1MATICA MUSLIMANSKA CRNE GOREIseljavanje muslImana Crne Gore u tursku

2Izdava:Matica muslimanska Crne Gore

Za izdavaa:Dr Avdul Kurpejovi

Urednik:

Osman Grgurevi

Lektor:Sreten Vujovi

Grafika priprema i dizajn:DauS - Cetinje

Tira:600 primjeraka

tampa:IVPE - Cetinje

Realizaciju Projekta i izdavanje knjige finansirao Fond za manjine Crne Gore

3Dr safet Bandovi

Iseljavanje muslImana Crne Gore u tursku

knjiga II

Podgorica, 2011. godine

4

5PreDGovor

Matica muslimanska je konkurisala na Konkursu Fonda za manjine 2009. godine sa Projektom: Iseljavanje crnogoskih Musli-mana u Tursku. Period istraivanja je 1878. do 1970. godine, s tim to je predviena realizacija u dva dijela. Prvi dio obuhvata period od 1878. do 1946. godine za iju realizaciju su odobrena sredstva. Projekat je realizovan tokom 2010 godine i objavljena je prva knjiga: Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku.

Na Konkursu Fonda za manjine, raspisanom 2010. godine, Ma tica muslimanska je konkurisala sa Projektom: Iseljavanje Musli-mana Crne Gore u Tursku od 1946-1970. godine. Upravni odbor je odobrio sredstva za realizaciju a Ugovor o autorskom djelu radi realizacije Projekta je potpisan sa autorom Prve knjige, Dr Safetom Bandoviem.

Cilj realizacije Projekta je da se na argumentovan nain preze ntiraju podaci o iseljenim Muslimanima Crne Gore u Tursku, uzro cima iseljavanja, nainu iseljavanja, prostorima naseljavanja u Turskoj, uz osvrt na drutveni, ekonomski, politiki i nacionalni status i poloaj iseljenika u Turskoj, njihovim odnosima sa domovinom i srodnicima, te brizi zvaninih organa Crne Gore o njima.

Ovo istraivanje polazi i od nepobitne injenice da su pripadnici islamske religije i muslimanske nacionalnosti Balkana vjekovima bili i sada su u nepovoljnijem drutvenom, ekonomskom, socijalnom, politikom, kulturnom i nacionalnom poloaju u odnosu na pripadnike drugih religija i nacionalnosti. Takav odnos traje od vremena kada su Balkanom prestali da vladaju Turci i kada je

6hrianstvo steklo dominaciju, uz iskazivanje animoziteta prema pripadnicima islamske religije, tretirajui ih kao ostatke Turaka.

Problematika iseljavanja, odnosno tematika migracija, koja je pojmovno obuhvatnija od samog iseljavanja, teoretski i u stvarnosti je prisutna kod mnogih institucionalnih i pojedinanih istraivanja u duem vremenskom periodu.

Izraz migracija u irem smislu obuhvata iseljavanje, prese ljavanje, premjetanje, razmjetanje, progone, pritiske, sve do tra ginih etnikih ienja, kakvih je bilo na prostorima Balkana, za vrijeme svjetskih i balkanskih ratova kao i u toku raspada bive Jugoslavije. Sasvim logino, Muslimani nijesu bili ni malo poteeni, ve su bili prvi na udaru stradanja, progona, genocida i etnikog ienja u Bosni i Hecegovini, djelimino i na prostorima drugih drava.

Drugi svjetski rat, u kome su Muslimani bili stradalnici, bio je jedan od najbitnijih razloga masovne emigracije Muslimana bive SFRJ, preteno iz Crne Gore, sa Kosova i dijelom iz Makedonije u Tursku.

injenica je da nijedna institucija niti nauni radnik nije naao za shodno da se bavi ekonomskosocijalnim, kulturnim, etnikim, nacionalnim, drutvenim i dravnim posljedicama ili prednostima tolikog broja iseljenih autohtonih Muslimana Crne Gore, drave u kojoj su egzistirali i bili joj lojalni. Odnos prema ovom pitanju je marginalizovan i tretiran kao neto to je bilo i prolo.

Autor u ovoj knjizi nije na sasvim prigodan i decidan nain obradio sutinsko pitanje, osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku. Uzroci su trebali biti obraeni svaki posebno i argumentovano, a ne u okviru iseljavanja Muslimana bive SFRJ, odnosno drugih republika i posebno kroz iseljavanje iz tzv. Sandaka.

Autor je kao prvi uzrok iseljavanja obradio nastanak i osobenost nacionalnog identiteta Muslimana, pri emu je poklonio panju onim saznanjima koja ne idu u prilog osnovanosti i utemeljenosti nacionalne osobenosti Muslimana, kao naroda zapadnog Balkana, odnosno bive SFRJ. U tom dijelu se autor bavi i etnogenezom Muslimana Crne Gore, to nije tematika Projekta. Projekat je utemeljen na neospornoj injenici postojanja Muslimana Crne Gore kao nacionalnog identiteta i njihovom iseljavanju u Tursku u datom vremenskom periodu.

7Kada se analizira odnos dravnih organa Crne Gore prema iseljenim Muslimanima u Turskoj, zabrinjava injenica da se nijesu mogli privoljeti na konkretne oblike saradnje sa njima, ni nakon stalnih traenja i pokretanja pitanja potrebe saradnje sa njima ali i sa pripadnicima drugih autohtonih naroda iseljenih iz Crne Gore. Ranija Komisija za iseljenike i sadanjih Centar za iseljenike ne nalaze za shodno da se bave iseljenim Muslimanima u Turskoj.

Uspostavljanje saradnje sa iseljenim Muslimanima u Tursku moe imati viestruke ekonomske i politike pozitivne efenkte po Crnu Goru, jer iseljeni Muslimani imaju svoje srodnike u Crnoj Gori, a uz to bili su i sada su privreni bivoj domovini. Za uzvrat drava Crne Gora treba da ih tretira kao sve ostale iseljenike.

Kada se obrauje pitanje emigracije Muslimana Crne Gore u druge drave, treba ukazati na injenicu da su u toku i nakon prestanka iseljavanja u Tursku, Muslimani nastavili sa migracijom unutar Crne Gore, iz ekonomskosocijalnih i egzistencijalnih razloga, prema razvijenijim i klimatski pogodnijim podrujima u kojima su postojali bolji uslovi za obrazovanje, zapoljavanje i ivot.

I pored uloenog truda i elje autora da se, to je mogue vie, obuhvate i javnosti prezentiraju saznanja o uzrocima i potekoama iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku ostaje dosta prostora za zainteresovane da se podrobnije bave pojedinim segmentima ove problematike.

Dr Avdul Kurpejovi

8

9I

Poratna Iseljavanja muslImanskoG stanovnItva IZ Crne Gore u tursku

Istorija Balkana je, kako se navodi u literaturi, istorija raznih ljudskih zajednica, koje su ponekad bile izloene sukobima, ili su mirno ivjele jedna pokraj druge ne mijeajui se, a nekada se meusobno proimajui i stvarajui osobenu multietniku i multikulturnu sredinu. Praktino se svaki dogaaj iz te istorije moe sagledati iz razliitih uglova i biti predmet razliitih tumaenja.1 Predmet sjeanja jedne nacije u manjoj mjeri ovisi od njene prolosti nego od njene sadanjosti, koja odreuje javno sjeanje. Zaborav je prvi korak ka gubitku identiteta svakog naroda, ba kao to saznanje o prolosti uliva sigurnost svakom narodu da izdri sva iskuenja.2 Po istorijsku svijest svakog naroda, a to znai po njegovo politiko i kulturno sazrijevanje, fatalno je ono shvatanje koje istoriju ne tretira kao vieznaan proces.3 Brisel danas upozorava da se prolost ne treba ocjenjivati samo iz lokalne perspektive koja je toboe jedino normalna. Nalae da treba uzimati u obzir i perspektivu drugog, uzajamne slike drugoga i stereotipe o drugome.4 Savremeni evropski standardi sjeanja ne daju svuda iste rezultate. Istorijske injenice se mogu zaboraviti, ali se ne smije zaboraviti empatija,

1 Lj. Raji, Svako vreme zahteva svoje tumaenje, Politika, Beograd 19. februar 2011.

2 Z. Laki, Zaviaj u istoriji - istorija u zaviaju, Novopazarski zbornik, br. 30, Novi Pazar 2007, 115.

3 L. Perovi, Odnos prema faizmu i antifaizmu izraz politike zrelosti, u: Pobeda nad faizmom 60 godina kasnije, Beograd 2005, 13.

4 T. Kulji, Zloine pamtiti kao ivu ranu, Politika, Beograd 6. april 2011.

10

mogunost razumevanja poteza ove ili one skupine ljudi nekada; mora se nauiti razumevati istorijski i drutveni kontekst u kojem neko donosi odreene odluke.5 Mukotrpan je i neizvjestan put na ovom dijelu Balkana do minimalnog zajednikog sadratelja svijesti o realnostima, o slojevitim dionicama prolosti. Nacionalne percepcije o njoj se ne podudaraju. Postoje dogaaji, koji su se zbili prije vie stoljea, koji jo uvijek izazivaju estoke kontroverze. Izgradnja politike sjeanja koja bi ukljuivala razliite narode, ljude i njihove perspektive je dugotrajan posao.

Proces evropskih integracija trai zajedniki koncept i sjeanje koje e sprijeiti obnavljanje ili verifikaciju ideja etnikog ienja i progona. Propitivanje istorije, njena interpretacija, trebaju biti lieni svakog ideolokog dogmatizma. Istraivanje prolosti i sadanjosti meusobno se dopunjuju po predmetu i metodu. Rei istinu, prije svega, znai priznati bolne i kontroverzne dogaaje.6 Najvanija uloga knjige, napisao je Borhes, jeste da podstakne ovjeka da misli. Istorija je stalna reinterpretacija prolosti u sadanjosti, podlona promjenama, a u skladu sa izmjenama ugla promatranja. Razliiti su modeli kolektivne memorije.7 Istorija nije, napisao je dr. Todor Kulji, nikada fotografska verna slika prolosti, ve sloena veza izmeu tumaenja prolosti, opaanja sadanjice i oekivanja od budunosti. Uravnoteeniji odnos prema savremenosti i umje renije nade u budunost jesu uslov i odmjerenijeg vienja prolosti.8 Istoriar zapoinje od dananjeg kako bi razjasnio ono jueranje, i kao istraiva on rekonstrue genezu aktuelnog na osnovu istorijskih tragova.9 Suvoparan nain pisanja za najui krug strunjaka vie nema perspektive. Jednodimenzionalno, normirano i manihejsko prikazivanje karaktera istorije je stvar prolosti. Treba prihvatati kompetencije multidisciplinarnog pristupa. Svaka analiza

5 T. Jakovina, Prolost ne znamo, ne moemo je ni ulepati, ni o njoj se dogovoriti, Politika, Beograd 7. april 2011, 14.

6 D. MacDonald, Suivot ili meusobna mrnja?, u: Suoavanje s jugo-slavenskim kontraverzama: inicijativa naunika: centralnoevropske studije, Sarajevo 2010, 382.

7 A. Sbutega, O korisnosti istorije za ivot, Monitor, br. 635, Podgorica 20. decembar 2002.

8 T. Kulji, Hegemonija naknadne pameti, Politika, Beograd 15. avgust 2011.

9 HJ. Nojbauer, Istorija glasina, feljton, Politika, Beograd 8. februar 2011.

11

moe otvo riti ire vidike za drugaija promiljanja prethodnih zbivanja, pri emu se rjee radi o potpuno novim saznanjima, a ee o pomjeranjima akcenta, istraivanjima nekada zanemarenih segmenata prolosti, drugaijim uglovima promatranja koji iziskuju potrebe novog vremena, izmijenjenih drutvenih okolnosti u kojima djeluju i istoriari.10

Muhadiri sa Balkana pristizali su u Anadoliju od polovine XIX stoljea. To su Bijeli Azijati kako je u istoimenom romanu pisao Husein Bai, koji su kao nesreni mravi preplavili jo uvijek veliku i prostranu Osmansku carevinu. Njihovi grobovi su uvijek na kraju groblja u ilovai ili kamenjaru, u trnju i ipraju. Djela ovog znaajnog knjievnika su podsticajna i za naune pristupe.11 Egzodus stanovnitva iz nacionalne i vjerske heterogene sredine je osjetljivo pitanje jer neposredno utie na odravanje socijalne kohezije.12 D. Kecmanovi pie: Snovi uvaju integritet linosti raseljenih lica i onih koji ele da zaborave prolost i onih koji bi da ive u prolosti. I jedni i drugi kada dou u novu sredinu, godinama doslovno sanjaju snove koji su iskljuivo vezani za prola vremena. Snovima produavaju ivot proli da bi mogli da nastave da ive u novom ivotu.13 Muslimansko stanovnitvo na Balkanu dugo je smatrano jednim od nepoeljnih segmenata osmanskog nasljea. U mnogim njegovim dijelovima danas nema nikakvih materijalnih tragova njihovog viestoljetnog prisutstva, iako su ostale demografske i istorijske injenice da su nekada tu bili veina.14 Turski jaram je tu poput neke vrste istorijske indulgencije, neto to unaprijed daje opravdanje za bilo koji postupak nacije, neto to je apriorna amnestija.15 ini

10 O. Milosavljevi, Savremenici faizma (1): percepcija faizma u beo-gradskoj javnosti 1933-1941, Beograd 2010, 8.

11 . Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Baia - Zamjene I-V (Tue gnijezdo; Kapija bez kljua; Kosti i vrane; Pusto tursko, Bijeli Azijati), Almanah, br. 1516, Podgorica 2001, 78.

12 I. Bonjovi, Dijaspora istorijski izazov Bosne i Hercegovine, u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996, 21.

13 D. Kecmanovi, Oni koji odu uvek se vraaju, Politika, Beograd 16. januar 2010, 03.

14 S. Lavi, Pusti krajolici: bonjaka prezimena (rodovi) u povijesnom i prostornom kontekstu istone Bosne i Hercegovine, Godinjak, BZK Preporod, Sarajevo 2008, 43.

15 Nekoliko dana nakon eskalacije nasilja na Kosovu u drugoj polovini marta 2004. kada su zapaljene neke pravoslavne crkve i manastiri, demolirana je Bajrakli damija u Beogradu i spaljena Islamagina damija u Niu. Naelnik

12

se, pie dr. Dubravka Stojanovi, da kada bi nam neko uzeo Turke, bili bismo prinueni da se suoimo sa samima sobom i sa sopstvenim propustima.16 Posebno je nelegitimno, ustvruje Marija Todorova, to to balkanski politiari i intelektualci koriste Osmansko carstvo i Tursku kao deurne krivce za sve svoje nesree i pogreke, to pokuavaju da sebe odrede u odnosu na demoniziranog drugog: Vreme je da se trezveno preispitaju posledice izvoenja modela nacionalnih drava u drutva koja predstavljaju etniki i verski mozaik, odnosno stvaranje mozaika nacionalnih drava umesto mozaika nacija.17 Mitologizovana

muzeolokog odjeljenja Vojnog muzeja na Kalemegdanu, uz odobrenje direktora ovog muzeja, na vandalski je nain uklonio i unitio dva ehitska niana iz XV i XVI stoljea. Pukovnik Nikoli je, kau, bio uvjeren da je muzej izgraen na turskom groblju, pa je u ruenje krenuo odluan da ukloni preostale turske spomenike. Beogradska nezavisna tampa je, meutim, navela da su dva unitena ehitska niana bili jedinstveni primjerci ove vrste spomenika i da takvih primjeraka vie nema ni u BiH. Ovi niani su bili 1960. dopremljeni upravo iz BiH na Kalemegdan za potrebe nove tematske postavke; opir. O. Zirojevi, Tursko groblje, Republika, br. 332333, Beograd 131. maj 2004.

16 D. Stojanovi, U ogledalu drugih, u: Novosti iz prolosti: znanje, ne-znanje, upotreba i zloupotreba istorije, Beograd 2010, 2728. Stevo Vuini na Okruglom stolu Multietniko ogledalo Crne Gore (MuslimaniBonjaci, kako ih vide, a kako oni sebe i druge 2000. govori da su u Crnoj Gori, kao i svuda, ivjeli ljudi i neljudi: Zbog toga ako bih ikoga krivio za sve ono to je uraeno prema muslimanskom stanovnitvu u Crnoj Gori, u posljednjih 130 godina, onda bi upro prstom u ove druge. Ne bi se moglo rei da je u ovom periodu muslimanskom ivlju okruenje bilo posebno naklonjeno. Naprotiv, prema njima je vren veliki krimen. Proerivani su sa svojih ognjita, ruene su im svetinje, i, naalost, ubijani su samo zato to su muslimani. Pri tome posebno mislim na zloin koji je izvren prema njima u dananjem Pavinom polju kod Bijelog Polja. Meutim, razlozi politike prirode su opredijelili da su se decenijama zatakavale mnoge pojave koje ne slue na ast ni Crnoj Gori ni pravoslavnim Crnogorcima. Jedna od njih je i ovakav odnos prema graanima islamske vjeroispovijesti i njihovoj kulturi, i to poev od Berlinskog kongresa, pa sve do nakon Drugog svjetskog rata. Prosto injenica je, da je itavo ovo vrijeme pripadnost islamu bila diskvalifikatorna za njegove pripadnike. Razloge za takav odnos treba traiti u mitomaniji i socijalnim iniocima... Prolo je ve 130 godina od odlaska Turaka, a i danas se poesto moe uti da su Turci glavni krivci za sve nae dananje nesree prema: S. Vuini, Crna Gora multietnika drava - iskustvo i perspektiva, Almanah, br. 1314, Podgorica 2000, 191192.

17 M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 321322. Trijumf uvijek, pie dr. Todor Kulji, sputava kritiko suoavanje sa vlastitom prolou: Moralizacija svakog osloboenja drugaije kontekstualizuje nedela pobednika nego to ini poraz u kom se na bolno iskustvo gleda kritiki Svaki poraeni je lien moralnog kredita koji osigurava pobeda. Ali je zato pobeda slepa. Trijumf pobjede raa samozadovoljstvo koje je kontraproduktivno kod suoavanja

13

istorija je duboko utkana u balkansku zbilju. Prava istorija razlikuje se, napisao je 1817. Vuk Karadi, od mitologije, to istorija opisuje ljude kao to su svagda a mitologija govori o ljudima koji su bili mlogo drukiji od onijeh koji mitologiju itaju ili pripovijedaju. Neophodno je distanciranje od epskih i instrumentaliziranih interpretacija koje optereuju balkanske istoriografije. Nuno je dekonstruirati mitsku prolost, otkrivati genealogije mita i naina na koji se oni razvijaju. Erik Hobsbaum funkciju ubice mitova smatra jednim od kljunih zadataka svakog istoriara.18

Preutkivanje tragedije bilo koje vjerske ili etnike grupe, kako se ukazuje u literaturi, jednako je samoj toj tragediji. Muslimansko stanovnitvo je iz razliitih razloga predstavljalo problem za ne muslimanske dravenasljednice Osmanskog carstva na Bal kanu.19 injenica je, navodi dr. Radoje Pajovi da su Muslimani u monarhistikoj Jugoslaviji u mnogo emu bili graani drugog reda. U nekim sredinama, pa i u Crnoj Gori, njima je i ivot bio ugroen. Reim je vrio propagandu za njihovo iseljavanje u Tursku, to je i vreno u velikom obimu. Pored drugih negativnih efekata tako je stvarana fama da je Turska njihova domovina. i tome slino.20 Seobe muslimanskog stanovnitva nijesu prestale sa prolou. Trijumf stvara utu mrlju sjeanja, a pobeda gui samorefleksiju, bez koje nema suoavanja s neslavnom prolou nav. prema: T. Kulji, Slepi trijumf pobednika, Politika, Beograd 7. oktobar 2011.

18 On dalje ukazuje da istorija nije sjeanje predaka ili kolektivna tradicija: Ona je ono to su ljudi nauili od svetenika, uitelja, pisaca historijskih knjiga i kompilatora lanaka iz novina i televizijskih programa. Za istoriara je veoma znaajno da se sjete svoje odgovornosti, koja se sastoji u tome da, iznad svega, stoje po strani od strasti politike identiteta ak i kada ih sami osjeaju. Na kraju krajeva, i mi smo ljudska bia.

19 Opir. S. Bandovi, Muhadirski pokreti na Balkanu od kraja XIX stoljea do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Nauni skupovi Migracije u Bosni i Hercegovini odrani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK Preporod, Tuzla 2011, 165170; K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balka-nu - prolost i perspektive, Almanah, br. 1516, Podgorica 2001, 82. Mili F. Petrovi dao je ovakav sud o irenju islama: Srpski narod se od zuluma spaavao i turenjem, mislei da to bude privremeno do boljih prilika. Medjutim, kako se situacija nije menjala, prva generacija je izumrla u nadi, druga se sve manje seala nade i strmljenja svojih roditelja, a sve vie se vaspitavala u duhu islama, dok trea i etvrta generacija postaju potpuno odane novoj veri do fanatizma, te vie i ne pomiljaju na povratak prvoj veri prema: M. F. Petrovi, Dokumenti o Rakoj oblasti 1900-1912, Beograd 1995, 12.

20 R. Pajovi, O ueu Muslimana Crne Gore u oslobodilakom ratu i revo-luciji 1941-1945., u: Identitet Bonjaka-Muslimana, Plav 1995, 73. Ponaanje pre

14

ni nakon okonanja Drugog svjetskog rata i stvaranja socijalistike Jugoslavije. Iseljavanje Mu slimana, prouzrokovano raznim fa ktorima, opet je bilo masovno sa prostora Sandaka.21 Nije nikako slua jno, pie dr. Rasim Mu minovi, to se intezivnost tih migracija javlja nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajvie uslovljene onim to se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u to ulaze i ekonomske determinante, ali one nisu odluujue.22 Proces iseljavanja tekao je u nekoliko talasa sve do 1970. kada je, uslijed djelovanja niza novih drutvenoekonomskih inilaca, izgubio na intenzitetu. Nove kolone muhadira nastavile su svoja putovanja, obiljeenom stazom svojih prethodnika, ka Turskoj. Poratne, masovne iseljenike talase, kao ni one prethodne, nijesu pratili nikakvi zvanini glasovi protesta i solidarnosti, niti su dugo bili u pozornosti naunika i predmet njihovog interesovanja.

Drugi svjetski rat 1941.1945. rezultirao je velikim stradanjima muslimanskog stanovnitva. etniki pokret Drae Mihailovia kao praktian izraz velikosrpskih programskih ambicija od poetka je snano naglaavao svoju istorijsku misiju osloboenja, uvanja bioloke supstancije Srba, kao i irenja ideje etniki homogene Velike Srbije koju bi trebalo stvoriti, na osnovu platforme Srpskog kulturnog kluba, u okvirima poratne Jugoslavije. Ovaj pokret je gradio defanzivnu strategiju protiv okupatora politikom stalnog iekivanja londonskog signala, ali ofanzivnu protiv cijelih naroda, prije svega Muslimana i Hrvata, kao i nacionalnih manjina, inkriminisanih za brzi slom u haotinom aprilskom ratu 1941. godine. U etnikoj zakletvi jasne su dvije osnovne odrednice etnike ideologije: borba za Srbiju (srpski narod) i izvrenje

ma Muslimanima 1912. godine, navodi dr. Radoje Pajovi, prilikom oslobaanja Plava i Gusinja granii se sa genocidom. Pokolj Muslimana u ahoviima 1924. godine je besprimjeren po svojoj svireposti. U Drugom svjetskom ratu genocid nad Muslimanima ponovio se u Foi, ajniu, pljevaljskoj Bukovici, Bihoru. O ovim zloinima nema pomena u u udbenikoj literaturi cit. prema: R. Pajovi, O nekim istorijskim pogledima i tretmanu Muslimana Crne Gore, Almanah, br. 1314, Podgorica 2000, 247.

21 Opir. S. Bandovi, 20. Yzyilda Sirbistan Ve Karadadan Mslman Gleri, u: Muhacirlerin Izinde Bonaklarin Trajik Go Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolainli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, 7383. (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.)

22 Cit. prema: R. Muminovi, Historija- znanost ili obmana?, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 589.

15

odma zde. Osveta je tretirana kao sveta dunost srpskog naroda prema svakom ko se o njega ogreio tokom rata. etniki pokret, uz prihvatanje raznih oblika kolaboracije sa okupacionim njemakoitalijanskim snagama, preuzeo je 1941. kljune elemente platforme predratnog Srpskog kulturnog kluba (SKK) u borbi za stvaranje Velike Srbije. Neki od najvanijih Mihailovievih savjetnika (Dragia Vasi, Mladen ujovi, Stevan Moljevi) pripadali su upravo Srpskom kulturnom klubu.23 Predratni elaborati SKK bili su osnova za operativnu razradu velikosrpske ideologije ovog pokreta. To e u Drugom svjetskom ratu rezultirati genocidom, masovnim stradanjima i progonima nesrpskih zajednica posebno u BiH i Sandaku. U prvom dokumentu programskog karaktera koji je potpisao D. Mihailovi, u instrukcijama majoru oru Laiu i kapetanu Pavlu uriiu 20. decembra 1941. isticano je da su ciljevi borbe za Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etniki istu u granicama Srbije,Crne Gore,Bosne i Hercegovine,Srema,Banata i Bake, da dravne teritorije treba oistiti od narodnih manjina i nenacionalnih elemenata, a Sandak i BiH od muslimanskog i hrvatskog stanovnitva. Izdavanjem ovih instrukcija oformljena je vojnopolitika koncepcija etnikog pokreta D. Mihailovia.24

23 Opir. S. Bandovi, Bosanska krajina u velikodravnim planovima Srp-skog kulturnog kluba i ideologa etnikog pokreta, u: Zloini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991.-1995., Zbornik radova sa Meunarodne naune konferencije odrane u Bihau od 22.24. septembra 2000., knj. 1, izd. Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo 2011, 6484.

24 M. Delebdi, etnici - kontrarevolucija i nacionalna izdaja, Beograd 1988, 19. U proglasu ora Laia, jednog od etnikih komandanata, izdatom poetkom 1942., na bazi decembarskih instrukcija D. Mihailovia, pie: U svim krajevima nae porobljene otadbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao divlje zveri od strane Italijana i Nemaca a krv nam siu u istoriji poznati strvinari: Arnauti, Maari, muslimani... as narodne osvete mora doi i najvea i najpravednija istraga poturica, da se jednom za svagda (ois)ti srpsko ognjite, da se sve srpske zemlje oiste od nekrsti, da se (istje)ra guba iz torine. Za izvrenje te najsvetije dunosti u svim srpskim krajevima se priprema na narod da se u zgodni as kao vulkanska l(ava) srui na zaklete neprijatelje svoje. U naredbi komandanta Ljevorekog etnikog bataljona, jednog od najbliih Laievih saradnika, objavljenoj desetak dana kasnije, stoji: Srem, Banat i Baka, Srbija i Bosna i Hercegovina u buduoj velikoj Jugoslaviji bie piv nove Drave, gde e se misliti, govoriti i raditi i disati samo srpski cit. prema: R. Pajovi, Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: Neretva-Sutjeska 1943, Beograd 1969, 511; H. arkinovi, Bonjaci od Naertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 268.

16

Antihrvatstvo, antimuslimanstvo i antijugoslavenstvo su bili ideolo gija srpskog etnitva pisao je ivko Topalovi, jedan od bliskih saradnika D. Mihailovia.25 Ideolozi etnikog pokreta, kao dobro naitani ljudi znali su za ideju i praksu genocida u anglosaksonskom dijelu svijeta.26 Mnotvo ravnogorskih do ku menata nalagalo je etniko ienje na tlu zamiljene Velike Srbije u cilju stvaranja drave iskljuivo srpskog naroda. U programskim i drugim dokumentima etnikog pokreta Muslimani su tretirani kao nenacionalni element, unutranji neprijatelj, Turci i slino, a njihovo unitavanje smatrano je za najsvetiju dunost.27 etnici su javno isticali da pljaka imovine muslimanskih i hrvatskih porodica ini smisao njihovih vojnikih akcija.28 Oni su imali pogotovo ofanzivan antimuslimanski kurs u sprovoenju svoje radikalne nacionalne politike, tumaei to uzajamnom infernalnom mrnjom irokih srpskih i muslimanskih masa i besperspektivnou zajednikog ivljenja. Zato je trebalo preduzeti sve mjere za njihovo istrebljenje i iseljavanje u Tursku. Dajui tom cilju oreol borbe protiv Turaka, to je trebalo predstavljati kontinuirani nastavak borbe iz vremena Karaora i Miloa Obrenovia, etnici su spretno oivljavali atavistike strasti.29 Muslimansko pitanje je,

25 Nav. prema: V. Kljakovi, Jugoslavenska emigrantska vlada prema pi-tanju Bosne i Hercegovine, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 308, nap. 3; upor. N. Durakovi, Prokletstvo Muslimana, Tuzla 1998, 190.

26 Upor. V. DedijerA. Mileti, Genocid nad Muslimanima, 1941-1945: Zbornik dokumenata i svedoenja, Sarajevo 1990, XXVII. Dragia Vasi tako u proljee 1942. navodi: Pamtim vrlo dobro stanje u kojem se Evropa nalazila posle prologa rata. Ratujue drave bile su toliko zauzete svojim brigama da ni jedna, tako rei, nije mogla voditi rauna ta druge u svojim granicama rade i preduzimaju. U prvoj godini posle prologa rata mogao se prosto istrebiti jedan dobar deo neeljenog stanovnitva da niko radi toga i ne okrene glavu. Dakle, ako budemo pametni, oko pitanja ienja, odnosno preseljenja i izmene stanovnitva, nee nam biti naroito teko. Drugom prilikom Vasi objanjava zloine nad Muslimanima: Budite uvereni da nama to niko ne moe zameriti, a to se tie po-sledica, one za nas mogu biti samo pozitivne. Na srpskoj zemlji e posle rata iveti samo Srbi prema: N. Milovanovi, Draa Mihailovi, Zagreb 1985, 7778, 97.

27 R. Pajovi, Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u janu-aru i februaru 1943. godine, 510.

28 R. Hurem, Diferencijacija ustanikih snaga u Bosni i Hercegovini zad-njih mjeseci 1941. i u prvoj polovini 1942. godine, Prilozi, br. 21, Sarajevo 1985, 205.

29 Upor. E. Redi, Nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini 1941-1945. u analizama jugoslavenske istoriografije, Sarajevo 1989, 3440; S. Bandovi,

17

prema etnikim ideolozima, trebalo biti definitivno rijeeno: oni e biti Srbi ili e se iseliti iz zemlje.30 Sam Draa Mihailovi je o stavu prema Muslimanima zapisao u biljenici: Mus. st. je svojim dranjem dovelo da ih na svet vie ne eli i nee da ima u svojoj sredini. Potrebno je jo sad da se pripremi iseljavanje u Tursku ili ma gde van nae teritorije. Na dan ustanka oni e biti pokrenuti sa svojih naselja a to niko nee moi da sprei. U datom momentu svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjita. Oni koji su blie hrvatskim oblastima tamo glavno je da budu pokrenuti.31

etniki zloini 19411943, posebno u Sandaku i istonoj Bosni samo su potvrdili da su rezultat instrukcija D. Mihailovia iz decembra 1941. u cilju da bi se jednom za svagda Srpski ivalj spasio narodnih izroda i izdajica.32 Sve ono to je muslimansko stanovnitvo, na tom prostoru doivjelo tokom Drugog svjetskog rata, podvrgnuto etnikim progonima, imalo je velikog uticaja na veliki osjeaj nezatienosti, ugroenosti i besperspektivnosti.33 etnike ponude Muslimanima, Muslimanski glas, Sarajevo 23. avgust 1991; Isti, O migracionim kretanjima u Bosni i Hercegovini 1941. godine, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 252256.

30 M. Mini, Oslobodilaki ili graanski rat u Jugoslaviji, Novi Sad 1993, 346; opir. M. Guti, Izdaja i zloin etnikog pokreta, Politika, feljton, Beograd oktobar 1990.

31 Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu jugo-slovenskih naroda, tom XVI, dok. 6, nap. 7; S. Bandovi, Ratna tragedija Muslimana 1941-1945, Novi Pazar 1992, 13; N. Cigar citira instrukcije koje je Mihailoviev tab uputio komandantu Druge sarajevske etnike brigade: Tre-balo bi svakome razjasniti: poslije rata ili kada bude pogodno vrijeme, mi emo izvriti na zadatak tako da niko osim Srba nee ostati u srpskim zemljama. Ob-jasni ovo (naem) narodu i osiguraj da to bude njihov prioritet nav. prema: N. Cigar, Genocid u Bosni. Politika etnikog ienja, Sarajevo 1998, 27; upor. B. Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd 1992, 537538.

32 Opir. S. Bandovi, Prilog prouavanju etnikog genocida nad Mus-limanima u istonoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10, Banjaluka 1989, 157175. U zakljucima konferencije etnike omladine Crne Gore, Boke Kotorske i Sandaka o poratnom dravnom i drutvenom ureenju Jugoslavije, odranoj 2. decembra 1942. u ahoviima, istaknuto je da e na teritoriji budue drave iveti samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne moe biti.

33 Prvih dana januara 1943. izvrena je jedna od najmonstruoznijih etnikih akcija nad Muslimanima u Sandaku i istonoj Bosni nakon procjene etnike Vrhovne komande da postoje pogodni uslovi za izvoenje akcije etnikog ienja. Samo u akciji u bjelopoljskom srezu su, prema podacima iz etnikih izvora, unitena 33 muslimanska sela na desnoj obali Lima: Voljevac, Gubava, Rodijelji, Uanovie, Preseenik, Buturie, Donji Vlah, Mirojevii, olja, Rado

18

jeva Glava, Pobretie, Medie, Donja Kostenica, Stubo, Vrh, Zminac, ipovice, Negobratina, Osmanbegovo Selo, Dupljaci, Jasen, Kostie, Kaevar, Ivanje, Godijevo, ilice, Gornja Crna, Gornji Radulii, Vrba, Crhalj, Kradenik, Sipanje i Liine. Uz ove podatke, Pavle urii, etniki komandant, 10. januara 1943. u izvjetaju Drai Mihailoviu predoio da je ubijeno oko 400 pripadnika Muslimanske milicije i oko 1.000 ena i djece. Ostatak Muslimana bio je protjeran na lijevu obalu Lima, a njihovu su imovinu opljakali etnici. Meutim, po drugim izvorima broj popaljenih sela bio je vei od 33 koja su navedena. U bistrikoj (savinopoljskoj) optini pomenuto je samo 14 sela, a sva su bila spaljena, izuzev nekih u kojima je ivjelo pravoslavno stanovnitvo. Izgorjela su sela koja nisu evidentirana u uriievom izvjetaju: Mojstir (45 kua), Dolac, Mokri Lug, Jablanovo, Bijedie, Podbree i Bistrica, centar i optinsko mjesto. U koritskoj optini evidentirano je samo osam zapaljenih sela, u rasovskoj tek dva, zatonskoj pet iako je to optina sa najvie sela od kojih nije ostalo nikakvog traga. Sava Joksimovi pie: U selu Korita, u kui Novia, ubijeno je i zapaljeno esnaest ljudi, a Begi Liini su kuinama napunili dimije i zapalili. etnici su na konjima jurili selom, i iz pitolja ubijali djecu koja bjee. Murata Mehovia slijepog starca od sedamdeset godina, zaklali su i bacli u vatru. Mahmuta Beganovia isjekli su na komade. Selima Dervovia su isjekli i dvije mu keri zaklali. U avliji Aziza abanovia ostalo je dvadeset unakaenih leeva. Malog Hasima od pola godine, kad je traio dojku mrtve majke, uhvatili su za noge, udarili o zemlju i bacili u vatru. ive su bacili u vatru Dema od etiri godine, abanovi aira od est godina, Erma Muharemovia i Ragibovo troje djece. Zatim Demovo dvoje djece i Halitove keri i Raifa od dvije godine. Tako su prola i ostala sela. Blatnjavim putevima, kroz ikare i ume, bjeale su bijedne gomile bose i gole, unezvjerenih i izbezumljenih pogleda, jedne prema Bijelom Polju, druge prema Roajama. Iz Bijelog Polja Italijani su kamionima prebacivali neja kroz zaton koji je bio etnika teritorija. Italijani su pokrivali ene i djecu ceradama, plaei se da ih ne bi etnici vidjeli cit. prema: Sandak, br. 78, Sarajevo februar 1991. U optoj hajci u februaru iste godine u pljevaljskom srezu, po selima Bukovice, Boljania, Meljaka, Gotovue, Hoevine, Ilinog Brda, Soicama i Buja poubijano je, prema nepotpunim podacima, 1.352 lica, a od toga 379 djece od osam i 424 od 18 do 12 godina. Latif Moevi, predsjednik bukovike optine poslao je u Pljevlja potresan izvjetaj o onome to su etnici poinili: Izvjetavate se da je u optini bukovakoj oko 500 lanova muslimanskog ivlja, veinom ena, djece i nejakih staraca na najokrutniji nain mueno, kasapljeno i spaljeno. Ljudi su razapinjani i pribijani na stabla. ene i djeca su sabirani i tjerani u kue koje su spaljene zajedno s njima. U selu Moeviima poklano je i spaljeno 81 eljade. Tu je zanoio jedan dio oslobodilake vojske, sagradio nunik. Nalaene su muslimanske djevojke, kojima su poslije silovanja zabijani kolci u stidna mjesta i na taj nain umorene. Dosta su muslimanskih djevojaka odveli sa sobom, pa se ni danas ne zna njihova sudbina. Naen je le hadije Tahirovia, u selu Straica, koga su derali ispod koljena uz lea, koa vraena na prsa, i ovdje su stavili natpis Muslimanka sa feredom. Sve kue i ostale zgrade popaljene su tako da ni umez nije ostao. Bilo je i sluajeva pokrtavanja. Alija Hadiavdi Mustafin iz Podbrijega u optini Bice u avnikom srezu svjedoio je 14. juna 1943. godine: Nepoznati etnici (Crnogorci), kad su ove godine doli u nae selo, htjeli su nas sve poklati. Jedan od njih je, meutim, predloio, da je bolje i korisnije da nas pokrste, jer emo tako

19

Traumatina iskustva su prenoena s koljena na koljeno. etniki zloini ostavili su duboke traume.34 Kama je, pie Dobrica osi, bila glavno oruje te bradate vojske pod ubarama.35

Oko 15.000 Muslimana iz Crne Gore i Sandaka uzeli su uea u narodnooslobodilakoj i antifaistikoj borbi u devet partizanskih brigada (III i V proleterskoj, VII omladinskoj, IV sandakoj, IX crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj, u Brigadi narodne

neku uslugu uiniti. I ostali su na to pristali, pa je krtenje na nau sreu obavljeno odmah i tako smo ivote sauvali. Pokrteni su Hasan Zukanovi Muhov i jo deset svojih lanova, Salko Zukanovi Mehin sa jedanaest, Alija Zukanovi Musin sa jedanaest, Halil Zukanovi Muhov sa est, Halil Zukanovi Bajrin sa cetiri, Alija Hadiavdi Mustafin sa est, Beir Avdi Mujin sa dva, aha Hodi, ena u Muana sa etiri. Svi su ovi iz Podbrijega. Nadalje su pokrteni i neki muhadiri koji su se u naem selu nalazili, a inace su iz Grdijevica. To su Hasan Sedovi Becirov sa tri lana, Jusuf Dedovi Beirov sa pet, Mula abanovi ena Osmanova roena Malinovi sa dva i Ziba Malinovi sa dva. Dakle u svemu 76 (sedamdeset est) osoba. Kad je naa vojska dola i oslobodila nas, odmah smo se svi povratili u nau vjeru kojoj smo uvijek vjerni bili, tajno nou obavljajui svoje vjerske dunosti. etnici bi to nekad i opazili pa bi nas strogo progonili, ali mi se nekako vjeto pravdali; opir. R. Pajovi, Kontrarevolucija u Crnoj Gori. etniki i federalistiki pokret 1941-1945, Cetinje 1977, 311315; Isti, Po-kolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u januaru i februaru 1943. go-dine, 514515; N. Milovanovi, Kontrarevolucionarni pokret Drae Mihailovia, knj. 1, Beograd 1984, 188192; V. DedijerA. Mileti, Genocid nad Muslimanima, 275318; S. Bandovi, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993, 142144; E. Muovi, Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499) (u daljem tekstu: Musli-mani Crne Gore), Novi Pazar 1997, 149150; S. eki, Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenta, Sarajevo 1996, 289290.

34 Jakub Durgut pie o sudbini muslimanskog stanovnitva Bukovice, prostranog seoskog podruja na zapadnom dijelu pljevaljske optine koje je dva puta masovno stradalo: 1913. i 1943. godine: Po zavretku Drugog svjetskog rata, vei dio preivjelog stanovnitva vratio se iz izbjeglitva i za kratko vrijeme obnovio ivot u Bukovici. Od stasalih mlaih generacija stvorena su nova domainstva, tako da su formirana sela koja su i prije postojala, iste ili pribline veliine. Meutim, pamtei zloine koji su nad njima vreni na isti nain i skoro u pravilnim vremenskim intervalima... mnoge porodice su se u periodu 19571967. god. odselile u Tursku, BiH i druge zemlje. Vlasti su ovo iseljavanje, prema Durgutu, pravdale navodnom migracijom u druge ekonomski razvijene krajeve, zanemarujui pored ekonomskog, drugi bitan faktor: ivo sjeanje na stradanje u II svjetskom ratu. Bez ireg elaboriranja bie dovoljno nekoliko podataka o broju stanovnika zadnjih 30 godina. 1961. god. Bukovica je imala oko 2900 stanovnika, 1971. god. oko 2600, da bi 1981. broj bio smanjen na oko 1600 stanovnika. Po popisu iz 1991. Bukovica je imala nepuno 900 stanovnika nav. prema: J. Durgut, Bukovica 1992-1995, Podgorica 2003, 1516.

35 Cit. prema: D. osi, Prijatelji mog veka, feljton, Politika, Beograd 5. maj 2011.

20

odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim bataljonima i etama.36

Osim muslimanskog stanovnitva iz Sandaka iseljavalo se u poratnom periodu takoe i albansko i tursko stanovnitvo sa Kosova i Makedonije, Goranci i Torbei. Bile su to nove generacije iseljenika koje e se u Turskoj pridruiti onima koji su tamo stigli mnogo prije. Iseljavanje je djelimino bilo pojaano iz Sandaka, kao i drugih dijelova Crne Gore i prema Bosni i Hercegovini.37 U Sarajevo je odmah nakon 1945. dolo mnogo podgorikih Muslimana, koji su rat proveli u izbjeglitvu u Skadru, osjeajui se da im u Podgorici vie nema mjesta. U Sarajevu su bili prihvaeni prijateljski i korektno.38 Ovaj grad e nakon Drugog svjetskog rata postati znaajan centar naseljavanja muslimanskog stanovnitva iz Crne Gore.39 Periodi ratova u ivotu jednog naroda, doista se mogu opisati kao stadijumi ogledala. Sistematizirana znanja pokazuju takoe, van tokova velikih ideologija i nacionalne retorike, obian ljudski interes da se teka vremena preive sa to manje posljedica.40

36 M. Memi, Bonjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 226.37 U Banjaluci je autor ovih redova 1985.1990. upoznao dosta doseljenika

porijeklom iz beranskog i bjelopoljskog kraja. Na pitanje otkuda oni ba tu da se nasele, jedna starija Muslimanka je rekla: Ono to smo mi preivjeli u ratu uvuklo nam je strah u kosti. Odluili smo da doemo u Bosnu, samo to dalje od Sandaka. ak nam se i Sarajevo suvie uinilo blizu. Zato smo doli ovdje u Banjaluku. Meutim, i odatle e tokom 1992.1993. biti, zajedno sa drugim Muslimanima, masovno protjerani.

38 M. Memi, Bonjaci-Muslimani Sandaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 334335. Memi citira izvjetaj sa III sjednice Predsjednitva Crnogorske antifaistike skuptine od 29. septembra 1944. na kojoj je bilo reeno: masovna je pojava da narod muslimanski trai da crnogorska vojska ne dolazi na njihov teren, a da e oni mobilisati svoju vojsku koja e osloboditi njihove krajeve.

39 Dr. Mustafa Memi navodi 1993. da u Sarajevu od 114 muslimanskih bratstava koja su prije 1912. evidentirana u Podgorici, ima 88 bratstava. Tu su se naselili i graani sa 22 razliita prezimena, koja potiu iz 25 beranskih fisova. Od 38 bjelopoljskih bratstava u Sarajevu je evidentirano 36, od 130 fisova koji su u osmanskom periodu bila registrovana u Pljevljima, u Sarajevu je bilo njih 108, odnosno 83 odsto od njihovog ukupnog broja. Od 114 bratstava Gusinjaca i Plavljana u Sarajevu ih je bilo 80; opir. vidi: M. Memi, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 493494, Isti, Bonjaci (Muslimani) Crne Gore, 250251.

40 Po zvaninim podacima u Jugoslaviji je u Drugom svjetskom ratu poginulo 1.705,000 ljudi. Autor ove brojke bio je Vladeta Vukovi koji je nju izraunao kao slubenik Statistikog zavoda u Beogradu, predstavljajui je kao ukupni de-

21

Muhadiri koji su tokom rata pristizali u Sarajevo bili su izloeni velikim nedaama i iskuenjima. O tim, esto bezimenim tragedijama, svjedoi i kazivanje Adila Zulfikarpaia, partizana i poratnog emigranta: Teko mi se dojmio i sluaj likvidacije 200 sandakih trgovaca. To su uglavnom bili estiti ljudi koji nisu saraivali ni s ustakim vlastima niti sa okupatorom. Pobjegli su ispred uriievih koljaa, koji su istili Sandak od Muslimana. ekali su na svretak rata da se vrate kuama. Sarajevska OZNA ih je pokupila u Zagrebu i o tome je mene obavijestio potpukovnik Stole Kovaevi, Srbin i zamolio me da neto pokuam protiv likvidacije tih nedunih ljudi. Na putu do Sarajeva su negdje na bosanskoj teritoriji bili pobijeni.41 U Bosni je kraj rata doekalo oko

mografski gubitak, a ne, kao to je potom uraeno, demografske rtve. Bogoljub Koovi smatra da se nakon rata htjelo prijaviti to vie rtava, jer se raunalo da e to dati pravo na vee ratne reparacije. On istie da u zvaninu brojku od 1,7 miliona rtava nisu bili ubrojane rtve iz nepartizanskih formacija, tj. ustae, etnici, ljotievci, Bela garda... To je novih 300400 hiljada, i oni su jugoslovenski graani; po toj raunici zvanino ima vie od dva miliona rtava. Koovi smatra da je Jugoslavija imala u Drugom svjetskom rata ukupno 1,014.000 stvarnih rtava. Po istom ovom autoru najvee demografske gubitke imali su Muslimani 179.000 (16%), Srbi i Crnogorci 744.000 (11%), Hrvati 312.000 (9%), Slovenci 69.000 (5,5%), Makedonci 23.000 (3%). Prema stvarnim gubicima Crnogorci su izgubili najvie: 50.000 (10,4%), Srbi 487.000 (6,9%), Muslimani 86.000 (6,8%), Hrvati 207.000 (5,4%), Albanci 32.000 (2,5%) i Makedonci 7.000 (1%). Vie od svih su stradali Jevreji 27.000 (31,5%) vidi: M. Gali, Politika u emigraciji, Zagreb 1990, 10. Bogdan erjavi, na osnovu svojih prorauna o ratnim demografskih gubicima, navodi da naziv najtraginije jugoslovenske nacije nose Muslimani jer im je rat odnio 8,1 posto oekivanog stanovnitva. Kod Srba taj postotak iznosi takoer visokih 7,3 posto, a kod Hrvata i Crnogoraca 5 posto prema. K. Nikoli, Prolost bez istorije. Polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961-1991: glavni tokovi, Beograd 2003, 312.

41 Kljunih pet, Ljubljana 1990, 13; M. Gali, Politika u emigraciji, Zagreb 1990, 86; S. Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Sandaka, Sarajevo 1991, 99. Govorei o etnikim zloinima u Sandaku Milovan ilas istie: to se tie etnikih pokolja u Sandaku, mislim na Bihor i te krajeve, Muslimani su okupljeni oko svojih voa i Talijana, ali nisu vrili masakre. Prema tome, etniki masakri u Sandaku se ne mogu smatrati osvetom, nego su posledica jedne naopake ideologije... namerna i planska akcija, to se vidi i iz dokumenata koji su objavljeni, a u kojima Pavle urii izvetava Drau Mihailovia koliko je ubio ljudi i zapalio muslimanskih sela cit. prema: Sandak, br. 28, Novi Pazar 115. septembar 1993. Nijemci e 1944. odlikovati uriia gvozdenim krstom. Nedeljko Bunjevac, pak, ukazuje da u udbeniku za 8. razred osnovne kole (izdanje Zavoda za udbenike Beograd, str. 143) Pavle urii ima poasno mjesto kao

22

5.000 izbjeglica iz Sandaka, mahom iz pljevaljskog i pribojskog kraja, koje su se uspjele izvui ispred etnikih pokolja.42 Prema istraivanjima Husnije engia nakon rata stradao je i jedan broj izbjeglica iz Sandaka, iz pribojskog i pljevaljskog kraja, koji su spas potraili u Sarajevu, gdje je izmeu ostalog bila izvjesno vrijeme stacionirana XXXVII sandaka divizija, koja je, po njegovim istraivanjima, imala detaljno razraen plan likvidacije svih nepoeljnih zemljaka: Meu uhapenima je bilo ljudi koji su se zamjerili komunistima svojim stavovima. Bilo je i onih koji su nasijedali antikomunistikoj propagandi, bilo je i nepismenih i naivnih seljaka, kao i onih ije su porodice pobijene te su, glavom bez obzira, bjeali to dalje od Sandaka. Bilo je ljudi koji su zasluili izvjesne kazne, najvjerovatnije vremenske, ali je bilo i onih kojima se nije smjelo nita dogoditi... Dok je narod pjevao partizanske pjesme i igrao Kozarako kolo vojnici su, uveliko, obilazili kue, vrili pretres, hvatali i zatvarali izbjeglice iz Sandaka. Narod nije ni primjeivao kako vojnici provode pojedince u zatvor, navodei dalje kako je 30 Muslimana iz Sandaka izvedeno na Pale i pobijeno. Najvei dio muhadira, uz brojne nedae i provjere, vraen je u Sandak u popaljene i opljakane domove.43 Ono to se deavalo na prostoru Sandaka krajem Drugog svjetskog rata treba posmatrati u sklopu frontalnog obrauna pobjednika sa svima onim koji su bili, ili za koje se mislilo, da su njegovi protivnici. Komunisti 1945. uopte nijesu imali problema, sa katarzom, niti potrebu za njom. Ratni trijumf i osvajanje vlasti proistili su im duu i oslobodili ih svake teskobe.44 Nova, partizanska vlast je,

antifaista, neposredno ispod fotografije legendarnog partizanskog komandanta Save Kovaevia. U popratnom tekstu, pored ostaloga, stoji da je on bio jedan od najpouzdanijih i najsposobnijih Mihailovievih komandanata vidi: N. Bunjevac, Jo neto o Pavlu uriiu, Politika, Beograd 23. avgust 2011.

42 M. ilas je govorio: Zamislite Muslimana koji bjei iz Bijelog Polja sa porodicom, enom i decom za Sarajevo, preko Romanije u zimskom periodu. Zamislite izbeglice koje prolaze tako dalek put, bez hrane i elementarne sigurnosti. Mislim da je u tim beanijama stradalo dosta Muslimana, da to niko nije pamtio ni beleio cit. prema: Sandak, br. 28, Novi Pazar 115. septembar 1993.

43 Prema: H. engi, O genocidu nad Bonjacima (Muslimanima) u zapad-nom dijelu Sandaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 209210.

44 M. Hadi, Armijska upotreba trauma, u: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom pamenju, Beograd 1996, 566. Vladimir Dedijer je o tome pisao: Da li u revolucijama, velikim drutvenim previranjima kao to su bile

23

tokom i nakon uspostavljanja svojih organa uprave zapoela irom zemlje, obraune sa reakcionarima i klasnim neprijateljem. Dr. Neboja Popov ukazuje kako je teko razlikovati oslobaanje od osvajanja gradova. Ulazak pobjednike vojske u gradove praen je istkom stvarnih ili potencijalnih protivnika, sa ili bez suenja. Osobeni dance macabre prate izlivi osvetnike radosti. Kao to su na poetku druge etape revolucije uklanjani svi oni koji ometaju njen poetak i zamah, na kraju rata se uklanjaju svi oni koji bi mogli ometati njen zavretak, da bi se uklonili svi oni koji bi mogli ugroziti bokove nove vlasti. Za razliku od sedam neprijateljskih ofanziva, pobjednika je bila, kako ju je nazvao Branko opi, osma ofanziva, u kojoj mahom seljaka vojska u gradovima nalazi obilniji plen nego u oskudici seoskih uslova u kojima je do tada rat voen.45 Takozvana psea groblja u kojima su ljudi pokopani, bez obiljeja, kao ivotinje, bila su rairena na itavom jugoslavenskom prostoru. Prvi put su postala poznata, u martu 1945. kada je jedan engleski obavjetajni oficir optuio partizane da unitavaju crkve.46 Podjela na revolucionare i kontrarevolucionare bila je presudna za mnoge. Teko je procijeniti koliko je ljudi ubijeno u prvom talasu retorzije, bilo da su sudski proganjani ili jednostavno likvidirani, bez suda. Pobjednik nije u toku posljednjih borbi i prvih mjeseci nakon rata znao za vremenske kazne.47 ivot ili smrt bio je izbor, u kojem su

19411945. godine, kao i 19481953, kada je sudbina nae zemlje takoe visila o koncu, vlast moe da bude pravedna i jednako pravedna prema pojedincu, da li nevin u toj atmosferi biti ili ne biti, moe da strada? O tome sam poeo da lupam glavu jo u jesen 1944. godine, kada sam doao u osloboeni Beograd... Mi smo esto zaboravili da je u ljudskom drutvu najvia vrednost ovek cit. prema: V. Dedijer, Izgubljena bitka Josifa Visarionovia Staljina, Beograd 1978, 374.

45 N. Popov, Traumatologija partijske drave, u: Srpska strana rata. Trau-ma i katarza u istorijskom pamenju, 99; opir. S. Bandovi, U sjeni pobjede, Mak, br. 2122, Novi Pazar 1998, 6377.

46 M. Jefti, iva re Milorada Ekmeia, Gornji Milanovac 1990, 115. Dr. M. Ekmei navodi i jednu pjesmu koja se tada pjevala: Drue Tito dravu uredi, to ne valja, ubij, ne potedi.

47 Britanski istoriar Noel Malcolm navodi da je oko 250.000 ljudi izgubilo ivote u masovnim strijeljanjima, marevima smrti i koncentracionim logorima 1945. i 1946. godine. On u tom kontekstu citira i izvjetaj amerikog slubenika o situaciji u Jugoslaviji 1945. godine: Propaganda i organizirane spontane demonstracije, prisilni rad, samovoljno rekviriranje po kratkom postupku, hapenja i kanjavanja te mjere zastraivanja isuvie podsjeaju ljude na okupaciju cit. prema: N. Malcolm, Povijest Bosne, ZagrebSarajevo 1995, 261262.

24

anse za ivot bile slabe i male, a neretko i nikakve: Ujedno, mnogi nevini ili bezazleni krivci u prvom talasu suenja i progona bili su likvidirani, kao sluge okupatora, narodni izdajnici, pristalice protivnika NOBa i partizana.48 Uzaludno je Dragoljub Jovanovi, kao generalni sekretar Narodne seljake stranke slao pisma Politici, koja nisu objavljivana, da Pored divnih i svetlih rei: Jugoslavija, federacija, demokratija, valja staviti etvrtu re, ne manje svetu: pravda. To oznaava pravinost, ali pre svega pravnu sigurnost, kako treba da nema razloga da se boji svako ko poteno radi i dobro misli. Neka drhte zloinci i neprijatelji naroda, ali samo oni! Od straha se moraju osloboditi svi koje selo zna kao ispravne i estite. A selo sve zna. U gradu je tee doi do istine i do pravde, ali i to se moe ako optueni ima mogunosti da se brani, i ako je suenje javno.49 Na udaru e se nai i itave ma njinske zajednice.50 Masovno preseljavanje stanovnitva iz Bo

48 R. Danilovi, Upotreba neprijatelja. Politika suenja 1945-1991. u Jugoslaviji, Valjevo 1993, 23, 9091. Danilovi dalje navodi: Kodifikacija bar elementarnih normi procesnopravnih i materijalnopravnih, tekla je uporedo sa rastom i razvojem partizanskog pokreta. Ve tada je opredeljeno prema kome e se primeniti revolucionarno pravo prema neprijateljima naroda i prema izdajnicima. Ta odmazda bila je bez milosti, potpuna, i najee, znaila je fiziku eliminaciju... Jaz meu graanima je dubok i potpun: oni su ili pristalice i simpatizeri, ili su protivnici, ve prepoznati i identifikovani, ili potencijalni. Nema tih rtava koje nisu vredne i korisne za novu vlast i novi poredak. Svakog pojedinca ili grupu, koji su se ispoljili kao protivnici ili nesimpatizeri treba kazniti, to rigidnije to bolje; upor. M. Tripalo, Hrvatsko proljee, Zagreb 1990, 72.

49 D. Jovanovi, Sloboda od straha, Beograd 1991, 391.50 Dr. Vasa ubrilovi je poetkom novembra 1944. izradio i dostavio par

tizanskim vlastima elaborat Manjinski problem u novoj Jugoslaviji u kome je dosta prostora posvetio posebno sudbini njemake manjine u Jugoslaviji. U ovom elaboratu on je istakao: Mi se moemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima dravne politike, ali smo danas svi sloni u jednom, da sa folksdojerima u Jugoslaviji treba jednom za uvek preistiti raune. Oni su to zasluili svojim nelojalnim dranjem prema dravi u kojoj su iveli, svojom svirepou i verolomnou, svojom grabljivou i bezobzirnou... Posle ovih strahota, to ih poinie Nemci po naim zemljama i po celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba nemilosrdno goniti... Posebice etniki manjinski blokovi su opasni onda kada granie sa sebi srodnim susednim narodima. Polazei sa ovog stanovita, za nas je vano oistiti Nemce, Maare iz Vojvodine, a Arnaute iz Stare Srbije i Makedonije. Isto tako, treba potisnuti Nemce iz Koevja, Maribora i drugih graninih oblasti... Pored ienja od strane vojske u toku operacija, treba primeniti i druga sredstva, da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanja. Pre svega, zbog njihovog dranja u ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti

25

sne i Hercegovine u Vojvodinu, prije svega Srba, bilo je snano motivisano politikim kanjavanjem Njemaca i Maara za saradnju s Hitlerovom soldateskom i nagraivanje tzv. borakih, partizanskih porodica, uz aktivno uee vlasti i partije.51 Bili smo surovi, kazivao je general Jovo Kapii, rat nas je na to natjerao pa je i sistem koji smo stvarali bio surov.52 Metodi represije su vremenom mijenjani i poputali, ali je podjela drutva na pristalice reima i one druge njihove neistomiljenike, koji su olahko kvalificirani u unutranje neprijatelje, i zbog toga trpjeli posljedice, bila trajno obiljeje socijalistike Jugoslavije. Na teritoriji cijelog Sandaka, kao i irom zemlje, vreni su obrauni sa odmetnicima kao i onima koji su bili oznaeni kao osvjedoeni neprijatelji nove vlasti.53 Vojni sud Diviziske vojne oblasti za Sandak je poetkom 1945. ocijenio kako je izdaja koja je bila uhvatila dubokog korena u mnogim mestima i sluba okupatoru protivu interesa naroda, zaista dola do velikog izraaja u Novom Pazaru, gde se izvestan broj ljudi eksponirao za veliku fatistiku Albaniju i faistiku Nemaku.54

pred ratni sud sve one lanove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji nain u slubu okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova imanja zapleniti, a porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti u njihove nacionalne drave. U tom pitanju mnogo nam moe pomoi u odnosu Maara i Nemaca bratska sovjetska vojska. Prilikom ienja manjina naroito treba obratiti panju na inteligenciju i bogatije drutvene slojeve vidi: B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, 51; H. arkinovi, Bonjaci od Naertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 246250.

51 Bosna i Hercegovina izmeu rata i mira, Beograd 1992, 17.52 Prema: T. Nikevi, Goli otoci Jova Kapiia, Beograd 2010, 209.53Neosporno je bilo djelovanje, kazivao je tutinski sudija Jonuz Hamzagi,

odmetnika koji su pljakali i inili druga nasilja za vrijeme i poslije okupacije, pa je legitimna bila borba da se oni onemogue, odnosno pohvataju i predaju pravdi. Takoer, bilo je i jataka koji su ih uvali i titili zbog srodstva, solidarnosti, plaanja. Meutim, esto je i UDBA prikazivala lano stanje. Skoro uvijek je dostavljan izvjetaj o veem broju odmetnika nego to ih je ustvari bilo. Tako su neki odmetnici koji su likvidirani odmah poslije osloboenja prikazivani kao jo uvijek aktivni i prisutni na terenu. ak se govorilo i o nekim,a koji su poginuli u toku rata i nisu mogli biti odmetnici. To je UDBa koristila za teror nad muslimanskim stanovnitvom nav. prema: R. Crnianin, Kazivanja Hadi Jonuza Hamzagia, Novi Pazar 2007, 144145.

54 Presuda Vojnog suda Diviziske vojne oblasti za Sandak, br. 6, od 19. januara 1945. Jedan od najmisterioznijih dogaaja novije istorije Novog Pazara jesu svakako strijeljanja koja su na Hadetu izvoena nakon ulaska partizanskih jedinica u ovaj grad u novembru 1944, koja su trajala sve do maja 1945. godine.

26

Sandaka brigada KNOJa je naroito tokom januara i februara 1945. preduzimala brojne akcije ienje Sandaka.55 Mnogi se se nali na udaru vlasti i progona.56 U Gornjem Bihoru je takoe bilo

Po kazivanjima novopazarski prvii su priredili banket u ast predstavnika nove vlasti. Bio je formiran i odbor za doek Oblasnog komiteta KP za Sandak i drugih oblasnih rukovodstava. Dan nakon tog banketa svi lanovi odbora za doek su pohapeni i po kratkom postupku strijeljani na Hadetu. Hilmija Hasangi, jedan od poratnih sandakih rukovodilaca, kazuje da je bio organizovan veoma svean doek Oblasnom komitetu u AVNOSu koji su priredili novopazarski glavarimuslimani: Drugovi su mi sa ushienjem priali o tom doeku. Bio je formiran specijalni odbor za doek u koji je ulo oko stotinu najuglednijih muslimana. Naim rukovodiocima je bio prireen takav banket na kome je bilo svega, sem kako se prialo, ptiijeg mleka. Pored raznih pita i akonija posebno su bile zapaene baklave i hurmaice koje su pripremale najbolje novopazarske domaice. Ali taj velianstveni banket imao je tragini epilog. Ve sutradan su bili pohapeni skoro svi lanovi odbora za doek i po kratkom postupku suenja, njih preko stotinu, postreljano je na groblju Hadetu na samoj periferiji Novog Pazara vidi: H. Hasanagi, Posle etrdeset godina, rukopis, 4. Ramiz Crnianin o tim pogubljenjima pie: Ne zna se taan broj streljanih, jer to nikada nije objavljivano. Govoreno je u narodu kada za nekog ne znaju ta je sa njime i gde je Pojeo ga Hadet. To se radilo po kratkom postupku i bez suda i bez suenja. Nije se ni rodbina obavetavala, ali su oni znali ta je sa njima koji se nisu vratili cit. prema: Sjeanje R. Crnianina dato autoru 16. juna 1994; takoe vidi: R. Crnianin, Tijes-na arija, Novi Pazar 1992, 108109; M. Radovi, Ljudske i materijalne rtve Novog Pazara i Deevskog sreza u Drugom svetskom ratu, Novi Pazar 1994, 30; H. Crnovranin N. Sadikovi, Sandak - porobljena zemlja, Tuzla 2001, 400.

55 M. ukovi, Sandak u NOB-u, Beograd 1964, 543. Vojni sud Sandake Divizijske oblasti je samo 21. decembra 1944. osudio 17 lica iz sreza Deevskog i tavikog na smrt zbog otvorene i organizovane pijunske slube u korist okupa-tora, masovnog terora vrenog nad mirnim i ne krivim stanovnitvom kao i zbog masovnog paljenja i pljaki nad naim narodom. Do januara 1945. ovaj sud je donio est zbirnih presuda koje su znaile smrt za vie desetina osuenih lica.

56 Milovan ilas je opisivao jedan sluaj iz svog poratnog robijanja, vezan za sudbinu Halila Hajrovia, nepismenog muslimanskog seljaka iz Bijelog Polja iju su porodicu u jesen 1941. napali susjedi Crnogorci i ubili petoricu njegovih bratstvenika, meu kojima i djeaka od deset godina. Pobuda ovog napada, po rijeima Hajrovia, bila je u preotimanju imanja. Nakon ovog zloina Halil je bio prisiljen da sa preivjelim lanovima porodice pobjegne u sjeniki kraj. U zimu 1944. Halil se kao pripadnik muslimanske milicije sjenikog prvaka Hasana Zvizdia, naao u svom kraju, odvojio od jedinice i krenuo ka svom selu, u osvetu. U ataru svog sela sreo je dvojicu ubica svojih bratstvenika. Imali su i brade oznaku pripadnitva dobrovoljnoj miliciji srpske vere (etnici). Halil je jednog uspio da ubije, dok je drugi pobjegao. Nekoliko godina nakon rata Halila je na pijaci u Novom Pazaru prepoznao neki zemljak i prijavio miliciji nakon ega je bio odveden u Bijelo Polje i osuen. ilas pie: Halil nije znao ni svoja prava, ni

27

likvidacija ljudi pod optubom da su narodni izdajnici i saradnici okupatora. efkija Kri, predsjednik optine Petnica je pogubljen 12. maja 1945. na Talumu kod Berana. Narod je htio da ga zatiti, jer nije okrvavio ruke, niti je podsticao na ubijanja. U njegovu odbranu je stao i pravoslavni ivalj. Meutim, to nije pomoglo, pohitalo se sa njegovom likvidacijom.57 U roajskom kraju su ubijeni Adem Kurtagi, mula Jakup Kardovi, Aljo Gani i drugi.58 Selektivni obrauni sa unutranjim neprijateljem u nacionalno mjeovitim sredinama unosili su opravdan strah i nepovjerenje prema dravi. Nametanje osjeaja kolektivne krivice fokusiralo je itavu zajednicu, ne samo pojedince.

Muslimani u socijalistikoj Jugoslaviji

Jugoslovenska federacija je nastala prema modelu sovjetskog ustava iz 1936. godine. Staljin je u svom komentaru na amandmane sovjetskog ustava iz 1936. rekao da nacionalnost koja daje ime pojedinoj sovjetskoj republici mora predstavljati vie ili manje kompaktnu veinu u toj republici. Vezivno tkivo obnovljene drave bilo je politiko: partija i armija. Komunistika vlast nije uspjela nakon 1945. rijeiti u potpunosti nacionalno pitanje u Jugoslaviji, ali je preureenjem zemlje na federativnoj osnovi, omoguila prihvatljivija i prosperitetnija rjeenja za taj multietniki prostor. Jugoslavenski komunisti, bez obzira na svoj sovjetski uzor, nisu zapravo prihvatili ideju etnikih republika. Zato je usred podruja koje je bilo Jugoslavija bila Bosna i Hercegovina koja je bila

kako da se brani. A budui je sada, pod komunistikom vlau, malo ko, ako iko, priznavao da je iko njegov bio protiv komunista, ubijenog su svedoci pretvorili u pristau komunista kao da bradu nikad nije ni putao prema: S. Bandovi, Ratne tragedije Muslimana, 190191.

57 S. Adrovi, Gornji Bihor, Berane 1994, 126; Z. Muratovi, Sandaki gazija Osman Rastoder, Sarajevo 2002, 7475. U ovom kraju ubijeno je nakon 1945. i nekoliko muslimanskih odmetnika (Osman Rastoder, Zifo aboti, Halem Hodi, Iso Skenderovi i drugi).

58 . Topalovi, Roaje i okolina 1941-1945, Roajski zbornik, Roaje 1985, 18. On navodi da su Panto Milii i Miljan Tomii, kao odgovorni beranski rukovodioci, brinuli o svemu to se deavalo u Roajama i preporuili vlastima u ovom gradu da budu obazrivi, da ne poduzimaju otre mjere prema onima koji su nesvjesno zalutali ili bili zavedeni od strane okupatora, ukoliko nisu pravili zloine i krvavili ruke.

28

multinacionalni i istorijski entitet. Komunisti, posmatrajui u cjelosti, nisu mijenjali granice istorijskih zemalja iz kojih je bila stvorena jugoslovenska federacija.59 Unutranje granice su bile, po M. ilasu, plod dugotrajnog iskustva Komunistike partije.60 U ustavima koji su donijeti 1946.1947. svaka republika je, na istovjetan nain, nabrajanjem srezova ili drugih jedinica u svom sastavu utvrdila svoju teritoriju i svoje granice.61 Komunisti nijesu utvrdili granice izmeu nezavisnih drava, ve izmeu republika unutar Jugoslavije, kojom e upravljati samo njihova partija. U prvim poratnim godinama, jugoslovenski federalizam uglavnom je sluio za propagandne svrhe. Federativno funkcionisanje drave bilo je, ideoloki ogranieno, uslovljeno vlau Komunistike partije, koja je bila organizovana na principu demokratskog centralizma. Tito u maju 1945. govori kako komunisti moraju biti faktor koji e u Jugoslaviji ujedinjavati sve u jednu cjelinu, dodajui dalje: Voljeti svoju federalnu jedinicu znai voljeti monolitnu Jugoslaviju.62 Teritorijalno organizovanje i djelovanje KPJ u predratnom i ratnom periodu uticalo je na obrazovanje federalnih jedinica, a potom i na njihovo meusobno razgranienje. Konspirativni rad KPJ imao je posljedica i na rad dravnih organa, to se ogledalo i u injenici da u poratnim godinama ne postoje cjeloviti dokumenti o radu najviih partijskih i dravnih organa, izuzev donekle Skuptine.

Etika Nove vjere oslanjala se na princip da je dobro sve to slui interesima revolucije, zlo sve to tim interesima smeta.63 Sizifovski je pokuaj svih revolucija da u ime novog ideala mogu

59 I. Banac, Teret lane povijesti, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 46. Banac smatra da je sa stanovita sovjetskog etnikog federalizma, jugoslovenska revolucija bila konzervativna, ak i usporeeno s nacionalistikim balkanskim revolucionarnim modelom.

60 Politika, Beograd 6. septembar 1992. Endrju B. Vahtel smatra da su komunisti uvijek imali na umu stvaranje jedinstvene drave nakon rata, a ne okupljanje neovisnih jugoslavenskih nacija. Njihov poratni reim otjelovljavao je taj dualizam. Oni su se borili za bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije. Taj izraz je trebao da zamijeni ideju o troimenom narodu- prema: E. B. Vahtel, Stvaranje nacije, razaranje nacije, Beograd 2001, 160, nap. 8.

61 M. ukovi, Ratovi protiv razuma, Istorijski zapisi, br. 12, Podgorica 2002, 182.

62 Osnivaki kongres KP Srbije (8-12. maj 1945.), priredili M. BorkoviV. Glii, Beograd 1972, 210.

63 . Milo, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84.

29

unititi pamenje, pacifikovati prolost, stvoriti drugu pamet i zauvijek oblikovatinovu svijest.64 Istorijska svijest je graena na mistifikacijama, stereotipima, predrasudama, politikim zakljucima i ideolokim predstavama. Djelovala je kola prilagoene, selekcionirane istorije, osnovne istine o meuratnom periodu i Drugom svjetskom ratu. Bratstvo i jedinstvo je propisivalo spre avanje destruktivnih sjeanja, nesukobljavanje, koje je poivalo na dekretiranju zaborava.65

Jugoslovenska federacija je 1945.1963. bila centralistiki ureena, nadreena federalnim jedinicama, sa relativno malim obimom njihovih prava. Takav oblik federacije doveo je do osamostaljivanja i birokratizacije saveznih organa te majorizacije u donoenju odluka. To je uzrokovalo konflikte, dovelo do viestruke de stabilizacije zemlje, to odslikava i oito nejedinstvo 1962. na uvenoj sjednici Predsjednitva CKSKJ, na kojoj su uestvovali svi nosioci najvanijih partijskih i dravnih funkcija u federaciji, u svim republikama i u obje autonomne pokrajine.66

Osvojivi vlast u ratu, komunisti su, bar to se tie ratne generacije, iskreno teili da se brutalni meunacionalni sukobi ne ponove. Oni su, ipak, samo odigrali ulogu hibernatora nacionalnih sukoba, a prirodom vlasti koju su uspostavili lagano su pripremali njihovu obnovu.67 Nacionalno pitanje bilo je permanentno otvoreno. Ono je tretirano gotovo iskljuivo kao politiko, koje nalazi svoje prirodno razrjeenje u okviru politikih sloboda i demokratije koju je socijalizam mogao da ponudi. Smatralo se da je radnika klasa unutar svih naroda ima jedinstvene interese i da ravnopravnost radnika automatski osigurava i ravnopravnost svih naroda u socijalistikoj zajednici.68 Poratna jugoslovenska dravna zajednica je na dekla

64 Prema: L. Perovi, Izmeu anarhije i autokratije: srpsko drutvo na prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd 2006, 360.

65 Prema: T. Kulji, Pakt utanja, Politika, Beograd 13. avgust 2011. 66 M. ukovi, Koncepcija federacije u Ustavu od 1974 inilac ouvanja

a ne razbijanja SFRJ, u: Antifaistiki narodnooslobodilaki rat u Jugoslaviji i savremenost, Beograd 2004, 303.

67 Upor. B. Petranovi, Jugoslavija izmeu federalizma i konfederalizma, Tokovi, br. 1, Beograd 1990, 2023; S. Stojanovi, Propast komunizma i razbijan-je Jugoslavije, Beograd 1995; V. Dimitrijevi, Sukobi oko Ustava iz 1974, u: Srp-ska strana rata, 447448; L. Perovi, Ljudi, dogaaji i knjige, Beograd 2000, 65.

68 Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije, Meunacionalni eko-nomski odnosi, Materijal za internu upotrebu, Beograd 15. juli 1966 godine, 2.

30

rativnom nivou prividno slijedila univerzalni model ljudskih prava. Meutim, na politikom planu je monistika i kolektivistika koncepcija socijalizma s komunistikim monopolom, nametnutom jednostranom ideolokom sadrinom, i s netolerantnou prema suprotnom miljenju, podignuta na nivo ustavnog naela. To se na ustavnom planu ogledalo u isputanju meunarodnih obaveza zabrane diskriminacije s obzirom na razliita politika uvjerenja, uz veliku primjenu kategorija moralnopolitike podobnosti, relativizaciju ljudskih prava, uz njihovo iroko ograniavanje u zakonskim, a posebino u podzakonskim normama i voluntarizam u njihovoj primjeni. Socijalizam ni u jednoj svojoj fazi nije uspio na zadovoljavajui nain rijeiti problem ljudskih prava u cjelini.69

Nove vlasti su postepeno, ali sistematski sprovodile politiku stavljanja vjerskih zajednica pod svoj nadzor, vrei na njih pritisak smanjivanjem vjerskih sloboda i njihovim materijalnim slabljenjem.70 U jugoslovenskom ustavu iz 1946. stajao je uobiajeni lan po

69 Ljudska prava. Osnovni meunarodni dokumenti, Zagreb 1990, 67 (predgovor Z. eparovia).

70 Edvard Kardelj, jedan od najviih jugoslovenskih funkcionera, govori na sastanku Informbiroa u avgustu 1947. u Poljskoj: S jedne strane smo uveali pritisak protiv najreakcionarnijeg dela crkvene hijerarhije, a s druge strane, mi dajemo koncesije, pa i materijalnu pomo onom delu hijararhije i popova, koji su skloni da sarauju sa dravom i koji su nezadovoljni s vatikanskom politikom, koja ih tera u sve otriji sukob s nama. U rezultatu toga, mi smo postigli priline uspehe Tako smo imali u ovoj godini, u vezi sa raznim crkvenim sveabnostima niz sukoba izmeu samih uesnika tih sveanosti, pa ak i masovnih tua Mnogo su jae nae pozicije u pravoslavnoj crkvi. Tu je diferancijacija mnogo dublja. Na nie sveenstvo mi imamo vrlo jak uticaj, koji datira jo iz vremena rata. U nekim republikama, kao to je naprimer u Crnoj Gori i Makedoniji, svetenstvo stoji skoro kompaktno uz narodnu vlast, a u Srbiji, Bosni i Hercegovini u vrlo velikom delu reakcionarni vrhovi crkvene hijararhije nemaju ni ovde aktivno za sebe veinu svetenstva to se tie muslimanske crkve, koja ima, naravno, mnogo manji znaaj, mi smo u poslednje vreme postigli vrlo ozbiljan uspeh tom istom tak-tikom diferencijacije. Na poslednjem saboru te crkve bio je izabran novi poglavar muslimanske crkve Reis-Ul-Ulema, koji je tesno povezan za Narodni front. Nie svetenstvo je, meutim, velikim delom neprijateljski raspoloeno prema nama, ali e posle promene u vrhu, svakako biti mnogo lake da se lomi njihov otpor odozdo (istakao S. B. ). Mi ne sumnjamo da e nae mere protiv reakcionarne hijararhije svih crkava morati jo vie da se pootre, ali smo istovremeno uvereni, da emo i u pogledu dalje unutarnje diferencijacije postii nove uspehe cit. prema: Obini ljudi u neobinoj zemlji. Svakodnevni ivot u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji, 1945-1990: Jugoslavija izmeu istoka i zapada, Beograd 2007, 32.

31

kome se ova zemlja obavezuje na potovanje vjerskih sloboda. U praksi je, ipak, bilo drugaije. Ve 1946. ukinuti su erijatski sudovi. etiri godine docnije donesen je zakon kojim je enama zabranjeno noenje ferede.71 Iste godine su zatvoreni posljednji mektebi.72 Nakon usvajanja Zakona o dravnim matinim knjigama 1946. sprovedene su aktivnosti na oduzimanju matinih knjiga od vjerskih zajednica, s ciljem preuzimanja podataka u matine knjige dravnih matiara. Nakon upotrebe ovih matinih knjiga samo je mali dio vraen njihovim prvobitnim vlasnicima, a veina je zadrana u narodnim odborima. Novonastale promjene u vezi sa matinim knjigama uticale su i na sposobnost Islamske zajednice da vodi statistike podatke o muslimanskom stanovnitvu. Objavom Zakona o dravnim matinim knjigama prestala je vaiti Uredba o voenju muslimanskih matica po kojoj su svi dematski imami bili duni da svake godine do kraja mjeseca februara predoe podatke o muslimanskom stanovnitvu na podruju svog demata.73

U Drugom svjetskom ratu na teritoriji Jugoslavije je uniteno ili teko oteeno 756 damija. Mnoge su vlasti pretvorile u muzeje, skladita ili ak tale. Tijela koja su upravljala vakufima, bila su faktiki pod dravnim nadzorom, prisiljena da veliki dio svoje najvrednije imovine prepuste vlastima. Brojna muslimanska groblja pretvorena su u parkove ili gradilita za poslovne i stambene zgrade. Posljednji udarac vakufima zadat je 1958. kada je nacionalizacijom nekretnina nestalo

71 Avdo Humo, jedan od najviih rukovodilaca u BiH, povodom usvajanja Zakona o zabrani noenja zara i ferede govori u Skuptini BiH 22. septembra 1950. godine: Prodorom primitivnih i zaostalih azijskih plemena na Balkan donesen je u nae krajeve i taj rekvizit mranjatva i nazatka... Pokrivanje ene oliava njenu neravnopravnost u najnehumanijem i najprimitivnijem obliku cit. prema: Preporod, br. 12/475, Sarajevo 15. jun 1990.

72 U Rezoluciji Vrhovnog vakufskog sabora Islamske zajednice u FNRJ, na kome su, pored predstavnika IVZ BiH, bili predstavnici IVZ sa podruja Hrvatske, Srbije, Makedonije i Crne Gore, odranom krajem avgusta 1947, istaknuto je i sljedee: Ne mogu se zaboraviti stradanja Muslimana u bivoj nenarodnoj Jugo-slaviji, naroito se ne mogu zaboraviti strahoviti progoni iptarskih muslimana, ugroavanje njihove vjerske i nacionalne slobode i pored svih tobonjih ustavnih odredaba i ostalih pisanih zakona o slobodi vjere i savjesti cit. prema: I. Mui, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, Islamska misao, br. 65, Sarajevo 1984, 23.

73 D. Beirovi, Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u pitanjima branog prava i voenja matinih knjiga nakon zavretka Drugog svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla 2010, 415417.

32

velikih dobrotvornih zaklada koje su djelovale stotinama godina. Opti uslovi vjerskog ivota su, pored prisilne ateizacije, popravljeni 1954. kada je izglasan zakon koji je svima jemio vjersku slobodu. Poratni izbori za reisululemu bili su vulgarna demonstracija komunistikog totalitarizma u poslovima vjere.74

Slubeni stav prema islamu se donekle izmijenio potkraj pedesetih i u ezdesetih godina kada je muslimanska zajednica u Jugoslaviji postala znaajan argument nesvrstane spoljne politike Jugoslavije koja je traila svoje mjesto u svijetu u blokovskom okruenju.75 Ve ze vrha Islamske zajednice sa inostranstvom doprinijele su da Jugoslavija stekne jae povjerenje u muslimanskom svijetu. elei da izbjegne oivljavanje veza sa svrstanim Turcima i koristei svoju nesvrstanu liniju reimu je vie odgovaralo da muslimanski studenti na teoloke studije idu u Egipat, a ne u Tursku.76

Priznavanje Muslimana za narod nije bio jedinstveni dogaaj, ve dugotrajan i ponekad muan proces (Audry Helfant Budding). U poratnoj Jugoslaviji su se jedino za Muslimane mijenjali statistiki modaliteti nacionalne pripadnosti. Jo uvijek nije potpuno razjanjen odnos i stav ratne i poratne generacije muslimanskih kadrova nakon 1945. prema pretvaranju onog ratnog, uvenog velikog M u malo m. Zvanini nazivi Muslimana su se u Jugoslaviji neprestano mijenjali, od neopredjeljenih, preko Srba, odnosno Hrvata islamske vjere, do Jugoslavena i konano Muslimana. Kao ironiju su pojedini muslimanski intelektualci isticali da je vladajua ateistika partija ovom narodu odredila religijsko ime.77 Odnos komunista i komunistikog pokreta u Jugoslaviji prema nacionalnom pitanju Muslimana je bio promjenljiv i nedosljedan. Mada je ovaj pokret

74 Preporod, br. 5/492, Sarajevo 1. mart 1991. A. Isakovi kao indikativan primjer istie da se 1957. ak i reis izjanjavao kao Srbin vidi: A. Isakovi, O nacionaliziranju Muslimana, 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana, Zagreb 1990, 15.

75 N. Malcolm, Povijest Bosne, 265; Z. Foli, Islamska zajednica u spo-ljnopolitikim projekcijama jugoslovenske vlade (1949-1964) u: Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorskoturkskom kulturolokom i ukupnom civilizacijskom proimanju Podgorica 16. maj 2009., Forum, spec. izdanje, Podgorica decembar 2009 47.

76 Nedovreni mir. Izvetaj Meunarodne komisije za Balkan, Beograd 1998, 17, nap. 3.

77 Upor. F. apoT. Loza, Povratak u Bosnu, Sarajevo 1990, 86; M. Gali, Politika u emigraciji, 78.

33

na teoretskom planu poklanjao vie panje nacionalnom pitanju, komunisti se nijesu mogli osloboditi nacionalistike, evropocentrike i islamofobine psihologije, to je esto ispoljavano u negiranju Muslimana. Ova ideologija je ipak naspram ovog nacionalnog pitanja, u poreenju sa drugim ideologijama, imala pragmatiniji odnos. Dok se u toku rata komunisti obraaju Muslimanima, uvaavajui ih gotovo na isti nain kao Srbe i Hrvate, u poratnom periodu oni ih dugo ne priznaju kao nacionalnu zasebnost to kod njih predstavlja jo jedan izvor frustracija i razoarenja.78 Komunisti su sebi dali za pravo da im sami odreuju ime i nacionalnost, shodno svojoj ideolokoj doktrini i politikom interesu. Muslimani nijesu samostalno odluivali o svojoj nacionalnosti.79 Oni su se dugo nalazili u nepovoljnoj situaciji u pogledu svog izjanjavanja. Nije im se omoguavalo, niti dozvoljavalo, da budu ono to jesu, da se deklariu onako kako se osjeaju.80 Bili su u poziciji naroda u sjeni. Propagirana je svijest da uopte nije bitno ko je koje nacionalnosti, da e svi biti Jugosloveni, da je najvanije graditi bratstvojedinstvo, da je nacionalno anahrono. Ukupnom politikom Muslimani su nakon Drugog svjetskog rata podsticani i razliitim sredstvima ubjeivani da se opredjeljuju kao Srbi, Hrvati, Crnogorci itd. Dugo su bili tretirani kao sumnjiv i kolebljiv element kojem je data prilika za nacionalno osvjeivanje. Meutim, veina nije prihvatila takva rjeenja, preputeni popisnim izluivanjima, pojmovnim i terminolokim konfuzijama.81 Ime Musliman jeste bilo priznato

78 A. Purivatra, O nacionalnom fenomenu Muslimana, u: Muslimani i bonjatvo, Sarajevo 1991, 2728.

79 E. Redi, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000, 167.

80 Musliman kao oznaka etnike pripadnosti, Takvim, Sarajevo 1966, 6364.

81 N. Durakovi, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 160162. Branko Kosti, predsjednik Predsjednitva SR Crne Gore 1990. izjavljuje da je muslimanska nacija formirana na istoj religijskoj osnovi. Ja imam dosta prijatelja Muslimana. Ali, to je njihovo vjersko ubjeenje, pripadnost islamu. Nacionalno porijeklo im je sasvim neto drugo. Akademik Milosav Babovi 1991. izjavljuje kako je dravni vrh SFRJ muslimansku konfesiju proglasio za narod verovatno da se dodvori islamskim zemljama u Pokretu nesvrstanih, a moda da i Srba bude manje; opir. S. Bandovi, Sandake teme, Novi Pazar 1996, 171. Bilo je 1995. i nekih akademskih prijedloga da se u kolske programe ukljue i Muslimani, pod uslovom da se ime ovog naroda pie sa malim poetnim slovom, odnosno kao konfesionalnost, i time izvri njegova asimilacija u Crnogorce islamske

34

ali ono nije ukljuivalo i pravo na vlastitu knjievnost, istoriju, nacionalne institucije.82 Dok su Muslimani priznavani u politikoj ravni, istovremeno im je poricana svaka samoidentifikacija, etnika, povijesna i kulturna sadrina njihovog nacionaliteta.83 Obraun sa turcizmima u jeziku, s druge strane, bie nastavljen.84 vjeroispovijesti vidi: Monitor, br. 264, Podgorica 10. novembar 1995; S. HadroviVrbiki, edni preko vode, Almanah, br. 1314, Podgorica 2000, 300.

82 Bosna i bonjatvo, 178. Husein ozo, jedan od istaknutih muslimanskih intelektualaca 1970. pie u Glasniku Vrhovnog islamskog starjeinstva u SFRJ (br. 56) , da od sad pojam musliman vie ne oznaava samo pripadnika islamske vjere, nego i pripadnika muslimanskog naroda, bez obzira na to da li je ovaj pripadnik vjernik ili ne inilo bi se da tu islam gubi. Stoji kao nepobitno, da se u tom sluaju formalno rije musliman najvie otuila i udaljila od islama. A ipak nije tako. Ja bih rekao, da se ovdje prije radi o vraanju nego otuivanju. Malo m ne gubi ve dobija. Veliko M ga jo vie jaa i uvruje Mi smo svjesni da malo m predstavlja osnovu za veliko M, bez ega bi ono znailo prazno ime, frazu bez sadraja. Islamska zajednica se, kako je primjetio Xavier Bougarel, brzo pretvorila u svojevrsnu zamjenu za nacionalnu instituciju, kao to e pokazati i obnova vjerske tampe ili otvaranje novih damija.

83 Upor. H. Pozderac, Nacionalni odnosi i nacionalno zajednitvo, Sarajevo 1978, 4344; M. Imamovi, Historija Bonjaka, Sarajevo 1997, 565.

84 Profesor dr Drago upi, direktor Instituta SANU za srpski jezik, u intervjuu beogradskim Veernjim novostima 1995. kae: Nedopustivo je ienje turcizama iz srpskog jezika. To je neprirodan i nasilan in. Jer, rei turskog porekla pa i druge persijske, iranske i irake rei koje su Turci doneli, kod naeg naroda su davno prihvaene. One su stilski, jeziki i strukturalno utopljene u na jezik. Bez mnogih od njih ne bismo mogli, jer nemamo zamenu. Kako bismo drugaije zvali: jorgan, jastuk, pekir, jelek, dep, eer, pamuk, batu, maramu, kaiku, bubreg, arapu, elik, jorgovan, kalup, rakiju... Takvih rei je po renicima oko deset hiljada, a u narodu, ak nekoliko desetina hiljada. Zamislite kako zvui Na Drini-most?! ak i kad bismo probali da maksimalno prilagodimo njihov knjievni izraz srpskom jeziku, izbacivi sve rei turskog porekla, bilo bi to strano. Promenili bismo boju njihovih dela. A znate, i boja je turska re. Bez nje, moemo da koristimo samo druge strane rei: kolor ili farbu. Boja je imenica od koje su izvedene na desetine srpskih rei i izraza. Zato mislim da se prema turcizmima u naem reniku ne moemo ponaati kao prema reima koje treba izbaciti. Pa srpski jezik je odvajkada bio otvoren, a ne puritanski... Turcizmi su uplivali u prirodni tok razvoja naeg jezika, doavi s Turcima na Balkan. Turci su u to vreme bili narod vie radne kulture. Sa sobom su doveli mnoge predmete za domainstvo koji do tada u Srbiji nisu postojali. Zato su nazivi tih predmeta ostali do danas u upotrebi. Konano, turska leksika je obogatila srpski jezik. Dala mu je posebnu jasnou i otrinu, ali ga nije izmenila. Rei, uzete od Turaka, pretrpele su znaajne izmene u strukturalnom i tipolokom smislu. Nastavci osnovnih rei su izmenjeni, pa kad biste se u Ankari sluili turcizmima niko vas ne bi razumeo prema: Veernje novosti, Beograd 30. januar 1995.

35

Kao ateisti, komunisti nisu ni mogli prihvatiti religiju kao presudnu za narodnost. Smatrali su, dug period nakon rata, da su Muslimani nacionalno neopredjeljeni, pa e se, s daljim razvitkom, opredjeljivati kao Srbi ili Hrvati. No, ve prvi popisi su pokazali da stvari nee ii tim pravcem.85 Na Osnivakom kongresu KP Srbije u maju 1945. Velibor Ljuji je naglaavao da muslimani treba da ostanu Muslimani, da se ne ukljuuju u Srbe, istiui da je iseljavanje u Tursku prije rata, nacionalno ugnjetavanje i nepravilno rjeavanje agrarne reforme dovelo do prosjakog tapa veliki dio muslimanskog naroda.86 Akademik Sreten Vukosavljevi je upozoravao 1945. kako je Muslimane uzaludno pokuavati nacionalizovati.87 Meutim, Moa Pijade je 1953. iznio stav da je oito, bez rasprave, da izraz musliman oznaava pripadnost odreenoj muslimanskoj veroispovesti, da sa pitanjem narodnosti nema nikakve veze.88 Edvard Kardelj je dugo smatrao da Muslimani, uporeujui ih sa Jevrejima, nijesu nacija mada se individualno uzevi ne oseaju ni Srbima, ni Hrvatima i

85 M. ilas, Bosanci i Bonjaci, Nedeljna borba, Beograd 1415. jul 1990.86 K. Suljevi, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1982, 226.87 On kae: Istorija je stvorila velike razlike meu nama, te nije samo

vjera koja nas je razdvojila... Budui razliiti, nalazili smo u svaemu povoda da mrzimo jedni druge... Pokuaj da se Muslimani nacionalno osveste, da postanu Srbi muslimanske vere nije nimalo uspeo. Ne bi uspeo ni da su Srbi to radili sa vie irokogrudosti i doslednosti. Pogreno je bio zasnovan. Nisu Muslimani neto to nema svojih izgraenih osobenosti pa da sada toj nacionalno i kulturno bezoblinoj masi Srbi samo dadu nacionalno oblije. Ono mesto, koje u dui Srba zauzima nacionalno oseanje, nije u Muslimana prazno, pa da Srbi treba sada samo da popune tu prazninu. Muslimani imaju svoju posebnu istorijsku tradiciju... Srbi treba da se iskreno odreknu i dosledno svake namere, koju su imali raniji reimi, da od Muslimana stvore neto drugo, a ne ono to su: ponajmanje Srbi muslimanske vere. Ma koliko to eleli, to je apsolutno nemogue postii; opir. Glas Sandaka, br. 1, Novi Pazar 15. juni 1945; E. Hasanagi, O autonomiji Sandaka, Libertas, br. 4, Novi Pazar 1996, 66.

88 M. Pijade pie: Niko nije nikada stavljao u sumnju da su muslimani u Bosni, Hercegovini, Sandaku jugoslovenskog porekla, etniki deo jugoslovenske zajednice. Zato e se oni meu njima koji su opredeljeni kao Srbi ili Hrvati upi-sivati kao Srbi i Hrvati a oni koji nacionalno nisu blie odreeni upisae se kao nacionalno blie neopredeljeni Jugosloveni, a ne samo kao uopte neopredeljeni, to se ostavlja za druga lica koja ma iz kakvog razloga nemaju odreenu nacio-nalnu pripadnost. Prestaje nenauna i zaostala praksa da se verska oznaka mea sa odreivanjem narodnosti prema: Borba, Beograd 21. januar 1953; K. Suljevi, Nacionalnost Muslimana, 231.

36

mada, s obzirom na to, svakako sainjavaju posebnu etniku grupu.89 Igra sa popisima i nametnutim izjanjavanjima od 1948. do 1971. godine, i pratea lutanja, nedvosmisleno su pokazali, i pored svoje apsurdnosti, da oni itekako postoje. Oni su se 1948. godine mogli izjasniti pod modalitetom Muslimanneopredijeljen, 1953. pod Jugoslovenneopredijeljen, 1961. Musliman u etnikom smislu, a 1971. i 1981. Musliman u nacionalnom smislu, analogno nacionalnim modalitetima ostalih jugoslovenskih naroda.90 Muslimanska nominacija direktno je ugroavala i velikosrpske i velikohrvatske pretenzije.91 U Crnoj Gori se po popisu iz 1948. svega 387 lica izjasnilo kao Muslimanineopredijeljeni; po popisu iz 1953. godine 6.424 lica; po popisu iz 1961. godine 30.665 i po popisu iz 1971. godine 70.236 lica.92 U smislu etnike pripadnosti 1961. u Jugoslaviji

89 E. Kardelj, Razvoj slovenakog nacionalnog pitanja, Beograd 1960, 104.90 U Popisu iz 1948. nije bilo modaliteta u smislu Jugoslaven kao narodnost,

ali se u konanoj obradi podataka o Muslimanima govorilo kao o Jugoslovenima u smislu jugoslovenskog porijekla. Uz pitanje o narodnosti u popisnici popisa stanovnitva iz 1953. dato je i objanjenje: Svako lice upisuje koje je narodnosti, naprimer: Srbin, Italijan, Slovenac, Makedonac, Crnogorac, Maar, iptar, Nemac, Italijan, eh, Slovak, Turin, Ciganin itd. Lica jugoslovenskog porekla, koja nisu blie nacionalno opredeljena upisuju Jugosloven neopredeljen, dok ostala nacionalno neopredeljena lica upisuju nacionalno neopredeljen. Uputstvima je dalje naznaeno da za lica koja nisu nacionalno opredijeljena treba utvrditi da li su po svom etnikom poreklu Jugosloveni ili stranci, odnosno nacionalne manjine. Ako je nacionalno neopredeljeno lice bilo jugoslovenskog porekla (naprimer, Muslimani i Bosni i Hercegovini, a delom i u Sandaku, Crnoj Gori i Makedoniji ili lica koja su navela pokrajinsku pripadnost naprimer Bonjak, Bokelj, Istranin itd.) trebalo je upisati Jugosloven neopredeljen (Vitalna i etnika obeleja, Popis stanovnitva 1953. godine, I, Beograd 1959, XXXIV). U popisu iz 1961. odgovor na pitanje o narodnosti upisivao se prema utvrenim modalitetima u popisnici. U objanjenju modaliteta Jugosloven nacionalno neopredeljen reeno je da graani Jugoslavije koji nisu blie nacionalno opredijeljeni, odgovaraju Jugo-sloven nacionalno neopredeljen.

91 M. Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003, 326327.

92 K. Hadi, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, Takvim, Sarajevo 1975, 120; V. erjavi, Gubici stanovnitva Jugoslavije u drugom svjets-kom ratu, Zagreb 1989, 137; opir. H. arkinovi, Konfesionalni i nacionalni as-pekt popisa stanovnitva u Crnoj Gori 1909-2003, Almanah, br. 2324, Podgorica 2003, 239263. Po popisu 1948. u optini Plav bilo je, primjerice, popisano 6.127 stanovnika koji su se izjasnili kao Crnogorci, a u optini Gusinje 4.561 stanovnik je upisan kao Crnogorac. Ovaj popis je dao podatke samo o narodnosti ali ne i o vjeroispovijesti; opir. H. arkinovi, Nacionalna, konfesionalna i jezika stru-

37

se kao Muslimani izjasnilo 973.000 lica i to: u BiH 943.000, Crnoj Gori 31.000, Hrvatskoj 3.000, Makedoniji 3.000 i Srbiji 93.000.93

Popis stanovnitva u pojedinim optinama 1961. godine94

Optina Srbi % Muslimani % Crnogorci % Albanci % ukupno

Bijelo Polje 420 0,90 9857

21,12 34750 74,48 10 0,0002 46651

Ivangrad 330 0,74 4406 9,99 38569 87,51 41 0,0009 44072

Plav 65 0,34 673 3,35 14890 78,72 3131 16,5 18913

Pljevlja 769 1,64 6794 14,55 38614 82,72 15 0,0003 46677

Roaje 76 0,51 8009 54,48 5428 36,92 528 3,59 14700

Popis stanovnitva u pojedinim optinama 1971. godine95

Optina Srbi % Crnogorci % Muslimani %ukupno

Bijelo Polje 3493 6,64 29862 56,77 18553 35,27 52598

Ivangrad 3920 7,94 31150 63,11 12362 25,04 49351Plav 584 2,98 5246 26,84 9401 48,1 19542Pljevlja 7922 16,9 29630 63,25 8530 18,2 46843

Roaje 189 1,17 2082 12,99 12483 77,93 16018

ktura stanovnitva u Crnoj Gori po popisu iz 2003. godine, Almanah, br. 2526, Podgorica 2004, 198200. U svom radu Crnogorski Muslimani koji je objavljen u Zborniku radova Identitet Bonjaka-Muslimana (Plav 1995), dr. Ejup Muovi ustvruje: Sve naznake koje su priivane Muslimanima ni priblino nisu oznaavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od toga. Tek u novije vreme, od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanino im je priznato pravo na nacionalni identitet. Od tada se oni oznaavaju kao Muslimani, sa velkim poetnim slovom M. Time se oni oznaavaju kao nacija bez obzira na njihovu ideoloku pripadnost i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religijska pripadnost se oznaava kao musliman sa malim poetnim slovom m. Na prvi pogled to veliko i malo m ne znae mnogo, a u sutini vrlo mnogo, jer se jednim oznaava nacionalna a drugim religijska pripadnost (str. 65).

93 Po proraunima Muhameda Demaludinovia, da su se svi muslimani slovenskog porijekla pisali kao Muslimani u smislu etnike pripadnosti njihov broj bio bi svakako vei. Prema njemu je 1961. bilo ukupno 1,396.421 Musliman jugoslovenskog etnikog porijekla, od ega se kao Musliman u smislu etnike pripadnosti izjasnilo 972.960 (69,68%), kao nacionalno neopredijeljeni Jugosloveni 278.422 (19,94%), kao Srbi, Hrvati, Makedonci i Crnogorci 145.039 (10,38%) lica; opir. Takvim , Sarajevo 1967, 108118; Zemzem, br. 12, Sarajevo 1971.

94 Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovnitva od 1961 godine, knjiga VI, Vitalna etnika i migraciona obileja, Beograd 1967.

95 Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovnitva za godinu 1971, Beograd 1974.

38

Veina poratnih popisa raena je pod pritiskom politiki turbulentnih dogaaja. Prvi poratni popis 1948. je bio sproveden u godini Rezolucije IBea i sukoba sa Staljinom, to je uticalo i na mnoge unutranje sukobe. Sljedei popis je uslijedio 1953. neposredno poslije uvoenja samoupravnog koncepta u privredu Jugoslavije. Popis 1961. je prethodio ekonomskim reformama. Naredni popis 1971. je sproveden pod teretom zaotravanja odnosa na relaciji republikefederacija.96

Brojni unutranji, ali i vanjski faktori su uticali na priznanje muslimanske nacije, ali oni nijesu, jo u dovoljnoj mjeri poznati i istraeni. Odnos prema Muslimanima, kazivao je dr. Atif Purivatra, dugo se nije utvrivao u Sarajevu i Bosni i Hercegovini: Odluke nisu zavisile od Muslimana. Snaga odluka iz vrha provodila se bez pogovora. Uz snaan aparat, postojala je i snana propaganda. I strah