ISAURIA’DA ERKEN HRSİTİYANLIK DÖNEMİ DİNİ FAALİYETLERİ ... İlker Işık ISAURIA’DA ERKEN... · ailesinin Roma vatandalığını hak kazanması sonucu Paulus adı ile

Öz

Hıristiyanlığın doğuşu ile birlikte yayılım sahasının genişlediği M.S. 1. yy.dan itibaren Isauria

ve çevresinde yoğun bir misyonerlik faaliyeti yürütülmüş ve böylelikle bu faaliyetler sonucunda bölge

önemli piskoposlukların bulunduğu bir coğrafya haline gelmiştir. Roma dönemi asimilasyon

politikalarına rağmen ve akabinde Bizans dönemindeki yaklaşım ile Isauria önemli bir din merkezi

konumuna yükselmiştir.

Bu çalışma Erken Hristiyanlık Dönemi’ni kapsayarak Isauria Bölgesi ve çevresinde geçen

Hıristiyanlıkla ilgili dinsel oluşumları irdeleyen bir periyodu araştırmaktadır. Ayrıca bu çalışmada,

Hristiyanlığın başlangıcından Ekümenik (Evrensel) konsillerin yapıldığı döneme kadar vuku bulan

dinsel yapılanmalar ve Hristiyanların maruz kaldığı inançsal ve politik yaklaşımlar ile bölgede faaliyet

gösteren önemli din adamlarının misyon faaliyetleri ele alınmaktadır.

•

Anahtar Kelimeler

Hıristiyanlık, Isauria, Aziz, Kilise

•

Abstract

Isauria and its around which expanded of the field along with the emergence of Christianity

onwards A.D. 1 century was conducted an intense missionary activity and thus as a result of these

activities, the region had become an important geography for the dioceses. Despite the Roman

assimilation policy and with the approach followed by Byzantine period the Isauria has raisen to an

important religious center.

This study investigates a period of examining religious formation about the Christianity in

the Isauria Region and its around, including the Early Christian Period. Also this study discussed that

occuring religious structures from the beginning of Christianity to the Ecumenical (Universal) council

period and religious and political approaches that Christians were subjected with the mission activities

of important clerics in the region.

•

Keywords

Christianity, Isauria, Saint, Church

* Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü,

[email protected]

ISAURIA’DA ERKEN HRSİTİYANLIK DÖNEMİ DİNİ

FAALİYETLERİ CHRISTIANITY ACTIVITIES İN ISAURIA AND VICINITY

İlker IŞIK *

88 CHRISTIANITY ACTIVITIES İN ISAURIA AND VICINITY

ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR

GİRİŞ

Hristiyanları en kutsal yedi kilisesinin bulunduğu Anadolu topraklarında çağlar boyunca

pek çok kilise ile manastır inşa edilmiş ve İsa peygamberin yolundan gidenler bu topraklarda en

zorlu ve en ıstıraplı olaylara maruz kalmışlardır. Zira Hristiyan inancının yayılışı şüphesiz

imparator kültünü propaganda aracı olarak kabul ettirmeye çalışan Roma için bir tehdit

unsuruydu. Bundan dolayı kişiye endeksli olmayan monoteist bir inancın toplum nezdinde kabulü

hem makul hem de koşullar gereği zordu.

İsa peygamberin bu yeni dini tebliğ ettiği zamanlarda bile Yahudi din adamlarının

Roma’nın aleyhinde ayrılıkçı bir devlet kurma iddiasıyla İsa’yı Roma valisi Plautus’a şikâyet

etmeleri ile başlayan bu sancılı süreç, daha en başından İsa’ya inananların siyasi erk ile ters

düşmesine yol açtı. Sonrasında gerçekleşen baskı ve şiddet politikası bu dinin yolunda

yürüyenlere tarifi güç acılar yaşattı. Ancak ne var ki, gerek misyonerlerin gerekse gerçeği arama

içinde olanların ellerinde büyüyen Hristiyanlık, zamana direnerek Roma’nın mutlak ve tek dini

olmayı başardı.

Hem Yahudi din adamları hem de Romalı yetkililerin baskıları Hristiyanlık üzerinde

insan elinin değmesine ve tanrı sözünün (dei verbum) insani bakışla uyarlanmasına yol açtı. Şöyle

ki, sinoptik incil yazarlarının (Matta, Markos ve Luka) birbirleriyle uyumlu metinlerine rağmen

mitolojik anlatım üslubunun kutsal metinlere sızması kaçınılmaz duruma geldi. Yuhanna

İncili’ndeki kutsal esinleme bölümü tarihsel gerçekliklerin insani bakış açısıyla nasıl algılandığını

gösteren bir emareydi. Hâlbuki diğer üç incil yazarı olan Matta, Markos ve Luka incillerinin hiç

birinde böyle bir süslü anlatım bulunmamaktaydı. İsa sonrası dönemin daha ileri zaman

dilimlerinde git gide bir efsanevi İsa kişiliği belirginleşmekte ve paganist anlatım kurgusu ön

plana çıkmaktaydı.

Hristiyan tarihinde gelmiş geçmiş en büyük sorun İsa’nın doğası hakkındaki anlaşmazlık

üzerinedir. Tanrı mı, insan mı, tanrı özünden çıkan ve tanrının dünyadaki yansıması olan bir

peygamber mi, yoksa Yahudilerin gözünden bakıldığında bir yalancı peygamber mi soruları iki

bin yıllık bir açmazın temel konuları olmuştur. Esasında bu karmaşıklığı ortaya çıkaran insanların

algı oluşumu hem dönemin siyasi ve dini atmosferinden hem de mantık hatalarından ileri gelen

bir takım açmazlardan kaynaklanıyordu. Bu kavram kargaşalarını sona erdirecek ve yeni bir yol

çizecek olan ise İsa’nın yaşamına ve öğretilerine tanıklık eden havarilerin ve onların hemen

akabinde bu yeni dini sıcağı sıcağına kabul eden kişilerin algılama yetileriyle belirlenebilecek bir

olguydu. İşte bu noktada karşımıza çıkan en büyük şahsiyet Yahudi kökenli bir Ferisi olan ve

ailesinin Roma vatandaşlığını hak kazanması sonucu Paulus adı ile tanıdığımız Saul’dur.

89 ISAURIA’DA ERKEN HRSİTİYANLIK DÖNEMİ DİNİ FAALİYETLERİ


Tüm bu sorunların yaşandığı en büyük yer olan Anadolu özelinde ele aldığımız Isauria

ve çevresi Hristiyanlık üzerine birçok faaliyetin yaşandığı önemli bir coğrafya olarak kaşımıza

çıkmaktadır. Martyr (Şehit) Nestor, Conon, Aquilinus, Victorian ve Onesimus gibi pek çok din

adamı burada katledilmiş ve Roma politikalarına karşı gelerek kendi inancını savunmuştur.

Bunun yanında Hristiyanlığın kendi içinde geçirdiği buhranlar da Isauria’daki Hristiyan

cemaatinin ortak bir tavır almasına sebep olmuş ve mezhepsel çatışmalarda önemli bir rol

almasına sebebiyet vermiştir.

1- ANADOLU’DA İLK HRİSTİYANLIK FAALİYETLERİ

Anadolu, Hristiyan dünyasının ilk büyük kiliselerinin, konsüllerinin ve önemli

azizlerinin yetiştiği stratejik bir bölge olarak yer edinmektedir. Hristiyanlar tarafından kutsal

sayılabilecek birçok mekânın bulunduğu bu topraklarda çok sayıda Hristiyan cemaati faaliyet

göstermiş ve Anadolu bu haliyle mezhepsel çatışmaların da bir o kadar yoğun olmasına yol açan

bir dinamizm barındırmıştır.

Hz. İsa’nın dünyaya vedasının ardından onu takip eden müritleri Filistin ve

çevresinde baskı ve zulüm görerek M.S. 42-45 yıllarında Antakya’ya sığınmıştır. Elçilerin İşleri

11. Bölümde de aktarılan bu hadiseler İsa’nın yolundan gidenlere ilk kucak açan yerin Anadolu

olduğunu bildirmektedir (Elç. İş. 11: 20-24). Bu tarihi gelişmelerin ışığında Antakya, “Hristiyan

kimliğinin” oluşmasında büyük bir rol oynamıştır. İlk kez Hristiyan terimi Antakya’da

zikredilmiş, ilk cemaatler kilise ritüellerini sistematik bir düzene koyarak yazınsal bir miras

bırakmışlardır. 1. ve 2. yy.a ait olan bu tarihi belgelerden ilki “Didake” olarak adlandırılan ve

“Havari Öğretisi” ismiyle bilinen kilise tören rehberi ile “Süleyman’ın Övgüleri” isimli ilahi

koleksiyonudur.

Antakya cemaatinin ilk lideri Barnaba’dır. Barnaba ve Aziz Paulus 42-45 yılları

arasında Antakya’da kaldıktan sonra bu yeni dini yaymak için yolculuğa çıkınca cemaat

önderliğine Havari Petrus (M.S. 45-53) tayin edilir. Bu olaydan sonra Petrus Hristiyanların ilk

Papa’sı olarak kabul edilmektedir. Öyleki, Petrus’un tesis ettiği ve Hristiyanlığın ilk kurulan

kiliselerinden biri olan Aziz Pier (Petrus) kilisesi ile Hristiyanlık kurumsallık kazanmıştır.



Resim 1: Didake Resim 2: Süleyman’ın Övgüleri

Topluluğun üçüncü büyük önderi ise havariler sonrası dönemin yetiştirdiği önemli din

adamlarından biri olan Ignatus (83-115)’tur (Madrigal, 2014: 3).

Hristiyanlığın Anadolu’da şekillenmeye başladığı yıllarda Antakya cemaati ve

Kudüs’teki Hristiyanların aynı amentü doğrultusunda hareket etmeleri için M.S. 50 yılında ilk

tarihi Hristiyan toplantısı olan “Kudüs Konsili” (Havariler Konsili) düzenlendi. Burada üç önemli

bakış açısı değerlendirildi. Bunlardan birincisi Aziz Petrus ve Barnaba gibi İsa’yı yaşamında takip

ederek onun öğretilerini birebir söylemleyen havarisel görüş, ikincisi İsa’nın kan bağı yoluyla

kişiliğini ve düşüncelerini miras edinen Yakub’un (Nasraniler) ortaya attığı görüş ve son olarak

ise İsa ile tanışmamış olsa da Museviliğin Ferisi mezhebinde olup sonradan Hristiyanlığı kabul

eden Pavlus ve onun çevresinin savunduğu görüştü.

Hristiyanlık tarihinde yer alan ve tümüne Anadolu’nun ev sahipliği yaptığı yedi büyük

Ekümenik (Evrensel) konsilin defalarca toplanmasına sebep olan anlaşmazlıklardan farklı olarak

Kudüs Konsili bir kimlik belirleme toplantısıydı. İlk yıllarda Museviliğin bir mezhebiymiş gibi

algılanan Hristiyanlığın sadece Yahudi halkına değil, tüm insanlığa hitap ettiği ve bu yeni dinde

Yahudi din geleneklerine bağlı bir inanç anlayışının benimsenip benimsenmeyeceği burada

tartışıldı. İsa’yı Tanrı’nın elçisi ve haçta gerilerek insanlığa bedenini feda eden kurtarıcı (soter)

kabul eden din adamları en saf haliyle bu son peygamberin beşeri özelliği üzerine çatışmaya

girmemişti. Bunlardan ziyade Antakya’daki sistematik ayin tertibi gibi ibadet düzenlemesi ile

Yahudilerde kesin kez kural sayılan zina, leş eti yememe ile kan ve idrar karşısındaki bedeni

temizlik konuları görüşüldü.

Esasında bu konsil Paulus’un paganları Hristiyan yapmak için Yahudi şeriatını esnetmesi

ve onlar için ilk başta zor gelebilecek bazı kurallardan muaf edilmeleri sebebiyle toplandı.

Paulusçu görüş toplantı sonucunda uygun bulunarak Yahudi din görüşü birebir uyulması gereken



kurallar bütünü olarak görülmeden yalnızca kısmi açıdan rehber olarak alındı. Ancak İsrail ve

çevresindeki Hristiyanlar Yahudi şeriatını devam ettirdi ve bu da itikadın uygulanışının doğruluğu

konusunda birtakım çelişki ve farklılıkların oluşmasına yol açtı.

Bu konsülle birlikte çıkan en önemli karar Hristiyanlığın Musevilikten ayrı ve

bağımsız bir din olduğu ve Yahudi olmayanların da İsa’nın bahşettiği sonsuz kurtuluşa erebileceği

müjdesiydi.

Ekümenik olmayan ve her konunun görüşülmediği bu konsilden çıkan kararların

bağlayıcılığı konusunda hüküm vermek zor olmasa gerektir. Çünkü Paulus’un Barnaba ile görüş

farklılıkları nedeniyle yol ayrımına gitmesi ve İsa’nın tanrısal yapısı hakkında keskin ayrımların

belirmesi Hristiyanlığı kabul eden topluluklar arasında algı farklılıklarının oluşmasına sebep oldu.

Nasıl ki peygamberlik tarihinde Nuh, ikinci Adem olarak hitap edilmişse Paulus da İsa’dan sonra

Hristiyanlığın ikinci kurucusu olarak görülmüştür. Kudüs Konsili’nde Yahudi inancını takip etme

zorunluluğunun olmadığı kararı ile Paulus Yahudi olmayanlara olağan dışı bir din perspektifi

kazandırdı ve İsa’yı bir Yahudi’nin peygamber kavramından algıladığı Tanrı’nın kulu ve elçisi

sıfatından çıkararak paganist bir örgü içinde yeniden tanımladı.

2- AZİZ PAULUS’UN ANADOLU SEYAHATLERİ

İsa peygamberin çarmıhta ölüm cezasına çarptırılması sonrasında derin bir bunalım

geçiren Kudüs’teki inananlar topluluğu, Yahudi cemaati ve Roma eyalet yönetiminin baskısı

sonucu birlik ve düzen kurmakta büyük zorluklar yaşadı. Havarilerin öncülüğünde başlatılan

toparlanma süreci sırasında kafa karışıklığını önlemek için Yahudi din anlayışı takip edildi. Ancak

Museviler bunu hem dini açıdan kendilerine karşı hem de siyasi bakımdan Roma’nın otoritesine

karşı bölücü bir akım olarak göstererek İsa’ya inanlara büyük bir şiddet eyleminde bulundular.

İşte bu sıralarda Museviliğin en büyük mezhebi Ferisilere mensup olan Saul (Paulus) bu şiddet

olaylarında başrol oynamaktaydı. Ailesinin kazandığı Roma yurttaşlığı sebebiyle Paulus adı ile

Hristiyan dünyasında nam salan Saul’un bu politikalara alet olması İsa’nın siluetini görmesiyle

son buldu. Bu mucizevi olaydan sonra Paulus, ateşli bir İsa taraftarı olarak Yahudi olmayan

topluluklara Hristiyanlık dinini yaymayı misyon edindi. Kudüs’teki baskılara dayanamayan

birçok İsevi gibi Paulus da doğup büyüdüğü topraklar olan Anadolu’ya gelerek Antakya’da yeni

bir teşkilatlanmaya katıldı. Buradaki çalışmalarının ardından Barnaba ile birlikte Anadolu’daki

birçok yere ziyaretlerde bulundu.

Şüphesiz Barnaba ve Paulus’un Antakya cemaatinden ayrılmasından sonra başlayan

süreç Hristiyanlığın yayılması anlamında yapılan en büyük eylemlerden biri olmuştur. Paulus

hayatı boyunca dört önemli misyon yolculuğuna çıkmış ve birçok Roma yurttaşının Hristiyanlığa



adım atmasına vesile olmuştur. M.S 45 yılına kadar Antakya’da kalan Paulus ve Barnaba 46

senesinde 1. Misyon seyahatine çıkarak Yahudi olmayan ve Yunanca konuşan halklar üzerinde

Hristiyanlığı yaymayı amaç edindiler. İlk olarak Antakya’dan Seleuceia Piera’ya (Samandağı)

gittiler ve oradan Kıbrıs’a geçtiler (Elç. İş. 13: 2). Salamis’ten Pabhos’a (Paf) kadar dolaşarak

Hristiyanlığı tebliğ ettiler. Daha sonra Anadolu’ya geri dönerek Perge, Antiocheia (Yalvaç) ve

oradan İconium’a (Konya) geçerek vaazlarını sürdürdüler. Burada gördükleri kötü muamele

sonucu Lystra (Hatunsaray) ve Derbe’ye kaçarak tebliğlerine devam ettiler. Derbe’den sonra

dönüş yolculuğunda geldikleri güzergâhı kullanarak İconium, Anatiocheia, Perge ve Antalya’ya

vardıktan sonra Antakya’ya ulaştılar.

Resim 3: Paulus’un I. Misyon Yolculuğu (M.S. 46 - 48)

1. misyon yolculuğunun ardından Antakya’da M.S. 50 yıllarında Kudüs Konsili

gerçekleşir. Bu önemli buluşmanın ardından Barnaba ve Paulus 2. Misyon yolculuğu için tekrar

yollara düşerler. Kilikya üzerinden Lykaonia şehirleri olan Derbe ve Lystra’ya tekrar uğrarlar.

Ancak yolculuk esnasında Barnaba ve Paulus fikir tartışması yaşayarak yol arkadaşlıklarını

sonlandırırlar. Bunun sebebi olarak Barnabas’ın yeğeni Markos’u ( ya da Yuhanna’yı) yanına

almak istemesi Paulus’un ise kendilerini Perge’de bulunan Galatlardan korkarak onlarla

seyahatlerini sürdürmeyen Markos’u istememesi (Leguenne, 1979: 147) veya Paulus’un

paganistleri Hristiyanlaştırmak için Yahudi şeriatından çok fazla taviz vermesi gerekçe gösterilir.

Nitekim bunun sonucunda bu iki din adamının yolları ayrılır ve Barnaba, Markos ile birlikte

Kıbrıs’a doğru yola çıkarken Paulus da Silas ile birlikte Anadolu seyahatlerine devam etmiştir



(Elç. İş. 15: 39-40). Daha sonra Paulus diğer misyon yolculuklarını yalnız sürdürmüştür

(Schnelle, 2003: 137-139).

Paulusbu yolculuğu esnasında sırasıyla daha önce uğradığı Derbe’ye oradan da Lystra’ya

uğradı. Lystra’da Timotheus’u yanına alarak Phrygia, Kuzey Galatia ve Mysia bölgelerini

dolaştılar. Ardından İncil yazarlarından Luka’yı Troia’dan alarak bir davet üzerine Avrupa

kıtasına geçmeye karar verdiler. Öncelik olarak Makedonya’ya gelerek Niapolis, Philippi,

Amphipolis ve Apollonia’yı ziyaret ettiler. Buradan Yunanistan’a geçerek Thessaloniki (Selanik)

ve Boreo Veria’ya uğradılar. Paulus Boreo Veria’daki karışıklıktan ötürü Timotheus ve Silas’ı bir

süre burada bıraktı. Ardından Korinth’e geldiğinde Silas’ı buraya çağırarak Korinth’te kalmasını

istedi. Kendisi ise Kenhere ve Ephesos üzerinden tekrar Anadolu’ya gelerek yolculuğuna devam

etti. Buradan Palestine’ye (Filistin) deniz yolu ile geçti ve Caeseria’dan Kudüs’e yol aldı. Son

olarak Antakya’ya geldi ve yolculuğunu tamamladı.

Resim 4: Paulus’un II. Misyon Yolculuğu (M.S. 49 - 52)

Paulus bir süre Antakya’da bulunduktan sonra 3. Misyon yolculuğunu gerçekleştirmek

üzere tekrar yola çıkar. Elçilerin İşleri 18: 23 ve 21: 16 bölümlerinde belirtildiği gibi Paulus’un

bu seyahati yaklaşık dört yıl sürer ve daha önce oluşturduğu bölgelerdeki cemaatlere iman

esaslarını tekrar hatırlatmak ve ayrışmayı önlemek için yola çıktığı aktarılır (Gündüz, 2004: 69).

Bu seyahatinin önemli bir kısmını Grek dünyasının ilgisini İsa peygamberin ulûhiyetini

yaymak için harcadı. Dört yıllık yolluk yolculuğun iki yılını yalnızca Ephesos’taki cemaatin

diriliğini sağlamak için sarf etti. Yolculuğa ilkin Antakya üzerinden Tarsus, Demre, Lystra ve

Iconium üzerinden Antiocheia’ya vararak Ephesos’a vardı. Bu esnada yalnız başına seyahat



ederken bazı kaynaklara göre Luka’nın da ona eşlik ettiği söylenir (Rudolf, 1967: 82).Ephesos’ta

Apollonios’un vaftiz ettiği Hristiyanları kendi eskatolojisini kabul ettirerek tekrar vaftiz etti.

Burada Artemis tapınıcılarından gördüğü baskı ve şiddet sonrası Yunanistan ve Makedonya’ya

gitmek zorunda kaldı. Ardından deniz yolculuğu yaparak Cos, Rhodos ve Patara’ya, oradan da

Suriye üzerinden Kudüs’e giderek bu misyon seyahatini de bitirmiş oldu.

Resim 5: Paulus’un II. Misyon Yolculuğu (M.S. 53 - 58)

Kudüs’e geldiğinde Yahudilerin kışkırtmasıyla bir dizi mahkeme süreci yaşar ve iki yıl

tutuklu kalır. Daha sonra Roma vatandaşlığını kullanarak Roma’da yargılanmak istediğini belirtir

ve İtalya’ya götürülür. Bu süreç aslında Paulus’un dördüncü ve son yolculuğu olarak da

adlandırılabilir. Malta’ya çok zorlu bir yolculukla varır ve burada üç ay kalır. Sonrasında Sicilya

ve Putoeli’ye (Pozzuoli) oradan da nihayet Roma’ya ulaşır. Burada da iki yıl tutuklu kaldıktan

sonra İmparator Nero döneminde M.S. 65-67 yıllarında Petrus ile birlikte idam edilir (Amiot,

1962: 34;Barnes, 2006: 121; Schnelle, 34-40).



Resim 6: Paulus’un IV. Misyon Yolculuğu (M.S. 60 - 63)

3- KONSİLLER ÖNCESİROMA’DAKİ GENEL DURUM

Roma politikaları uyarınca Paulus’un ölümünden sonra Roma İmparatorluğu’nda zaman

zaman şiddet yanlısı yönetim anlayışı hâkim oldu. Nero döneminde yapılan zulümler

Hristiyanların daima günah keçisi gibi görülmelerine ve devletin başına bir musibet geldiğinde

onlardan bilinmelerine sebep oldu. M.S 64’de büyük yangından sorumlu tutulan Hristiyanların

zulümlere maruz kalmaları ve bunun neticesinde Petrus ve Paulus’un idam edilmeleri bu olayların

ilk kıvılcımlarından biriydi. İleriki yıllarda bu tutum neredeyse bir devlet politikası halini almış

ve başa geçen imparatorlar devlet otoritesini ve Roma geleneklerini korumak adı altında yozlaşma

ve uğursuzluk alameti olarak gördükleri İsa taraftarlarını tek tek tasfiye etme girişiminde

bulunmuşlardır (Kaymaz, 2005: 5; Akdaş, 2009: 7).

Domitianus döneminde (M.S 81-96) artan zulümler yoğun şekilde yaşanmış son

dönemlerde Hristiyanlara karşı yumuşama göstermiştir (Eusebius, 79). Traian’ın imparatorluk

yıllarında (M.S 98-117) Bithynia valisi olan Genç Plinius’un buradaki Hristiyanlara uygulanacak

işkence ve yıldırma politikalarıyla ilgili Traianus ile yaptığı istişareler günümüze kadar ulaşmıştır

(Plinius, 278). Katliamlar Hadrianus (117-138) döneminde bir nebze yavaşlasa da Hristiyan

olduğu belirlenen kişiler yargılanmadan ölüme götürülmüştür (Eusebius, 105). Filozof imparator

Marcus Aurelius (161-180) zamanında Hristiyanların acıları dinmemiştir. Aksine devlet düzenine

aykırı olduğu öne sürülerek sistematik bir baskı yapılmıştır. Commodus döneminde de (M.S 181-

196) bu hadiseleri görmemize rağmen bu yıllarda devletin tepe noktalarındaki kişilerin bu yeni

dine girmeye başladığı görülmektedir.



M.S 193-211 yılları arasında hüküm süren Septimis Severus ile katliamlar yeni bir boyut

kazandı. M.S 202’de Roma yurttaşlarının İsa’nın dinine geçmesini yasakladı ve buna uymayanlar

ile Hristiyan olduğu bilinen insanları işkenceler yoluyla katletti (Roldanus, 2006: 11). M.S 249

yılına gelindiğinde Hristiyan topluluğu İmparator Decius’un toplu kıyımlarına tanıklık etti.

Decius bütün İsevilerin imparatorluk kültüne saygılarını göstermeleri için kurban sunmalarını,

buna uymayanların ise öldürüleceğini emretti (Sarıkçıoğlu, 1999: 279). Bu sebepten dolayı M.S

250 yılında Roma piskoposu Fabian öldürüldü. Baskı ve şiddet bazı Hristiyan cemaatlerinin

imparatorluk kültüne biat etmeleriyle veya pasifize olmalarıyla neticelendi. Dininden

dönmeyerek direnenler ise bu dik duruşlarıyla halkın gözünde bir nevi kahramanlaştı. Bu da

Hristiyanlığı aslında daha saygın hale getirdi (Roldanus, 2006: 11). Arkasından gelen Valerian

ise (M.S. 253-260) kiliseleri yıktırmış, mallarına el koydurmuş ve piskoposları idam ettirmiştir

(Friend, 515). Gallianus’un başa geçtiği dönemde ise bu yıkımlar durdurularak Hristiyanların

kilise inşa etmelerine izin verilmiştir. Bu dönemle birlikte bir süreliğine de olsa Hristiyanlar özgür

bir ortamda hayatlarını sürdürme imkânına eriştiler (Roldanus,2006: 30).

Şüphesiz en büyük katliam ve zulüm bugünün Hristiyan dünyasının bile hala nefretle

andığı Diocletianus (M.S 284-305) tarafından olmuştur. Valerian’ın yok etme girişimi bir üst

seviyeye taşınarak M.S 303 senesinde Fısıh Bayramı (23-30 Nisan’daki Mayasız Ekmek

Bayramı) öncesi başlayan ve Constantin’in M.S. 312’de Maxentius’u yenmesiyle sona eren

“Büyük Tatbikat” döneminde Hristiyanlar aleyhine dört ayrı bildirge yayınlandı (Frend, 522; ).

İlk bildirge kutsal metinlerin yakılmasını, yurttaşlık haklarının iptalini ve köle olan Hristiyanların

azat edilmesinin yasaklanmasını içermekteydi (Croix, 35-36). İkinci bildirge piskoposların

hapsini, üçüncü bildirge tanrılara kurban adayanların affedileceğini ve dördüncüsü ise tanrılara

yapılan toplu törenlerde adak sunmayanların öldürüleceğini yazmaktaydı (Frend, 520).

Diocletianus’un bu denli sert tedbirler almasındaki en büyük etken yaptıklarını meşru kılmak için

kendisini Iupiter’in oğlu olarak kabul ettirmeye çalışırken (Roldanus, 29), bir yandan ailesinden

bile Hristiyanlığa geçen kişilerin azımsanmayacak sayıda artmasıydı (Gaque, 90).

Diocletianus’tan sonra gelen Gallianus (M.S 305-311) aynı siyaseti takip etti. Ancak bu tutumun

başarısız olduğunu görmesi üzerine M.S 311 yılında “Hoşgörü Bildirgesi” yayınlayarak

Hristiyanlar ile uğraşmaktan vazgeçti. Bu durum Roma devlet politikasının Hristiyanlar üzerinde

çark ettiğinin ve başka bir yaklaşım gütmek gerektiğinin somut bir adımı olmuştur. Zira

Constantin’in başa geçmesiyle (M.S 306-337) beraber yeni bir anlayış başlamıştır.

Constantin Hristiyanların engellenemeyecek boyutta bir kitleye ulaştığını kabullenerek

onları karşısına almak yerine destek almayı daha mantıklı gördü. Böylece imparatorluk sınırları

içindeki iç çekişme ve huzursuzluk ortamı ortadan kaldırılarak devlet otoritesi güçlenebilecekti.



Şu açıktı ki Roma ne kadar uğraşırsa uğraşsın bu din yok edilemeyecekti. Lakin 4. yy.a

gelindiğinde otuz milyon nüfuslu Roma’nın yedi milyonunu Hristiyanlar oluşturmaktaydı. M.S.

313 yılındaki Milano Fermanı sayesinde Hristiyanlara tanınan ibadet özgürlüğü gayri resmi de

olsa imparatorluğun devlet dinine dönüşmesi için ilk adım sayılabilir.

4- KONSİLLER ÖNCESİ ISAURIA’DAKİ GENEL DURUM

Paulus’un misyonerlik faaliyetlerinin ardından Yuhanna’nın vahiyleri ile artan

Hristiyanlık, bu dönemler içerisinde imparatorluğun ve Yahudilerin baskılarına rağmen

Anadolu’da yedi büyük kilisenin kurulmasıyla kalıcı bir dini akım konumuna geldi. Paulus’tan

beri oluşturulan bu yapılanma ile Hristiyanlaştırma politikaları için hedeflenen ilk coğrafi

bölgenin Anadolu olduğu anlaşılmaktadır. Kaldı ki Paulus’un rotasına bakıldığında misyonerlik

çalışmalarının başlangıç ve geçiş güzergâhları daima Anadolu üzerinden olmuştur. Bilhassa

Paulus Antakya’dan yola çıktığında genellikle Tarsus, Demre, Lystra ve Iconium gibi Dağlık

Kilikya, Isauria ve Lykaonia bölgelerinin kesiştiği noktalar üzerinden Hristiyanlık propagandası

yapmaktaydı. Bu yönü itibari ile Isauria Bölgesi bu geçiş alanı içinde olması nedeniyle son derece

önemlidir.

İlk olarak Isauria Bölgesi’ndeki dinsel olaylardan söz edebilmek için bu bölgenin

hangi alanı kapsadığını ifade etmek gerekir. Isauria’nın coğrafi sınırları tarihsel süreç içerisinde

birçok kez değişikliğe uğradığı için genel hatlarıyla Konya’nın güneyindeki Bozkır, Taşkent ve

Hadim civarına Isauria’nın merkezi denilebilir (Bahar, 1991: 3). Plinius’a göre Isauria, Dağlık

Kilikia’yı içine alan ve Anemurium’a kadar uzanan bir bölgeydi (Plinius, NaturalistHistoria: V).

Ptolemaios, Bölgenin Lykaonia’daki Lystra’ya kadar uzandığını (Ptolemaios, Geographia:

V.4.3), Marcellinius ise Diocletianus hükümdarlığı zamanında Isauria’nın Akdeniz’e kadar

uzandığını belirtir (Marcellinus, Rerum Gestarum Libri: XIV.3.14; XIV.82). Bir süre Galatia

Eyaleti sınırlarına dahil edildikten sonra M.S. 74 yılında Kilikia Bölgesi içinde yer almıştır.

Antoninus Pius döneminde ise (M.S 138-161) Lykaonia ile birleşik bir bölge haline gelmiştir

(Ramsay, 1960: 416-418). Bu durumda Isauria’nın Lykaonia ovasını da içine alan, Toros Dağları

ile Akdeniz arasında kalan ve Kilikia ile kültürel ve sosyal anlamda bütünlük gösteren bir

coğrafyayı içine aldığı söylenebilir (Doğanay, 2008: 8; Mulluk, 2006: 4). Bu bilgiler

doğrultusunda Isauria Bölgesi’ndeki Hristiyanlık faaliyetlerini, etki alanlarını ve kurulan kiliseler

ile belli başlı din adamlarından bahsederken bölgeyi daha geniş sınırları kapsayacak şekilde ele

almak uygun olacaktır.

Hristiyanlığın ilk güzergâhı ve ilk erişim noktası Isauria Bölgesi’dir. Antakya’dan

başlayan bu din hareketinin tarih sahnesindeki coğrafi adı tüm Hristiyan kataloglarında “Isauria”



olarak geçmektedir. Dolayısıyla gerek dini cemaatlerin ilk oluşum merkezi olması gerekse

kurulan kiliseler ve başında bulunan değerli din adamlarının varlığı Isauria’yı daima bir adım

önde tutmaktadır. Bu dava adamlarının mücadelesi sayesinde çok sayıda pagan Roma yurttaşı

Hristiyanlığı seçmiştir.

Isaurialı olarak adlandırılan ve bu yeni dini yayabilmek için hayatını kaybeden önemli

din adamları bulunmaktadır. Bunlardan biri 1. yy.ın sonlarında yaşamış olan Aziz Konon’dur.

Isauria’daki bir köy olan Bethany (Bidana)’da dünyaya gelmiştir (Orthodox Church in

America.org). Ailesi Nestor ve Nada daha önce pagandı (synaxarion.gr). Sonradan Babası Aziz

Nestor iman etmiş ve oğlu Konon gibi şehit (martyr) edilmiştir. Ailesi tarafından Anna isminde

bir kız ile evlendirilir; fakat onunla evlilik ilişkisi yaşamaksızın kendilerini Tanrı’ya adayan bir

hayatı seçerler. Romalılara karşı verdikleri mücadelede babasının ardından annesi ve eşini de

kaybeden Aziz Konon dini mücadelesini bırakmaz.

Aziz Paul’un itikatlarına göre inancını yönlendiren bu din adamının birçok mucizevi

olayı gerçekleştirdiği ve halk tarafından baş melek Mikail’in gözetimi altında yaşadığına inanılır.

Ne var ki birçok paganın Hristiyanlığı seçmesi Romalıların hoşuna gitmez. Başta Konon olmak

üzere Hristiyanlığı kabul edenler üzerinde şiddet ve zulüm git gide artmaya başlar. Roma

tanrılarına kurban adamayı reddedenler birer birer öldürülür. Aziz Konon bölgedeki Jüpiter

tapınağın ziyarete gittiği ve orada bulunanlara Hristiyanlığı tebliğ ettiği esnada mucizevi bir olay

meydana gelir ve tapınak aniden yıkılır. Konon bu olaydan sorumlu tutularak pagan halk

tarafından bıçaklanarak yaralanır. Dönemin yerel yöneticisi Magnes tarafından yaralı olmasına

rağmen tutuklanır. Ancak bir süre sonra serbest bırakılır ve kısmen de olsa iyileşir. Bu olayın

üzerine pek çok insanın saygısını kazanır ve daha çok insan Hristiyanlığa geçer. Konon bu

hadiseden sonra iki yıl daha yaşar ve tebliğe devam eder. Öldüğünde şehit mertebesinde sayılarak

ailesi ve eşinin yanına gömülür (Velimirovic, 1985). Hellenkemper, Alahan Manastırı

içerisindeki Doğu Kilisesi’nde bulunan Konon yazısına bakarak buranın Aziz Konon’a ithaf

edilmiş olabileceğini söylemektedir (Hellenkemper, 1994: 221). Ortodokslar Isaurialı din adamını

yad etmek için 5 Mart’ı Aziz Konon’un kutsal günü sayarlar.



Resim 7: Isaurialı Aziz Konon (M.S. 1-2. yy.)

M.S. 1. yy. da yaşamış bir diğer Isaurialı aziz ise Onesimus (Onisius)’tur. Phyrigia’daki

Colossae şehrinde yaşayan Philemon isimli zengin bir adamın kölesiydi. Aziz Paulus’un

vaazlarından etkilenerek Hristiyanlığı seçti ve Roma’ya kaçtı (Eagan, 1922: 101). Paulus

Philemon’a mektup yazarak Onesimus’u kardeşi olarak görmesini istedi (İncil, 452: 8-9)

Ardından Onesimus efendisinin yanına geri döndü. Bunun üzerine Philemon Onesimus’u azat

etti. İki din adamı artık birlikte hareket ederek tebliğlerde bulundular. Philemon Filistin’deki

Gazze şehrinde piskopos olurken, Onesimus ise Ephesos’a giderek Timotheus’un ölümü üzerine

onun yerine piskoposluğa atandı. Traian döneminde (M.S 98-117) yaşlı bir adam olan Onesimus

tutuklanarak Roma’ya getirildi. Roma’da işkence görerek bacakları kırıldı ve Yargıç Tertylus

tarafından hapse atılıp akabinde öldürüldü. 109 yılında ise zengin bir kadın tarafından cesedi

alınarak gümüş bir tabutun içinde gömülmüştür (Velimirovic, 1985). Bazı kaynaklarda Nero

döneminde (M.S 54-68) yaşadığı belirtilse de Aziz Timotheus’dan sonra Ephesos kilisesin başına

geçtiği bilinmektedir. O halde Timotheus’un ölüm yılı M.S. 97 yılında olduğundan Onesimus’un

bahsedildiği gibi Traianus döneminde yaşamış olması muhtemeldir. Doğu Ortodoks kiliseleri 15

Şubat ve 22 Kasım günleri Onesimus’a adamıştır (Livinstone, 2000: 414).



Resim 8: Isaurialı Aziz Onesimus (M.S. 1. yy.)

Isaurialı azizlerden biri de Diocletianus zamanında (M.S 284-305) yaşayan Şehit

Azez’dir. Dönemin valisi Aquilinus tarafından Hristiyan olduğu gerekçesiyle yüz elli asker

yollanarak tutuklanmıştır. Ancak askerler bu dava adamının işkenceler karşısındaki metanetini

görmüş ve valinin önünde iman etmiştir. Öyle ki valinin kızı ve eşi de bu olayın ardından

Hristiyan olmuşlardır. Bunun üzerine Azez yanında bulunan yüz elli askerle birlikte idam

edilir(Orthodox Church in America.org). 19 Kasım Şehit Azez’e vakfedilmiştir. Isaurialı

oldukları bilinen fakat haklarında kilise kayıtlarında bilginin olmadığı Şehit Aziz Aquilinus ve

Şehit Aziz Victorian da bölgenin önemli din adamlarındandır. Hristiyanlar 16 Mayıs gününü bu

azizlere adarlar (Bunson ve ark., 1966: 118).

Diğer önemli azizler ise Lykaonia’da dünyaya gelen ve ilk Hristiyan kadın şehidi

olan Azize Thekla, Paulus’un yol arkadaşı, Lystralı Aziz Timotheus ve Onisephoros’tur (Ulutürk,

2010: 201). Ayrıca Ramsay bölgedeki araştırmaları sırasında Isauria’da Grekçe yazılmış kitabe

ve mezar taşları keşfetti. Buradaki yazıtlarda M.S. 250 - 400 yılları arasında yaşamış Teophilus,

Sisamoas ve Mamas isimli üç piskoposun adını tespit etti (Ramsay, 1906: 25-58). Bunların

dışında M.S.381 İstanbul Konsili’ne katılan Hilary, ondan sonraki dönemde yaşamış olan

Callistratus ve M.S. 451 Kadıköy Konsili’nde Isauropolis / Leontopolis’i temsil eden Aetius’da

ismi bilinen diğer Isaurialı dini liderlerdir.

Bunca din adamı yetiştiren Isauria’da onların inançlarına kazandırdığı insanların bir arada

bulunup bir cemaat oluşturabilmesi için ortak ibadet alanı ihtiyacı kaçınılmazdı. Roma

İmparatorluğu kilise yapımına M.S. 313 yılındaki Milano Fermanı’na dek izin vermedi. Ayrıca

Yahudilerin baskı ve kışkırtmaları da onların özgürce ibadet etmelerine engel olmaktaydı.



Dünyadaki ilk kilise olan Antakya kilisesinin bile M.S 3. yy.dan sonrasına ait olması bu sıkıntının

büyüklüğünü göstermektedir. Bu sebeple Hristiyan topluluklar gizli olarak mağara, katakomp,

mousele veya zengin Hristiyanların evleri gibi belli mekânlarda toplanıp ortak ayinlerde

bulundular.

SONUÇ

Hristiyanlığın Kudüs’ten sonraki ilk yayılım alanı Antakya ve çevresidir. Arkasından

Paulus’un misyon yolculukları ile birlikte Isauria toprakları bu dinin hoşgörü kapısı olmuştur.

Dolayısıyla ilk kiliseler, ilk cemaatler ve ritüel kalıplarının doğum yeri Isauria denilebilir. Bu

nedenle dinsel bir düzenin oturtulması bakımından bu bölgede var olan toplulukların bakış açısı

Hristiyanlığın geleceği bakımından belirleyici olduğu söylenebilir.

Şüphesiz Hristiyanlığı Yahudi olmayanlarla tanıştırma Paulus’un dinsel algılayışı

ile gerçekleşti. Paulus’un ziyaret ettiği Isauria kentlerinde aktardığı doktrinler bu inancı ilk kez

işitenler için belirleyici oldu. Sözünü ettiğimiz Konon, Onesimus, Philemon, Azez, Timotheus,

Thekla ve Onesiphoros gibi daha birçok aziz Paulus’un eskatolojisine göre yön bulmuştur. O

halde burada Paulus’un söylemlerine bakarak döneniz kristoloji algısını irdelemek gerekir.

Paulus’a göre İsa beşeri özelliğinin yanında Tanrısal vasfı da bulunan bir

ulûhiyeti taşımaktadır. Bu nedenle onu Yahudi şeriatındaki salt peygamber tanımlaması ile

nitelemek eksik kalacaktır. Isaurialı azizler de Paulus gibi düşünerek çevrelerine böyle tebliğlerde

bulundular. Ancak ileride hararetli tartışmalara konu olacak olan İsa’nın Tanrılığı hakkında açık

fikirli olmak yerine temkinli davrandılar. Zaten M.S. 2. yy. kiliseleri de İsa’nın bir insan olduğu

vurgusunda bulunmuştur (Michel, 1992: 99). Erken Hristiyanlık Çağı’nın amentüsü sonraki

yıllara göre daha yalın bir yapıdaydı. Paulus’un bu düşünceler M.S 4. yy.da şekillendirilerek şöyle

bir uzlaşım oluşturuldu:

- Ben Tanrı’ya, kudretli Baba’ya

- ve O’nun biricik oğlu Rab İsa’ya

- Bakire Meryem ve Kutsal Ruh ’tan doğmuş olduğuna

- Pontius Plautus zamanında çarmığa gerilmiş ve gömülmüş olduğuna

- Üçüncü gün ölüler arasından dirilmiş olduğuna

- Göklere yükselmiş olduğuna

- Baba’nın sağında oturmuş olduğuna

- Oradan ölüleri ve dirileri yargılamak için ineceğine

- Ve Kutsal Ruh’a

- Kutsal kiliseye



- Günahların bağışlanacağına

- Cismaniyetinin dirileceğine inanırım (Houtin,1982: 446-447; Duchense1905-1910, cilt

4:)

Roma imparatorlarının amansız saldırıları, pantheona itaat ve tam bağlılık isteği, veyahut

en azından misyon faaliyetinden uzaklaşmış ve sindirilmiş bir topluluk meydana getirme çabası

İsa yanlılarının karşı karşıya kaldığı muamelelerdi. Bu ve bunun gibi güçlükler ister istemez bir

kısım cemaatlerin taviz vermesine veya saf değiştirip davasından vazgeçmesiyle sonuçlandı. Ne

var ki buna direnen din adamları ve topluluklar yaptıkları mücadeleyle saygınlık kazanmayı

başardılar.

Sonuç olarak, M.S. 1. yy. başlarında Hristiyanlıkla tanışan Anadolu topraklarının giriş

kapısı Isauria Bölgesi olmuştur. Her türlü dini yapılanmanın ilk ortaya çıktığı yer olması sebebiyle

devrin siyasi gücü olan Roma İmparatorluğu tarafından sert bir baskı politikasına maruz

bırakılmıştır. Bu nedenle İsa’ya inanan insanların ilk acı çektiği bölge olmuş ve ilk aziz ve

azizenin katledildiği topraklar olmasından ötürü Hristiyanlık tarihinde önemli bir yer edinmiştir.



KAYNAKÇA

Akdaş (2009). Hacer Akdaş, Hristiyanlığın Kurumsallaşmasında İlk Dönem Konsillerinin Rolü,

(Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Kahramanmaraş.

Amiot (1962). François Amiot, The Key Concepts of St. Paul, Herder, Freiburg / Nelson, Edinburg /

London.

Bahar (1991). Hasan Bahar, Isauria Bölgesi Tarihi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya.

Barnes (2006). A. Barnes, İsa ve Pavlus Aynı Fikirde miydi?, (çev. A. Sonbahar Yıldırım), Haberci Baskı

Yayın Dağıtım, İstanbul.

Bunson ve Ark. (2003). Matthew Bunson, Margaret Bunson, Stephen Bunson, Our Sunday Visitor’s

Encycloprdis of Saints, Huntington, Indiana

Croix (1964). G. E. M. Croix, Why Were The Early Christians Persecuted? A Rejoinder, Oxford, Journals.

Doğanay (2008). Osman Doğanay, Isauria Bölgesi Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri,

(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya.

Duchesne (1905-1910). Mgr. Louis Duchesne, L’HistoricAncienné De L’Eglise, Paris.

Eagan (1922). John Eagan, An Employer’sView of the Church’s Function in Relationto Endrustry, The

Annals of the American Academy of Politicaland Social Science, Vol. 103, Industrial Relationsand

the Churches, Atlanta, Georgia.

Ec-patr.org (2011). Ecumenic Patriarchate of Constantinople. Retrrieved April 2.

Frend (2006). W. H. C. Frend, Persecution Genesisand Legacy, (Ed. Margeret M. Mitchell, Frances M.

Young, The Cambridge History of Christianity Originsto Constantine, 503-523, Cambridge

University Press, Cambridge.

Gündüz (2004). Şinasi Gündüz, Pavlus: Hristiyanlığın Mimarı, Ankara Okulu Yay., Ankara.

Hellenkemper H. (1994). Hellenkemper H.,"Early Church Architecture in Southern Asia Minor" in K.

Painter (Ed.), 'Churches Built in Ancient Times': Recent Studies in Early Christian Archaeology,

213-38, Accordia Research Centre, London.

Houtin (1981). Albert Houtin, Hristiyanlığın Kısa Tarihi, (çev. Abdurrahman Küçük), Ankara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 25, sayı:1,

İncil (1991) 5. Basım, Yeni Yaşam Yayınları, Kadıköy, İstanbul.

Kaymaz (2005). Yunus Kaymaz, Konstantin ve Hristiyanlık, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),

Sakarya.

Leguenne (1979). Ferdinand, Leguenne, Galatlar, (çev.) Suzan Albek, T.T.K.Y., Ankara.

Madrigal (2014). Marc Madrigal, Birinci Yüzyıl Anadolu Kiliseleri, Kutsal Kitap ve Arkeoloji, İstanbul.

Michel (1992). Thomas Michel, Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş, Dinler Tarihine Katkı, Ohan Basımevi,

İstanbul.



Mulluk (2006). Yunus Mulluk, Öküzlü Kuzey Kilise Örneğinde Erken Bizans Kilikia ve Isauria

Transeptli Bazilikaları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.

OCA Orthodox Church in America. org - Lives of Saints.

Livinstone (2000). E. A. Livingstone, The Concise Oxford Dictionary of the Christian Church, 2nd

edition, Oxford University Press.

Ramsay (1906). William M. Ramsay, Studies in theHistoryand Art of the Eastern Provinces of the

Roman Empire, Aberdeen.

Ramsay (1960). William M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (çev. M. Pektaş), İstanbul.

Roldanus (2006). Johannes Roldanus, The Church in the Age of Constantine, Taylor & Francis E-

Library, London.

Rudolf (1967). Daur Rudolf, Biblische Besinnung Angstund Schuld in The ologischerund

Psychotherapeutischer Sicht, Stuttgart.

Sarıkçıoğlu (1999). E. Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta.

Schnelle (2003). Udo, Schnelle, Paulus Lebenund Denken, de Gruyter Lehrbuch, Berlin.

Ulutürk (2010). Muammer Ulutürk, Lystra’da İlk Hristiyanlar ve Lystra’nın Hristiyanlıktaki Yeri,

Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu, Konya.

Velimirovic (1985). Nikolai Velimirovic, The Prologue from Ochrid, Lazarica Press, Four Book Edition,

Birmingham.

ANTİK KAYNAKLAR

Eusebius of Caesera, Life of Constantine, (İng. çev. Averil Cameron, Stuart G.Hall), Clarendon Press,

Oxford, 1999.

Marcellinius, Rerum Gestarum Libri Qui Supersunt, (çev. Henri de Valois, Adriende Valois ), Nabu

Press, 2011.

Pliny The Younger, Complete Letters, (İng. Çev. P. G. Walsh), Oxford World’s Classics, Oxford, 2006.

Ptolemaios, Geography, (çev. J. Lennart Berggren, Alexander Jones), Princeton University Press, 2000.

RESİMLER

Resim 1:sites.google.com

Resim 2:makinghistorynow.wordpress.com

Resim 3:biblestudy.org




Resim 7:oprelesti. ru

Resim 8:orthodoxwiki.org

Documents

ISAURIA’DA ERKEN HRSİTİYANLIK DÖNEMİ DİNİ FAALİYETLERİ ... İlker Işık ISAURIA’DA ERKEN... · ailesinin Roma vatandalığını hak kazanması sonucu Paulus adı ile