CANAKKALE SERAMİK .F'ABRİKALARI KÜLTÜR ve ARAŞTIRMA HİZMETLERİ

NO. : 3

iSLAM'DA •

RESIM ve

• •

HEYKELIN YERI

Osman ŞEKERCi Biga İmam - Hatip Lisesi Öğretmeni

Ç. Kale Seramik Fabrikaları İBRAHİM BODUR Camii

F. Hatibi

Dizgi - Baskı : Fatih Gençlik Vakfı Matbaa İşletmesi İstanbul - 1974

Bazı kısaltmalar :

a.g.e. Ad ı geçen eser

a .g .k . Adı geçen kaynak

a.g .m . = Adı geçen makale

a .g .r . = Adı geçen r isale

a.g .s . Adı geçen sure

a .g .y . Adı geçen yer

a.g.v. = Ad ı geçen varak

b. = Bölüm

Bkz. Bak ın ı z

Krş. Ka rş ı l aştı r ın ız

v .d . k . = Ve diğer kaynaklar

v . = Varak

ÖN SÖZ

BÖLÜ M :

IÇiNDEKiLER:

Res i m ve Heyke l i n Doğuşu

Eski Arapl arda Tasv i r ve Heyke lc i l i k

BÖLÜ M : ll

3

4

is l a m'dan Önceki D i n l erde Durum 5

a) Yahudili kte Tasvir Durumu 5

b) Bazı Yahudi Eser ler i 7

c) H i r istiyan l ı kta Durum 10

Res m i n D i n i Hayata Arac ı Olmas ı 10

H i r istiyan D i n Adamlar ın ın Tasv i r ve Heyke l lere Karşı Çıkışl arı 11

Diğer D i n l erde . . . . . . . . . . . . . . . . 12

BÖLÜ M : l l l

n) i s l a m ' ı n Tutum u

i s lam 'da Tasv i r

1< . l<erim'de Tasvi r in Yeri

K . Kerim 'de Başka Deliller

Tasv i r l <e l i mesi K. Keri m 'de Çeşitl i Ayetlerde Geçer

b) Hz. Peygamber in Hadis ler inde Konunun Durumu

Bu Hadi s l e r i n Tah l i l l er i

VI

Hadis üzeri nde Yap ı lan izah lar

Bu H adislerin Tahlili

14

14

15

18

19

20

22

28

32

BÖLÜ M : IV

Bu Had i s l er Etraf ı nda F ı k ı h B i l g i n ler i n i n Görüşl er i 39

BÖLÜ M: V

Verilen Hı:ıd i s l e r l e , Bun l ar ı Açı k l ayan Bi l g i n i e r i n Görüşl er i n i n Özeti 49

Bu Mese l e H a k kında Sehabe ve Tabi i nden G e l en Haber ler 50

F ı k ı h Bi lgi n leri n i n durumu Açı k l ama ları 50

Ek: 1

Tecri d-ı Sar ih M üterci m i ve Şar i h i Merhum Ki.'ım i l M i ra s ' ı n M ütalaas ı 54

Ek : 2

1945 Yı l ı nda M ı s ı r M üftü l üğü Yapm ı ş Olan M u hterem H asaneyn Mu-ham med M a h l uf 'un Görüşü . . . . . . . 55

Ek : 3

Nak ış lar ve Levlıa Res i m ler i (Yusuf Kardavi)

Resm i n Konusu

Ek: 4

Abdu l az iz Çavuş 'un Görüşü

Ek : 5

Mece l l et-ü N u r- ı l-is l am 'da Bu Konuda Ç ı kan Bir M a k a l e

BÖLÜ M: VI

Dört H a l i fe Döneminde Durum

BÖLÜ M: VII

Namaz K ı l ı nan Yerde Resmi n Bu l u nması

Yüzü kte Bu l unmas ı

R es i m l i Para l a r l a Namaz

Tasvirlerin Yer Aldığı Kilise ve H avralarda N amaz

58

60

62

63

64

55

66

67

67

Yil

BÖLÜ M : VIII

K itap l arda, Yap ı l arda, S i l ahl arda ve Para l arda Bu l u nan Tasvi rier . 69

a) K itap l a rda (Tecvit , T ı b , Edebiyat, Biyog raf i k ve Tari hi Eser l e r , Tas-v i r l i S iyer , Tasv i r l i K . Ker im 69

b ) Tasv i r l i B i n a l ar ve Duvar lar

c) S i l a h l a r üzer indek i Tasvi r ler

d) S i k ke l er üzer inde Selçu k l u Eser ler ine K ısa B i r Bak ı ş

BÖLÜ M: IX

i s l a m Sanatı N eden Tasvire önem Vermem i şti r ?

Bu Sanat ı n Doğuşu

Eser Karş ı sında M ü s l üman

l<ar ı ş ı k Sanat Değ i l

Sanatçı n ı n Tutumu

Du Snnatı Yürüten Düşünce

BÖLÜ M: X

i s l am Tasvi r i nde Bazı M i nyatür Örnek ler i

IV!inycıtü r Ned i r?

i nsan ı Konu Ed inen M i n yatürler

Türkiyedek i Ça l ı şma la ra K ısa Bir Bak ı ş

Türk Sanatkarl ar ı n ı n Ge i l şt i rd i k l er i üs l u p

Eser in Kayna k l a r ı

i ndeks

VIII

73

78

78 80

82

83

84

85

85

86

87

87

94

95

98

102

ÖN SÖZ

Müs lümanlar a rası nda cevap isteyen bir çok mese le ler içinde biri de resim ve heykel konusudur. Acaba resim ve heykel :

- islam 'da yasak m ıd ı r? - 1<. Kerim 'de ve hadis lerde bu yasak sabit midir? - Sabitse bu yasakl ı l ı ğ ı n sebebi nedir? - Resim l i ma lzemeyi veya herhangi bir resmi evde bu lundurmanı n

d i n bakım ı ndan durumu nedir? - Hadis lerde geçen tasvir yasağ ı a la iade kul l an ı l an ve yap ı l an re­

sim ve heykel hakk ında m ıd ı r? - Çeşitli bilgin ierin görüşl eri ne yoldad ı r? Bu hususta daha bir çok soru lar bu lunmaktad ı r ki; bun lar la hergün

karş ı l aş ı l ıyor ve cevap aranıyor. Bu konuya niçin eğildim ? " Kaynakl arım ı za Göre is lam Terbiyesi" ( 1) ad l ı eseri haz ı r larken « ev

dekorasyonu" bölümüne s ı ra ge l mişti. Bu bölümde « evde resim bu lun­durman ı n" din bak ı m ı ndan durumunun ne o lduğunu tesbit etmek gerekiyor­du . Nazik o lduğu kadar tartışı lan ve yeri tayin edil memiş bir konu idi. E l i­me bu hususta Arapea bir makal e geçmişti. M akale bazı izah lar getiriyordu . Tercem e edip sunmak istedim . Nitekim yoğun işlere rağmen terceme ettim. Fakat konu için tam ol arak bir çözüm getirmiyordu . Daha çok çal ışmak ge­rektiriyordu. Türkiyemizdeki çal ışmalar ı araştı rd ı m . Ba4ı çal ışmalar ya­pılmıştı . Bun lar ı toplayıp değerl endirdim . Eseri baskıya haz ı r duruma ge­tirmiştim. Tam bu s ı rada, beni bu ça l ışmalara teşvik eden ve destekleyen Say ı n ihrahim Bodur bana bir seyahat f ı rsatı verdi. Bu seyahatta Beyrut, Şam, Kahire ve Roma'ya uğr ıyacakt ım . Yeni kaynak ve çal ışmalar bu la­cağ ı ın ı umuyordum. Bu seyahatta Say ı n Dr . SÜLEYMAN BODUR bana mihmandarl ı k yapt ı . A ntik eser iere o lan tutku ve sevgisini yakı ndan bil­diğim Sü leyman Bey beni arad ı ğ ı m eserl er le karşı laşt ı rd ı , zengin kaynak ve malieme top lamama çok yard ımcı o ldu . Eserde O'nun payı büyüktür. Kendilerine çok şey borç luyum.

Yurda döndükten sonra e lde ettiğim kaynak ve malzemeler ış ığ ı nda eseri yeniden yazmaya koyu ldum. Ara l ı k 1 973 de eserin müsveddesini bi­tirmiştim ki; Say ı n ihrahim BODUR b i r mukaddes yo lcu luğa ç ı kacağ ı mız ı n

(1 ) Osman Şekerci, Kaynaklanınıza göre İslam Terbiyesi, Çanakkale Seramik fabrikalan neşri, İst. 1972

müjdesin i verd i . Bu g id i şte de yen i eserl er ve ça l ı şmalar elde edeceğ ime i nan ıyordum. N itek im Say ın ihrah im Bey ve b i rkaç arkadaş la bu yo lcu lu­ğa ç ı kt ık . Bu yolcu l u kta gezd ik , dolaşt ık , konuştuk . Kafamda çözüm bek­l eyen b i r çok mese le ler hakk ında ayd ı n l and ı m . Mekke - Med ine'de bu konu lar ı görüşebi l eceğ i m ki mseler i bu lab i l d i m . Beyrut'ta isted i ğ im kadar eser a l ab i l eceğ i m i Say ı n ihrah i m Bey söy led i ler . Yeni yeni malzemeler buldum. Bun lar ı da göz önünde bu l undurarak eseri yazmaya baş l ad ı m . Evet bu mütevazi eseri n çoğu satı r lar ında b u değerl i büyüğümün , büyük h i mmetl er i sak l ıd ı r .

***

Say ın okuyucu da art ık takd i r eder k i , i s lam' ın konu lar ı der i n l emesi­ne araştı rma bekl iyor. Tek konu be l k i y ı l l a r a l ı r ve a lma l ıd ı r . Sonunda i la­hi mükafaat büyüktür. Fakat der in araştı rmalar bekl iyen konu lar üzeri nde peş i n hüküm l ere yöne lmen in, çeşit l i a lternatif ve yorum lar ı göz önünde bu lundurmaman ın sak ıncalar ı çoktur . Bunun zaman zaman acı sonuçlar ı n ı he r basi ret sah i b i i d ra k etmekted i r. Geçmi ş i m iz i n A l l ah r ızas ına dönük nur lu bey in ler i b ize yeter i nce ve bolca eserler b ı rakmış lard ı r . On lar güç­ler i n i sbeti nde bu ça l ışmalar ı yapmış lar , i mkan la r ı n ı n e lverd i ğ i n i yapmak­ten çek inmemiş ler . B i l i m açıs ı ndan aç ık saha, çok b ı rakmak i stememiş ler . Fakat zaman geçmiş , bu ça l ışma ve eser ler in yan ı na varı l maz o l muş . Bu durum toplumda b i r çok b i lg is iz ses ler in yükse lmesine sebep o lmuştur . Top lum s i l k i nemem i ş , ezi l i p ka l m ı ş , dolayıs iy le kaynak lar ın ortaya koy­duk lar ıy la , toplumda hak im o lan z ihn iyet ve düşünce b i rb i r i nden uzak kal­m ı şt ı r . Art ık böy le b i r ortamda bir d i r i l iş beklenemezd i . N itek im bu d i r i ­l i ş o l mad ı . Bunun yer i n i teme le dayanmıyan , ö lçüsünü bu lmıyan ve yarar sağiarnıyan düşünceler , z i hn iyet ler a lm ıştı . Bugün böy le z i hn iyetier in k ı ­r ı ntı l ar ı top lumun i ç i nde es int i ha l i nded i r .

Şunu da şahsi b i r kanaat o larak be l i rte l i m k i , i s l am hakk ında konuş­mak i steyen ler , is lam ı n kaynak lar ına ol anca güç ler iy le eğ i l me l i d i r l e r ve on lar ı konuşturmal ı d ı r lar . i l er i sürülen düşünceler in ortak hedef in i bu lup b i r senteze g itmel id i r ler .

B i z bu eserim iz le bu konuda konuşan lar ı serg i l emek i sted i k. Konu­şan lar ın f i k i rle r ine bakıp sonuca g itmeyi - b i raz - okuyucuya b ı rakt ık .

Değer l i okuyucunun bu konuda müta laa ve tenk itl er i n i bekl iyorum . Böy­lece gözden kaçmış o lan hata lar görülecek, e lde edi l m iyen kaynak lara on l ar ın lütuflar iy le er işmiş o lacağ ı m ve on lara m innettar kalacağ ı m . inan ıyorum k i , yeri nde tenkit ler i nsan ı o lduğu kadar eserler i d e o lgun laştıran e n büyük amild i r .

O 'na güvenerek ça l ı ştı m . B i z im yapacağ ım ız budur , fakat başarı e l ­bette O 'ndandı r .

2

1 2 Haziran 1 974 B iGA

Bölüm : 1

RESiM VE HEYKELiN DOGUŞU

Günümüzde güze l sanat lar ın baş ı nda yer a lan res im ve heyke l i n dö­ğuşuna i nsan ı n b i l i nen tar ih i i ç i nde bakı l d ığ ı zaman değ i ş i k görüntü le r görü leb i l i r . Ya ln ı z şu nokta d i kkat çek ic id i r: Acaba i l k dönemlerde bu iş le uğraşan lar s ı rf sanat zevk ler in i tatm i n i ç i n m i bu çabayı sarfetm iş ler , yok­sa sevd i k ler i değeri yaşatmak veya onu as l ı nda yüce gördük ler inden do­layı m ı yapmış lar? Bu i ht imal lar üzer inde çeşit l i düşünce ler i l er iye sürü­leb i l i r . Ama, gerçek i nanç lar ı n ı y it i ren toplumlar ın , bu i nanç lar ın yeri ne koyduk ları sembo l ler in giderek o topl umun vazgeçi lmez i nanc ı ha l i ne dö­nüştüğü , do layıs iy le i nsan ve eşyan ı n totemi k b i r h üviyet a ld ı kl arı sosyo­loglar ın i srar la durdukl ar ı b i r konudur. Gerçekte tar i h l er i bil i nen eski mil­let ier in tanrı l ar ol arak kabul ett ik ler i var l ı kla r ın günümüze kadar ge len heykel ler inde o günkü heykeltı raş lar ın bun lar ı i nançlar ı iç i n yapt ık lar ı , yoksa sanat zevkler i n i tatm i n etmek i ç i n yapmad ık l ar ı b i l i nen b i r h usus­tur. Res i m ve heyka le i l i ğ i n bu gayeden uzaklaş ıp, günümüzde ken d i lerin­de aranan noktan ın yan ına ge l mesi çok yen id i r . Ahd-ı Atik'te (Tevrat) toplumun bu heyke l l ere tapmamas ın ı i stemesi (1) çok önceleri heykalçi­l iğ i n tap ınma gayes i etrafı nda döndüğünü göstermekted i r . K. Kerim'de eski m i l l et ier in kend i e l ler iy le yaptı k lar ı putlara ( heyke l , heyke lc i lik) karş ı peygamberler i n mücade le ler in i (2 ) an latm ışt ı r . Bu mücadele Hz. M u­hammed ' i n de baş görevi o lmuştur . Anlaş ı l ıyor k i , eski zamanlarda hey­kale i l i k ve tasvi r s ı rf inanç i ç i nd i , yoksa mücerret sanat zevki i ç i n değ i l d i. Zaten bu t ip eseri ere bakı l d ı ğ ı zaman, sanat bak ı m ı ndan önemsenecek bir n ite l iğe sahip o lmad ı klar ı görü lür .

Kaynakl ara bakı l d ığ ı zaman başl angıçta bu heyke l l er veya heyke l cik­ler in as l ı nda tapınma n iyetiyle yap ı l mayıp, sevd i kler i önder ler i , sayd ı k­l ar ı i nsanl arı yaşatmak veya b izati h i yönetic i n i n em i rler iy le yapı l d ı ğ ı gö­rü lür . Bun lar üzerinde zaman geçince z i h i n lerdeki sevgi , saygı veya i taat tapı nmaya yöne l m i ş , böylece masum b i r hareket i nsan i radesi bakımından kötü bir sonuç doğurtmuştur.

( 1) Ahd-Atik, çıkış, Bap: 20, Ayet: 3-6 s . 73, Leviler, Bap 19, Ayet: 4 s. 118 (2) Bkz: K. Kerim, Bakara suresi, 22, v.s.

3

Eski Araplarda tasvir ve heykelci l ik :

Çölün boş luğu iç inde düşünce ve dünyas ıy la başbaşa ka lan çöl Arabı ve şeh i r l i s i edebi sanat bak ım ı ndan en güze l eserleri dökmüştür. Boş l u­ğ u , ya l n ı z l ı ğ ı ve tab iat ın göster işs iz l iğini m ısra lar iy le di le getirmeye ça­l ışm ışt ır . Ama tasvir ve heyka le i l i k bak ım ından bu gücü gösterememiş­t i r . Bunu Sami ı rkı n ı n gene l karakterine bağ layan yazar lar ç ı km ışt ır . « Sa­m iier resim hususunda ibt idal b i r görüş sah ibid i r . Res im lere, heyke l l ere, b ir tak ı m o lmayacak şeyler, fena l ı klar n isbet ederlerd i . Onu büyü vas ıtas ı yapıyor lard ı . Tı l s ım larda , s i h i r lerde b i r tak ım res im ler , tuhaf şeki l ler , tu­haf hayvan suretler i ku l la n ı l ı rd ı . Resme böy le kötü şeyler n isbet ettikle­r inden ona fena göz le bakarl ard ı . Onda güzel sanatlar kokusu duymuyor­l a rd ı . Aziz ierin papazlar ın res i m ler i Araplara göre b i r putperestlik sayı­l ı rd ı . Çünkü res i m hakk ında bir b i lgi l eri yoktu . Onu il kel kavim lerde o ldu­ğ u g ib i s i h i r l e bir leşt i r i r lerd i . » (3) i s lam gel meden önce Araplar ın putlara taptı k l ar ı n ı bütün tarih k itaplar ı b i l d i rmekted ir . Gerek heyke l ler in yapı l ı ş ı ve gerekse ku l l an ı l ı ş ı tapı nma gayesi n i n ötes ine geçmiyordu . Hemen he­men her kab i l en i n b i r putu bu lunuyordu . Hz. Peygamber M ekke'yi fethet­tiğ i zaman Ka 'be'nin i ç i nde 360 put bu l unduğu b i l d i r i lmi şt i r . (4) Tapınmak için ku l l an ı lan bu heyke l ler in sanat bak ım ından önemsenecek bir yeri yoktur. Bu bakımdan bun lara b i r estetik h üv iyet izafe ed i lemez.

(3) Osman Keskioğlu, İslam'da Tasvir ve minyatür, ilahiyat Fakültesi dergisi Yıl: 1961, Cilt: IX, s. 21, Ankara 1962; A. H. Christie, The Legacy of İslam, 1931

( 4) Azraki, Alıbar-ı Mekke, Hüseyin Heykel Paşa, Hayat-ı Muhammed s. 409 v.s.

4

Bölüm : ll

iSLAM'DAN ÖNCEKI DiNLERDE DURUM :

is lam ge lmeden önce Arabistan' ın çeş i t l i yer ler inde şu d i n l e r yer a l ­makta i d i : Han if , Yahud i l i k, H ı r istiyan l ı k, Budizm ve Putperestl i k. Yahudi­l i k ve H ı ri stiyan l ı k i l ah i d i n lerden d i . H an if ler ise Hak d inden vazgeçme­miş ve Mekke 'de putçu luğa yöne lmem i ş , Hz . ibrah i m ' i n b i l d i rd iğ i yasa la­ra göre hareket eden d i ndar lard ı . (1 ) Şüphe yokki bu hak d i n l e r as ı l lar ı bozu l madan önce Al lah ' ı ve manevi değer ler i çeşit l i yol lardan tasv i r eden vasıta lara karş ı koyduklar ı b i r vakıad ı r . Bun lar ı yer inde ince lemek fayda l ı o lur:

a - Yahudi l ikte tasvir durumu :

Hz . M usa tapınma gayesiy le yapı l an ve ku l l an ı l an heykel lere (putla­ra) karşı koymuştur. Tevrat'ta bu hususta hükümler vardı r:

1 - « Karşımda başka i lah lar ın o lmayacakt ı r . Kendi n i ç i n oyma put, yukarda gök lerde o lan ı n , yahut aşağ ıda yerde o lan ı n , yahut yeri n a lt ında o lan ı n, yahut yerde su larda olan ın hiç suret in i yapm ıyacaks ı n , on lara e ğ i l­m iyeceks i n ve on lara i badet etm iyeceks i n . » (2)

Bu ifade kes i n o larak her tür lü eşyan ın tasv i r i n i yasaklam ışt ı r . Böyl e b i r genel yasaklamaya bakan bazı k imse ler , i s lam' ın tasv i r hakk ındaki i fa­des i n i n bundan mü lhem o lduğunu kaydetmiş lerd i r . (3) Böy le b i r durumun olmad ığ ı aşağ ıda başka b i r bö lümde an latı l acakt ı r.

· 2 - « Putlara dönmey in ve kendi n i z i ç i n dökme i lah lar yapmay ı n . Ben i lah ı n ız Rabb i m . » (4)

3 - « Kend in ize putlar yapmıyacaks ın ı z ve kend i n iz iç in oyma put ve d i k i l i taş d i kmiyeceks i n iz . Önünde secde etmek i ç i n mem leketi n izde res i m l i taş k ı rm ıyacaks ı n ı z . Çünkü Ben i lah ı n ı z Rabbim." (5)

(1 ) Bkz: Bakara suresi, 135; Yunus suresi, 105; el-Hacc suresi, 31 (2) Alıd-ı Atik, çıkış, Bap: 20, Ayet: 3-6 s. 73, Kitab-ı Mukaddes şirketi İstan­

bul 1958. (3) Mısır Üniversitesi Kütüphane müdürü Ahmed Muhammed İsa bu iddiayı ileri

sürmektedir. Bkz: Mecellet'ül Ezher XXII, 7-8, yıl 1951 (4) Alıd-ı Atik, Leviler, Bap 19, Ayet 4, s. 118 (5) Age, Leviler, hap 26, Ayet I, s. 127

5

4 - « Can lar ı n ız ı iy ice koruyun , çünkü Horeb'de ateş in i ç i nde Rab s ize söyled i ğ i gün bir suret görmedi n iz , ta k i , fesada sapm ıyas ı n ız , ken­d i n i z iç in erkek yahut kad ı n suretinde , yerde o lan bir hayvan sureti nde , göklerde uçan kanatl ı b i r kuş suretinde toprakta sürünen b i r şey suretin· de yer a lt ındaki bir ba l ı k suret i nde herhangi bir şek l i n suretinde oyma bir put yapm ıyas ı n ız . (6),

5, - « Kend in i z i sak ı n ı n , ta k i i lah ı n ı z Rabbin s i z in le ett iğ i ahd i n i unutmıyas ı n ız ve i l ah ı n Rabbı n sana yasak ett iğ i b i r şeyin sureti nde ken­d i n i z i ç i n oyma put yapm ıyas ı n ız . Çünkü i lah ın Rap y iy ip b iti ren b i r ateş­t i r , k ıskanç b i r A l lah 't ı r . (7),

6 - « Karş ı mda başka b i r i lah lar ın o lm ıyacakt ı r . Kend i n i ç in oyma put yukarda gökl erde o lan ın yahut aşağ ıda yerde o lan ı n yahut yer in a l ­t ında su larda o lan ın h iç sureti n i yapm ıyacaks ı n . On lara eğ i lm iyeceks in ve on lara i badet etmiyeceks i n . (8) "

7 - ·· B i r sanatkar ın e l i ş i Rabbe rnekruh oyma yahut dökme put ya­pan veya onu giz l ice d i ken adam lanetl i o lsun .C9) "

Hz . M usa dönemindek i Yahud i l er in f ı rsat bu lur bu l maz Hz . M usa'n ı n büyük gayretl er ine rağ men e l l er iy le yapt ık lar ı buzağ ı heykel ine taptı k la­r ın ı K. Keri m 'de an lat ı r . Hz . M usa 'ya 40 gece b i r vade veri l i r . ( 10) O'nun ard ı ndan m i l l et i z iynet tak ım lar ından canl ıym ı ş g ib i büğüren b i r buzağ ı heyke l i yaparak onu tanrı ed in i rl e r . (ll) Hz . M usa böy le b i r düşünce i l e hareket eden m i l l et in i uyarmaya çal ı şm ışt ı r . Yukarıda Tevrat'ta verd iğ i · m iz ayetl erden b i r sonuca gideb i l mek i ç i n mese ley i tah l i lde ( 12) fayda vard ı r .

A - Ortada 1. ayette yasaklanma gayes ı n ı n etrafı nda b i r i ht i l af vard ı r. Acaba bu yasak yapmakla m ı i l gi l i yoksa tapı nmaya ves i l e o lduğu iç in m i ? Ayet okunduğu zaman sonu , on lara tapman ı n ve secde etmen in yasak lanmasiy le b i t iyor. Bundan da an laş ı l ı yor k i , yasak o lan o yapı lan heyke l lere veya tasvi rlere tap ınmad ı r . Ayet « ben sen in i lah ın Rabb im " d i yor . Demek i stiyor k i benden başka tasvir etti ğ i n eş - i l ah ları reddedi · yorum ve on lardan vazgeç.

B - Diğer Ayetler de okunduğu zaman tapınma gayes iy le , A l l ah 'a eş koşarak « dökme i lah lar " , .. oyma put » veya « herhangi b i r şeki l de» ya­pı lan tasvir ler ve heykel le r yasaklanmış o lduğu görü lür .

6

(6) age, tesniye, hap, 4, Ayet, 15-19, s. 180-181 (7) age, tesniye, hap 4, Ayet 23-24, s. 181 (8) age, tesniye, hap 5, Ayet 7-9� s. 182 (9) age, tesniye, hap 27, Ayet 15, s. 204 ( 10) Bakara suresi, 52 (ll) el-Araf suresi, 149 ( 12 ) Cemal Muhammed Mihrez, Mavkif-ül Yahudiyyetı Minet'tasvir, s. 83

C - Son Ayette ise tasvi ri tapı nma gayes iy le yapan sanatkar ve onu diken k i mse lanetlenmi şt i r . Şayet biz bunu Ayeti n zah i ri an lam ı na göre izaha ka l k ı ş ı r ve sanatkarı lanetlersek o zaman b izzat Hz. M usa'yı lanet lemiş o lu ruz . ( 13) Z i ra Hz. M usa ·ŞEHADE (yahut zaman) kubbesin­dc ( 14) KAR U B i M ( 15) (yahut Şarub im) i resmetm i ş ( 16) tunçtan yontu l muş b i r y ı lan yapm ışt ı . (17) Ayn ı zamanda bu Ayete göre heyke l ler in yapı l ma­s ın ı emretm iş (18) olan Hz . Sü leyman ' ı n da l anetlenmesi gerek i r . K. Ker im Hz. Sü leyman hakkında Tevrat'ı n an lattı ğ ı şeyi tey i t ed iyor. «Süleyman için o ne d i l erse , mabetler , heyke l l er , büyük havuzl ara benzer çanaklar ve taş ı nması güç kazan lar yapar lard ı . » (19)

Ahd-ı Ati kte geçen Ayet ler in bundan sonra kastett iğ i husus lar etrp­fı ııda şüpheye kapı lmak i ç i n b i r saha kalmad ı ğ ı n ı san ıyoru m . (20) Bun lar açı kça gösteriyor k i , yasak yapmada değ i l tapmadad ı r. öze l l i k le isra i l ­oğu l l a r ın ın gerek i l k ve gerekse son peygamberler in i n heyke lc i l i k sanat ı n ı müsamaha i l e karş ı layıp bazı tasv ir ler i de yapt ı rd ı k lar ı tarihen sab i t ol ­duktan sonra bunun d ı ş ı nda b i r i s i n i n ka l k ıp aks i n i savunması i mkansız­d ı r . (21) Yaln ı z Yahu d i l i kte sanat f i kr i gerid i r . Kend ine has güze l sanatlar ı yoktur . (22) Tasv i r ve heyke lc i l i k bak ı m ı ndan i l er i gitmemeler i ne sebep olan arn i l l er aras ı nda TevraHa geçen yukar ıdaki meti n l er i n rolü o lduğu düşünü leb i l i r .

Bazı Yahudi Eserleri :

Yahud i sanat eser ler ine a i t ve b i r k ısmı d i n i eser ler o lan sanat eser­ler i günümüze kadar ge l m işt i r . B i r k ı s ım Yahud i mabetier inde duvar na­k ış lar ı o lduğu gib i , i nsan ve can l ı varl ı k l a r ın res i mler i de vard ı r. Yahud i ­l i kte esasen tasvi r i n yasak ol mad ığ ına böylece görünürde b i r de l i le ka­vuşmuş o luyoruz. (23)

1 - Tari h i , m i lad i 245 y ı l ı na kadar giden F ı rat nehr i yan ındak i DORA

( 13) Mihrez, age. s. 83 ( 11) YahudHere göre Alıd-ı Atik'ın saklanıldığı yer. (15) Hiristiyanlara göre, melek saflarında bulunan semavi ervah. (16) Kamilyos Von Dik, Keşf-ül Abatil fi ibadet-ıs-Suvarı ve-t-Temasil, 16 (17) ·Rab Musa'ya dedi: Kendine yakıcı bir yılan yap ve onu bir sırık üzerine

koy . . . VL� Musa tunçtan bir yılan yaptı, onu sırık üzerine koydu ve vaki olduki, yıla­nın ısırdı�ı bir adam tunç yılana bakarsa yaşardı.• (Ahd-ı Atik, Sayılar 21, Ayet 8-9) Bu tuncu Yahuda kıralı Ahaz'ın oğlu Hizkiya kıral olunca kırdı. Zira İsrailoğulları o güne kadar ona buhur yakıyorlardı. (krs : II. kırallar, bap 18, ayet, 4)

(18) Alıd-ı Atik I. Kırallar, bap, 1; Ayet 25-29 (19) Sabe' suresi, Ayet 13 (20) Mihrez, age, s. 84 (21) Mihrez, age. s. 84 (22) Krş. Keskioğlu, agm, s. 20 (23) Mihrez, age, s. 84

7

mabed i : Bunda Eski Ahit'teki o laylar ı an latan b i r k ıs ım duvar nak ış lar ı yer a lmaktad ı r. M esela : Büyük Vad i 'de at üzer inde o lan Peygamber Haz­k iye l (24), Feda H i kayesi , (25) Hz. M usa'n ı n h i kayesi , (26) ve Hz. Musa 'n ı n M ı s ı r 'dan ç ı k ı ş ı . (27)

2 - i kinc i mabet, m i l ad i dördüncü yahut beş inc i asra kadar giden su ltan tepesi n i n yakın ında bu lunan Ayn Duk 'taki mabett i r. Bunda gök he­yetin i gösteren mozai kten başka, as lan kuyusundaki Danyal Peygamberin h i kayes i n i gösteren bir res i m . (28)

3 - Cereş şehr inde , dördüncü yahut beş inc i as ı rdan kalma b i r ma­bet vard ı r k i , bunda da Nuh 'u n gemis in i ve hayvan ları gösteren b i r mo­za ik . (29)

4 - M i lad i yed i nc i asra kadar giden •• Şan , evi ne yakın ··Ei fa , evin­de b i r mabet iç inde b i r moza i k vard ı r . Bu mozai k bugüne kadar sağlam ka lm ışt ır .

5 - ik i nci Bünyam i n (et-Tuteyl i , ö lüm 1 1 73) (30) I rak'ta H i l l e ' n in gü­ney indeki e i -Kif l köyünde bu l unan Peygamber Hazkiya l ' i n kabri nde hac im l i i k i büyük suret gördüğünü bun lardan b i r i n i n Peygamber Hazkiya ' l ı d iğeri

. ise kral Yahuk im ' i gösterd iğ in i ve bu kabrin çeş itl i ü l ke lerdeki Yahud i ler i ç in b i r z iyaret yer i o lduğunu an latı r. (31)

6 - Yahudi ler in eskiden yaşamış o lduğu F i l i st i n , M ıs ı r ve M ave­raünneh i r g ib i yer lerde yapı lan kaz ı l a rda b i r çok heyke l ler ortaya ç ı km ış­t ır . (32)

7 - Roma catacomplar ında (s ıcaktan korunmak i ç i n gi r i l en yeraltı odalar ı ) bazı nakış la r vard ık i bun lar Roma sanatı ge l enekler inden uzakt ır . Bun lar ın Doğu kaynağından (k i bun lar ın da Yahud i o lduğu san ı l ıyor) tü­red iği n i göstermekte ve Yahud i l er in res i m l i o lan k itaba l eri korumaya de­vam ett ik ler i söylenl lmektedi r. (33)

(24) Adolpe Londs, Les Prophetes d'İsrael et le Judaisme Ancien pı VII, Mihrez 84 (25) Leibovitch, Hellenism et Hebraism, Mezalla, Cem'yyet-uL-Asar-ıl Kıbtiyye,

cilt, V, yıl 1939 (26) Rostovtzeff, Dura Europs And İts Art pl XXIII (27) İbid, pl XXIV, Milirez 84 (28) Albrıght, W.F. The Arehacology of Palestine And The Bıble, s. 59 (29) İbidem, Mihrez. 84 (30) XII. asırda yaşamış bir Yahudi halıarnı olup çeşitli ülkeler ziyaret etmiş ve

seyahatlarını yazmıştır. (bk. Britanic Ansiklopedia) (31) Yusuf Rızkullah Ganime, Nüzhet-ül Müştak fi Tarihi Yahudı-1-Irak, s. 201 (32) krş. Encyclopaedia of Religion and Ethies İmages and İdols. Albrıght op. cıt.

pl. 109, Mihrez, 85 (33) Darton, East Christian Art s. 302, Pijoan Theo Art İn the Middle Ages s. 13,

Milirez 85

8

8 - « Dora " evlerinde birinde, bir duvar nakı ş ı n ı n üzerinde Yahudi ressamlar ından birinin ismi bugüne kadar ge l miştir. (34)

9 - Tevrat israiloğu l la r ında heyke l lerin bu l unduğunu bize öğretiyor . Mese la , Mika ' n ı n i lah lar evi vard ı . (35) Nitekim Hz . Davud'un yan ı nda koni biçiminde (terafin) bu l unduğunu Tevrat bildiriyor. (36)

Bütün bu misa l le r gösteriyor ki, Tavrat'taki ifade ler , tapı nma için ya­p ı l m ı ş o lan put lar hakk ındad ı r . Yoksa böy le bir gaye taş ı mıyan tasvir ve heykaleilik bu din tarafı ndan yasaklanmad ı ğ ı n ı i l k zamanlardaki Yahudi eser­le rinde görmek kabildir.

(34) Rostovtzeff: op. cit S. 94 (35) Tevrat, Hakimler, bap 17, Ayet 5, s. 262 (36) Tevrat, Samuel I. hap 19, Ayet 13, s. 293

9

b - Hiristiyanl ıkta durum :

Res im H i ristiya n l ı kta doğrudan doğruya d i n i yayan b i r vasrta o lup (1) , d i n i had ise leri ve ak id ler i izah i ç i nd i (2) . Denebi l i r k i , XVI I I . yüzy ı l a kadar başka fon ks iyonu yoktu . Roma katakonıplar ı i ç i nde g iz lenen H i r istiyan l a­r ın i l k jest i , nıağara duvarlar ı üzer ine A l l ah ' ları n ı n , isa ve. Meryem' in re­s inıl er in i ç izmek o lmuştu r. isa 'n ın çarm ıha geri l i ş i b i r dranıd ı . H i r istiyan sanatı b i r dram üzer ine kuru lmuş ve devanı etm işt ir . Bu sanat sonralar ı i nsanı da e le a l ı nca onu o lanca can l ı l ı ğ ı yani ruhiyle aksetti rmeğe gayret etmiş , sevi nç ler ine , acı lar ına , üm it ve haya l lar ına ayna o lmuştur. ( 3)

Resmin Dini Hayata Aracı Olması :

Hz. isa , taraftar lar ı aras ında çok k ısa b i r hayat yaşad ı . Sağ l ığ ı nda ken­d is i ne inanan lar on iki k iş iy i aş ınanıı ştı . Haksız l ı k l a karş ı l aştı . A l l ah O 'nu Kend i s i ne yükseltt i . (4) Fakat havar i ler propagandadan geri kalmad ı lar . inanan lar O'nu görnıenı iş lerd i . Ya ln ı z havar i ler O 'nu tar if ed iyor, on l arda O 'nu tarif ed i l en şek i lde karş ı l ar ında görmek i stiyorlard ı . Çizg iy le işe baş lad ı lar . Derken nıabetler O 'nun , annes i n i n ve melek ler in res im ler iy le ve heyke l l er iy le do lup taşt ı . K . Kerinı i i ng i l izeeye tercenıe etm iş o lan Sa­le VI . as ı r H i ristiyan lar ın yaşad ı klar ı d i ni hayattan bahsederken : « H i risti­yanlar bu as ırda papaz lara, res i m ve heyke l l ere i badet hususunda epeyce i l eri g i tm i ş lerd i . Hatta bu hususta en üstün dereceyi Kata l i k ler a lm ış l ar­d ı . (5) » işte baş lang ı çta sanı i m i b i r duygu ve arzunun gölgesinde be l i ren ç izg i ler , sonra bütün bir H i r istiyan a l enıi nde , mabetierde kaç ı n ı l ınas ı im­kans ız b ir vasrta ol arak sayg ı topl ad ı . Bugün k i l i se leri n i ç tezy inatı n ı teş­k i l eden baş l ı ca tezy inat her köşede bu lunan tasvir ler veya heyke l l erd i r . Res im ve heyke lc i l i k bu d i n i n hayat ına o kadar nüfuz etm iş k i , H i r istiyan­Iar i badetleri nde bun lar ı karş ı i anna a l ınadan i badette b i l e bu lunmak i ste­nıiyor lar .

Hir istiyan mabetieri heyke l ler ve tasvi r ler le d i kkati çekti . Her H i ris­tiyan mabed inde bun lar ı bu lmak mümkündür.

( 1) Berk, s . 156 (2 ) Keskinoğlu, agm. (3) Berk, s. 156 ( 4) krş: en-Nisa suı·esi, 158 (5) Sale's, Translation, s. 62, yıl 1896, Nedevi, eb-ül-Hasan, ·Maza Hasire-1-Ale­

mü Fi İnhitat-ıl-Müslimin, tükrç.esi, İbrahim Düzen - Mustafa Topuz, İst. 1966, s. 21

10

Hiristiyan din adamlarının tasvir ve heykel lere karşı çıkışları :

Küçük Asya'da M i lad i sek iz inc i asr ın i kinc i yarı s ı n ı n baş ında heykel­leri k ı rma ve •<i conoc l asm ( 6) , hareketi doğdu . Sonra ü çüncü Lu i yöneti­m i n baş ına geçtiğ i zaman bu hareket B izans imparatorl uğunun d i ğer yer­ler ine doğru uzad ı , tasv i r ve heyke l lere karş ı düşma n l ı k çokça ş iddetlen­nıeye baş l ad ı . (7) Gerçekte b i r k ı s ım H i r istiyan d i n adaml arı hc,ykel l ere ve d i n i tasvir lere karş ı sayg ı göstermeye karş ı M i lad i beş inc i as ı rdan it i­baren savaşnıış l ard ı . (8) Fakat şunu da bel i rtmel iy iz k i ; genel o l arak H i ris­tiyan l ı k , H i ri stiyan lar ın d i n ler inde fazl as iy la maharet kazanmalar ı i ç i n res i m sanat ın ı güzel b i r vas ıta görüyordu . (9) Bu nıaksat la on la r ı n b i r k ı ­s ım papaz lar ı şöyle dem işti: « Ki l ise lerdeki sanat levha lar ı k i tapl ardaki şey leri okuymıyan ümmi l ere (cah i l lere) o şeyl er i aç ık lar ve görme , i ma­n ı n d i r i l ti lmesi hususunda duymadan daha güç lüdür . ( 10) Yal n ız şunu da unutmamak gerek ir . H i r istiya n l ı ktaki sureti ere ve heyke l l ere karşı düş­man o lan lar ancak k i l i se lerde d i n i gayelerde Hz . isa 'y ı , az iz ler i ve k i l ise papaz lar ın ı tems i l ederek ku l l an ı l mayı yasak lamışt ı r . Yoksa a l a i ade kiş i ­l er in lıeyke l l eri yahut hediye yol uy la suretler ed i nmeyi yasak lamam ış lar­d ı r . (ll) Sureti ere karşı H i r i stiya n l ı kta meydana ge len bu ayak lan mada bahseden k iş i lerden bir k ısmı bunu isra i l oğu l l a r ı n ı n bu konudaki düşün­celeri ne , b i r k ısmı ise is lami öğreti ler in tes i r ine bağ l ıyorlar . Ya l n ı z tasvi ­r in yasakl an ış ı hususunda is lam ın H i ristiyan l ı k etk is i a lt ında ka lmad ı ğ ı n ı tekrar etmekle yeti ne l im . ( 12)

Bizans yazarı Theophane (de Boor bask ıs ı s . 401) şunu yazıyor : ( 13)

Lazk iye ' l i b i r Yahud i , Emevi ha l i fesi i ki nc i Yez id ' i n, şayet k i l i se lerdek i re­s im leri ve haçlar ı yok edecek o lursa 40 yı l i kt idarda ka l acağ ı müjdes i n i verir . Ha l ife bunu 723 tari h i nde yapar. işç i l er i M ıs ı r'da O'nun emri n i ye­rine get irmeye başlar lar . ( 14) Fakat ertesi y ı l ö lür ve kardeş i H işam b . Abd-ü l M e l i k yer ine geçer.

(6) Azizierin resimlerini kırma VIII. ve IX. asırda şark kiliselerindeki resimleri kaldırmak için kurulmuş partidir. (Redhouse, s. 516)

( 7) Dr. Zeki M. Hasan, et- Tasvir İrde-1 Arab, s. 135 (8) bkz: Historire de L'Eglise, Publiee Sous la direction de A. Fliche et victor,

s. 444, Martin c. V, Par L'Brehier et R. Aigrain, Dr. Hasan, 130 ( 10) Bkz. Ch. Diehl, Manuel d'Art Byzantin, 1, 365, Mihrez, 130 (ll) Dr. Hasan, 130 (12) Mihrez, 130 ( 13) bkz. Michel, Le· Syrian, II, 491, E. Panty: Bois Sculptes d'Eglises Coptes,

s. 3-4, Hautecoeur et Wiet, Les Mosqueee du Caire, 178, Ph. Hitti, History of the Arabs s. 300, dip not 2

( 14) bkz. Lammens, L'Attitude de L'islam Primitif en face des Arts Figures s. 278, Creswell: Early Muslim Architecture 1,271, Hutat-ül Makrizi, V, 88, el-Kindi, Kitab-ül Vülat ve-1 Kodatu, 71-72

1 1

Diğer Dinlerde :

i s lam'dan önce yukarıda temas 'ed i l e n i ki i l ahi d i nden başka insa n l ı­ğ ı sarm ı ş b i r çok d i n ler daha vard ı . Bun lar i ç i nde en çok d i kkat ler i çeken islam' ın doğduğu s ın ı r lara en yakın olan d i n l erd i .

i ran ' l ı lar ın hayat ında kend in i gösteren , Man i-Mazdek d i n l eri yürüttük­ler i fe lsefe i l e insan ı b i r pan iğe kapt ı rm ıştı . N ihayet Zerdüşt geld i , i s l a­hata baş lad ı , fakat o ö ldükten sonra saygı ve ibadet an l ar ında ateş in k ıb le olarak a l ı nmasından dolayı zamanla ona ibdet eder o ldu l ar , bu durum o kadar i l eri b i r safha a l ı r k i , zamanl a ateşe tap ın ı r lar, onun i ç i n mbetler kuru lu r ve heyke l le r d i k i l i r . ( 15) Biz burada bu d i n ler in tarihçeler i ve yapı­ları üzer inde durmak i stem iyoruz . Ya l n ız şunu bel i rtmekte yarar görüyo­rum: Çoğun luk l a d i n ler , çeşitl i tes i rler a lt ında ka larak önüne koyduğu ve zamanla tap ın ınaya baş lad ığ ı putlara karş ı savaş ın ı ş l ardır . Bütün bu d i n­ler dünyasında d i n i önder ler in veya d i nce mukaddes say ı l an var l ı ğ ı n şek l i b ir hüviyete bürütü ldüğü görü lür . Onu mutlaka benzetıneye ça l ı şm ıştır . Ama bu benzetiş u lvi varl ı ğ ı n yahut d i nce yüce l i kler i b i ld i ri l m i ş değerle­r in b i r gün tap ınma aracı o lduğu görü l ü r ve bu görüntü heykel ve heykel­c i l i kle kend is i n i göster i r . Mesela: Budizmi ele a l a l ı m . Bu d i n pek i lah i · mese le lerden bahsetmez. Sadece dünya zevklerin i n terkedi l mes i n i (16) ve kurtu luşun bunda o lacağ ın ı te l kin etmeye ça l ı ş ı r. Sonra putperest l iğe dö­nüşmüş , putlar d i k i l m i ş , yayı l d ı ğ ı her sahada Budda'n ın heyke l l eri d i kt iri l ­ın i şt ir . Pencab' ı n Batı kes i m in i z iyaret eden kimse, Bud ist şeh ir lerde ya­p ı l an kaz ı larda çakarı lan Budha heyke l i n i n çok luğu karş ıs ında şaşk ına uğ­rar. ( 17) VI . as ı rda putperestl i k b i r çok k ıs ırn lara ayrı l ı r . Veda ' lardak i i l ah­lar ın sayısı 33 i ken 330 ,000 ,000 (üçyüz otuz m i lyon) o lur . Böy lece put, hey­kel ve i lah lar hadd i nden faz la çoğa l ı r . ( 18) Bu devirde heyke lt ı raş l ı k sana­tı i ler lem i ş , heyke lc i l ik b i r çok k ıs ırn lara ayrı l m ı ş ve geçm iş as ır lar ı geri­de b ı rakmıştı . Bütün zümreler hükümdardan faki re kadar memleketi n bü­tün aha l i s i bu devirde putlara tapmaya baş lamıştı . Hatta Budizm, ve Ç i n d in leri de bundan kurtu l amamışt ı . V I . as ı rda putperestl i k v e heykeltıraş l ı­ğ ı n vard ığ ı dereceyi 606 y ı l ı ndan 647 y ı l ı na kadar H ind istan 'da hüküm sü­ren Harş' ın yapt ığ ı muazzam i htifalı meşhur Çin seyyahı Huen-Suenç' in 634-647 y ı l lar ı arası ndaki seyahatı ndan nak len a l ıyoruz : « Hükümdar, K in­nevç'te muazzam b i r i htifa l yapm ış ve bu i htifale H i nd istan 'da hüküm sü­ren d inler i n a l i m l er inden bir çokl arı katı l m ı şt ı . Hükümdar, Budda i ç i n al­t ından yap ı l m ı ş bir heyke l i 50 arş ı n yüksekl i ğ i ndeki bir ku leye d i kt i ve

( 15) Şahin Makarri, Tarih-ı İran, s. 221-224 ( 16) bkz. Dr. Hamidullah, Dinler Tarihi Dersleri notları, 12 Mart 1965 İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. ( 18) Nedevi, age. s. 33 ( 19) N�devi, age. 35

1 2

Budda;n ı n bu heykeli nden daha küçük olan diğer b ir heykel iy le ihtifal ye­r ine ç ı kt ı . B i r taraftan gölge l i k yapıyor, öte taraftan da sağ taraf ındaki Kam irop heyke l i n i n üzeri ndeki s i nekleri kovuyordu . ( 19)

Bütün bun lar şunu gayet açık o larak gösteriyor: Peygamber ler in üze· r i nden zaman geçince taraftar lar on lar ı tasvir ler le ve an latı lc:n l ar ın ı ş ığ ın­da on lar ın heyke l leri n i d i kmeye baş lam ış lar ve ne yaz ı k ki bun lar zaman la bimr tap ınma aracı ô lup ç ı kı:ııı ş lardı r. Bu bakımdan i l e ride an lat ı l acağı g i ­b i Hz . M uhammed' i n hassas iyeti çok yeri nded ir .

(19) Rihlet-ü Huen-Suenç, Funkuyiki, ed-Davlat-ül Garbiyye, Nedevi s . 35-36

13

Bölüm : lll

iSLAMlN TUTUMU

is l am'dan önceki top lu l uk l ara veya m i l l et ier in yaşad ığ ı d i ni hayata bakan herkes A l l ah 'a varmak içi n çoklar ı n ı n manevi güçler ine i nand ı kl arı şeyler i vasıta o larak i ler iye sürdükler i n i görecekl erd i r . Y ine görecekler k i , gerek peygamber ler in ve gerekse h i kmet sah ib i o lan k imse ler in sun­duk ları prens ip ler çeşit l i yo l l ardan do layı unutu lmuş yer in i maddi ve şah­si görüntü ler a lm ı şt ı r . Tevrat' ı n isra i loğu l ları n ı n putçu luktan vazgeçmeler i i ç i n yaptı ğ ı uyarmalar ş i ddetl i d i r . ( 1 ) H erhalde Hz. isa kend i yaşay ıs ı n ı n , doğumunun ve çarm ıha geri l i ş i n i n tasvi r ed i l mes i n i , A l l ah 'a g iderken bun­lara s ı ğ ı narak g i d i l mesi n i i stememişt ir . D iğer d i n l erde öy l e . i şte is lam geld i ­ğ i nden ber i i nsan l ı ğa şunu söy led i: «A I I ah 'tan başka i l ah yoktur . » Bu ifa­de O 'r:Jn i man z ihn iyeti ve is lam'a g i r i ş anahtarı o lmuştur. Bu i nanç , müs­lüman ın her davran ış ına ve sanat an lay ış ı na da tes i rden geri ka lm ıya­cakt ır .

islam'da Tasvir :

i s l am 'da can l ı varl ı klar ı tasv ir etmen in mah iyeti ve bun lar ın resmi n i yapman ın hükmü hakkında is lam kaynak lar ında yeteri derecede tatm in ed i c i b i l g i bu lm ak güçtür . (2 ) K. Kerim'de bu hususta b i r aç ı k l ı k yoktur . Tefs i r ve had is k itap lar ında olduğu g i b i F ı k ı h k itap lar ında da bu konu et­rafiy le , yeter derecede ayd ı n lanmış değ i l d i r . On lar bu meseleyi kendi za­viye ler inden bahis konusu yapm ış lard ı r . Had is kitap lar ı muayyen had is ler i şerh ve izah la yeti n i r ler . F ık ıh kitapl arı ise i badet esnas ında , puta tapma vehmin i uyand ı racak surette res i m ve heykel bu l unduru lmas ın ı e le a l ı p i nce ler ler . (3) Sonra ge len ler hep eski ler in yo lunu taki p etm iş ler ve bun­da yeni b i r düşünce i lave etmemiş lerd i r . Konu son ası r lara ge l inceye ka­dar aynen ka l m ı şt ı r . Bu bak ı nıdan K. Ker inı 'e , had is lere, asrı- ı seadetten it i baren çeşit l i dev ir lerde görü len örnek lere bakarak konuyu yen iden izah etmek gerekmekted i r .

14

(1 ) Bkz: Ahd-ı Atik, Leviler, bap 19, Ayet 4, s. 118, Bap 26, Ayet I vs. (2) lCeskioğlu, agna, s. ll (3) lCeskioğlu, agm, s. ll

A - K. Kerim'de Tasvir in yeri :

K . Kerim 'de tasv i r in ve heyke lc i l iğ i n yasak o lduğuna da i r herhang i b i r hüküm yoktu r . K. Kerim' in en çok üzeri nde durduğu husus , müs lüman­ların putperestf iğe götürecek yol lardan sak ınmalar ıd ı r . Tasvir hususunda K . Keri m'de genel b i r hüküm bu l unmamakla beraber ik i Ayet-i Keri me üze­r inde duru lmuştur. Bun lardan b i r i nc is i , müsteşr ik ler in dayand ı ğ ı Ma ide sures i n i n 93 üncü Ayetid i r . « Şarap, kumar , ensap ve fa l ok iarı şeytan i ş i p is iş lerd i r." On lar Ayette geçen « ensap , ke l i mes i n i res i m ve tasvir o la­rak terceme etm iş lerd i r. Böyle b i r terceme yan l ışt ı r . Burada b i r çok aç ık­lamac ı lar ın bu ke l imeye verd i k ler i manayı a lmada fayda vard ı r :

1 -:...._ ibn- ı Abbas ( Ö . 69/688 ) , M ücah it (Ö. 1 03/72 1 ) . Ata (Ö . 1 1 4/732) Said b . Cübeyr ve d iğer ler i - k i bun lar i l k Kur'an müfess i rler id i r - « en�ap»­tan gaye, eski Araplar ı n üzerler inde kurban ları n ı kest ik ler i ( 4) ve i badet etti k leri taş lar o lduğunu söy ler ler . (5)

2 - i badet i ç i n d i k i l m iş putlard ı r . (6)

3 - Topl u l u k b i r yere top lan ı r , orada kurban lar ı n ı keserl erd i , fakat bunlar put değ i l d i . ibn- i Ceri r (Ö. 3 1 0/922) bun lar ın n i te l i k ler in i an lat ır­ken , en-nusub , es-sanem (putlar) değ i l d i , putlar tasvi r ed i l i r , nak ış lanu. Bunlar d i k i lm i ş 360 puttu, der . Şunu da söy ler ler : Bu put lardan 300 tanesi ayn i h i zada i d i . Kurban kest ik ler i zaman eve ( Ka'be) çevirerek kan akıtı r­lar , eti doğray ıp onu taş üzer ine sererlerd i . ( 7)

4 - Nesefi (Ö . 1 3 1 0) tefs i r i nde « ensab , ı n tap ı nmak i ç i n d i k i l m i ş putlar o lduğunu , ••r ics , yani p is ol mal arı tap ınmak i ç i n d i k i l m i ş ol mala­r ından i l eri ge ld i ğ i n i söyler . Zemahşeri ( 1 075- 1 1 44) de ayn ı görüşü pay­laş ır . (8) Er-Rağ i b 'ü l isfehani (Ö. 1 1 08) ••Arap lar ın cah i l iye dönem inde i ba­det etti k ler i ve kurban lar ın ı kestikler i taş i ard ı (9) , der .

5 - Kamus mütercim i Ası m efendi bu kel i meyi şöy le izah eder . "Ensab : Ehbab ö lçüsünde bir ke l i med i r. Gaye şol taştan konu l muş putlar­d ı r ki cah i l iye döneminde Ka'ben in etraf ına d i ki l ip on lar Hac iş ler i g i b i te lb iye ve on la r i ç i n kurban keser lerd i .(10)

6 - Bu ke l i meyi Batı d i l ler ine çev i ren d i l b i l imc i le r de bunu tasvir (pai nted) şekl i nde çev irmiş l erdi r.

a - Arapea - i ng i l izce büyük b i r söz lük o lan «An Arab ic - Engl ish

(4) İbn-ı Kesir, Tefsir II, 63, Beyrut 1966 (5) Tefsir-ül Menar, IV, 147 ( ikinci baskı) (6) Feth-ül Beyan, III, 102 (7) ol- :Menar, IV, 146 (8) Keskioğlu, agm. s. 12 (9) Mu'cemü Müfredat-ı Elfazı-1 Kuı·'an, tahkiki baskı, s. 515, Beyrut 1972 (10) Okyarrus (n-s-b) maddesi

15

Lexicon , da bu kel ime « Wh ich last word , accord , to someis syn , with « esnam » , but otheres deny this because ccesnam » are f igured and cu lp­tured or pai nted , whereas ccensab" are of an opos ite descript ion« (14)

b - ccNusub , statue, or ido l (12)

c - Bi r Frans ızca söz lükte : Ensab, " Lim ites de L'encei nte sacree du tepmle de la mecque . » (13)

7 - Bu ke l imeyi « putlar» o larak tefs i r etmek doğru o lmakla beraber bunun en aç ı k tefs i r i ccüzer inde ku rban kes i len d i k i l i taş lard ı r . » (14)

Görü l üyor ki Ma ide sures i ndek i bu Ayette geçen ccensab » kel imes i n i « tasvi r » şek l inde terceme eden ler asl ı na tamamen ayk ı r ı b i r terceme yap­m ış lard ı r . Bunda i s l am ' ı n tasvir i yasakl ad ı ğ ı hükmünü ç ı karmak ise im­kans ızd ır .

i ki nc i Ayet ise « O'na (yan i Sü leyman'a) m ihraplar , t imsa l l er, havuz­lar g i b i çanaklar ve sabit kazan lardan her ne i sterse yaparlard ı . Ça l ı ş ı n ey Davud Hanedan ı . ! Şükür i çin ça l ı ş ı n . Ku l lar ım i ç i nde şükür eden ler az­d ı r. (15) , Baz ı b i l g i n ler bu Ayet' e dayanarak heyket yapım ı n ı n ca iz o ldu­ğunu beni msemiş lerd ir . ( 16) K. Ker im müfess ir ler i Ayette geçen « tema­s i l » ke l i mes i n i aç ı kl am ış lard ı r :

1 - Temas i l , t imsa l ı n çoğ u l udur . T i msal i s e b i r şey in bakı rdan , s ı r­çadan mermerden yap ı l an sureti ne den i r. Hz . Sü leyman ' ı n şar iatı nda res i m ed i nmek haram değ i l d i . (17)

2 - Temas i l , suretlerd i r . (18)

B i r k ı s ım b i ng i n ler M esel a : Kurtub i ( 19) ve Ebu Hayyan (20)) bu Ayeti heykel yapı m ı n ı n ca iz o lduğuna de l i l o l arak geti rmiş l erd i r . (21) i ş i n önem l i b i r tarafı da bunun H z . Sü leyman'a veri l m i ş n imetler aras ı nda say ı lması­d ı r. Bu Ayet, Genab-ı Hakkın Hz . Sü leyman üzer indek i n i metier in büyü k lü­ğünü , çağ ı ndaki medeniyet ve senali ge l i şmes i n i n say ım ın ı veriyor. (22) Al­lah verd i ğ i bütün n imetiere karşı l ı k şükür i ç i n ça l ı ş ı l mas ı n ı i stiyor. Bu hususta çeşitl i m üfess ir ler in görüş ler ine b i raz daha yer vere l i m .

( 11) A n Arabic - English Lexıcon (Amerika baskısı) VIII, 2800 ( 12) Elıas A. - Modern dıctıonary, Arabıc - Englısh, s. 708, 9. baskı, Kahire (13) Kazımıriski, Dictıonnaıre: Arabıc - Francaıs, III, 533, Kahire, 1875 (14) Zad-ül Mesir, II, 283 (15) Sebe suresi, A. 13 ( 16) Ab-ül Mecid Vafi, Re'yüd-din Fis-suvari vet-Temasil, Mecollet-ü Risalet-ıl

İslam, Ekim-Kasım sayısı, 1962, el-Fikr'ül İslam, adlı esere ek, s. 483, Kuvayt 1965 (17) Tefsir-ül Celaleyn, II, 125, 125, Kahire 1955

16

(18) Zad-ül Mesir, VI, 439, Şam 1965 (19) el-Cami'ül Alıkarnı-l Kur'an, XIV, Kahire 1945 (20) el-Bahr-ül Muhit, VII, 265, Kahire 1328 (21) Keskioğlu, agm. s. 12, Abdülmocid Vafi, agm, 491

3 - Res i m hususunda ş iddeti i yasak ta raftarı o lan Şevkan i (Ö. 1 255) bu Ayeti n aç ık lamasında şunu söy ler:

"T imsa l , b i r şey in bak ı rdan , s ı rçadan , mermerden v.s . den yapı l m ı ş suretidir. Deni l d i ğ i ne göre bu t i msal ler peygamberler i n , me lek ler i n , b i l · çıi n l er in ve temiz k i mseler in res i mler i i d i . Bun lar ı mescit lere resmeder­lerd i . Ta k i i nsanlar bun l ar ı görüp i badet ve icti hat lar ı n ı artt ı rs ı n lar . (23)

Bunun l a Hz. Sü leyman ' ı n şer iat ında tasvi r in mübah o lduğu ist id la l ed i l ­m işt i r . (24)

4 - E lma l ı ' l ı Harndi Yaz ı r şu b i l g iy i veriyor: « Keşşaf der k i . . . tema­s i l t imsal ı n çoğ u l udur . T i msal: Can l ı veya cansız b i r şey i n suretine mü­mas i l tasv ir o lunan herhangi b i r surett ir . Burada temas i l , Me lek ler , pey­gamberler ve tem iz k imseler in suretler i den i l m iştir. H a l k görsünde on lar g ib i i badet ets in ler d iye mescitl erde bak ırdan , p i r inçten , s ı rçadan, mer­merden bun lar ın suretl eri yap ı l m ı şt ı r . Böyl e tasv ir ler yap ı l mas ına Sü ley­man (A.S. ) nas ı l cevaz verd i , d iye sorab i l i rs i n . Cevaben der im k i , tasv ir , ya lan ve zü lüm g ib i ak l ı n kötü gördüğü şeylerden değ i l d i r. Böy le o lan l ar­cb şeri atl ar ın i ht i l af ı ca izd i r. Eb-ül Al iye'den an lat ı l d ı ğ ı na göre o zaman suretier i n bu lunduru lması haram k ı l ı nm ı şt ı . Bunun la beraber t imsa l ı n hay­van (can l ı kasted i l i yor) sureti o lması gerekl i değ i ld i r . Ağaç g ib i cansız re· s i mler ol ması da caizd i r . Onun i ç i n tefs i rc i Raz i , ya ln ı z nükuş demekle yet inm işt ir . (25)

5 - Alus i (Ö. 1 270/ 1 853) ise .. ruh-ü l Mean i » ad l ı tefs i r inde yukarı­dak i hususlara yer verd i kten sonra buna i l aveten şunu be l i rt i r : "Bu t im­sa l ler , ağaç res i mler i ve baş l arı o l mayan hayvan suret ler i , can l ı şeyler in res i m ler i o lduğu söy len iyor. Böyles i b iz im şer iatım ııda da uygun karş ı­lanm ışt ır . Ha lbuk i böy le söylemeye l üzum da yoktur. Çünkü hayvan l ar ı (can l ı l a r ı ) tam ve eksi ks iz ol artık tasvi r etmek yasağ ı onları n şer iat ı nda yoktu . » Bundan sonra Alus i i s lam'da tasv ir i uygun karş ı l ıyan l ar ı n bu Aye­ti de l i 1 tuttuk lanna işareti e şu nak l i kaydeder : " Mekk i , e l -H i day e 'de der k i , b i r k ıs ım cemaat tasvir i caiz gördü ler ve bu Ayet le i st id l a l ett i l er (26)"

Esasen K. Ker im müfess irler i res i m ve heykel etrafı nda pek durmayı gerek l i bu lmamış lard ı r. Çünkü bun lar d iğer yasak lanm ış olan i ş le r g i b i b i rer top lumsal afet değ i l d i r . Şayet böy le o lsayd ı Kur'an o zaman on lar hakk ı nda da kes i n ve aç ık beyanda bu lunu rdu. Bu husus şmi i n (AIIah ' ı n )

( 22) Abdülmecit Vafi, agm. 491 (23) Feth-ül Kadir, IV, 307, Keskioğlu, 13 (24) Kastalani de aynı düşünceyi paylaşmakt<:dır. Bkz: Müftü Fethullah, Misbah-ül-

Münir Fi M:en'ı t-Tasvir, Manzume-i Efkar matbaası, İst. 1328, s. 15 (25) Hak Dini Kur'an Dili, V, 3952 (26) Keskioğlu, agm. s. 13 (27) Krş. Keskioğlu, agm. s. 13

F : 2 17

sustuğ u mübah mesele lerden b i r i d i r. (27) Peygamberlerden b i r i i ç i n uygun görü len , bu şek i lde övü len ve gerek l i şükre layik bir n i met say ı lan bu şe­y i n , sonra bunun i s l am taraf ı ndan yürürl ükten ka ld ı r ı l d ı ğ ı n ı söylemek uzakt ı r . (28) Çünkü i s l am , bu g i b i şey ler i yürür lükten ka l d ı rmak iç in değ i l ancak i nsanlara ağ ı r ge len yük ler i v e tek l i f l eri on l ardan uzaklaştırmak i ç i n ge lm işt i r . Ha lbuk i bu ise ağ ı r yük ve tekl if ler yönünden değ i l ancak tekn!k ve sanatla i lg i l i ge l i şme yönünded i r . (29) Hz. Süleyman i ç i n yap ı l ­m ı ş heyke l le r in put ve ş i rk le i l g i l i o l mad ı ğ ı zaten h i ç b i r d i n i n buna göz aç ı p yumuncaya kadar b i r süre i ç i n o lsa dah i uygun karş ı lamad ığ ı orta­dadır .

K. Kerim'de başka del i l ler

K. Ker im 'de tasvir ve heykel sanat ı n ı n yasak o lmad ı ğ ı na da ir geti r i­len bazı d e l i l ler daha var:

1 - Hz . isa hakkında K. Kerim şunu an lat ı r : « Gerçekte ben s i ze ça­murdan kuş b i ç i m i g i b i b i r şey yapar ım . (30), i şte bu Yüce Resul Rabbi­r>!n i zniy le kuşun cüssesi g i b i b i r heykel yapmayı mübah saymışt ı r . i n­san ın yapacağ ı bu t ip şeyler ç i rk i n say ı lsayd ı o zaman Genab-ı A l lah Pey­gamberler inden b i r i n i n onu yapmas ı na i z i n vermezd i . (31) Hz . isa " bu i ş i ancak m ucize i ç i n yapm ı şt ı r » , i dd ias ın ı süren ler ç ı kab i l i r . Yal n ı z mucize kuşun şek l i n i b izzat yapıcı o lma sanat iy le i l g i l i değ i ld i r . Fakat mucize ona üf lemes i , onunda bunu taki ,ben A l lah ' ı n i zn iy le bir kuş o lmas ıd ı r. (32)

2 - Al lah ' ı n varl ı ğ ı n ı ve büyük lüğünü ispat hususunda K. Keri m ' i n us lubunu düşünen k imse , bu us lubu A l l ah ' ı n göklerde ve yerde yaratt ığ ı şeylere, b itki , hayvan ve cans ız larda kend i n i gösteren o hari ka yap ıma tahs is ett i ğ i n i görür . Bu sebepten Genab-ı A l l ah şöy le buyuruyor: « Söyle gök l erde ve yerde o lana bak ın . (33), Nas ı l o lur? Hem A l l ah , i nsan lar ın O 'nun varl ı ğ ı na ve b i rl i ğ i ne i nanmaya götürmek iç in b i r taraftan bakmaya, düşünmeye, yarattığ ı eşsiz şeyler i ve her şeyi sağ lam tutan Al lah' ın i ş i n i müşahede etmeyi istesin, sonra da bu eşyan ı n şeki l ler i n i yapmaya yahut ressam ı n onu ç izmes ine veya heyke l t ı raş ın o eşyan ın şek l i n i yapmaya \enge l o lsun . (35) Asl ı nda bütün bun lar ı yapmak, res i m f ı rças iy le yahut heykel a let iy le o yap ı l ı ş ı n i nce l i k ve güzel l iğ i n i açı k lamak ol maz m ı ? Y i ne

18

(28) Abdülmecid Vafi, s. 492 (29) agy. 492 ( 30) Ali · - İmran sunisi, 49 (31) Abdülmecid vafi, 492 (32) agy. 492 (33) Yunus suresi, 101 (34) En'am suresi, ll (35) Abdülmecit Vafi, 492

b u , sanat dallar ından b ir i olan ş i i rle A l lah ' ın har iku lade yaratt ığ ı şeyler i tasvi rden ayr ı b i r şey mi? (36)

Gerçekte K. Kerim yeryüzünü , orada bu lunan her tür lü varl ı k l arı ve gök yüzünü süsleyeıi y ı l d ı zları bol bol tasv ir ederek insanı , A l l ah ' ın büyük sanatı etrafında düşünmeye yer yer çağ ı rm ıştı r .

Tasvir kelimesi K. Kerim'de çeşitli Ayetlerde geçer :

1 - " Gökler i ve yeri gerekt iğ i g i b i yaratm ı şt ır . S i ze şek i l (su ret) vermiş ve şekl in iz i güzel yaratmışt ı r . (37) ,

2 - « S ize şekil vermiş ve şek l in iz i güzel yapm ışt ır . (38) ,

3 - uAndolsun ki s i z i yarattı k , sonra şek i l verd i k . (39)" 4 - Ana rahm inde s iz i d iled i ğ i g ib i şek i l l end i ren O'dur . (40) , 5 - uO, vareden, güzel yaratan, yaratt ık larına şek i l veren (musav­

vir) . . . d i r . (41) ,

Bütün bu ayetlerde « tasv i r » ve « süver = şeki l ler» ke l i me ler i geç­mekted i r .

(36) agy. 492 (37) et-Teğabün suresi, 3 (38) ol-Gafir suresi, 64 (39) el-A'raf suresi, ll (40) Ali-ı İmran suresi, 6 (41) el-Haşr suresi, 24

19

B) Hz. Peygamberin Hadislerinde Konunun Durumu :

i s l am 'da K. Ker im 'den sonra baş vuru lan i ki nc i kaynak Hz . Peygambe­r i n söz leri d i r . Bu hususta b i r çok had isler gelm i şt i r . Esasen meselen i n çoğu bu had is le r etraf ında do laşm ış , hadisci l er ve bu had is ler i çeşitl i yönden aç ık layan b i l g i n l e r bu had is i ere bakarak düşünceler i n i i l er iye sür­müş lerd:.r. Ya l n ız şu kadar ı n ı bel i rte l i m k i , i l k dönemlerde bazı had isc i ler meseley i nas ı l an lamış ve yorum lamış larsa , çağ lar boyunca gelen b i l­g i n l e r de aynı düşünce ve yorumu beni msey ip eserl er inde bunu yans ıt­m ı ş l ard ı r. M esel a Şafii mezheb i n i n i ler i ge len ler i nden Nevevi'n i n ö. (676/ 1 277) M üs l i m şerh i nde (XIV, 8 1 -82) bu konuda yapt ığ ı yorum kend is i nden sonra gelen bir çok b i l g i n i er i n dayanak noktası o lmuş , konu , bu had is ler in i fades i n i bu lduğu çağa eğ i l erek değer lend i r ilmeye g id ilmemişt i r . Başka idd ia lar da i l er iye sürü l müştür:

11 - Çağ ı mııda bazı b i l g i n ler , Hz. Peygamber in kendi zamanı nda tas-v i r i yasaklamayı düşünmed i ğ i n i , bu yasağ ın daha sonra h icret in üçüncü asrın ı n baş ı nda yaşamış bazı din adaml arı aras ı nda cereyan eden b i r düşünce o lduğunu i ler iye sürmüşlerd i r . (1) (H i creti n üçüncü asrı bü­yük b i l g i n i e r i n had is ler i n top lanmasiy le uğraşt ık lar ı b i r as ı rd ı r . (2) ) Şüp­h e yok k i böy l e b i r düşünceyi bu b i l g i n ler le paylaşmak i m kans ızd ı r (3). Bun lar - özel l i k le bu hususta b i r makale yazan Greswell - daha çok Hz . Peygamber in b i r kaç o lay karş ı s ı ndak i tutum u M ese la: H z . Meryem' in tasvi r ine karşı davran ı ş ı n ı - ve Hz . Peygamberden sonra i ler i ge len is lam büyük ler i n i n baz ı nad i r görü len bu konudaki davran ış ve hareket ler in i göz önünde bu l undurarak bu görüşü i l er i sürmüşlerd i r. (4) Fakat bu görüş Ze· ki M u hammed Hasan taraf ından çürütü lmüştür. (5)

2 - Bu had is le r i n sah i h o lmad ı ğ ı , mevzu ( uydurma) o lduğunu idd ia eden le r ç ı km ı şt ı r . Yal n ız i l er iye sürü len idd ia lar ın had is i l m i bak ım ından destek len i r tarafı yoktur ve bu bir idd iadan öteye geçmemişt i r .

( 1) Şu makaleye bkz: K . A . C . Creswell, The Lanfulness of painting in early İs­lam, İslamic Culture dergisi, yıl 1950, s. 218-225

(2 ) Bu asır için bkz: Hüseyin Heykel Paşa, Rayat-ü Muhammed, s. 47-51. Ahmed Emin Boy, Fecr-ül İslam, I, 249-268

20

(3) Z. M. Hasan, el-Fünün-ül İraniyye, 79-80 (4) Creswell, agm, s. 220 (5) The Attitude Of İslam Towards Painting. s. 1-15

is l am ' ı n tasvir i yasaklamayı Yahudil i kten a ldı ğ ı n ı söyleyenler ç ı km ı ş­t ı r . (6) Gerçekte Tevrat her türlü can l ı ve cansız varl ı klar ın tasv i r in i mabet iere soku lmas ı n ı ve on lara tap ınmayı veya tapı n ma aracı k ılmayı ya­sak lamışt ı r . (7) Zaten bütün d i nlerde ayn ı yasağı koymuştur. islam M ed i · ne'de yay ı l maya başlayı nca bunu çekemiyen pek çok Yahud i ç ı kt ı . B i r k ı sm ı i s l am ' ı benimsed i . B i r k ı sm ın ı n f i kri gelişme bakı m ından aç ık b i r etk is i vard ı r . Bun lar i ç inde Abdullah b . Selam, (8) Vehb b . Münebb ih ve Ka'b-ül Ehbar (9) önem l i o lan lar ındand ı r . Bunlar i s l am iç ine b i r çok isra­i l i yat sokmuş lard ı r . ( 10) Yal n ız böy le o lmak la beraber Hz . Peygamberin Yahudil i ğ i n tasvir ve heykel yap ım ın ı yasak layan emrine bakarak ondan bu yasağa doğru g itmesi doğrusu i m kansızd ı r ve uzak b ir düşünced i r. (ll) Şunu da unutmamak gerek i r: Tevrat'ta tasv i r hakkında ş iddetli uyarmalar bu lunmakla beraber, bu d in in bünyes inde tasv i r in o lduğunu yukarıda gör­müştük ( 12) .

Konuya ası l geçmeden önce bun lar ı burada an latmaktaki gayemiz şudur: Ortada i s l am ' ı n tasv ir i mut lak yasaklad ı ğ ı n ı i ler i sürenlerle buna karş ıt b i r düşünce i l er i süren ler bu lunmaktad ı r . Her i k i grupta görüşünü de l i l i e re dayandı rmaya ça l ışm ışt ı r . M alzeme o larak neyi bulab i lmişse kul­lanm ıştı r . Hatta bazan iç ler inden sübjektif hareket eden ler ç ıkm ıştı r. işte bunun i ç i n konunun yen iden e le a l ı narak de l i l leri n yeniden gözden geçi­r i lmesi nde fayda vard ı r . Ş imd i hadisleri b i rer b i rer ele alalı m . :

1 - M ü s l i m b . Subeyh an latıyor: B e n M esruk la beraber Yesar b . Nümeyr ' i n evinde i d i k . M esruk onun evi n i n safasında t imsaller görd ü . Bu­nun üzer ine Abdu l l ah b . Mes 'ud ben Hz . Peygamber şöy le derken duy­dum : «AIIah ' ı n yan ında azabı en ş iddetl i o lan i nsanlar tasvirc i l erd i r . ( 13) ,. ded i . Müsli m ' i n r ivayeti nde bu t imsa l ie r in k i m i tasv i r ett iğ i n i beli rt iyor: « Ben M esruk ' l a Hz . Meryem' i n t imsa l l er i bu lunan b i r evde bu lundum. M es­ruk: « Bun lar Kisran ın t imsal l erid i r » ded i , ben « Hayır bun lar Hz. M eryem ' i n t i msal ler id i r » ded i m . Mesruk: « Ben Abdullah b . M es 'ud 'dan şöyle d uy­dum, (14)" d iyerek yukarıda veri len had is i söy ler .

2 - Hz. ömer ' in oğ lu an lattığ ına göre Hz . Peygamber şöyle buyur-

(6) Mısır Üniversitesi Kütüphane müdürü Ahmet Muhammed İsa bu iddiayı ileri sürmüştür. bkz: Mecellet-ül Ezher, XXII, 7-8, yıl 1951

(7) Yahudilikte tasvir b. bkz. (8) Bkz. Ahmed Emin, Fecr-ül İslam, 1,180-181 (9) Ago. 192-193 (10) Bkz: Prf. Guillaume, The Legacy of İsrael, s. 129, vd, (ll) Z. M. Hasan, et-Tasvir İnde-1 Arab, 126 ( 12) Yahudilikte tasvir b. bkz. ( 13) Müslim, VI, 369 (14) Müslim, VI, 369 (Türkçe tercemesi)

21

muştur : .. şu suretler i yapan lar k ıyamet gününde azap görürler ve kendi­le r ine .. yaptığ ı n ı z suretiere can veri n " denil ir . (15) ,

3 -'- , i bn-ı Abbas'a b i r adam gel i r ve « ben bu suretl er i yapıyorum , bu hususta bana fetva ver .. der . i bn-ı Abbas : " Hz . Peygamber şunu söy l erken i ş itti m : « Her nıusavvir cehennenıdedi r. Musavvir tasv i r ett iğ i her surete k ıyamet gününde (Al lah) hayat veri r de o can l ı surette cehennemde ken­d i n i yapan sah ib ine azap eder . .. Ve şöyle devanı etti : « Eğer sanat ına de­vam etmek zarureti nde i sen ağaç resm i ve hayat sah i b i o l mayan vücut k ıs ım ları n ı n res m i n i yap, ( 16) ded i . B i r k ı s ım rivayetl erde bu soruyu soran kend is i n i marangoz o larak takd i m ett iğ i şekl i nded i r. ( 17) Bazı r ivayetlerde ise « ben im geç i nı i m şu e l sanat ına bağ l ı d ı r , " demiş . ibn-ı M es 'ud had is i kend is ine an lat ı nca adam ı n k ızg ı n l ı ğ ı a rtar ve an latı l d ı ğ ı şek i lde kend is i ­ne o i zn i ver i r . ( 18) Başka b i r r ivayete göre ibn-i Abbas şunu söy lemişt i r : « Ben A l l ah ' ı n resu l undan i ş itti m : Her k i m dünyada b i r suret resmederse kend is ine k ıyamet gününde o surete ruh vermes i tekl if o lunur . Halbuki o , hayat verme k kudreti n i ha iz deği l d i r , " buyuruyordu . (19) Ebu Said ( ibn-ü Ebi- 1 Hasan) rivayetinde ise « Al l ah suret yapan ın o surete ruh vermes ine kadar azap ver ir , ha lbuk i o h iç b i r zaman ona ruh verenı iyecekt ir . (20) " Bu ifade adeta şu ayette geçen ifadeye benzer bir ifaded i r : " Deve iğne de l i ­ğ i nden geçmed i kçe Cennete de g i remez. (21) Bunun la Cennete g i rmen in i m kansız l ı ğ ı n ı be l i rtmek istiyor. B i r şey in i mkansız o lduğunu be l i rtmek i ç i n Araplar « kargan ı n s� ağarı ncaya kadar bunu yapmanı " sözünü kul­l an ı rl ardı. (22) Sonra. tbn�ı Hacer ( 1 372- 1 449) şunu be l i rtiyor : « Bu , güç ge­t i r i lm iyen bir teKlif değ i l , aciz b ı rakan b i r i şt i r . Böyle bir ifade o lduğu g ib i a l ı n ı rsa ş u ha lde bu i ş l e uğraşan ı n ve yapan ı n cehennemde temel l i kala­cağ ı na bu b i r i şaret o lmuş o luyor k i ; müs lüman hakkı nda nıüşkülat ç ı kar­m ı ş o l uyor " . Hafız bu had is i aç ık l arken bu tehdit in ş iddetl i korkutma gaye­s iy le yapı l d ı ğ ı n ı , görünürdeki an lamın kasted i l med iğ i şek i lde tev i l edi­yor . (23)

Bu hadislerin tah l i l leri

Acaba ş iddetl i azaba g i recek leri haber veri len tasvirc i ler , a la iade can l ı veya cansız varl ı k lar ı tasv i r eden k imse ler m id i r ? Yoksa d i n i gaye ler

22

( 15) age. VI, 368 ( 16) Age. VI, 370 ( 17) İmam Reşid Rıda, Fatava, 1393 ( 18 ) Rf.t}id Rıda, Fotava, s. 1394 ( 19) Müslim, VI, 371 (20) Reşid Rıda, s. 1394 (21) el-A'raf suresi, 40 (22) Reşid Rıda, 1394 (23) Reşid Rıda, 1394

ı ç ı n ku l l an ı l ın tasvtr ler yahut Tanr ı i le ku l aras ı n a araç yap ı l an d i ni sem­bol ler m id i r? B i r i nc i had i s i r ivayet eden k imseler , g itmiş o lduk lar ı evde gördük ler i tasvi r ler in K isra veya Hz. Meryem'e ait o lduğunu aç ı k o larak be l i rt iyorlar . O halde bun lar s ı radan ka l m a tasvi r ler değ i l . Bun lar ı gören Abd u l lah b . Mes'ud ise bun lar karş ı s ı nda Hz. Peygamber in hadis i n i nak­letmesi , had is i n hangi tasvi r ler hakk ında söy lend i ğ ine aç ı k l ı k kazand ı r ı ­yor. N iteki m Hz. M eryem' i n res i m ve h eyke l ler i bütün H i r i stiyan mabet­Ier inde takd is konusudur . i ra n l ı l ar ı n eski k ı ra l l a r ı na K isra den i l i rd i . Res­sam lar k israyı konu yaparlard ı . Bu res i m l ere karşı sayg ı göster is inde bu­l unan lar o l uyordu . is lam eşya ve k i ş i n i n takdis konusu yap ı l mas ı n ı tasv ip etmez. Bütün sayg ı n ı n A l lah 'a karş ı o l mas ına çok önem ver i r . Zaten O'na göre tek kutsal varl ı k A l lah 't ı r . N itekim is lam b i l g i n l er i de bu noktadan hareket etm i ş lerd i r . Taberi (24) (839-923) der k i : •• M usavvi r (tasvi rc i ) den gaye A l l ah 'tan başka ibadet o lunan şeyler i tasv i r eden ler , put yapan lar­d ı r . Çünkü tasvi rci bu yolda küfre h izmet etm i ş , ha lk ı sapı k l ı ğa düşürmüş o lur . Azab ı n ş iddet l i o l ması da bundand ı r . Bunun başkaca manası yok­tur. (25) ,

Hattab i (25b) (93 1 -996-8) der k i : « Tasv i r eden ler in cezas ı büyük o l ­muştur. Çünkü A l lah ' ı b ı rak ıp bu suretiere tap ı n ı yor lard ı . (25c) , Görü l ü­yor k i bu had i steki musawir ler (tasv i rc i ler) genel o larak her ressam ol ­may ıp , tap ı nacak put yapan lar ve Al l ah 'a ş i rk (ortak) koşmaya h izmet eden l erd i r . (26)

Ebu Al i e i-Far is i (27) (900-987) ise bu had is le r üzerinde şöyle b i r yo­ruma g id iyor : « ' Kıyamet gününde azabı en ş iddetl i o lan musavvir lerd i r' den gaye A l l ah ' ı n b i r c is im o lduğu görüşünde o lan ve O'nu yaratı l ana ben­zeten ' mücess ime ' (28) f ı rkas ıd ı r . Böy le ler ine K . Keri m şu şek i lde aç ı kça muha lefet etmekted i r : 'O 'nun benzer i h iç b i r şey yoktur (29) ' ' H i ç b i r şe­ik i l de dengi bu l unmayan , her şeyde müstağn i ve her şey O 'na muhtaç o land ı r . (30) ' On lar inanç prens ip l er inden b i ri nde Al lah 'a i ft i ra etti k ler i i ç i n azab ın en ş i ddetl is ine müstahak o lmuş l ard ı r . Bu i nanç prens ib i A l l ah ' ı n zat iy le b i r leş ik o lan bütü n d i n l er in geti rd i ğ i i nanç lar ın en önem l i s id i r . Bu-

(24) Hayatı için bkz: Tarih-ü Bağdad, ll, 162-170, Brocelman, Tarih-ü Edeb-ıl Arabiyyi, III, 46, Mısır 1962

(25) Keskioğlu. agm. s. 17 (25/b) Hayatı için bkz: İbn-ı Hallikan, 196, Yakut, el-İrşad, ll, 81-87, Zehebi,

Tezkire, III, 209, Brocelman, age. III, 212 (25/c) Keskioğlu, agm, s. 17 (26) Keskioğlu, agm. s . 17 (27) Hayatı için bkz: İbn-ül Nedim, 64, İbn-ü Hallikan, 135, İbn-ül Esir, el-kamil,

IX, 36, Suyuti, Bağiyye, s. 216 (28) Allah'ı bir cisim olarak düşümmler. (29) eş-Şura suresi, II ( 30) el-İhlas suresi, 3

23

na 'göre had is in an lamı şöy le o l u r : On lar suç lar ı n ı n büyük lük ve şenaat ı ­na bağ l ı o larak azab ı n en ş iddetl i s in i hak etm iş le rd i r . A l l ah ' ı n nazar ında mücessem bir şekl i s ı rf tasvi r etmen in yahut nak ış laman ı n bu mutlak şe­k i lde azab ı n en ş iddetl i s i ne müstahak yapmaya b i r sebep o lması maku l o lmaz. Mese l a : Bu nerede, z ina suçu , yahut A l l ah ' ı n ö ldü rmes in i yasakla­d ı ğ ı insan ı ö ldürme suçu ve bunun d ı ş ında kalan en büyük suç lar nere­de . . . ? (31) Büyük suç lar ın b i l e i nanan k i mseyi temel l i azap iç inde b ı rak­m ı yacağı ve is lam' ın temel esas lar ı , yasak lanmış b i r fi ' l i i ş lemen i n aza­b ı n en ş iddetl i s i ne götürm iyeceğine hükmettiğ i ne göre ( 32 ) bunun karş ı ­s ı nda herhangi b i r şek l i yapan k imsen i n teme l l i azapta kalması düşünü le­mez. Ya l n ı z A l lah 'a ortak koşan ı n teme l l i azapta kalacağı ve bağ ış lanmı ­yacağ ı nass tarafı ndan be l i rt i l m işti r . Had iste geçen suret ier in be l i r l i su­retler o lduğu bel i rti ld i ğ i ne göre, bunu yapan putperest l i k an lay ış ına b i r bak ıma h izmet ett iğ i i ç in azap göreceği be l i rt i lm işt ir . Zaten b i r k ı s ım had is b i l g i n l er i b i r i nc i had iste, A l l ah 'tan başkas ına karş ı taptı k lar ı şeyi tasv i r eden in kasted i l d i ğ i n i be l i rtm iş l erd i r . (33) Bu had i s ler üzerinde Ebu Ali aç ık lamas ı na şöy le devam ediyor: •• Cenab-ı Hakk ' ı n , ' sonra buzağ ıyı ben imsed i ler , (34) ' ' buzağ ıy ı ben i msemen iz le , (35) ' 'Onu benimseyip ken· d i l erine yaz ı k ett i ler , (36) ' Musa 'n ın ard ı ndan m i l l eti z iynet tak ım lar ı ndan can l ıym ış g ib i böğüren bir buzağ ı heyke l i n i beni msed i ler (37) ,

Bütün bu Ayetler « buzağ ıy ı i l ah o larak beni msed i l e r » takd i r inded i r . Bu bakımdan var o lduğu kabu l ed i lm iş i kinc i mefu l ( nesne) - bu da i lah­t ı r - hazfed i l m işti r . Buna de l i l şudur : Söz, A l lah ' ı n Ayette be l i rtti ğ i , ken­d ine ev yapan örümceğ in (38) durumunda o lduğu g ib i b izzat aç ıktan açığa nesneyi be l i rtmekten yahut - bel i rtmas ine rağmen - an lamda nesne ke l i- · menin istenmiş o l mas ı ndan uzak o lmaz.

B inaenaleyh « buzağıy ı - tanr ı o l arak - benimseyen ler Rabb in in öfkesi­ne ve dünya hayat ında a lçakl ığa uğr ıyacaklard ı r , (39) , Ayet i için i k i nc i nesne (mefu l ) düşünü lmeksiz in Ayet in manas ı n ı n ya l n ı z görünürdeki ke­l ime ler üzerinde o l ması uygun değ i l d i r.

Buzağ ı şek l i yapan , yahut ağacı tesviye ed ip buzağı şekl i veren veya onu i ş i o la rak beni mseyen A l l ah ' ı n öfkes ine ve müs lümanlar ın yan ı nda

(31) Bkz: el-fHücce, 1,356, ya.zma nüsha, Dar-ül Kütüb, No: 422, Abdülmecid Vafi, agm. s. 490

24

(32) et-Tasvir İnde-1 Arab, s. 158 (33) age. s. 158 (34) Nisa suresi, 153, el-Araf suresi, 152 (35) el-Bakara suresi, 54 (36) el-A'raf suresi, 148 (37) el-Ankebut surasi, 41 (38) el-Ankebut suresi, 41 (39) el-A'raf suresi, 151

tehd ite lay ı k o lmaz. Durum böy le o lunca , o zaman bu öfkeyi gerekti ren hususun yukarıdaki Ayetlerde be l i rttiğ imiz şek i lde bu Ayetlerde ka l d ı r ı l­m ı ş ik inc i nesnen in i sten i l d i ğ i an laş ı l m ı ş o lur . (40)

Ebu A l i , bunun la şunu ispatl amaya çal ı ş ıyor : Ayet-i Keri meler in laf­z ında as ı l isten i len on lar ın bu buzağ ıy ı i l ah o larak ben i msernel er i o l ması­na rağmen bu i l ah lafz ı aç ıkça z i kred i l memişt ir . Ama onlar buzağı heyka l i­n i yaptı k lar ı iç in değ i l buzağı heyke l i n i i l ah o larak benimsedik ler i i ç in bu azaba uğram ış lard ı r . Hadis lerde de « on lar yapt ık lar ın ı i lah o l arak benim­semiş ler , " yahut " i l ah ı öy le tasvi r etm iş lerd i r " şek l i nde aç ı k b ir söz o l ­mamas ına rağmen esasen kasted i len budur . Onun iç in bun lar ı yapanlar azap göreceklerd i r . Yoksa böy le b i r gaye taş ı m ıyan musavv i r (tasvi rc i ) azap görme tehd id inden uzakt ı r . (41)

Şayet b i ri ka l k ıp hadiste « musavir ler k ıyamet gününde azap o lunur­lcır . (42) " B i r k ıs ım had is l erde ise , " on lara ' hayd i yaptığ ı n ı z sureti ere can veri n' den i l i r (43) " derse ona şöy le cevap veri l i r : Evet . . . A l l ah ' ı c i s im ler şekl inde tasvir eden musavv i r azap görür . (44)

4 - Hz. Aişe anl atıyor: Hz. Peygamber evi nde üzeri nde sa l ip ( haç) bu l unan bir şey b ı rakmazd ı , ancak onu bozard ı , (45) Yahut keserd i . imam-ı Ahmed (780-855) bunu şu ifade i le an latı r : Hz . Peygamber evinde, üzerin­de sal ip bu lunan b i r e l b ise b ı rakmazd ı , onu bozard ı .

Had iste geçen « tesa l i b " kel imesi . " tas l i b , ı n çoğ u ludur . E l b isede ve d iğer yerlerde bu l unan haç şek l i n i n ad ıd ı r . Hz. Peygamber bunu o şeyler­de g idererek bozmuş . G idermek ise ancak, s i l mek, kaz ı mak, kara lamak ve kes rnek suretiyle o lur . Buhari (8 1 0-870) bunu « resim l i şeki l l er i bozma " bölümünde an latıyor. (46)

Haç işareti b i r çok yerl erde bu l unur . H i rist iyan l ığa a it b ir d i ni sem­boldur . Bu sembo lu ku l l anmak is lam bakı m ından yasakt ır . Haç i şareti hakkında ge lmiş o lan bu hadiste res im ve suret hakkında b i r şey var m ı­d ı r? Haçı n d i ni b i r sembol o lduğu iç in yasaklanması maku ldur . Ya l n ı z haç i l e res im aras ında çok büyük fark vard ı r . Hadis haç hakk ında ge lm iş­ken onu res i m ve surete teşm i l etmek, had is i n ruhundan uzaklaşmaktı r . onu muhtemel o l mayan bir manaya hamletmekt ir . Tesal i be , tasvi r dah i l olmaz. Müs lüman l ı ğ ı n ke l i me-i tevh id i g i b i , haçta H i ristiyan l ı ğ ı n b i r ş iar ı ­dır . Onu bozmak, onun bir d i ni sembol o lmas ı ndan i l eri ge l i r . Yoksa suret

(40) el-Hücce, I, 356, Abdülmecid Vafi, 490 (41) krş. el-Vafi, 490 ( 42) Müslim, VI, 370 ( 43) Buhari, hn. 980, Müslim, VI, 368 (44) el-Hücce, I, 356, el-Vafi, 490 ( 45) Buhari, Mezalim, 31; B uyu 102 ( 46) Reşid Rıda, s. 1394

25

ve resme benzemesi nden değ i l . Müs lüman l ı k H i r istiyan l ı ğ ı n üç lü i nan­c iy le (Baba-oğu i -Ruhuh l kuds) mücade le etm i ş , onu düze ltmeye uğraşm ış­t ır . işte Hz . Peygamberi n Tevh id d i n i n i n ku rucusu s ı fat iy le haçı bozması bunun i ç i nd i r . (47) Hafız i bn-ı Hacer ( 1 372-1 449) de haç işareti tap ınma aracı o l mas ı ndan do lay ı Hz. Peygamber in bozu l ması n ı isted i ğ i n i be l i rt­mekted i r . (48)

5 --:2 Ebu Zür 'a an latıyor: Ben Ebu Hüreyre i l e beraber Mervan ' ı n evi­ne g i rd i m . Ebu Hü reyre orada b i r tak ım tasvi r ler görünce şöy le ded i : « Ben resu l u l l ahtan iş i tt im , şöyle buyuruyordu : 'Aziz ve Cel i l o lan Al lah şöy le buyurmuştur : Ben im yaratt ığ ı nı gibi yaratmaya savaşan k iş iden da­ha zal i m k im vard ı r ? Hayd i on lar (yoktan) b i r zerre yarats ı n lar yahut b i r habbe meydana get i rs i n l e r veyahut b i r arpa danesi yarats ın l a r . (49) .. Ayn i raviden şu r ivayet gelm i şt i r : Ben ve Ebu Hüreyre M ed i ne 'de Sait yahut · Mervan 'a a it o larak b i na ed i l mekte olan b i r eve g i rd i k . Ebu Hüreyre o ev­de suretl er yapan b i r ressam görd ü . Bunun üzer ine . « A I I a h ' ı n resu lu şöy le buyurdu .. d iyerek yukar ıdaki had is g ib i b i r had is r ivayet eder. (50)

Hadiste an laş ı lacağı g i b i bu ev Said b . As'a yahut Mervan i ç i n i nşa ed i l e n b i r evd i . (51) Bun lar ın i k i s i de b i r i b i r i n i n ard ı nca Muaviye tarafın­dan Med ine va l is i tay i n ol muş lard ı . Bir kayde göre de bu ressam b inan ın üst kat ında res i m ve suret yaparken Ebu Hüreyre taraf ından görülmüş ve bunun üzer ine Ebu Hüreyre meti ndeki had is i haber vermişt i . (52) i bn- ı Bat­ta! der k i : « Ebu Hüreyre bu tasvi r ler in gölgesi o lan ve ol mayan şeylere ait o lduğunu an lam ıştı , bunun i ç i n duvarlardaki nak ış lamayı kabul etme­m işt i . (53) , ibn- ı Batta l bu benzetmen i n kuts i hadiste geçen benzetmeye uygun düşmed iğ i i ç i n bu an lay ı ş ı n doğru ol mad ı ğ ı n ı an latmak istiyor. Z i ­ra A l l ah-ü tea la duvar ve buna benzer şey lerdeki nak ış lar ı değ i l apaçı k o lan varl ı k lar ı yaratmışt ı r . Ayn ı şek i lde şu da söylenebi l i r : Yap ı lması zü­l üm ol arak n itelend i r i lm i ş o lan gölgesi o lan varl ı k lar ın res im ler in i yapan k imse ancak A l l ah ' ı n yaratmas ı g i b i yaratmayı kastett iğ i zaman bu zü lmü yapmış o lu r . Hadi ste geçen u yaratmaya g iden " ifadesi n i n bu an lamda o l ­duğunu aç ık lam ış lard ı r . (54)

N iteki m i ler ide gelecek b i r k ı s ım had is ler bunu teyit edecekti r . Ha­d i s i n manası üzer ine b i raz eğ i l i nce had is i n esasen « yaratma » idd ias ı n ı güden ler i ç i n söy lenmiş o lduğu bel l i o l u r . Z i ra is lam A l lah 'tan başkas ı n ı n

26

(47) ICeskioğlu, agrn. 15 ( 48) ICrş. Reşid Rıda, 1394 ( 49) Müslirn, VI, 372 (50) Müslirn, VI, 372 (51) Reşid Rıda, 1395 (52) M. zu:d Sofuoğlu, Müslirn tercernesi, VI, 372, 54 nolu dip not (53) Reşid Rıda, 1394 ( 54) Reşid Rı da, 1394

yaratma ve meydana getirme gucune h iç b i r var l ı ğ ı n sah ip o lmad ığ ı n ı çokça be l i rtmişt ir . insan zekas ı n ı n eşyan ın hak im iyeti a lt ında kurtu l madı­ğ ı b ir dönemde, yapt ık lar ı eser ler iy le tabiatta A l l ah ' ı n varett ik ler ine ben­zer eserler meydana geti rd i k leri n i idd iaya yeltenen ler ç ıkmışt ı r . Bu apa­ç ı k b i r haks ız l ı kt ı r . Z i ra ol mayan b i r şeyi o luşturan ya l n ı z O 'du r . O lsa olsa insan bu olandan es i n l enerek onu takl it eder. Tak l i t i se h iç b ir su rette as ı l değ i l d i r .

6 -t<::i bn- ı Abbas ' ı n an lattı ğ ı na göre Hz . Peygamber şöy le buyurmuş­tur : " M elek ler köpek ve tasv i r l eri n bu l unduğu eve g i rmez. (55) ,

Bu had is i n daha uzun b i r metn i n i Müs l im a lm ışt ı r . 7 � Hz. Aişe an latıyor: Cebra i l ge leceğ i b i r saat hakkında A l l ah ' ı n

Resu lu i l e vade leşti . N i hayet vaad leş i l en bu saat geld i . , fakat Cebra i l o saatte gel med i . A l l ah ' ı n Resu l u e l i nde b i r değnek o lduğu ha lde bek lemek­te i d i . Değneği e l i nden attı , ve : « Al l ah vad i nden dönmez, Res u l l er i de dönmez ler » buyurdu . Sonra arkas ı na döndü ve seri r i n i n a lt ında bir köpek yavrusu görd ü . Bunun üzer ine «Ya Aişe ! Bu köpek buraya ne zaman g i r­d i ? » d iye sord u . Aişe « AI Iah 'a yem in eder im ki b i l m iyoru m , » ded i . Al­l ah ' ı n Resu l u köpeğ in ç ı kar ı l mas ı n ı emretti , o da çı karı l d ı . Onu takiben Cebra i l ge ld i . Resu l u i lah O'na « bana gel eceğ i n saatı vadett in , bende sen in i ç in otu rup bekled i m , fakat ge lmed i n , " ded i . Cebra i l « ben im ge lmemi evinde bu lunan köpek enge l lemişt i r . B iz mel ek ler , iç i nde köpek ve suret bu lunan eve g i rmeyiz , , ded i . (56)

Yüce Resu l un han ım ı Hz . Meymune (Ö. 50/671 ) n i n an lattı ğ ı ayn ı o layda şu faz la l ı k yer a lmaktad ı r . " . . . sonra A l lah ' ı n Resu lu gön lüne evi­m iz in bir d i reği alt ında bu l unan bir köpek yavrusu düştü . Hemen onun çı­karı l mas ı n ı emretti . Köpek yavrusu d ı şarı ç ı kar ı l d ı . Sonra e l i ne bir m i ktar su a l ı p köpek yavrusunun yatt ığ ı yere serpti . N i hayet akşam o l unca Ceb­ra i l Peygamber le bu l uştu . . . (57) ,

Bu ik i had is i n görünürdek i an lamına göre Cebra i l ' i n eve g i rmesine enge l o lan husus , köpeğ i n varl ı ğ ıd ı r . Çünkü her i kis i nde de suretler iç in b i r an ış yoktu r . (58) Hz. Peygamber köpeğ in orada o lduğunu b i l med iğ i ha l ­de tesadüfen onu görmüş (b i r inc i hadise göre ) , ik inc i hadise göre ise Hz . Peygamber orada b i r köpeğ i n bu l unduğunu b i l iyor ve Hz . Cebra i l ' ı n ge l me­s in i geri b ı raktı ran onun o lduğunu hatı r lamışt ı r . (59) Bu h i kaye i bn- ı H i b­ban (60)1 ' (Ö . 354/965) ve Hak im (61) (404/ 1 0 1 3) şöy le ge lm işt i r :

(55) Krş. Müslim, UI, 358 (56) Müslim, VI, 358, hn: 2104/84 (57) age. VI, 358-9, hn: 2105/82 (58) Reşid Rıda, 1396 (59) Age. 1396 (60) Muhammed b. Ahmet b. Hibban el-Büsti, Hadis üzerinde bir çok eserleri

vardır. Bkz: İbn-üs-Sübki, Tabakat-üş-Safiiyye, Il, 141, Zehebi, Tezkire, III, 125 (61) el-Hakim en-Nisaburi, Büyük hadis bilgini, bkz: eıl-İrşad, IV -673, vs.

27

« Cebrai l bana ge ld i ve şunu söyled i : ' Dün gece sana ge ld im . Fa kat kapı­da heyke l l er , evde üzerinde suretler bu l unan bir örtü ve köpek o lduğu i ç i n eve g i rmed i m ' . Heyke l i n ağaca benzemesi i ç in baş ı n ı n kes i lmes in i , üzer ine yas lan ı lan i k i yast ı k yap ı lması i ç in örtü nün parçalanmas ı n ı ve kö­peğ in evden ç ı kar ı l mas ı n ı emrett i . (62) Bunu Hz . Peygamber yapt ı . Bu b i r köpek yavrusu i d i . Hasan ' la Hüseyi n ' i n üzerinde yatt ığ ı tahta karyolan ın a lt ında bu lunuyordu . (63) ,

et-Tehavi (852-933 ) ise bunu Ebu Hüreyre 'den şu şek i lde an lat ı r : « Cebrai l Hz . Peygamberin yan ına g i rmek iç in iz in i sted i . O 'da ' g i r i n ' bu­yu rdu . Bunun karş ı s ı nda Cebra i l nas ı l g i rey i m ? Evinde bir takım at ve in­san şek i l l e r i n in üzerinde bu lunduğu b i r perde as ı l ıd ı r . Ya bu res im ler in baş lar ı n ı koparmal ıs ın ı z , yahut bu perdeyi ind i r ip yere serme l is in i z . . . ( 64) ,

Böyle değ i ş i k an lat ım tarz lar ı o lmakla beraber esas ayn ıd ı r . e l -Hakim (933- 1 0 1 3) ın an lattığ ı hadise göre o lay Hz . Al i 'n i n evinde ol muştur . Fakat Hz. Aişe (Ö . 57 /676) ve Hz. Hafsa (Ö. 665) dan ge len bütün hadis ler in ifa­

. des ine göre o lay Hz . Aişe 'n in evinde geçmişti r . Bu hadis iere bak ı l acak o lu rsa durum ş u şeki lde geçm işt ir .

a - ibn- ı Ömer ' in hadis i Hz . Peygamberin evden ç ı k ı p , Cebra i l ' ı ev in d ı ş ında karş ı l ad ığ ı hususunda açı ktı r .

b - Hz. Aişe 'n in rivayet ett iğ i had is i n ifades ine göre ise Hz . Ceb­ra i l köpek çı kartı l d ı ktan sonra eve g i rm işt ir .

q - Hz . Aişe ve Hz. Hafsa , Hz . Peygamberin meseleyi düşünüp an­lad ı ktan sonra, Cebra i l ' le karş ı laşmadan önce köpeğ in ç ı karı l mas ı n ı em­rettiğ i n i aç ı kl am ışt ı r . (65)

Birb i r ler ine z ı t g ib i görünen rivayetleri b i r araya getirmek b i lg i n ier in adetid i r . Ebu Hüreyre 'n in an lattığ ı had is terc ih ed i l i rse , bunda Hz . Pey­gamber Hz . Cebrai l ' i n köpek bu l unan yere g i rmed iğ i n i b i l iyordu . Bunun iç in Hz . Cebra i l ' i n gecikti ğ i n i görüp enge l o lan sebebi an lay ı nca köpeği n ç ı karı l mas ı n ı emretm i şt ir . Fakat Müs l i m ' i n , H z . Aişe v e H z . Hafsa'dan an­latt ığ ı hadise bak ı lacak o lu rsa , Hz . Peygamber Hz. Cebra i l ' i n gecikme se­beb i n i b i l m iyord u . Z i ra Hz. Aişe 'n in nak lett iğ i had ise göre Hz. Peygamber, Hz . Cebra i l 'den n iç in geç kald ı ğ ı n ı sorunca, •• Sen in evinde bu l unan köpek ben i m g i rmeme mani oldu . . . (66) , cevab ı n ı verir .

Hadis üzerinde yapı lan izahlar :

Buhari hadis k itab ı n ı n aç ı k lamacıs ı o lan e l -Ayn i (67) « melek ler köpek ve suret bu lunan eve g i rmez ler» had is i n i

28

(62) Ebu Davud'dan, Reşid Rıda, 1396 (63) Reşid Rıda, 1396, Abdülmecid Vafi, 487 (64) Buhari, tec. ter. VI, 416 (65) Reşid Rıda, 1396 (66) Muslim, VI, 358, hn: 2104/81

(Ö . 855/ 1 451 ) açı k larken « bu-

radaki melek l erden gaye , Vah iy melek l eri nden o lan Cebra i l , i srafi l ve ben­zeri melek lerd i r . " d iyor . Bun lar ın d i ğer i nsan lar la i l i şk i l eri yoktu r . Bu du­rum kend is ine vah iy gelen Peygamberlere hast ı r . (68)

b - Acaba Hz . Cebra i l s ı rf bu mücerret şeyler i ç in mi eve g i rme­m iş , yoksa bu g ib i şeyleri bu l undurmaya yöne lme böy le bir açı k lamaya götürm iyecekte , böbür lenme ve üstün lüğü gaye ed i nen başkanlar g i b i o l ­mas ın ı sağ l ıyacak her şeyden Hz . Peygamberin uzaklaşması i sten i rken , bu eşya l ü kse, arzu ve zerafete götürdüğünden dolay ım ı t iks i n m i ş ? Evet , had is açı kça gösteriyor k i , heyke l i n baş ı n ı n kes i l mesi perden i n parça latı­l ı p iki yastı k yap ı l ması ve köpeğ i n ç ı kartı l ması n ı Hz. Cebrai l Hz. Peygam­bere söy lem iş . (69) Fakat görüşümüzce bu tamamen dünya l ı k k imselerden olan başkan ve büyük lük taslayan lar ın ta k ip ett ik ler i yol un sun ' i görünü­şünden Peygamberin makam ı n ı yükseltmek iç in bu eşyan ın ku l l an ı l ma tarz ı n ı n ipta l ı istenmişt i r. Şüphe yok k i üzerinde suretler bu l unan perdeyi bu l undurmakla , bu perdeyi fayda lan ı l acak iki yast ık hal i ne koymak ara­s ında fark vard ı r . N itek i m b i ri n i n heyke l i n i d i kmek, çeş it l i l üks ve zevk renk ler inden b i r i n i i l a n etmekt ir . Ayn ı şek i lde i ht iyaç ol madan s ı rf oyun ve arzu i ç i n b i r köpek bes iernekte böy led i r . (70)

Köpek meselesi :

Köpeğ i n evin i ç i ne soku lması b i r çok teh l i ke l i ve bu laş ı c ı hasta l ı k­lara sebep o lab i l i r . Bunun i ç i n i s l am , köpek bes leme ve evde bu lundurma­yı s ı n ı r land ı rm ışt ır . M ezhepler aras ı nda da i ht i l af vard ı r : Şaf i i b i l g i n l eri köpek hakkında ş iddet l i hüküm veri rken b i l hassa Ma l i k i mezhebi ne göre köpek tem izd ir . ( 71) Hz. Peygamber av , ek in ve çoban köpekl er in in bes len­mes ine iz in verm iş . (72) Zi ra ona göre köpek ler de top l u l uklardan b ir top­lu l uktur . (73) Modern t ıb dünyas ı da evde köpek bes lemeyi sakınca l ı bu l ­muştur. A lman düşünürü Dr. Gratfentesmer' i n « kosmos n ad l ı A lman der­g is inde yazd ı ğ ı maka le önem l id i r . « Son senelerde bazı k imse ler in köpek bes leme aşkı karş ı s ı nda , herkes i n nazarı d i kkatı bunun dağuracağ ı teh l i­kelere doğru çekmek zorunda kal d ı m . Z i ra devr imizde Köpekler i beslemek­le ka l ı nm ıyor, ayn ı zamanda on lar la oynan ıyor, sevi l iyar ve küçük büyük farkı gözetmeden e l l er i ya larnalar ına müsaade ed i l iyor . Hatta çok zaman insan ın yed iğ i , i çt iğ i kaplardan yemek artı k lar ın ı yemeler ine göz yumu lu­yor . . . Konunun t ıbbi yönüne ge l i nce köpekler i bes leme ve on lar la oynama

(67) Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Ayni, Umdet-ül Kari Fi Şarhı Sahih-ıl-Buhari ( 68) Keskioğlu, 17 (69) Abdülmecid Vafi, 486 (70) Age. 486 (71) Keskioğlu, 17 (72) Buhari, Zebaih, 6, Hars 3 v.s.; Müslim Teharc, 93 1 73) Ebu Davud, edahi, 22 ; Tirmizi, Sayd 16; Nes::ıi S"vd 1 ; İbn-ı Mace Sayd 2

29

' dolay ıs iy le i nsan hayat ın ı tehd i t eden teh l i ke ler pek küçümsenecek du-rumda değ i l d i r . . . ( 74) ,.

c - en-Nevevi ( 1 233-1 277) Hz . Cebrai 1 ' i n eve g i r i ş i ne engel dört sebep o lduğunu , be l i rtiyor :

A - Köpek ler in çokça p is l i k yemes i , B - Bi r k ısm ı n ı n kötü kokmas ı , C - B i r k ı sm ın ın şeytan ol arak ad land ı r ı l ması (daha cok görünüşü

ç i rk i n o lan s iyah köpek , ) D - Evde bu l undurman ın yasak o lması . Bu son k ıs ım i ç i n e l-Hatta­

b i (Ö . 998) Çoban , tarla ve av köpek ler i n i n dah i l o lmad ı ğ ı n ı bel i rt iyor .

M u hammed Abduh ( 1 849-1 905) (76) der k i : « K i ramen Kat i b i n yahut en azı ndan kötü lük ler i yazan melek ler in i ç i nde res im le r bu l unan yerde b i r kötü lük yapmayı isted i ğ i n zaman , i sted i ğ i n şeyin hesaplanmasından bu suret ier in seni kurtaracağ ı n ı sanmaktan sakı n . Al lah seni her zaman gö­zeten ve sana her zaman bakand ır . Hatta res i m bu lunan evde b i l e . . . Me­l ek , res i m bu l unan eve g i rmeye n iyet ett i ğ i zaman , sana ondan dolayı ar­kadaş o lmayı b ı rakacağ ı n ı sanm ıyoru m . (77)

8 - Hz. Enes an lat ıyor : " Hz . A işe ev i n i n b i r kenar ına astığ ı nak ı ş l ı b i r örtüsü vard ı . Peygamber O 'na buyurdu k i , ' onu benden uzak laştı r , ha la onun res i m ler i namaz kı larken gözüme çarpmaktad ı r . ' ( 78) ,

9 - Hz. A işe an lat ıyor : •• Hz . Peygamber b i r seferden ge ld i . Ben ken­d i n e a i t olan b i r rafa üstünde b i r tak ım şek i l l e r bu lunan b i r perde i le ör­tü lmüştüm k i , A l l ah ' ı n Resu l u yan ıma ge ld i . O şeki l l i perdeyi görünce onu y ı rttı , yüzünün reng i değ işt i ve 'A işe ! Kıyamet gününde i nsanlar i ç i nde en ş i ddetl i azap l ı s ı A l l ah ' ı n yaratmas ı na benzetm iye ça l ı şan k imse lerd i r . ' de­d i . Biz o perdeyi kest i k , ondan b i r ik i tane yast ı k yaptı k . (79) , Buhar i (81 0-870) « e i-Mezal i m » bölümünde verd i ğ i had ise göre Hz . A işe « Ben on­dan ik i yastı k yaptı m , Hz . Peygamber evde onlara dayanıyord u . " (80) i mam-ı Ahmed (780-855) ise " Ben onu i ki yast ık yaptı m , ben şek i l bu lunan b i r yast ığa Peygam ber in dayanarak oturduğunu gördü m , ,. (81) şekl i nded i r .

(74) el-Kardavi, İslam'da helal ve haram, M . Yarlı ter. s . 133, vd. İkinci bas. ( 75) Reşid Rıda, 1397 ( 76) Son çağda Mısırda isiahat hareketlerine önderlik yapmış bilgin. (77) A. Vafi, 492 (78) Buhari, Libas 91 Hadiste «sahve» geçer. Sofa, ayvan, iki oda anılığındaki

kiler . . . Evin avlusu önüne çekilen p(llrde (Kamus ter) . ( 79) Müslim, VI, 364-5, hn: 2107/91 , 92, 93 (80) Buhari, Mezalim, 132; (81) Ahmed (82) Müsliın VI, 367

30

1 0 - Hz. A işe üzer inde res i m ler bu l unan küçük b i r yast ık satın a lm ış­tı . A l l ah ' ı n Resu l u bunu görünce kap ı n ı n önünde d i k i l i p i çer iye g i rmed i . - Hz . A işe der k i : - « Bu s ı rada ben hoşnutsuz luğu sezd i ın , yahut O 'nun yü­zünden hoşnutsuz l u k ve i ğrenıne sezi l d i . A işe :

- Al lah ' ın Resu l u ! A l l ah 'a ve A l l ah ' ı n Resu l une tevbe ed iyorum . Aca­ba ne kusur etti m , d iye sorar . Resu l u l l ah :

- Şu yast ığ ı n ha l i ned i r ? buyurdu . Ben onu sen in i ç i n , üzer ine otu rursun ve yas lan ı rs ı n d iye satın

a l d ım . Bu suret ier in sah ip ler i k ıyamet gününde muhakkak azap o lunurlar

ve bun lara, suret ler i n i yaptığ ı n ı z bu hayvan ları (hayd i ) d i r i l t i n i z ! den i l i r , buyurdu . Sonra « i ç i nde suretler bu l unan eve me lek ler g i rmez , buyurdu . (82 )

1 1 - Yine Hz . Aişe an latıyor: " Hz . Peygamber b i r seferden ge ld i , ben üzer i nde suret ler bu l unan b i r perdeyi asın ı şt ı ın . Bana onu i nd i rıneın i eınrett i , bende hemen onu i nd i rd i ın . (83) Müs l i ın 'de i s e b u had i s şöyle ge­çer : « AI I ah ' ı n Resu l u b i r seferden ge ld i . Bende kap ı n ı n üzer ine kend i s i n­de kanat l ı at şeki l l er i bu lunan b i r örtü perde le ın işt i ın . . . C84) ,. Sonra ondan i k i perde yapt ım . (85) ,.

1 2 - Busr b . Sa i d , Zeyd b . Ha l i t 'ten O 'da Ebu Tel ha'dan r ivayet et­t i ğ i ne göre Hz . Peygamber: « Me lek ler suret bu lunan eve g i rmez, (86) , bu­yurmuştu r . Büsr d i york i , « bu had i s i bana an latan Zeyd b . Ha l it 't i r . Bu ha­beri bana b i l d i rd i kten b i r hafta sonra hasta lan ın ı ş , biz de O 'nun z iyaret ine g itti k . Ev i ne g i rd i ğ i m izde b i r perde i le karş ı l aştı k k i , o perdede b i r çok tasv i r le r bu l unuyordu . Bunun üzer ine O Beytu l l ah e l-He lvan iyye'ye h i ta­ben :

- Bize tasvi r ler hakkında yasağ ı bu Zeyd b . Ha l i d haber vermed i ın i ? ded i m . U beyd u l lah bana :

- Zeyd b . Ha l i d bu had i s i Ebu Telha 'dan b i ze nak lett i ğ i zaman , so­nunda ' i l l a Rakmen fi sevb i n = e lb i sedeki şek i l ve nak ış ınüstesnad ı r , ' demişt i , sen bunu i ş i tıned i n mi? ded i . Ben:

- Hayır bunu i ş it ıned i ın , ded i m . U beydu l l ah : - Evet Zeyd b . Ha l i d böy le an latm ışt ı r , ded i . (8t;

1 3 - Zeyd b. Ha l i t an latıyor: « Ebu Te l ha Hz . Peygamberin ' me lek ler köpek ve suretl er bu l unan eve g i rmez' buyurduğunu i ş i tt i m » , d iyor, Zeyd b. Hal i t d iyor k i : « Bunun üzer ine A işe 'ye ge ld im ve 'bu zat Hz . Peygambe­r i n . . . ' me lek ler i ç i nde köpek ve suretler bu l unan eve g i rmez' buyurduğu-

(83) Buhari - Libas, 91 ( 84) Müslim, VI, 363 (85) Ebu Davud, Libas, 45; Tırmizi, Edeb 44 (86) Müslim, VI, 367; Ebu Davud, Tehare, 89; Tırmizi, edeb 45; Nesai, Tehare 167 (87) Buhari, tec. ter, VI, 417-8, Müslim, VI, 361

3 1

nu bana haber veriyor. Sen bunu A l l ah ' ı n Resul undan söy lerken i ş it­t in m i ? d iye sordum . O, ' hayır ben bunu i ş itmed i m . Fakat ben s ize Pey­gamberin yapt ı ğ ı n ı gördüğüm şeyi an latayı m . Ben Peygamberin b i r savaşa ç ı ktı ğ ı n ı gördüm . O s ı rada ben kenarı saçak l ı b i r yatak örtüsü a lm ış ve bunu kapı üzer ine asm ı ştı m . Peygamber dönüp ge ld iğ inde bu perdeyi ka­p ıda gördü . Ben Peygamberi n yüzündeki hoşnutsuzluğu h i ssetmişti m . Pey­gamber perdeyi çekt i , hatta onu yı r ttı , yahut kopard ı da ' şüphesiz ki A l ­l ah b iz l ere duvar ın taş ı n ı ve toprağ ı n ı böy le res im l i kumaş l a örtmemiz i emretmed i , ' buyurd u . Hz . Aişe devamla « M üteakiben b iz örtüyü parça la­t ıp ondan i k i yast ı k yapt ık , bu i k i yast ığ ın iç ine hurma yaprak lar ı do ldur­dum . Peygamber ben im bu i ş im i bana karşı ay ıp l amad ı , demişti . (88) ,

Bu hadislerin tah l i l i :

a -� Diyorum k i , (89) bu son had i s i n yukarıda veri len had i s iere mua­r iz olduğu aç ıkt ı r . Z i ra bu son had iste perdede bu lunan su ret ler i reddetme yoktu r. Bu o lay ın Hz. Cebrai l ' i n evde res im ler ve köpek bu l u nduğu i ç i n oraya g i rmekten çek ind iğ i zamandan önce olduğu söyl eneb i l i r . Ancak Hz . A işe bunu ve d iğer ler in i A l l ah ' ı n Resu lunun vefat ından sonra an l att ığ ı i ç i n durum bu yönden müşkü ldür . Mese la :

b - Buhari ' n i n Enes 'ten an lattı ğ ı Had is <V I I I . had is ) te Hz . Peygarr­ber, 1--Jz . Aişe 'ye perdede bu lunan suretl er namazda gözüne çarpt ığ ınd:ın onu uzak laştı rmayı ister . Bu emr in sebebi ( i l l et i ) namaz k ı l an ı meşgul ett iğ i iç in onu gözünden uzak laşt ı rmakt ı r . Bütün Fak i h l er ( is lam hukukçu­lar ı ) , namaz k ı l an k imsenin bir şeyle meşgu l o lmas ı n ı , namaz ın ı mekruh edeceğ ine m üttefi kti r ler . Yoksa bu had iste resmi red ve onu bu lundurma­n ı n haram o lduğuna b i r de l i l yoktu r . (90) Yan i bu hadis surete tap ıyor ze­hab ı verecek şeyden kaç ınd ı r ıyor. Burada perden i n y ı rtı lmas ı ndan bah is yok. Öyle ise tasv i r in yasak olduğunu söyl iyen lere bu de l i l o lamaz . Çün­kü perdeyi y ı rtmamış , ya l n ı z namaz k ı larken z i hn in i uğraştı rması n d iye önünden ka l d ı rtmışt ı r . F ı k ı h k itap lar ı mese leyi zaten ibadet bak ı m ından bah is konusu yapar lar . (91) N itekim k ıb l ede o l mamak şartiy le , ayak a lt ın­da bulunan yayg ıda , yahut d iğer tarafl arda bu l unan sureti n namaza b i r zararı o lm ıyacağı b i l d i r i l m i şti r . (92) Çünkü yerde yayı l ı o lan eşya üzeri nde­ki nak ış lar , res i m ler kend i l er ine tap ı l ıyor zehabı vermez ler . Mekruh ol ma­s ı n ı n sebeb i , tap ı l ıyor zann ı uyand ı rmasındand ı r . (93)

(88) Müslim, VI, 362, hn: 2107, ( 89) Reşid Rı da, 1399 (90) Reşid Rıda, 1399 (91) ICeskioğlu, agm. 19 (92) Hilyet-ün-Naci, Haşiye ala-1 Halt'b-ıs-Sağir, s. 261, ist. Matbaayi Amire,

cl-Bahr'ür Raik, s. 168 ( ilerde geniş bilgi verilecektir) . ( 93) Keskioğlu, 19

32

c - Onbi r inc i bah is o larak tercemes i n i verd iğ im i z had i ste red se­beb i n i aç ık lar mah iyette bir ifade yoktur . Y ine M ü s l i m ' i n an lattığ ı Hz . A işe 'n i n raf boyunca uzatt ığ ı e l b ise (94) hakk ında da sebep aç ı k değ i l d i r .

d - Yaln ı z H z . Aişe ' n i n perde ( k ı ram , dokuz n o l u had i s ) v e küçük yast ık (nümrüka , On numara l ı had is) hak ında r ivayet ett iğ i had is l erde, bu şek i lde suretl eri bu l undurma n ı n red ed i l d i ğ i aç ı l<tı r . (95)

e - Bi l g i n ler bu hususta i ş i kar ışt ı rm ış lar ve buna sebep o lay lar ın b i rden faz la o lması n ı göstermiş lerd i r . B i r k ı s ım had is l erde bahsed i l en re­s i m l er in çoğu cansız varl ı kl ara a i t res im lerd i r . Böy le res i m l er iy i karş ı ­l anm ışt ı r . B i r k ı s ım res im le r ise kuş ve at g i b i can l ı varl ı k lara a itti r k i bunlar iy i karş ı lanmamışt ı r . Ayn ı şeki lde bu rada Zeyd b . H a l i d ' i n Ebu Te l ­ha 'dan r ivayet ett iğ i had is hakk ında söyled iğ im iz h usus bunun iç in de söy­leneb i l i r . Hz . Aişe bunu Hz . Peygamber in vefat ından sonra an l atmışt ı r . N i ­ç i n h e r o lay müstak i l o l arak an lat ı l ıyor da , her sorana yahut h e r haber ver i lm i ş o lana mesele hakkında bütün b i l d i kle r i n i aç ık lamam ı ş ? Sonra Hz . A işen in Hz . Peygamber i n evi nde yaptı ğ ı b i r i şten do l ay ı O 'nun hoş lanma­ması ve o şey i Peygamber in emr iy le i nd i rd i kten sonra tekrar o i ş i yap­maya Hz . A işe 'n in dönmesi maku l o lu r m u ? Hay ı r , bu mesele hakk ındak i r ivayetler çarpışmaktad ı r ve bu hususta b i l g i n fer in ş i fa veren sözünü gör­med i k . (96)

Olaya en yak ın gördüğümüz h usus şudur : Hz . A işe üzer inde şe­k i l l e r bu l unan b i r perdeyi duvara asmışt ı r . Hz . Peygamber, ev düzeni ba­k ı mı ndan güzel bu lunan şey hakk ında doğruyu gösterme babında bunu reddetm i şt i r . Bu düşündüğü tedb i rde duvar üzer ine konmuş ve fayda sağ­lamayan örtüyü ka ld ı rtmakt ı r . Z i ra e l b ise beden i n i n örtü lmes i ve süs let i l · mesi i ç i n o l up taş ve toprağ ı örtrnek i ç i n değ i l d i r . M uhteme ld i rk i o e lb ise , Peygamber i n namaza durduğu i st i kamet taraf ında bu lunuyordu . E l b iseyi oradan ka ld ı rması i ç i n Hz. A işe 'ye yapt ığ ı emri n sebepler i ise Hz . Pey­gamberi n bakış ı n ı meşgul etmesi , israf o lması ve e lb ise pay ı n ı n h i ç yok­tan kaybol mas ıd ı r. ( M üs l üman lar ın o dönem lerde g iyecek eşya zor bu l a­b i l d i k ler i ve müs lüman iann ekonom i k b i r s ı k ı nt ı i ç i nde o lduk ları h usus la­rı unutu l mamal ı d ı r . Böy le b i r dönemde Peygamber en küçük is rafa göz yunıamazd ı . üstel i k bunu herkesten önce kend i hayatı nda ve a i l e h aya­t ında göstermesi gerek iyordu . ) Hz. Aişe sözün gerek l i ge l i ş i ne uygun o la­rak her sebebi b i r defa o larak veya her i k i sebebi beraber an latmıştı r . (Yan i meydana gelen olayl ara göre konuşnıuştur , ya bunda b i r sebep ve­ya i k i sebebi beraber an latmışt ı r . ) Hz . .A.!şeden bunu r ivayet eden bütün ravi l erde yine söz ge l i ş i ne göre bunu r ivayet etm iş l erd i r . Bütün bu konu-

(94) Müslim, VI, 365 (95) Reşid Rıda, 1399 (96) Reşid Rıda, 1399

F : 3 33

daki her hadis tasvir i reddetm iyar yahut perdedeki tasvi r ler in ne o lduğunu bel i rtmiyor. Bu bak ımdan bu b i r yahut i ki o laya hamled i leb i l m işti r . Fakat bu s ı fatla r ivayetle r i ç i nde tasvir ler i bu lundurman ı n redded i l d iğ i n i aç ı kça be l i rten rivayet ler bu l unduğu i ç i n bu i ki had is in tek bir o lay etraf ında meydana geld i ğ i n i söylemek, gerçeğe daha yakınd ı r . Hz . Aişe Hz . Peygam­ber seferde i ken perdeyi asm ı ş , Peygamber döndüğü zaman ondan hoş l anma­d ı ğ ı n ı görmüş . Yüce Resu l Hz. A işe perdeyi yer inden ç ı karmadan eve g i r­memiş . H z . Aişe bunun b i r yan l ı ş iş o lduğunu an iay ıp tevbe eder ve o per­deyi e l i y le parça lar . Ancak perde hakk ındaki haber ler çeşit l i vakit lerde söy lenm işt ir . Bu bakımdan ifade söz ve mana bak ımından deği ş ik l i k gös­termekted i r. (97) M ese la : Aynı olayı an latan had is l erde i l k göze çarpan nokta değiş i k ke l i me le re yer veri lmes id i r. Bu olayı n tek fakat farkl ı r iva­yet ler in ve çeşit l i zamanlarda o lay ı n an l at ı l masından i l er i ge ld iğ in i gös­teriyor. B i rb i r ine yak ın manal ara ge len şu kel ime lere yer veri l m i şt i r :

K ı ram, namt , dürnuk , nümrüke, v isade, m i rfaka . (98) Ayrı ayr ı ge len hadis ler in esasen tek b i r o lay etraf ında geçtiğ i n i en iy i top l ayan söz , Hz . A işe 'n in u günah ımdan A l l ah 'a tevbe ederi m » sözüdür . Şayet geçmiş b i r yasak lanma o lmasaydı , H z . Aişe b u astığ ı perden i n getird iğ i günahtan he­men tevbeye ka l kamazd ı . Bazı sah ih r ivayetlerde Hz. Aişe bu sözü « ma eznebtü = günah iş lemed i m , " şek l inded i r . Bu be lk i bazı ravi ler in yan l ış i fadesinden do lay ı böyle gel m işt ir . (99)

Hz . Peygamberi n bu perde ler karş ı s ı nda tutumu ve Hz . A işe 'n in bun­l ardan i ki yast ı k yapmas ı , b izzat Hz . Peygamberin res i m bu lunan bir yas­t ığa dayanması ( 100) bazı aç ık lama lar ın yap ı l mas ına daha sebep o lmuştur . Yast ı k had is i nde a ç ı kça « tesavi r , (tasvi r ler ) ke l imesi geç iyor. Acaba bu perdede tasvi r ler bu lunduğu iç in m i Hz. Peygamber onu kötü karş ı lamış ve sökmüş? Böy le b i r hüküm bu had iste ç ı karab i l i r miy iz? Böy le b i r aç ık­lamaya g idemeyiz . Çünkü b izzat had is , yastı k lardan b i r inde suret in ka ld ı ­ğ ı n ı ve Hz . Peygamber yap ı lan yast ığa dayandığ ı an lat ı l ıyor. Şayet Hz .

(97) Age. 1400 (98) Kıram: Nakışlı ve suretli perde, develerin ÜzEJrine yerleştirilen yünden renkli

portatif çadır anlamına geldiği de söylenmi§tir. Namt : Nevevi, Müslim şerhinde ·burada kastedilen mana yere serilen sa­

çaklı halıdır• der. Dürnük : Kaba saçaklı halı. Hem sergi vo hemde perdelik olarak kullanılır. Nümrüka : (Kelb şivesine göre, Nimrika) üzerine oturulan yastık, yahut

binek hayvanlar üzerine oturmak için koyulan minder. Visade : Yatak yastığı. Mirfaka : Oturma esnasında dayanılan yastık. Aslında hepsinin mahiyeti birdir. Değişik yerlerde kullanılması dı..,ğişik an­

lamlar kazandırmaktadır. Bkz : el-Menar, XX, 227-229, dip not. (99) Reşid Rıda, 1400-1401

( 100) Müslim, VI, 366

34

Peygamber bunu kötü karş ı l a m ı ş , perdeyi yerinde sökmes i , tasvi r i n ve su­ret in a leyh i ne bir hareket ol arak yönelti l seyd i , e l bette hüküm haram say­maya yak ı n o lurdu . Şayet had is in metn i , perde kes i l d i ğ i zaman perdede bu lunan sureti n yok ed i ld i ğ i ne yahut suret g i b i olan durumun bozu ldu­ğuna i şaret etseyd i o zaman iş yine kabul o l u rdu . Fakat perde üzer i ndek i suret ka lm ı ş ve Hz . Peygamberin perdey i yer inden sökmesi ve Hz. A işe '­n i n de ka l k ı p ondan i ki yast ı k yapmasında başka b i r s ı rr ı n o lduğunu araş­t ı rmamız gerek i r . Görüşümüzce bu s ı rda , Hz. Peygamber in l ü ksü kötü karş ı l amas ı , evi n i n süs ve konfor vas ıta lar ından uzak ka lmasına yöne lme­s id i r . (101) Kapın ı n üzer inde as ı l ı bu lunan ve üzer inde kuş resm i bu lunan perde hakk ında : " Bunun yeri n i değ i şt i r , z i r a ben he r i çer i g i r i p onu gör­düğümda dünyayı hat ı r l ıyorum , ( 102) , buyurması bu bel i rttiğ i m i z hususu ifade eder. (103) Anlaş ı l ıyor k i bu tamamen H. Peyğamber eve gel d i ğ i za­man dünyay ı ve dünya mal ı n ı hat ı r l atan b i r şeyle karş ı l aşmayı sevmedi­ğ indend i r . Bunun la beraber Hz . Peygamber bütün sünnet ve naf i le namaz­la r ın ı evde k ı l ard ı . Ha lbuki ti msal l i , resim l i bu g i b i örtü ve k i l i m ler ka l b i uğraşt ım v e tam olarak A l l ah 'a huşu i l e yöne lmeye man i o lu rdu . ( 104)

14 - Hz. Aişe an latıyor: Hz . Peyğamberi n yanı nda k ız lar la oynuyor­dum, ben i m l e beraber oynayan arkadaş lar ım vard ı . Peyğamber eve g i rd iğ i zaman on lar g iz len i r lerd i . - Evde ol mad ığ ı zaman - on la r ı bana gönder i r , ben i m l e oynar lard ı . (105)

Res im mesel es i nde ş iddetl i hareket edenlerden b i r k ısmı bu had i s i değ işt i rmiş ler ve H z . A işe 'n i n . « k ız lar la oyııuyordum » sözünü « ben k ız lar­la beraber oyn ıyordum , an lam ında o lduğunu idd ia etm i ş l erd i r. (106) İ bn- ı Hacer had i s i n aç ık lamasında şöy le der : « Bu had i s i n Orve b . H i şam'dan rivayet şekl i 'ben im komşu k ız lar ım vard ı , on lar gel i p ben i m l e beraber oyun oynar lard ı . ' Cer i r ' i n H i şam 'dan r ivayet ettiğ i ne göre ' ben bebek k ız­lar la oyn ıyordum. ' Bu had is i Ebu Uvane ve d i ğer ler i tah r iç etm i şt i r . Ebu Davud (Ö. 275/888) ve en-Nesai (Ö. 303/9 1 5) Hz . A işe 'den başka b ir yol l a ş u had is i r ivayet etm iş l erd i r : " Hz . A işe 'n in kapıda astı ğ ı v e Hz . M u ham­med ' i n bunun karş ıs ı nda hoş l anmad ığ ı n ı bel i rten had i s i an lattı ktan sonra Hz . Aişe'n i n oyuncak k ız ları n ı n bu l unduğu perdeyi de kald ı r ıyor ve :

- Aişe ! bu ned i r ? d iye sorar. Hz . A işe : - At, der .

(101) A. Vafi, 486 (102) Müslim, VI, 363, (Perdenin parçalanmasını emretmiş, bkz. Müslim, hn :

2108/89) (103) Krş : A. Vafi, 486 (104) el-Kardevi, age. 119 ( 105) Buhari, 78 : 81 (106) Reşid Rıda, 1401

35

- Atlar ın h i ç kanad ı o lu r mu? - Duymad ın m ı , Sü leyman ' ı n kanat l ı atlar ı vard ı . (107)

Bunun üzer ine Hz . Peyğamber gü ler . Bu da had i ste geçen oyuncakla­r ı n i nsan d ı ş ı ndaki d iğer varl ı klara a i t o lan oyuncaklar o lduğunu açı kça göstermekted i r. (108) M a l i k i mezhebi nden o lan Kad ı iyaz ( 1 1 02-1 1 49 ) k ız çocuk lar ı n ı n oyuncak bebek ler in i (bu heyke lc ik leri ) , düğün tatl ı s ı , a l ç ı , pamuk ve bun l ara benzer şeyler g ib i görür . O bu had ise dayanarak böy le b i r hükme g itm i şt i r . ( 108) Bu had is i aç ı kl ıyan ei-Kurtubi (Ö. 1 272) der k i « Bi lg i n le r şöy le demişt i r : ' Bu , k ız çocukl ar ı çocuk terb iyes i ne maharet kazanmalar ı i ç i n i ht iyaç o l maya varan b i r zaruretti r . (110) " M adem ki Pey­ğamber böyl e şeylere müsamaha ediyordu , bu h i ç o l mazsa on lar ın ima l i­ne de müsamaha etmesi n i gerekti r i r . Çocuklar i ç i n bebek i ht iyac ı , tama­men müslüman b i r memlekette de ken d i n i h issetti r i r . (111 )

1 5 - Hz. Aişe an latıyor: Hz . Peyğamberi n hasta l ı ğ ı s ı rası nda kad ı n­l a rdan baz ı lar ı Habeş d iyar ında gördük leri ' Maria ' ( Meryem Ana k i l ises i ) den i l e n b i r k i l i seden bahsetm iş l erdi . R esu l u l l ah ' ı n han ı m l ar ı ümmi Sele­me (Ö. 6 1 /680) ve ü mmü Habibe (Ö. 59/678) vakt iy le Habeşe h icret et­t ik ler inden o zaman gördük ler i bu k i l i sen i n güzel l iğ i n i ve i ç i ndek i k ıymetl i tasv i r ler i b ize anlatıyor lard ı . A l l ah ' ı n Resu lu hemen baş ı n ı ka ld ı rd ı ve ' Bun­lar , az iz bir kimse ö ldüğü zaman hemen onun kabri üzer ine bir mescit ya­par lar ve o aziz i n b i r resm in i mescide kor lar . Bun lar A l lah yanında ha lk ın en kötü l er id i r , ' buyurur. ( 112) Diğer başka had is lerde Hz. Peygamber, Ya­h ud i l e r ve H i r i st iyan lar Peygamberleri n i n kab i r i e r i n i mescit yaptı k lar ı n­dan do layı l anetlemişt i r . ( 113) Bu hadis i k i noktadan sakı n ı l mas ı n ı öngör­mekted i r :

a - Peygamber v e Sal i h k imse ler in kab i r ier in i mescit yapmama, b - Bun lar ın res i m ler i n i oraya as ı p takd i s etmemek. Esasen böy le­

ler in res im ler i n i asma iy i b i r n iyyetle d e baş lasa, g itg ide sevg i n i n putcu­l uğu and ı r ı r sayg ı ve tap ı nmalara dönmüş o lması ndan do lay ı bu durum yasak lanmışt ı r . Hz . Peygamber bu kapı n ı n büsbütün kapanmas ın ı i stem iş­t i r . ( 114)

Görü ldüğü g ib i bu had iste tasv i re aç ı kça b i r karşı duruş yoktur. Karş ı konu lan husus tamamen res m i n ku l l an ı lma amac ıd ı r . Bu amaçta , putcu lu-

36

( 107) Buhari: 78 : 81, Ebu Davud, 37 : 54, İbn-ı Sa'd, VIII, 40-45 ( 108) Reşid Rıda, 1401-2 ( 109) A. Vafi, 483 (110) Tefsir, XIV, 275 (111) Prf. Dr. M. Hamidullah. İslam Peygamberi, II, 62, ikinci bası ( 112) Buhari, tec. ter. IV .. 479, Müslim, II, 153 (113) Krş. Müslim, II, 154-155 ( 114) Sofuoğlu, Müslim, tercemesi, II, 154 (dip not)

ğu geti recek yo l l ar ı t ıkamak o lduğunu şu aşağıdaki hadis d i l e get i rmek­ted i r .

1 6 - " Medine 'de h i ç b i r put b ı rakmas ın , heps i n i k ı rs ı n , h i ç b i r mezarl ı k b ı rakmas ı n , heps i n i düzelts i n , h i ç b i r res im b ı rakmas ı n , heps i n i bozsun . " ( 115) Putcu luğa karşı b i r savaş ver i l iyordu ve putcu luğun kayna­ğı a raştı r ı l d ı ğ ı nda , bunun arkas ı nda şu husus kendi n i hemen ortaya se­rer : Baş lang ıçta gayet masum b i r şek i lde baş lan ı l m ı ş o lan b i r hareket, sonra yeri n i putcu luğa terketm işt i r . Kendi devr inde sevi len sa l i h b i r adam , unutu l mas ın d iye seven ler i tarafı ndan hatırası heykel veya tasv i r le yaşatı lmak istenm i ş , sonra zaman geç i p hat ıra lar tar i h i ç ine gömüldükçe o masum sayg ı tap ı nmaya yeri n i b ı rakmışt ı r , i nsan l ığ ı ondan ayırmak Pey­gamberler in baş l ıca görevi o l muştur . Mese la Hz . A l i an l atıyor :

1 7 - « Peygamberle b i r l i kte , Ka 'beye g itmek üzere yola koyu lduk , oraya varınca Al lah ' ı n e lç is i bana dedi :

- Otur, sonra omuzlar ıma ç ı kt ı ve ben ayağa kal ktı m , fakat ben im kend is in i ka l d ı ramad ı ğ ı m ı görünce , i nd i oturdu ve bana ded i ,

- Omuz lar ıma ç ı k . O zaman omuzlar ına ç ı kt ım , ayağa ka l kt ı ve bana öyle ge ld i ki , i stese idim göğe u l aşab i l i rd i m . Sonra Ka'ben in duvarı üze­r ine t ı rmand ı m . Bu rada bak ı rdan ve tunçtan b i r heykel vard ı . Sonra onu sağa, so la , i l eri itel eyerek çatıdan ayrı l mağa ça l ıştı m , n i hayet onu ye­r inden ç ı kard ı m . O zaman A l l ah ' ı n Resu l ü bana şöyle dedi :

- Onu yere at. Att ım ve b i r ş işe nas ı l parça lan ı rsa oda öy l e parça­l and ı . Damdan ind im ve Peygamberle b i r l i kte b i r evde sak lanmak i ç i n kaçtı k, z i ra b i r k imsen in b i z i farketmesinden korkuyorduk . ( 116) « N itek im buna benzer b i r o layı da Hz . ibrah im put lar i ç i n yapm ıştı . (117)

1 8 - B i r maksadı res im le izah etmekte b i r sakı nca o lmad ığ ı n ı Hz . Peygamberin b i r had is ine dayanmak suretiy le söylenebi l i r :

" Abdu l l ah ibn-ı Mesud an latıyor : B i r kere Peygamber (s .a .s . ) toprak üzer ine bir kare ç izd i . Sonra bu ç izgi n i n ortas ı ndan it i baren bu ortadak i ç izgiye istinad eden b i r tak ım küçük ç izg i l er ç izd i . Sonra Peygamber < bun­lar ı tar if ederek : ı Şu ( karen in ortas ı ndaki uzun) ç izgi i nsand ı r. Şu < kare) de ece l id i r , her tarafı ndan onu kuşatmışt ı r . Şu kare d ı ş ında uzanan ç izg i de i nsan ı n emel id i r . Şu ufak ç izg i ler d e i nsana ar ız o lan afet ler ve musi ­betl erd i r . imd i i nsana şu afet (oku) şaş ı r ı r (da dokun mazsa) öbür afet oku

( 115) Ahmed, VI, 21 , Bu hususta geniş bilgi için bkz: O. Şekerci, ·Kaynaklarımıza göre İslam Terbiyesi, s. 377-8, Çanakkale Seramik Fabrikaları neşriyatı, İst. 1972

(116) Ahmed b. Hanbel, 1, 84, krş. İslam Ansiklopedisi, cüz, 110, s. 50, (A. J. Wen­sıck)

( 117) e�-Enbiya, 60-69,

37

i sabet eder . O da şaş ı r ı rsa en sonu ecel (den i l en normal ö lüm) yaka· lar . » (118)

Hadis i çeşit l i yön ler iy le had i s aç ık lamacı lar ı aç ık lam ış l ard ı r . Had is i htiva etti ğ i manadan çok b izzat Hz . Peygamber in had i s i n konu ed i nd iğ i hu­sus lar ı değnek le toprak üzer ine ç izmesi ve arkadaşlar ına an latmas ıd ı r . iy i an latab i l mek i ç i n ç izmen i n ne kadar önem l i o lduğunu her eğit ic i n i n yakından b i l d i ğ i b i r eğ iti m yo ludur .

Had iste an lat ı l an büyük küçük hat lar ve ç izg i ler müteaddit şeki l ler­de hadis aç ı klamac ı lar ı taraf ı ndan resmolunmuştur. B izce had is i n an la­m ına en uygun o lan ı şudur . (119)

38

t c e l

1

lnsan

( 118) Buhari tec. ter. XII, 180 ve 359, hn: 2021 ve 2164 (kısmen sadeleştirilmiştir) (119) age, XII, 180

Bölüm : IV

IV) BU HADiSLER ETRAFlNDA FlKlH BiLGiNLERiNiN GÖRÜŞLERi :

Res i m ve tasvi r hakkında hadis k itaplar ında yer a lm ı ş o lan had is ler yukar ıda s ı ras iy le ver i l d i . Bu hadis i ere bakan çeş i t l i f ı k ı h b i l g i n ler i değ i­ş i k sonuçlara g itm iş lerd i r.

1 - « Suret in bu l unduğu eve melek ler in g i rm iyecekleri » had is i n i Ha­fız ibn- i Hacer (Ö. 852/ 1 448) an lattı ktan sonra d iyorki : « Bu hadis i sure­tın bu lunduğu eve melek ler in g i rm iyeceğ i , fakat bu suret yükseklerde de­ğ i lde ya l n ız ayakla bas ı l an b i r yerde yahut şekl i değ işti r i lm i ş yahut yar ıs ı veya baş ı kes i l m i şse me lek ler in g i rmesine enge l o lmayacağ ı görüşünde hareket edenler in terc i h etti k ler i b i r had isti r . " ( 1)

2 - Sonra Hafız yukarıda geçen tercih hakk ında şöyle d iyor « Ku rtu­b i n i n , Ha l i d b . Zeyd 'den a ld ığ ı had is in zah i rinde an laş ı l ıyorki , suret nak ış ha­l i nde, e lb isede de bu lunsa melek ler in eve g i rmes ine engel o lmaz. Hz. Aişe'n in r ivayet ett iğ i had is in görünürde sureti n yasaklanması vard ı r . O zaman Kurtub i , Hz . Aişe 'n in had is in i suretin keraheti ne , Ha l id ' ı nk in i i se , keraheti kal d ı rmayan mutlak ca iz o lduğuna hamlederek i ki s i n i n aras ı n ı cem eder . .. Hafız devamla ş u n u söy ler . « Bu güzel b i r araya geti r işt ir . Fa­kat Ebu Hü reyre had is in in i şaret ett iğ i cem ' ise ondan daha iy id i r . » (2)

3 - Hafız . « nümrüka , (yast ık ) had is i hakkı nda şunu yazıyor : « Rafi derk i , ' res i m bu lunan eve g i rme hakkı nda i ki görüş vard ı r : imamlar ın ço­ğu mekru h , fakat Ebu M uham med (Ö . 1 89/804) haram o lduğunu söyl e­m işti r . Şayet suret hamamın d ış ında yahut deh l iz l erde o lduğu g ib i evi n i ç i nde o l may ıp , evin geçit yer ler i nde bu l unursa, me lek ler in g i r i ş ine en­gel o lmaz. Be lk i bunun sebeb i , evi n geçit yer ler i nde resm i n bu lunması değersiz l i ğ inden , oturma yerinde bu l unması üstün tutmaktan dolay ıd ı r . Bu k ı sa metn i n ortaya koyduğu h ü kümle , M averd i , (Ö. 1 03 1 ) . i bn- ıs Seb­bağ ve d iğer leri n i n sözler i aras ı nda b i r fark yoktur » . (3)

4 - Su ret ve köpeğ in bu l unduğu eve g i rm iyecek o lan melek ler hak­k ında i ht i laf ed i l m i şt i r . Bazı lar ı bu i faden in bütün melek l eri iç ine a ld ığ ı -

( 1 ) Reşid Rıza, 1402 (2 ) ag. 1402 (3) ag. 1402

39

n ı , baz ı lar ı ise ya l n ı z rahmet melek ler i hakk ı nda o lduğunu söy lemiş lerd i r . Nevevi (676/ 1 277) bun lardan koruyucu me lek ler in har iç o lduğunu aç ık­lam ışt ı rk i , bu ifades i yukar ıda geçt i . Baz ı lar ı kasted i len melek ler in Ceb­rai l , g i b i b i l hassa vah iy getiren me lek ler o lduğunu söylemiş lerd i r. Hafız şöyle der: « Böyle olduğu ibn-i Vaddah ed-Davudi ve d iğer ler i b i l d i rmişti r . " H afız bu yasağ ı n H z . Peygamber dönemine a i t o lduğunu gerekl i b i l iyor . Z i ra vahiy Hz. Peygamberden sonra kes i l m i ş ve vahyi n kes i l mesiy le b i r­l i kte, on lar ın ge l ıneside kes i l ın işti r.

Hafız devamla şunu d iyor: " ibn- ı H i bban (Ö. 965) n ı n ka l k ı p ' Melek ler çan ses in i n bu lunduğu top l antıda bu lun mazlar (4) ' had is in i yukar ıda geçen hadise eş geti rmek suretiy l e , bunun Peygambere ait olan bir hüküm ol­duğunu iddia etmesi gari pt i r . Böyle b i r iddia ve k iyas yers izd ir . Z i ra hac yolculuğunun deve kervan lar iy le olduğu bir zamanda deve ler in boyun la­r ında çan lar vard ı . Ş imd i bu HC'\k yol cu luğa ç ıkm ış o lan k imseler in yan ına melek ler in g i r ın iyecek ler in i ve on la r ı n yan ında bu l unmayacak lar ın ı idd ia etmek yers izd i r . Böy le b i r durum iç i n eş ol arak geti r i l en had is bu bak ım­dan yersizd i r . Haf ız , böy le b i r tevi l i uzak bu luyor. (5)

6 - K. Keri m , Hz. Sü leyman'dan bahsederken « On lar (c in ler) Sü ley­man i ç i n o ne d i l erse , ınabetler , heyke l le r , büyük havuz l ara benzer çanak­lar ve taş ı n ınas ı güç kazan lar yapar iard ı , (6) Ayeti ortada o lmak la bera­ber , me lek ler in suretler bu lunan yere g i rın iyecekler i hususu iş i kar ışt ır ı ­yor. Bu kar ı ş ı k durumun cevab ı şudur : Bun lar ın yap ı ın ı bu şeriatta caizd i . Bun lar ibadetl er inde tap ı n ına lar ı i ç i n Peygamberler i n v e aziz ier in beden­ler in i bütünüyle resınediyor lard ı . Ebu A l iyye derki : 'On lar ın şeriat ında bu haram değ i l d i , sonra biz im şeriatı ın ız ge l ince onu yasak lad ı . Timsa l i er in cans ız o lan var l ı k lar ın nak ış ha l i ndeki şeki l l er i o lduğunun söy len ınesi muhteme ld i r . Şayet söz buna i ht imal gösteriyorsa , ham i , ınüşkül an lama tahs is ed i l emez. Ya l n ı z Hz . Aişe 'n in an l attı ğ ı ( 1 5 no lu hadis) hadiste an­l aş ı l ıyorki , Habeş l i ler kendi ara lar ı nda aziz lerden b i r i ö ldüğü 'zaman 'onun kabri üzeri ne ınescit yapar lard ı . Aziz i n resmin i ınescide koyduklar ı i ç i n A l l ah yan ında insan lar ın en kötü ler i o l a rak tan ıtı l ın ı ş l ard ı r . Şayet bu şeri­atta , bu caiz o lsayd ı Hz . Peygamber bun lar ı ha lk ı n en kötü ler i o larak ni­te lendi rınezd i . Buda gösteriyork i , can l ı l a r ın şek l i n i yap ı p on l ara tapına sonradan o lmuş bir şeyd i r . (7) Yan i baş lang ıçta tasv i r lere tap ınma yahut takd is etme yoktur . Fakat zaman l a bu d urum tap ı nmaya doğru g itmiş ve dolayıs iy le bunu yapan lar lanet len ın iştir.

40

Buraya kadar res i m konusunda varit o lmuş o lan had is ler in aç ı klama-

(4) Müslim, Libas 103; Ebu Davud, Cihad 44; Tırmizi, Cihad 25; Ahmed II, 264 (5) İmam Reşid Rıda, 1404 (6) Sebe suresi, 13 (7) Reşid Rıda, 1403

sı üzer inde Hafız ibn-ı Hacer ' i n düşünce ve yorumunu gördük , hemen he­men bu yorum her ası rda tekrarlanmış ve o lduğu g ib i ben imsenmişt i r . D i ­yorumki , (8) Haf ız bu meselede ş ifa o lacak b i r şey geti rmemi şt i r . M üşkü­l at ın çözümünde ortaya ç ı k ıyorki , b ir yerde tasv i r ler in bu l unmas ı , me lek­ler in oraya g i rmeler ine gerçekte b i r engel değ i ld i r . Çünkü , şayet bu böy­le ol sayd ı , Peygamber ler in şer iat lar ı bunda i hti lat etmezd i . Peygamberle­re gönder i len A l l ah ' ı n d i n i n i n teme l i b i rd i r . Ancak Peygamberler in şer i at­lar ı zaman ve yer in değ işmesiy le b i r l i kte , zarar , fayda , bozguncu luk , dü­zeltme yönünde meydana gelen değ iş i k l i kten do layı i ht iaf göster­m işt i r . Bu meselede Hz . A l l ah t imsal i , Peygamberi Hz . Sü leyman'a verd i­ğ i n imetlerden bir i saymas ı , t imsal iş i ve onu b ina lara koyman ın i badet zann ı n ı taş ımad ı ğ ı n ı , putperest ler in i badetler inde hatı r l ıyarak ve i nana­n ı n onu karş ıs ı nda gördüğü zaman onu h issetmek suretiy le i badet yap­mayı ben imsed iğ i ne b i r i şarett ir .

Hz . Sü leyman iç in yap ı l m ış o lan sureti er in Peygamber ler , sal i h k im­seler vs . ait o lduğunu Hafız ' ı n be l i rtmesi enteresand ı r . Esaseıı suret ve t imsa l i e re tapmada be lan ın as l ı da bundan dolay ıd ı r . Buhar i ve d i ğer l er i ­n in an lattı k lar ına göre Hz . Nuh kavm i n i n putları ve Nuh sures inde bah­sed i len bu m i l l et in putl ar ı Arap larda da vard ı . Bu put lar ın i s im l er i sal i h o l an k i mseler in i s im leri i d i . Bun lar ö ldük ler i zaman zeytan , on lar ın kav­m i ne , putl ar ı koyduk lar ı yere putlar ın ı d i kmeler in i ve orayı on lar ın ad la­r iy le ad land ı rmalar ın ı f ıs ı ldard ı . On lar bunu yaparlard ı . Baş lang ıçta bun­l ar ya ln ı z b i rer hatıra o lmaktan öte geçmezken daha sonra lar ı bun lar hak­k ında gerçek b i l g i kaybo lunca tapmaya baş lamış lard ı r . Bu durumu , yuka­r ıda veri len 1 5 nolu hadiste tey it etmekted i r . Ayn ı şek i lde H i r istiyan lar­da res im ler i ve heyk� l l er i bu lunduran Rum ve Yunan se lefie r i n i n yol lar ı ­na koyu ldu lar . Rum ve Yunanl ı l ar Peygamber ler in ve aziz i er in tasvir ler i ­n i mabetiere ve d iğer yer lere korlard ı . A l l ah ' ı n Resu lu on lar ın bu tutum­ları n ı tenkit etm i ş ve yerm işt i r . Hz . Peygamber, d i kkat ed i l i rse tap ınma şüphesi ve d i ııe müdahelesi o lmayan , k ı ra l ları n , kumandan , baba-annen i n , çocuklar ı n v e d i ğer l er i n i n res im ler in i bu l undurma noktas ında onlar ı yer­memişt ir . H ü küm ç ı karma (müstanbit) ı n bu aç ı k sebepten gaf i l ka lması ve bunu i k i had is i b ir araya geti rmek iç in nasslar ı aç ık lamak bak ım ı ndan d iğer bir i l let (sebep) olarak e le a l ması ve had isteki as ı l şeyi başka b i r gayeye ham letmesi doğrusu hayret veric id i r .

7 - Hafız , Abdu l lah b . M es 'ud ( Ö . 652) un r ivayet ettiğ i had is i (yu­karıda geçen 1. hadis) Buhar i ' n i n en eski aç ı k lamacı lar ından o lan Hattab i ( Ö . 998) (9) n i n şöyle söy led i ğ i n i nakleder : « Musavv i r in cezas ı gerçekte büyüktür . Z i ra , A l l ah b ı rak ı l arak sureti ere tap ı l m ıştı r . O su ret iere bak ış

(8) ag, 1404 (9) I'lam-ül Muhaddis, Fi Şerh-ı Sahih-ıl Buhari, Ayasofya kısmı, No: 686

41

ka l b i çeld i r i r ve bazı duygu lar ona mey leder » . Buradaki suretlerden mak­sad ın ruhsuz t imsa l l er o lduğunu ayrıca kaydeder . (10)

Diyorumk i , ( ll) bu meti n l er in top lam ından a l ı nm ış o lan bu i l k sebebi b i l d i rme (ta ' l i l ) doğrudur . Araştı rmacı l a r bunun l a yeti nm iş lerd i r . Fakat su­ret ler in güze l l i ğ iy le fitneye düşü leceği iddiası ancak nad i r olan bir du­rumdur . Bu g ib i ş iddetl i bir tehdit s ı rf bunun üzerine kuru l maz. Ancak in­kar eden ler in üzerinde bu l unduğu bir d i n i duruma on lar ı düşürmek kaste­d i l mişse bel i rt i l en i l k sebebe dönü leb i l i r . Esasen A l l a h ' ı n yaratt ık lar ı şey­l erden b i r k ı s ım varl ı k l ara yöne lme , on lar ı güzel görme d i n bak ım ından yeri lm i � o lması ve onu ku l lanman ın yasak o l ması gerek l i o l maz. Şayet böy le b i r durum farz o lan b i r husus üzer ine terettüp etmezse yap ı l mas iy­le b i r günah kazan ı l maz. Eğer sanata bakmak günah ı geti r iyorsa o zaman ı ş ı ldayan yı l d ız lar ın süsüne, çardak l ı ve çardaksız bahçelere , ç içek bah­çeler i n i n , ağaç bahçe ler in in güze l l i ğ i ne , suyun ses in i ve kuş lar ın ötüşü­nü duymak ve bunun d ı ş ı nda A l l a h ' ı n « her şeyi sağ lanı tutan ( 12) , , « ya­ratt ığ ı her şeyi güzel yaratan ( 13) " ve bun l ar ın d ış ı nda ka lan A l l ah ' ı n son­suz iş ler ine bakmayı , on lar üzerinde düşünmeyi yasak las ın lar . Böy le ler i acaba e l b ises i n i n güze l o lmas ın ı seven b i r in in Peygambere bu konuda sorduğu soruya karşı O ' (s .a .s . ) nun verd iğ i cevabı ne yapacak lar « A l l a h Güze ld i r , güzel o l a n ı sever ( 14) " ·

8 - Hafız bütün bun lar ı Hattab i 'den nak lett ikten sonra O 'nun şu i fa­de ler ine de yer ver i r : « 'Azap ' la�ikap' aras ı nda b i r fark ın bu lunduğu söy­l enmişt ir . Şöy lek i , azap azar lama, i nkar g ib i söz ve f i i lden do layı acınıa o lmayan şeyler üzer ine it l ak o lunur . i kab ise f i ' l e mahsus o lan bir ceza­d ı r . Bu bakımdan nıusawi r in i nsan lar iç inde en ş iddetl i azap görecek o lan k imse ler in iç ine dah i l o lması gerekmez. Ayn ı hususu Şerif-ü l Mürteda da (Ö. 432/1 040) « e l -Güre r " ( 15) ad l ı eseri nde b i l d i r iyor.

Hattabi devamla şunu kaydeder : Ebu Al iyyülfar is i « tezk i re » adl ı ese­rinde M üşebb ihe 'yi ( 16) tekf i r ederken musawirden bahseden had is le is­t id l a l (de l i l e dayanarak hüküm ç ı karmak) ett i . O, had is i on l a ra hanı l etti . Had iste geçen Musawirden maksad ın A l l ah ' ı n b i r şek i lden ibaret o lduğu­na i nanan la r ı n o lduğunu söy led i . Kap ıdak i perde hakk ında ge len « bu su­ret ler i yapan lar azap o l unur lar , ( 17) , ve Hz. Aişe 'n in « bu suret ier in sah i p-

42

( 10) Re§id Rıda, 1405 (ll) Re§id Rıda, agy. ( 12) en-Neml suresi, 88 ( 13) es-Secde suresi, 7 ( 14) Tırmizi, Birr, 61; Ahmed I, 399; IV, 133 ( 15) Bkz' : Eb-ül Kasım Ali b. Hüseyn, ed-Dürer vel-Gürer Fil-Mühadarat, ( 16) Allah-ü Tealayı yaratıklara benzeten bir fırka ( 17) Müslim, VI, 367

ler i azap lan ı r lar (18) " had is ler i n i ve d i ğer ler in i tekrar eder . Şayet O'nun yapt ığ ı bu istid l a l doğru o lsaydı Ayet in had is le çat ışmaması gerek i rd i . ( 19)

Diyorumki , Ebu A l i bu hususta şöy le cevap vereb i l i rd i : « AI I ah ' ı n ya­n ı nda azabı en ş iddetl i o lan lar musavvi r lerd i r " (20) had is i A l l ah ' ı bazı ya­ratı k lar g ib i düşünüp o şek i lde tasv i re ka l k ışan k imseler hakk ında ge l ­m işt i r . Şayet böy le düşün l ürse o zaman F i ravun lar ın duçar o lduk lar ı aza­ba ortak o lmaktan kurtu l muş o lur lar . Bütün şer iat kanun la rı n ı n temel in­de şu esas yer a l maktad ı r : Ayet ler in günah lar ın en ş iddet i i s i o larak be­l i rtti k ler i günah , A l l ah 'a ortak koşmak ve F i ravun takım ı n ı n yapt ığ ı g i b i A l l ah ' ı n Peygamber ler ine karşı i natla durmakt ı r . Yasak lanmış tasv i rden günah bak ı m ı ndan çok büyük günah olan bu günah lar ın bağ ı ş l anması ve sah i b i n i n temel l i azap i ç i nde ka lmaması gerek l i i ken müsavvi r ler in i nsan­lar i ç i nde en ş i ddetl i azaba yahut F i ravn takım ı g i b i küfür ler i be l l i o lan k imselerden daha faz la azap çekecek leri n i i dd i a etmek nas ı l o l u r. (21)

Fakat had is l erde geçen on lar ın azap göreceğ i hususu mücerret tas­v i r in ötes i nde ka lan b i r işt i r . Ya l n ı z şunu be l i rtel i m : Ke l i me o larak an­lam bak ım ından ' azap ' la ' i kap ' a ras ı nda fark vard ı r k i , her azap i kab ı (ce­zay ı ) getirmez. (22)

9 - Tasv i r i n ve res i m l i malzemeler i bu l undurman ı n çok ş iddet l i o la­rak yasak o lduğunu kabul eden fak i h l erden b i r i Ma l i k i mezhebi nden o lan , Ebu Bekr b . e i -A ' rabl (Ö. 543/ 1 1 48) vA Şafii mezhebi nden o lan en-Nevevl (Ö. 676/1 277) d i r . Bun lar tasv i r i n kes i n o l arak yasak o lduğunu ben imse­m iş lerd i r . Res i m l i eşyayı evde bu lundurma hususunda e i-A'rabl'n i n görü­şü şöylece h ü lasa ed i l eb i l i r : Şayet bu lunduru lan su ret ler beden sah ib i varl ı k lara a itse bu icma i l e haramd ı r . Şayet bu b i r nak ış ise bu hususta dört görüş vard ı r :

a - « Ancak e lb isedeki bu lunan nak ış har iç (23) " • had i s i n i n aç ık i fa­des iy le kes i n o larak caizd i r.

b - Nak ış dah i l hepsi kes i n ol arak yasakt ı r . c - Beden i n tümü , tasv i rde bu lunuyarsa yasaktı r . Şayet baş ı gövde­

den ayr ı l m ı ş veya beden in her parçası b i rb i r i nden ayrı l m ış ise ca izd i r . Doğrusu da budur .

d - Şayet bu tasv i r l i eşya ayak a l t ında ç iğnenen bir yerde ise caiz , as ı l ı bu lunuyarsa caiz değ i l d i r . . . vs . (24)

( 18) age, VI, 367 ( 19) Reşid Rıda, 1406-1407 (20) Buhari, Libas 1898; Müslim, Libas 96; Ahmed III, 375 (21) Reşid Rıda, 1407 (22) Krş: R€ışid Rıda, 1407 (23) Buhari, tec. ter. VI, 417-8, Müslim, VI, 361 (24) Reşid Rıda, 1407

43

Görü l uyorki bu görüşte çeş itl i yönlerden meseleyi an latan d i ğer cıç ık lama lar la ayn ı para l e lded i r . Hemen hemen bütün k las i k müe l l i f ler ay­nı görüşü paylaşm ış l ard ı r.

1 0 - Yukar ıdak i had is ler i açı k layan Hafız , « dürnükn had i s i n i aç ık lar­ken şu görüşe yer veriyor : Bu had is le , gölgesi o l mayan suretl er ayak la bas ı l an yerl erde yahut yast ı k vs . g i b i şeyl erde ku l l an ı l ı yorsa , bu şart l a su ret ed inmen in ca iz o lduğunu i st id l a l etm iş l erd i r . Nevevi, bu görüşün sehabe ve tab i i nden o lan b i l g i n ier in görüşü o lduğunu söy lemişt i r . Ayn ı zamanda Sevri (v. 1 6 1 /778) . Mal i k (v . 1 79/795) , Ebu Han i fe (v. 1 50/767) ve Şafii (v. 204/820) n i n görüş ler ide budur . Bu hususta gölgesi o lan la gö lgesi o l mayan a ras ı nda fark yoktur . Şayet duvarda as ı l ı yahut e l b isede, sar ıkta veya basit say ı l mayan yerde bu l unuyarsa o zaman haramd ı r . (25)

l l - Nevevi , M ü s l i m üzer ine yazd ığ ı şerhte (26) , « l i bas , 8 1 " had i s i münasebetiy le şu h ü l asayı ver i r : « B i z im mezheb im izden a l im ler ve baş­ka b i lg i n le r şöy le der ler : 'Can l ı var l ı k lar ın res im ler i n i yapmak ş iddetle mened i l m i şt i r ve bu büyük günah l ardand ı r . Z i ra bu günah, had is l erde a n ı l m ı ş o l an ağ ı r ceza i l e ceza land ı r ı l ı r . Resmi yapan ı n bun lar ı ehemmi­yet vermeden ku l l an ı l an eşya üzer ine yapması müh im değ i l d i r , haram , resm i yapman ın kend is id i r . Z i ra bu , A l l ah ' ı n yaratıc ı l ı k i ş i n i n b i r takl i d i­d i r . Bu noktadan hare ket ed i l i rse , resm in b i r e l b ise , b i r ha l i , b i r s i kke, b i r vazo, b i r duvar vey� herhangi başka b i r şey üzer ine yap ı lması farks ızd ı r , i ş ayn ı d ı r .

« Ağaç, deve serneri v e başka şey ler in res im ler in i yapmak mened i l­m iş değ i ld i r , fakat hayvan lar ın res i mle r i n i yapınağa cevaz veri l memişt ir . Res im hakk ındak i şer iat h ü kümler i bu kadard ı r . »

" üzer ler inde hayvan res i m l er i bu lunan eşya n ı n ku l l a n ı l mas ı na da d i k­kat ed i l me l i d i r ; Bu res im ler b i r duvara ası l m ı ş , g iy i l en b i r e lb ise veya ba­şa bağ lanan b i r mend i l veya b i r dereceye kadar ehemmiyet veri len b i r eş­ya üzer inde ise ler haramd ı r . Fakat bu res im ler , üzer ine bas ı lan ha l ı lar , m inder ler , yastı k l a r ve benzer i ş l erde ku l l an ı l an başka şey ler üzerinde ise l er , haram değ i l d i r . Me lek ler , i ç i nde böy le eşyan ın bu l unduğu evierden kaçar lar , i nşa l l ah b i raz sonra bundan bahsedeceğ iz .

" Bütün bu ha l l erde yapı l an şey ler in b ir gölges i n i n o lması n ı n veya ol­mamas ı n ı n ehemm iyeti yoktur . Bazı eski fak i h le r der lerk i , gö lgesi o lan tasv i r ler mened i l m işt i r , bütün başka lar ına cevaz veri l m işt i r . . . fakat bu yan l ış b i r görüştür . Peygamber perde üzer ine yapı l m ı ş o lan resm i ş i ddet­le takb i h eder, ha l buk i h i ç şüphesiz bunun gö lgesi yoktur . Ne o l u rsa o l -

(25 ) Reşid Rıda, 1407 (26) el-Minhac Fi Şerh-ı Sahilı-ı Müslim, IV, 443, Kahire, 1283

44

sun bütün res im leri meneden öteki had is l er i n heps in i göz önünde bu lun­durmak gerek i r . (27) ,

B i r çok müel l if ler Nevevi 'n in bu aç ık lamas ın ı o lduğu g ib i a l m ı ş l ar ve kanaatlar ı n ı bunun la teyit etm iş lerd i r . Türk müe l l i f ler i aras ı nda da bu izah ben imsenm i şt i r . Mesela bu hususta bir eser yazan müftü Feth u l l a h , (28) Nevevin in yukar ıda veri len ifade ler ine yer vererek resmin yasak o lduğu­nu bunun l a de l i l l end i rmeye ça l ı ş ıyor ve eserinde bundan başka b i r çok fa k ih ler in görüş ler ine yer veriyor. Gen e l l i kl e heps i , tasvi ri n haram o ldu­ğuna, bunlar ı tap ınma ve A l l ah ' a benzetme gayes iy le yapan l ar ın küfrüne , başka gayeye bağ l ı o lduğu takd i rde aç ı kça f ısk ına h ü kü m verm iş lerd i r . Evde bu l undurma hususunda i se n isbeten müsamahal ı hareket etm işt i r . Şöy le d iyor: « Evde res i m bu l undurma herahat-i tahr im iyye = harama ya­k ın kerahet i l e kes i n o larak mekruhsada fakat bunun yasakl ı l ı ğ ı b i l f i i l tas­v i r g i b i o derece de ş iddet l i değ i l d i r . " Bundan sonra b i r kaç f ı k ı h k itap la­r ında < Redd-ü l M uhtar , Şerh-ül H ü lasa) bunu tey it eden görüşler i a l ıyor. Tasvi r in yasak o lduğunu ve Hz . Peygamberi n yasaklad ığ ı tasv i r i n genel o larak bütün can l ı var l ı k l ara şam i l o lduğunu iddia eden bir r isa ley i <mek­tubu) da araştı rmalar ım esnas ında bu ldum. (x) Bu r isa le , Harput'un Kam i l Paşa medresesi müdderr is i merhum Kam i l i Abdü l hamid Efend i ' n i n r isa le­s id i r k i , bu r isa ley i ibn-ü l Emin Mahmut Kemal efend iye müdderri s i n oğ l u Kemaledd in yazmışt ı r . ( 29) Hemen hemen aynı idd ia lar ı tekrar etm iş ve ayn ı müe l l i f ler in görüş ler ine yer vermişt i r . Ayrıca döneminde yeni adet ha l i ne ge lmiş o lan res i m l i kartposta l la r ı n a l ı m ve satı m ı n ı da haram say­m ış ve : « böy l e kartl ar la yaz ışma ve mektup laşman ın suret tap ı c ı l ığ11ıa benzer l iğ i aşi kard ı r , " b i l e demişti r . Esasen bütün k l as i k müe l l i f ler aras ı n­da i ş i n yasakl ı l ığ ı etraf ında b i r beraber l i k pek göze çarpmamaktad ı r. M e­se l a : Zühr i (Ö. 74 1 ) derk i : ·· Res im ler , üzer ine res i m yap ı l m ış eşya lar ı ku l lanma, veya iç inde res im ler bu l unan b i r eve g i rme ist isnasız o larak mened i l m i şt i r . Bu res im ler in b ir g iyecek üzer ine i ş lenmiş o l u p ol mama­s ı n ı n b i r duvar üzer inde , b i r e lb ise üzer inde, a la iade b i r işte ku l l an ı l an b i r ha l ı üzeri nde o lmas ı n ı n ehemm iyeti yoktu r , bu yasak lama , had is l er in ve hususiyetle Müs l im ' i n bahsett iğ i ' nümrüka ' (m i nder) had i s i n i n nass ı na dayan ı r. Bu çok sağ lam b i r görüştür. Başkal arı der ler : ister a l a i ade b i r is­te ku l l an ı l s ı n , ister ku l la n ı l masın , i ster duvara as ı l m ı ş o lsun , i ster o lm�­s ı n b i r g iyecek üzer ine i ş lenmiş o lan res i m lere cevaz veri l i r . Gö lgesi o lan

(27) A . J. Wensıck, İslam Ansiklopedisi, suret maddesi, XI, 50, İst. 1970 (28) Bkz. Misbah-ül Münir Fi Men'ıt Tasvir, Mazume-i Efkar matbaası, İst. 1328 (x) Böyle bir risalenin olduğunu bana bildiren ve yardımcı olan İstanbul Üni­

versitesi Kütüphanesi eski müdürü sayın Nurettin Kalkandele.'ye minnettarım. (29 ) Risale için bkz. -İstanbul Üniversitesi, İbn-ül Emin Mahmut Kitaplığı bölü­

mü, No : 2476, varak: 54-57

45

tasvir le'r duvar lara veya benzer şeyler üzerine yap ı l m ış rs i ın ler etraf iar ı i ş l enm iş o lsun veya ol mas ı n ınekruh say ı l ı r . (30)

i c rna ' gölgesi o lan tasvir ler i meneder ve bun la r ın tahr ip ed i l mes in i vac ip sayar. (31) Kad ı iyaz derk i : « Bunun la beraber küçük k ı z l a r ı n oynadı ­ğ ı ve aynan ınas ı ca iz o lan bebekler ist isna ed i l i r . Buna karş ı l ı k imam Ma­l i k (Ö . 1 79/795) b ir adaın ı n k ız ı iç in oyuncak bebek a l ınas ı n ı ınekruh sa­yar. (32)

1 2 - Hattabi (Ö. 998) •• oyuncak» hakkı ndaki had is i şerhederken • • k ız lar ı n oyuncak lar ı kend i ler i hakk ında tehdit gelen diğer suretl er le oya­lan ıp eğ lenmek g ib i değ i l d i r . Hz . Peygamber, Hz . A işe o zamanlarda er­q i n l i k çağ ı na ge l ınediğ i i ç i n O 'na iz in vermişti r , " der . (33) Hafız bunu nak­letti kten sonra şöyle der : •• Bu b i r görüştür. Fakat Hz . Aişe 'n in Hayber sa­vaşı (628) esnas ı nda 1 4 yaş ın ı b it i rd iğ i n i veya buna yak ın o lduğu muhte­me ld i r . Tebük savaş ında (630) ise kes i n o larak bu yaşı aşınışt ı . Burada H ayber hakk ında söyl iyen in r ivayeti üstün ge l iyor vs. (34)

Fakat şunu u nutmamak gerek i rk i , şayet çocu k oyuncak lar ı haram ol ­sayd ı Hz . Peygamber Hz . Aişe ve arkadaş la r ı n ı n oyuncak lar ın ı tasvip et­ın iyecekti . Şayet bu arkadaş lar ı erg i n l i k çağ ı na ayak bas ına ın ış o lsa l ardı o zaman Hz. Peygamber Hz. A işe 'yi evinde ya ln ız baş ına b ı rak ınazd ı . (Ya­hut bun lar ın yaşı küçük o lsa lardı Hz . Peygamber eve ge ld iğ i zaman kaç ıp g iz len ıneıneler i gereki rd i . ) Esasen bu oyuncak lar hakk ında doğru o lan şu­dur : Oyuncaklar genel o l arak Hz. Peygamberin reddetti ğ i as ı l ı bu lunan tasv i r l i eşya iç ine g i rmez. Bun lar daha çok tap ı n ı l ın ıyan c i nsten olan ve yastı k , m i nder üzerinde bu lunan su reti ere benzediğ i be l i r ın iş o luyor. (35)

1 3 - Hz. Peygamber, kendi peygamberl er in in kab i r i eri n i ınescit ha­l i ne getiren u eh l - ı Kitab ı " ( kend i ler ine i lah i k itap ver i lm iş o lan Yahud i ve H i ristiyan lar l lanet l e ın i şt i r . Bunun aç ık lamas ı n ı yapan H afız d iyorki : •• Es­k iden b i r sal i h ki mse ö ldüğü zaman on lar ın üzer ine tap ı nak lar yapar lar ve res im leri n i duvara ç izer lerd i . i l k dönemdeki ler , on lar ın res im ler in i göre­rek on lar la kaynaşs ı n l ar , on lar ın iyi i ş ler in i hat ı r i as ı n i a r ve on lar ın ça l ı ş­ına l ar ı g ib i ça l ı şs ın lar d iye , on lar ın yap ı l m ı ş kab i r ier in i açıyorla rd ı . Sonra <:: radan zaman geçi nce i l k zaman lardak i ler in gayeler in i b i l mez o ldu lar ve şeytan on l ara, se lefi e r i n i n bu sureti ere tapt ı k l a r ı n ı ve on lara taz irnde bu­lunduk lar ı n ı o ha lde «S izde ibadet ed i n » vesveses in i verd i . Bundan dolayı

( 30) Islam Ansiklopedisi, agm. XI, 50 ( 31 ) Müftü Fethullah aynı görüşü ileri sürer ve «Redd-ül Muhtar» , "el-Hülase»

nin haşiyesinde geçen Ebussu'ud'un şu fetvasını nakledc.r : «Biri başkasının evinde bir resim görseo ve onu oradan yok edebilecekse bu ona gereklidir.•

46

(32) Bkz. İslam Ansiklopedisi, XI, 50 (33) Reşid Rıda, 1409 ( 34) Reşid Rıda, 1409 ( 35 ) Krş. Tieşiıl Rıda, 1409

Hz. Peygamber bu düşünce ve i nanca götürecek bütün yo l l ardan müslü­man lar ın sakı nması iç in bu g ib i sed ler çekt i , on la rdan sak ınd ı rd ı . Habe­ş i stan 'daki k i l ise hakkı nda Hz. Peygamber in bu had i s i nde tasv i re karşı b i r yasağ ı n bu l unduğunu söyl iyen l er o l muştur . B i r k ısmıda , Hz . Peygamber dönem in i n putcu luğa yakın bir dönem o lduğunu , bu sebepten bu had i s i n o dönemin i nsan ı n ı kapsad ığ ı n fakat ş imd i i s e böy le b i r teh l i ken in o lma­d ı ğ ı n ı bel i rterek had i s i bu noktaya ham l etm iş l erd i r . . . . Görü ldüğü üzere bu yap ı l m ı ş tehdit tamamen kabir ier i taz im gayesiy le b i r tap ı nak yapan ki mseler hakk ındad ı r . ( 36) Hz. Peygamber in bu hassas iyeti kendi döne­m i nden önceki zaman larda meydana ge lm iş putcu l uğa engel o l mak i ç i n­d i r . Tetk i k ed i ld i ğ i zaman görü lü r k i , sonradan putcu l uk o l arak kend i n i qöste ren durumlar ın baş l ang ıçta gayet i y i n iyyet le baş lad ığ ın ı v e sonun­da g iderek temel inden ç ı kt ığ ı görü lecekti r . Bütün bun lar ı göz önünde bu­l unduran Hz . Peygamber tap ı nmaya vasıta o l acak bütün şek i l l erden müs­ICıman ı n inanc ın ı ar ınd ı rmak istemişt i r . Bu baş lang ıçta böy le ş iddetl i o la­rak uygu lanmasayd ı , her yer sembol le r le do lup taşacaktı ve i nanç sade­l iğ i n i kaybedecekti . .. sath i b i r tetk i k dah i res i m ve heykel yapman ı n ta­r i h boyunca d i n i nas ı l zede led i ğ i n i aç ıkça göstermişt i r . Hayatı boyunca Budha kend is i n i n , kavm i n i doğru yola götürmeye ça l ı şan bir i nsandan başka b i r şey o lmad ığ ı n ı i srar la söyled iğ i ha lde , ö lür ö l mez müntes ip ler i O 'nun heyke l i n i yapmış lar ve O'na tap ı nm ış l ard ı r . Budha 'n ın küçük hey­ke l l er in i ve O 'nun önünde secde eden müntes ip le r i , Asya 'n ın her taraf ın­da ha la görü len tab i i manzara l ardand ı r. Hz . M usa Tur- ı S i na 'da Tevrat ' ı henüz a lm ışt ı k i , ger ide ka lan kavmi Alt ın Buzağı 'ya tapmaya başlad ı l a r. 1 :37) Res im ve heykel konusunda b i r çok d i ni eserl er in son derece güzel o l uşu d ine yaptı ğ ı zarar ı daha vah i m bir ha la getirmekten başka b ir şeye yaramamışt ı r . i nan ıp i nanmamak s iz in e l i n izde. (38) Ben çocuk i ken Al ­l ah ' ı uzun beyaz saka l l ı , i ht iyar b i r adam tasavvur ederd i m . Avrupa 'n ı n meşhur d in i tab lo lar ı bunun doğru o lduğuna beni i nand ı rm ışt ı . Ne vakit A l l ah ' ı düşünecek o l sam O'nu haya l i mde , Romadaki meşhur b ir k i l isen i n tavan ında M iche lange lo 'nun yapt ığ ı ' h i l kat' tablosundaki şek l iy le görür­d üm . i l k genç l iğ imde f i kren o lgun l aşmağa başlad ı ğ ı nı zaman gördüğüm her d i ni tab lodaki beyaz sakal l ı i ht iyar adam k ı l ı ğ ı ndak i A l l ah mefhumu bana o kadar gü l ünç göründük i A l l a h 'a i nanmaktan vazgeçt im . (39) ,

H i ristiyan dünyas ı nda d i n i inanç ve baz ı d ini o l ay lar ı tasvi r ler le ve heyke l l er le an latmaya yöne lme , d ini heyecan ı bun lar la d i n d i rmeye ça l ı ş-

( 36 ) Krş. Re:şid Rıda, 1410 (37) Meryem Cemile, Garp Materyalizmi karşısında İslam, K. Kuşçu ter. s. 80,

İst. 1965 (38) Meryem Cemile anlatıyor. 1934 te Newyork'ta doğmuş, orada öğrenim gör­

müş, 1961 de müslüman olmuş. (39) Meryem Cemile, age, s. 81

47

ma res im ve heykel i n ge l işmes ine sebep ol muşsa da bazan da ters tep­k i l e r doğurtmuştu r . He le bun lar ın d i n i hayatta b i rer vasıta ol arak ku l l a­n ı lmas ı bazı karşı ç ı k ış lara sebep ol muştur . i s lam, A l lah 'a g iden yolda arac ıy ı tan ımamışt ı r . M üs l üman ı n Genab-ı Hakk ı düşünmesi n i , O'nun yü­cel iğ in i hayran l ı k l a seyretmes in i is lam istem işti r . Fakat bu Kudret sahi­b i varl ı ğ ı , ç izg i l er in i ç i ne sokup basit l eşti rmeyi yasakl am ış , O'nu her şey­den münezzeh k ı lm ışt ı r .

48

Bölüm : V

\J) VERilEN HADiSlERlE, BU NLARI AÇlKlAVAN BilGiNlERiN

GÖRüŞlERiNiN öZETi :

Hadis l er in an latt ığ ı husus lar baş l ıca yedi madde ha l i nde özet lenebi-1 i r :

1 - Tasv i r yapan l ar kıyamet gününde azap görür ler , s ı rf aciz l i k l er i ­n in ispatı iç in ah i rette yapt ık lar ı şeyi d i r i itmeler i tek l if o l unur ve A l l ah ' ı n yaratmas ı na benzetmeye ka l k ışt ı k l ar ı i ç in çok büyük b i r zü lüm iç inde o l ­duk la r ı b i l d i r i lm işt ir . ( I )

2 - Hz. Peygamber , Peygamber ler in kab i r ier in i tap ı nak ha le geti ren­leri lanetied iğ i g ib i musavvir i de lanetl emiş , bu hususta şöy le buyurm uş­tur : « On lar kendi ara lar ında bu l unan iy i k imseler in res im ler in i yaparlar ve onları tap ınak ianna korlard ı . (2) Hz . Peygamber böy le ler in i insan lar ın en kötüsü ol arak n ite lemişt ir . (3)

3 - üzerinde res i m ve t imsal bu l unan perde ler in as ı lmas ın ı kabu l etmemesi v e on ları i nd i rtmes i . (4)

4 - Kabu l etmemes in i n sebepler i aras ı nda b izzat şu husus lar ı say­ması : « B iz taş ve toprağı örtmekle emro lu nmadık , (5) ,. « namaz k ı l arken meşgul etmes i (6) ., ve " M elek ler in res im ve su ret bu l unan eve g i rm iye-• ceği (7) ., _

5 - Res im bu l unan e l b ise , yastı k ve m i nderi n evde bu l unduru lmas ı ve yastı kta res i m ka l d ı ğ ı ha lde Hz . Peygamberin bunu ku l lanması (8) .

6 - Baş ı n ı kesrnek suretiy le ağaca benzer duruma ge len can l ı l ara ait res im ler in bu değ iş ik durumuyla evde bu l undurman ın caiz o lması ( i bn-ı Abbas ' ı n I rak l ı musavv i re verd iğ i fetva bu an lamad ı r . ) ( 9)

7 - Haçlar ı bozmak ve yok etmek. ( 10)

( 1 ) Müslim, VI, 369, VI, 368, VI, 370 (2) Buhari, tec. ter. IV, 479, Müslim, II 1 5� (3) Krş. Mi.islim, II, 154-5 ( 4) Müslim, VI, 363 (5) Müslim, VI, 362 (6) Buhari, Libas 91 (7) Müslim, VI, 368 (8) Mi.islim, VI, 362 (9) Müslim VI, 370

( lO) Buhari, Mezalim, 131 ; Buyu', 102 F : 4 49,

Bu mesele hakkında sehabe ve tabi inden gelen haberler :

1 - " Melek ler suret bu l unan eve g i rmezler , ancak e lb i sede bu l unan nakış bunun d ı ş ı ndad ı r ( ll) , hadis in i r ivayet eden rav i lerden b i ri o lan se­hab i Zeyd b. H a l i d ' i n ev i nde res im l i perde ku l l anmas ı . Bu sehabi suret bu l unan e lb isen in basit yer lerde bu l unması şartı n ı i ler i sürmemişt ir .

2 - Tab i i i mamlar ı n ı n en büyük ler inden b i r i o lan Kas ı m b . Muham­med b . Ebu Bekr ( r .a . ) ( 1 07 /725) Su köpeğ i ve Anka kuşu res imler i bu lu­nan b i r kapı perdesi bu l undurmas ı . ( 12) Kas ı m , Hz . A işe 'n in ta lebesi o lup Ö 'nun had i s ler in i en iy i b i l en lerdend i . ( ı:�) Hz. A işe 'den yukarıda geçen « nümrüke » had is i n i r ivayet etm işt i r . ( 14)

3 - Hz. ömer ' i n mev las ı (x ) ve hazinedan Yesar b. Nümeyr ' i n evin­de res i m l i eşya bu lundurmas ı . O, Hz. Ömer ve d iğer ler inden had is ler r i ­vayet etm iş , ibn- ı Sa'd (Ö. 965) n ı n an lattığ ı na göre it imada şayan (s ika:} b i r k i msedi r . (15)

4 - Birb i r i ard ı nca M uaviye taraf ından Med ine val i l i k ler ine get i r i l ­m i ş o lan Sad b . As (Ô. 678) veya Mervan b . hakem (Ö . 684) i ç in inşa ed i ­len b i r evde b i r ressam ın res i m yapmas ı . B i r kayde göre de ressam b i na­n ı n üst kat ında res i m ve suret yaparken Ebu H ü reyre tarafından görül­müş ve bunun üzer ine Müs l im , (VI , 372) de geçen had is i söy lem işti r . ( lG)

Mervan ' ı n yaptığ ı h i ç şüphesiz b i r d e l i l o larak i ler iye sürü lemez. Ya l n ı z , bu o lay sehabe dönem inde de res i m hususunda nad i r bazı o lay lar ın bu­l unduğunu göstermekted i r. ( 17) Sehabe dönem inde res i m konusunda fet­va isteyen b i r ine i bn-ı Abbas, b itk i res i m ler in i yapma fetvas ın ı verd iğ i yukar ıda an lat ı lm ı şt ı . Demekk i bu i ş le uğraşan lar ç ı kıyor ve on lar is lam bakı m ı ndan durum lar ı n ı öğrenmek iç in sehabeye baş vuruyor lard ı .

Fıkıh bi lginler inin durumu açık lamaları :

Had is ler i aç ık l ıyan ve i fade etti k ler i an lamlar üzerinde duran fakih-ler bu konuda ik i grupta topl amak mümkündür :

A - Tasv i r in yasak o lduğunu ş iddetl i o larak söy l iyen ler , B - Bu i şte ş iddetl i davranmayan l ar, Tasv i r i n ş iddetl i o larak yasak land ığ ı n ı XI I . ve X I I I . as ı r l arda söyliyen

araşt ı rmacı fak ih ler aras ı nda en meşhur lar ı Ebu Bekr ibn-ü l Arabi (Ö. 544/

(ll) Buhari, tec. ter. VI, 417-8, Müslim, VI, 361 ( 12) Raşid Rıda, 1410 (13) Muhammed Abd-ül Aziz el-Huli, Miftah-üs-Sünne, s. 20, Subhi salih, Hadis

İstilahları, Yaşar Kandemir ter. s. 36, diyanet yayınları, Ankara, 1971 (14) Müslim, VI, 370

50

(15) Reşid Rıda, 1412 ( 16) Sofuoğlu, Müslim Tercemesi, VI, 372, 54 nolu dip not (17) Reşid Rıda, 1412

i 1 49) ve Nevevi (676/ 1 277) d i r . Nevevl , tasvi r i n kes i n ol arak yasak land ı ­ö ı inanc ın ı taş ım ı ş ve « şayet as l ı nda tasvi r bu l unan malzemeyi bu l undur­mak ve ku l lanmak he l al o l sayd ı , o zaman ku l lanman ı n da he l a l o l acağ ı n ı " h e l i rterek ya l n ı z tasvir in değ i l , ayn ı zamanda onu bu lundurman ı n ve ku l ­l �ın m a n ı rı da haram o lduğunu kes i n o l arak savunmuştu r . (18)

Ebu Bekr b . Arabi ise şöy le demişti r : « B i r yap ıya sah ip heyke l le r g ib i gö l gesi o lan şeyler i bu l undurmak i cma i l e haramd ı r . » Fakat bu icma iddias ı karş ı s ı nda Hafız i bn-ü l Hacer, k ız çocuk lar ına a i t oyuncak lar ın he­IJ I o lduğunu - yukar ıda geçen sahih had ise dayanarak - b i l g i n l e r top l u luğu aç ıkça be l i rttik l er i i ç i n bu hususta icmaın doğru o lmad ı ğ ı n ı bel i rtm işti r . Şu ha lde tasvi r in haram olduğu icma i le sabitti r , den i l emez. ( 19)

Göl gesi o l mayan res im ler i bu lundurma hakk ında dört görüşün bu lun-duğu an lat ı l m ıştı r :

a - Kes in ol arak bu iundurmak caizd i r , b - Kes i n ol arak yasakt ı r , c - Resim bütün beden organ la r ın ı yans ı t ıyorsa, haramd ı r , şayet baş

tarafı kes i lm i ş bö lüm bö lüme ayrı l m ışsa ca izd i r, d - B i r yerde as ı l arak saygı göstermek şekl i nde değ i lde , ayak l a ba­

s ı lan yer lerde bu l undurmak caizd i r . Hafız i bn-ü l Hacer bu son görüşü ter­c ih etmi şt i r. (20)

B - Şiddetli Davranmıyanlar :

1 - Hanbel i mezheb in in görüşü : E lb isede bu lunan suret - ister du­varda bu l unan bir eşya üzerindeki o lsun- ca izd ir .

2 - Kası m b . M uhammed b . Ebu Bekir (Ö . 1 07 /725) de aynı görüşü paylaşmaktad ı r. Şayet gö lgesi o lmayan b i r suret ise kes i n o larak onu bu­l undurmada bir sak ı nca yoktu r . Gerçekte O 'nun evinde nakı ş l ı eşyan ın bu lunması (21 ) da bunu doğru l amaktad ır .

3 - Ebu A l iyyü lfari s i , musavv i r ler in azap görecekler i tehd i d i n i , Ce­nab-ı Hakkı yaratm ı ş o lduğu şeylere benzeten ve bun l ara benzer o lduğu­na i nanan lara hamletmişt ir . (22)

- 4 - i bn- ı H i bban (Ö . 354/965) . me lek ler in suret bu lunan eve g i rmi­yecek ler in i b i l d i ren had is in Hz . Peygambere mahsus o lduğunu i fade etm işt i r . (23) B i r k ısmı bu hadiste geçen me leğ in vah iy me leğ i o lduğunu b i l d i rm işti r . Bu düşünceyi pay lasan i bn-ı H i bban ve d i ğer ler i n i n idd ias ına

( 18) age. 1452 (19) age. 1452 (20) age. 1452 (21) Krş: Müslim VI, 370 (22) Bkz: el-Hücce, I, 356 123) Re�id Rıda, 1402

5 1

göre art ı k vahiy meleğ i kes i l m işti r . (24) Bir k ısmı ise bu had iste geçen melek ler in ya l n ı z rahmet melek ler i o lduğunu söylemiş lerd i r (25) .

5 - Son o larak b u i ş i n hafif let i lmes i ne g iden başka b i r grupta şunu i ler i sürmüşlerd i r : Bu tasv i r i n yasak lanmas ı , putl a ra tapma dönem in i n ha la bazı yer lerde sürüp g ittiğ i b i r zaman i ç i n söy lenm işti r . Ş imd i ise böy­le b i r teh l i ke yoktur . Fakat Hafız ' ı n be l i rtti ğ i ne göre i bn-ü Dak ik- ı l -' ld (702/ 1 302) bunu reddotm i şt i r . (26)

As l ı nda tasvir in yasa k l ı l ığ ı hakkı nda ge len tehditi n mahiyeti araştı­r ı l d ı ğ ı zaman bunun iki k ı s ım o lduğu ortaya ç ı kar :

- a, - Ancak A l l ah ' ı n yaratmasına benzetmeye kal k ı ş ı l d ı ğ ı ve bu n iy· ye.t bes lend iğ i zaman tahakkuk eder.

b - Durum böy le o lmak la beraber tehdit i gerekti ren sebeb in esas mah iyeti i l er i sürü l memiş . Habeşistan k i l isesi hakk ında varit o lan hadiS·· te böy le b i r durum vard ı r. Gerek eski ve gerekse yen i araştı rmac ı lar bu ve d iğer had i s ler in aç ı kl anması üzerinde durur larken, esasen bu tehd it in Peygamber ler i n , sa l i h ler in ve d i ğer k imseler in suret ler ine tapmaya b i r enge l o lması i ç in yap ı l d ı ğ ı n ı açı kça bel i rtm iş l erd i r . Kabi r ler üzerinde mescit yapma hakkında gelen tehdit bunun g ib i o l up aralar ında asla fark yoktur . N iteki m Buhar i deki bu had i s i H af ı z " Kab i ri er üzer ine mescit yap­ma» adı a l t ında aç ık l arken derk i : « Bu yasak tamamen, kab i rler i , l anete uğramış o lan k imseler in durumuna düşmekten korku lduğu i ç i n böy le b i r yasak konu lmuştur . Şayet bu hususta, böyle b i r durumun doğmıyacağ ı n­dan em in o lunu lursa bu sebepten b i r engel yoktur . (27) Şunu da söyle­mek mümkündü r : Vasıta la r ın önüne geçmek, zaman lar ın ve tasvir tür l eri· n i-n değ işmesiy l e değ i ş i r . Cah i l iye döneminde tap ı nma bak ı m ı ndan suret­ler ve timsal ler , ruhu o lan var l ı kl ara a i t o lduğu zaman bundan do lay ı i bn-ı Abbas, musavv i re ağaç tasvi r ler in i yapma fetvas ı n ı verm iş k i ; zaten bun­la r ın ruhu yoktur . <Yan i sayg ıda , sayg ı veya tap ınma aracı o larak ku l lan ı ­l an varl ı kl ar ı n tasvir ler i yasak lanmışt ı r) . Can l ı var l ı k lar ın suretl eri ya ln ız süs iç in ku l l an ı l ıp , tap ınma end işesi yok o lunca , se lefi n i ler i ge len ler in­den b i r k ısmı bazı res im ler i evler inde bu l undurmuşlard ı r. N itek im eshap, Kisra'n ı n sarayındaki su retiere dokunmamış lar, o lduğu g i b i b ı rakmış la r­d ı r . Bu suretler şa i r Buhteri (Ö . 284/897) zamanı n a kadar ka lm ıştı r. Şa i r bunun iç in de b i r ş i i r yazmışt ı r . (28) Esasen b iz bunun la , baz ı l a r ı n ı n idd ia

( 24) ı\ge. 1402, 1412 (25) ı\g�. 1402, 1412 (26) ı\ge. 1413 (27) ı\ge. 1413 (28) Şiir için bkz: Divan-i.il Buhteri, II, 58, bu tasvirler için bkz: F. Surre Und

Herzfeld, ı\rchaeologische Reise im Euphart-und Tigrisgebiet, 11, 70 ve E. Herzfeld, Die Malereien von Samerra, s. 6-7, Dr. Zeki Muhammed Hasan, et-Tasvir İnd-el-1\rab, s. 124, Reşid Rıda, age. 1414

52

c tt ig i g ib i " res im ycısag ı b i r inc i asra a it b i r durumdur , o zamanda resi m­l ere karş ı sayg ıda bu l unan lar vard ı , bu gün ise bu teh l i ke ka l km ı ştı r , şu ha lde bu had i s mensuh (yürür l ükten ka l d ı r ı lm ış) t ı r » demiyoruz. Şüphe­s iz Peygamber ler i n , ve l i l e r i n veya ha lktan b i r i ne karşı i le r i derecede say­gı gösteri l en k imsen in tasv ir ler i tap ınmaya b i r gün götürür . (29) Bu se­bepten dolayı yasakl ı l ı ğ ı n sebebi ka l d ı ğ ı sü rece hüküm devam eder . Hü k üm böy le b i r o lay v e davran ı ş meydana ge ld i ğ i zaman cari o lacağı b ir gerçekt i r . Tasv i r ya l n ı z mücerret tasv i r n i te l i ğ i n i kaybetmezse b ir sa­k ı nca yoktur. Ama tasvi r , arkas ı ndan taz im duygu l ar ı n ı koşturuyar ve ta­p ı nmaya doğru götürüyor veya b i r aracı ha l i ne geti r i l i rse o zaman had i s i n i l g i l i h ü k m ü i ç i n e g i rer . Bu h e r dönem v e çağda varl ı ğ ı n ı gösterecek b i r lıükümdür . Yar ın başka b i r durum ç ı kar , A l l ah ' ı n arkas ı nda koşması gere­ken duygu lar o durum ve şey i n arkas ında koşturu l u rsa y ine i l g i l i had is le­r i n hükümler i konuşur . N itek im taz i m gayesiy le ku l l an ı l an kab i r l e r ve on­lar üzerinde bu lunan heyke l l er i k ı rmak i ç i n Hz . Peygamber Hz . A l i 'y i gö­revlend i rm i şt i r . ( 30) Peygam�er im iz in bütün bu icraatl ar ındak i sebep aç ı k-

' t ı r . '' ,1 Durumu böy le ortaya koyduktan sonra, hayat ın tab i i ve zaruri i hti­

yaç lar ın ı göz önünde bu lunduran, art ık tasvi ri n ve t irnsa l in müs lüman lar i ç i n i nanç bak ım ından korkutucu b i r unsur o lmad ı ğ ı n ı gören b i l g i n ler , ce­vaz ına doğru g itm i ş lerd i r . Bu b i l g i n ie r i n düşünce ve aç ık lama lar ın ı k ıs­men yukarıda görmek le beraber, burada res i m ve heykel yap ı m ı ve bun­lar ı bu lundurman ı n neden yasak o lduğunu , bugünkü zaruret ler karş ı s ı nda durumun ne o lması gerekt i ğ i n i burada tekrar d in lemekte konunun ayd ı n­l ı k kazanması bak ım ından önem l id i r .

( 29) Reşid Rıda, 1412 (30) H:ıdis için bkz: Müslim, III, 61, Ebu Davud, II, 70, Tırmizi, II, 153

53

El< : 1

Tecrid·ı Sarih Mütercimi ve şarih i merhum Kami l Mi ras'ın mli· talaası : (x)

Yasak Sebebi : Ters i m ve tasvir konusu nda yegane yasak sebeb i . re­s im lere ve suret iere tap ınma endişes i d i r . i s lam d i n i tevh id d i n i ve zatın­da, s ıfat ında b i r A l l ah 'a i badet, ku l l uğu arzetme d i n i o l duğundan ve b i r ke l i me i le tevh id , is l ami umde ler i n , i s l am nur ve z iyas ı n ı n m i h rak nok­tas ı bu lunduğundan her ne suretle ol u rsa o lsun az, çok ş i rk (AI I ah 'a or­tak koşma) i le l eke l i o l maması Resu l- ı Ekre m 'i n büyük b i r k ıskanç l ı kla i h ­t imam buyurduğu b i r mesele i d i . Tevh i d i n korunması ad ına kend i kabr ine b i le i badet ederces i ne sayg ı gösteris i nde bu lunu lmas ı n ı i stem iyordu .

Bu sebep le is lam ' ı n i l k gün ler inde Resu! - ı Ekrem ister taz i nı , ister tah k i r ifade eder surette ku l l an ı l s ı n , i ster i badet, ister k ıymets iz manas ı ­n ı arzets i n , resi m l i eşya ku l l an ı lmas ı n ı kes in su rette yasaklam ışt ı r . Çün­kü Hz . Peygamber , i s l am ın i l k gün ler inde ş i rk le mücadele ha l i nde i d i . in ­san l ığ ı put lara , t imsa l l ere , tasvi r l ere i badetten a l ı koymaya ça l ı ş ıyordu . Re­s i m ve tasvi r hakk ında kes i n surette ş i ddetl i cezayı b i l d i ren had is- ı Şe­r it ler hep is l am ' ı n i l k gün ler inde var it o lmuştur . Fakat i s l am ' ı n ş i rke ga le­besi ve hak ik i zafer i gerçekleşti kten sonra i l k gün lerdeki derecede kes i n harekete l üzum ka lmamıştı . Tasv i r ler v e t imsa l ier in taz im ifade etm iye­cek b i r surette ku l l an ı l masına müsaade ed i l m işt i rk i , bu müsaade yukarı­daki Ebu Telha had i s i n i n son fı kras ı ndaki istisnadan Cyani « e l b isedeki mı· k ış müstesnad ı r » ) fayda lan ı l m ışt ı r .

Y ı ldan y ı l a is lam' ın nuru dünya ufuk lar ına yayı l maya baş lay ıp gönül · l erde tevh it i nancı gereği g ib i yer leş i nce yukar ıda b i ld i rd i ğ im iz şek i lde b i r çok se lef i mamlar ı i le f ı k ı h mezhepler i sah ip l er i manzara res i m l er i n i n , bütün bedene a i t o l mayan i nsan ve ruh sah ib i can l ı l ar ın tasv i r i n i ve say­gı bes len i l meden ku l l an ı l mas ı n ı mübah saym ış lard ı r . Bu sebeple hadis aç ı klamac ı l ar ı ş iddetl i sak ınd ı rmayı iç ine a lan had is ler i bütün beden i iç i ­ne a lan tasv i r lere sarf ve hamlatm iş l er , mesela , belden yukar ı çek i l erı resm in yap ı m ve ku l l an ı l masında b i r sakı nca görmemiş l erd i r. Hatta Bu-

(x) Bkz: Tecrid Tercemesi. VI, 414-421, ikinci baskı, Ankara, 1969 (Kısmen sa­deleştirilmiştir) .

54

bar i ' n i n eski aç ık lamac ı l arı ndan Hattab i Ebu Sü leyman (ö 388/998) . Ebu Tel­ha had i s i n i n son fı kras ından ist ifade ederek « beden in tümü o l mamak» g i ­b i b i r kayde de lüzüm görm iyerek kera heti ne ( i yi görü l m iyen) i nanmış , nıekruh o luşuna sebep o larak da kal b i n faydasız şey ler le uğraşmas ı n ı gösterm işt ir . (Bkz : U mdet 'ü l Kar i , X l , 3 1 3)

Buhari ' n in i l k aç ı k lamacı l ar ından çok a l i m ve zeki b i r zat o lan Hat­tab i 'n i n kerahet sebebi n i boş şeyler le Cma laya'n i ) uğraşma dereces i nden i l eri götürınemesi o devir lerde resme ta 'z im ve tap ınma h iss i n i n Hattab i nazarında şuur lu h i ç b i r müs lüman ın h at ı r ından geçm iyeceğ i muhakkak o lmas ından doğmuş o lsa gerek.

Al iyy"ü l l<ar i (Ö . 855/ 1 45 1 ) de Hz . Aişe'den rivayet o l unan bir hadi ­s in aç ık l anıas ında bu kerahet in b i r « kerahet-ı tenz ih iyye (he la le yak ın ke­rahet) » o lduğunu nakl ed iyor . . .

üstünde kanat l ı at resmi bu lunan perde hakk ında Hz . Peygamber ta­k ı nd ığ ı tavrı an lattı ktan sonra derk i , « Hz . A işe 'n in bu k i l i m i aş ı rı süs i ç i n­d i , örtü i ç i n değ i ld i . Bundan dolay ı Resu l- ı Ekrem tarafı ndan tekd i r ed i l d i . B u had is i l e , yast ık . m i nder g i b i husus larda ku lan ı lmas ı n ı n cevazına fakat duvara süs i ç i n res i m l i kumaş maku les i n i asman ın haraml ı ğ ı na değ i l , ke­rahet- ı tenzi h iye (he la le yak ın kerahet) o lduğuna de l i l getir i l m i şt i r , " d i­yor. Çünkü Resul- ı Ekrem ' i n « duvara bu res i m l i kumaşı asmağa memur değ i l iz , söz leri , ne böy le asmaktan a l ı koymaya , nede vücuba ve mübaha i şaret etmez , d iye i ht icac (de l i l göstermek) ed i l d i ğ i n i haber veriyor. (1 )

B i r H i kaye : Osman l ı pad i şah lar ından Abdü l az iz zaman ı nda res i m ku l ­l an ı lması mevzubahs ed i l m i ş , şeyhü l i s l am Turşucuzade, Ebu Te lha 'n ı n yu­karıda z i krett iğ im iz « e l b isede o lan nak ış rnüstesn a » had i s i i le i st id la l ederek cevaz ına fetva verd i ğ i ve bu fetvası üzer ine Şeyh 'ü l i s l am o lduğu r ivayet ed i l i r . ....__

B i r Hü lasa : Bu raya kadar res i m hakk ında ge len had i s- ı Şerif l erden baz ı l a r ın ı selef ve ha lef imamlarından b i r çoğunun görüş ve ict ihat lar iy le beraber müta laa etm iş bu lunuyoruz . Bu bapta b i l g i n i er i n ik i noktada itti­fak ve bir noktada i ht i laf -ett ik ler in i görüyoruz. ittifak ett ik l er i noktalar­dan b i ri s i ağaç, dağ , taş g ib i eşya ve m anzara res i m ler in in kes i n surette mübah o lduğudur . D i ğeri ise ves i ka l ı k fotoğraf lar g i b i beden in tam ı de­ğ i lde bir k ısmına ait olan hayat sah ib i res im ler i n i n hem yap ı lma lar ı ve hemde ku l l an ı l ma lar ın ın cevazıd ı r . Beden in tamı o lan lar hakk ı nda i ht i laf ed i l m işt ir . B i r k ıs ım b i l g i n ler taz im ves i les i o lmaks ız ın bun lar ın ist ima­l i n i ( ku l l an ı lması lil ı ) da kerahetle beraber uygun görmüşlerd i r . Baz ı lar ı et­memiş lerd i r. (2) "-

(1) Mirkat, IV, 485 (2) Tecrit Tercemesi, VI, 421

' 55

Ek : 2

1 945 y ı l ında M ısır müftülüğünü yapmış olan muhterem Hasaneyn Mu­hammed Mahluf'un resim hakkındaki görüşleri :

" H nyvan o lsun veya başka b i r şey o lsun b i r şey in resmin i yapmak , ba­zan t ıpk ı s ı veya şek l i g i b i yapmakla o lurk i , bunun b i r ine « t imsa l ", bazanda suret in i b i r kağıt, e lb ise , örtü , duvar ve benzeri şey ler üzer ine i ş l emekle o lurk i , buna res im denir . M isal ve tems i l dend iğ i de o lur . . . ,

( Bundan sonrak i k ı s ım larda res im etrafı nda i s l am b i lg i n l e r i n i n görüş­ler in i ve bu hususta varit o lan had is l er i b i rer b i rer vermekted i r . Bu goruş­l er i ve had is ler i yukar ıdaki bö l ü m lerde verd i ğ i m i ç i n burada on lar ı tekrar etmeyi fayda l ı bu lmad ı m . Muhterem müftü bun lar ı a rzetti kten sonra şu neticeye g id iyor)

« An laş ı lan şar i , mücessem res im ler i yapmayı ve ed inmeyi yasak k ı l ­d ı ğ ı zaman bundan ş i rk i n ön lenmes i n i kastetm işt i r . Çünkü cah i l iyette ya­p ı lan ve tap ı l an put lar ve desen ler uzun zamanlar önce ve tari h i n b i l e b i l e­med iğ i bazı sa l i h k i mseler in res i m ler i i d i . H atta on lar şöyle d iyorlard ı : « B i z on l ara, ancak b iz i A l l ah 'a yakl aştı rrnalar ı i ç i n tapıyoruz ! ,

« Ak ı l ve mantı k d i n i o lan is lam d i n i ge l ince , ak ı l d ı ş ı i badetler i , ş i rk i ve her çeş it putperest l i ğ i ortadan kald ı rm ış , tertemiz tevhid ak ldes i n i yer­leşti rmişt i r . . . ,

Nakışl ı res imlere gel ince :

" Bu res i m ler h i ç b i r zaman cah i l i yette tap ınak ol arak ku l l a n ı l mam ı şt ı r . Laki n mücessem o lan res im ler le nede olsa b i raz i l g is i bu lunduğundan b i r parça dah i o lsa onu hat ır latt ığ ından dolay ı , en güze l b i r tarzda ş i rk ve ben­zeri putperestl i k madde ler in i ortadarı ka l d ı rmak i ç i n , şari i l k baş lang ıçta on lar ı da yasak etm i ş , yapan ve yapt ı ran ı ş iddet l i b i r azap la tehdit etm iş­t i r . Çünkü putperestl i k zaman ı daha ge.çmem işti tam manas iy le . . .

" Fakat is lam yerleş i p , putl ar ın hak im iyeti yer le b i r ed i l d i kten sonra i man nuru parl am ı ş , Kur 'an ı ş ı ğ ı a l t ı nda ak ı l l a r en doğru o lan ı bu lmuştu r . i şte şar i ancak bundan sonra nak ı ş l ı res i m lere ' ancak e lb isedeki nak ı ş l ı res i m ler har iç ' d iyerek cevaz verm işti r . »

56

" H i kmet ve zcıruret ler in iccıbı o larak yavaş yavaş şer ' i hüküm ler yer­leşm işt i r . »

cc Se lef b i l g i n l er i nden b i r k ıs m ı , had is- i şer if i n zah i r i n i de l i l göste rerek, buna ne suretle o lursa olsun cevaz verm işt i r . B i l g i n l erden b i r k ısmı da eğer bunda cah i l iyette olduğu g i b i putl ara taz i m yolu takip ed i l mezse caiz o lu r demiş l erd i r.

" B i r k ıs ım b i l g i n l erde , eğer i nsan veya hayvan res i m l er i kam i l b i r şe­k i l üzer ine değ i lse ca iz o lu r dem iş l erd i r . Çünkü res i m ler i n tam i nsan veya hayvan şekl i nde kam i l b i r heyet üzere durması cah i l iyetten sonra da o lsa , as l ı ve esk iy i hat ı r latmak bakı m ı ndan onl ara b i r çeşit işaret vard ı r . "

B i lg i n l erden b i r top l u l ukta , b u bapta var it o lan had i s ler i n i t lak ı ndan i st id la l ederek (de l i l ç ı kararak) o res i m l er i , c i s i m l i res im le r mesabes i nde k ı l m ı ş lard ı r . Gayeler i : Ş i rk ve sair günah l ar ı ön lemek bak ım ından b i raz daha t it iz davranmak . . .

Caiz o lduğunu b i ld i ren b i r i nc i söz , b i z im meml eket ler im izde b ize n i s­beten daha uygundur . O söze b i naen bugünkü fotoğraf ve d iğer güneş re­s im ler i ne cevaz ver i l m i şt i r . Çünkü ş i m d i esk is i g i b i tapma teh l i kesi yok­tu r , bu hususta en ufak b i r şüphe dah i mevcut değ i ld i r . B i l ak is devlete a i t i ş l erde husus i i ş l erde, mal i i ş l erde ve d i ğer hayatta karş ı l aştı ğ ım ı z b i r sürü i ş ler im izde buna i ht iyac ım ız o lduğundan fotoğrafl ar la e lde ed i l ecek bir çok menfaat lar vard ı r.

Mademki had is l erde he la l o lmas ı n ı gerekt i ren kayıt lar vard ı r ve zaru­rette bazan bunu gerekt i rmekted i r , öyle ise , i nsan lara rahmet ve iy i l i k dü­şünü lerek bundan vazgeç i l mez. Yan i haram deyi p vazgeçmek doğru ol maz.

Şüphesizki d in ko l ay l ı kt ı r , güç lük değ i ld i r . Şüphesiz doğruyu en i y i b i len A l l a h 't ı r . ( "' )

(x ) Bkz: Mahluf, Şer'i fetvalar, Naim Erdoğan tercemesi, s . 170-78, Demir kitabevi, Istanbul 1971

57

Ek : 3

Nakışlar ve Levha resimleri : (�)

1'\ağ ıt , e l b i se . örtü , duvar, ha l ı , k i l i m , para ve benzeri şey ler in üzer ine ç i z i l en fenn i l evha lar ve s u ret ier in hükmü ned i r ?

Cevap o larak deriz k i , onun hükmü b izzat kend i ne ve yer ine bak ı l ma­dan , gayesi düşünül meden aç ı k lanamaz. Acaba res i m n i ç i n yap ı l m ı ş­t ı r? Nereye kon muş ve nas ı l ku l lan ı lmaktad ı r ? O resmi ç izen i n gayesi ne­d i r ? . . .

Eğer res im H i r ist iyanl arda Hz . isa , H i ndu l arda inek res i m leri g ib i (AI­Iah 'tan başkas ı na i badet yönünden) kend is i ne i badet ed i l i rse, onu bu gaye i le tasvi r eden , küfrü ve sapı k l ı ğ ı yayan b i r katirden başka b i r şey değ i l d i r . Bu duru mda o l an l ar ı Hz . Peygamber ş iddetl i b i r azapla korkutmuştur : « K ıyamet gününde azab ı en ş i ddet l i o l an l ar , musavvir lerd i r (1) , . Taberi (Ö . 923) der k i : « Bu had iste musawirlerden maksat, A l l ah 'tan başka ken­d is i ne i badet ed i len b i r şeyi b i l erek ve onu kastederek tasvi r edend ir k i , bunun la katir o lur , fakat on lar ı bu n iyyeti kastetmeden yapan ya l h ı z as i sayı l ı r . " .--

Res i m l er i takd is n iyetiy le asan l arda aynı hükme tab id i r ki bu , i s l am ' ı arkas ına atmayan b i r müslüman taraf ından yap ı lamaz.

Yüce A l l a h ' ı n yaratt ığ ı g i b i yaratma ve yoktan varetme idd ias iy le ken­d is i ne i badet edi l m iyen suretler i Al l a h ' ı n yaratı k ianna benzetrnek n iyet iy le ç izen ier in h ü kmü de yukardak i hükme yak ınd ı r k i , bunun la tevh id d i n i ngen ç ı km ış o lur lar . Yukarda metn i i le b i r l i kte z i krett iğ im iz « k ıyamet gününde en ş iddet l i azab ı o lan lar A l l ah ' ı yaratt ı k l a r ı na benzeten lerd i r (2) " hadis- i şerif i de bunun i ç i n söy lenmişt i r . Bu ise , ya l n ı z musavv i r in n iyeti ne bağ l ı b i r hu­sustur . Yine şu kutsi hadiste bu görüşü teyit eder : « Yarattı k l ar ım g i b i ya­ratmaya yeltenen lerden daha za l i m k im vard ı r ? (yapab i l i rse) b i r zerre ya­rats ı n l ar , b i r arpa tanesi yarats ı n l ar (3) , . Burada « yarattı k la r ım g i b i yarat-

(x ) Bkz: Yusuf el-Kardevi, el-Helalü vel-Haramü Fil-İsH\m, ( türkçesi Mustafa Varlı) Hilal yayınları, ikinci baskı, s. 119 (sayın arkadaşım Mustafa Bey'in lütüfkar müsaadeleriyle) .

58

( 1) Müslim VI, 369 (2) Müslim, VI, 364-5 (3) Müslim, VI, 372

ınaya yc l teııe ıı l e r » i fadesi de b i l hassa yaratma ve yoktan varetme hususi ­yetler i bak ımı ndan i la h l ı k çat ışması ç ı karma ve A l l ah ' ı n yaratt ık lar ına ben­zetme n iyyeti ne dela let eder . . . A l l ah ' ı n on l ara bir tane veya bir zerre ya­ratma hususunda meydan okuması da on lar ın bu iş lerde benzetme n i yeti n i kastetti k ler in i i fade eder. Bunun i ç i n k ıyamet gününde kend i ler ine « Yarat­t ık lar ın ız ı can land ı r ı n ız (4) " , denecek ve h i ç b i r zaman yapaııı ıyacaklar ı ha lde musavv irlere , ç izd ik ler i res i m lere ruh vermeleri tek l i f ed i l ecek ve buna mukted i r o lam ıyacak lar ı i ç i n hemen cezalar ı veri lecekti r .

Çizi lmesi ve bulunduru lması haram olan resimler, d in i yönden takdis edilen veya dünyevl yönden büyütü len k imse ler in res i m ler id i r . Bun lardan b i r i nc is i , Hz . i brah i m , ishak , M usa, M eryem, Cebra i l ( a .s . ) ve benzeri pey­gamberler , melek veya sal i h i nsan lar ın suretl er id i r k i , bu b i l h assa H i risti­yanl arda çok a l ı ş ı lm ı ş ve b idat sah ib i bir çok müs lüman larda Hz . A l i , Fatı­ma ve benzerleri n i n res im leri n i ç izerek on ları takd i s etm iş l erd i r .

i k i nc is i i se , k ı ra l , l ider ve sanatkar lar ı n res i m ler id i r k i bu , günah yö­nünden b i r i nc i s i nden daha hafift i r . Fakat bu res im ler in sah i p ler i , A l l ah ' ı n i nd i rd i ğ i nden başka b i r şey le hüküm veren hak im ler , A l l ah ' ı n d i n inden baş­kas ına tab i o lduk ları n ı idd ia eden l ider ler ve batı l ı yücelt ip ah laksız l ı ğ ı ya­yan sanatç ı l ar g ib i kafi r . za l i m veya fas ı k o l ur l arsa bu res i m lerde günah kes in l eşmiş o lur .

Böylece aç ık l anm ı şt ı r k i : Peygamberl i k asr ı i l e sonrak i devi rde bu lu­nan res im ler in çoğu , taz im ve takdis ed i len nevidend i r . Z i ra bun lar , umu­tn iyetle H i r istiyan ve M ecus i o lan Rumlar la , i ran l ı l a r taraf ından yapı l ı rd ı k i , on lar ın inan ış ları n ı n tes i ri n i , devletl er ine , d i n l er ine v e l ider ler ine o lan kudsiyeti bu res i m lerde görmemek mümkün değ i l d i r .

Müsl i m , i bn-ı Daha 'dan şöyle rivayet eder: i ç i nde heyke l le r bu l unan b i r evde Mesruk ' l a bu lunuyordu k . M esruk bana : ' Bun lar , k isran ı n heyke l ­ler im id i r ? ' d iye sordu . Ben ' hay ır , bun lar Hz . M eryem' i n heyke l l er id i r ' de­d i m . Mesruk, resmi yapan ın mecusi o lduğunu san ıyord u . On lar k ı ra l l a r ı n ı n res im ler in i kaplara b i l e ç izerlerd i . Ha lbuk i böy lece resm i n b i r H i r istiyçın ı n e l i nden ç ı kt ığ ı an laş ı l m ı ş o ldu .

Bu h i kaye hakkı nda Mesruk derk i : « Abdu l l ah b . Mes 'udun şöyle dedi ­ğ i n i i ş i tt im : ' Duydum ki , resu l u i l ah şöyle buyuruyor : Al lah katı nda azabı en ş i ddetl i o lan lar musavvi r lerd i r . " ( Burada musavvir ler in k im olduğu ga­yet iy i aç ık lanmış o l uyor. )

Eğer res i m bir can l ıya a it ol ursa, fakat yu kar ıda z i kretti ğ im i z mahzur­lardan takd is ve taz im düşüncesi o l maz ve A l l ah ' ı n yarattı k lar ına benzetme

( 4) age. vr, 368

59

k<ısd ıda bu l urinıazsa , bence y ine hararn deg i l d i r . Bu konuda bazı sah i h ha­d is ler rivayet ed i l m işt i r : (Bun la rı yukar ıda s ı rasiy le sunmuştum. )

Res im ve ressarn lar hakk ında varit o lan had is l erden b i r i ht ima l daha ç ı kmaktad ı r . O da Peygamberin i l k zaman larda bu konuda ş iddet göster­mes i , ş i rk devr ine putperesl iğe , suret ve heyke l l eri takd is etme adeti n i n tatb i k edi l d iğ i zamana yak ın ol mas ı ndand ı r . Tevh id akides i , k iş i l i k l erde is­ti krar bu lduğu ve tohumlar ı ka lp l erde ve a k ı l larda tutunmaya baş lad ı ğ ı za­man , Peyçıa ınber hac imsiz res im ve nak ış lara i z i n verm işt ir . Bunun aksi dü­şünü lse id i , evi nde suret veya t imsa l i bu l unan örtü yahut yast ı ğ ı n bu lun­duru l nıas ına raz ı o lmaz ve e l b ise ler üzer ine nakşed i l en res im l eri (k i kağ ıt ve duvarlar üzer ine yap ı l an sathl res im ler de bu c instend ir ) istisna etmezd i .

(Genel ol arak bütü n is lam nıüe l l if l e r in in b u konuda aynı görüşü pay­laştı k lar ı görü l mekted ir ) .

Resmin Konusu :

Resmin konusu da onun is lami yönden değerlend ir i lmesi nde rol oynar . Bu hususta Kardavl d iyor k i :

" Resmin he l al veya hararn ol uşunda konusunun tes i ri vard ı r . H i ç b i r müs lüman i s l am ak ide ler ine , teb l i ğ ler ine ve adab ına ayk ı r ı o l an h i ç b i r res­m i n haram k ı l ı n ı ş ı na karşı durmaz. Mese la , kad ı n res im ler in in ç ı p lak veya ona benzer b i r şek i lde ç iz i l ınes i , on lar ın kad ı n l ı k lar ı n ı bel l i edecek ve fıtne doğuracak yerler i n i n be l i rti l mesi , kad ı n res i m leri n i n şehveti eaştu racak ve ya l n ız dünyayı düşündürecek yerlerde bu l unduru lmas ı , gazete , ınecmua ve s i ne ına larda göster i l mesi . . . g i b i res i m ler in bun l ar ı ç izmen i n , çekınen in , neşred ip i nsan l ara göstermen i n , evlerde ve da i rel erde bu lundurman ı n , du­varlara asman ı n ve onlar ı görmeye n iyet etmen i n haram olduğu şüphes izd i r.

" Bazı d i n ler in sembol ü o lan put, haç ve benzeri g ib i is lam ' ı n razı o l ­mad ı ğ ı şey ler in res im ler i de Peygamber devr inde bu l unan nak ış l ı k i l i nı , örtü ve yast ık lar ın be lk i b i r çoğu b u türlü res i mler i i htiva ediyordu . Buhari , Peygamber (S .A.S . ) i n ev i nde bu lunan bütün haç l ı eşya lar ı n ı haç l ardan te­m iz ied i kten sonra ku l land ı ğ ı n ı r ivayet eder.

" i bn-ı Abbas r ivayet eder k i : Peygamber (S .A.S . ) Mekke 'n in fethed i l ­d iğ i y ı lda Ka 'ben in i ç i ndeki res im ler i görünce , on l a r teın iz leti l ıneden i çer i çı i rnıe nı i şt ir . Şüphesiz ki o res im ler M ekke ınüşri k leri n i n putperestf i ğ i n i ve eski sap ı k l ı kl a r ı n ı i fade ediyord u .

« Hz . A l i derki : ·· Peygamber b i r cenaze tören inde buyurduk i : ' Hang i n iz Med ine 'ye g id ip orcıda k ı r ı l mad ı k put , tesviye edi lmemiş mezar ve bozul ­mamış suret b ı raknıaz? Orada bu l unan l ardan b i ri : ' Ben , A l l ah ' ı n Resu l u !

60

d iyerek ortaya atı l ı nca , Med i ne l i ler korktu lar . Adam g itti ve döndüğü za­man ' A I I a h ' ı n Resu l u ! orada k ı rmad ı ğ ı m put, tesviye etmed i ğ i m mezar ve bozmad ı ğ ı m suret b ı rakmad ı m , ' ded i . Bunun üzer ine O, şöy le buyurdu : ' Bundan sonra, bun l ardan b i r i ne dönen , Muhammed'e i nd i r i l en i i n kar etm iş o : u r . "

« Al l ah Resu lunun bozu lmas ın ı em rett iğ i res im ler i n , cah i l i yet devri putperestl i ğ i n i n sembol l er i nden o l ması ve Peygamber i n , Med ine 'y i ç i r k i n şeyden ku rtarmaya ça l ı şmas ı , kuvvet le mu hteme l d i r. Bunun i ç i n de bun­lardan b i r i s i ne tekrar dönmeyi A l l ah ' ı n i nd i rd i ğ i n i i n kar seviyes i nde tut­muştur (5) " ·

( 5 ) Kardavi, · age. 128-9

6 1

Ek : 4

Bu konuda müel l i f Abdülaziz Çavuş şunları yazıyor : ( "' )

" Res i m yasağı her m i l l ete ve zamana şam i l ve had i s l erde geçen yasak lanmadan gaye mücerret tasvir i yasak değ i l d i r . Şer ' i hu­kukun yürütü l mesinde bir çok faydalar ı görü l en resmin yasaklanması nas ı l o l u r ? Bugün kaybol muş veya kend i l er i nden haber a l ı narn ıyan k i mse ler in b u l unması i ç i n hükümet çeş itl i yo l l ar la bun lar ın res i mle r i n i her tarafa ya­y ı yor. Ev l ennıe , m i ras konu lar.ı da onsuz o lamaz . Çeş i t l i yolsuz luk lara ad l a­rı kar ı şm ış o lan k imse ler in hükümet taraf: ndan deva m l ı i z l enmesi i ç i n re­s i m l ere baş vuru l u r . Hayvan lar dünyas ı n ı ve yapı l ar ı n ı öğrenmek, t ıbbi faa­l iyetl erde bu l unmak i ç i n res im baş l ı ca müracaat yol udur . Şayet res im ve d iğer tasv i r tür ler i önem l i gaye ler i ç i n ku l la n ı l acaksa şeriat ın bunun kar­ş ı s ı nda durması şöyle durs u n , b i zzat teşv ik eder. Z i ra arkas ı nda b i r yarar vard ı r . . . Şay0t bu res im mücerret süs ve uygun b i r arzu i ç i n ku l la n ı l ı r ve bu l undurursa , mübaht ı r . Du rum böyle o l maz da taz i m , tap ınma ve bu g i b i şey ler i ç i n bu l unduru lursa o zaman kes i n o larak haramdı r . Yapan ve bu l un­duran azaba uğ ratı l acakt ı r .

(x) Bkz: Dr. Zeki Muhammed Hasan, et-Tasvir İndel Arab, s. 119-139, Dr. Zeki : Tho Attitude of İslam Towardas Painting, Mecellet'ü Külliyet-ül Adab, Fund I üni­versitesi, VII, yıl, Ul44

62

Ek : 5

Mecel let-ü Nur-ı l islam'da bu !<onuda uzun bir makale ç ıkmıştır (Ci lt 1 , sayı 1 0, yı l 1 349/ 1 930).

(Bu maka len in << tasv i r in yasakl ı l ı k sebebi " bö lümünü kısa o l arak a l ı · yorum)

Hz . Peygamber is lam iyeti yaymaya baş lad ığ ı zaman i nsan l ar baz ı kü· çli k heykel ler i i l a h o l arak ad land ı rnı ı ş lar ve kend i ler in i A l lah 'a yak­l aştı r ı r düşünces iy le bun lara i badet ediyorlard ı . i s l am ge ld i bun lar ın yap­makta o lduk lar ı şey karş ı s ı nda durdu ve kabu l etmed i . Esasen tapmakta o lduk lar ı şey ler in h i ç b i r güce sah ip o lmad ık la r ın ı ne zarar ve nede men­faat geti remiyecek ler in i beyan ederek sapmış ve saptı r ı l m ı ş olan ak ı l lar ı kurtarmaya ça l ı ştı . işte bunun gereğ i o l arak tap ı nmaya ves i l e o lan tasvi r­ler i kabu l etmed i . B i l g i n l er yasa k l ı l ı ğ ı n sebebi o l arak bunu b i l d i rm i ş ler . Zi­ra ortada taz im ed i l mesi gerekl i olan Yarad<ın b ı rak ı l m ı ş b i rer madde o lan şey ler O'nun yer ine geçm i şti , Ebu Bekr b . e i-Arab i « Şer iatı m ı z ı n tasv ir i ya­saklamas ı n ı gerek l i k ı l an sebep, Araplar ın putl ara i badet etme ler indend i r. On lar res im i iyorlar ve sonra ka l kıp bu yaptı k lar ına tapıyorlard ı . Bu sebep­ten A l l ah bu vas ıtayı kökten kesti ve bu kapıy ı örttü n , d iyor.

i l k dönemlerde bu yasak l ı l ı ğ ı n tek gayesi i la h o larak ad land ı rd ı k l arı bu putcu l uk an lay ı ş ı ndan müs lüman lar ın uzak ka lmas ı ve ya ln ız Cenab-ı Hakkı taz i m etmeler id i r .

Bölüm : VI

Dört hal ife döneminde durum :

Tasv i r hakk ındcı dört ün l ü ha l ifen i n nas ı l b i r tutu m iç i nde o lduk la r ı n ı çıösteren gen iş nıa lzenıeye sah ip bu l unnıuyoruz. Ya ln ı z b i r kaç o lay bu dönem hakk ında k ı sa b i r b i l g i b ize ver iyor :

1 - Hz . Ömer Kudus 'a g i rd iğ i zaman Hz . i sa ' n ı n , Hz . Meryem' i n ve havari l e r le nasrani az i z le r in in senem ler iy le tasv ir ler i bu l unan b i r orthodoxe k i l i ses i nde namaz k ı l m ı ş , ( 1)

2 - Kuduse g i rd iğ i zaman toprağa gömü l müş b i r heykel başı görür , Onun yahud i ler in bir heyke l i o lup Rom a l ı l a r ın gönıdüğünü öğren i nce e l b i ­ses i n i n ucuyle onun toprak l ar ı n ı ayı k l anıaya baş la r . Yan ı ndak i le r de Hz . Ömer ' in yaptı ğ ı n ı yapar lar . Az sonra heyke l topraktan ku rtu l m uş o lu r . (2 )

3 - Med i ne cam i i nde buhur yakmak i ç i n Sur iye'den geti r i l m i ş , üzeri kabartma insan f igür leriy le süs l ü bir buhurdan ku l land ığ ı n ı Maks id i ya­znr . (3)

( 1) Rıfkı Melul Meriç, 18-9 (2) Abdülfetteh Tabbere, Ruhucidin-ıl İslam, s. 215, Keskioğlu, agm. 22 (3) H. Lammens, L'attitude de L'İslam Primitif en face des arths figure's (Journal

Asiatique, on zieme siie, VI ( 1915 ) s. 239-279, Ye.tkin, s. 44

64

Bölüm : VII

Namaz k ı l ınan yerde resmin bulunması :

Namaz k ı l ı nan yerde tasvir bu l unduğu takd i rde ne g i b i sak ınca lar ı n ol­duğu etrafında münakaşalar o l muş ve o la ge l mekted i r. Bütün bu münaka­şa lar ın iki sebebi olsa gerek :

A - Tasvi re karşı söy lenmiş sözl er, B - Bizati h i Hz. Peygamberin bir defas ı rıda namaz k ı l d ı ğ ı yerde gö­

züne u l aşan tasv i r l i perden in oradan ka l d ı r ı imas ı i ç i n Hz . Aişe 'ye söy le­mesidi r . ( 1 )

Faki h l er bu meselede, bu hadise bakarak hüküm verm i ş ler ve namaz k ı l an k i mseni n bir şeyi€ meşgu l o lmas ı n ı mekruh saym ış l ard ı r . On lar na­maz k ı l an ı meşgul eder end işes iy le tasvi re karşı tak ınd ı k lar ı bu tavrı ya l n ız suret i ç i n tak ınm ıyor lar , aynı zamandan on lar , mescitl er in i ç duvarlar ı n ı n öze l l i k l e gümüş ve alt ı n suyu i l e süslend i ri lmes i n i d e mekruh görmüş ler­d i r . C2) K ıb le ve d iğer duvar lara yazı lan yaz ı l a ra karşı :

a - Mal i ki l er : Yazı k ıb le duvar ında o l ursa, namaz k ı l an ı meşg u l ede­ceğ i nden mekruhtur, ister bu yaz ı lar K . Keri m 'den b i r ayet, isterse başka ifadeler o lsun , durum ayn ı d ı r (3) , demiş lerd i r .

b - Şafi ler : M esc id i n duvarlar ına ve tavan ına K . Keri m 'den bir şey i n yaz ı l mas ı rnekruhtu r (4) .

c - Hanbe l i ler : Mesc id i n duvar ve tavan ına yazı yazmak mekruhtu r . Şayet bunu vakıf mal ından yapmışsa , yaptığ ı haramd ı r , yapan ın tazmi nat ödemesi gerek i r , şayet kend i mal ı ndan yapm ışsa , vakıf bak ı m ı ndan rucu eder. (5)

d - Hanefi ler : M escit ler in duvarl ar ına , - b i r gün ge l i p y ık ı l ı p ayak la bas ı l ı r korkusundan dolayı - yazı yaz ı l mas ı gerekmez, ( G ) dem iş lerd i r .

Bütün mezhepler in end işes i , namaz k ı l an ı z i hnen meşgul edecek her

( 1 ) Müslim, VI, 362 (2) Abdurrahman el-Ceziri, el-Fıkhu Al-el Mezahib - ıl Erbea, 1, 287, III. Baskı,

Kahire. (3) age. I, 289 (4) age. I, 289 (5) age. I, 290 (6) age. I, 290 (iki nolu dip not)

F : 5 65

şeyi onun karş ıs ı nda bu lundurmamak ve yaz ı l a r ı n ayak a lt ında kal mas ı na engel o lmakt ır . An laş ı l ıyor k i , duyulan end işe ya l n ız k ıb le duvarı c i hetinde bu l unan res im i ç i n değ i l d i r . Yaz ı l a r i ç i n de ayn ı endişe i l er i sürü lmüştü r Yalmz k ıb le c i het inde başı kesi lm i ş bazı tasv i r ler bu lunursa namaza b i r z<ı­rarı o lm ıyacağ ı n ı , çünkü bun lar ın res i m o lmaktan ç ı kt ığ ı b i l d i r i l m işt ir . ( 7 ) Şayet cam i n i n , tavan ında, önünde, sağında veya solunda bu lunursa rnek­ruhtur . (8) " El-As i " ad l ı eserde namaz esnas ında arkada ka lan yerde res­m i n bu lunması nda b i r sakınca o lmad ığ ı kayded i l m i şt i r . (9) Şayet ayak al­t ında kalan veya üzerinde otu ru lan b i r şey üzerinde o l u rsa bir şey gerek­mez. (10)

üzerinde tasvi r ler bu lunan serg i üzeri nde namaz k ı lmakta sakınca yok­tur , yal n ız onun üzerinde secde yapı l maz. <Yani namaz k ı l arken ayak alt ın­da kalan yerde tasv i r le r bu lunursa b i r sakı nca yoktu r) (ll) . Her ne kadar res i m l i m i nder ve serg iy i bu lundurmçık mekruhsada, ku l lanmada b i r sakın­ca yoktur . (12)

Vüzükte bulunması :

Namaz k ı lan k imseni n e l i nde b i r nak ıs l ı res i m bu lunu rsa , onun la na­maz k ı l mak rnekruh değ i l d i r . Z i ra o yüzü k e l ie r in üstüne kadar sarkan e l­b ise i le örtü l müştür . « Hü lasa » ve « e i-Muh i tn ad l ı eser lerde be l i rt i l d i ğ i g ib i yüzükte bu l unmas ı da ayn ıd ı r . E l inde tasv i r ler bu lunan b i r i n i n imam l ı k yap­ması rnekruh o l maz, z i ra e lb ise i le örtü lmüştür . Nak ış ı be l l i o l mayan yü­zükte de durum bunun g ib id i r (13) . Sehabi Ebu Hüreyre 'n in yüzüğünde i k i s i ne k resm i bu l unduğu an latı l m ı şt ı r . ( 14) . Böyle b i r res m i n uzaktan bak ı l ­d ı ğ ı zaman mah iyeti be l l i o l m ıyacak kadar küçük o lması gerek i r (15) . Yine kayded i l d i ğ i ne göre böyle küçük ve basit şey lere tapma endişesi o l ­mad ı ğ ından taş ınıada b i r mahzur yoktur ( 16) . Bütün korku resme tapınma veya tap ı l an varl ı k iÇ i n onun vas ıta yap ı l mas ıd ı r . Cah i l iye döneminde veya d iğer d i n sal i k l er i nde görü len tap ınma i ç i n ku l l an ı lan senıbo i lere i badette ve d iğer zaman larda böy le şey le re müs lüman ın yönei mamesi i ç i n gayet iyi tedb i r ler a l ı nm ışt ır k i , sonuç o larak müs lüman i nanç bakım ı ndan eşya­n ı n veya hüviyetler i büyü k , geçmişte h izmetler i çok, düşünceleri i hata l ı

66

(7) el-ASL, (yazma nüsha) v. 27b (8) el-Bahr, (yazma nüsha) v. 168b (9) age. 168b (10) age, 168b (ll) Bütün mesel� basita ircadır. ( 12) el-Bahr, 169a (13) age. 168b (14) Hilye, 362 (15) el-Feth-ül K.adir'den el-Bahr, 169a (16) Hilye, 362

olan k i mse ler in manevi şahsiyetl eri n i kutsal laştı rma ortadan ka l km ış o lu­yor.

Resiml i paralarla namaz :

üzer inde res im bu l unan maden i veya d i ğer para lar la namaz k ı l mak rnekruh değ i l d i r . Z i ra bu para l ı res im ler cüzdan la veya ceb le örtü l müşler­d i r . Şayet res i m l i e lb ise başka b i r e l b ise i l e örtü lüyorsa bunun la da namaz k ı l mak rnekruh o lmaz. (17)

Tasvirlerin yer aldığı k i l ise ve havralarda namaz :

Havra ve k i l i se lerde namaz k ı l makta i ht i l at ed i l m i ş , k im i « uygund u r " , k i m is i de « mekruhtu r » , b i r k ısmı da « res im v e heyke l l er varsa mekruhtur, yoksa caizd i r » demiş lerd i r . ( 18)

Fa k ih ler in i l er iye sürdük ler i görüşlerden şu sonuç ortaya ç ı k ıyor : üzer inde tasv i r ler bu l unan e l b ise i l e namaz k ı l mak veya namaz k ı l ı nan yer­de k ıb le duvarında bütün beden i can land ı ran b i r tasvi re karşı namaz k ı l mak rnekruhtur k i bu tamamen z ihn i uğraştı rmamak iç ind i r .

B i r k ıs ım sehabe ler i n durumlar ı ndan da bu konuda ge lm iş b i l g i bu­l unmaktad ı r :

1 - Sa'd b . Ebi Vakkas (ö . 670) Kad ıs iye (635) zafer inden sonra, Me­day in 'e g i r i nce K isra 'n ı n saray ın ı gezer. Saray ı n i ht işamına hayran kal ı r . . . Orada bu zafere şükran o larak namaz k ı lar . Ha lbuk i oras ı at ve i nsan re­s im ler iy le do lu i d i . Ne Sad ne de d i ğer müs lümanlar bun lara as la dokun­mamış lar , öy lece b ı rakm ış lar . ( 19)

2 - Ebu Hüreyre ' n i n yüzüğünde i k i küçük s inek tasv i r i bu lunduğu N ı­haye 'de nak led i l m i şt i r (20) . Bu g ib i o lay lar ı göz önünde bu l unduran bazı müsteşr ik ler tasv i r i n Hz. Peygamber dönem inde yasak o lmad ı ğ ı n ı bu yasa­ğ ı n sonra faki h l er tarafı ndan meydana getir i l d i ğ i i dd ias ın ı i l er iye sürmüş­lerd i r ( 21) . Haki katen Sa'd ı n aral ı ks ı z o larak sekiz rekat namaz k ı l d ı ğ ı doğ­rudur (22) . Fakat Sa'd ve askerler i Genab-ı Hak bu zaferi kend i ler ine arma­ğan ettiğ i i ç i n kuvvet l i i nançlar ı ndan do lay ı i l k iş ler i fethett ik ler i şehr in aç ı k bu l unan saray ında oradaki tasvi rlere bakmaks ız ın namaz k ı l mak o l ­muştur. Müslüman iç in bunda b ir teh l i ke yoktu . Z i ra müs lüman lar ın i s lam '­dan önceki dönemler inde bu t ip tezy inatl ı ve tasv i r l i mabet ve saray lar ı

1973

( 17) el-Bahr, 186b (18) Bkz: İbn-ı Rüşd, Bidayet-ül Müctehit (türkçesi Ahmet Meylani ) I, 175, İst.

( 19) Taberi tarihi, IV, 174 (20) el-Bahr, 169a (21) Bkz: Creswell, Early Müslim Architecture, ı, 27 (22) Taberi, IV, ı74, E. Ritemeyer, Die Stadtegründungen der Araher im İslam, 29,

Creswell, Early müslim Architecture, ı, 15, 270

Bı

yokt'u . ü ste l i k i ran l t iarda on l ara tapmıyor lard ı . Sonra müs lüman lar bu tas­v i r le i r yapmad ık lar ı i ç i n sorum lu değ i l lerd i . (23) Kisra ayva n ı n ı n nak ış l arı şa i r Buhter i (ö. 897) dönem i ne kadar korunmuştu r k i , o meşhur « S i n iyye " ad l ı kas ides inden bundan bahsetm işt i r . (24) Yan i b i r çok örnekler o lmakla beraber is lam' ın i l k zamanlar ında esasen tasv i r puta tapıc ı l ı ktan tamamen s ıyr ı lmak i ç i n yasakl anmışt ı r . Tasv i r bir çok hadise ler le yasaklanmas ı na rağmen zaman la bu end işe ortadan ka lk ı nca çeşit l i sahalarda tasvi re yö­ne lme o lmuştur. Bu i nsan tasvi r i nden başlarda, res i m l i k itap l a ra kadar g i ­der . Bu bakı mdan çeşit l i sahal arda kend in i gösteren bu ça l ışma lara b i r b i l­gi vermek bak ımından burada temas etmek fayda l ı o lacak . . .

68

(23) Dr. Zeki Hasan, et-Tasvir İndel Arab, s. 124, (24) agrn. I , 124

Bölüm : VIII

Kitaplarda, yapı larda, silahlarda ve paralarda bulunan tasvirler :

A - Kitaplarda tasvir : (minyatür)

Daha çok farsça kitapl arda tasvi re rastlan ı r . F ı k ı h , tefs i r (ya ln ı z son zamanlarda Tantavi ' ıı i n yazm ış o lduğu tefs i r b i r ist isnad ı r) had i s , ke lanı ve bu g ib i eserl erde tasvi re rastl anmaz. Fakat tecvit (K . Ker i m i okuma tekn i ğ i n i öğreten kitap) t ıb , h i kaye, ş i i r , vs. g i b i k itaplarda pek erken ta­r ih l erden it i baren tasvi re yer veri l m i şt i r .

1 - Tecvit k itap ları : K . Keri m i n okuyuş tekn i ğ i öğ reten bu b i l g i da­l ı ndaki eserl erde en çok harfler in ç ı k ı ş ı n ı -ağ ız ve d i l i n hareket ler in i gös­termek iç i n ş ek i l l er yap ı l m ı şt ı r ( 1 ) .

2 - Tıb Kitap lar ı : Bun lar i ç inde en eski tasv i r l i k itap o larak : a - 592/ 1 1 95 tarih ler inde yaz ı lm ış A l i b . isa e i -Mus i l i 'n i n eseri « Tez­

k i ret-ü i -Kehhal i n " sayı lab i l i r (2 ) . 3 - Honeyn b . ishak (81 0-873) ı n « i ' la l -ü l Uyun ve i lacuha» eser id i r k i

göz iç in ren k l i şeki l l er vard ı r (3) . c - Diyaskor id is ' i n " K i tab-ül Edviye " ad l ı eser i . Bu k itaptak i tasv i rler i

1 222 tari h i nde ressanı Abdu l lah b . Fad l yapm ışt ı r . (Stockholnı 'da eski M ar­t in ko l l eks iyonu) (4) . Aynı rnüe l l i f i n « Kitab-ü l Haşaiş f it 't ıbb ı Ad ı nda başka bir eseri vard ı r . (Ayasofya kütüphanes i ) .

B u g i b i b itk i l eri konu ed inen res i m l i k itap lar veya bun lardan b i r kaç varak çeş itl i i s lam ü l ke ler indek i " is l ami Eserler M üzes i " nde bu lunmak­tad ı r (5) .

d - Kah i re 'deki Ha l i l �ğa medresesi kitap l ı ğ ı nda « Baytarl ı k hakk ın­da » renk l i ve tasv i r l i b i r k itap bu lunmaktad ı r . iç i nde 39 nak ı ş l ı ve tezh ip l i tasvir ler yer a lmaktad ı r . (S ı ğ ı r , deve , at vs . ) K itab ın en son i st isnahı A l i b .

( 1) Krş. et-Tasvir İnd-el Arab, s . 35 (2) Age. s. 35 (3) Bkz: el-Aşrü Makalat Fi'l Ayn, Kahire, 1928 ( 4) Gaston-Migon, İslam sanatları (B. Toprak tercemesi) s. 23, Güzel Sanatlar

Akademisi neşriyatı, İst. 1943 (5) Bkz: G. Migeon: Manuel d'art Musulman, I, 126, M. Dimond, Handbook of Mu­

hammedan Decorative cilt, I, G. Morteau, et vever miniatures persones s. 18-9 Persia, İndia, and Turkey, Corci Zeydan, Tarih.Jı Adab-ıl luga el-Arabiyye II, 340

69

Hasan ibn-ı H i betu l la lı tarafı ndan yap ı l m ışt ır (6) . ( 1 209) Kitaptaki m inya­tür ler metn i açı k layıc ı mahiyetted i r . Ş imd i bu eser Kah i re 'de « Dar-ü l Ki"ı­tüb- ı l M i sr iyye » de bu lunmaktad ı r (7) .

Bu t ip eser iere hemen hemen is lam Eserler i Kütüphane ve müzeler in­de s ık s ık rastl an ı l ı r . Bun lar b i re r örnek o larak şunu l muştur. Özel l i kl e bun­lar üzer inde yap ı lm ı ş ça l ışma lar vard ı r ( 8) .

3 - Ed&biyat Kitapları :

Edebiyat k itaplar ı i ç i nde tasvi rlere yer veren eserler mevcuttur : a - Har i r i ' n i n « e l Makamat» ad l ı eserinde çok güzel tasvi r ler yer a l ­

maktad ı r . Res i m ler i 1 237 de Vas ı f l ı Yahya ibn-ı Mahmut taraf ı ndan yap ı l ­m ışt ır (9) . Bu eser in Len i ngrad 'da Asya müzes i nde i k i yazma nüshas ı , Br i ­t ish M useum 'de 1 230 tar i h l i b ir nüshası vard ı r ( 10) . Paris müzesi Arapça eserler bö lümünde de (no : 5847) Schefer tarafı ndan hediye ed i lm iş b i r nüshası v e aynı k itab ı n değ i ş i k tasvir l i nüshalar ı başka yer lerde bu lunmak­tad ı r ( ll)

b - Hasan b. Ebi M uhammed Abd u l l ah e i -Abbası (VI I . As ı r edebiyat­ç ı s ı l « e i -Makamat-ül Cela l iyyetü » ad l ı otuz maka le l i k eser in in 1 9 makalesi çeşit l i kuş türl er i n i n res i m ler i bu l unmaktad ı r . ( 12) .

c - Bu eser iere yer veri rken Doğu ve Batıda şöhretl er i n i sürdürmüş ik i k las i k eseri de göz önünde bu l undurmak gerek i r : Bu ik i k las ik eser in çeşit l i m i l let ier in müze ler inde nüshalar ı vard ı r .

A - Kel i le ve D imne : Bu eser ibn - ı M ukafta (ö . 1 42/759) tarafı ndan Arapçaya ve ayrıca bir çok dünya d i l ler ine terceme ed i l m i şt i r . C l3l . Aya­sofya kütüphanes i nde (no : 42 1 3 , 42 1 4 ) ve Br it ish Museum'de (no : 1 1 55 , 1 1 57) yaz ı l ı nüshalar ı vard ı r ( 14) . B i z i i l g i lend i ren bu k itab ı n tasvi r l i nüs­has ı d ı r k i , böy le b i r nüsha Beyrut'ta ve 1 344/ 1 925 te M ıs ı r 'da bas ı l m ı ş­t ı r ( 15l .

B - Fi rdevs i ' n i n (ö . 1 020) meşhur « Şahnam e " ad l ı eseri n i n yazma

(6) Bkz. et'Tasvir İnd-el Arab, s. 173 (ek kısmı) (7) Prf. İvan Stchoukine•, Gazette des Beaux-Arts, XIII, 138, Mart 1935 (8) Daha geniş bilgi için, age. bkz: 38-45 (9) İslam Sanatları, 23 ( 10) İslam Sanatları, s. 23 (ll) Bkz. et-Tasvir Fı'l İslam, s. 24-28, Biblioteque Nationale Les Arts de İran, Pa-

ris, 1938, Perse, Bağdad s. 108-121, Makamat için bkz: Katip Çelebi, Keşf, II, 1787, İst. 1972 (12) et-Tasvir, s. 37 (13) Bkz: Brocelman, Tarih-ül Edeb-ı1 Arabi, II, 92-94, Mısır, 1962 (14) Age . II, 94 (15) Bkz : el-Fünun-ül İraniyyetü Fi Asr-ıl İslam, s. 80, Bu te.zhip hakkında şu

esere bkz: M. W. Rjabibin, M. Kniga, K.İ.D. evo proischodenie istoria, Moskow 1889, Brocelman, age. II, 96.

70

nüshası nda b i r çok m inyatür ler (tasvir l er) yer a lm ıştı r . Bu yazma nüsha bastı r ı lm ışt ı r .

M i nyatür sahas ı nda bun lardan başka b i r çok eser ler vard ı r k i bun lar son zaman larda kütüphane ve müzeler inden ç ı kartı l ı p çeş i t l i kuru l uş lar ta­raf ı ndan bast ı r ı lm ı şt ı r . B iz bazı örnekler i e le a l ı yoruz. Bunda okuyucunun d i kkat in i şu hususa çekmek istiyoruz : Her meselen i n i s l am aç ıs ı ndan tah­l i l konusu o lduğu dönemlerde bu eser ler in yer a lması ve bu g ib i ça l ışma­lar ın b izat i h i şer iat prens ip ler ine içten bağ l ı saray adam lar ı taraf ından teş­vik ed i lmesi , şeyhü l is lamlar ın bu konuda b i r şey söylememe l er i , Resu l u l­lah taraf ından yasak lanmış tasv i r i n hangi t ip tasv i r o lduğu ve böy le b i r i l let (sebep) ol mad ı ğ ı takd i rde b i r şey gerekmiyeceği ame l i bakımdan ken­d i s i n i gösterm iş o luyor.

4 - Biyografi k ve tarih i eserler :

a - M usu l Atabeği Bedredd i n Lü ' l ü ı ç ı n 1 2 1 9 y ı l l ar ında hazı r lanmış o lan ve bazı c i lt ler i ist . M i l l et Kütüphanesi Feyzu l l ah Efend i k ısmı ( n r : 1 565-1 566) bu lunan ve d i ğer ler i muhte i i f memleketl ere dağ ı l m ı ş bu l unan 20 c i l t l i k « K itab-ül Ağan i n n in alt ı c i l d i n i n baş ında saray i l er i ge len ler i ara­s ı nda Bedredd in Lü ' l ünün res i mler i vard ı r, ( 16 ) .

b - iskendarname ( Par is B i b . Nat. Ms-Twe nr : 309) c - Se l imname ( M i nyatü r lü ) . (Topkapı kütüphanes i , Haz ine k ısm ı , n r :

1 597-8) d - Menaz ı l - ı Sefer-ı l rakeyn ( ist. ü n iversites i kü . nr: Ty 5964) e - Süleymanname (Top kapı Sarayı kü. Haz ine k ısm ı , n r : 1 5 1 7) f - Zübdet-üt Tari h , (Türk- is lam müzes i , n r : 1 973) vs.

5 - Tasvirl i s iyer :

Raşidüdd i n ' i n « Camiü-t-Tevar ih i , " . Yazma nüshan ın b i r parças ı Lond­ra'daki kral iyet Asya Cem iye 'ti nde , b i r parçası da Ed i nburg ü n i versite 's i n­ded i r . 07) Raşidüdd in bu eseri haz ı r lamak i ç i n Tebriz 'e b i r çok ressam lar cel betm işti r . Eserde önem l i tari h i eserl er tasv i r ed i l m i şt i r. Hz . Peygambe­r in doğumu , Rah ip Balı i ra Hz. M uhammed ' i n önünde vs. 08) .

6 - Tasvi r l i K. Ker im : Geçen asra gal irıceye kadar islam ül f•elerinin hiç bir inde b i r ressam

ç ık ıp K. Ker im 'deki geçen ol ayl ar ı , an latı l d ı ğ ı k ıs ı mda tasvire yeltenmemiş­t i r . Bu bakımdan bu konu yokmuş g ib i b i r duru m arzeder. Prf, H i l m i Z iya ü l ­ken , •• K . Kerim 'i n res i m l i b i r nüshası yoktur " ( 19) i fades ine eser inde yer

( 16) İslam Ansiklopedisi, Cüz: III, 35 ( 17) el-Fünun-ül İslam, 167

. ( 18) Age. 167 ( 19) İslam Mimarisi, 156

71

veri rken herhalde bu genel an lay ıştan hareket etse gerek. Ya ln ı z M ıs ı r ' l ı Zeki M uhammed Hasan ' ı n « es-Sekafet 'ü l is lam iyye » ( Kah i re 1 938) de nak­lett iğ i ne göre Pari ste ç ı kan « Revue des Etudes is lam ique » derg is i n i n 1 93 1 de yay ı n lanan i l k sayıs ı n ı n 2 1 -24 sayfa lar ında R . Gotthe i l , res i m l i b i r mus­hafı n tasv i r i n i yapmaktad ı r (20) Bu esere 1 9 uncu as ı rda baş layan Avrupa tes i ri n i n b i r neticesi nazariyle bakı lab i l i r (21) . Yaln ı z buna tasv ir l i Kur 'an demek yan l ı şt ı r . Z i ra tetki k ed i l d i ğ i zaman görü lecekt ir k i , tasv i r ettiğ i o la­y ın a lt ına a ld ı ğ ı Ayetler i n baz ı lar ın ı a lmamış , baz ı l ar ı n ı n yer in i değ işt irmiş­t i r . . . M uhteme ld i r k i ressam , s ı rf bunu ticari b i r gaye i ç i n yapm ış ve can­land ı rmak i sted i ğ i o laya denk düşen Ayetlere de yer vererek b i r bak ıma Kur'an ayetler i n i tasv i r ett iğ i o iay iç in b i r de l i l ku l l anmışt ı r (22) sonra, ede­b i eserler , ta r ih ve s iyer kitap ları Peygamberler in tasvi r ler ine varı ncaya kadar m inyatür ler le süslend i ğ i g i b i i çerdeki h i kaye i l e i l g i l i o l arak bazı m inyatür ler le yap ı l m ı ş o l ması hat ı ra gel iyor. M ushaf kapak lar ında tezyi nat kab i l i nde kuş , gey ik res im ler i n i i ç ine a l an mushaf kapak lar ı yapma işi da­ha eski d i r (23) .

(20) Keskioğlu, (eser üzerine) Vakıflar dergisi, III, 281-2; Süleymaniye Kütüp­hanesi, Arşiv b. No : 1348

(21) Keskioğlu, agm., Zeki Muhammed Hasan, el-Funun-ül İraniyye, s. 83 (22) Bkz: R. Gottheil, An İllustrated Copy of the Qur'an, Revue des Etudes İsla­

miques s. 22-24, Zeki Hasan, agm. (23) Keskioğlu, agm. 281-3.

72

B - Tasvir l i binalar ve duvarlar :

Cah i l iye döneminde :

Duvar lar üzer ine tı;ısvir yapmak cah i l iye ve is lam döneminde Arap lar­ca b i l i nen b i r keyfiyett i r , şa i r ler ve tari hç i l er bundan bahsetm iş lerd i r . Ca­h i l iye dönem inde Ka 'ben i n duvar lar ı tasv i r l i i d i . Bu şek i l i ere ve res im lere ı :)cıdct esnas ında scıygı gösteri l d i . ( I ) . Azraki (ö. 2 1 9/834) «Ahbar- ı Mekke " · Je ş u n lar ı yazar « l(u reyş l i ler Ka'beyi yeniden yapt ı lar . On i a rı n y::: n ı ııda k ı pti marangoz lar vard ı . Onlar , Araplara « gövde ve sütun l ardan tutu n , ta­vcırı ve duvar lar ına kadar heps i n i süs ley in iz , ded i le r , Sütun l a ra ; Peygam­ber l er i n , me lek ler in ve ağaç lar ın tasv i r leri n i yaptı lar . Bun lar i ç i nde putl ara kzırş ı uyakta duran yaş l ı Hz. i brah i m , Hz. isa Hz. Meryem ' i n ve melek ler in res i m ler i yer a lmakta id.W2) . Hz . Peygamber Mekke'yi fethett iğ i zaman Ka '­bcn in i ç i nde bu lunan bu suretl eri yok etti . i bn-ü Ebi l Had id « Nahc-ü l Belağ e " şerh inde şun lar ı yazar : " Hz . Peygamber; H z . Ömer v e yan ı nda Osman b . Ta l ha 'yı gönderd i . Ka'ben in kap ı s ı n ı açmayı v e h i ç b i r suret b ı rakmamayı emrett i . Onlar bunu yaptı lar . Hz . ibrah i m ' i n suret ine Hz . ömer dokunmad ı , Hz . Peygamber O'nu da yok etmeyi ondan isted i . (Bu şek i l yontu lmuş b i r t imsa ld i ) H z . Peygamber bunun karş ıs ı nda şöyle buyurd u : " Hz . ibrah i m ' i putlara karş ı ayakta duran b i r i htiyar ol arak gösteren k imse ler i A l lah malı­vets in (3) " · Hz. U same 'de şunu an latıyor : " Ben Hz. Peygamber le Ka 'ben in iç ine g i rd i m . Orada (S.A.) b i r suret gördü . B i r kova su geti rmemi benden isted i . Sonra bir bez ıs iattı ve onun la suretl er i g ider irken şöy le ded i : "Ya­ratamad ı k lar ı şeyleri tasv i r eden b i r kavm i A l l ah malıvets i n ( 4) " · Yine an­l atı l d ı ğ ına göre, Kabe'deki putlar tahr ip ed i l i p tem iz leti l i rken , Hz . isa ve Annes i n i n res im ler ine dokunu l maz. Gassan H i r istiyan lar ı müs l üman o lduk­lar ı zaman bun lar ı görmüş lerd i . i bn-üz-Zübeyr Ka 'beyi y ık ı nca (Haccac b . Yusuf' la yapt ığ ı savaşta , Kabeye s ı ğ ı n ı r , devrin ha l ifes i n i n arzusunu b i r a n evvel yerine geti rmek i ç i n Haccac , Kaben in kutsa l l ı ğ ı n ı h i ç nazarı it ibara

( 1 ) Timur Paşa, et-Tasvir İnd'el Arab, s. 2, Kahire, 1942 (2) Zeki Muhammed Hasan, et-Tasvir İnd'el Arab, s. 119 (dip not) Yazarın :;;u

makalelerine bkz: "Ba'dü Te'sirat-ıl Kibtiyye Fi-1 Fünun-ıl İslamiyye, Mecellet-ül Asar-ıl Kıbtiyye, III, 10-22, Kahirc 1937

(3) et-Tasvir, 3 (4) age. s. 3

73

ı:ı lmadan Ebi Oobeys dağı ndan orayı mancı k lar . O zaman y ı kı l ı r) . (5) . O tas­v i r lerden b i r iz ka lmad ı (6) . Bu hususta değ i ş i k r ivayetler gel mekted i r . Az­raki , « Hz . Peygamber Mekke 'ye g i r ince Şeybe b . Osman 'a : ' Şeybe ! E l i m i n alt ı ndaki ler har iç geriye ka lan lar ı yok et, ' der . ' E l i n i n a lt ındaki H z . i s a ve annesi ne ait tasvi r lerd i ' (7) , Bu tasv ir , Hz. isa 'y ı kucağ ı nda tutan Hz. Mer­yem' i tems i l ed iyordu . Bu res i m kap ıya yak ın o lan orta sütunda bu lunuyor­du . Sonra yang ı n esnas ı nda yok o ldu . Şunu be l i rte l i m k i , bu yontu l m uş b i r heykel o lmay ıp nakı ş l ı b i r suret o lduğunu yukarıda geçen « Sütun üzer ine yap ı l m ıştı , i fadesi bunu aç ı k l ığa kavuşturan b i r del i ld i r (9) . Hz. Peygamberin bu tutumunu , i s l am ın i l k dönemler i nde tasv i r i n yasak o lmad ı ğ ı n ı i leriye sü­ren le r bir dayanak o larak ku l lanm ış lard ı r ( 10) . Bu tamamen H i r istiyan l ı k ve isa 'ya olan sayg ı n ı n bl!:J.fades id i r . Z i ra Hz. Peygamber art ık kendi taraftar­l a r ı ndan h i ç b i r i n i n ka l k ıp o resme ta�acağından korkmuyordu . ( ll) Bu res­m in Ka'ben i n yan ı ş ı na kadar orada kal ı p ka lmad ığ ı i hti laf l ı d ı r . Z i ra bunun da d iğer res im le r g ib i bozu lup yok ed i l d i ğ i n i idd ia eden ler bu lunmakta­d ı r (12) .

* * *

Hz . Peygamberi n tasvi re karşı tak ınd ığ ı tav ı r i l k zamanlarda, her yö­nüyle etki s i n i sürdürdü . Ama b izzat O da , yen i m i l l et ler le karş ı l aşan müs­lüman lar ın onlar g i b i refah i ç i ne g i recekl er i n i bir sözlerinde be l i rtm iş l er­d i r ( 13) . Gerçekte ü l kedeki bol l u k gel i ş i nce müslümanlar iç yapı tezy i nat ve serg is i nde yen i yen i yo l l ar aramya koyu ldu lar . Yapı tezyinatı cam ide , sarayda , köprüde ve d iğer yerl erde kend is i n i günden güne göstermeye baş­lamışt ır . i ht iyaçla sanat b i rb i r i n i sararak ve kucakl ıyarak i ler l emeye baş la­m ıştı r . Baz ı örnekler :

1 - Kusayr Amr Sarayı : Şam çölünde yapı l m ı ş b i r sarayd ı r . Müs lü­man lar ın düşman lar ı yahut başka b i r dey iş le yeryüzünün o günkü me�hu r kra l l ar ına y e r veri l m i ş ( 14) . Bun lar yed i tane kra l d ı r k i , bun lar ı yukarıda say­m ıştı k .

( 5 ) Brocelman, Tarih-ü Şuub-ıl İslami, s . 134, Beşinci baskı, Beyrut 1968 (6) et-Tasvir, s. 2 (7) Ahbar-ı Mekke, 106-7, Feth-ül Bari, VI, 38 (8) et-Tasvir, 2 (9) et-Tasvir, 2 (10) Geniş açıklama için bkz: Zeki M. Hasan, The Attitudc of İslam Towards Pain­

ting, s. 2, 3. (Prf. Creswelle cevap veriyor) (ll) et-Tasvir, s. 7 ( 12) Heykel Paşa «hayat-u Muhammed> de Hz. Peygamberin bütün suretle.rin bo­

zulmasını emrettiğini bildirmektedir. s. 409 (13) Hz. Peygamber sehabi Cabire, süslü döşemeler edineceklerini bildirir. Krş :

Müslim, hn: 2083/41 (14) Rıfkı melul Meriç, s. 16, Mihrez, 89

74

2 - Emevi ha l i fesi Abd 'ü l M el i k zamanı nda Kudus 'te yaptı r ı lan b i r canı i n i n kap ı lar ı , Peygamber in tasv i r ler i i l e süs lend i r i lm i ş , g i r i ş kap ıs ı nda cehennem azab ına duçar o l an lar ın ebedi yan ış i ar ı tasvi r ed i l m i şÜr . 05) Mak­d is i : «Ahsen-üt Tekas im " de, Şamdaki Emeviye cam i i n i n tavan lar ı n ı n a lt ı n suyu i l e gayet güzel ve d i kkat l i yap ı l m ı ş şeh i r , ağaç tasvi r ler iy le ve yazı­lar la süslend i ğ i n i kaydeder. (16)

3 - Abbas i l e r zaman ı nda Bağdat ve Semerra 'daki saray lar ı n duvar tezyi natı aras ı nda nak ış lar vardı (17) .

4 - Abbasi hal ife ler i nden Musta i n B i l l ah ' ı n annnes i kend i s i ne b i r ser­ÇJ i yaptı r ı r . Bu serg i n i n üzer ine a lt ından hayvan ve kuş suretler in i resmet­t i r i r . Bunu yaparken çok büyük b i r harcamada bu lunur . Bu kad ı n ı n çok is­rafl ı b i r hayat yaşad ığ ı , o dönemde memleket in çok zor şartl ar a lt ında bu­l u nduğu b i l d i r i l iyor, (18) . Zaten bu yaptı rd ı ğ ı şey de onun ne kadar i s raf i ç i nde bu l unduğunu göstermekted i r .

5 - Bu hususta i l er i ge len ha l i fe le rden b i r i de Fati m i ha l i fesi Mus­tans ı r B i l lah 't ı r . Seyyah Nas ı r- ı Husrev b i r bayram günü Mustans ı r ' ın oda­s ı n;:ı g i rer . Orayı şöyle tasv i r eder: « Odayı tamamiy le e n l i l i ğ i ne kaplamak üzere döi't arş ı n yüksek l i ğ i nde bir taht konmuştu. üç tarafı tamam iy le a l ­t ınd ı . üstüne av yeri n i n , meydan ı n ı n vesa i r yerle r i n res i m l er i yap ı l m ı ş , uüzel yaz ı lar yazı lm ı ştı . ( 19) , Makr iz i H ıtat ' ı nda aynı ha l ifen i n vez i r i Hasan b . Al i Yezur i ' n i n , i bn- ı Aziz ve Kusayr i sm indeki nakkaş ı na a it b ir menk ıbe­yi an lattı ğ ı g i b i , ha l ife Aziz B i l l ah ( M ıs ı r Fati m i le r i n beşi nc is i ) ı n annes i ta­rafı ndan h icr i 366 (976) da yapt ı r ı l an Cam i-ül Karafa karş ı s ı ndak i köprünün nak ış lar ın ı da nakkaş Ben- i l Mua l l i m a i l es i n i n yaptığ ı n ı , K ıtami i s i m l i b i r nakkaş ı nda Dar-ü n Nu 'man da Peygamber Yusufu karan l ı k kuyu i ç i nde ç ıp­lak ol arak tasv i r ettiğ i n i haber vermekted i r. (20)

Fati m i l e r döneminden kalma b i r çok tabaklar ve taş levhalar bu gün e lde bu lunmaktad ı r . Bun lar ın b i r inde ( Dar-ü l Asar- ı l Arabiyye, n r : 695) gü­verc i n , ba l ı k , çeş it l i b itk i l e r vard ı r . Başka b i r l evhada da da l l a r üzer inde b i r­b i r i ne karşı durmuş kuş res im ler i bu lunmaktad ı r ( l evha nr : 6) ( 21) .

6 - Kurtuba l ı Abdurrahman Nas ı r çok sevd iğ i Zelıra ad l ı cariyes in i n

( 15) Meriç, 16 ( 16) Ahsan-üt-Taksim, 157, et-Tasvir, 4 07) Meriç, 16 ( 18) Bkz: Hasan b. Ahmed Hakim el-Boka, Nüzhet-ül Ebrar fi Zikr-ıl Akalim vc'l

Emsar, Dar-ül Kütüb (Mısır) yazma nüsha, nr: 150 ( 19) Meriç, 6 (20) Meriç, 6. ( 21) Bu eserler hakkında geniş bilgi için bkz: et-Tasvir, 146

75

<ıd ı rıa Ku rtuba ' n ı rı üç m i l kuzey i ne d üşen e i-Ai u s dağ ı n ı n c ivar ında b i r sa­ray yaptı r ı r , Zelıra ' n ı n portre s i n i kap ıya n a kşeder. (22)

7 - Kah i re l i M a kr iz i (ö . 1 442) H ıtat ında (1 ,3 1 6) Tu l unoğ l u H u mare­veylı ' i n mu hteşem saray ındak i b i r oday ı kend i s i n i n , kar ı lar ı n ı n ve muğann i ­ye l e ri n i n tab i i büyü k l ü kteki h ey ke l l er iy le s ü s l etm i ş o lduğunu a n l at ı r . (23)

8 - M u 'cem ' i n e i -Beyza maddes i nd e , Abd u l l a h b. Eb i h ' i n Basra'da bu cıd l a bir ev yapt ı rd ı ğ ı n ı , d uvar lar ı n ı res i m ler le s ü s l etti ğ i okunmaktad ı r . ( 24)

9 - Timur 'un 1 397 tar i h i nd e Semerkant'ta Bağ- ı D i l kuşa d e n i l e n bah­çe iç i nde b i r köş k yapt ı rd ı ğ ı n ı , bu köşkün duvarlar ında H i n d istan muhare­b e l e r i n i tasv i r eden res i m ler in b u l unduğunu , Semerkand ' ı bu tari hten b i r a s ı r sonra z iyaret eden Babu r'dan öğren iyoruz. (25)

1 0 - Ebu Said eb 'ü l Hays ' ı n -Su ltan Mahmut Gaznev i ' n i n dostu o l an­babas ı n ı n ken d i s i i ç i n saray yap m ı ş o lduğunu ve o sarayı n bütün duvar la­r ı n ı Su ltan M ahmud 'un asker ler i n i n ve f i l l er i n i n s u retl er iy l e s ü s l e m i ş o l ­duğunu F . Attar'dan öğren iyoruz. (26)

1 1 - Baybars tari h i nde de Tunus h ü kümdarı M u hammed ' i n Kurtuba l ı m imar Amr'a üç kap ı l ı taş b i r kubbe yapt ı rd ı ğ ı na , duvar lar ına bedev i l er in res i m l er iy le s ü s l etm i ş o l d uğuna i şaret ed i l m e kted i r. (27) Kubbe n i n yap ı m ı b i t ince içer is i badana ed i l d i , duvar lar ına bedevi ler in res i m ler in i yaptı rd ı .

1 2 - X l , X I I . a s ı r l ardan g ü nümüze g e l e n ve bugün P isa 'da Campo San­to 'da b u l u nan bronzdan efsanev i , h ayvan h eyke l i . (28)

1 3 - Rey'de y ı k ı l m ış Se l ç u k harabe ler i nde ç ı kan heykel numune ler i . 1 4 - XI I I , a s ı rda yap ı l m ı ş o lan ve Şam M i l l i M üzes i 'nde b u l unan kera­

m i k süvari heyke l i . 1 5 - XIV. asr ın i k i nci yar ıs ı nda M uhammed V i ç i n e i -Hamra 'da yap ı l ­

m ı ş o l a n çeşmeyi taşıyan mermer ars lu n l a r h a l a mevcuttur . 1 6 - M ü s l ü man r ica l i aras ı nda u m u m i meydan-l arda i l k heykel d i kti­

ren H id iv i s m a i l Paşa o l muştur. 1 7 - Anad o l u Se lçuk lar ıdan -bu hususta- günü müze az eser g e l m işt ir .

Türk - i s l a m Eser ler i M üzes i 'nde XI I I . - XIV. a s ı r l ardan ka lma 29 santi met-

(22) Bkz: el-Makarri, Nefhüttayyib, 1, 344 (Layden baskısı) , Mihrez, er-Rusum, 878, Zeki M. Hasan, Les Tulunides de L'Egypte Müsulmane a la' fin du IXe Seciece, s. 127

(23) G. Wiet L. Hautecoeur, Les Mosque'es du Caire, 179 (Le decor des e'dificest interdiction des images I, Paris 1932. s. 163-83,) den S. Kemal Yetkin, 44.

( 24) Yetkin, 44 (25) Yetkin, 45, Babur'un Reşit Rahmeti Arat tercemesi I, 488, Ankara 1943 (Bu

eser 1000 temel serisinden yeniden üç kitap halinde yayımlanmıştır.

76

( 26) Yetkin, 45, Tezkiret-ül Evliya II, 322-3, Nicholson baskısı, Londra, 1907 (27) Yetkin, 45. (28) İslam Ansiklopedisi, cüz, 120, s. 32

re büyü k l üğünde cesmen i n suyunu ağz ından a k ıtmas ı i ç i n yapı l m ı ş o lan k u rşun kuş f igürü nad i r örnek l erden b i r id i r . (29)

1 8 - Topkapı Saray ında b u l unan X I I I . a s ı rdan k a l ma çe l i k aynan ı n s ı r­t ı , kabartma o larak ortada at l ı b i r avc ı onu çevi ren hayvan f igür ler iy le do l ­duru lmuş b i r şer it l e süs lenm i şt i r . Bu hususta daha b i r çok örne k l e r vard ı r .

1 9 - H a l ı l arda da tasvire rastla n ı r . ( 30) .

20 - H i nt - Moğol sanat ına a i t XVI I . asr ın son lar ına doğru yapı l d ı ğ ı b i l d i r i l e n a t şek l i üzer inde yaz ı l ı Ayet-ü l K ü r s i b u l u nan b i r tasvi r o l duğu b i l ­d i r i l me kted i r . Yazı ç izg i ler i a t üzer indek i b i n i c iy i de kapsa m ı n a a l ma kta­d ı r . Bu tasvr Kembr ic 'd e öze l b i r ko l i eks iyanda b u l u n ma ktad ı r . ( 31 )

(29) Age. s. 33 (30) Age. s. 34 (31) Bkz. fikrün ve fennün (dergi) sayı 19, Almanya 1972

77

C - Silahlar üzerindeki tasvirler :

Hz. Peygamber, i s l a m iyeti yaymaya baş l ad ı ğ ı zaman heykel ve tasv i r­ler in hang i gaye ler etraf ında k u l l a n ı l d ı k l a r ı n ı i l g i l i bö lüm l erde izah ed i l me­ye ça l ı ş ı l d ı . Bu heyke l l ere ve tasv i r lere h emen hemen her yerde iz ler ine rastl a n ı l ı rd ı . Bu bak ı mdan s i lah l ar ı n üzer inde de baz ı tasv i r ler in o l mas ı ta­b i i d i r . i bn-ü l E s i r « e l-Kam i l " a d l ı eser inde H z . Peygamber in s i l ah l ar ına ayır­d ı ğ ı bö lümde: « Hz . Peygamber in üzer inde koç baş ı resm i bu l unan b i r ka l ­kan ı vard ı , O bunun iç in ondan hoş lanmazd ı , " der . (1) Yusuf b . ismai l en-Neh­h an i 'n i n « e i-Enva r ' ü l M u hammed iyye M i n 'e l M eva h i b- ı l Led ü n n i yye » d e an­l attı ğ ı na göre : « Bu kal kan Hz. Peygambere hediye ed i l m i şti . Bu ka l kanda koç veya kartal resm i vard ı . O, ka lkan ı n üzeri ne e l i n i koyd u . A l l ah hemen bu tasv i r i g iderd i . (2) Hz . Peygamber i n b u husus l arda tak i p ett i ğ i yol bel l i ­d i r . Ya ln ı z bununda zam a n l a müsamaha i l e karş ı l a n d ı ğ ı görü l me kted i r . i bn-ü l E s i r h i c reti n 32 i nc i senesi o l ay l a r ı n ı an latı rken şuna da yer veriyor: « Abdurrahman i bn-ı Rabi a ' n ı n ' n u n ' ( * ) a d l ı bir k ı l ı c ı vard ı . Bundan do layı Abdurra h m a n 'a ' z ü n n u n ' ( n u n u n s a h i bi ) den i l i rd i . Gerçekte bu k ı l ı ç M a l i k b . Zübey r ' ı n k ı l ı c ı g i b i bal ı k şek l i nde yap ı l m ı şt ı . B u bak ı mdan bu i s i m ve­r l i m i şt i . ( 3)

i b n-ü E b ' i l H a l i d « N ehc-ü l Be lağ a » şerh i nde şunu an lattı . « Bazı mel i k­ler Hz . A l i ' n i n res m i n i k ı l ı ç l a r ı üzer ine yapıyor lard ı . Böyle yapm a k l a yar­d ı m ve zafer e lde edece k l er i n i san ıyor lard ı . Adudü'd Devle ( ö . 983) babası R ü k nüddevle (ö. 949 ) . Alp Ars lan (ö. 1 072) ve oğlu M e l i kşah (ö. 1 092) ı n k ı l ı ç l a r ı üzer inde H z . Al i 'n i n resm i vard ı . (4) .

D - S i kke ler üzeri nde res i m l e r :

Hz . ömer ' in bast ı rd ı ğ ı ( h icr i 2 1 ) s i kke ler in b i r yüzünde « ke l i me-i şeha­det» öbür yüzünde R izans i mparator lar ı n ı n res m i bu l unan s i kke ler tedavül­den ka ld ı r ı l mad ı . Bu s i kke ler üzer i ndek i yaz ı l a r bazan •• e l hamdü l i l l a h » ba­zan ·· M uhammedü rresu l u l la lı » , ve bazanda •• La i l ahe i l l e l l ah ü Vahdehu » i ba-

78

( 1 ) et-Tasvir, s. 30 ( :.' ) n:,z: et-Tasvir, ek kısmı, s. 170, Taberi, III, 185 ( ''' ) "nun.un balık anlamına geldiğini hatırlatalım. (3) Bkz: E:>t-Tasvir, s. 30 ( 4) Şc.rh-ü Nahc'ül Bel::ığe, I , 9, et-Tasvir, 30

reler i b u l u nmakta i d i . . . H z . Osman ' n ı n zaman ında bas ı lan s i kke l erde ise « AI Ia h ü Ekbe r » c ü m l es i yer a l makta i d i . . . (5)

M uaviye bastırd ı ğ ı d in a r l a r ı n üzer i n e , k ı l ı ç kuşa n m ı ş şah ı s l a r kaz­d ı rd ı . < 6) Bu d i nar l ardan b i r i b i r asker in e l i ne geçti . Bu asker h a l i fen in h u­zuruna ge l erek « Ya M uaviye ! Sen i n s i kke darp l a r ı n ı pek fena b u l uyoruz .. , ded i . H a l i fe kend i s i ne « Öy le ise sen in maaş ı n ı kesti receğ i m ve yer ine e l ­b ise g iyd i receğ i m " , der . (7)

Abd ü l m e l i k , l rakta b u l unan Haccac'a: « Ben senden daha evvel paral a­r ı m ı kesdi receğ i m , » d iye yaz m ı şt ı . Bunun üzer i n e kes i l m i ş o l a n bu para l ar , M ed i n e-i M ü n evvere 'ye g e l d i ğ i zaman sehabeden h ayatta b u l u n a n l ar tara­f ı ndan umum iyetle iyi karş ı i anmış ise de ya l n ı z üzer indek i res i m l er b i raz hoş görü l mem işt ir . Sehabeden Said b . e l - Mü seyyeb bu g i b i para l ar l a a l ı ş­veri ş yapmış ve b u n larda hoş görü l m iyecok b i r c i het b u l am a m ı şt ı . (8)

Abd ü l m e l i k d i nar ve d i rh e m l e r i n i kesti rmes ine sebep : H a l i d b . Yez i d b . M uaviye b . E b u Süfya n ' ı n kend i s i ne : « Ey m ü ' m i n l er i n e m i r i ! E s k i u l e­man ı n k i tap l a r ı nd a uzun ömür lü h a l i te l e r i n s i kke ler i üzeri nde « A I I ah-ü Tea­l a 'yı takd i s edenlerd i r " , d e n i l iyor. Bu had ise üzeri ne Abd ü l mel i k bu d i nar­lar ı kestir iyor. (9)

Gene l o l arak para lar üzeri nde « Ku l H üve ' l l ahü Ehad " , « B i sm i l la h " ve­ya « La i l ahe i l l e l l ah » i bare ler i b u l u nmakta i d i . Fakat bu da çeş it l i yön l e rden do lay ı münakaşa konusu o l m uştur . B u münakaşa ·da ifad e l e r i n d e l a l et et­t iğ i mana lardan ötürüdür . A l l a h ve A l l a h s ıfatı n ı taş ıyan bu i bare l er i n o l ­ın iyak i şu rada burada ç iğnerımasin v e kutsa l l ı ğ ı i h l a l ed i l mes in . . . t 10)

i l k Se lçuk s u lta n ı Tuğru l Bey çok d i ndar o l d u ğ u h a l d e o n u n , h a l i fen i n k ı z ı i l e ev l e n i rken , d ü ğ ü n h at ı ras ı o larak Bağdad'da 1 063 de bastı rd ı ğ ı ma­da lya üzer inde kendi kabartma tasvi r i n i koydu rm a s ı çok d i k kate şayan­d ı r. (ll)

11. G iyased d i n i Keyhüsrev i l k d efa res i m l i Se lçuk s i kke ler i bastı rmıştı k i , bu hususu hem kaynak lar söyleme kte ve hemde k ata l og l ar göstermek­ted i r . 02)

(5) Makrizi, en-Nukud. İbrahim Arturlu tercemesi, Belleten, XVIII. 373. Du hu­susta bilgi için Bkz: Galip Bey, Meskukat-ı İslamiyye Kataloğu (MKİ) giri!j kısmında, Cevdet Paşa, Tarih, V, 298

(6) en-Nukud, Belleten, XVIII, 373 (7) en-Nukud, Belleten, XVIII, 374 (8) Meskukat-ı İslamiyye Kataloğu, II. kısım, İstanbul, 1312 (9) Makrizi, en-Nukud, Belleten, XVIII, 375 ( 10) Krş: Age XVIII, 375 ( l l ) G. Migon, II, 192 den Osman Turan, Selçuklular Tarihi, s. 314 (12) Osman Turan, age. s. 315

79

Selçuklu Eserlerine k ısa bir bakış :

B i r çok saha l arda Se lçu k l u dönem i , i s l a m dünyas ı nda yeni b i r dönem ve h a m l e d i r . Bu zamanda vücut b u l muş o l an eserler üzer ine z iyades iy le eğ i l m iş ve araştı rma l ar i l i m dünyas ı n ı n h izmet ine ve nazar ına s u n u l muş­tur . B iz bu rada bu eser ler i en ine boyu na ince leyecek d eğ i l iz . Ya l n ız çok d i ndar o lan h ü kümdar lar ın idares i n i görmüş bu dönem i n iş iernekte o ldu­ğ u rmız konu bak ı m ı ndan i l g i nç g e l e n baz ı yön ler i vard ı r . Bazı eser ler :

·ı - Mevlana b i zzat ressama resm i n i n ç ı z ı l mesi i ç i n mode l l i k yap m ı ş­t ı r : « G ü rcü H atu n , mevl ana hanedan ı n m u h i p l er indend i . Kayseriye g itmek i sted i . Fakat Mev lana 'dan ayr ı l ma k ona zor ge l iyord u . O zamanda res i m yapmada i k i nci b i r M a n i o l an b i r ressam vard ı . Kend i sanatı hakk ında ' M a ­n ı , b i z i m res m i m i z karş ı s ı nda ac iz k a l ı r ' , derd i . Buna Aynuddevle- i Rumi der lerd i . Su ltan , M ev lana 'n ı n res m i n i b i r kağ ı d a ç izmes i i ç i n ona hediye ler verd i . Yo l l arda G ü rcü H atun 'a can yo l d a ş ı o l ması iç in res m i n son derece g üze l yap ı l mas ı n ı n i ca b ett i ğ i n i söy l ed i . Sonra Aynüddevle b i r kaç memur­l a beraber bu mese l eyi b i l d i rmek üzere M ev lana h azretl er ine g e ld i . Baş koyup uza kta ayakta durdu .

Aynüddev l e , daha ağz ı n ı açmadan Mevlana : ' Vapab i l i rsen ne a la ' , de­d i . Ressam b i r kaç tabaka m ahzenl kağ ı t geti rerek k a l e m i e l i n e a ld ı ve M ev l ana 'ya dönd ü . M evlana ayakta d u ruyord u . Ressam b i r defa b a k ı p yü­zünü ç i z m e k l e meşgu l o l d u . B i r yaprak kağ ıt üzer ine son derece güzel b i r res i m yapt ı . i k i nc i sefer tekrar ba ktı . Fakat Mevlan a ' n ı n önce görmüş o l ­duğu şek l i değ i ş m i şt i . Başka b i r kağ ıt üzer i n e b i r res i m daha yapt ı . Çeh­res i n i tamam l a d ı ktan sonra ş e k l i n yine baş ka tür l ü o lduğunu görd ü . Buf]un üzer i ne y i r m i tabaka üzer ine çeş it çeş it res i m l e r ç izd i , fakat her b a k ı ş ı nda res m i n başka b i r şek le büründüğünü görd ü . H ayrette ka ld ı , nara at ı p ken­d i s i nden geçti ve k a l e m l eri k ı r ı p ac iz ler g i b i secde ler ett i .

Aynüddev l e böy l ece a ğ l ay ı p d ı şar ı ç ı kt ı . Kağ ıt lar ı G ü rc ü H atu n 'a gö­türd ü l er . G ü rcü H atun bütün o şek i l l er i sand ı ğ ı na koyup seterde ve hazar­da beraber taş ı d ı . M evlana hazret ler i n i n şevkı ona g a l ebe ett iğ i vakit , Mev­l ana derha l onun gözü önünde tecessüm ediyor ve bunun l a s ü kunet b u l u­yordu·. (1)

( 1) Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, Tahsin Yazıcı ter. s. 400-1, ikinci baskı, İstanbul 1973

80

Rum ressaml ar ı ndan A laedd i n Thrayanus M evlana s ayes inde i s l a m i­yeti kabul ett i , Ayrıca bu ressamlar aras ı n d a M evlana mür it ler inden Bed­red d i n Yavaş ve Şehabedd i n a d l ı i ki Türk ressam vard ı . (2)

2 - Selçuk d evri nde res i m sanatı n ı n g e l i şti ğ i bir saha d a kumaş s a­has ı d ı r. A laedd i n Keykubad 'a a i t b i r kumaş üzer inde ars lan res i m l er i bu­l unuyord u . (3)

3 - « Se l ç u k Türkiye s i nd e heyke l ve kabartma lar da şeh i r l e r i n sur la­r ı n ı ve büyük b i n a l ar ı tezy i n ed i yordu. X I I i nc i a s ı rdan it i baren ç i fte-baş l ı Se lçuk karta l ı , çeş i t l i hayvan kabartmalar ı , at üstünde kuş avi ayan insan şeki l l er i M a rd i n ve D iyarbek i r sur lar ında , Erzu rum türbe ler inde , D ivriğ i U l u cam i i nd e görü l d ü ğ ü üzere d i ni b i n a larda d a h i yap ı l m ı şt ı r . A l aedd i n Keyku­bad Konya sur lar ı n ı i nşa ederke n , sur lar üzer inde , b i r yandan Kur'an ayet­ler i nakşed i l mesi n i , b i r yandan da ' m i mar ve ressam l ara' kabartma tasvir ve heyke l ler (temasi l ) yap ı l m as ı n ı emretm i şt ir . (4) ,

4 - «X I I I ü nc ü a s ı rdan XIX. as ı r orta l ar ına kadar Konya'yı z iyaret eden b ir çok seyyah şehri n kap ı l ar ında ve sur lar üzer inde bulunan bu heyke l ve kabartma l ar ı a l aka i l e müşahede ve tasvir etm i ş l e rd i , ki Konya 'da ha la bun lar ın parça lar ı n a rast lanmaktad ı r . Fakat daha d i kkati çeken b i r had ise de X I I i nc i a s ı rd a , 1!.:.- K ı l ı çars lan zaman ında Konya'da ' kameredd i n bahçe­s i 'nde mermer üzer inde ve b i r kemer a l t ı nda , b i r i erkek ve b i r i kad ı n i k i heyke l i n m evcudiyet id i r . . . (5)

5 - XI I I üncü as ı rda da Konya cam i i n i n yan ı nda beyaz mermer b i r ka ide üzerinde mermerden yap ı l m ı ş erkek, kad ı n i ki heykel daha b u l undu· ğu kayded i l m i şt ir . (6)

6 - « B i rg i 'de Ayd ınoğ l u M ehmed Bey ' i n saray ında b i r havuz ve köşe­ler inde , ağ ız lar ından su akan , ars l an heykel ler i vard ı . (8)

7 - D i ğer i s l a m ü l ke ler ine n i sbet l e heykelc i l i k a l a n ı nda o l d u kça yay­g ı n b i r durum arzeder. Esasen Orta Asya i l e o lan münasebet i n i kaybetme­m i ş o lan Se lçu k l u l a r o geç m i ş kü ltürü yaşatmaya ça l ı ş m ı ş l ard ı . B u n l a r ı , eser ler inde g ö r m e k kab i ld i r. (9)

(2) Şahabeddin Uzluk, Mevlevilikte Resim, s. 1-14, Ankara 1957 (3) Prof. Dr. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam medeniyeti, s. 315,

ikinci baskı, İstanbul, 1969 (4) İbni Bibi, s. 254, Osman Turan, 316 (5) Bkz. Harevi, K. Ziyarat s. 59; Osman Turan, 316 (6) Şemseddin el-Dımişki Nuhbet-üd Dehr, nşr. Mehren, Peterburg 1866,. s. 228,

Turan, 316 (8) İbn-ı Batuta, I, 332 den Osman Turan, 316 (9) Bu hususta geniş bilgi için bkz: Osman Turan, age. 318

F : 6 8 1

Bölüm : IX

islam sanatı neden tasvire önem vermemiştir?

Putperestl i k an lay ı ş ı n ı kökten söküp atmak içn Hz. M uhammed çok yön lü tedb i r ler a l m ı ş ve bu tedb i ler ürününü verm iştir . Bazı noktal ardaki bu s ı n ı r lama hareket ine bakarak " is l am 'da güzel sanatlara yer veri lme­m i şt i r » den i l emez. Böyle b i r idd ia hem yers iz ve hem de dayanaks ız kal ı r . » Sanat zevki i nsan lar ı harekete get i ren tab i i b i r kuvvett i r. Sanat kudreti o lan lar az o lmak la beraber , b i r çoklar ı onun l a a lakadar o l u r. Gerek heyke l o lsun , gerek res i m , müzi k , ş i i r , edebiyat, m imari veya herhangi b i r sanat şubesi o lsun , bütün sanat eserl er in in teme l i nde i nsan ı harekete getiren ayrı kuvvet vard ı r.

" Bu fitri kabi l i yet bütün i nsanl arda az veya çok yüksek seviye lerde bu­l unur , tıpkı hafıza, zeka , görme, i ş itme v .s . g i b i . Bu vas ıf lar i nsanda ge l i şt i­r i l eb i l i r, on lar bir b itk i n i n ge l işmes i g i b id i r. Faydasız k ı s ım lar , mesela b i r çok dal l ar budan ı rsa, b u durum ç içek , meyve v .s . g i b i d iğer k ı s ım lar ın art­mas ı n ı ve ge l işmes i n i tem i n eder . . . Arzedeceğ im i z g i b i , Hz. Peygamber sa­natı as la yasak etm iş görünmüyor. O sadece b i r bahçıvan ın iyi meyva a la­b i lmek i ç i n ağacın l üzumsuz dal ları n ı budad ığ ı g i b i , sanatı n bazı tezahür­l er ine set çekm i şt i r . ( 1 ) , Çeki l en bu setten sonra, başka a lan larda İs lam sanatı varl ı ğ ı n ı göstermiş , bugüne kadar i nsan l ı ğ ı n i lg i s i n i üzer ine topl ıya­b i l m i şt ir . Gerçekte g i rd i k leri a lan l arda har ika lar meydana get i rm i ş o ları sanatkar lar ve on lar ın eser ler i bugün ortadad ı r.

Fakat şöy le b i r soru ak la ge leb i l i r : " O ha lde Avrupa'da o lduğu g ib i neden b izde b i r rönesans o lmamıştı r ? »

" Bu sorunun cevabı n ı is lam l ı ğ ı n A l l ah te lakk is inde , is lam düşünüşün­de aramak iy i o l u r. »

" is l am ın i l k as ır lar ında yap ı l an res i m ve heyke l l er in , Yunan ve Sasani örnek lere göre yapı l d ı ğ ı n ı burada söylemel iy iz. İ l k as ı rlar is lam sanatın ı n kend i n i arad ı ğ ı , ge l i şmeye uğraştığ ı b i r dev i rd i r . i s lam l ı kta A l l ah te lakk is i , res i m ve heyke l i n , bütün müs lüman lar ın i badet merkezi o lan cami e g i rme­s i ne i m kan verseydi (Arap tari hç i ler inden Mekarr i , Kurtuba cam i i nde M u­sa 'n ı n asası n ı , Eshab-ı Kehf ve N u h 'u n kargas ı n ı gösteren res imler in bu-

(1) Prof. Dr. M. Hamidullah, İslam Peygamberi, I. 60-61

82

l unduğunu söylerse de , bunun hakk ında eski meti n lerde h i ç b i r işaret yok­tur) . (2 ) Bu ik i sanat yavaş yavaş ge l i ş i r ve şaheserler vereb i l i rd i . A l lah ' ın zamandan ve mekandan münezzeh o lmas ı , n e k imseden doğmuş ne de do­ğ urmuş bu lunmas ı , yan i tecessüm etti r i lmemes i bu i mkanı kald ı rmıştır . iş­te Hz. isa 'n ı n Yüce A l l ah ' ı n tasvi r ed i l mesiy le k i J ise l ere g i rd i ğ i i ç i n Avru­pa'da büyük ö lçüde ge l i şen ve yüksek rönesans ı gerçek leşti ren res i m ve heykel , cam i n i n bünyes i nde sürekl i b i r yaratı l ı ş hamles ine aş ı lanmad ı ğ ı n­dan , s iv i l yapı l arda yer yer ve zaman zaman görü ldüğü ha lde , o lgun laşma­m ı ş ve yeri n i ç izgi sanat ına b ı rakmışt ır . H i ç b i r sanat ko l u , is lam d i n i n i n ya­ratt ığ ı düşünüşü ve duyuşu , arabesk den i len ve yaz ıy ı da adeta manas ı n­dan boşaltarak bünyesine katan , mucize ha l inde cam i , medrese ve tü rbe­lerde dolan ç izgi ağ ları kadar kuvvet le ifade edemez. Bu ç izg i ler in ağ ına düşen düşünce, nerede duracağ ı n ı b i lmeden dolaş ı r durur. Hangi çizg iyi tutarsa tutsun , hangi dai reyi veya pol igonu do�aş ı rsa dolaşs ı n , onun vara­cağı nokta y ine ayn ı o lan b i r ç ık ış noktas ı d ı r. Gerçekten h iç b i r terki b i , ne başlang ı c ı , ne de sonu o lan arabesk kadar .müs lüman ı A l lah 'a yakl aşt ırmaz, onda eze l i l i k ve ebed i l i k duygusunu uyand ı rmaz. (3) Arabesk den i l en bu hendesi mucize de çabucak o lgun laş ıvermem iş , res i m ve heykel g ib i b i r a lma ve benzetme devri yaşam ış , ama sonra bu lma ve yaratma devrine u laşmışt ır . Terkiptek i tabi i o l mayan b i r l i k , motifl er in gerçeğe uygun luğu i l e bezeyic i görevi aras ı ndaki karşıtl ı k , i l k arabesk örnek leri n i n emekleme öze l l i kler i aras ı ndad ı r. Ama Kurtuba cami i n i n m ih rab ında veya A laedd i n cam i i n i n m i nberi nde özünü bu lmuş o lan arabesk in doğu m sanc ı l ar ın ı b u karş ıt l ı k larda görmekteyiz . (4)

Görülüyor ki res imde ve heykelde b i r is lam rönesansı o lmay ış ı n ı n se­beb i , tasv i r yasağ ı nda değ i l , is lam d i n i n i n ve düşünüşünün mahiyet inde, yaratt ığ ı hassasiyettedir . Müs lüman sanatkar, yaptı ğ ı saray lar ın cephe le­r in i heykel ler le süsled i ğ i duvarl arı n ı ve tavan ları n ı res im ler le zengin leşt i r­d i ğ i zamanl arda b i l e kendi n i kend i sanat yolunda h issetmemiştir . (5)

işte is lam sanatına yo lunu çizen , aç ı klamağa çal ıştı ğ ım ız bu düşünüş ve duyuş o lmuştur zann ı ndayız. (6)

Bu sanatın doğuşu :

« is l am sanatı yabancı tes i r ler le doğmam ış , (*) i s l am metafiz i ğ i n i n en

(2) Bkz: Arnold, Painting in İslam, s . 4 , The Attitud o f the Theologians o f İs­lam towards painting, s. 1-40. Oxford, 1929 den Suut Kemal Yetkin, İslam Sanatının Mahiyeti, ilahiyat Fakültesi dergisi, yıl 1952. sayı: I. s. 43-46.

(3) Al. Gayet, L'Art Arabe (Livre IV-Chapitre II) Paris 1891, Yetkin, agm. s. 46 (4) E. Kühnel, Die İslamiche Kunst, Leipzing 1929, s. 383, (G. Salles Les arts

Musulman, Paris, 1939 s. 18 den) Yetkin, agm. s. 46 (5) Yetkin, agxn. 47 (6) Yetkin, agm. 47 (*) Bunu savunanlar çıkmı§, fakat bu iddiaların ye.rsizliği ispatlanmııştır.

83

esas l ı kaz iye ler ine dayanarak büyümüş, k ıvam ın ı bu lmuştur . Kur'an is lam metafiz iğ i n i n b i r inc i m isa l id i r . Baştan aşağ ı metafiz i k tarifl er le doludur . (7)

« Müs lüman sanatı bir kai nat görüşünden ç ı km ışt ı r . Bu, Yunan tes i r i a lt ında kalmayıp bütün eh l - ı sünnet ve ' l cemaat fi lozofl arı n ı n müdafaa et­itk ler i i s l am i l ah iyatı n ı n doğmatique nazariyes id i r k i , Kainatta s ı rf şek i l ve b i zat ih i suret yoktur. Ya l n ız Al lah da im ve Bak id i r , cümles iy le hü lasa ed i l e­b i l i r . (8)

Eser karşısında müslüman :

« M üslüman , sanatın tuzağ ına düşmek istemez . Onun i ç i n sanat eser­l er i nden son derece güzel o lan a lem b i l e , A l l ah ' ı n ip ler in i çekerek iş letti ğ i b i r mak inad ı r. i s l am edebiyat ında bu konu üzerinde söy lenmiş bey it ler meşhurdur . Farscada ömer Hayyam ' ı n , Arapcada Nabü lus l 'n i n tabiat ın bu an lamın ı gösteren har i ku lade ş i i r ler i vard ı r . (9)

Hayat ın fan i ve her şeyin ge l ip geçic i o lduğu an lay ış ı is lam sanatına tes i r etm i şt i r . Bu an lay ış ı n her yönünü is lam sanat an layış ında görmek ka­b i ld i r . Bu hususta makales i ne yer verd i ğ im iz Mass ignon şöyle d iyor : « Na­s ı lk i müs lümanlar i ç i n i l mi görüşten tab iat yoksa ve devamı o l mayan keyfi b i r kaza ve atom z inc i r i varsa, öy lece sanatta da suret ve şek i l bekas ı n ı n i nkarı , b u ayı r ıc ı vasf ın prens ib id i r . Müs lüman memleketler in i gezen ya­banc ı l a r ı n çoğu , bu lan ı k b i r ha lde der l i top l u b i r tarife sokmadan bunu sez­m i ş lerd i r . Kendi tarif im i n tam o lduğunu söylem iyorum . Fakat i ç i n izden ba­z ı l ar ına hat ı r iama ve düşünce konusu o l mas ın ı d i l i yorum .

«Yunan l ı l ar metafiz i k i l e uğraşmaya baş ladı k lar ı vakit , A l lah ' ın var l ı ­ğ ı n ı i spat içn bu l unan tür lü del i l ler in aras ında esteti k del i l ad ı n ı a lan, eş­yan ı n aheng i , yahut casmos üzeri nde çok durmuş lard ı r. O ldukça kavray ış­l ı o lan bu ke l i me daha çok aç ık l amaya lüzum b ı rakmaz san ı r ım . (s . 9 )

--- " Müslüman i l ah iyat ında bu c i ns del i l yoktu r. Tek b i r del i l vard ı r . Baki o lan ya l n ız A l l ah 't ı r . Her şey ge l i p gider, her şey fan id i r . Kend i deyi mler iy­l e ya ln ı z O 'nun cl idarı bak id i r . Vac i b-ül vucudun i spatı na ge l i nce, O 'ndan başkas ı n ı n değ işmesiy led i r . . . Bunun i ç i n Müs lümanl ara göre, A l l ah ' ı n i s­patı 'değ işme' i l ed i r . Dolay ıs iy le sanat on lar i ç i n yarad ı l m ı ş l ar ın kend i l i k­ler inden var o lmad ı k lar ın ı gösterrneğe b i r ves i l e o lacak ve be lk i bundan

(7) Kısa başlıklar altında verdiğimiz bu kısım, Louis Massignon'un •Les methodes artistique des peuples de !'İslam• (İslam milletlerinin sanat yaratışlarındaki usuller) adlı bir incelemesinden alınmıştır. Bu inceleme 1920 yılının 25 Şubat'ında ·College de France. de ders olarak verilmiş ve sonra 1921 de Syria dergisinde basılmıştır. Bu dersi, Burhan Toprak terceme etmiş edin ve sanat» adı altında neşretmiştir. En son 1962 yı­lında Varlık Yayınları arasında neşredilmiştir. Ayrıca kbz: Rıfkı Melul Meriç, Türk tezyini sanatları, Güzel Sanatlar Akademisi neşriyatı, İst. 1937

( 8) Massignon, agm. (9) Massignon, agm. S. 8

84

başka b i r şey o lmayacakt ı r . Şu ha lde is lal\1 sanatı b ize 'değ işmey i ' b i l d i re­cek b i r sanatt ı r. (lO)

Karış ık sanat değ i l :

H i r ist iyanl ı ğ ı n gölgesi nde doğan h i r istiyan sanat hareketi bu d i n i n sa­natkara u laşt ığ ı zamanlardaki i nanç s i stem i n i n karış ı k l ı ğ ı ndan dolay ı sanat eser ler i bu iz ler i taş ıd ı . Fa kat i nanç bak ı rn ı ndan müs lümanı n böy le b i r prob­lem i yoktu . Bunu Massignon şöy le izah ediyor : « Figür lere bağlanrnamak, suretiere tapmarnak g ib i yasaklar yüzünden is lam sanatı berrak , ruhan i ve ya l n ı z accord 'un güze l l i ğ i ne i nanrn ıyan, susmada durmak üzere , b ir tak ı m nota lardan geçen ceb irc i b i r müzisyen in sanatı g i b i , saf ve terniz o larak doğdu. i bn-ı Abbas ' ı n r ivayet ett i ğ i düşündürücü eski b i r had i s vard ı r : « Pek i ama, art ık hayvan res im ler i yaprnıyacakm ıy ım , sanat ım ı b ı rakacak­m ıyı rn ? , d iyen b i r iran l ı ressarna ' Evet yapacaks ı n , ama hayvan lar ın kafa­lar ın ı kesme l i s i n , can l ı görünrnesin l er , ça l ışk i ç i çekl ere benzes i n ler , ' d iye cevap veri l i r . (ll)

Geçip giden eşya :

« Gözler i rn i n önünde geç ip g itt i k ler in i , · yok o lduk lar ı n ı i şaret etmek i ç i n geçic i şeki l l er in böy lece cans ız laşt ı r ı lrnas ı , b ize , varl ı ğ ı ve hayat ın be­kas ı n ı ancak A l l ah ' ı n i rades i nden ve soluğundan a lan şek i l lere , suretiere hayat üflerneyi ak l ı m ızdan geçi rmernek gerekt i ğ i n i gösterecekt i r . . .

Sanatçının tutumu :

" Gerçekten b iz de öye düşünrnüyorrnuyuz, sanatç ı şek i l l e r in karş ı s ı n­da serhoşa dönrn iyecek, kendi eserler in in Pygrna l ion 'u o lrn ıyacakt ı r . Krokiyi a ld ıktan ve esteti k heyecan geçti kten pek çok sonra hatı r l ıyarak eseri n i , mode l i n i yaprn ıya rnahkurndur . Gördüğü forrna tapmaması l az ım­d ı r. Çünkü bu formdan başka b i r şey meydana get i rrneğe rnecburdur .

•• Rüyal ar ına i nanrnarnak, çünkü bu a lem in geçic i formlar ı rüya lardan i barett i r ve s i l i n i p g ideceklerd i r . » işte is lam düşünces i n i n kaynağ ı . Bura­da görül üyor ki o , eski putperest görünüşü, Yunan görünüşü redded iyor, ama düşüncen i n bütün · üç boyutl u şek i l a lma lar ın ı (rnoda l i sation) red ve i nkar etmiyor. (12) "

Bundan sonra müel l if is lam sanatı nda yer a lan , m i mari i h ram ı n ı (s . 1 1 ) , arabesk i ve arabesk in izah ı n ı , bahçe dü nyas ı n ı ( s . 1 3) boya sanatı n ı , ( s . 1 4) ku l l an ı lan renk ler i , (s . 1 4 ) , tasv i rde ku l l an ı l an hayvan çeşit ler i ve ku l lan ı l­ma tekn i ğ i n i (s . 1 5) , arnıa l ı ha l ı l arı an lat ı r ve d i kkate değer şu konuya da temas etmekten ger i ka lm ıyor. u Bunun la b i r l i kte , Batı l ı l arda arnıac ı l ı ğ ı n

(10) Massignon, s . 9 (ll) Massignon, s. 10 (12) Massignon, s. 10

85

Haçl ı l ar ı n ger i dönmesiy le baş lad ı ğ ı da doğrudur. Ve armac ı l ı ğ ı n kökü is­l am 'dan ge lme b i r düşünced i r . » ( 13)

Bu sanatı yürüten düşünce :

« Kı sacas ı , is lam sanat ı n ı yürüten düşünce Ehl- ı Sünnet doktri n i d i r . Ya­n i şek i l ler in üstüne yükse lmek , putperest l iğe meydan vermemek, b i r s i h i r fener inde , b i r fanusta , b i r kuk la veya gölge oyununda o lduğu g i b i , on lar ı hareket ett i rene ve Tek Dai m i olana doğru g itmekt i r . Say ıs ız is lam mezar taş ları b ize hep şunu tekrarlar : ' Hüve l baki - Baki olan A l lah 't ı r ' (14) , ,

86

( 13) Massignon, s. ll ( 14) Massignon, 22

Bölüm : X

islam tasvirinde bazı minyatür örnekleri :

insan tasvi r i üzerinde bazı ça l ı şmalar yap ı l m ışt ı r . Bu ça l ı şmalar daha çok m inyatür sahas ı nda kendi n i göster ir .

Minyatür nedir?

Ortaçağda yazma k itap lar ın fas ı l baş lar ındaki tezy inatta ku l l an ı l an bo­yan ı n esası << m in i um .. o lduğu iç in o tezyi nata m i nyatür adı veri l m işt ir . Son­radan tezyinata a l t ın ve gümüş karışt ı r ı l arak tezh i p vücuda geti r i lmi şt i r . B i r çok k imseler m inyatürü , « m igno n » ke l imesi i le karışt ımlar ve m inya­türün ufak res i m yani m i nyon o lduğunu zannederler . Ha lbuk i bu düşünce yanl ı şt ı r . Eğer m i nyatür ke l i mesi « m inyon » kel imesi nden ge lm iş o lsayd ı her ufak yap ı l m ı ş resme ve fotoğrafa m inyatür denmesi gerek i rd i . M i nya­tür, hususi b i r üs lup la yapı lm ı ş o lan res im ler den i r . (1 )

Acaba as ı r lar boyunca neden m inyatür ku l l an ı l m ı şt ı r?

M i nyatü r ler in yüzy ı l lar boyunca sürüp g itmes i n i n sebebi z ihnl o l ma la­r ında , ç izg i ler in i nce lemeler inde, ve bütünü i l e bizde maddi ve c isman i ol ­mayan bir i ntiba uyand ı rmalar ı nda aranma l ıd ı r . Prens ip bak ım ı ndan arabesk i l e m i nyatür aras ı nda b i r fark yoktu r . işte K . Kerim 'ce yasak ed i l med iğ i ha lde res i m ve heyke l i n k ı s ı rl aş ıp m i nyatürün veri m l i l eşmesi bundand ı r (2) .

i s lam m inyatürü kendi yol unda g iderke n , y ine onun yo l u , is lam inanc ı o l muştur . Z i ra h iç b i r yerde is lam akidesi res im le gösteri l memiştir. (3)

insanı konu edinen minyatürler :

1 - Hz. M uhammed ' i n tasvir i : Esasen Hz . Peygamberin tasv i r i n i n yap ı l maması hususunda bütün müs­

lüman lar çok d ikkatl i d i r ler . Bu hassaiyete rağmen bu dala da el atan la r ç ı k­m ı şt ı r . Fakat bu yayg ı n b i r durum a l mamışt ı r , İ bn-ı Vehb Ç i n i mparatoru yanı nda Peygamber ler in res im ler in i i htiva eden bir mecmuayı gördüğünü

( 1) Hüseyin Tahir zade minyatürün tekniği, ilahiyat Fakültesi der. Cilt: 2, Ankara 1953

(2) S. K. Yetkin, agm, s. 47 (3) Nurullah Berk, Fatih Sultan Mehmet ve Bellini, s. 155

87

i dd ia ed iyor (4) : Gemide Hz . Nuh ve beraber indek i l er, Hz. M usa ve !sra i l· oğu l la r ı , Hz . lsa ve Havar i ler . Şöyle der : .. . : . Sonra Peygamberim iz Hz . !\!lU· hammed ' i deve üzeri nde tasvir eden b i r sureti n i gördüm. Ayak lar ında deve der is i nden yap ı l m ış na l ı n g iymiş eshabı ve orta ları nda m isvaklar ın ı bağ­lad ık lar ı ip bu l unan eshabı O'nun etraf ında top lanmış . Bunu görünce ağ la­d ı m . . . (5) " Bunun Ç i n i i b i r ressam taraf ından yap ı l d ı ğ ı ve Hz. Peygambere gönderi l m i ş b i r e l ç i n i n bu l unduğuna işaret eden b i r de l i l o lduğunu söyl i · yenler ç ı kmışt ı r. (6) ibn- ı Batute (ö . 779/1 377) ve arkadaşl ar ı g i b i müs lü­man k imseler in res im leri de Ç i n l i ler tarafı ndan yapı l m ı ş res im lerdendir . (7) , Bir yabancı n ı n bunu yapması normald i r . Z i ra onun iç in sakı n ı lacak b i r konu yoktur. Fakat e l i m izde b i r is lam müe l l i f i n i n eseri vark i , bu eserde Siyer' in bir çok konu ları ve o laylar ı tasv i r edi l m i şt ir . Eser bu ha l iy le adeta b i r res i m l i s iyer kitabı n i te l i ğ i n i kazanmışt ır . Reş idüd-D in-Fad l ü l l ah (ö . 7 1 8/ 1 3 1 8 ) .. cami-üt-Tevar i h » ad l ı eserid i r k i , bu eser b i r çok m i l l et ieri n tari h i n· den bahseder, Peygamberler in hal ifa ler in ve mal i ki er in tarih l er ine yer ve­r i r . (8) Eseri n yazma nüshas ı n ı n b i r parças ı Londra'daki •• Kra l iyat Asya Ce· m iyeti » nde, b i r parçası da Ed i n burg ü n ivers ites i 'nde bu lunmaktad ı r . (9)

Raş iddüdd i n bu eseri haz ır larken Tabrize bir çok ressam geti rtm işt ir . özel­l i k le bu konu i l e i l g i l i o larak şu tasvi r ler bu lunmaktad ı r. ( M inyatür de söy­leneb i l i r . )

a � Hz . Peygamberin doğumu . Şöyle yaz ıyor : ••V i l adet-ı hümayun pa­d i şah-ı ka i nat a leyh isse lam . . . "

b ...:...... Hz. Peygamberin küçük yaş lar ında ç ı kt ığ ı b i r seyahatta O 'ndan peygamberl i k i şaretler in i gören Rahip Bah i ra ' Hz . M u hammed önünde,

c - Bi r üçüncü m i nyatür vark i onda Hz . Muhammed görü l üyor. Ha­cer-i Esved ' ı yer ine yerleştirmek hususunda i ht i l afa düşen Kureyş ' i n so­nunda meseleyi b i r hakerne b ı rakmakla i ş i n çözümüne g iderken bu i şte hakem seç i len Hz. M u hammed ' i n taş ı yerleşti rmes i tasv i r ed i l mektedir .

d - H i ra mağaras ı nda vahiy le karş ı laşan Hz. M uhammed ' i n oturuşu, e L.. Med i ne 'ye göç ederken yo l l arı üzerinde bu l unan mağarada Hz.

Ebu Bek i r ' le beraber ( 10) . . . Öze l l i kle bunlar d i kkat çek ic id i r. Ayrıca Hz . Peygamberi n tasv i r ine yer veren şu eserler de d i kkat çe­

k ic id i r :

88

a - B i run i (ö . 1 048) n i n Ed inburg Ün ivers ites i 'nde bu l unan •• K itab-ü

( 4) Cemal Muhammed Mihrez, er-Rüsum'üş Şahsiyetü Fit'Tasvir-ıl İslam, s. 85 (5) el-Mes'udi, Müruc-üz-Zeheb, I , 162-3 (Beyrut 1973) (6) Dr. Z. Hasan, es-Sin ve Fünun'ül İslam, s. 12, 39 (7 ) J\ge. s. 30 (8) Katip Çelebi, Keşf . . . , I, 539 (9) Bkz: el-fünun-ül İslami, s. 167 (10) Bkz. age•., s. 167-8

Asar- ı i -Bel iyye .. yazma nüshası nda da Hz. Peygamberi n başka tasv ir ler i (bu nüshan ın isti nsah tari h i : 1 307) bu lunmaktad ır . (ll)

b - iran ' l ı yazar M i r Havend (ö . 903 / 1 497) i n « Ravdet-üs-Safa ( 12) . . , , ad l ı eseri n i n 1 595 tari h l i b i r nüslı as ında Hz . Peygamberle i l g i l i baz ı tasv i r­ler bu lunmaktad ı r :

b 1 - Göğsünün yarı lması muc izes i , b2 - Bedi r savaşı nda ö ldürü len E b u Cehl ' i n ö ldürü lme sahnesi , b 3 - Mekke 'n in feth i nden sonra Hz . Peygamberi n Ka'be 'n i n i ç i ndeki

putları k ı rd ı rma olay ı , (13) .

Bütün bun lar la beraber, Hz . Peygam ber, Hz . Al i , Hz . Hasan ve Hz . Hü­seyn ' i tems i l eden res i m ler XIV. as ı rdan iti baren i ran 'da çoğa l m ı şt ır . Bu res im ler in bir k ı sm ında , Hz . Peygamber in baş ı nda nurdan b i r hale görü l ü­yor. Ga l ip b i r zan la bu t ip , H i nt sanatı ndaki Budha'n ı n başı etraf ı nda ç iz i ­len ha le 'den i l ham ı n ı a lm ışt ır . ( 14) Esk i tasvi r ler har iç tutu l ursa , Hz. Pey­gamberi konu ed inen tasv ir ler in çoğunda O'nun yüzü gösteri l mez, yüzü perdelenmişt ir . Son devir l erde ç iz i len b i r k ı s ım res im ler ise, ya beden ve­

'ya başı e le a l ı nmadan tamamen ı ş ı n lar saçan top lu b i r şek i l le yetin i l m işt ir . Böy le b ir eser Fransız m i l l i müzesi yazma bölümünde bu l un maktad ı r. Ese­r in tari h i , 1 632 d i r. (15)

Gerek bu ve gerekse d iğer da l larda i ran l ı sanatkar lar -ve b i l g i n ler- is­lam dünyas ı nda hak i m olan kanaattan b i raz ayrı l m ı ş lard ı r . Hz . Peygambe­rin tasv ir ine yer veren eserler i ran eserl er id i r , bu tasvi r esnas ı nda tak ip et­tik ler i yol d i ğer eski d i n ler in ka l ı ntı l ar ı n ı az da olsa aksett i r iyor. ( 16) Bu­nun la beraber i ran l l lar ı bu yöne yöne ltmiş başka sebep ler de bu lunmak­tad ı r.

a - Onlar yarat ı l ı şta güzel sanatlara karş ı meyya ld ı r lar , b - Hür düşürıcel i , an layı ş l ı ve müsamahakar bir k ı s ım is lam b i lg i n l er i ,

i s l am ' ı n baş lang ıçta Tasvir i yasaklamas ın ı n sebebi , putperestl i kten müs lü­man ları uzaklaştırmak o lduğunu bu gün ise böyle b i r korkunun mevzubahs ol mad ığ ı görüşünded ir ler . (17)

c - Onlar nakış sanatı n ı ve us lubunu , dedeler i Sasan i lerden a lm ış­lard ı r . Kend i l eri n i n eskiden bağ l ı bu lund u kları Man i d i n i n i n kurucusu Man i usta b i r sanatkard ı . O bizzat d i n i n i n yayı lmas ı i ç i n resmi b i r araç o larak

(ll) i\ge. s . 168 (12) Bkz: Katip Çelebi, I, 923 ( 13) el-Fünun-ül İslami, 168 ( 14) i\ge. s. 168 (15) i\ge. 170 (16) el-Fünun'ül İrani, s. 84 ( 17) Reşid Rıda, i\bdülaziz Çavuş bu görüşleri savunur (Bkz: Mecellet-ül Hidaye,

yıl iki, s. 487-491

89

ku l l an m ı ş , k i tap lar ın ın an laş ı l masında ondan faydalanmaya ça l ışmışt ı r . d - Geçmiş ler ine çok bağ l ı o lan i ran l ı lar , baz ı edebi eser ler i h i c i ri

i kinc i as ı rdan it ibaren res im lem iş lerd i r· Samani Emir i Nasr b· Ahmed (ö. 331 /942) Kel i l e ve D imne 'n in önce manzum ha le kon u l ması n ı ve sonra Ç in­l i sanatkar lar ın burada geçen olaylar ı tasvi r etmeler in i istemişt ir . (18)

Bu ve buna benzer b i r çok sebeplerden dolay ı i ran l ı sanatkar lar her tür lü konuyu tasv i r etmekten çek inmemiş l erd i r, tasv i r yasağı hakkı ndaki prens ip ier in de i ran 'da kuvvet l i b ir etki meydana getirmed iğ i n i de kaydet­mek gerekir . (18)

2 - özel l i k le müs lüman ressamlar bazan d i ğer peygamberler i de tas­v i r etm iş lerd i r. M esel a : ishak b. i brah i m b. Mansur en-N isabur i 'n i n « Kitab-ü Tari h ' i l Enb iya " ad l ı eseri n i n Paris M i l l i Kütüphanesi 'nde bu lunan b i r yaz­ma nüshası nda : Hz. Musa , Hz. Şuayb ' ı n k ız lar ı ve Hz. isa 'n ı n res im ler i yer a lmaktad ı r . (20)

Yal n ız şunu bel i rte l i m ki bu çal ışmalar is lam dünyasında bölgesel ve ist isnai ka lmaktan geri ka lmamışt ı r . Hemen hemen bütün is lam ü l ke ler i se lefi n kendi ler ine b ı rakt ığ ı an layış ı tak ip etmiş ler ve bunda israr etmi ş ler­d i r. XVI . as ı rdan it i baren i ran 'da kend is in i gösterm iş o lan bu k ı p ı rdanışa bakarak genel b ir hükme gitmek isabets iz o l u r. Böy le ist isnai durumlar mese len in çözümü iç in yeter b ir görüntü değ i ld i r . Ama ş u da b ir gerçek­t i r k i , i ran l ı l a r bu g ib i çal ı şmalara yer verirken bunu is lam d i n i i nancı i ç i n b i r vas ıta yapmayı ve H ı rist iyan lar g ib i tasv i r i d i n i n temel prens ip ler inden b i ri saymayı ak ı l lar ına b i l e geti rmem iş lerd i r . (21)

3 - Hz . Al i 'n i n resm i k ı l ıç lar üzeri ne nakşedi l m iştir . (22)

4 - Yezid b. Vel i d 'e a it b i r resmin o lduğu b i l d i r i l iyor. M es'ud i yazıyor : « ibn-ü l Abbas M uhammed b . Şahl şöy le an latm ı şt ı r : Ben Müntas i r ' i n h i l a­feti zaman ında , d ivanda itab b . i tab ' ın kati p l i ğ i n i yapıyordum. Bazı çad ı r l a­ra g i rd i m . B i rde gördünık i bu çad ı r lar iç inde seri lm i ş serg i ler . . . ve Farsça eser ler var, bun lar iç inde b i r resmin a lt ında şu yazı vard ı : 'Bu res i m amca­sı oğ lu Vel i d b . Yez id ' i katleden Yez id b. Vel id ' i nd i r . ' (23) ,

5 - Seyfüddev len in müzeyyen b i n çad ı r ı o lduğunu b i l iyoruz . Bu çad ı r es i r ett iğ i R u m Kayseri 'n i v e etraf ında bu l unan R u m i l er i ge len ler i n i , O'nun h uzurunda bu l unuşunu tems i l ediyordu . Bu resmin ortas ında bahçe, hay­van lar , ve kuş lar ı gösteren d i ğe r b i r tasv i r daha bu lunuyordu . (24)

90

(18) Bkz: el-fünun-ül İrani, s. 84-85 (19) i\ge. s. 86 (20) el-fünun'ül İslami, 169 (21) el-Fünun-ül İrani, s. 83 (22) et-Tasvir İnd'el i\rab, s. 30 (23) Mes'udi, Müruc-üz-Zeheb, II, 398-9, Mısır baskısı (24) Dr. Zeki Muhammed Hasan, Künuz'ül Fatimin, s. 93

· 6 - Su ltan Mahmut Gaznevl , i bn-ı S i na'yı sarayı ndaki iş inden kovunca O'da Gürcan bölges ine s ı ğ ı n ı r. Sonra S u ltan Mahmut, Mahmut Ebu Nasr b . I rak ad ında b i r ressam ı n ibn-ı S ina 'n ı n resm in i b ir kağ ıda yapmas ı n ı em­reder. Sonra d iğer ressam lar ın bunu k ı rk nüsha kadar çoğaltmalar ın ı i ster. O bu res im ler i komşu bölgeleri n yönet ic i ler ine arkadaş ı n ı kend is ine gön­dermeleri ümid iy le gönderi r . (25)

7 - Selçu k su ltan ı Tuğrul Bey'e meşhur hattatı Zeynüdd in b i r ş i i r mecmuası yazar. O'da Nakkaş istehani a d l ı b i r ressama mecmuada ş i i r l er i bu lunan şair ler in res i m ler in i yapmas ın ı emreder. (26)

8 - Eşref b. Ha l i l b. Kalavun , devlet memuru ve i ler i ge len ler in res i m­ler in i dağda yapt ırd ı ğ ı ka len in d ı ş duvarl ar ına yapt ı rd ı ğ ı an latı l ı r . (27)

Acaba bu res im ler gerçekte gösterd i kler i k imselere mi ait? Doğrusu­nu sorarsan ız , hay ı r . Çünkü b i r k ı s ım met in ler , bu res im ler in b izzat o şah ıs­lara a i t olduğunu an lamaya i m kan verm iyor. Mesela, Har i r i 'n in kitab ında yer a lan yeryüzünün mel i kl er i res i mler i , Tuğrul Bey iç in haz ı r latı l m ı ş ş i i r k itab ı . . . Bu ş i i r mecmuas ı nda b i r çok şa ir ler i n res im ler i y e r a lmaktad ı r. Fakat bun lar ın başka b i r ü l keden oraya ge lmeler i ve ge l i p b izzat ressam ı n önünde model l i k yapmaları imkansızd ı r . Daha doğrusu ressam m uhayyi l e­s i nde nas ı l can land ı rm ışsa öyle ç izm işt i r . i k i nc i b i r husus daha düşünüle­b i l i r : Res im l eri yap ı lm ış bazı k imseler res i mler in yap ı l d ı ğ ı tar ih l erde muh­temelen hayatta değ i l lerd i . Mese la : Ş i i r k itap lar ında res im ler i bu lunan ba­zı şa ir ler bu res i ml er i yapan ressamdan önce vefat etti k ler in i görüyoruz. (28)

Bu h ususa şunu da i lave etmek gerek i r : Resmi n ç iz im i i ç in resm i yapı l an k imsen in ressam ın önünde uzun zaman durmas ı gerek i r k i , ressam i ş l iye­ceği ç izg i ler in görüntüsünü ondan a ls ı n ve kendis ine benzets i n . Bu duru m öze l l i k le is lam tasv i r an layı ş ı n ı n gönü l l erde gayet güç lü o larak yaşamaya devam ett iğ i bir dönemde zor bir i şt i r (29) . ( Fakat daha sonralar ı b izzat res· sam ın önünde durup ressama, resmi n i n ç iz im i i ç i n zaman ayı ran k imseler ç ı km ışt ır . >

Durum böyle olduğuna göre k itap l arda tasvi r ler ine şah it o lduğumuz k imseler b i rer sembol i k res im lerd ir . Tarihç i n i n sunduğu b i lg iye dayanarak sanatkar ın muhayyi les i ürünüdür.

Bu noktadan o larak Şam çölünde yapı l m ı ş Kusayr Amr duvar nak ış la­r ına bakı l d ı ğ ı zaman ressam değ i ş i k res im ler in a lt ında tems i l etmekte ol­duğu (B izans i mparatoru , i ran Kisras ı , Çin i mparatoru , ispanya Kıra l ı , Necaşi Türk ve i ran emi rl er inden b i ri ) k ı ra l l ar ı n i s im ler i yaz ı l ı o lmakla beraber e l·

(25) Arnold, Painting in İslam, s. 127 (26) Arnold. age. s. 128, Kuhnel, La miniature en Orient, s. 19, Mihrez, 87 (27) Makrizi, el-Hitat, II, 212-3 (28) Mihrez, er-Rusum . . . s. 88-9 (29) Age. s. 89

9 1

b ise ve baş lar ındaki g iyi m l i kler i nden başka b i ri d iğer inden ayı ran b i r fark­l ı l ı k yoktur . (30) Bu gün e l i m izde bu l unan en eski tasvir ler ( m i nyatür ler) Se lçuk oku luna a it o lan lard ı r . Bun lar aras ı nda yüz s imaları n ı n görünüş ler i n­den az b i r farkl ı l ı k o l makla beraber, bazan sanki bütün bu eserler b i r k iş i ­n in tekrar lanmış yüz s imas ından i barett i r . Bu eserler i i htiva eden herhan­gi bir ko l i eksiyana bak ı l ı nca bu durum kolayl ı kl a an laş ı l ı r . (31) Bütün bun la­ra rağmen· tasvi r in as ı l sah i b i n i n s imas ına benzer veya ona a i t o lduğunu söyl iyemeyiz .

Bundan başka bazı tar i h i eski o lan bazı m i nyatür ler bu gün e lde bu l un­maktad ı r , bun lar ın k im lere a i t o lduğu da ayrıca resm in alt ında yaz ı l ı d ı r . Mese la : Behram Gur 'un m i nyatürü. B i r porse len üzeri nde bu lunan bu re­s i m , arkas ında gözdes i o lduğu ha lde Behram' ın vahş i eşek aviamas ı n ı gös­termekted i r . (33) Diğer i de b i r savaş ı gösteriyor. Se lçuk eko lunun ge l i şt i r­d i ğ i m i nyatür ler in üzer inde, k i ş i l eri n , hayvan lar ın ( Mese la , Kel i l e ve D imne yazmas ında (34) g ı rek f i lozoflar ın ı gösteren m inyatür g ib i (35) i s im ler i ya­z ı l m ışt ır .

XIV. as ı rdan ka lma bazı i nsan tasvir ler i ( m inyatür) b i ze kadar ge lm iş· t i r . Raş i düdd i n ' i n tari h inde Cengiz Han ve ondan sonra ge len ler in res i m­ler i , (36) ressam Ha l i l M i rza'n ı n e l i nden ç ı km ış T imur ve çocuk ları n ı n re­s i m ler i (36/b) (üzer inde i s i m ler i yaz ı l ıd ı r) Ce la lüdd i n Rum i ' n i n , şa i r Sa'di '­n i n , M ançuhan ve H u lagu'nun res i m ler i . (37)

Bu tasv i r ler in üstündeki i mzalara bak ı l d ı ğ ı zaman XV. as ı rdan i t ibaren i ran l l lar ın öze l res i m ler yapt ı rd ı k lar ı görü lür . Bu tasvi rl ere i mza atan res­sam lar şun lard ı r : Behzat, Şeyh M u hammed , Ağa Al i , M çıhmut M uzahheb, XVI . as ırda , Sad ı k , Su ltan M uhammed , Hoca Hasan M ui nüddi n , Ağa R ıda, M uhammed!, XVI I . as ı rda, R ıda Abbasi , Abdü l mel i k Esterabadi , Abdü lmüt­ta l i b , Afda l , Behzat Su l tan!, XVI I I . asırda, M u i n i Musavv i r , M uhammed Beh, Abdu l lah M i rza Baba. (38)

Bu ressamlar apaç ı k ol arak değ i ş i k k imseler i i ş lem iş lerd i r : Su l tan la­r ı n , em i rler in ve ü l ke f i lozof lar ından tutunda, ed ip , sanatkar, derv iş , ha lk ,

(30) Krş: Musil, Quseyer Amra, vol: Il, pl 26, Mihrez, 89 (31) Mesela: Hariri'nin Makamat'ında bunlar bulunmaktadır (Paris Milli kütüpha­

nesinde saklıdır.) 1 Bkz: Martin, The miniature paintings and painters of Parsia, İndia and Turkey, Vol: Il, pls. 9-12, Mihrez, 98

(32) Mihrez, s. 98 (33) Richfstahl: Watson Collection of Muhammeden Potteries fig: 7 (34) Buchtahl: Hellenistic Miniatures in early İslamic mauscripts: Ars İslamica

vol: VII, part 2

92

(35) Martin, op. cit. pl 14 (36) Arnold, Painting in İslam, p. 128 (36/b) Age. 128-9 (37) Brown: İndia Painting under the Mughals, s. 145, Mihrez, 91 (38) Mihrez, 94-5

kad ı n , sefir ve Batı l ı adamlar ın res im ler ine varı ncaya kadar çok çeşit l i s ı ­n ı flara mensup olan k imseler in tasv ir ler ine yer verm iş l erd ir . Bu eserle r i ç i nde şun l a r y e r a lmaktad ı r : Su ltan M i rza (39) , Şah Abbas, (40) , Şah Sa­fa (41) , Fati h A l i Şah (42) , Nad ir Şah (43) , Emir Şücaudd i n Seyy id Bedr (44) , Şah Seyid A l i b . Seyyid M uhammed in küçük çocuğu (45) , Uzun Hasan ' ı n oğ­l u Emir Yusuf (46) , Garip M i rza (-17) , M urad Akkoyun l u (48) , Abd u l l ah Han Özbek (49) , M uhammed Han Şeybani (50) , Mir A l i Ş i r Neva i , (51) , Cela lüd­d i n- ı Rum i (52) , Mevlana Abd u l l ah Hatf i (53) , Behzat (54) , R ıda Abbas (55) , Muhammed e i -M usavv ir (56) ve Moğu l sef ir leriy le han ım l arı (57) .

(39) Martin, levha, 81 (40) Martin, Levha, 160 ( 41) Dr. Zeki Hasan, et-Tasvir fi-1 İslam, Levha 48 ( 42) Arnold and Grohmann, The İslamic book, pı 77 ( 43) Martin, levha, 168 (44) Martin, Levha, 89 ( 45) Martin, levha 107 (46) Salkisian, Ar İslamica vol, III, I, şekil: 3 ( 47) Salkisian, şekil: 6 ( 48) Martin, levha, 83 (49) Martin, levha, 149 ( 50) Salkisian, şekil: 6 (51) Salkisian, şekil: 5 (52 ) Salkisian, Ar İslamica vol, VI: 1 (53, 54) Salkisian, şekil: 10, ll (55) et-Tasvir Fi-1 İslam, levha, 51 (56) Ars Asiatıca, vol, XIII, pl 23 (57) Martin, levha 167

93

Türkiyedeki çalışmalara kısa bir bakış :

Tasv i r yasağ ı inanc ı n ı n Müs lüman Türk ler aras ı nda öneml i b i r yer tut­tuğu b i r vakıad ı r. F ı k ı h k itap lar ı , başkas ı n ı n evinde b i l e b i r suret gprü ldü­ğü takd i rde o eve g iden in onu tahrip etmesi iyi olur düşünces in i (1) i l er i sürdükten sonra tasvi re karş ı top l umda iyi b i r eğ i l i m i n olduğunu beklemek yers izd ir . Yine b i l iyoruz k i , Türk top l umu diğer müs lüman top l urn lara na­zaran daha d i n i meti n le r i n ifade ett iğ i zahir i an lama bağ l ı ka l m ış lard ı r . Bun­lar üzerine tev i l e g itmek ve başka an lamlara yöne lmek istememiş lerd i r . Bu bakımdan res i m yasağ ı kend in i kabu l ett irmiş ve bu Anadolu köylüsünde d e kök sa lm ışt ır . Fakat bir yerde s ı n ı r lanmış o lan bu sanat hareketi başka taraftan daha gür ve göz kamaşt ır ıc ı mah iyette ortaya ç ı kt ığ ı da görünen b i r gerçekt ir . Durum böyle ol makla beraber y ine de ç iz i l en i nsan portre le­r iy le karş ı laşmak kab i ld i r :

1 - Osman l ı su ltan ları n ı n res im l er in i yaptı r ıp saray ın b i r k ısmı n ı on­lar la süs lemeler i XV. as ı rdan it i baren baş lar . Fakat on lar bunu g i z l i tutar­la rd ı . Yak ın lar ı har iç bun ları n görü lmes i ne müsamaha etmezlerd i . Bu ta­mamen d in i düşünceden meydana ge lm iş b i r durumdur. (2 ) Sadr ı A'zam Ka­ra M ustafa kendi resmi n i ve kendi çağdaş lar ından b i r k ı sm ın ın res im l eri n i , i şkenceden korkarak g i z l i b i r odada koruyordu . (3)

2 - Bu d i n i etkiden dol ayı Türk sanatkar lar ı n ı n res im sahas ında mey­dana getird i k leri eka iden az örnek günümüze ge lm iştir . Ya l n ız yap ı lm ı ş ba­zı öneml i res im lere sah ib iz : l l . Mehmet (4) , 1 . Sel im (5) , ll . Sel i m (6) , IV. M u­rat (7) g i b i .

3 - Bunun yan ıs ı ra bazı Avrupa l ı k imseler in res i mler in i ist insah eden ressamlarda ç ı km ışt ır . Mese la , pek büyü k mahareti o l mayan ve Su ltan Sü­l eyman' ın çağ ında yaşamış olan Haydar Bey' in yapt ığ ı 1 . Fransuva ve V. Şarl ' ı n res i m leri bun lardand ı r (8) .

( 1 ) el-Bahr, 169 a, Ebussuud böyle bir fetva vermiştir, bkz: Misbah-ül Münir fi men'ıt-Tasvir, s. 8

94

(2) Arnold, Painting in İslam, s. 39 (3) Arnold, age. s . 38 (4) Salkisian, Contribution al L'Etude de L'Iconographie Ars İslamica, vol: III, fi.g, 1 (5) Martin, Age. pl 227 (6 ) İbid, Pl 228 (7) Hint Moğul okuluna ait bir �ser. Bkz: Martin, age. 229 (8) Martin, age. 227

4 - Yabancı sanatkar lar ın e l i nden ç ı km ış o lan bazı şah ıs lar ın res i m­ler i de yok değ i ld i r. Mesela , Bel l i 'n i n Fat ih Su ltan M ehmet resm i (9) , Em i r Türk i , (10) , ressam Ruben M anassa ' n ı n 1 850 y ı l ı nda yapt ığ ı Su ltan Abdü l ­mec id ' i n k ı z ı Fatma Su l tan ' ı n resm i (ll) , Şehzade Cem' i n d uvarda yap ı lm ış nakşı (12) , bütün bun l a r yabancı ressam lar ın e l i nden ç ı km ışt ır .

Bun lar i ç i nde önem l i l i k arzeden Be l l i n i n eseri ne yer vermekte fayda vard ı r. Şunu i l ave ede l i mk i b i z im i ç i n önem l i o lan Be l l i 'n i n sanatı , eser in kend is i değ i l , etraf ında gayet önem l i d i n b i l g i n ler i bu l unduran ve b izzat çok d i ndar olan Fati h ' i n ka l k ı p resmin i yaptı rmas ıd ı r. Sonra Fat i h , Avrupa'dan sanatkar lar geti rm iş , ( M atteoda Post i , Castanzia de Ferrevay, Genti l e Be l­l in i ) res imle r ve madalya lar yaptı rmı ş , Topkapı Sarayı M üzesi Kütüphanesi haz ine k ısmında 2 1 52 nurnarada kayıt l ı a lbümü meydana geti rtm i şt i r . ( 13)

Bunda « Şeyh i » i mzası ku l lan ı l mı şt ı r . Es�rde is lam ve is lami o lmayan şe­k i l l ere yer veri l m i şti r :

is lami o l mayan : F l ütcü le r , (s . 2 1 0) Vazo l u m inyatür, küçük köpek m i n­yatürü, ( Levha , IX) örnekler i göster i leb i l i r.

Bunun yan ıs ı ra is lami us lupta eserl er de vard ı r k i , bun lar üçüncü kı­s ı mda yer a lmaktad ı r : Ars lan avı (Ai büm, 1 46) Atmaca ( 1 5 1 a ) , Su ltan Ya­kub'un ad ı n ı taşıyan m i nyatür ( Levha V l l la ) (14) .

-------.. Fat ih ve Bel i in i Genti l e (ö . 1 507) Fati h M ehmet 1 479 da Vened i k Cumhur iyeti i le bar ış antlaşmas ı n ı i m­

za ed i p usta b i r ressamın gönderi lmes i n i isteyi nce : « Hükümetim iz i n em­r iy le ve hükümet im ize h i zmet etmek i ç i n » kayd iy le tayi n fermanı ç ı kar ı l­m ı ş ve bu vaz ife Bel i i n i 'ye büyük b i r tören le veri l m i şt i r . 1 479 da istanbu l 'a hareket eden Bel i i n i istanbulda çok iy i kabu l görmüş ve l l . Mehmet ( Fatih ) portres i n i yapmıştı r . Önce S i r Henry Layard ko l eksiyonuna (Venedi k) sonra­da Londra M i l l i Ga ler is ine (National Ga l lery) nak led i l m i ş o lan bu portre Bel­I i n i 'n i n istanbu l 'dan ayrı l d ı ğ ı tar ih olarak kabul ed i l eb i lecek o lan 25 Kası m 1 480 tar i h i n i taş ı maktad ı r . Bu prof i l portrede i nce , zek i b i r yüz i fadesi ve tav ı rdaki asafet çok ustaca. be l i rti l m i şt i r . ( 15) Bel i i n i aynı zamanda yen i sa· ray ı n duvar lar ın ı rônesans us lubunu freskler i le süs led i . ( 16) Ayrıca Fatih

(9) cLondra Milli Müzeshnde (10) Dimand: A handbook of Muhammedan Decvorative Arts s. 48 (ll) Salkisian, 12 ( 12) İbid, fig, 2 ( 13) Tahsin Öz, Türk Minyatür kaynaklarına bir bakış, ilahiyat Fakültesi Dergisi,

yıl 1952, s. 31-5 (14) Bkz: Doç. Dr. Bahaeddin Öğel, Fatih Albümünde •şeyhh imzalı minyatürler

hakkında, Vakıflar Dergisi, sayı, IV, s. 210 ( 15) Türk Anstiklopedisi, VI, 86 ( 16) İslam Ansiklopedisi, VII, 535

95

Justi n ian ' ı n heyka l i n i d i kkatle yer inden i nd i rtmi ş ve C i r i aco i le G . Dorio'ya resm in i yaptı rmışt ır . (17)

Türk sanatkarlarının geliştirdikleri usllıp :

Türk sanatkarlar ı m i nyatürde yepyen i b i r üs lup meydana geti rmiş lerd i r. Bu da pad işah lar ın res im ler i n i küçük b i r da i re i ç i ne a l ı p göstermek ol muş­tur . On lar bu ça l ışmaya « Sohbet-ü l Ahbar» i sm in i verm i ş lerd i r . Bu t ip ça­l ışma XVI I . asr ın son lar ından it i baren yayg ı n ha l a lm ıştı r k i , bu yol u icad eden Şerif Şafii ad ı nda bir sanatkard ı r . Gayes i su ltan soyunun şeceres i n i aç ı k lamaktı r . B u eserl erde çoğun luk la H z . Adem' in tasv ir iy le i ş e baş lan ı r , fakat Fat ih 'ten önceki pad işah lar ın hak ik i tasv i r ler i n i bu lmak zordur (18) .

« Dar-ü i -Kütüb 'ü l M isr iyye » de bu l unan bazı Türk yazma lar ı , b i r k ı s ım pad i şah lar ın res i m ler ine yer vermişt i r . Bu eser ler Avrupa üs lubuyla etki­l enm iş olan res i m lerd i r ( 19) .

Kend is i n i çok h issetti rmesede Fat ih dönem inden sonra pek açığa ç ı k­m ıyan ve önem l i b i r konu ha l i ne ge lm iyen res i m üzeri nde ça l ışmalar o l muş­tur. Bu ça l ı şmalar karş ıs ı nda had is l er le yasak ed i len tasv i r i n , gerçek se­beb ine bakmadan bu yasağı o lduğu g ib i kabu l etmi ş d i n b i l g i n l er i tasvi re karşı koymuş lard ı r . Esasen sanatkar da bu dönemlerde düşünce ve maha­reti n i başka a lan lara ( m i mar i , yaz ı , ş i i r vs.) çevi rm iş , kend in i mut lu b ı ra­kacak, çağ ı n ı n i nsan ı n ı tatm i n edecek eser ler sunmuştu r. Fakat bu sürüp g idemezd i . Z i ra Batı ' n ın tekn i k yönde gösterd i ğ i ge l işmeler , d i kkatl er i çek­m i ş , bura lara öğren im i ç i n g i tm i ş o lan k imseler orada gördük ler i edebi ve sanat ko l l ar ı n ı i mparator luğa geti rmeye ça l ı şm ış lard ı r . B izat i h i Batı ' n ı n er iş­t iğ i bu uygar l ı ğa er işmek i ç i n hükümet adam lar ı n ı n öz lem çekmesi karş ıs ı n­da her şey i n yan ıs ı ra res i m a lan ı nda da, sanatkar ı durdu rmak imkans ız la­ş ıyordu . N itek im tasvi re karşı hoşgörü d i n b i l g i n l er i aras ında art ık varl ı ğ ı n ı göstermeye baş lar . Bu hususta Tecrid-i Sari h müterc im i ş u n u an latı r : « Os­manl ı Pad işah lar ından Abdü laziz zaman ı nda res im ku l lanmak meselesi mev­zubahs ed i l m i ş , Şeyhü l i s lam Turşucuzade Ebu Ta lha 'n ın yukar ıda z i kretti­ğ i m i z had is i nde geçen « E i b isede o lan nak ış müstesnad ı r » had is i ne daya­narak caiz o lduğuna fetva verm iş ve bu fetvas ı üzerine Şeyh 'ü l is lam oldu­ğ u an latı l ı r . (20) , Demekki saray b i l e ötedenberi yasak g i b i görünen bı.i ko­nunun art ık o l um lu b i r yönde i zah ın ı görmek istemişt i r .

B i l iyoruz k i , eski eğit im s istemi res ims izd i , şek i ls i zd i . Öğretmen ve öğrenci bunda zor l uk çekiyordu . Sözl ük ler herhangi b i r b itki ve hayvan ı ta­n ıt ı rken uzun uzad iya on lar ın bünyes i n i an latmak zorunda i d i ler . Fakat ar­t ı k eğit im metod lar ı ge l i ş iyor, yen i b i r çok ders ler art ı k şek i l ve resme yer

96

(17) Bkz: E. Jacobi, Orient, II, 10 dan İslam Ansiklopedisi, VII, 535 ( 18) Arnold, s. 96 ( 19) Dr. Zeki, et-Tasvir ve A'lam'ül müsavvirin fi'l İslam, s. 24 (20) Kamil Miras, Tecrid-ı Sarih Tercemesi, VI, 420 ikinci baskı, Ankara, 1969

vermeden yapamıyorlard ı . (21) He le bugünün eğ it im i res imle a lt başı yü­rümekted i r. Coğrafya , tari h , b iyo loj i , tabiat b i l g is i vs . ders ler res i ms iz düşünü leb i l i r m i ?

Artı k Hz . M u hammed ' i n gayes i has ı l o l muştu. Bu d a be l i rti l d i ğ i g i b i her d i n i n baş ına b ir felaket g ib i çöken putçu l uk an layış ı ndan müs lüman lar ı uzak bu l ndurmaktı . . . (22) Zaman ge lm iş tabiat ın kucağ ında yaşıyan hayvan­lar ın b i rer b i rer insan lara tan ı t ı lması baş lam ış , her i nsanı tan ıtan be lge ler düzen leti l m i ş . . . Bu g id i ş karş ı s ı nda is lam g ib i d inam i k ve hareket l i b i r d i­n i n duracağ ı m düşünmek b i l e yers izd i r. « Tasvi r ak l ı n ge l i şt i r ip büyüttüğü sanatlardan b i r id i r. insan lar ın i ht iyaç duyduğu temel maddeler aras ı nda yer a lmı şt ı r (23) ,

(21) Krş: Reşid Rıda, 1415-8 (22) Böyle bir sebepten dolayı Hz. Peygamberin tasviri yasakladığı hakkında yu­

karıdaki kaynaklara ek olarak bkz: Mecallet'ül Ezher, I, 786 (23) Krş: Ahmed Muhammed Musa, Mecellet'ül Ezher, XXIII, 742

F : 7 97

Ahmed b. Hanbe l , M üsned Ahmed Emin , Fecr-ü l i s l am

KAYNAKLAR (* )

Ahmed M uhammed isa , e i -Müs l i m u n ve-t-Tasvi r , rnecel let-ü i-Ezher, sayfa , 605 - 730

Albr ıght, W. F. the Archealogy of Pal estine and the B ıb le A lus i . Ruh-Cı l mea n i A n Arab ı c - Eng l i s h Lexicon , Amerika, 1 965 Arno ld , S i r Thomas W. Paint ing in is lam, 1 928 Atasoy, Nuran Tasv i r, i s lam Ansi kloped is i 1 20 . cüz, s. 32-8 e l -Ayni , Umdet-ü l Kari f i Şerh- i l Buhar i , Kah i re Berk, Nuru l l ah . Fat i h Su ltan Mehmet ve Venek l i ressam Genti l e Bel l in i , i la­

h iyat fakü ltes i derg i s i , sayı 2, s. 1 43 , Ankara, 1 953. e l -Baka, Hasan b. Ahmed Hak im , Nüzhet-ü l Ebrar fi Zi kr- i l Aka l i m ve-1 Em-

sar, M ıs ı r , Dar-ü l KCıtCıb , No : 1 50. e i-Buhar i , es-Sah i h (Çeşit l i Bask ı lar) e i -Buhteri, D ivan . Broce l man , Tar i h i Adab- ı l Arab i , M ı s ı r 1 962 Cem i l e , M eryem . Garp materya l izm i karş ı s ı nda i s l am , K . Kuşçu tercemesi ,

ist. 1 965 e i -Cezi ri , Abdurrahman . K itab-Cı l f ı kh a la-1 M ezah ib- i l Erbea, M ıs ı r , i k inc i

bask ı . Corci Zeydan , Tar i h-Cı Adab-i i -Lugat- ı l Arabiyy i , C . l l Creswel l , K.A.C. Early Mus l i ms Arch itecture, vo l . 1 , pp . 269-7 1

- The Lawfu l ness of pa int ing Early i s l am , is lamic Cu lture, vol : XXIV , No : 3 , Ju ly 1 950.

- A B ib l iography of pa int ing in is lam, M ıs ı r , 1 953 Çav iş , Abdu laziz . H ü kmü-t-Tasv i r ti-l - i s lam, Mece l l et-ü l H idaye, i kinc i y ı l ,

s . 487-49 1 . d i h e l , Manue l d 'Art Byzanti Ebu Davud es-S ic istan i , Sünen Eflak i , Ahmet. Arif ler in menk ibe ler i , Tahs i n Yazıc ı tsrcemes i , ist . 1 973 E l ias , A. M odern D ictonary, Arab i c - Eng l ish

(*) Kısmen alınmıırtır.

98

Encylopaed ia of Re l ig ion and Eth ies images and idols Etti nghousen , R ichard. Arab Pai nt ing Fethu l lah (müftü ) Mesabih-ül M ü n i r f i men' it Tasv i r , ist. 1 328 F i ruz Abad i , Kamus tercemesi Gan ima , Yusuf R ızku l l ah - Nüzhet-ü l Müştak f i tari h i yahud-ı l I rak Gaston-Magon, i s l am Sanatlar ı , B . Toprak tercemesi ist. 1 943 Gotthe i l , R. An i l l ustrated Copy of the Ouran , Revue Des Etudes is lamiques Hamidu l lah , D r. M uhammed. D i n ler Tar ih i Notl ar ı , i st. 1 965

- is lam Peygamberi , c i lt l l . ist. 1 969 Hasan , Zeki M uhammed, Ba'de-t-Tath i rat- ı l K ıbtiyye fi- 1 fünun-i l-i s l am iyyet i ,

Kah i re , 1 937 - e i-Esnam i nde-1 Arab f i - 1 cah i l iyyet i , mece l let-üs-Sekafe - el-fnunO ' I i s lami fi M ıs r, Kahi re 1 935 - el-funun-ül i ran ı - fi - 1 tunun- i l i s l am iyye, Kah i re 1 938 - fünun-ül is lam . . Kah i re 1 948 - Künuz-01 fat im in Kah i re , 1 937 - et-Tasv i r fi-1 i s l am - et-Tasvir f i - 1 i s l am i nde' ! ters , Kah i re 1 936 - et-Tasvir i nde-1 Arab - et-Tasvi r ve i ' l am-ü l M usavv ir in fi- 1 i s l am , Kah i re 1 938 - The Attitud of is lam Towards Pai nt ing, - es-Sover ve-n-Nukuş . . e l -mece l let-üs-sekafe M ıs ı r, 1 940

Harzfe ld , f . Sarre und . Archaelogsche Reise im Euphart-und Tıgr ısgebiet Hattab i , Şerhü Sah i h- ı l Buhar i e i -Haytami, ibnO Hacer, Tuhfe H i lyet-ün-Naci , Hasiye a la-1 Ha leb-ıs-Sağ ı r , metbai Ami re Hüsey i n Tah i r Zade, Behzat. M i nyatü rün Tekn i ğ i , i lah iyet Fakü ltes i Derg i s i

c i lt , 2 , s . 1 . 1 953 i bn-ü Rüşd, B idayet-ü l M ücteh it , Ahmet M eylan i ter. ist. 1 973 el- isfehan i , Rağ ıb . M u 'cem , Beyrut 1 972. is lam ans i kloped i s i , M .E .B . yay ın l arı Kardav i , Yusuf. i s l amda He la l ve Haram . Türkçes i M . Varl ı , 1 967 Kat ib Çeleb i , Keşf . . . 1 97 1 Kazım i ri sk i , D icto Onna i re , Arabic-franco is , Kah i re 1 875 Kesk ioğ l u , Osman . i s l am 'da tasv i r ve m inyatür, i l ah iyat fakü ltes i de�g i s i ,

c i l t I X , 1 96. Res i m l i Kur 'an, Vakıf lar Derg i s i , Sayı 3 e i -K ind i , Kitab-ü l Vü lat ve-1-0odat e i-Kurtu b i , e i-Cami 'ü l Ahkam ı-1 Kur'an , Kah i re 1 955 Kur'an-ı Kerim , K itapta geçen Ayet tercemeler i nde D iyanet i ş l er i Başkan-

99

l ı ğ ı n ı n ç ı kartt ığ ı « Ku r'an-ı Ker im ve Türkçe meal i » esas o larak a l ı nmıştır . Ankara 1 96 1 , 1 973.

Lammens , H. L 'Att iude de L ' is lam pr im it if en fare des Arts f igures. Leı bouvitch ; He l len ism et Hebra ism, Mece l l a Cem iyyet-ül Asar- ı l K ıbtiyye,

c i l t V , M ı s ı r Mah luf, Hasaneyn M uhammed. Şer' i fetva lar , Na im Erdoğan ter. ist. 1 97 1 e i-Magarri , Nafhü-t-Tayyib , Layden bask ıs ı e i -Makr iz ı , en-Nukud , Türkçes i i brah i m Artuk, Sel leten c . 1 7 , s . 67 Maqarri , Şah i n . Tar ih- ı i ran Massignon, les methodes Artistique des peubles de l ' i s lam, Syr ia dergis i

1 92 1 . e i-Mece l let-üs-Sekafet-ü l is lamiyye , Kah i re e i -Mece l l et-ün-Nur- ı l i s l am , c i lt 1 , y ı l 1 930 e i -Mekk i , H idaye e i -Mes'ud i , M uruc-üz-Zeheb M uhammed Heykel Paşa, Hayat-u M uhammed M u hammed e i -H ıdr H usayn, Sun 'üssüver ve i kt inaüha, Şam 1 97 1 M iche l , Le Syria M ihrez, Cemal M u hammed , er-Rusum-üş-ŞahsiyyetG fi-t-Tasvi rı-1 i s l am, Kül­

l iyat-ü l Adab, c i l t 1, sayı 1 1 ; 1 946-7 M ih rez, M evk if-ü l yahudiyyet-ü m inettasv i r ve a lakatuhu b i- l -i s l am , mecel­

l et-ü Kü l l i yat-ü l Adab, V I I , 1 946 en-Nevev i , Şerh-ü Sah i lı-ı l Müs l i m , Kah i re 1 283 Öz, Tahs i n . Türk m inyatür kaynaklar ına b i r bakış i lah iyat Fakü ltes i Dergis i

sayı 1 , Ankara 1 952 Pearson , J. D. i s lamic Art and Archacology, Cambridge 1 956 Reş id R ıda , imam. Hükmü-t-Tasvi r ve Son 'üs-Sover ve-t-Temas i l ve ittiha­

zuha , fetava , IV. ( 1 392 - 1 924) Beyrut, 1 970 - itti hazü-s-Sover ve ta ' l i kuha a l a-1-Cedr , fetava : l l l - itt ihazG-s-Sover ve-t-Tasvi rü-ş-Şems, fetava : l l l - et-Tasvi r-ü i -Hayvan i , fetava , l l l - Tefs i rü-1 M enar.

R ice , Dav id . i s lamic Art, Londra 1 965 Rostovtzeff, Dura Eu rops and i ts Art Pl XXI I I Son-üs-Sover v e i kt inauha, Mece l l et-ü l Ezher, 1 Subh i , Dr. Sal i h , Had is i stı l ah ları , Y. Kandem i r tercemesi Ankara , 1 973 eş-Ş i raz i , Ebu ishak , K itabü-t-Tenb ih et-Taber i , Tarih-ü l -ümum ve-1-ı:n u l u k et-Tasvi r ve-s-Sover, M ecel let-ü l Ezher, X l Tevrat (Ahd-ı Ati k) istanbu l , 1 958 et-Tı rm iz i , Cam i '

1 00

Ti mur Paşa, et-Tasvir i nde- l-Arab Toprak, Burhan, D i n ve Sanat, ist. 1 962 Turan, Dr . Osman , Se lçuk l u l ar Tar ih i , ist. 1 969 Vaf i , Abdü l mecit, Reyüdd1n fi-s-sover ve-t-temas i l , mece l l etO R isa let-i l is-

l am , (Eki m-Kas ım) 1 962 Wens ınck , A.S. Su ret, is lam Ansik loped is i , 1 1 O cüz Wi l l iam, L i l lys ; persian m i n i atures , Tokyo Yaz ı r , E lmal ı l ı Hamd i ; Hak D i n i Kur 'an D i l i ( i kinc i bask ı ) Yetki n , Dr . Suud Kema l ; is lam Sanat ı Mah iyeti , i l ah iyat Fakü ltes i Derg is i ,

Sayı 1 , Ankara 1 952. Yurdayd ı n , Dr . Hüsey in Gaz i ; is lam resm in i n menşefer i ve baş lang ıc ı , i la­

h iyat Fakü ltesi Derg is i , Sayı lll - IV Ankara 1 954 ez-Zebid i , et-Tecridü-s-Sar ih , müterc im i Ahmet Na im (Selatı tehaccüde ka­

dar) Kam i l M i ras , i kinc i bask ı .

101

i N D E K S

A

Abdülaziz , 55 Abdü laziz (Su l tan) , 96 Abdü laziz Çavi ş , 62 Abdü lme l i k , 75, 79 Abdu l lah b . Mesud, s . 2 1 , 23 , 37 ,

4 1 ' 59 Abdul lah b . Eb i h , s . 76 Abdu l lah b. Se lam, s. 2 1 Abdü l mecid (Su ltan) s . 9 5 Abdurrahman Nas ı r , s . 75 Abdurrahman b . Rabia , s. 78 Hz. A işe , s . 25, 30, 3 1 , 33, 34, 40 ,

46, 50, 55, 65, 77 , 78 Hz . A l i , s . 37, 53 , 89 Al i b . isa e i -Mus i l i , s . 69 A l i b . Hasan b. H i betu l lah s . 7 A l iyyü l kari , s . 55 Aynüddevle-i R u m i , s. 80

B

Babur, s . 76 Bağdat, s. 75, 79 Bağ-ı D i l kuşa, s . 76 Basra, s. 76 Bedredd i n Lü ' lü , 7 1 Bedreddi n Yavaş, s . 8 1 Behram Şah, s . 92 Be l l i n i , s. 95 Ben'ü l M ual l i m, s . 75 Beyrut, s . 75 Beytu l l ah e i -Helvan iyye, s . 3 1 Budha, s . 1 2 , 47, 89

Buhari , s. 25, 32, 30 Busr b . Said , s. 3 1 Bünyamın ( i k inc i ) , s . 8 B i run i , s . 88 Brit ish M useum, s . 70

c Camiü l Karafa, s . 75 Campo Santo, s . 76 Cebra i l , s . 27 , 29 , 30 , 40, 59, 88 Ce la lCidd i n- ı Rum i , s. 92 Cengiz Han , s. 92 Cereş, s . 8 Cer ir , s . 35 Costonj io de Ferrevay s . 95 Ç i n , s. 87

Danya l , s . 8

ç D

Dar'ü l Kütüb 'ü l M ısr iyye s . 70 Dar'ün N ü 'man , s. 75 D ivri ğ i , U l u Cam i i , s . 81 D iyarbekir , s . 81 D iyaskorod i s , s . 69 Dora, 7

E Ebu Al iyyü lfaris i , s . 23, 25, 40, 42,

43, 5 1 . Ebu Bekir , s . 88 Ebu Bek i r ibnü l Arabi , s. 43 , 50,

5 1 ' 63. Ebu Hayyam, s. 1 6

1 03

Ebu Hüreyre , s . 26 , 28, 39 , 66. Ebu Kobeys , s . 74 Ebu Said ibnO Eb ' i l Hasan s. 22 Ebu Te lha , s. 3 1 , 54, 55 , 96 Ed inburg ü n ivers ites i , s . 7 1 , 88 E lma l ı l ı Harndi Yaz ı r , s . 1 7 Hz . Enes , s . 30, 32 Eruzu rum , s. 8 1 Eshab-ı Kehf, s . 82 Eşref b. Ha l i l b. Kalavun s . 9 1

F Fat ih Su ltan M ehmet, s . 95 , 96. Hz . Fatıma , s . 59 Fatma Sultan , s. 95 Fethu l lah (müftü) s . 45 F . Attar, s . 76 Feyzu l l ah efend i , s . 71 F i ravn , s . 43 F i rdevs i , s . 70

G

Gassan , s . 73 Gürcü Hatun , s . 80 Gürcan , s . 9 1 G ratfentesmer , s . 29 G. Dorio, s . 96 l l . G iyasedd i n- i Keyhusrev s . 79

H Haccac, s . 73, 79 Haf ız i bn-ı Hacer, s . 39 , 40 , 4 1 , 44,

46. Hz. Hafsa , s. 28 Hakim , s . 27 , 28 H al i l Ağa, s . 69 Hal i l M i rza , s . 92 Har i rl , s. 70, 9 1 Harş , s . 1 2 Haseneyn M . Mah luf, s . 5ı Hz . Hasan, 28 , 84 Hattab i , s. 30, 4 1 , 42, 46, 55. H ayber , s . 46

1 04

Hayder Beys , s . 94 H id iv isma i l Paşa , s. 76 H i l m i Z iya ü l ken , s. 7 1 H i l le , s . 8 H i n d istan , s . 76 H i şam b . Abdülmel i k, s. 1 1 Honeyn b . ishak, s . 69 Horeyb , s. 6 Huen - Suenç , s . 1 2 Hu lagu , s . 92 Hz. Hüsey i n , s . 28, 89

i bn-ı Abbas , s. 1 5 , 22 , 27, 52, 60, 85.

i bn-ı Aziz , s . 75 i bn-ı Batute, s. 26, 78, 88 i bn-ı Daha, s . 59 i bn-ı Dak ik ' ı l i d , s. 52 ibn- ı Eb ' ı l Ha l i d , s. 73 ibn 'ü l Es i r , s . 78 i bn-ı Hacer, s . 22, 26, 27, 35, 5 1 . ibn-ı H i bban, s . 40, 5 1 i bn-ı M esud, s . 22 i bn-ı M u kaffa, s . 70 i bn-ı ömer, s. 28 i bn-ı Sebbağ , s. 39 ibn-ı Vaddah ed-Davud i , s. 40 i bn-ı Vehb , s . 87 ibn- ı Zübeyr, s. 73 Hz. ibrah im , s . 59, 73 Hz. isa, s. 1 0 , 1 1 , 1 4 , 64, 73, 74 ,

83 , 88, 90. Hz . i shak, s . 59 istanbu l , s . 95

Just in ian , s . 96 J

K Ka'be, s . 73, 89 Ka'bO I Ehbar, s. 2 1 Kadi iyaz, s . 46

f<ad i ri ye , GS 1\a h i re , s . 69, 72 Kam i l i A.bd ü l hamid efend i , s . 45 Kam i l M i ras , s . 54 l<anı i rop., s . 1 2 i<ara M ustafa Paşa , s . 94 Kas ı m b . M u ha m med b . Ebu Bekr ,

s . 50 Kayser i , s . 80 Kcrn a l edd i n , s . 45 Keşşaf, s . 1 7 Kif l , s . 8 l l . K ı l ı çars l a n , s . 8 1 f<innevç, s . 1 2 l< i s ra , s . 22 , 23 , 52 , 67, 68. Kıta m i , s. 75 l<onya , s . 8 1 f(udu s , s . 64 Kurtuba , s . 76 l<urtuba Cam i i , s. 83 Kurtu b i , s. 36, 39 Kusayr (nakkaş) s. 75 Kusayr Amr , s. 9 1

l.azkiye, s . 1 1 Londra , s . 71 , 88 Lui (üçüncü ) , 1 1

L

M

Mahmut [bu Nasr b . I ra k , s . 9 1 Mahmut Gaznevi , s . 7 6 , 9 1 Makarri , s . 82 Makr iz i , s . 75 , 7G

Mal i k , s . -14 Mal i k b . Zübeyr, s . 78 Mançuha--ı , s. 92 Man i , s. 80, 89 Mani - r\� azdek, s. 1 2 Mard i n , s . 8 1 M a r i a , s . 36 Mass ignon , s . 84, 85 Malteoda Posti , s. 95

M averd i , s. 39 M eday i n , s. 67 M ed in e , s. 79 l l . M e h m et , s. 94 M ekke , s . 74 , 89 M ekkl , s . 1 7 M el i kş a h , s . 78 �Jl e rva n , s . 26 M e ;van b . H akem , s . 50 M e ryem 1 0 , 2 1 , 22, 23 , 59 , 64, 73,

74. Mesruk, s . 2 1 , 59 M es 'udl , s . 90 Mevlana , s. 80, 81 Hz. M eymune , s. 27 M ichelan g e l o , s . 47 M ı s ı r , s . 70 M i ka , s. 9 M i r H avend , s . 89 M uaviye, s . 26 , 50 , 79 V. M u hammed, s . 76 M u h a m med (Tunus H ü kümdar ı )

s . 76 M uham med Abd u h , s . 30 M untn s ı r ( h a l ife) s . 90 IV . M u rat, s . 94 Hz . M u s a , s . 5 , 6 , 7, 8, 24, 47 , 59 ,

82 , 88, 90 . M usta i n B i l l a h , s . 75

M ustans i r B i l l a h , s. 75 M ücahit , s. 1 5 M ü s l i m b . Subeyh , s . 2 1

N

Nabu l u s i , s . 84 Nas ı r- ı Hüsrev, s . 75 N evevi , s. 30, 35 , 40, 43, 44, 45, 5 1 H z . N u h , 8 , 82 , 88

o Orve b . H i şam , s . 35 Hz. Osman, s . 78 Osman b. Ta l ha , s. 73

1 05

ö Hz . Ömer, s . 50, 64 , 73, 78 ömer Hayyam, s . 84 Par is , s . 70, 72, 90 P isa , s. 76

R Rah ip Bah ira , s . 7 1 , 82 Rafi , s. 39 Raşidüdd i n , s . 71 Raş idüdd in Fadl u l l ah , s . 88 Rağ ib 'ü l isfehan i , s . 1 5 Razi , s . 1 7 R . Gothe l l , s . 72 Rey, s. 76 Ruben Manessa, s . 95 Rüknüddev le , s . 78

s Sa'd b . As, s . 50 Said b . Cübeyr, s . 1 5 Sa'd b . Ebi Vakkas , s . 67 Sa'd i , s. 92 Said b. e l -M üseyyeb , s. 79 Sa le , s. 1 0 Sasan i , s . 82, 84 Saman i Em i rl , Nasr b. Ahmet s. 90 Schefer, s . 70 1 . Sel i m , s. 94 l l . Se l i m , s. 94 Semerkant, s. 76 Semerra, s . 75 Stockhol m , s . 69 Sevri , s. 44 Sü leyman (Su ltan) 94 Hz . Sü leyman, s . 7, 1 7 , 1 8

ş Şaf i i ( i mam) s . 44 Şam, s . 74, 9 1 Şarl (V.) s . 94 . Şehabedd i n , s . 8 1 Şehzade Cem, s . 95 Şerif Şafi i , s . 96

1 06

Şerif 'ü l Murteda , s . 42 Şevkan i , s . 1 7 Şeybe b . Osman , s . 74

Taberi , s . 23 , 58 Tantav i , s. 69 Tebr iz , s . 71 , 88 TebCık , s. 46

T

Tchav i , s . 28 Theophane, s . 1 1 T imur . s . 76, 92 Topkapı Saray ı , s. 77 Tuğrul Bey, s . 79, 9 1 Tu lonoğlu Hu nıave veyh , s . 76 Tur- ı S ina , s . 47 Turşucuzade, 55, 96

U, ü Hz. Usanıe, s. 73 ümnıü Habibe , s . 36 ü mmü Seleme, s . 36

V Vehb b . Münebbih . s. 2 1 Ve l id b . Yez id , s . 90 Vened i k Cumhuriyeti , s . 95

V Yahuk im , s. 8 Yesar b . Nümeyr, s . 2 1 , 50 Yezid ( l l . ) s. 1 1 Yezid b . Ve l id , s . 90 Yunan , s . 82 Hz. Yusuf, s. 75 Yusuf b. isma i l en-Nehhani s. 78 Yusuf Kardav i , s. 70

z Zehra, s . 75, 76 Zeki M . Hasan, s . 23, 72 Zemahşeri , s. 1 5 Zerdüşt, s . 1 2 Zeyd b . Ha l id , s . 3 1 , 33, 50 Zeynüdd i n , s. 9 1 Zühr i , s . 45