyd-i Badd, s.156; Sleyman Uluda, Tasavvuf Ulhiyyet Telakki-

sinde Mertebeler III, Hareket, Say: 23, s.3-5, ss.3-15; Abdullah Develiolu, Glzr- SofiyyeKasde-i Taiyye erhi, Ahmed Sait Matb., stanbul 1961, s.71; Sleyman Uluda, TasavvufKart Akmlar ve bn Teymiyyenin Tasavvuf Felsefesi, slmiyt, Cilt: 2, Say: 3, (Tem-muz-Eyll 1999), s.56-57, ss.39-66; Dilaver Selvi, Kurn ve Tasavvuf: Tefsirlerin TasavvufaBak, ule Yay., stanbul 1997, s.440-442.

8 smail Hakk zmirli, Yeni lm-i Kelm, I-II, Mabaa-i mire, stanbul 1340-1343, II, 173-180;Sleyman Hayri Bolay, Trkiyede Rhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, Tre-Devlet Yay.,1979, s.171-172.

9 Uluda, Tasavvuf Terimleri, s.552.10 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 1985, s.318.


4/31



mesi, ondan bakasn grmemesi halidir. Bu hal sekr, gaybet vegalebe gibi isimler verilen vecd ve istirak halinde kendini gsterir.Bu hal getikten sonra Hakile halk ayr ayr grr. Kusd veuhd tevhid eidinde de Allah-lem ikilii mevcuttur.11

c.Vcd tevhid (vahdet-i vcd): rde ve mahedede olduu gibi,varlk bakmndan da birliin kabul edildii bu safhada Allahn d-nda hibir varln hakikivcdunun bulunmad esas benim-senmitir.12Tevhidin bu en yksek mertebesinde olan sekin kul, Al-lah Telnn nnde bir hayaldir. Allah ile kendisi arasnda ncbir ey yoktur. Allaha yaklamann hakikatine, Onun gerek vah-

daniyetine erien zat, Allah Tel kendisinden ne isterse ancak onuyapar.13

Vahdet-i vcd-vahdet-i hd

Vahdet-i vcd esasna dayanan bnl-Arab leme Allah Telnn sreti,Allah Telya da lemin ruhu nazaryla bakmtr. Ona gre sadece Allah(c.c) vardr, lem ise onun varlnn eitli tecelllerinden ibarettir. Bu s e-beple baz mutasavvflar Allah Tel vard, onunla birlikte baka bir eyyoktu14hads-i erfine imdi de yledir ifadesini eklemilerdir. bnl-

Arabye gre lem her an yaratlmakta ve yine yaratld anda yok olmak-tadr. O buna el-halkul-cedd adn verir. Bu lemdeki yaratma aslndasrekli tecelliden baka bir ey deildir. Bu tecellnin farkl derecelerihazart- hams dediimiz be lemi meydana getirir.15

Vahdet-i uhdda slikin her eyi bir grmesi geicidir, birlik bilgidedeildir. Vahdet-i vcdda ise, birlik bilgidedir. Yani slik gerek varlnbir tane olduunu bunun da Hakkn varlndan ibaret bulunduunu, Hakve onun tecelllerinden baka hibir eyin hakiki varl olmadn bilir.Ancak vahdet-i vcd ehli bu bilgiye nazar olarak deil yaayarak ve ma-nev tecrbe ile ular. Vahdet-i uhd l mehde illallah, vahdet-i vcd

11 zmirli, age, II, 173-180; Bolay, Rhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, s.171-172; Uluda,

Tasavvuf Terimleri, s.553

12 zmirli, age, II, 173-180; Bolay, Trkiyede Rhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, s.171-172.13 Ate, Cneyd-i Badd, s.86-87; Vahdet-i vcdun edeb tasviri iin baknz: Nihad Sami

Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I-II, MEB., stanbul 1987, I, 120vd.14 Buhar, Bedl-halk, 1.15 Ebl-Al el-Aff, Talktl-Fussil-Hikem, Kahire 1365/1946, II, 213-215; Sleyman Ulu-

da, lem, DA, Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul 1989, II, 360.


5/31



ise, l mevcde illallah eklinde zetlenebilir.16 O halde vcd iki nevidir: Birisi vcd-i hakik, dieri vcd-i izafdir.Vcd-i hakik bilcmle kayt ve izfetlerden mnezzeh olup, Hak Telnnknhdr. Vcd-i hakikyi idrak mmkn deildir. Vcd-i izf ise,vcd-i hakiknin esm ve sft hasebiyle belirlenme ve kayt altna alnma-dan ibarettir. te idrak olunan vcd budur. lemin ve lemdeki eyannvcdu gibi.17

Vahdet-i vcd dncesindeki (Heme Ost) ne varsa odur18grkinatta varlk olarak ne varsa hep onun kendisidir demektir. Bu szsyleyenler snnet-i seniyye yolunda bulunuyorlarsa bu szden maksatlaru olabilir: Grdmz btn eya hep onun esm ve sfatlarnntecellsinden ibarettir. Biz eyaya bakarak, onun kudretini temaa ederekkendisini buluruz. Yani eserlerden messire intikal eder, messiri dnn-ce eseri unuturuz. Esasen eser Allah Telnn da buyurduu gibi mah-km- fendr. Yeryznde bulunan her ey fnidir (Rahman, 55/26). Biz iseBk ile alakadarz. Ne faniler ne de dr- fen bizi ilgilendirmez. Bu suretleher yerde hep onu grrz.19 lk devir Nakleri bnl-Arab (638/1240)nin eserlerine ve grlerinebyk bir sayg ile bal bulunduklar halde, mam Rabbn (1034/1624)onun vahdet-i vcd grne karlk vahdet-i uhd grn daha yk-

sek tevhid mertebesi olarak benimsemitir.20mam Rabbnnin bnl-Arabnin vahdet-i vcd dncesine kar kmasnn hakl bir takm se-bepleri vardr. Bunlarn banda devrin sultan Ekber ah (1014/1605)nHind, Hristiyanlk, Yahudilik, slmiyet ve Zerdtl birletiren yenibir din icadna kalkmas ve bu yeni din anlaynda Panteist dnceninok belirgin bir ekilde ne kmasdr. Byle bir ortamda tevhid dinini s a-

16 Uluda, Tasavvuf Terimleri, s.553.17 Muhyiddn bn Arab, et-Tedbrtl-lahiyye f Islh Memleketil-nsaniyye, Tedbrt- lahiyye

Tercme ve erhi, Tercme ve erh: Ahmed Avni Konuk, Haz., Mustafa Tahral-SelukEraydn, z Yay., stanbul 1992, s.27; William Chittick, Hayl lemleri bn Arab ve Dinlerineitlilii Meselesi, trc., Mehmet Demirkaya, Kakns Yay., stanbul 1999, s.30-31; Bk. mam

Gazzl, Miktl-Envr: Nurlar Feneri, ev., Sleyman Ate, Bedir Yay., stanbul 1994,s.29vd.18 Kr. Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, trc., Yaar Keeci, Krkambar Yay., stan-

bul 2000, s.172.

19 Mahir z, Tasavvuf Mahiyeti Bykleri ve Tarkatlar,Trdav, stanbul ts., s.161-162.20 Trimingham, age, s.58; Ylmaz, age, s.315-317; Vahdet-i vcd ve vahdet-i uhd arasn-

daki fark iin bk. Abdlhak Ensr, eriat ve Tasavvuf,ev., Yusuf Yazar, Rehber Yay., An-kara, 1991,s.162vd; Konuk (1357/1938), bnl-Arabnin Fuss erhinde phe yok kimam Rabbnnin merebi Hazret-i eyh-i Ekberin mereb-i lsinden dndur demek-tedir. (Konuk, Fussil-Hikem Tercme ve erhi IV, s.67).


6/31



vunan mam Rabbn vahdet-i vcd dncesinin izahnn zorluu ve pan-teizm ile benzemesi sebebiyle vahdet-i vcd yerine, vahdet-i uhdu ge-litirdi. mam Rabbn vahdet-i vcdu, ilmel-yakn mertebesinde, vahdet-iuhdu ise aynel-yakn makamnda saymaktadr. Bylece de vahdet-ivcda kail olanlarn derecelerinin daha aada bulunduunu belirtmekte-dir.21

Tasavvuf ehlinin, bir ksm la mevcde ill H yani Allahtan bakavarlk yoktur, dier bir ksm da la mehde ill H, Allahtan bakamahede edilen bir varlk yoktur eklinde vecizeleen grleri de bu lierisinde mtala edilmelidir. O devirde Hindistan, mam- Rabbannin

bizzat yazd zere, Heme Ost (Her ey Odur) diyen sflerle doludur. Bu,umum nazarnda, madem Her ey Odur, o hlde iyi, kt, gnah diye birey de yoktur, imana da gerek yoktur, eriata uymak da yine gerekli deildirtarznda alglanabilecei iin, mam- Rabban, hemen dier tarafta Heme ezOst (Her ey Ondandr) bakn n plana karr.22 mm Rabbn meseleyi gne ve yldzlar misali ile aklar: Bir kimse-nin gnein varlna dair kesin kanaat ve bilgisi vardr . Bu bilgisinin onuistil etmesi yldzlarn yok olduunu bilmesini gerektirmez. Gne kp daonu grd zaman ise i deiir. Zra o zaman gnein nn parlaklyznden yldzlar gremez olur. Fakat bu hissinin vakaya uygun olmad-

n da bilir. mm Rabbn yle der: Yce Mukaddes Zatn gayrn nef-yeden tevhid-i vcd, akla ve era muhaliftir. Ama tevhid-i uhd byledeildir. Zira Vahid mahadesinde muhalefet yoktur. yle ki: Gne do-duu zaman yldzlar nefyedip: Onlar yoktur demek vakaya aykrdr.Ama o zaman da, yldzlar grmemekte asla aykr bir taraf yoktur. Hattaeer o kimsenin gznde ayr bir kuvvet hsl olursa gneten ayr bir du-rumda yldzlar da grmeye balar. te bu mertebe hakkal-yakn mertebe-

21 Mektbt, I, 342vd; I, 291. Mektup, (I, 799); Hayrettin Karaman, mam Rabbn ve slm

Tasavvufu, Nesil Yaynlar, stanbul 1992, s.48; Ensr, age, s.39;Cavit Sunar, mamRabbnnin Tevhit Grne Genel Bir Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergi-

si, Cilt:5, Say:I-IV, Yl: 1956, s.138-139, 143, ss.136-143; Ylmaz, age, s.315-317; Enver Ko-nuku, Ekber ah, DA., X, 543, ss.542-544; Kr. Muhammed Ferman, mam Rabbn,ev., Lamii Gngren, slm Dncesi Tarihi, Editr: M. M. erif, nsan Yaynlar, stanbul1991, III, 98.

22 Rportaj: Hayreddin Soykan, Aylk Dergi, William Chittick ile bn Arabi zerine http://www.ibnularabi.com /mak24.htm; Bk. Ahmed el-Frk es-Serhend mam Rabbn, el-Mektbt,I-III, Arapaya ev., Muhammed Murad el-Menzilev, Demir Kitabevi, stanbul 1963, II, 3,II, 1. Mektup; a.g.mlf., Mektbt- Rabbn, Trc. Abdlkadir Akiek, Merve Yaynevi, s-tanbul 1996, II, 929; Bundan sonra bu eviri parantez ierisinde verilecektir; SleymanUluda, bn Arab, TDV. Yay., Ankara, 1995, s.129.


7/31



sidir.23

mm Rabbnye gre fena halinin tahakkuku iin ya tevhid-i vcdya da tevhid-i uhd hallerinin arlkl olduu iki yol vardr. Tevhid -iuhd aslnda bu halin tahakkuku iin arttr, tevhid -i vcdye ise hacetyoktur der, hatta yle olur ki salik bidayetten nihayete kadar seyreder de,asla kendisine tevhid-i vcd ilimlerinden ve maarifinden yana bir ey za-hir olmaz. Hatta bu ilimleri inkr ettii dahi olur. Daha sonra slk menf a-atleri ile ilgili olarak bu iki yol hakkndaki gr ve endielerin i dile getirir:Bu Fakire gre anlatlan tevhid-i vcd maarifinin zuhuru olmadanslk myesser olan tarkat, bu maarifin zuhurunu tazammun eden tari-

kattan daha yakndr. Bu tevhid-i uhd yolunun ekser salikleri, matlubavasl olurlar. Tevhid-i vcd tarikatnn ekseriyetle seyredenleri yolda kalr-lar. Denizden bir damla grrler, asl yerine glge ile iptilya urarlar. Do-laysyla vuslattan da mahrum olurlar. Anlatlan manay saysz tecrbelerlerendim. Kendi seyri ise aslnda daha az mkemmel olan tevhid-i vcdyolundan olmutur.24Grld gibi mm Rabbn vahdet-i vcdu davahdet-i uhdu da birer slk menzili olarak kabul eder.25 Necip Fazl (1403/1983), vahdet-i vcdun ilm bir tasnif halinde merhalesi vardr der:

1.bnl-Arabye gelinceye kadar btn evliynn hatta enbiynn ha-li. Fakat burada uura dklmemi hal olarak zevken idrak edilenbir vahdet-i vcda ahit olmaktayz.

2.bnl-Arab tarafndan uura dklm olarak, uura dklecekkadar ileri gidilmi cesaret olarak, bir vahdet-i vcd ifadesi vardr.Onun yanl anlalmasndan bnl-Arab mnezzehtir. Onun vah-det-i vcdu uura yklemesi yk bakmndan ekilir gibi deildir.

3.Mceddid-i elf-i sn mam Rabbnnin yerli yerine oturttuu, tas-hih ettii ve mhrledii bir vahdet-i vcd anlay.26

slm tasavvufunda varln birliini esas kabul eden vahdet-i vcd,bnl-Arabde zirveye ulamtr.27 Vahdet-i vctta, Allahn her sfat bir

23 Mektbt, I, 56; I, 43. Mektup, (I, 150); Rahmi Akda, mam Rabbnnin Tasavvuf Tecrbesi-nin Ehl-i Snnet Anlay Asndan Tahlli, (Baslmam Yksek Lisans Semineri, ASBE),Erzurum, 1998, s. 13.

24 Mektbt, I, 115; 111. Mektup, (I, 287), I, 287, I, 272. Mektup, (I, 680); Akda, age, s. 15.25 Akda, age, s. 14.26 N. Fazl Ksakrek, Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, Byk Dou Yay., stanbul 1982,

s.166.

27 Hilmi Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, I-II, Matbaa-i Ebzziya, stanbul 1933, II, 96; PeterJ. Avn, Sufism, The Ancyclopedia of Religion, I-XVI, Collier Macmillan Publshers, London,


8/31



varlkta tecell eder. Tek ve mutlak varlk olan Allah, btn mevcutlarn asldr. Vahdet-i vcd anlaynda lemin mahiyeti Allah Telnn mahiye-tine dahil edilmez. Aksine lemin varl Allah Telnn varlna dayand-rlr.28 Abdurrahman Cm (898/1492) bir rubasinde yle demektedir:

Gzde ayan hep sen imisin ben gafilGnlde gizli olan sen imisin ben gafilBtn cihanda senden nian arardmMeer cmle cihan hep sen imisin ben gafil.29

Hulsa, gerekte Allah, mutlak gerek ve hakik bamsz varlktr. Ziralem Allahn bir ihsn olarak varlk sahibidir. Hakikaten lemin varl,hakik gereklii olmayan grntden daha ziyade bir ey deildir. Henzgrnt hayl gcmze veya haylimize balanm deildir. O, bizdenbamsz olarak var olur. lemin gereklii veya varl bunun gibi bireydir. Farz edelim ki, bir sihirbaz sihriyle bir bahe grnts oluturuyorve bahe meyve veriyor. Hemen ilk anda sihirbazn icra ettii bu hile usulle-rini seyreden kii, sihirbazn baheyi bir nda yok etmesinden sonra da, ge r-ek bir bahe olarak varln devam ettireceine inanyor. imdi leminmevcudiyeti o bahenin varl gibidir. O, kendinde gerek deildir. Gerek-

lik her naslsa ona ihsn edilmitir. O, gerekliin hayl bir eklidir.30

Balangta Sirhind31 vahdet-i vcd veya tevhd-i vcd anlayna

1987, XIV, 115-116, pp.104-123; smail Fenn Erturul yle demektedir: Vahdet-i vcdbn Arabnin yan sra, Cneyd-i Badd, Byezd-i Bistm, Necmddn-i Kbr,Mevln Celleddn Rm, Sadruddn Konev, mam Gazzl, Mevln Cm veCelleddn Suyt gibi slm limleri tarafndan kabul edilmitir. (smailFenn Erturul,Hakkat Nurlar, Sebil Yay., stanbul 1975, s.336).

28 Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, Aka Yay., Ankara 1987, s.293.29 Nuruddn Abdurrahman b. Ahmed-i Cm, Dvn- Cm, I-II, Tashih: Alhn- Efsahzd,

Merkez-i Mutalat- ran, Tahran, 1999, I, 864; Nev, Molla Cmnin yukarda evirisiniverdiimiz ktasn u ekilde tercme etmitir:

Ben bilmez idim: gizli, yan hep sen imisin.

Tenlerde ve canlarda nihan hep sen imisin. Senden bu cihan ire nian ister idim ben, hir unu bildim ki, cihan hep sen imisin! (Ergin, age, s.171). Cmnin tasavvuf felsefe-

si iin bk. amil al, Mutlak Hakikat ve Dierleri, Tasavvuf lm ve Akademik AratrmaDergisi, Yl:1, Say:1, Austos-1999, ss.81-104.

30 Burhn Ahmed Frk, Ahmed Frk Sirhind (Mceddid-i Elf-i Sn mamRabbn)nin Tevhid Anlay, ev., H. brahim imek, EKEV Akademi Dergisi, Cilt: I, Sa-y.3, (Kasm 1998), s.181-188, s.186; Mektbt, II, 8, II, II. Mektup, (II, 949); III, 74-75, 58.Mektup, (II, 1429); III, 76-77, III, 60. Mektup, (II, 1434).

31 mam Rabbn ile ilgili olarak daha geni bilgi iin baknz: Schimmel, Tasavvufun Boyutla-


9/31



tam manasyla balyd. Sirhind bunu nce babasndan renmi, Bk-Billhn yannda grd seyr slk srasnda Nakibend gelenei tar a-fndan da kabul edilen bu tasavvuf anlayn iyice sindirmiti: Bu mbarektarikata intisaptan sonra tevhd-i vcd bana tamamen aikr oldu. bnl-Arabnin marifetinin btn incelikleri tam manasyla bana zahir oldu veben tecell-i zat ile ereflendirildim ki bu makam Fussmellifinin gzndemanev terakkinin son mertebesidir; onun tesinde sadece hilik vardr.32Bu tecrbenin tesiriyle sarho hale gelmi, kendinden nceki birok meczupsf gibi zahir manasyla kfr eriattan stn tutan iirler yazm, hatta buiirler yznden eyhi onu azarlamt. rencileri tarafndan Merif-i

Lednniyyeadyla derlenen risale Sirhindnin tevhd-i vcd konusundakiyaklamlarn iermektedir. Sirhind, vahdet-i vcd makamn ap btnhadis varlklar Allah tarafndan yaratlm glgeler olarak grme makamnagetiini, fakat balangta birok byk eyhin bulunduu bu makamntesine geme konusunda isteksiz olduunu syler. Ona gre bu makamvahdet-i vcda bir lde benzemektedir. Sirhind kemlin bu makamdabulunduunu dnd, fakat daha sonra Allahn inayeti sayesinde bumakamn da stne kp abdiyet makamna eritiini, bu yeni makamnmkemmelliini bizzat grdn, nceki makamlarndan dolay tvbeettiini, abdiyetin en yce makam olduunun, Kurn ve Snnet yolu ve bu

makama erenlerin keiflerinin de tekidiyle ispatlandn ifade eder .33

mam Rabbn iin vahdet-i vcd anlay bir hldir ve gereklik iddi-asdr. Vahdet-i uhd anlay da bir hldir fakat burada gereklik iddiasyoktur. Her ikisi de seyr slk esnasnda grlen hller olarak kabul edi-lir.34

Sirhind, kendisinin vahdet-i vcd ve zlliyyet makamnda bulunmak-tan tr tvbe ettiinden bahsetse bile bu onun bu makamlar gerekliiolmayan makamlar olduunu dnerek tenkit ettii ve o dnemlerdekiifadelerini knad anlamna gelmez. Ona gre btn haller ve makamlarfarkl marifet ve keifler getirir. Bu durum, er hkmlerin birbirinineshetmesinin bir tezat dourmamasna benzer. Baka bir ifadeyle vahdet-i

vcd ve aradaki dier makam olan zlliyyet, tekabl ettikleri makamlardansfnin geiinden dolay tecrb geerlilie sahiptir. Ancak bu makamlarsfnin niha makam olan abdiyet makamna ermesiyle hkmsz kalr. Bu

r, s.418vd.

32 Mektbt, I, 13; I, 8. Mektup, (I, 54); I, 41; I, 125; I, 131. Mektup, (I, 311).33 Mektbt, I, 41; I, 31. Mektup, (I, 117); Hamid Algar, mam RabbnDA, XXII, s.196.34 Akda, age, s.12-13.


10/31



sebeple hata, vahdet-i vcd makam ile alkal alglamalardan deil ondanileride makamlar olduunu alglamamaktan kaynaklanr. Sfnin birletiricitecrbesi bir uhd meselesidir. uhdun ontolojik bir geerlilii yoktur;vahdet-i uhd hakikatin vahdet-i vcddan daha doru bir ifadesidir. lhsfatlar sadece zahirde deil gerekte de oktur; bunlar aslnda ztn gl -geleridir, ancak ondan farkldr. Kinat sfatlarn glgesi olarak farkl birvarla sahiptir.35 mam Rabbn yaam olduu tasavvuf tecrbeyi safhaya ayrr:Birinci safhada kinat Allahla bir olarak grm, ikinci safhada kinatAllahn glgesi olarak ve bir anlamda ondan ayr olarak grm ve nc

safhada ise Allah Tely kinattan tamamen farkl ve mutlak anlamda ayrolarak grmtr.36 Bizzat bnl-Arab tarafndan asla kullanlmam bir terim olan vahdet-i vcdu eletirmesine ramen Sirhindhibir zaman bn Teymiyye(728/1328) gibi bnl-Arab muhalifleri arasnda saylamaz. Onun, Biz Mu-hammed-i Arab (s.a.v) szlerine muhtacz, bnl-Arabnin, SadreddinKonev (673/1274) ve Abdrezzk el-Kn (730/1329)nin szlerine deil;biz nassa bakarz, fassa (Fussl-hikem) deil; Ftht- Medeniyye (Medi-nede vahyedilen sreler) bizi el-Fthtl-Mekkiyyeden mstani klar37szleri, bnl-Arabye ar tutkunluklarndan dolay onun eserlerini ycel-

tip Kurn ve Snnete mracaat ihmal edenlere yneltilmi bir eletiri ola-rak grlebilir. Sirhind, bnl-Arab hakknda, Allahn evliya ve makbulkullarndandr; nasl olur da o keiften kaynaklanan bir hatadan dolay red-dedilebilir? demektedir. Bununla birlikte bnl-Arabden sonra gelen venazar tasavvuf hakknda eser kaleme alan birok mellif gibi Sirhind deonun gelitirdii terminolojiyi ska kullanmtr. Srf bundan dolay bnl -Arab mektebine mensup saylabilir.38 Nakbendlikle ilgili deerli almalar bulunan Hamid Algar,Reflection of bn Arab in Early Naqshband Tradition, (lk DnemNakbend Geleneinde bnl-Arabnin Dncelerinin zleri) isimli maka-lesinde Nakbend byklerinin bnl-Arabnin vahdet-i vcdcu fikirle-

35 Mektbt, I, 188; I, 217. Mektup; (I, 462); III, 151; III, 109. Mektup, (II, 1599); Hamid Algar,

mam Rabbn DA, XXII, s.196.36 Mektbt, I, 333; I, 290. Mektup, (I, 780vd);Ensr, age, s.26-27, 64.37 Mektbt, I, 106; I, 100. Mektup (I, 265); I, 125; 131. Mektup, (I, 311).38 Mektbt, I, 260; I, 266. Mektup, (I, 631); Hamid Algar, mam Rabbn DA, XXII, s.196;

Suad Hakm, el-Mucemus-Sf, Beyrut 1981, s.1145.


11/31



rinden etkilendiklerini belirtmektedir.39

Ahmet Hulusi de, Gavsiyye Aklamasisimli kitabnda, Nakbend silsi-lesinden Hace Ebul-Hasan Harakan (425/1033), Bahauddn Nakbend(791/1389), Hace Alauddn Attr (802/1399), Hace Ubeydullah Ahrr(895/1490) Hace Abdurrahman Cm (898/1492) ve Hace Muhammed Paris(922/1516)nn vahdet hakkndaki grlerini Nakbendlikte vahdet gr- ksmnda vererek; sadece Kadirlikte vahdet grnn olduununzannedilmemesi gerektii hakikatine dikkat ekmitir.40

Vahdet-i vcd ile alakal olarak Muhyiddn bnul-Arabde Varlk veMertebeleri (Vcd ve Mertibul-Vcd) isimli bir doktora tezi hazrlayanMahmut Erol Kl, vahdet-i vcd ve vahdet-i uhd meselesinde unlarifade etmektedir: bnl-Arab, Onun vcdunun hakikatini bilene Rabbinuhdunun verildiini syler. Ancak ona gre uhd ilmdir, ilim ise kesretdemektir. Bu durumda ortada hl bir hid ve mehd ikilii bulun -maktadr. bnl-Arab kmil olan ariflerin vcdda ehl-i uhd oldukla-rn sylerken uhd ile mehd olacak olann aslnda yine vcddan bakabir ey olmayacan belirtir. Bu noktadan hemen sonra onun bir de cemul -cemdeki vcd, yani olmak mnasndaki vcd olarak anlad bir ikincivcd tefsiri sz konusu olup niha hedef de bu mertebedir. Bu durumdavcd zat bir mahiyet iken uhd sfat bir keyfiyettir. Yani vcd Hakka

ait iken uhd insana ait olmaktadr. bnl-Arab bir yerde bunu yle ifadeeder: Her ne ey ki vcddadr o Haktr ve her ne ki uhddadr o halk-tr. Ona gre umm-i vcd Allahndr, umm-i uhd ehlullahndr. B-tn bunlardan bnl-Arabde vcdun tasavvuf-ontolojik, uhdun isetasavvuf-epistemolojik bir kavram olduu anlalmaktadr. Netice olarak budurumun hibir zaman onda bir problem olmad, yerine gre her iki kav-ram da beraberce iledii sylenebilir. nk ona gre ehl-i tahkk denilenkimseler, hem uhd hem de vcd tariklerinden ulem-billh olanlardr.41Ayrca zaten ona gre ehl-i vcd ve ehl-i uhd nihayetinde ahadiyyet1-cem42makamnda bir ve ayn ey olacaklarndan ortada tartlacak bir konuda yoktur.43

39 Hamid Algar, Reflection of bn Arab in Early Naqshband Tradition, lk Dnem Nak-

ibend Geleneinde bn Arabnin Dncelerinin zleri, ev., Salih Akdemir,slamAratrmalar, Cilt:5, Say:1, Ocak-1991, ss.1-19.

40 Ahmet Hulusi, Risle-i Gavsiyye Tercmesi, Kitsan, stanbul 1994, s.181-192.41 bn Arab, el-Fthtul-Mekkiyye, III, 101.42 Sfat ve isimlerin varl ve yokluu bahis konusu olmakszn zt zt olarak nazar- itiba-

ra alma mertebesidir. (Uluda, Tasavvuf Terimleri, s.28).43 Mahmut Erol Kl, bnl-Arab Muhyiddin, DA, XX, s.507; Kl, a.g.t., s.255.


12/31



bnl-Arab 603/1206 ylnda Kahireye gelip bir sfi cemaatinin yan n-da ikamet ettii srada bir gece karanlk bir odada istirahat ederken ansznbedeninden salan nurlarla her tarafn aydnlandn grdn syler.Anlattna gre tam bu esnada gzel yzl ve ho szl bir kii peyda ol -mu, kendisine Allah tarafndan gnderilmi bir eli olduunu, tellanma-masn ve tebli edecei baz hakikatleri dikkatle dinlemesini sylemitir. Buzatn ona syledikleri unlardr: unu iyi bil ki hayr vcdda, er iseademdedir. Allah, insan lutfu ile yaratt. nsan nce Onun isim ve s-fatlaryla ahlkland. Sonra ztn grp bunlardan fni oldu. Kendisiylekendisini grd. u halde O var ama sen yoksun.44Bu ilh keifteki, O

var ama sen yoksun sz bnl-Arabnin btn dikkatini sadece hakikivcdda toplamasna ve Ondan gayrisini deta grmemesine yol amtr.Ona gre vcd yannda mevcudun sz bile olamaz, nk aslndaHakkn vcdundan baka bir ey yoktur. bnl-Arabnin, kelimenin enkesin anlamnda vcdun ancak ve ancak hakikatte mutlak vcd iinkullanmnn doru ve yerinde olaca, izaf olann ise bu yapsndan tryine kelimenin en kkl mnasnda bu unvan (vcd) kullanmaktan me-nedildii, ancak mutlak vcdun vcd ismini ona dn vermesi halindebunu kullanabilecei konusundaki kesin ve net grleri, muhaliflerininonun mevcudatn ve lemin yani izaf olann hakikatini inkr ettiini d-

nmesine sebep olmutur. Fakat onun asl gayesi ve abas, izaf olanlarnhakikatlerinin nerede olduunu gstermeye almaktan baka bir ey de-ildi.45

Vahdet-i vcda kail olanlara gre, vcd tevhid, uhd tevhid me r-tebesinden daha st seviyede Allah Telya yaknlk kesbetme neticesindekulda hsl olan bir haldir ki, bu mertebede kul Allah Telnn dnda hereyi, hatta kendisini dahi yok bilir.46 Vahdet-i vcdcu mutasavvflar vebilhassa bnl-Arabye gre, vcd birdir ve o da Hakkn vcdu veztdr. Eyann bakaca vcdu yoktur. Eya kendisine zhir olansretlerden ibarettir. Allah eyann kendisi deildir. Ancak vcd itibariylemevcdtn ve zuhrda her eyin ayndr.47Allah Allahtr ve eya eyadr.

44 bnl-Arab, Muhdaratl-Ebrr, Beyrut 1968, II, 24; Kl, a.g.m., s.506.45 Kl, bnl-Arab Muhyiddin, DA, XX, s.506.46 zmirli, age, II, 173-180; Trer, age, s.214.47 bn Arab (638/1240)nin stlahnda nemli bir anahtar terim olan ayn (oulu: ayn)

kelimesi Trkede sk kullandmz, ayn anda, ayn zamanda, ayns, aynen; tpk, misli,benzeri manasndaki ayn ile etimolojik kkeninde beraberlik varsa da kullanm sahala-r farkllamtr. Asl Arapa olan ve lgat manas ile, asl, z, kk, gz, nazar, kuyu,memba, ileri gelen kiiler gibi ok manalara gelen bu terim, bn Arabde teknik bir st-


13/31



Zt- mutlak kendisini eya ve lem sretinde zhire vurmutur. Eya vemkevvent Allahn zhiri, Allah da eya ve mkevvenatn btn ve rhumesabesinde olup, onun varl haricinde hibir varlk tasavvur olunamaz. 48 Mahmut Erol Kl yle demektedir: bnl-Arabye gre vcd,Hakkn ztn yine kendi ztyla bulmas demek olduundan vcd Onunztndan, Onun sfatlarndan ve Onun fiillerinden baka bir ey de olmaz.Bu en kesin mnasnda vcd esasen birdir; mevcudat ise onuntecelllerinden ibarettir. Bu durumda muvahhid, grntdeki eitlilie veoklua ramen hakikatte birlik ve bir varlk olduunu kefedip bunu tasdikeden kimse demektir. Byle olunca bu kiinin yapt i vcdun hakikatini

birlemektir. Ancak onun hibir zaman belirli bir teknik terimle karlamaihtiyac hissetmedii bu muvahhidlik eylemi daha sonraki yllarda baz m-ellifler tarafndan teknik bir terim halinde kavramsallatrlm ve adna davahdet-i vcd denilmitir. Sanlann aksine bu tabir bir te rim olarakbnl-Arabnin eserlerinin hibir yerinde gemez. nk o bu mnay birdeil birok ibare, istiare ve kelimeyle anlatr. Tesbitimize gre bnl -Arabvahdet-i vcd tabirini sadece, Cuma gecesi virdinde, Bana seninvcdunun vahdetini uhd ettir, eklinde kullanmtr. Fakat grldgibi vahdet-i vcd ifadesi burada bir terim olarak kullanlmamtr. 49

Vahdet-i vcd ve varln birlii mefhumundan aka anlald gibi,

bu temel felsefe vcd zerinde odaklamaktadr. Vcd, insann tecrbidrk boyutundan tecrbe tesi idrk boyutuna getiinde sezinlediivcttur. Bu durum u misalle daha da vuzha kavuabilir: Vahdet -i vcdehli asndan iek gerekte zne deildir. Asl nih zne vcttur. iek

lah olmu ve z, asl, hakkat, esas, kk, zt, ana kaynak, memba, kken, gz, gzbebeigibi anlamlarda kullanlmtr. Mesel O lemin ayndr dediimiz zaman: O leminasldr, hakkatidir demek istenmektedir. (bn Manzr, age, XIII, 301vd; Mustafa Tahral,Ayn ve Ayniyyet, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, IV, s.9vd, , ss.9-26; Sleyman Uluda,Ayn, DA., IV, 256-257; Mahmut Erol Kl, Muhyiddn bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri(Vcd ve Mertibul-Vcd), (Baslmam Doktora Tezi, MSBE)., stanbul 1995, s.55, 408.dipnot).

48 Ahmed Avni Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Haz., Mustafa Tahral-Seluk

Eraydn, FAV Yay., stanbul 1994, I, 21, 276, 294; Ad geen eserin ba tarafnda bulunanmakale: Mustafa Tahral, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Mese-leler, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, I, s.44, ss.29-62; bnut-Tayyar Semahaddin Cem,nsn- Kmil ve Tasavvuf, Din Yolu, Cilt: 1, Say: 12, (10 Haziran 1956), Ankara 1956,s.14; Kr., Muhammed kil, Selef Tasavvuf, ev., Mustafa Kll, Birey Yay., stanbul 1998,s.49; Bu konu ile alakal olarak daha geni bir felsef izah iin baknz: William Chittick,Varolmann Boyutlar, ev., Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s.193vd.; S. Hseyin Nasr, Mslman Bilge, ev., Ali nal, nsan Yay., stanbul 1985, s.117vd.

49 bnl-Arab, Evrdl-Usbiyye, stanbul ts, s.43; Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA,XX, s.506.


14/31



ya da konumuz asndan her hangi bir nesne ise, ezel ve nih zne olanvcdu eitli ekillerde snrlayan nitelik yahut sfatlardan baka bir eydeildir.50 Yine yaygn kanaatin aksine bnl-Arab ve takipilerinin slm dn-cesine katks vahdet-i vcd kavramndan ibaret deildir. Meselkesretl-ilm, kesret1-lem kavramlar da en az vahdet-i vcd tabirikadar nemlidir. bnl-Arab hibir zaman lemin gerekliini inkr etmideildir. nk her ey vcd ierisinde yer ald, vcdun dnda bir eyolmad iin lemin inkr vcdun da inkr demek olur. Ayrca kesretinde kkleri Haktadr. Vahdet-i vcd tabiri, bilinen terim mnasna yakn

anlamyla ilk defa Sadreddin Konev (673/1274) ve daha sonra da talebesiSadddin Fergn (677/1300) tarafndan kullanlmtr. Ancak onlarn bukavrama ykledikleri anlam yine de ok esnek ve effaftr. Bu sfler statl a-rnn tevhide dair grlerini bazen bu tabirle ifade etmilerse de zelliklebu kavram tercih etmi deillerdir; esas gayelerinin bu kavramla anlatlmakistenen ey olduu, ayn mnay bazen baka tabirler de kullanarak anlatma-larndan anlalmaktadr.51 Abdlhak Ensr yle der: mam- Rabbannin tevhid-i vcd doktri-ni zerine ilk tesbiti bu doktrinle savunulann peygamberlerin ortaya ko y-mu olduu tevhid akidesi olmaddr.52kinci tesbiti onun slmn birok

temel ilkesiyle attdr, rnein, bu gr kinat ile Allah Tely zde-letirdiinden putperestlii teyit etmektedir., herhangi bir eye ibadet etmekAllah Telnn bir tezahrne ibadet olmaktadr.53mam- Rabbanninnc tesbiti vahdet-i vcdun znel bir fenomen olduudur. Bu zelliinisbat dncenin douunda yatmaktadr. Bu inann meydana gelii ikiyolla olmaktadr. Baz sfler, kelime-i tevhidi Allahtan baka mevcut yokeklinde anlarlar ya da byle anlamalar istenir. Bunlar kelime-i tevhidi tek-rarlarlar ve zerinde younlarlar, mam Rabbn yle der: Uzun srentefekkr sonucunda bu dnce zihinlerine egemen olur ve sabit bir ekilde

50 Toshihiko Izutsu, slmda Varlk Dncesi, ev., brahim Kaln, nsan Yay., stanbul 1995,

s.62, 65; Kr. Chittick, Varolmann Boyutlar, s.213; Vcdun anlam iin baknz: Dvd el-Kayser, Matlau Hussil-Kilem f Men Fussil-Hikem, Drul-Hilfetil-Bahire, stanbul1299, s.5; Abdullah Bosnev,Tecelliytu Arisin-Nss f Manassti Hikemil-Fuss,I-II,Matbaa-i mire, stanbul 1290, I, 28; Kadri, age, IV, 539vd; Ebul-AlAff, Muhyiddin bnArabde Tasavvuf Felsefesi, ev., Mehmet Da, Krkambar Yay., stanbul 1998, s.27vd; Varlkhakknda daha geni bilgi iin bk. Takiyyettin Mengolu, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi,stanbul 2000, s.112vd.

51 Kl, bnl-Arab Muhyiddin, DA, XX, s.506.52 Mektbt, I, 285, I, 272, (I, 679vd).53 Mektbt, I, 315; I, 287; I, 284; I, 272, (I, 677vd).


15/31



tekraryla kelime-i tevhid tasavvurlarnda yerleir.54nanmakta olduklareyi mahede etmeye balarlar.55mam- Rabbannin vahdet-i vcd d-ncesi zerine son tesbiti bu dncenin fenay gerektirmediidir.56 Sonu olarak mm Rabbn, yukarda sralanan drt esas noktadabnl-Arabnin formule etmi olduu vahdet-i vcd grn eletirir veonun yerine vahdet-i uhd doktrinini gelitirir ki, bu doktrini u esaslaradayanr: vcd, zata zid bir sfattr, sfatlar zatn ayn olmad gibi lem desfatlarn ayn deildir, varlk ve yokluk ztlklarna bal olarak, Allah ilelemin varlklar birbirinden ayrdr. Tevhde dayanan vahdet-i vcd deil,kulluk makamna dayanan vahdet-i uhd, tasavvuf tecrbenin en st nok-

tasdr. mm Rabbnnin, ortaya koyduu vahdet-i uhdun esas prensip-leri ile vahdet-i vcdun prensipleri arasnda gerekte bir fark olup olmad- tartlabilir.57 bnl-Arab Allah Telnn isim ve sfatlar ztnn aynsdr, bunungibi sfatlar da birbirlerinin aynsdr. Mesela ilim ve kudret sfat Allahnzatnn ayns olduu gibi bunlar birbirlerinin de aynsdr. mam Rabbnyle der: Bu gr ehl-i snnet vel-cemaat mezhebinin hilafnadr. Ehl-isnnete gre harite var olan Allahn sekiz sfat, harite keyfiyet ve be n-zetme olmadan zorunlu olarak Allahn zatndan ayrdr. Bu sfatlar aynzamanda birbirlerinden de ayrdr.58

Hlas vahdet-i vcd dncesinde, nefis ve benlik dhil her eyHazret-i vcd adna fan grlmekte ve bunlarn bekas Hakknbeksnda bilinmektedir. Veya kulun kendi iradesini yok edip, yerineHakkn iradesini koymasdr.59

Vahdet-i vcd ve vahdet-i uhdun anlalmasnda Mustafa TahralBeyin dedii gibi, her iki taraf da hsn-i niyet zeredir fikrini benimseye-bilmek, belki de yegne anlalma noktas olacaktr. Ayn iman ve slm

54 Mektbt, I, 342; I, 291, (I, 799vd).55 Ensr, erat ve Tasavvuf, s.154.56 Mektbt, I, 284; I, 272; (I, 678vd); Ensr, erat ve Tasavvuf, s.156.57

Abdullah Kartal, mm- Rabbnnin Vahdet-i Vcd Eletirisi ve Tarihsel Arkaplan,Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 14, Say: 2, 2005, s.70, s.59-80; bnl-Arabve mam Rabbnnin vahdet-i vcd ve vahdet-i hd meselesinde birletikleri ve ayrl-dklar noktalar aratrmaclar tarafndan maddeler halinde sralanmtr. Bk. Mektbt, II,3; II, I. Mektup, (II, 928vd); Cavit Sunar, Vahdet-i Vcd Vahdet-i hud Meselesi, Ankara1960, s.92-93; Ensr, erat ve Tasavvuf, s.157vd; Hilmi Ziya lken, slm Dncesi, s.186;Altnta, age, s.108-110; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, 741-742; S. Ahmed Arvas,Hasbihl, Burak Yaynevi, stanbul 1990, s.213vd.

58 Mektbt, I, 373; I, 310. Mektup, (I, 864vd); II, 3; II, 1. Mektup, (II, 925vd).59 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.552; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, s.740.


16/31



esaslarna inanan kimselerin, bu esaslarn yorumunda, bir tarafn dier taraftekfire kadar gidebilmesi elbette ok dndrc ve zcdr. Bu tavrnstne kabilmenin bir yolu da, bnl-Arab gibi muhakkk sflerin nedediklerini gerekten anlayabilmek seviyesine gelmektir sanyoruz.60 S-leyman Uluda Bey de bnl-Arab ve dncelerini kabul etmeyenler demam Azam ve fikirlerini kabul etmeyen afilerin tavr gibi bir tavr ta-knmaldrlar61 demektedir.

Vahdet-i uhd, seyr slkun niha gayesine hizmet etme asndanvahdet-i vcdla birlemektedir. Ayrca bnl-Arab, Allah ve kinat ikili-ini ortadan kaldrarak varl bire irca eder. mam Rabbn de eyay hayl

ile vehme irca ederek gerek varlk olarak yalnz Allah kabul etmektedir.62 bnl-Arabnin Fussunu tercme eden M. Nuri Genosman bnl-Arab ve mam Rabbn ile ilgili olarak u yorumu yapar: mam Rabbnninbnl-Arabnin vahdet-i vcd hakkndaki baz telkinlerini phe ve te-reddtle karlamalar miza ve merepe daha ihtiyatl ve temkinli dav-ranmalarndan ileri gelmektedir.63 Ahmed Avni Konuk, Muhammed hsan Ouza gnderdii 7 Mart 1920tarihli mektubunda yle der: mam Rabbn Hazretlerinin Mektbtnokudum ve asla eyh-i ekber Efendimizin meslek-i tevhidine muhalif bir eygrmedim.64

mam Rabbn bnl-Arabnin vahdet-i vcd kanaati ile alakal olarakyle der: Evliyann byklerinden olan bnl-Arab, keiflerindeki hata-lardan dolay bsbtn reddedilemez. Onun vahdet-i vcd bilgisi, gr-nte, ehl-i snnet itikadna uymuyor ise de, tevil edilmesi kolaydr. Arada-ki farkn, yalnz szde ve kelimelerde olduunu Hazret -i eyhimizinRubiyyaterhinde ek ve pheye yer kalmayacak ekilde gsterdim.65 mam Rabbn bnl-Arabnin ilm ehliyeti ile ilgili olarak mektupla-rndan birisinde yle der: bnl-Arab vahdet-i vcd meselesinin ekseritahkikatnda hakldr. Onu ayplayanlar dahi doruluktan uzak durumd a-drlar. Yerinde bir davran u ki, bu meselenin tahkikinde ilminin okluu,

60 Tahral, Ayn ve Ayniyet, Konuk, Fussil-Hikem Tercme ve erhi IV, s.25.61 Uluda, bn Arab, s.126.62 Bk. Topu, Mevln ve Tasavvuf, s.28.63 bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev., M. Nuri Genosman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar,

stanbul 1992, nsz, s.11. 64 Bayram Kusursuz, Ahmet Avni Konukun Vahdet-i Vcud Mdafas, Marmara niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2003, s.52.65 Mektbt, I, 265; I, 266. Mektup, (I, 632).


17/31



annn stnl bilinmelidir. Onu reddetmek ve ayplamak yerinde bir ideildir.66eyhten evvel gelen meayih, bu babda konuacaklar zaman,iaret ve rumuzla konuurlard. erhi ve tafsilat ile megul olmazlard. Okimseler ki, eyhten sonra geldiler. Onlarn pek ou, eyhi taklid etmeyitercih etti. Onun stlahna uyarak kelm yrttler. Biz sonradan gelen aciz-lere gelince, onun bereketlerinden feyz aldk. Onun ilimlerinden ve maar i-finden dahi bolca hazza nail olduk. Allah Tel onu bizden yana bolca m-kfatlandrsn.67 bnl-Arab vahdet-i vcdcudur ve vahdet-i uhda kardr gibi birfikir ileri srmek, onun grlerini enine boyuna incelemeden verilmi acele

bir hkmdr. Burada onun bu iki terimi hi kullanmadn zellikle belirt-mek gerekir. Bu konunun bir problem haline getirilmesinin baz fikr ve i-tima sebepleri olduu sylenebilir. Tevcd, vecd, vcd yoluyla elde ed i-len ve adna ilk vcd veya bulmak mnasnda vcd denilen cem ma-kamndaki vcdu baz melliflerin nih vcd zannetmeleri probleme yolaan fikr sebeplerin banda gelir.68 Nurettin Topu (1395/1975)nun kanaati udur: Vahdet-i vcd, yaa-nan bir haldir. Fikir halinde anlatlmaz. kna ve isbat kabil deildir. Kartezi olan bir dava da zannedilmemelidir. O ancak, akn insan alp gtrd- dnyalarda kefolunan bir srdr. O hali yaamayanlara anlatlmas kabil

olmad gibi, yaayann bu halini red ve inkr da kabil deildir. Fn varl-mz gibi aklmz da fn ve acizdir. Vahdet-i vcd sonsuzluun srrn feden bir halvet olduu halde, varsn zahir ulems onu itham ve inkr etsi n-ler.69 Fussl-Hikemi tercme ve erh eden Ahmed Avni Konuk yle de-mektedir: Vahdet-i vcd konusunda mam Rabbn de bnl-Arabnindediini ifade etmektedir. Vcd ve uhd meselesini karanlar bu konuyugerei gibi anlamayanlardr. Hakikatte ise byle bir tartma meselesi bu-lunmamaktadr.70

Panteizm ve Vahdet-i Vcdisimli eserin sahibi Hsameddin Erdem debu konuda Ahmed Avni Konuk ile ayn gr paylamaktadr. mam

Rabbnnin vahdet-i uhdu, Allah-lem ilikisini kurmaya alrken -baz

66 Mektbt, III, 117; III, 89. Mektup; ; (II, 1525).67 Mektbt, III, 104; III, 79. Mektup, (II, 1497).68 Kl, bnl-Arab Muhyiddin, DA, XX, s.506.69 Topu, Mevln ve Tasavvuf, s.34.70 Osman Ergin, Balkesirli Abdlaziz Mecdi Tolun Hayat ve ahsiyeti, Kenan Basmevi, stan-

bul 1942,s.209.


18/31



farkllklar dikkate alnmazsa- esasta vahdet-i vcd ile birlemektedir. Ziravahdet-i uhd, birok noktalarda vahdet-i vcd ile ayniyet gsterir. Hattambalaa saylmazsa, mam Rabbn, bnl-Arabden baz farkl lafzlarkullanarak bu doktrini aynen almtr denilebilir.71 Vecd ve istirak halindeki bir sfnin uhd tevhid ifadesi olan gr-nen her ey odur cmlesiyle vcd tevhidi formle eden Ondan baka birvarlk yoktur cmlesi arasnda byk bir fark grlmemektedir. 72 mam Rabbn, bnl-Arabnin keif-ilham, veli-nebi, ruyetullah, ce-hennem ehlinin cezas gibi baz husus konulardaki grlerini de tenkidetmektedir.

Keif ve ilham

Kef, perdenin tesindeki gayb hususlara ve hakik eylere, bunlar yaaya-rak ve tem ederek vakf olmak demektir.73 Kfirlerin cehennem azabnda daim kalmayaca zerindeki kalp sa-hiplerinin gr, bnl-Arabnin kefiyatndan saylr. Keifte ise hatapay oktur. Mslmanlarn icmana aykr olduu iin itibar edilmez.74Rahmetim gazabm geti hads-i kutssindeki gazaptan murad, mminle-rin aslerine inhisar eden, sfata bal gazap olsa gerek. Mriklere mahsus

olan gazap deildir.75 mam Rabbn mektuplarnda konuya u ekilde deinir: limlerinilimleri, nbvvet kandilinden alnm ve kesin olan vahiy ile teyid edilmi-tir. Sflerin bilgilerinin dayana ise iinde hataya giden yol bulunan keifve ilhamdr. Keif ve ilhamn doruluklarnn gstergesi ehl-i snnet vel-cemaat limlerinin bilgilerine uygun olmasdr. Eer bir kl kadar dhi olsamuhlefet sz konusuysa, bu keif ve ilhamlar hakikat dairesinin dndakalr. Gerek ilim ve apak hakikat ite budur.76Sflerin szleri, vecdlerive hlleri, slmiyete uygun olmazsa, on para etmez. Kefleri, ilhmlar,kitba ve snnete uymazsa, yarm arpa kadar deerleri olmaz.77Kyas ve

71 Erdem, age, s.80; bn Arab ile mamRabbnnin ittifak ettii noktalar iin baknz: lken,

slm Dncesi,s.146; Ethem Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay.,stanbul 1999, s.100-103.

72 Uluda, bn Arab, s.129; Kara, age, s.319.73 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.310; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, s.447.74 Mektbt, I, 271; I, 266. Mektup, (I, 643-644).75 Mektbt, I, 273; I, 266. Mektup, (I, 647).76 Mektbt, I, 116; I, 112. Mektup, (I, 288-289).77 Mektbt, I, 175; I, 207. Mektup, (I, 432).


19/31



ictihad, dinin drt temelinden birisidir. Evliyann ilhamlar byle deildir.Bunlara uymaya emrolunmadk. lham, yalnz sahibiiin delildir, bakalariin bir hccet deildir. Tasavvufularn, ehl-i snnete uygun olmayan sz-lerine uyulmaz. Fakat onlara iyi gzle bakarak dil uzatmamal, onlar ayp-lamaktan saknmal, sukut etmelidir. Onlarn keif ve ilham yollu szlerini,zahiri manasndan uzak tutmaldr.78 Evliynn kefinde hat etmesi, yanlmas, mtehitlerin ictihdda ya-nlmas gibidir; kusr saylmaz. Bundan dolay, Evliyya dil uzatlmaz. Bel-ki, hat edene de, bir derece sevb verilir. Yalnz u kadar fark vardr ki,mtehitlere uyanlara, onlarn mezhebinde bulunanlara da, hatl ilerde

sevb verilir. Evliynn yanl keiflerine uyanlara, sevb verilmez. nkilhm ve kef, ancak shibi iin senettir. Bakalarna sened olamaz. Mte-hitlerin sz ise, mezhebinde bulunan herkes iin senettir. O hlde,Evliynn yanl ilhmlarna, keiflerine uymak ciz deildir. Mtehitlerinhat ihtimli olan szlerine de uymak ciz ve hatt vcibdir. Byklerin,saklanmas gereken byle hllerini bildirmelerine sebeb, bakasn takldetmediklerinin anlalmas iindir. Vahdet-i vcdu kabl edenler de, inkredenler de, kendi kef ve ilhmlarn sylemilerdir. Kef, ilhm, bakalarnasened olamaz ise de, ilhm olunan zt iin, kymeti inkr olunamaz. 79 Slik iin gerekli olan eylerden birisi, ehl-i snnet vel-cemaat ulema-

snn Kurn, Snnet ve selefin rivayetlerinden istinbat ettii doru itikatzere olmasdr. Yine Kurn ve Hadisi, ehl-i hak yani ehl-i snnet vel-cemaat ulemasnn anlad manalara hamletmesi gerekir. Farazakef veilham ile oluan herhangi bir bilgi, ehl-i hakkn ortaya koyduu manalaraaykr olursa, kef ve ilhama itibar edilmemesi ve ondan Allaha snlmasgerekir.80mam Rabbnye gre hibir veli eytann yanltmasndan ko-runmu deildir. Peygamberler de eytann yanltmasna muhataptrlar an-cak onlar hemen uyarlrlar.81 lham ve itihad arasnda ihtilafn belirdii durumlarda ulemann gr-nn esas alnmasn ifade eden mam Rabbn bir baka mektubunda iseilhamn bir cihetiyle itihada stnln u ekilde izah eder: eri hkm-ler edille-i erbaaya baldr. Onlarda ilhamn yeri yoktur. Lkin eri hkm-lerin tesinde birtakm din iler vardr. O manada dahi, ilhamn yeri olup

78 Mektbt, I, 290; I, 272. Mektup, (I, 684).79 Mektbt, I, 43; I, 31. Mektup, (I, 121).80 Mektbt, I, 311; I, 286. Mektup, (I, 732); Kartal, a.g.m., s.77.81 Mektbt, I, 112; I, 107. Mektup, (I, 279).


20/31



beinci asldr. Hatta yle demek de mmkndr: nc asl ilham olupKurndan ve hadisten sonra bu asl vardr; lemin inkrazna kadar da buasl kalacaktr. Burada yle bir soru sorulabilir: Din, Kurn ve hadisle ta-mamen kmil olduuna gre; bu kemalden sonra, ilhama ne hacet? Kalan negibi bir noksan vardr ki, ilham ile tekml ede? Bunun iin u cevab ver i-rim: lham dinin gizli kalan kemaltn izhar eylemektedir. Dinde fazladankemalt isbat etmemektedir. Nitekim ilham dahi hkmleri aa karmak-tadr. lham, yle srlar ve incelikleri meydana karr ki;pek ok kimselerinfehmi onlar idrakten yana kusurludur. tihad ile, ilham arasnda ak birfark olsa dahi durum budur. tihad, bir gre dayanmaktadr; ilham ise, o

gr yaratan yce Sultana. Bu manadan zahir olmaktadr ki, ilhamda as a-letten bir ksm vardr; bu asalet ksm ictihadda yoktur.82

Veli-Nebi

Mektbtta yle geer: bnl-Arab, Hateml-enbiya, bu ilimleriHateml-velyetten alr demi ve Hateml-velayet-i Muhammediyedende kendisini kasd etmitir. Bu manadan tr de ayplanmtr. Bu kelmntevili iin, Fussrihleri gayret sarf etmitir. alacak itir ki, eyh bu kyl kal ile, bu athiyat szleri ile nazarda

makbullerdendir; evliya- mkerremin arasnda mahede edilir. eyhireddedenler; tehlikededir. eyhi kabul edenler; dahi ayn ekilde tehlikeiindedir. Olmas gereken udur: eyhin ehl-i snnete uygun grleri kabuledile; muhalif szleri kabul edilmeye. eyhinkabul edilmesinde ve edil-memesinde orta yol budur. Bu Fakirin setii yol da budur. 83 eyh-i ekberin Peygamberlerin sonuncusu, ilm ve marifetleri velye-tin sonuncusundan alyor buyurmas, bu fakri ereflendirdikleri bu marifetiindir. Bu sz batanbaa erate uygundur. Fussu erh edenler ise, bununtashhinde, doru zh ve isbtnda ok zorlanmlar ve Velyetin sonuncu-su, nbvvetin sonuncusunun haznedr gibidir. Pdih kendihaznesinden bir ey alrsa, onun iin bu ite hibir noksanlk lzm gelmez

demilerdir. in ess ise, bizim bildirdiimiz gibidir. O zorlanmalarn me n-ei, iin essna varamadklarna dayanmaktadr. Velnin velyeti, kendiPeygamberinin velyetinin ksmlarndan bir ksmdr. Vel ne kadar yksek

82 Mektbt, II, 96-97; II, 55. Mektup, (II, 1122).83 Mektbt, I, 265; I, 266. Mektup, (I, 631); III, 98; II, 123; II, 71. Mektup, (II, 1180); II, 98; II, 77.

Mektup, (II, 1484vd); Ebul-Hasan Ali en-Nedev, slm nderleri Tarihi, ev., Yusuf Kara-ca, Kayhan Yaynlar, stanbul 1992, IV, 348.


21/31



derecelere kavuursa, kavusun, Peygamberinin derecelerinin ksmlarndanbir ksm olmaktan ileri geemez. Ksm ve para ne kadar byk olsa da,klden, yani bir eyin btnnden kktr. Kl czden daha byktrmantk kidesi ve herkesin bildii bir gerektir. Czn klden *parannbtnnden+ daha byk olduunu sanmak saflktr. nk btn, o vedier paralardanmeydana gelmektedir.84 Hi kimse sanmaya ki, velayet, nbvvetten daha faziletlidir. Velayetmakam, nbvvet makamnn zillidir. Velayet kemalt ise, nbvvetkemaltnn zillidir. Sekir makamnda her ne sylenir ise, o mazur grlr.Bir peygamberde mucizenin bulunmas mutlaka gereklidir. Ta ki, peygam-

ber olan, peygamber olmayandan ayrt edilsin. Zira bir peygamberin n-bvvetini bilmek vaciptir. Bir vel, Peygamberinin eriatna davet ettiinegre, peygamberinin mucizesi kendisine yeter. Eer vel, eriatn dnda bireye davet emi olsayd, elbet onun iin keramet gerekli olurdu. Ammaonun daveti, her peygamberin eriatna mahsus olduundan, kendisine aslakeramet lzm deildir.85 mam Rabbnye gre vel, bulduu her kemli ve kavutuu her der e-ce ve makm, kendi Peygamberine tabi olarak bulur. Eer peygambere tabiolmasayd, mnn kendisi bile yz gstermezdi, nerede kald ki, yksekderecelere karan yol ona alm olsun. O hlde velde, nebde bulunmayan

cz bir fazlet ve yksek derecelerden huss bir derece hsl olursa, pe y-gamberinin de o cz fazletten ve huss dereceden tam nasbi olur. nko kemlin ele gemesi, Peygamberine tbi olmak sebebiyledir. O, snnetineuymann meyvelerinden bir meyvedir. O hlde o Peygamberin o kemldentam nasbi ve hissesi olur. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v) Kim iyi biryol aarsa, onun sevbn ald gibi, onunla amel edenlerin sevblar kadarda sevb alr buyurdu. Lkin Vel, bu kemle kavumakta ve bu dereceninhsl olmasnda ondan daha ncedir. Velnin neb zerine cz olan bufazletini ciz grmlerdir. Bu ksm, yani bir bakmdan olan fazlet, herbakmdan nebde bulunan stnlkle atmaz.86 Sirhindnin tasavvuf anlaynn nemli zelliklerinden biri de onun

vel ve neb ayrmna bnl-Arabnin ifade ve nazariyelerini yanstan yak-lamdr. Tasavvuf yaklama gre neb ayn zamanda veldir. Nbvvetvelayetin zel bir eidi olarak grlebilir. Vel genel bir snf olup neb onun

84 mam Rabbn, Mebde ve Med, trc., Sleyman Kuku, stanbul 2002, s.71-72.85 Mektbt, II, 123; II, 71. Mektup, (II, 1180); II, 139; II, 92. Mektup, (II, 1218vd).86 mamRabbn, Mebde ve Med, s.72-73.


22/31



iinde hususi bir cins gibi grnmektedir. Peygamber, Allaha ileri de-recedeki yaknl ve daim zikri sebebiyle vel, insanlarla muamelesi szkonusu olduunda ise nebdir. Bununla beraber Sirhind, velnin velayetininnebnin velayetinden farkl olduunu vurgulamaktadr; nk nebnin Al-laha yaknl aba sarfetme ve slkte ilerleme sonucu olmad gibi de i-im ve dnme uramas da sz konusu deildir. Ayrca rya ve keifgibi benzer tecrbeler hem nebler hem vellerde mterek olmakla bir liktebunlar sadece nebler iin yakn ifade eder. Buna ilveten nebilerin kendile-rine has bir vahiy al ekli vardr; bu hususi ekil dinin temelini oluturur.Bundan dolay neb olan vel, neb olmayan velden daha stndr.

Sirhindden nceki baz mutasavvflar bunun aksini iddia etmitir. Onlaragre nebnin davranlarnn kayna insanlarla ilikileri, velnin davranla-rnn kayna ise Allaha yaknldr. Sirhind, velnin nebden daha stnolduu sonucuna gtren bu yaklam reddetmitir. Ona gre neb, nebliihasebiyle sadece insanlarla deil ayn zamanda Allah ile iliki ierisindedir: dnyasnda Allah ile, d dnyasnda insanlarladr. Tamamen insanlaraynelmi olanlar nasipsiz lnetlilerdir, hlbuki peygamberler mahlkatn enhayrllardr. Nbvvetin insanlarlailiki yannda Allaha ynelii de ihtivaettii anlalnca onun velayet karsndaki konumu da tersine evrilmi,yani nbvvetin kl, velayetin onun iinde bir cz olduu anlalm olur.

Bu yaklamn bir sonucu da peygamber tarafndan getirilen eriatn her eyikuatc tabiat ve bu sebeple tarikata stnldr.87

Ruyetullah

bnl-Arab yle der: Zattan gelen tecelli, ancak kendisine tecelli olannsuretinden olur. Kendisine tecelli olan dahi, hakkn aynasnda kendi sure-tinden bakasn grmemitir. Hakk gremez; grmesi de mmkn dei l-dir. Ayrca, bu tecelli iin: Tecellilerin mntehas demi ve bunun stndebir makama kail olmamtr. Sonra yle demitir: Bu tecelliden sonra, srfadem vardr. Tamaha kaplma ve onun stne ykselmek iin kendini yor-

ma. Zira bu makamdan daha yksek bir derece yoktur. mam Rabbn buna mukabil olarak yle der: alacak eydir ki,

87 Hamid Algar, mam Rabbn DA, XXII, s.196; Mektubt, I, 100, I, 95. Mektup, (I,

251vd), I, 114; I, 108, (I, 283vd), I, 240vd; I, 260, (I, 603vd), I, 281-282; I, 268. Mektup, (I,667);Kusursuz, Ahmet Avni Konukun Vahdet-i Vcud Mdafas, s.133-134; Ensr, age,s.97vd; Veli-nebi iin ayrca baknz: Cafer Karada, bn Arabnin tikad Grleri, BeyanYaynlar,, stanbul 1997, s.53vd; Aff,Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s.101vd.


23/31



matlub-u hakikiye kavumak, bu tecellinin tesindedir. Hlbuki eyh, AllahTelnn u emrine gre, ekindirip sakndrmaktadr: Allah, sizi zatnakar sakndryor.(l-i mrn, 3/28) Ve tehdid ediyor. ayet o, manada birtamaha kaplmazsak, ondan biz, arp uzaklara dm oluruz. ayetonun husul iin yorulmazsak, baka ne yapabiliriz ki! O zaman teselliyi,nefis cevher yerine, saks paralarnda buluruz. Bu babda netice kelm u ki:Her mertebenin nasibi, o mertebeye mnasip ekilde olur. Keyfiyeti belliolmayandan myesser olan nasip, keyfiyeti belli olmayan bir ekildedir.Keyfiyeti belli olan iin keyfiyeti belli olmayana yol kmaz. O mertebeyetaalluk eden marifet, keyfiyeti belli olana taalluk eden marifet gibi deildir.Zira bu marifetin orada yeri yoktur.88

mam Rabbn, eyh-i ekberin: Uhrev ryet; ltif, cami ve misali birsurette olacaktr bu hususta sizin kanaatiniz nedir? diye sorulsa u cevabveririm der: Anlatlan suret-i camia, Hakkn ryeti deildir; onun kemaltmazharlarndan bir mazharn ryetidir. Bylece, misal leminde hsl ol-mutur. Bir iir:

Mminler onu keyfiyetsiz grecekler;draksiz vedarb- meselsiz erecekler.

Hakkn ryetine suret olarak kail olmak; hakikatte Hakkn ryetini ne f-

yetmektir. O suret ki, misal leminde hsl olmaktadr; isterse cami manadaolsun, bu misal leminin miktarna gredir. sterse onun bir vsat olsun.Ne var ki o, yce Allahn yaratm olduu lemlerden biridir. Nasl ondasuret-i camiann yeri olsun! Bylece o, vcubi kemaltn tmn cami ola veonun btnn zapt ede ve o mertebe-i mukaddeseye mirat durumunu ala!Onun ryeti dahi, Hak Telnn ryeti ola! Vcubiyet sfatlarndan bulun-duu, zati sfatlarn dahi icma olduu halde; btn sfatlar ve zati itibarlaralmaya kendisinde mecal olmaynca; mmkin ve mahlk olan misal leminasl olur da kendisinde, btn vcubi kemalt cami bir suret bulunur! Osuretin cami olduunu faraza kabul etmek dahi, o mertebenin zllinden birzll olur ki, zillin ryeti, hakikatta asln ryeti deildir. Resulullah (s.a.v)

Efendimiz, uhrev ryeti, mehtab grmeye benzetmitir. Bunda gizli bir yanbrakmamtr.89

Uhrev ryetin, misal surette olaca cevazna dair bnl-Arabdengelen mana, Hakkn ryeti deildir. Hatta Hakkn suretinin ryeti de dei l-

88 Mektbt, III, 94-95; III, 75. Mektup, (II, 1476).89 Mektbt, III, 103; III, 79. Mektup, (II, 1495).


24/31



dir. Zira onun sureti yoktur ki, kendisine ryet taalluk etsin. ayet misaldebir suret var ise o da zll-i baideden bir zldr. Byle olunca onun ryeti,nasl Hakkn ryeti olabilsin! eyh ryeti nefyinde, mutezileden ve felsefeci-lerden geri kalmamaktadr. Hatta ryeti o derecede isbat eder ki; ryetinnefyini gerektirir. Hlbuki bu, sarih olarak nefyetmekten daha mulldr.Zira: Kinaye, sarihten daha mulldr. Arada ancak u fark var ki: O ce-maatin uyduu, akla dayal eylerdir. eyhinki ise, salktan uzak keiftir. Bu durum una benzer: Muhaliflerin tam olmayan delilleri; eyhinmuhayyilesinde yerlemi ve bu meselede onun kefini doruluk isabetindetahrif etmitir; muhaliflerin mezhebine meylettirmitir. Lkin ehl-i snnetten

olduundan, onu suret olarak isbat eyleyip bu kadaryla yetinerek onu ryetzannetmitir.90 eyh-i ekber yle demitir: Zattan gelen tecelli, ancak kendisine tecelligelenin suretinde olur. Ondan baka byklerden biri de yle demitir:Ehlullah, fenadan ve bekadan yana her ne grrlerse, onu kendi nefislerindegrrler. Her neye irfan sahibi olurlarsa, yine kendi nefislerinde olurlar .Onlarn hayreti, kendi nefislerinin varlndadr. Bata u mana vardr: Ne-fislerinizde gremiyor musunuz?(Zriyt, 51/21) Hlbuki bu Fakire greenfs dahi afak gibi olup, onda hsl olan bir ey yoktur. Orada matlubuaramak bounadr. Byle bir eyden yana onun bir nasibi yoktur. O ey ki,

enfste ve afakta vardr; ancak matluba istidlaldir. Esas maksuda dellet,matluba vusul, afakn ve enfsn tesine baldr. Slkn ve cezbenin ga y-rna kalmtr. nk slk afak eyler olup cezbe dahi enfs s eyirdir.91 mam Rabbn yle der: bnl-Arab, ryet imknna dahi, mutabaatzere kail oldu; tahkik zere deil. Zira ryet, dnyada caizdir; ahirette isevakidir. Salikin tamamen fenas mmteni, matluba vusul ve onunla ittisaldahi olmadan marifet tasavvur dahi edilemeyeceinden zaruri olarak mari-fetten yana acz meydana geldi. Bylece, marifetten yana acz, marifetin aynoldu. Marifetten acz, marifetten ibarettir. Zira o, tam bilinemez. Hazret-i

Ebubekir (r.a): drak etmekten yana acizlik, idraktir diyerek aczini itirafetmitir. Bu byklerden sonra o kim oluyor ki, marifet iddia ede? Meerkikendi cehl-i mrekkebini marifet sana, Hakkn gayrn dahi Hak bile. Hl-buki anlatlan marifetten yana acizlik durumu, uruc mertebelerinin nihaye-tinin de nihayetidir. Yaknlk basamaklarnn son derecesidir.92

90 Mektbt, III, 120; III, 90. Mektup, (II, 1531vd).91 Mektbt, III, 141; III, 100. Mektup, (II, 1576vd).92 Mektbt, III, 182; III, 121. Mektup, (II, 1669vd).


25/31



Cehennem Ehlinin Cezas

bnl-Arabnin, Rahmetim her eyi kuatmtr (Arf, 7/156) yetine daya-narak cehennem ehlinin cezasnn ebed olmad eklindeki gr de yinehataldr. Zira dnyada rahmet, btn mmin ve kfirleri kapsasa dahirette yalnzca mminleri kapsar. Nitekim kfirler, hirette rahmetin ko-kusunu dahi koklayamazlar. bnl-Arabnin ileri srm olduu gr,pek ok yete aykrdr. Eer durum, bnl-Arabnin dedii gibi olsayd,Allah, kfirlerin ebed olarak cehennemde kalaca eklindeki szndendnm olurdu. Hlbuki Allah, ne mminlere ynelik vadinden, ne de k-

firlere ynelik vadinden dner.93

Hd ve Mudill

eyh-i ekber ve izinde gidenlerin szlerinden anlalyor ki, imn veibdetler Allah Telnn Hd isminin gereidir. Kfr ve gnhlar iseMudl isminin gereidir. Bu szleri de, Ehl-i snnet limlerinin bildirdikleridoru itikda uymuyor ve irdeyi inkra yaklayor. Domak gnein ge-reidir demee benziyor.94 bnl-Arab dnydaki ktlklerin, aalklarn ve bozukluklarn

zne bakmad iin, Mmkinlerin hakkatleri, Hakkn kemllerininilimdeki sretleridir dedi. Bu sretler, darda biricik varlk olan Zt -iTel aynasnda aks ederek darda grnmlerdir dedi. limdekisretler, Hakkn n ve sfatlarndan baka bir ey deildirler dedi. B u-nun iin de, vahdet-i vcd dedi. Mmkinlerin varln, Vcibin varlsand. Ktlk ve aalk, iyilie ve ykseklie gre meydana kar. Srfktlk veaalk diye bir ey yoktur dedi. Hibir eyin kendisi kt d e-ildir. Kfr ve dallet, sapklk bile, mna ve hidyete baknca kt olur.Yoksa kendileri kt deil, iyi olduklarn sand. Kfirlerde ve fsklardabunlarn bulunmas, doruluk olur, sapklk olmaz, dedi. Yeryznde hibircanl yoktur ki idaresi Allahn elinde olmasn. Benim Rabbim hak ve adlet zere-

dir (Hd, 11/56.) yetini kendine hid gstermektedir. Vahdet-i vcdainanan herkes byle szlerden ekinmez. Bu fakre bildirildiine gre,mmkinlerin mhiyyetleri, hakkatleri, asllar, ademlerle, vcdn bu

93 Mektbt, I, 271; I, 266. Mektup, (I, 643vd); Kartal, a.g.m. s. 69.94 Mektbt, I, 267; I, 266. Mektup, (I, 634).


26/31



ademlere aksetmi ve birlemi olan kemlleridir.95

lh irade

bnl-Arabnin kitaplarndan Allah Telnn, tabat kuvvetleri gibi, hereyi irdesiz yapt manas anlalyor. Allah Telnn kudretini anlatrken,eski Yunan felsefecilerine uyduu seziliyor. sterse yapmaz demiyor da,Yapmas lzmdr diyor. Byklerimizin beendii, byk bildii bnl -Arab szlerinden bir ksmnn, ehl-i snnetin doru szlerine uymamas, nekadar alacak eydir.96 mam Rabbnnin bnl-Arabnin dier birtakm grlerini tenkidiise aadadr: mam Rabbn, eyh-i ekber, Kmil insanlarn rhlar kadmdir s-znn grn manasna uymayp, din sahiplerinin mterek icmana ay k-r dmeyecek ekilde tevil edilmelidir97 demektedir. bnl-Arab, Cem-i Muhammed, cem-i ilhden daha genitir dedi.nk Cem-i Muhammedde ilh hakkatler ile mahlklarn hakkatlerivardr. Bunun iin, daha geni olur der. Hlbuki orada ancak, ulhiyyetmertebesinin zllerinden, grntlerinden bir zllin bulunduunu, o merte-benin hakkatinin bulunmadn anlayamad. O mukaddes mertebe, aza-

metli ve kibriy sfatldr. Cem-i Muhammed bunun yannda hi kalr. Biravu toprak nerede, her eyin sahibi nerede?98 bnl-Arabye gre, Gavs, kutb-i medr demektir. Kutb-i medrdanbaka bir gavsiyet makm olmadn sylemektedir. Bu fakre gre, gavs,kutb-i medrdan bakadr. Gavs, kutb-i medra yapaca ilerde yardmeder. Kutb-i medr, birok ilerinde, ondan yardm bekler. Ebdl denilenmakmlara getirilecek evliyy semekte bunun rol vardr. Kutbun yar-dmclar, hizmet edenleri ok olduundan kutba, kutbul-aktb da denir.nk kutbul-aktbn yardmclar, hizmet edenleri, onun veklleri demek-tir.99

Sual: Da banda dnyaya gelip, dinden haberdar olmayp puta tapanmrikler, cehennemde sonsuz kalmazsa, cennete girmesi lzm gelir. Bu da

95 Mektbt, I, 213-214; I, 234. Mektup, (I, 518).96 Mektbt, I, 265; I, 266. Mektup, (I, 631).97 Mektbt, I, 264; I, 266. Mektup, (I, 628).98 Mektbt, I, 194-195; I, 220. Mektup, (I, 473).99 Mektbt, I, 235; I, 256. Mektup, (I, 567).


27/31



olamaz. nk mriklere, cennet harmdr. Bunlarn yeri cehennemdir.Arfta kalanlar, bir mddet sonra Cennete gideceklerdir. Sonsuz kalnacakyer, ya cennettir, ya cehennem! Bunlar hangisinde kalacaktr? Cevap: Bu suali halletmek iin, bnl-Arab: Peygamberimiz (s.a.v),kymet gn, bunlar dne davet eder. Kabl eden cennete, etmeyen ce-henneme girer sz, bu fakre isabetli gelmiyor. nk hiret, mkfat vehesap yeridir. Emir ve i yeri deildir ki, oraya Peygamber gnderilsin! A l-lah Tel, merhamet ederek, bu meselenin hllini ihsn eyledi. yle ki, bumrikler, ne Cennette, ne Cehennemde kalmayacak, hirette dirildiktensonra, hesba ekilip, kabhatleri kadar maher yerinde azab ekecektir.

Herkesin hakk verildikten sonra, hayvanlar gibi, bunlar da, yok edilecek-lerdir. Bir yerde sonsuz kalmayacaklardr.100

Bir taife orucu namazdan daha faziletli sanmlar. bnl-Arab bu ma-nada yle der: Oru yiyip imei brakmak olduu iin, Allah Telnnsamedaniyet sfatlar ile sfatlanmaktr. Namaz ise, bakalamak, uzakla-mak, ibdet edici ve ibdet edilen ayrln ortaya karr. Bu sz de gr-lyor ki, tevhd-i vcd meselesinden domaktadr. Bu mesele ise, ak-ilh sarholuunun bir tezhrdr.101 eyh-i ekbere gre: Bu lem batan sonra esma ve sfattan ibarettir. Kiona: lim mertebesinde temeyyz, zhir vcd aynasnda ise bir zuhur arz

olmutur. Fakire gre: lem, ademlerden ibarettir, lim mertebesinde Vacib Zatnisimleri ve sfatlar iniks eylemitir. Bu ademler ise, anlatlan akislerle hari-te, Hakkn icad ile zll vcd olmutur. Bylece, lemde zat habaset vecibiller zuhur eylemitir.102 bnl-ArabFtht'l-Mekkiyesinde, Resulullah (s.a.v) efendimizdenrivayet edilen yle bir hadis-i erif yazmtr: Allah- Tel, yz bin demyaratmtr. Bundan sonra, misal leminden baz mahedelerinden yleanlatmaktadr: Kbe-i Muazzamay tavaf srasnda bir topluluk zuhur etti.Onlar da Beyti tavaf ediyorlard, onlar tanyamadm. Hatrma yle geldi:Bunlar misal lemindendir. Bunun zerine, onlardan biri benim tarafmayaklap yle dedi: Ben, senin ecdadn cmlesindenim. Bunun zerine ylesordum: Vefatn zerinden ka sene geti? u cevab verdi: Krk bin senedendaha fazla. Onun bu cevabna hayret ederek yle dedim: Ebul -beer

100 Mektbt, I, 238; I, 259. Mektup, (I, 575).101 Mektbt, I, 255; I, 261. Mektup, (I, 610).102 Mektbt, II, 6-7; II, I. Mektup, (II, 929).


28/31



demin yaratlmasndan bu yana, henz yedi bin sene bile tamam olmad;nasl olur? bnl-Arab, yle devam ediyor: O vakit, hatra geldi ki; anlat-lan hadis-i erif bu kavli teyid etmektedir. Allahn inayeti ile bu meselede Fakire zahir olan mana udur: Hazret-idemin varlndan nce gelip geen btn lemler vcd olarak h epsimisal leminde olup ehadet leminde deillerdi. O ki: ehadet lemindevcd buldu; yeryznde hilfete nail oldu; melike dahi secde ettiler. Buyalnz Ebul-beer dem idi. Netice u ki: Adem, camiiyet sfat zerine y a-ratldndan; hakikatnda onun latifeleri ve oka vasflar vard. Hakknvcd vermesi ile; ahsnn vcda gelmesinden asrlarca evvel, vakitlerden

her vakitte onun latifelerinden bir latife, sfatlarndan bir sfat vcd bulab i-lir. Onun sureti ile zuhur edip dem ismini de alabilir. Bu suretten dahi,beklenen demden, vaki olacak olan vaki olur. Hatta ondan misal leminemahsus olmak zere nesiller treyip ocuklar dahi zuhur eder. O lememnasip bir ekilde sur ve manev kemalta dahi nail olabilir. Sevaba, ikabada mstahak olur. Hatta onun hakknda kyamet dahi kopar. Dolays ilecennetlikler cennete, cehennemlikler dahi cehenneme gider.103

Grld gibi mam Rabbnnin bnl-Arabyi eletirisinin temelnoktasn vahdet-i vcd oluturmaktadr. mam Rabbnnin vahdet-ivcdun tevhidin zirvesini tekil etmediini ifade etmesine karlk, mut a-

savvflarn kahir ekseriyeti ve gnmz tasavvuf aratrmaclarnn oun-luu ise vahdet-i vcdun en yksek tevhid mertebesi olduu kanaatinipaylamalar manidardr. mam Rabbn, bnl-Arabye ynelttii tenkitlerinde onu Allah dost-larnn byklerinden kabul etmesinin bir neticesi olarak ifadelerini dikkatlesemi ve ona olan saygsn her vesile ile dile getirmitir. bnl-Arabninmesleinin btn inceliklerinin kendisine gsterildiini ifade eden mamRabbnye gre bnl-Arab ve birok mutasavvfn kabul ettii gibi seyr slkun nih neticesi vahdet-i vcd deildir. Vahdet-i uhd vahdet-ivcddan daha st bir tevhid mertebesidir. Abdiyyet makam ise en sttevhid mertebesidir.

Kanaatimizce mam Rabbnnin Hamid Algar gibi birok mamRabbn aratrmacsnn da ifade ettii gibi, bnl-Arab mektebine mensupsaylabilecek konumda olmasna ramen vahdet-i vcdu tenkidinin entemel sebeplerinden birisi Ekber ahn din-i lahyi olutururken vahdet-ivcd esas olarak alma endiesidir. kinci bir sebep ise, vahdet -i vcdu

103 Mektbt, II, 99; II, 58. Mektup, (II, 1127).


29/31



slm kidesi, ehl-i snnet vel-cemaat izgisine uygun hale getirme gayreti-dir. O bu abasyla Heme Ost (Mutlak varlk Allahtr, Allahtan bakamevcut yoktur) eklinde formle edilen vahdet-i vcdu, Heme ez Ost(Her ey Ondandr) biiminde ifade etmitir. Bununla Hakk ile halkn varl-nn ayr ayr olduunu ancak gerek vcd sahibi olan Hakk ile izaf birvcda sahip olan halkn vcdunun glge mesabesinde olduunu izahetmeye almtr. Bir dier sebep ise vahdet-i vcd akidesinin sebep ola-bilecei tehlikelere kar halk uyarma ve onlar bu tehlikelerden korumadncesidir. mam Rabbn limlerle mutasavvflarn kendi aralarnda ihtilafa d-

tkleri meselelerde, dikkat edildiinde limlerin hakl olduu grlr ka-naatini paylar. Yine ona gre nbvvetin kemalt karsnda veliliinkemaltnn bir deerinin olmad aktr. Dolaysyla nbvvet velayettenstndr. Keif ve ilham sahiplerinin keiflerinin vahiy gibi bilginin ba m-sz bir kayna olmadn bu sebeple de hata yapmalarnn mmkn oldu-unu ifade der. Ona gre, bnl-Arabnin keif ve ilhamlarnn bir ksm buhata sebebiyle yanltr.

Kaynaka

Abdulkerm Kueyr, er-Risletl-Kueyriyye, Tahkk: Abdlhalim Mahmd-Mahmd b. e-erif, Drul-Ktbil-Hads, I-II, Basm yeri ve tarihi yok.

Abdullah Bosnev, Tecelliytu Arisin-Nss f Manassti Hikemil-Fuss, I-II, Matbaa-i mire,stanbul 1290.

Abdlhak Ensr, eriat ve Tasavvuf, ev., Yusuf Yazar, Rehber Yay., Ankara, 1991.Abdlhakim Arvas, er-Riyzut-Tasavvufiyye, Mekteb-i Harbiyye Matb., stanbul 1341/1922.Ahmed el-Frk es-Serhend mam Rabbn, el-Mektbt, I-III, Arapaya ev., Muhammed

Murad el-Menzilev, Demir Kitabevi, stanbul 1963.--------, Mektbt- Rabbn, Trc. Abdlkadir Akiek, Merve Yaynevi, stanbul 1996.-------- , Ahmed Frk Sirhind (Mceddid-i Elf-i Sn mam Rabbn)nin Tevhid Anlay,

ev., H. brahim imek, EKEV Akademi Dergisi, Cilt: I, Say.3, (Kasm 1998), ss.181-188.--------, Mebde ve Med, trc., Sleyman Kuku, stanbul 2002.Akay, Hasan slm Terimler Szl, aret Yay., stanbul 1995.Akda, Rahmi, mam Rabbnnin Tasavvuf Tecrbesinin Ehl-i Snnet Anlay Asndan Tahlli,

(Baslmam Yksek Lisans Semineri, ASBE), Erzurum, 1998.

Algar, Hamid mam Rabbn, DA, XXII, s.196.Algar, Hamid, Reflection of bn Arab in Early Naqshband Tradition, lk Dnem Naki-

bend Geleneinde bn Arabnin Dncelerinin zleri, ev., Salih Akdemir, slam Ara-trmalar, Cilt:5, Say:1, Ocak-1991, ss.1-19.

Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, trc., Yaar Keeci, Krkambar Kitapl, stanbul2000.

Arvas, S. Ahmed, Hasbihl, Burak Yaynevi, stanbul 1990.Ate, Sleyman, Cneyd-i Badd Hayat Eserleri ve Mektuplar, Snmez Neriyat, stanbul 1969.--------, Slem ve Tasavvuf Tefsiri, Snmez Neriyat, stanbul 1969.


30/31



Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I-II, MEB., stanbul 1987.Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler Szl, Aka Yay., Ankara 1987.--------, Trkiyede Rhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, Tre-Devlet Yay., 1979.Cebeciolu, Ethem, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., stanbul 1999.--------, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997.Cem, bnut-Tayyar Semahaddin, nsn- Kmil ve Tasavvuf, Din Yolu, Cilt: 1, Say: 12, (10

Haziran 1956), Ankara 1956, s.14.

Dvd el-Kayser, Matlau Hussil-Kilem f Men Fussil-Hikem, Drul-Hilfetil-Bahire, stan-bul 1299.

Demirci, Mehmet, Tevhidden Vahdet-i Vcda, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl:10, Say:1,Ocak-1982, ss.23-32.

Develiolu, Abdullah, Glzr- Sofiyye Kasde-i Taiyye erhi, Ahmed Sait Matb., stanbul 1961.Eb Nasr es-Serrc et-Ts, el-Luma fit-Tasavvuf, Tah., Abdulhalim Mahmud-Abdlbak Surr,

Drul-Ktbil-Hads, Msr, 1960/1380.Ebul-AlAff, Tasavvuf (slmda Manevi Devrim), ev., H. brahim Kaar-Murat Sln, RisaleYay., 1996.

--------, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev., Mehmet Da, Krkambar Yay., stanbul1998.

--------, Talktl-Fussil-Hikem, Kahire 1365/1946.Ebul-Hasan Ali en-Nedev, slm nderleri Tarihi, ev., Yusuf Karaca, Kayhan Yaynlar, stan-

bul 1992.

Ergin, Osman, Balkesirli Abdlaziz Mecdi Tolun Hayat ve ahsiyeti , Kenan Basmevi, stanbul1942.

Erturul, smail Fenn, Hakkat Nurlar, Sebil Yay., stanbul 1975.--------, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, Haz., Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991.Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akmlar, Remzi Kitabevi, stanbul 1977.Hulusi, Ahmet, Risle-i Gavsiyye Tercmesi, Kitsan, stanbul 1994.Hseyin b. Muhammed Rab el-sfehan, el-Mfredt fi arbil-Kurn, Dru Kahraman, stan-

bul 1986.bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts.bnl-Arab, Evrdl-Usbiyye, stanbul ts--------, Fussl-Hikem, ev., M. Nuri Genosman, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul

1992.

--------, Muhdaratl-Ebrr, Beyrut 1968.--------, el-Fthtul-Mekkiyye, Dru Sdr, I-IV, Beyrut, ts.--------, et-Tedbrtl-lahiyye f Islh Memleketil-nsaniyye, Tedbrt- lahiyye Tercme ve erhi,

Tercme ve erh: Ahmed Avni Konuk, Haz., Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, z Yay., s-tanbul 1992.

mam Gazzl, Miktl-Envr: Nurlar Feneri, ev., Sleyman Ate, Bedir Yay., stanbul 1994.smail-i Ankarav, Minhcul-Fukar, Basm yeri ve tarihi yok.z, Mahir, Tasavvuf Mahiyeti Bykleri ve Tarkatlar, Trdav, stanbul ts.zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, I-II, Mabaa-i mire, stanbul 1340-1343.

Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 1985.Karada, Cafer, bn Arabnin tikad Grleri, Beyan Yaynlar, stanbul 1997.Karaman, Hayrettin, mam Rabbn ve slm Tasavvufu, Nesil Yaynlar, stanbul 1992.Kartal, Abdullah, mm- Rabbnnin Vahdet-i Vcd Eletirisi ve Tarihsel Arkaplan, Uluda

niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 14, Say: 2, 2005, s.59-80.Kl, Mahmut Erol, bnl-Arab Muhyiddin, DA, XX, s.507.--------, Muhyiddn bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibul-Vcd, (Baslmam

Doktora Tezi, MSBE.), stanbul 1995.Ksakrek, N. Fazl, Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, Byk Dou Yay., stanbul 1982.


31/31



Konuk, Ahmed Avni, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Haz., Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,FAV Yay., stanbul 1994.

Konuku, Enver, Ekber ah, DA., X, ss.542-544.Kusursuz, Bayram, Ahmet Avni Konukun Vahdet-i Vcud Mdafs, Marmara niversitesi Sosyal

Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2003.Mengolu, Takiyyettin, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul 2000.Muhammed kil, Selef Tasavvuf, ev., Mustafa Kll, Birey Yay., stanbul 1998.Muhammed Ferman, mam Rabbn, ev., Lamii Gngren, slm Dncesi Tarihi, Editr: M.

M. erif, nsan Yaynlar, stanbul 1991.Nuruddn Abdurrahman b. Ahmed-i Cm, Dvn- Cm, I-II, Tashih: Alhn- Efsahzd, Mer-

kez-i Mutalat- ran, Tahran, 1999.al, amil, Mutlak Hakikat ve Dierleri, Tasavvuf lm veAkademik Aratrma Dergisi, Yl:1,

Say:1, Austos-1999, ss.81-104.Peter J. Avn, Sufism, The Ancyclopedia of Religion, I-XVI, Collier Macmillan Publshers, London,

1987.S. Hseyin Nasr, Mslman Bilge, ev., Ali nal, nsan Yay., stanbul 1985.Selvi, Dilaver, Kurn ve Tasavvuf: Tefsirlerin Tasavvufa Bak, ule Yay., stanbul 1997.Soykan, Hayreddin, Aylk Dergi, William Chittick ile bn Arabi zerine http://www.

ibnularabi.com /mak24.html.

Suad Hakm, el-Mucemus-Sf, Beyrut 1981.Sunar, Cavit, mam Rabbnnin Tevhit Grne Genel Bir Bak, Ankara niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, Cilt:5, Say:I-IV, Yl: 1956, ss.136-143.--------, Mistisizmin Ana Hatlar, AB. Ankara 1966.--------, Tasavvuf Tarihi, AB. Ankara 1975.--------, Vahdet-i Vcd Vahdet-i hud Meselesi, Ankara 1960.ah Veliyyullah Dehlev, Hccetullhil-Bli, I-II, Drut-Turs, Kahire, ts.--------, Hccetullhil-Bliev., Mehmet Erdoan, z Yay., stanbul 1994.Tahral, Mustafa Ayn ve Ayniyyet, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, IV, ss.9-26.--------, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, Fussl-Hikem

Tercme ve erhi, I, ss.29-62.Toshihiko Izutsu, slmda Varlk Dncesi, ev., brahim Kaln, nsan Yay., stanbul 1995.Uluda, Sleyman, lem, DA, Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul 1989, II, 360.--------, Tasavvuf Kart Akmlar ve bn Teymiyyenin Tasavvuf Felsefesi, slmiyt, Cilt: 2,

Say: 3, (Temmuz-Eyll 1999), ss.39-66.--------, Tasavvuf Ulhiyyet Telakkisinde Mertebeler III, Hareket, Say: 23, ss.3-15.--------, bn Arab, TDV. Yay., Ankara, 1995.--------, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1996.lken, Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, I-II, Matbaa-i Ebzziya, stanbul 1933.William Chittick, Hayl lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, trc., Mehmet Demirkaya,

Kakns Yay., stanbul 1999.--------, Varolmann Boyutlar, ev., Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997.

Documents

Isa Celik - Imami Rabbani Perspektifinden Ibnul Arabiye Tenkidi Bir Yaklasim