975 - 405 - 390 - 1 93-34-y-0131-191

Giovanni Scogaamillo

6TANBUL GZEMLERBYLER, YATIRLAR, NANLARYayn Haklar Kapak Resmi Kapak Dzeni Dizgi - Bask GIOVANNI SCOGNAMILLO ALTIN KTAPLAR YAYINEV AHN KARAKO FATMA BOZKURT ALTIN KTAPLAR BASIMEV 1. BASIM/MART 1993

Bu kitabn her trl yayn haklar Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereince Altn Kitaplar Yaynevi'ne aittir. Cell Ferdi Gkay Sk. Nebiolu ihan Caalolu - istanbul Tel: 522 40 45 - 526 80 12 511 51 00 - 511 32 26 Faks: 526 80 11

NDEKLERSunu Eskilerin Gizemleri Meknlar ve Gizemler stanbul nanlar Gizemciler stanbul'da rgtler ve Bireyler ., Gizemde ada Olmak Gizemler ve Yorumlar stanbul Byleri Bir Son Deyi Gibi Kaynaka 9 28 47 64 86 107 129 151 184 187

SUNUYzyllardan beri stanbul h a k k n d a pek o k eyler yazld, stanbul'lu olan ve olmayanlar yazd, s t a n b u l ' u bilen ve bilme yenler, stanbul'u y a a y a n ve yaamayanlar, iinde bulunanlar ve gelip g e e n l e r yazd. stanbul'u Batllar ve D o u l u l a r yazd, t m d e i i k adlar ile, heyecanla, m e r a k , ilgi ve sevgi ile, ara rak, b a z e n bozularak. stanbul yazld, yazlyor ve hi d u r m a k s zn yazlacak, anlatlacak ve aratrlacaktr, stanbul stanbul ve d n y a d n y a o l d u u srece. D n y a n n t m b y k ve eski kentleri, Roma, Paris, Londra, Prag v . b . her z a m a n bir merkez g r e v ve ilevini g r d l e r . stan bul da byledir: bir tarih, kltr, sanat ve d n c e m e r k e z i ola rak. A n c a k s t a n b u l ' u n bir fark ve bir zellii vardr, her z a m a n o l m u t u r . stanbul bir kltr, uygarlk ve b u n l a r d a n o l u a n bir ina nlar potasdr. D o u ile Batnn d e i m e y e n bir b u l u m a , kay n a m a noktas, bir o d a k noktas ve ola ki manyetik bir alan. Ve tarihin y k n omuzlarnda tayan, tarihin izleri ile d o l u p t a a n her b y k ve eski kent g i b i stanbul da gizemleri olan, g i z e m l e r yaratan bir gizemdir. Ve yle o l m a y s r d r y o r . A n c a k gizem s z c n kullandmzda amacmz nedir, bir aratrmaya g i r d i y s e k neyi, n e d e n aratrmak istedik, ne tr s o n u l a r bekleyerek? G i z e m bir srdr, gizli tutulan, gizli anlamlar, giderek deerle ri o l a n bir eydir. Bir kavram, bir k u r a m , bir bilgi, inan, olay dr g i z e m . Bir aray ve evrensel bir sentezdir. Bazen bir hayal, bir fantezi, bir masal da olabilir hatta bir u y d u r m a . A n c a k bir kii,

t o p l u m ya da bir kent iin g i z e m bir arka yaka, bir gizli yz, bir b i l i n m e y e n v e y a aklanamayandr, yle de olabilir. Bu aratrmann a m a c alternatif, belki az bilinen, u n u t u l m a k zere olan, sararm yapraklarda, k a y n a k l a r d a kalm bir stan bul portresini izmektir, iinde yaadmz bu kentin d o a s t c , d n d r c ola ki elendirici kimliini saptamaktr, d n n ve b u g n n , karanlklarn ve tedirginliklerini baka ve d e i i k balantlarla b a l a m a k ve olanaklarn dahilinde, mek. stanbul k e n d i bana bir gizemdir, bir g i z e m tarihi ve bir gizemler m e r k e z i d i r her tr ve e i d i n d e n . Ve stanbul yzyllar d a n beri s r e g e l e n bir arayn b u l u m a noktasdr, lmszlerin, gizli ve b i l i n m e y e n stnlerin, bilgelerin, gizemcilerin ve de arla tanlarn uradr. Onlarn ve bakalarnn aray bizim de araymz o l d u bu sayfalar b o y u n c a , katlmanz dilediimiz heyecanl bir m a c e r a y a yol at. Bize b y l e bir m a c e r a y a kabilmemiz iin olanak tanyan H s n T e r e k ' e , bizi srekli yreklendiren, kaynak avna kan O r k u n U a r ' a t e e k k r bir b o r biliriz. Popler g i z e m l e r e ekranlarn a a n zel deyimiyle bizi izlemeye d e v a m edin! GIOVANNI SCOGNAMILLO kanallarn m o d a resimlendir

BIRINCI BLM

ESKLERN GZEMLERFethedilen s t a n b u l ' d a n n c e bir Bizans vardr ya da bir D o u R o m a m p a r a t o r l u u v e o n d a n n c e d e bir Bizans ncesi, g i d e g i d e mitolojinin inanlarna, efsanelerine ve O l i m p o s ' u n t a n rlarna kadar v a r a n . o k gerilere g i d i p M.. 667 ylna ulatmzda karmza ilk B y z a n t i o n ' u k u r a n Megara'llar kyor. Ya d a h a d a h a ncesi? Ya Bizans'tan ve s t a n b u l ' d a n o k n c e buralara kadar g e l i p yerle en Keltler? Her insann y a a m - v e k e n d i s i - nasl ki z a m a n l a z l e n veya hi z m l e n m e y e n , aksine derinleen bir g i z e m ise kentle rin y a a m ve g e m i i de bir b a k a gizemdir, zellikle stanbul gibi merkez o l a n kentler iin. stanbul'u 1550'lerde ziyaret e d e n Flaman g e z g i n c i s i Ogier Ghisen v o n B u s b e e k kendine bir s o r u sorar: Btn d n y a n n bakenti buras m? diye. Ve Fransz ozan A l p h o n s e de Lamartine bir y o r u m d a bulunur: Doa burasn d n y a n n bakenti o l m a k iin yaratma benziyor diyerek. stanbul'a g e l i p heyecanlar g e i r e n o u Batllarn g r d r b u v e b u g r n n e denli d o r u o l d u u n u s t a n b u l ' d a yaa y a n bizler h e r k e s t e n d a h a iyi biliyoruz. Eski o l m a k , o k g e m i o k g r m o l m a k h e m birikim, h e m de bir ayrcalktr. Belirli, kalc, g z l e grlebilen, elle d o k u nulabilen izler t a m a k - k i , bir eski kent iin bunlar surlar, kale-

-

9

ler, hisarlar, binalar v . b . ' d i r - baka, bu izlerin g e m i i n i , g e m i anlamlarn z m e k bakadr. stanbul herkesi ekiyor: yazar, ozan, d n r , aratrma cy, maceraseveri, merakly, b u r n u havada turisti, bir a n d a d u y gulanan ve s o u k s o u k bakan, nyargl olan ile bilgi, l ile deerlendireni. Ve bir g e r e k merkez o l d u u n d a n istanbul, bili nen ve bilinmeyen olanaklar s u n d u u n d a n , ticaret erbab g e z g i n ciyi de eker. 1260 ylnda V e n e d i k ' t e n N i c o l o ve Maffeo Polo adl iki kar d e gelir stanbul'a. Polo kardeler stanbul'a yerleirler, b a k a Venedik'liler gibi, ticaret yaparlar, Krm'a, V o l g a nehrine, B u h a ra'ya kadar uzanrlar, mal alp stanbul'da satarlar. D o k u z yl s o n ra Venedik'e dnerler. Yllar g e e r ve g n n birinde Polo k a r d e ler y e n i d e n g r n r l e r Galata'daki V e n e d i k l i l e r i n arasnda. Bu kez en k k kardeleri olan M a r c o ' y u da getirirler yanlarna ve stanbul'dan u z u n ve o k Yolunu izleye izleye. D n 1295'te oluyor; T r a b z o n ' d a n kalkan bir g e m i ile stan bul'a dnerler. S o n r a V e n e d i k ' e , yanlarnda l m s z bir haziney le, M a r c o P o l o ' n u n gezi notlarndan oluan l Milione (Milyon) adl s e y a h a t n a m e y l e dnerler. in y o l u n u t u t a n g z p e k maceraseverlerin, zeki v e g i r i k e n tccarlarn k o n u m u z o l a n kentsel gizemlerle ne ilgisi var ki? armsal olsa bile ilgi apak ortadadr: Polo'lar ve onlar izleyenler, bildiimiz kadaryla g i z e m c i deiller, inan sahibi, d i n lerine bal insanlardr. A n c a k D o u ' n u n ve U z a k d o u ' n u n o l u t u r d u u gizemi, art b u n u n parasal, ticari potansiyelini, stan b u l ' d a yllarca kalm olan N i c o l o ve Maffeo Polo iyi biliyorlar. Merkez stanbul, bu kimlii ve gelenei ile onlar iin bir ka p d r , bir kanlmaz balantdr ve bu balantya inanarak, g v e nerek araylarna balyorlar. B u n u bir parantez, dnelim. Boazii ve kylar, bir s o n r a k i b l m d e ayrntl olarak g r e 10 bir trnak aras sayp d a h a gerilere nl yolculuklarna karlar, ipek

c e i m i z gibi, mitolojik efsaneler v e k a h r a m a n l a r l a d o l u p tayor. Ve B o a z i i ' n d e n kadar dayanrlar. Bizans'n en eski tarihilerinden biri olan H e s y c h i u s ' a g r e Bizans n c e s i ilk yerleim yerlerinden biri de S a r a y b u r n u ' n d a , b l g e n i n kral olan, Barbisius tarafndan kuruluyor. D a h a s o n r a kurulan kenti surlarla k a p a t a n ve B a r b i s i u s ' u n kz Phidelia ile evlenen Byzas, efsaneye gre, denizler tanrs Poseidon'un o l u n d a n bakas deildir. B y l e c e Byzas'n adn alan ilk Bizans (Byzantion) tanrsal ya da yar tanrsal bir kimlik ve n e m kazanm oluyor, her ne kadar olayn gerisinde - m i t o l o j i d e sk sk r a s t l a n a n bir rza t e c a v z d u r u m u yatyorsa da. Tanr P o s e i d o n , Byzas'n annesi olan ve k e n d i de tanr s o y u n d a n g e l e n gzeller gzeli Kerassa'y ifal e d e r e k b u d u r u m u yaratyor. ki ktay birletiren, Bat'dan, O r t a d o u ' d a n , U z a k d o u ' d a n ve u n u t u l a n , y o k o l m u ve kayp uygarlklardan g e l e n kltrleri barndran ve kaynatran stanbul'da, kentin ilk k u r u l u u n d a n i m d i y e dek, g i z e m d a i m a vard ve vardr, her eidi ve y o r u m u , eilimi ile. T m kaynaklar tarayabilmek olanakszsa bile elde edebildi i m i z k a y n a k l a r d a n setiimiz, kimi bantsz gibi g r l e n efsa neler, inanlar ve olaylar k o c a m a n ve kendi iinde kendini t a m a m l a y a n bir mozaik, d e v b o y u t l u bir duvar resmini o l u t u r u yorlar. A n c a k boyutlarn s a p t a y a b i l m e k iin her eyi birbirine iyi ce kartrmak, birbiri ile iyice karlatrmak, arptrmak gereki yor, y o r u m y a p m a k t a n , varsaym y r t m e k t e n , armlar kul l a n m a k t a n hi e k i n m e d e n . Bilinen ve bilinmeyen, varolan ve yitirilen, karlan kaynak lar... Fetih n c e s i ve Fetih sonras i s t a n b u l ' u t e r k e d e n Bizansl bil ginler beraberlerinde kaynak ve bilgi karyorlar. ster s o n r a d a n bunlar bakalaryla paylasnlar, ister paylamasnlar. talya'ya snan Bizansl G e m i s t e Phleton, Eflatuncu akadebalayan bu inanlar gelip S a r a y b u r n u ' n a

\misinin retilerini meslekdalarna iletiyor; Verona'l Guarini ise Bizans'tan iki sandk d o l u s u elyazmas karyor, birini y o l c u l u k esnasnda yitiriyor, ikincisindekileriyse hi k i m s e y e g s t e r m i y o r , aklamyor. Bizans'tan kap deerli metinleri, elyazmalar - b u ara Eflat u n ' u n b a y a p t l a r n - Bat'ya ulatranlar arasnda kimler y o k ki: J o h a n e s A r g y r o p u l o s , T h e o d o r u s Gaza, D e m e t r i u s C h a l c h o n d i lis, A n d r o n i c o s Challistos, M a r c o M u s u r u s , J o h a n n e s v e C o s t a n t i n o s Lascaris kardeler gibi bilim adamlar ve aydnlar. Rnesans'a yol a a c a k o l a n feodal dzenli Orta a iin Bizans bir bilim, bilgi kayna ve bir gelenektir k m e s i n e n e d e n olan t m arlklarna karn. Hatta ve hatta lanetli bir gelenektir, b o l c a eytanlk v e b y c l k k o k a n . H e m , anlatlanlara g r e , mparator Justinien, A y a Sofya'y ina ettirebilmek iin e y t a n ' d a n bile y a r d m i s t e m e m i miydi? Bizans yklyor a n c a k Bizans'n tarihinde baz ilgin ve dik kat ekici olaylar y z e kyor. Tarihin devresel d n e m l e r ve d n l e r l e kendini sk sk tek rarladn biliyoruz ve bunlara tarihin ini ve klar deriz, yle kabul ederiz. Bir Y c e C o s t a n t i n ' i ele alalm ve hi y c e o l m a y a n baz dav ran ve eylemlerine bir g z atalm: - C o s t a n t i n kaynpederi olan M a x i m u s ' u l d r t y o r , kaynbi raderi olan Licinius'u boazlatyor, o l u C r i s p u s ' u ve y e e n i L u c i nius'u katlettiriyor. Derken ei olan m p a r a t o r i e Fausta'y kay nar bir b a n y o d a b o d u r t u y o r . Costantin'in ailesi de ayn ekilde saltanatn s r d r y o r , d a h a d o r u s u s r d r m e y e alyor: C o s t a n t i n ' i n iki o l u cinayet lere k u r b a n gidiyorlar, ikisi hari (12 yandaki Gallus ve 6 yan d a k i Julianus) t m yeenleri askerler tarafndan ldrlyorlar. Cinayetleri stlenen ise i m p a r a t o r u n s o n o l u oluyor, yani Constantin, C o n s t a n t v e C o n s t a n c e . d e ksa sre s o n r a , tra jik ekilde lyorlar ve 337 ylnda ilenen y e e n katliamndan kurtulabilen Julien de fazla u z u n m r l o l m u y o r , saltanat salt yl sryor. Kanl bir ailenin y k s d r b u , siyasal oyunlarn, saray entri kalarnn, hrs ve kskanlklarn bir s o n u c u . Gizemli bir y k hi deildir a n c a k gizemlerle d o l u bir o r t a m d a g e i y o r , n k kanl bir saltanat s r e n , s o n d n e m i n d e iyiden iyiye rndan kan bu Bizans ayn z a m a n d a kentin iinde b u l u n a n kutsal ya da kut sal gibi bilinen emanetlerin k o r u y u c u s u k o n u m u n d a d r . Nedir bu kutsal gibi bilinen e m a n e t l e r ve Fetih ncesi Bizans'ta ne t r gizemlerin kaynan o l u t u r u y o r l a r ? 1554'te stanbul'u ziyaret e d e n ve gezi notlarn stanbul ve A n a d o l u ' y a Seyahat Gnlnde t o p l a y a n A l m a n bilgin ve ara trmacs H a n s Dernschvvam yazlarnn bir ksmn u ekilde sra lyor: - Havari A n d r e ' n n t a b u t iinde b e y a z ketene sarlm cese di (ceset 1210'da talya'nn Amalfi kentine o r a d a n da 1462'de R o m a ' y a naklediliyor aslnda), - sa'nn y e e n i Z e b e d e u s ' u n ei Maria S a l o m e ' n i n t a b u t u , - sa'nn balanp ikence edildii renkli, cill bir ta. Dernschvvam, Bat'nn kutsal emanetleri bir yana, bize 16. yzyl s t a n b u l ' u n d a n ilgin gzlemler de veriyor: Bizim Elihann yannda bir a d a m bir k e y e b y c e k bir sandk yerletirdi. Sandn iini dar ile d o l d u r d u . H e m e n h e m e n plak bir vaziyette bir rtye b r n e r e k yalnz ba darda kala c a k ekilde bir sandn iine girdi ve darlarn arasna g m l d . d i y e anlatyor A l m a n gezgini. Trkler bu herifi evliya sandlar ve o n a y i y e c e k i e c e k tamaya baladlar. Bu a d a m n etrafnda ba ka fakirler g e c e g n d z oturuyorlar. Z a m a n l a herif yle imanla d ki, b o y n u d o m u z b o y n u n a b e n z e d i , yanaklar d a borazanc yanaklar gibi t o m b u l l a t . Padiah c i v a r d a n g e i p g i d e r k e n o n a d u a eder durur. Bat'nn kutsal sayd emanetleri hi t a r t m a d a n ve y o r u m y r t m e d e n k a b u l e d e n Dernschvvam, d o a l olarak Evliya elebi'nin k a l e m i n d e n kma benzer bu Darl Evliya'ya, hakl ya da 13 -

haksz, bir frsat g i b i bakyor, bir inann - b i r inana d n e b i len bir o l a y n balangcn iziyor. B u r a d a ilgimizi e k e n de A l m a n yazar v e h m a n i s t i n y o r u m u n d a n o k b u Darl Evliya'nn yaratt olay ve etrafnda t o p l a n a n b a k a c a f a k i r l e r d i r . Evliyalk bir yana, yntemin ne denli uyguland ve k a b u l l e n d i i , nasl izleyici ve taraftar b u l d u u Demschvvam'n izdii canl sahne d e n ortaya kyor. Merakl ve izlenimci A l m a n g n c e yazar, kitabnn b a k a bir yerinde, ilgisini e k e n hatta tank olanlar hayrete d r e n baka v e o k d o a l g i b i g r n e n bir o l a y d a n d a sz ayor: Akbabalarn k a y b o l d u u bir srada, 31 A u s t o s t a ve 14 Eyllde bir k a r g a g e l d i . Ali Paa C a m i n i n ve bizim k o n a n kar snda yksek, eski Roma'llardan k a l m a bir stun zerine k o n d u . Ac ac t t . Halk b u n u d a o k a c a y i p v e gayritabii b u l d u v e hay retler iinde kald. G n l n yazar bu kez herhangi bir y o r u m y r t m y o r , dolaysyla bu i bize kalyor ve hi hayret e t m e m e k l e birlikte, nakledilen olay ilgin b u l d u u m u z d a n 440 yl s o n r a bir naif d e n e m e y e giriiyoruz. Olay aslnda s o n d e r e c e doaldr: lkin a k b a b a l a r stanbul' d a n ayrlyor, g ediyorlar, sonra iki ayr g n d e bir k a r g a geli yor, bir s t u n a k o n u p ac ac t y o r . A n c a k olay bu denli d o a l ve basit ise yazarmz n e d e n b u n u k a y d e t m e k ihtiyacn duyuyor? Yazn s o n g n l e r i n d e akbabalar mevsimlik g l e r i n e balar lar ve tarih ne o l u r s a olsun, kargalar bir yere k o n a r a k h e p ter ler. Civar halk n e d e n b u n u a c a y i p sayyor ve s t a n b u l ' u ziyaret e t m e k t e olan bir y a b a n c neden b u n u g n l n e g e i r i y o r ? Kald ki, d u y u l a n hayret salt evre halknda d e i l d i r , A l m a n h m a n i s t i n d e d e beliriyor. Dernschvvam bir aratrmacdr, tarihsel ve a r k e o l o j i k eserler t u t k u n u d u r , hobisi eski R o m a kitabelerinin kaydn tutmaktr. G n l b o y u n c a (en azndan bizi ilgilendiren stanbul b l m l e r i n d e ) , dinsel emanetler bir yana, salt s o m u t , pratik eylerle ilgilen

mektedir. Darl Evliya'dan s z e t m e s i halkn safln b e l i r t m e k asndandr ancak, g r n t e ac ac v e y a tatl tatl t e n bir kar gaya yer ve z a m a n ayracak birine hi b e n z e m i y o r . Benzemiyor fakat bu elyazmas k o l e k s i y o n c u s u k k l bir hmanist aydndr ve b y l e o l d u u n d a n hi k u k u s u z kargann simgesel anlamn biliyordur. Ya nedir kapkara kargann s i m g e l e d i i ? Deiik inanlara g r e karga tanrlarn habercisidir, kehanet lerde bulunur, yalnzln imgesidir ve ayn z a m a n d a l m n de ' habercisidir. Kargalar h e p ac ac ter. Gelgelelim antik g i z e m c i ler, kehanetleri zenler, kargalarn ses tonlarnda her biri ayr bir a n l a m tayan, 64 d e i i k sesi ayrmay bilirlermi. stelik kar ga, siyah rengi ile s i m y a d a k i ilemlerde r m e adn alan sre cin de simgesidir. Ya s t u n neyi simgeler? S t u n y a a m aacdr, bilgidir, g k y z ile y e r y z arasn da balantdr, Tanrnn g c n belirtir, evrensel ve tinsel bir sim gedir. S o n u t a civar halkn hayretler iinde brakan kargann t m e si bir g n c e m a d d e s i oluyor, zel olay kimliini kazanyor, t m doallna karn. Bu uzattmz bir abartma deildir, bu Demschvvam'n notlarndan da kan bilinli bir y n t e m d i r , ola a n g r l e n i , saylan d e m e k t i r , anlamn, d o u r d u u , baland simgeleri z m e k t i r , g r l e n i n ve bilinenin tesine gitmektir, belirlenmeyeni aramaktr. Bir tekniktir bu ya da bir eit bilgeliin yoludur. stanbul kentinin ierdii, kapsad ve d o u r d u u gizemler z a m a n z a m a n tarihsel y a d a folklorik a d a n aratrldysa d a bir t m olarak pek d e e r l e n d i r i l m e d i . O y s a ki, ilerdeki b l m l e r d e eitli ve d e i i k r n e k l e r d e n g r l e c e i gibi, enine b o y u n a ara trlmas g e r e k e n geni, ilgin bir k o n u d u r . stanbul gizemleri sistemli bir ekilde aratrlmadysa da Tr kiye gizemleri, en azndan bir on yl n c e s i n e kadar, Haluk Ege m e n Sarkaya tarafndan kapsaml bir yaklamla tarih b o y u n c a 15

aratrld ve y o r u m l a n d . stanbul kenti d e , d o a l olarak nasibini ald. Sarkaya'nn almasn t a r a r k e n bir dizi ilgin, g i z e m d o l u , k noktas olarak k u l l a n a b i l e c e i m i z ve tartmaya her z a m a n a k olaylarla karlarz, r n e i n : - stanbul'da 16. yzylda y a a m o l a n air Bl Efendi bir g e c e , d n d e g e n yata l e n arkadalarndan Piruza Ali'yi g r r ve o n d a n bir a r m a a n ister. Dteki Piruza Ali bir kda biraz t o p r a k k o y u p d g r m e k t e o l a n aire verir, Bl Efendi de kd sarnn kvrmna yerletirir, d biter. Ertesi g n b u d n arkadalarna anlattnda eliyle ayn hareketi yapar, sarn kurcalar ve d n d e kendisine verilen ii t o p r a k d o l u kt parasn bulur... nanlmaz y k l e r ' d e n bir r n e k denilecektir, y l e d e y o r u m lanabilir stelik, bu a l m a m z d a a m a c m z psiik olaylarn ze r i n d e d u r m a k t a n o k her t r d e n r n e k l e r v e r m e k o l d u u n d a n yzyllar n c e s i n d e n kalma b y l e bir olay eniden de sayabili riz. A n c a k aratrmac Sarkaya'nn stanbul A n s i k l o p e d i s i n d e n aktard bu olay, klasik anlam ile, bir apor olaydr ya da spiritalistlerin, ruhularn t a n m l a m a s n a g r e kapal bir m e k n n iin d e dardan (transfer) y a d a t e d n y a d a n bir v e y a b i r k a n e s n e nin getirilmesidir. Bilinen ve izlenilen bilimsel kurallar bu ve bu g i b i olaylarn s o m u t bir aklamasn y a p a m a d k l a r n a g r e e s k i d e n k a l m a b u apor olayn g i z e m l e r i m i z i n arasna, t r n n bir klasik r n e i olarak, katmay u y g u n g r d k . Sarkaya kitabnn b a k a bir y e r i n d e , bir b a k a ilgin o l a y da naklediyor b u kez yerini d e belirterek. Aratrmacya g r e Beya zt, S o a n a a Mahallesi, C a m i S o k a n d a , 1970'lerin s o n l a r n d a halen yerinde d u r a n bir a p a r t m a n n y k s e l d i i eski bir evin b a h e s i n d e b u l u n a n , tala d o l d u r u l m u , bir k u y u d a n i m d a t istercesi ne uzanan bir el b i r o k kez g r l m t r . Kullandmz k a y n a k t a bu elin kimler t a r a f n d a n ve h a n g i z a m a n l a r d a g r l d belirtilmediine g r e , b y k bir olaslkla,

gsterilen m e k n d a hibir aratrma y a p l m a m v e o l a y (ayet g e r e k bir o l a y d a n s z edebilirsek) s t a n b u l ' u n g i z e m l i inanla rn kaytlarna b y l e s i n e gemitir. te d n y a d a n g e l e n ii t o p r a k d o l u kt p a r a l a r , d o l d u r u l m u k u y u l a r d a n k a n eller v e d e i i k bir t r n k a p s a m n a giren, kediler ve farelerle ilgili bir b a k a olay... 1921 ylnda, bir g e c e , s t a n b u l ' d a k i Asaf P a a T e k k e s i n d e bir toplant yaplyordu. d i y e anlatyor Sarkaya. Aralarnda Ney zen Tevfik'in d e yer ald davetliler, a k a m y e m e i n i yemiler, yats namaz v a k t i n i bekliyorlard. O srada e y h l e r d e n biri, o d a nn orta ksmn boalttrarak, davetlilerin o d a n n iki y a n n a ekil melerini istedi. e y h , kapnn karsna rastlayan d u v a r n n n e o t u r d u v e s a elindeki tespihini e k e r e k dualar o k u m a y a bala d. Az sonra, ak k a p d a n ieriye farelerin g i r d i i g r l d . Fare ler, d o r u d a n e y h i n s a yanna g i d e r e k , bir sra oluturdular. e y h bu kez t e s p i h i sol eline ald ve duasna d e v a m etti. zleyen lerin hayret d o l u baklar arasnda, kapdan ieriye ikinci bir hay van g r u b u g i r m i t i . Bunlar, farelerin d o a l d m a n l a r o l a n kedi lerdi. Farelerin zerine atlacaklar y e r d e , onlar da e y h i n sol tara fnda sralandlar. Kediler, gzlerini farelerin z e r i n e dikmiler, az ve byklarn oynatyorlar a n c a k sanki aralarnda bir engel varm gibi, farelere d o r u bir harekette b u l u n m u y o r l a r d . B u d u r u m , o n b e d a k i k a kadar b y l e c e d e v a m etti. S o n u n d a eyh g e n e n c e farelerin v e a r k a s n d a n d a kedilerin, g e l d i k l e r i ekilde, kapdan karak g i t m e l e r i n e izin verdi. Bu olay naklettikten s o n r a Sarkaya b u n u h a y v a n l a r d a k i p a r a p s i k o l o j i a s n d a n i n c e l e y e b i l e c e i m i z i belirterek hayvanla rn kendilerine yanstlan tepkileri ( b u r a d a s z k o n u s u o l a n bir t e p k i d e n o k bir a r y a d a bir k o m u t a d r ) p a r a n o r m a l y o l d a n alg layp b e k l e n e n yant verdiklerini aklyor. B u r a d a bir an d u r a l m : ilkin bir apor olayn g r d k , sonra d a n bir b e d e n l e n m e , s o n u n d a d a bir psi y a d a bir h i p n o z d u r u m u n u . Bunlar b i r a r a y a g e t i r d i i m i z d e ne gibi bir o r t a k noktay n e srebiliriz? 17 istanbul Gizemleri / F: 2

Ortak n o k t a u ki d e , a y n e n ve aktarldklar ekilleri ile kabul edildiklerinde, bizleri n o r m a l tesinin, parapsikolojik olann ruhsal alanna g t r y o r l a r . air Bli Efendi'nin y k s , ister gerek, ister u y d u r u l m u kurallara u y a n , benzerlerinin srecini izleyen bir apor dur, u farkla ki, bir d n ak i i n d e yer alp dle gerek arasnda bir k p r kurmaktadr, d s e l p l a n d a g r l e n bir nesneyi ayn a n d a g e r e k plana aktarmaktadr. Bu adan ele alndnda, k u r g u s a l olabilmesi olasl bile, ilginliini hibir ekilde z e d e l e m i y o r . stelik, anlatlan y k d e , d t e ifade edilen bir istein s o m u t l a mas d a - y a n i d n dna tap g e r e e aktarlmas d a - olaya deiik bir b o y u t kazandryor, varsaymsal d n c e l e r e y o l a yor. Beyazt'n bir m a h a l l e s i n d e k u y u d a n kt s y l e n e n el ise, benzeri b i r o k k a y n a k l a r d a bulunabilen, bir hayalet y k s dr, ister k u y u d a kalan birinin, ister o y e r d e - b y k bir olaslkla iddet s o n u n d a - l e n , katledilen birinin. eyhin arsna u y a n fare ve kedilerinin olay ise b u g n bili m i n de kabul ettii bir u z a k t a n telkin rneidir, artl refleks d e i l se de trans veya h i p n o z durumlarna ait ve bunlara z g kurallar la aklanabilen bir olaydr. Y o r u m y r t m e k kolay gibi g r n y o r s a da, bir y e r d e n s o n ra, n e m l i olan anlatlan y k d e k i , dile getirilen inantaki d u r u m lardan o k bu d u r u m l a r n artrd bilinmeyenler ve aklana mayanlardr. Eskiden kalma kaynaklar tarandnda, bir zamanlarn stan b u l ' u n u n birok ilgin kiileri y e n i d e n dirilir gibi oluyor, b i r o k gizemli olaylar sanki y e n i d e n y o r u m l a n m a k istercesine karmza dikiliyor. Evliya elebi'ye kulak v e r d i i m i z d e 17. yzyldan k a l m a bir Kapan Deli Safer D e d e ile karlarz. Ya da U n k a p a n ' n d a k i e k m e k i Ali elebi'nin kzgn frnda u y u y a n , o r a d a n kp d e n i z e atlayp g z d e n k a y b o l a n , y e d i yl s o n r a C e z a y i r ' d e n dilsiz d n e n 18 -

v e l m n d e n sonra Unkapan'nn dndaki H o r o z D e d e mezar nn yanbanda g m l e n Safer D e d e ' n i n y k s . Kzgn frna girip ml ml u y u y a n bir a d a m n y k s n e inanmak zor geliyorsa bile, ate s t n d e y r y e n l e r i ya da k e n d i kendilerini yakanlar, birden parlayp kl olanlar d n d m z de Evliya e l e b i ' y e d a h a bir anlayla kulak v e r e b i l m e m i z olas oluyor. 1885'te s k d a r ' d a iyi tannan, yakkl, terbiyeli y o r g a n c kalfas B e s i m , t e m m u z aynn scak bir g n n d e iyerinde fenala p c a n veriyor ve kalabalk bir c e n a z e t r e n i ile K a r a c a a h m e t mezarlna g m l y o r . Ertesi g n ise Besim y e n i d e n tezghnn banda g r l y o r . A n c a k rengi iyice sararm, kararm bir l rengine d n m tr. akn mahalleliye Besim bandan g e e n l e r i anlatr: g e c e mezarnda k e n d i n e gelmi, b a r m a y a balam, mezarn yaknla rnda l e m y a p m a k t a olan bir fahie ile iki b i k i n sesini d u y m u lar ve mezar kazp o n u kurtarmlar. plak kalfaya b i k i n l e r d e n biri d o n u n u , d i e r i g m l e i n i giydirmi, fahie o n u feracesi ile sarm ve y o r g a n c dkknna kadar g t r m l e r . 108 yl n c e skdar' a y a a kaldran bu dirilme, bu l m d e n d n m e olay b u g n bir katalepsi veya s e n k o p r n e i gibi deerlendirilince eskinin garip ve gizemli y k s n o r m a l boyutlarna, olaanlna kavuur. Eskiden stanbul'da g e t i i sylenilen ve kentimizin folklo r u n d a yerleip n o r m a l bir s r e iinde d e e r l e n d i r i l m e y e n olay lar da vardr. B u n l a r d a n biri de 17. yzyldan kalma s n m e y e n mum yksdr. M e h m e t e y d a b u y k y yle anlatyor: Yalancnn m u m u yatsya kadar yanar demiler. M u m s n d lemleri demiler. Bir d e s n m e y e n m u m var. O n y e d i n c i yz ylda i s t a n b u l ' d a Mevlevi M e h m e t D e d e a d n d a bir ermi-kak yaarm. Bu d e d e , kar d e m e z , buz d e m e z yalnayak, ba kabak g e z e r m i . Tipide, frtnada g e c e yarlar bir a m d a n l a d o l a -

rm. O tipide, frtnada b t n sokaklar dolar d a , a m d a n n d a ki m u m bir t r l snmezdi. En bunaltc scaklara ve en d o n d u r u c u s o u k l a r a , n e r d e y s e rlplak, g n l e r c e ve haftalarca d a y a n a b i l e n yogi ya da Hint fakiri rnekleri o k t u r . O y s a t m m e t e o r o l o j i k d a l g a l a n m a l a r a d a y a n a b i l e n v e s n m e y e n bir m u m gariplikler y a d a gizemler tari hine g e m e y e hi k u k u s u z hak kazanm saylabilir! Evliya e l e b i ' y e d n e l i m ve 1302 ylnda elebi' nin U n k a p a n'nda d n y a y a g e l d i i anlatlan gzleri al al, ate s a a n , b u r n u n u n orta direi o l m a y a n bir o c u a g e e l i m . Krmz g z l o c u k denilirmi o c u a . B u o c u k b u l u a e r d i i n d e i e k hastalna tutuluyor, derisi t m d e n s o y u l u y o r , ylan rnei, altndan da krmz bir d e r i kyor, stelik t m d e n tysz. Yllar g e i y o r , o c u k ahlak gzel, anlayl, herkesle iyi g e i n e n fakat k o n u m a s zor anlalan bir delikanl oluyor. Evleni yor, bir attar d k k n ayor ve kendi gibi krmz tenli, b u r n u n u n orta direi o l m a y a n , ksa sre sonra len bir y a v r u n u n babas da oluyor. Krmz g z l , krmz tenli a d a m , Revan yl l p , Kasmpa a'da bizim mezarln yannda gmld, der Evliya elebi y k y b y l e c e sonulandrarak. Bat kaynaklarn kartrdmzda garip ya da esraren giz o l m a k t a n o k dehetengiz yaratklarla karlarz, stan b u l ' d a yaadklar s y l e n e n ; Kedi Kadnlar ve Kurt A d a m l a r gibi. stanbul'un Kedi Kadnlarndan s z e d e n Amerikal r o m a n c ve da. Endore kurgusal tnda, bir y k y anlatyor fakat, 1870 ylnn K o m n ayaklanmasnda g e e n bir Kurt A d a m n macerasn anlat k o n u s u n u ayrntl bir aratrma ile destekliyor, d a h a n c e yazm o l d u u b a k a c a tarihsel romanlarn yapt gibi (Casanova; J e a n n e d ' A r c v . b . ) . senaryo yazar Guy Endore oluyor, ilk basksn 1934'te y a p a n , Paris'in Kurt Adam (The W e r e w o l f of Paris) adl yaptn

Paris'in Kurt Adamnn bir b l m n d e G u y E n d o r e likantropi olaylarna, insan k u r d a d n t r e n d u r u m l a r a d e i n d i i n de bunlara d n y a n n her yerinde inanldn belirtip, rnekleri arasnda, skandinavlarn Ay Adamlarn, Kzlderililerin Bizon Adamlarn, Afrika'nn Srtlan Adamlarn ve stanbul'un ( E n d o r e Constantinople diyor) Kedi Kadnlarn da katyor, onlarla ilgili bu bilgiyi vererek: Bir sa tokasn kullanarak pirin tanelerini yerler ve bilirler ki, yaratklarn mezarlklarda kurduklar sofrada, karnlarn iyice dolduracaklardr. Az bir ey yerler g r n r d e bu Kedi Kadnlar, n k t e m e l gdalarn mezarlklardan, mezarlardaki cesetlerden t e m i n eder ler, o n l a r a benzer b a k a c a yaratklarla birlikte. Mezarlklarda sofralar k u r u p cesetleri paralayp y i y e n bu yamyam Kedi Kadnlar kimlerdir, n e r e d e n kmadrlar? Amerikal yazar E n d o r e bir k o r k u romann yazyor ve elinde ki folklor malzemesini b u n a g r e kullanyor, y o r u m l u y o r , k u r g u l u y o r ve g e r e k t i i n d e abartyor. Yazar, b y k bir olaslkla, Kedi Kadnlar diye f o l k l o r u m u z d a ve masallarmzda geni bir yer t u t a n , her kla g i r e n cadlardan, c a d karlardan sz e t m e k isti y o r ve bu cadlar kendi savna u y g u n ekilde biimliyor. Sonuta Kadnlar, Guy Endore'un Cadlar, romanndaki Cehennem stanbul'un Kadnlar Kedi stanbul'un oluyor,

o c u k tekerlemelerinde bile anlan: Ne ne N e r m i n i o k y e m e peyniri Peynir seni l d r e c e k Cehenneme gtrecek C e h e n n e m i n kadnlar s t a n b u l ' u n cadlar k pik N e r d e n g e l d i n o r d a n k.

Cadlar, h o r t l a y a n llerdir, diye aklar Prof.Pertev Naili Boratav. Onlar zerine de pek o k hikyeler anlatlr. o k l u k , kadnlarn c a d olduklarna inanlr; cad-kar s z bu inantan gelmeli. A m a , e r k e k l e r d e n d e 'adlaan'larn b u l u n d u u n a tant belgeler vardr. T r k g e l e n e i n d e k i cad, aa yukar, Bat inanlarndaki vampire'\ karlar. Cadlar mezarlardaki taze lleri ka rp cierlerini yerlermi. Bir Rumeli a n l a t m a s n d a n r e n d i i m i z e g r e eskiden cadlar zararsz hale s o k a n u z m a n 'cadclar' olur mu. Cadlar zerine inan ve hikyeler, A n a d o l u ' d a n o k stan bul ve Rumeli b l g e l e r i n d e yaygn olsa gerek... Boratav'n vurgulad cad-vampir ilikisini ve cadclar kantlayan ilgin bir belgeyi M e h m e t e y d a s u n u y o r : Aadaki yaz Efendi tarafndan 1833 ylnda Trnava hkmet merkezine kads A h m e t k r gnderilmi, Takvm-i

b u l u n d u . Gzlerini kan b r m , g a y e t k o r k u n idi. Mezarlktaki b t n kalabalk b u n u g r d . Bu adamlar, salklarnda her trl pis irkin ii y a p m , rza, n a m u s a , mala saldrm, a d a m ldr m, ocaklar kaldrld z a m a n her naslsa yalarna baklarak cellada v e r i l m e m i , ecelleri ile l m kiilerdi. Salklarnda y a p tklar y e t m e m i g i b i imdi de halka habis r u h o l a r a k tebelle olmulard. Cadc Nikola'nn tanmna g r e , bu g i b i habis ruhlar d e f e t m e k iin cesetlerinin g b e i n e birer a a kazk aklr ve yrekleri kaynar su ile halanr imi. Ali A l e m d a r ile A p t i A l e m dar'n cesetleri mezarlarndan karld. G b e k l e r i n e birer a a kazk akld ve yrekleri bir kazan kaynar su ile haland. Fakat hi tesir e t m e d i . Cadc, ' B u cesetleri y a k m a k gerek...' d e d i . Bu hususta e r ' a n da izin verilebileceinden, izin verildi. Ve iki yeni erinin mezarlarndan karlan cesetleri mezarlkta yakld ve o k kr kasabamz da cad errinden kurtuldu. s t a n b u l ' d a n bir hayli uzaklatk ancak, b a l a n t d a n balant ya ve r n e k t e n r n e e , Kedi Kadnlardan y o l a kp f o l k l o r u n , Rumeli ve stanbul f o l k l o r u n u n cadlarna ve cadclarna, g i d e r e k vampirlere k a d a r vardk. Trnava Kads'nn naklettii olay, her ayrnts ile, t r n litera t r n e u y g u n bir v a m p i r olaydr. K a n d a n veya p a r a l a n a n ceset lerden sz e d i l m i y o r s a da - b i z i m Yenieri Vampirler ortal bir birine k a t m a k l a yetiniyorlar, ne h i k m e t s e ! - olayn g e m i i ve zellikle, cadcnn y n t e m l e r i klasik izgileri izlemekteler. Arada, kukusuz baz nans farklar eksik deildir, rnein kazk g b e k t e deil de g s t e , kalbin hizasna aklr, yrekleri kay n a t m a k kadar cesetlerin kellelerini u u r t m a k d a g e l e n e e g r e etkin bir aredir v . b . Vampir ya da gnbatm ile afak vakti arasnda dirilen, mezarndan kan, insanlara saldrp kanlarn emen canavar evrensel inanlara, Babil'den kalma rneklere ve bunlar yzyl lar b o y u n c a i n c e l e y e n kapsaml folklorik-tarihsel aratrmalara t e m e l tekil ettiyse de Trk ve stanbul folklorlarnda pek bir yeri yoktur, v a m p i r - c a d balants ve kriminoloji kaytlarnda yer edin-

Vekyi gazetesinin 6 9 ' n c u saysnda yaynlanmtr: Trnava'da cadlar tredi. G n battktan s o n r a evlere d a d a n m a y a balad. Zahireye dair un, y a , bal gibi eyleri birbirine katar ve b a z e n ilerine t o p r a k kartrr. Y k l k l e r d e b u l d u u yas tk, y o r g a n , ilte ve bohalar didikler, aar, datr. nsanlarn zerine ta, t o p r a k , anak ve m l e k atar. Hi kimse bir ey g r e m e z . Birka erkek ve kadnn da zerine saldrm. Bunlar arld, s o r u l d u : 'zerimize sanki m a n d a k m s a n d k l ' d e d i ler. Bu y z d e n mahalle halk evlerini b a k a y a n a tamlardr. Kasaba halk bunlarn cad d e n i l e n habis ruhlarn eseri o l d u u n da ittifak etti. slimye kasabasnda cad/clk ile tannm Nikola adndaki a d a m getirildi ve kendisiyle sekiz y z k u r u a pazarlk edildi. Bu a d a m n elinde resimli bir t a h t a vard (bir ikona). Mezarla gider, tahtay parmann zerinde evirir, r e s i m h a n g i mezara bakarsa, cad o mezardaki habis r u h imi. B y k bir kala balk ile mezarla gidildi. Resimli tahtay p a r m a n d a e v i r m e y e balaynca r e s i m , salklarnda yenieri o c a n n kanl zorbalarn d a n olan T e k i n o l u Ali A l e m d a r ile Apti A l e m d a r d e n i l e n iki aki nin mezarlarna kar d u r d u . Mezarlar ald. Cesetleri y a r m misli b y m , kllar ve trnaklar da er, d r d e r p a r m a k uzam

mi olan, 70'li yllarn balarndan kalma, Cihangir Vampiri gibi olaylar bir yana. Nedir ki Bat'nn v a m p i r inanlar, f o l k l o r u ve literatrne ynelik baz kaynaklara g z attmzda ilgimizi e k e n baz bilgi ler ve kiilerle karlam oluruz. 1884'te, B u d a p e t e niversitesi r e t i m yelerinden ve ar kiyat a k a d e m i s i n i n k u r u c u s u , Prof. A r m i n i u s V a m b e r y ' n i n yayn lad zyaamsal kitab Arminius V a m b e r y : yaam ve m a c e r a l a r n d a T r k l e r ' d e k i baz v a m p i r inanlarna d a d e i n m e k t e d i r . M a c a r dilinin kkenlerini aratrmak amacyla Orta A s y a ' y a kadar dervi klnda y o l c u l u k e d e n V a m b e r y ' y e g r e : Osmanllar'da y a y g n bir inana g r e , v a m p i r l e r a a Ele geirilen vampirler, kelleleri kesildikten s o n r a , bir kavuklarnda gizlenirler, oralarda avlanrlarm; uvala k o n u p denize atlrm. Daha yakn bir k a y n a k ise stanbul'da y a a y a n , zel bir kan bankasn ileten gerek Kont Dracula'y ayrntl bir ekil d e anlatmaktadr. Kaynak 1965 tarihli Fate (Yazg) adl A m e r i k a n dergisidir, olay kaleme alan ve bu gerek Draculay s t a n b u l ' d a ziyaret e d e n Leo H e i m a n adl bir yazardr. Yllar yl v a m p i r k o n u s u n u aratranlar tarafndan gvenilir (?) bir kaynak olarak baklan, sekilerde yer alan yazya g r e Kazkl Voyvoda'nn soyundan olan Kont Alexander Cepesi, Romanyal o l u p 1947 ylnda, kzl sal ei Olga ile birlikte, stan bul'a yerleiyor, bir zel kan bankasn kuruyor, kiilerden k a n ve plasma satn alyor ve de Trk hastanelerine, Kzlay'a pazarl yor. Yazar H e i m a n , K o n t Cepesi ile stanbul H i l t o n ' u n barnda b u l u u y o r ve syleyiini, k o n t a ait Jkk bir yelkenlinin de barn d, stanbul Yat K u l b n d e s r d r y o r . Kont d o a l olarak bir v a m p i r uzmandr, a i l e s i n d e n kalma eski kaynaklarn, d e e r l i elyazmalarnn sahibidir, Boazii'ne bakan be odal bir d a i r e d e yayor, ei, iki kedisi ve bir p a p a a

n ile birlikte. ki de kz vardr bu gerek D r a c u l a ' n n , biri bir Fransz cerrahna evli, d i e r i de bir T r k bankacsna. Sohbet b o y u n c a kan krmzs Yassada(!) arabn y u d u m layan kont, atas Kazkl V o y v o d a ' n n , paral a s k e r V l a d o Cepe si' nin y k s n u z u n u z u n anlatyor. lk bata V l a d o acmasz, korkun bir T r k dmandr, 1450'de bir g n l l o r d u s u n u n banda Osmanllara kar sava yor. Nedir ki, Fetih'ten ksa sre s o n r a saf deitiriyor, Hristiyan kardelerinden v a z g e i p Osmanllarn tarafna g e i y o r o r d u s u ile. Eflk' ele g e i r i y o r Vlado ve karlnda V o y v o d a (Prens) unvan ile dllendiriliyor, Srinca dann eteklerinde y k s e l e n kalesine yerleiyor. Sadist ruhlu, k a n d k m e k t e n , eline g e e n i kaza aktrmak tan k o r k u n bir zevk alan V l a d o Dracul (Ejderha) z a m a n l a ipin u c u n u iyice karyor ve 1477'de, O r d e a savanda, Osmanllar tarafndan y o k ediliyor. Yllar g e i y o r ve g n n birinde mezar aldnda ii b o bulunuyor... Atasn b y l e anlatyor stanbul'daki kan bankasnn sahibi k o n t v e Vlad D r a c u l ' u n s o y u n u n t e k v a m p i r i o l d u u n u , n e olur ne olmaz, srarla v u r g u l u y o r (Kazkl V o y v o d a ' n n g e r e k y k s n m e r a k edenler ise Osmanl tarihini kartrp gvenilir bir kay naktan renebilirler). Leo H e i m a n ' n yazs 1980 ylnda y e n i d e n g n d e m e geldi i n d e Amerikal bir aratrmac (Fern S. Miller) yazarn kimliini z m e y e alyorsa da o n u n l a ilgili pek bir iz b u l m u y o r . Yazy yaynlam olan Fate dergisi H e i m a n ' n adresine s a h i p o l m a d n sylyor, srael'de (Hayfa) bir L e o Heiman'n a d r e s i b u l u n u y o r a m a a d r e s e g n d e r i l e n m e k t u p cevapsz kalyor v.b. Yaznn ierii ile ilgilenen kurululardan Vampir Bilgileri D e i Tokuu (Vampire n f o r m a t i o n Exchange, Rochester, N e w Y o r k ) n a g n d e r d i i m i z bir m e k t u p t a hususlar belirtiyorduk: 1 - Yaznn yaynland 1978 ylndan beri hibir c i d d i v a m pir ya da D r a c u l a aratrmacsnn Cepesi ile t e m a s e t m e m i

olmas, o n u n l a ilgili h e r h a n g i bir bilgiyi iletmi o l m a m a s o l d u k a gariptir, 2 - Vlad D r a c u l ' u n s o y u n d a n o l d u u n u s y l e y e n birinin stanbul'a yerlemi o l m a s , bir kan bankasn iletmesi ne d e n li a c a y i p ise bu kiinin, g e r e k Vlad D r a k u l ' u n deil de k u r g u s a l Dracula'nn unvan o l a n , k o n t unvann kullanmas stelik s o y a d olarak Vlad'a yaktrlan Kazkl (Tepesh, Cepesi) adn u y g u n bulmas bir o kadar acayiptir, 3 - R o m a n y a ve stanbul ile ilgili bilgiler o k az, y e t e r s i z v e tutarsz, 4 - stanbul'da y a b a n c uyruklu bir kiinin ya da h e r h a n g i zel bir kiinin bir kan bankasn iletmi olabilmesi olanaksz dr, 5 - Alexander C e p e s i adl birine ne stanbul telefon rehberle rinde, ne de iki ayr yat kulplerinin kaytlarnda rastlanlmamtr. S o n u t a 1980'den b u y a n a n e yazar H e i m a n , n e d e kahra man Kont Cepesi h a k k n d a hibir haber alnmad g i b i kay nak, bir d z m e c e ya da kaynak olarak, arive kaldrld. Bir de 1960 ylnda istanbul basnn megul e d e n , Yeni Akam gazetesinde m a n e t k o n u s u olan vampirler vardr. N e d i r ki, bunlar d a t m d e n u y d u r m a v e E d o u a r d Roditi'nin kara m i z a h t r n d e k i istanbul V a m p i r l e r i : a d a iletiim y n t e m l e r i k o n u s u n d a inceleme (The V a m p i r e s of stanbul: a s t u d y in m o d e r n c o m m u n i c a t i o n m e t h o d s ) adl y k s n n kahramanlardr. Cadlar, Adamlar... Kaynamz y e n i d e n Bat'dan almadr ve bir u z m a n n , bir Fransz aratrmacsnn imzasn tamaktadr. nancmz ve y n t e m i m i z u ki, bir yerlere varabilmek iin, tek ve de bilimsel (de ilse de yan-bilimsel) yol kaynaklarn nyargsz kartrlmas ve gerektiinde attrlmasdr. Bazen o k ufak bir nokta, d e e r s i z gibi g r n e n bir ayrnt, satrlarn arasna karm bir satr, ilgisiz sandmz bir a d , bir referans bize yararl balantlar, aydnlatc, ynlendirici armlar salayabiliyor. Kedi Kadnlar, Vampirler ve de s t a n b u l ' u n Kurt

Gizemcilik k o n u s u n d a k i kitaplar ile t a n n a n Fransz R o l a n d de Villeneuve Kurt Adamlar ve vampirleri aratran bir almasn da 1542'de s t a n b u l ' d a sr halinde g e z e n Kurt A d a m l a r d a n sz ediyor. Villeneuve, 17. yzyl yazar J a c q u e s d ' A u t u n ' u n Sihir bazlar ve B y c l e r K o n u s u n d a Bilimsel nanszlk ve Cahil Saf lk (L'incredulite savante et la credulite i g n o r a n t e au sujet d e s Magiciens et d e s Sorciers, J e a n Molin yayn, L y o n 1671) adl almasndan aadaki alnty veriyor: Sultan, has askerleri ile birlikte, silahlanp s a r a y d a n kt; kurt a d a m l a r d a n y z elli kadarn surlara d i z d i fakat bunlar, t o p l a n a n halkn g z l e r i n n d e , surlardan atlayp kayboldular. D ' A u t u n ' u n anlatt, de Villeneuve'un naklettii bu o l a y d a k i Kurt A d a m l a r kurtlar m y o k s a stanbul'un eski ve ezeli dertlerin d e n biri o l a n b a b o kpekler mi? Oras hi belli deildir. A n c a k sultann (ki belirtilen tarihte Kanuni Sultan Sleyman'dr) silah kuanp v a h i k p e k srleri nin peine d m e s i hi dnlebilir mi? Eski k a y n a k l a r d a k i eski olaylar y e n i d e n ele alnp y o r u m l a nnca efsanenin ya da inann yerini u y d u r m a c a alyor... Ancak, d a ekleyelim. Araplarn s z n ettii bir baka b y (sihir) ekli M a s k h ' dr ya da insanlar hayvana d n t r m e sanat. Bat'da, ekler dris ah b u n a likantropi (kurt a d a m ) derler... her ayrnt ve bilgiyi kullanmak pahasna, Dou gizemciliinin sayl aratrmaclarndan dris ah'n bir n o t u n u

27

rn arasnda. Art bir dizi m a c e r a s e v e r b i l i m a d a m : d m o n , A m p hiaros v e M o p s o s gibi. Altn P o s t ' u n y k s bilinen bir y k d r : J a s o n , M e d e a ' n n yardm ile, p o s t u k o r u y a n ejderi l d r y o r , istediini elde e d i y o r ve geri d n y o r . Altn P o s t ' u n y k s bir arayn y k s d r ancak, d i k k a t edelim, asl ilgin o l a n b u y k n n , b u m a c e r a n n izledii yoldur. D o d o n a tapnann kehanetler y a d r a n a a c n kerestesi ile ina edilen A r g o s gemisi de k e h a n e t l e r d e b u l u n u y o r , n k ko nuan bir gemidir. Denize alan bu k o n u a n , ses v e r e n g e m i bir arayn arac oluyor; d e n i z d e n bir y o l c u l u k yaplyor, y a a m ile l m arasndaki ince izgiyi, ayrm s i m g e l e y e n d e n i z d e n . Denizleri aarak, B o a z i i ' n d e n g e e r e k , Altn Post ya da bilgi y e n i d e n elde ediliyor. Bat'dan alnan ve D o u ' y a getirilen bilgi geri d n y o r s a da bu bilgiye eriebilmeleri iin Jason" un ve o n u izleyenlerin Bat'y D o u ' d a n ayran - y a d a Bat'y D o u ile b i r l e t i r e n - bir g e i t t e n , bir b o a z d a n g e m e l e r i gerekiyor. J a s o n ' u n tehlikelerle (deniz kzlar, ate s o l u y a n boalar, yar kartal yar kadn canavarlar) d o l u y o l c u l u u bilgiye sahip o l m a k isteyen, kaynana (Karadeniz'e) ulaan ve aradn elde Kahramanlar, krallar, kralieler, tanrlar, ermiler ve efsanele ri yaratanlar! G r o l S z e n ' i n d e d i i g i b i : Efsane d e y i p g e m e y i n . Efsanelerde gzellerin yansra g e r e k yatar. H e m de b o y l u boyunca. Altn Post'u ele g e i r m e k iin Karadeniz'e alan 55 krekli A r g o s gemisi g e i y o r B o a z ' d a n , nice nl, kimi b i l i m c i , kimi yar tanrsal yolcular ve gemicileri ile. Kimler y o k ki, o g e m i d e ! J a s o n var seferi d z e n l e y e n ve y n e t e n , g e m i y i ina e d i p o n a adn veren usta A r g o s , Truva savalarna n e d e n o l a c a k gzel Helena'nn kardeleri Castor ve Pollux, eriilmez o z a n Orfeus, canavar M i n o t o r ' u l d r e c e k olan Theseus. Ve dnyann en g l s diye bilinen Herkl bile var, Yuna nistan'dan Karadeniz'e karlan kanatl k o u n p o s t u n u arayanla dr: 1) B o a z i i ' n d e n gei, 2) Altn P o s t ' u n (bilginin) K a r a d e n i z ' d e n glenerek, Bat'ya dnmesi. Yoksa, Fransz Louis Charpentier'nin dnd gibi, D o u ' y a alan kap (Boaz) v e D o u gibi saylan A n a d o l u (K k Asya) Atlantis kyametinden k a a n , eitli yerlere (Kafkasya, 29 e d e n g e r e k bir giz sahibinin y o l c u l u u deildir. J a s o n bir iha net ileyerek bilgiye sahip olabiliyor, c e h e n n e m e kadar iniyor, d e i i m d e n g e i y o r , o y s a g e r e k t e n arzulad bilgi v e e r d e m deil servet ve gtr. Y u n a n m i t o l o j i s i n d e n kalan bu efsane, b y c Sirse'nin kral Ulises'e anlatt bu y k b i z c e iki a d a n ilginlikler tamakta

IKINCI BLM

MEKNLAR VE GZEMLERKy ky B o a z i i bir efsane, d e s t a n , m i t o s ve g i z e m eridi dir, her kesinde e s k i d e n hatta o k eskiden k a l m a arpc, e k i ci ve hayal g c m z zorlayan bir ya da birka iz tar. Bir y o l , bir gei, bir kapdr Boazii, isteyene Karadeniz'e, M a r m a r a ' y a alan. Geliigzel bir gzergh izildiinde bile y o l a ktnz her yer bir masaln, eski bir inann, d a h a da eski kahramanlarn ve kahramanlklarn, sevgilerin ve bilgeliklerin tlsml bir noktas gibi dir. isteyene

rlanda, ngiltere) snan ve e n g i n bilginlerin taycs olanlarn barnaklar, g i d e r e k merkezleri mi oldular? Argos gemisi geri dnyor, yeniden Boazii'nden geiyor, z o r u n l u olarak. A r g o n o t l a r b o a z n iki kysnda saltanat k u r a n Bebriker'in kral A m i c u s ' a kar savarlar ve galip geldiklerinde onlara y a r d m e d e n kanatl cin S o s t e n i o n ' a stinye'de (Stenya, Sostenion) bir t a p n a k ina ediyorlar. Anadolu Kava'ndan geiyor konuan gemi Argos ve bu kez y o l u n a olaysz d e v a m edebiliyor n k bir kp bir b a t a n adalar o k t a n d r devingenliklerini yitirdiler. B o a z kylarnda az olay yaratmyorlar bu A r g o n o t l a r , Altn P o s t ' u kapp geri d n d k l e r i n d e : Kral A m i c u s , Pollux'a m e y d a n o k u y o r , o n u n l a d v y o r v e vuruluyor. stinye'de b u o l a y d a n s o n r a ina edildii sylenilen tapnak bir yana, Pollux, Bey k o z ' d a bir d e f n e aacn dikiyor ve s o n r a d a n , bu a a c n dallarn kranlar ldryorlar v e y a baka bir y o r u m a g r e , g r n m e z o l u yorlar. Fakat n e d e n bir d e f n e aac ve defne aacnn delilik veya g r n m e z l i k l e ne ilgisi vardr, olabilir? Defne aacnn yapraklar ile eskilerin, antiklerin krallarna, kahramanlarna, tanrlarna talar rdklerini biliyoruz n k def ne bir sekinlik, bir ycelik anlamn tayordu. Nedir ki, baz ina nlarda s z k o n u s u o l a n d e f n e aacnn iinde bir hayli d e i k e n ve d e l i m e n bir r u h u n gizlendii syleniyor. B a z e n bir o c u k k a d a r akac bir r u h , bir c i n m i b u , srarl, t u t t u u n u k o p a r a n , birinden holandnda ondan hi ayrlmayan, hep izleyen. Z a m a n oluyor ki, b u r u h veya cin, srarl ball y z n d e n , k b u sa d n y o r , b a l a n d insanlar taciz ediyor. S o n u t a sabrlar n tketiyor (ldrtyor) ya da kamalarna, kaybolmalarna ( g r n m e z olmalarna) n e d e n oluyor. stinye'de g i z e m l i zellikleri ve gleri olan bir d e f n e a a c dikilirken M e d e a , T a r a b y a ' y (Therapia'y) kuruyor. H a n g i M e d e a bu? Hi kukusuz b y c M e d e a , d a h a n c e J a s o n ' u n y a n n d a

g r d m z ve lerinden biri olan.

ilerde,

kocasnn

ihanetine

bir

kart

olarak

ocuklarn l d r e n ve antik t r a g e d y a n n u n u t u l m a z ve lanetli kii Tarabya'nn anmsanan eski ad T h e r a p i a oluyor, y a n i ifa, a n c a k d a h a n c e k i ad ise F a r m a k e u s ' d u r , Zehirleyen'dir. Efsa nelere kulak verecek olursak ilk T a r a b y a ' n n bu tr bir ad almas nn n e d e n i d e , J a s o n ' a d e s t e k o l d u k t a n s o n r a peine d e n , M e d e a ' n n t m sahil b o y u n c a d k t zehirdir. Boazii'nin her kesinde, her irin, destansal kk k o y u n d a bir giz bizleri bekliyor ve a n t i k inanlardan dirilip bizle re y e n i d e n sorular soruyor, kydan kyya bir g i z e m zincirini kuru yor, ister bantl ister (grnte) bantsz. Bir zamanlarn B y k d e r e s i ' n d e bin yllk bir nar ykselirdi B e y k o z ' u n d e f n e aac kadar gizemli ve efsaneler yaratan. Kimi eski tarihilere g r e 1097 ylnda hallardan G o d e f r o y de Bouillon bu aacn altna yatmt, d a h a s o n r a k i kimi tarihilere g r e d e D e Bouillon hibir z a m a n B y k d e r e ' y e ayak basmamtr. Bu tarihsel nardan Fransz yazar T h e o p h i l e Gautier sz e d i y o r efsaneye inanarak, bu tarihsel nar stanbul'da yaynlad Revue de Constantinople d e r g i s i n i n 20 ubat 1876 tarihli saysnda Vikont Alfred de G a s t o n anlatyor uzun uzun. narn g i z e m i nerede diye sorulacak. narn g i z e m i kendi sinde, yanda ve yandan d o l a y n e d e n o l d u u efsanelerde. Baka bir d e y i m l e gizemleri y a r a t a b i l m e k iin her ey her z a m a n yeterlidir. Her ey her z a m a n bir k noktas olur ve en n e m l i si, e s k i d e n , o k eskiden kalm her nesne, yer, bina ve kalnt tad izlerle, anmsattrd olaylar ve kiilerle kendi iine kapan m bir gizemdir. stanbul sarp sarmalayan efsanelere g r e antik Kabata'ta y a d a A j a n t i o n ' d a yunuslar b o l c a g r n r , sesleri g n b o y u n c a d u y u l u r d u . A r g o s ' u akla getirerek, mesafeleri aarak ve m i t o s u g e r e k l e r e balayarak deniz kzlarnn sesi ile yunuslarn sesini bir tutabiliriz, o k a yrtlen a d a bir y o r u m ve yaklamla. Deniz kzlar efsanevi yaratklard, arklar ile denizcilerin,

g e m i c i l e r i n akllarn e l e n . B u n a bir d i y e c e i m i z y o k (bir z a m a n lar A m a z o n l a r , t e k g s l sava ve anaerkil kadnlar da efsa nevi saylyordu, tarihsel bulgular onlarn g e r e k olduklarn kant layp b i z i m K a r a d e n i z ' e balayncaya d e k ! ) f a k a t yunuslar, b o a zn ve M a r m a r a ' n n yunuslar bir gerektir, en azndan s t a n b u l l u lar iin bir y a r m yzyl n c e s i n e kadar bir g e r e k t i . K a b a t a ' t a m i t o l o j i k k a n u n algcs Chalkis'in taksimleri ile yunuslar m e s t e t m e s i , o b a n C h a n a n d a s tarafndan l d r l e n bir y u n u s a bir m e z a r ina etmesi de bu o k eski g e r e i n iirsel bir s i m g e s i n d e n b a k a bir ey deildir. K a b a t a ' t a y u n u s l a r ve K u r u e m e ' d e (antik ad ile A n a p lus) stunlarn t e p e s i n e trmanp yllarca k a l a n Bizans'n keileri: 433'te kei S i m e o n bir s t u n u n t e p e s i n e yerleip 27 yl o r a d a kalyor, 460'ta y e r i n e g e e n Daniel ise ayn s t u n u n t e p e s i n d e 34 yl yayor, ile ekerek. B o a z r u h u n arnd, inanlarn k a n a t g e r d i i fakat, ayn z a m a n d a , ordularn arpt bir eit zel b l g e gibidir: Rumeli H i s a n ' n d a n 700.000 kiilik o r d u s u n u n b a n d a Kral Darius g e i yor, 1097'de Rumeli Hisar'nda hallar k a m p kuruyor, kenti talan ederek. S o n u n d a 1453'te Fatih Sultan M e h m e t tarihin yeni bir d n e m i n i ayor. Bir o r d u g h merkezi o l u y o r tarihi b o y u n c a Rumeli Hisar o y s a u n u t m a y a l m ki, hisarn b u l u n d u u t e p e n i n ad, bir z a m a n lar, Evliyalar d i y e bilinirdi ve bir ziyaret y e r i y d i D u r m u D e d e ' n i n , eyh smail M a a u k ' u n , eyh H a s s a n Sarifi'nin ve bakalarnn mezarlarn i e r d i i n d e n . . . B o a z t u r u m u z u s r d r e l i m : K i r e b u r n u balk lokantalar ile nl irin bir mekndr, ayn z a m a n d a o k e s k i d e n k a l m a bir efsanenin ierdii bir ahlak dersinin de yeridir. K i r e b u r n u ile Kefeli arasnda ad Sadk Kaya olan bir k a y a b u l u n u r d u ve Bizansl D i o n i s i o s ' u n anlattna baklrsa s e f e r d e n d n e n iki d e n i z c i arkada, g n n birinde, biriktirdikleri paralar o kayann altndaki bir y e r e gizlemilerdi. S o n r a biri yalnz kaldn d a , geri d n m parann t m n a l m a y a kalkm. Kalkm a m a b a a r a m a m n k kaya vere v e r e salt k e n d i n e ait o l a n

paray almasna izin v e r m i , sadk ve s a d a k a t e bal bir k a y a olduundan. Ya Emirgn? E m i r g n ' n lanetli bir yer o l d u u n u , en a z n d a n antikler tarafndan yle sayldn k i m d n e b i l i r ki? Derler ki Emirgn'n ad K i p a r o d e s iken o r a d a bir t a p n a k ykselirmi l bir tanra o l a n H e k a t e ' y e adanm. E m i r g n v e b y c l n , c e h e n n e m i n , u u r s u z kavaklarn yzl, eli mealeli, p e i n d e n uluyan k p e k l e r i e k e n , g e c e vakti kara bulutlar eklinde g k y z n d e d o l a a n ejderhalarn t a n ras Hekate! B o a z i i m i t o l o j i d e n k a l m a izleri, efsaneleri, inanlar, evliya ve keileri ile g i z e m d o l u s u , antik gizemlerin anlarn k o r u y a n bir uzun geit olarak karmza dikiliyor, salt K a r a d e n i z ' e ya da M a r m a r a ' y a d e i l d e t e d n y a y a hatta c e h e n n e m e alan bir geit. T m gzellii, ekicilii ve g e m i i ile a d e t a her b o y u t a alan bir kap. K o n u m u z o l d u u iin a b a r t m a k niyetinde deiliz a n c a k , say falar b o y u n c a g r d m z v e g r e c e i m i z gibi, stanbul'un gizemler kenti nitelii ve dolaysyla, ayrcal tartlmaz bir ger ektir. Yorumlar d a i m a ve h e r k e s e aktr fakat, y o r u m u n u z h a n gi y n d e olursa o l s u n , g i z e m havas - i s t e r hissedin, ister hisset m e y i n - bu k e n t i n her tarafn d a i m a sarmtr ve saryor. Antla rn, kalntlarn, t a p n m a yerlerinin, saray ve hanlarn, m e y d a n ve sokaklarn hi e k s i l m e y e n a k s i n e g e e n z a m a n l a d a h a d a p e k i en bir g tadklarn ve bu g c n , ister d a l g a d a l g a ister daire sel ekilde yayldn, biriktiini ve merkezler o l u t u r d u u n u bili y o r u z . M e k n l a r a , tanamazlara hatta nesnelere tannan bel lek potansiyeli (bellei arj e t m e k ya da bellekle arj o l m a k ilemleri ile) bu g c n i z d m n d e n baka bir ey deildir. nansal bir ilevi o l a n y e r l e r d e bu g, srekli o l a r a k b e s l e n d i i n d e artyor v e b u g c n simgeleri olarak g r l e n nesneler d a h a d a etkin oluyorlar. te karmzda A y a s o f y a (Ayia Sofia) 921 yl s r e c e bir kili se, 481 yl b o y u n c a bir c a m i ve b u g n bir m z e , bir kltr ve 33 istanbul Gizemleri / R 3

sanat m e r k e z i . Hi k u k u s u z Bat ile D o u ' y u biraraya getiren, sentezini y a p a n bir merkez, gizemleri ve efsaneleri, inanlar ve izleri ile. G e z e g e n i m i z i n k u t u p l a m a (polarite) haritasnda n e m l i bir nokta. 1833'te A y a s o f y a ' y c a m i y k e n ziyaret e d e n Prusya elilik danman M. v o n Tietz, Hristiyan inanlarna g r e kutsal saylan emanetleri b u e k i l d e d e e r l e n d i r m e k t e d i r : Gney y n d e b u l u n a n st galeride, ukur, krmz renkte bir m e r m e r var. B u n u n p e y g a m b e r i m i z sa'nn beii o l d u u sy leniyor. Bir de a n n e s i tarafndan sa'nn ykand kurna var. B u n larn ikisi birlikte K u d s ' t e n getirilmi. Tapnan k u z e y y n d e k i giri kapsnn s o l u n a d o r u bir s t u n g r l y o r . Buna 'Terleyen S t u n ' ad verilmi. Srekli olarak r u t u b e t t e n sland iin, b u n a e l d e d i r m e n i n , her d e r d e d e v a o l a c a syleniyorsa d a c a m i avlularndaki insanlarn hali b u n u kesinlikle yalanlamakta. Ayasofya'y Batl bir d i p l o m a t n y o r u m u ile deil de folklor asndan ele aldmzda baka noktalara d e i n m i oluruz: Ayasofya... sade mimarlk, mozaik ve bakaca bezeme sanatlarnn sergilendii bir yer d e i l , efsane ve inanlarn da hazinesidir. d e r Pertev Naili Boratav. Bizans a n d a ve d a h a sonralar d a Trklerin o n u c a m i y e e v i r m e l e r i n d e n s o n r a stan b u l ' u n M s l m a n t o p l u l u u , insan e m e i n i n b u y c e yapy yarat masnda insanst g l e r i n pay o l d u u n a , o n u n k e b u c a n d a akln z m l e y e m e y e c e i nice srlarn gizli d u r d u u n a inan m. 532 ylnda, Nika isyan srasnda, A y a s o f y a t m d e n yandn d a m p a r a t o r J u s t i n i e n y e n i d e n bir inaata giriiyorsa d a k u b b e ye g e l i n d i i n d e parasal zorluklar e k m e y e balyor. Bir efsaneye g r e de beyazlara b r n m bir delikanl o n a katrlarla, uval d o l u s u altn getiriyor. H e y e c a n a kaplan imparator bu olay yakn larna a n l a t m a y a kalknca da b y bozuluyor, altn g e t i r e n deli kanl bir d a h a g r n m y o r . Terleyen Stun veya Terleyen Direk ya da Alayan Direk k o n u s u n d a B o r a t a v ' d a n aadaki bilgileri aktaryoruz:

Mslmanlar derler ki: Ayasofya, M u h a m m e d p e y g a m b e r i n zamannda bir zelzeleden yklm, t a m i r e kalktklarnda k u b b e yi bir t r l tutturamamlar. S o n u n d a , Hzr'n d n d i n l e y e rek, p e y g a m b e r i n t k r , Z e m z e m s u y u v e M e k k e t o p r a ile kartrlm bir h a r sayesinde k u b b e yaplabiliyor. Evliya ele b i ' y e g r e , tapnan T e r l e y e n Direk' d i y e a d l a n a n s t u n u n u n altnda karlm b u har. B y k k u b b e d e n sarkan altndan t o p kandili, bu m u c i z e y e bir sayg ans olarak Fatih astrmt. Terleyen Direk (yahut Alayan Direk)te bulunan delik, Hzr'n, kiliseyi c a m i y e e v i r m e k isteyince, yapnn y n n kble ye d n d r m e k iin parman s o k t u u delik imi. Bu delikten szan slakln t r l dertlere d e v a o l a c a sanlr. Hzr'n, Kadir gecesi A y a s o f y a ' y a geldiine, t a m altn t o p kandilin altnda n a m a z klanlar arasna katldna inanlr. A y a s o f y a ' n i n mucizeleri ve n e d e n o l d u u inanlar say makla bitmez ve her kuak, her t o p l u m ve her inan b u n l a r a bir eyler katmtr: kimi O r t o d o k s efsanelerine g r e s o n A y a s o f y a ' nin m a k e t i bir ar p e t e i n d e n kmadr, kimine g r e d e b y k s a l o n u n ortasnda b u l u n a n , d e m i r bir kapakla r t l eski bir k u y u n u n suyu kalp hastalklarna ifa v e r i y o r m u . Fetih'ten k a l m a bir b a k a efsaneye g r e Fatih, A y a s o f y a ' y a g i r d i i n d e ayin y a p m a k t a olan patrik duvarn iine g i r i p k a y b o l mutur. A y a s o f y a n e r d e y s e bir eit g i z e m l e r ve inanlar a n s i k l o p e disi ise emberlita bir esrarlar sekisidir. emberlita ya da C o n s t a n t i n s t u n u Bizans'n merkezi ve de s i m g e s i olarak bilinir ve saylrd n k , Bizans'n C o n s t a n t i n tarafndan fethinin (18 Eyll 324) ve kutsamasnn (8 Kasm 324) bir iaretiydi. Ayn z a m a n d a b a k a c a kutsal emanetlerin biraraya getirildii bir g i z e m l e r noktasyd. Bizans inanlarna g r e C o n s t a n t i n stunun t e m e l i n d e Truv a ' d a n g e l m e tanra Pallas Atina'nn tahtadan yaplm heykeli ni, N u h p e y g a m b e r i n asasn, M u s a ' n n sular fkrttrd ta, sa'nn e k m e k l e r datt g n d e n kalan yedi e k m e i n krntlarn g m d r m ve t e m e l i k e n d i eli ile kapatmt.

emberiita'n t e p e s i n d e y k s e l e n v e A p o l l o ' y a benzetilen C o n s t a n t i n ' i n heykelinde de sa'nn handan (armhndan) bir p a r a b u l u n d u u n a dair inanlar d a vard. 1105 ylnda heykel k o p a n bir frtnada, birka kiiyi de eze rek yklyor s o n r a k i yllarda, m p a r a t o r I. Manuel C o m n e n o s ' u n d n e m i n d e , s t u n tamir ediliyor ve 1779'da I. A b d l h a m i t ' i n e m r i ile e m b e r l e r yenileniyor. stanbul'daki stunlar, dizi dizi efsaneler yaratarak, etrafa gizemler datyorlar: - A v r a t p a z a n ' n d a ii b o , m e r m e r paralarndan yaplm bir stun ve t e p e s i n d e bir heykel, o da b e m b e y a z m e r m e r d e n . Ylda bir kez heykel ses verir, kular etrafna d n m e y e balarlar lgncasna ve bir ksm yere d e r bitik. Halk onlar t o p l a r k e n d i ne bir ziyafet eker. Bizde Avrat Ta olarak bilinen A r c a d i u s s t u n u d u r bu, kala kala bir kaidesi kalmtr C e r r a h p a a ' d a bir de t e p e s i n d e n k o p a n bir para. S t u n 403 ylnda m p a r a t o r Y c e T h e o d o r i u s ' u n ansna d i k i liyor mparator A r c a d i u s tarafndan; 421'de 2. T h e o d o s i u s t e p e s i ne babas A r c a d i u s ' u n kular c e z b e d e n heykelini yerletiriyor; 542'de stuna d e n bir i m e k heykelin bir elini kryor; 740'ta ise heykel kendiliinden devriliyor ve 1719'da s t u n yklyor. A v r a t p a z a n ' n d a k i Avrat Ta'na karn Fatih'te bir Kz Ta veya M a r c i a n u s stunu... Bunun t e p e s i n d e d e , Bizans d n e m i n d e bir heykel d u r u y o r d u : mparator M a r c i a n u s ' u n o t u r m u haliyle bir heykeli. Efsanele re g r e s o r u n yaratan bir i m p a r a t o r heykeliydi b u , n k yaknla rndan g e e n kzlarn bakire o l u p olmadklarn ak ak d u y u r m a k gibi k t bir h u y a sahipmi. Evliya elebi de bir baka o l a a n s t s t u n ve h e y k e l d e n sz ediyor, atladkap'da b u l u n a n . Drt keli olan bu s t u n u n tepesindeki heykel ise t u n t a n yaplmt ve bir eit h a b e r c i - k o ruyucu grevini gryormu: Akdeniz'den yaklaan dman gemilerini haber verir, gemiler yaklanca da azndan k a n bir atele yakp kl edermi. 36 -

emberlita'a d n e l i m : e m b e r l i t a v e altnda b u l u n d u u sylenilen i o d a ile ilgili ilgin bir y o r u m Haluk E g e m e n Sarkay a ' d a n gelmektedir. Sarkaya'nn savna g r e , Mabet P r o t o t i p i ne u y g u n her kutsal yap gibi, emberlita'n da yeralt A g a r t a sistemiyle ilikisi olmas s z k o n u s u d u r . Bu sav ile ilgili olarak aratrmacmz 1930'lu yllarda e m berlita civarnda yaplan bir a r k e o l o j i k kaz s o n u c u labirent ek linde baz dehlizlere rastlandn, bu n o k t a d a n hareket edildiin de emberlita'n stanbul'un altndaki dehlizlere alan bir kap, bir giri hatta bir enerji noktas ilevini g r d n de e k l e m e k t e dir, rahata tartlabilir bir y o r u m l a . Eski Bizans'n merkezi olan H i p o d r o m , Sultan A h m e t ve civarnn Aksaray'a ve belki de d a h a tesine kadar yeralt galerileriyle d e n d i i bir gerektir ve Sarkaya bu g e r e e k a y n a k ola rak, stanbul'un Yedi Harikas adl 80 ksur yllk bir kitaba d a y a n a r a k Yerebatan Saray ile Knalada arasnda uzanan bir t n e l d e n d e sz etmektedir. Kpek l d r e n Kanal d e n i l e n bu dehlizin, Yerebatan Sara y'nn gizli bir giriinden balayarak k u z e y d o u y n n d e ilerledi i v e boazn M a r m a r a ' y a ald y e r d e denizaltndan g e t i i , s k d a r ' d a n itibaren d e g n e y d o u y a d o r u bir a yaparak, d z bir hat halinde, n c e skdar-Kadky sahillerinin ve d a h a s o n r a g e n e M a r m a r a ' n n altndan uzanp Knalada'ya ulat ve b u r a d a k i manastrda s o n b u l d u u belirtilmektedir. Dehlizler, gizli dehlizler, denizalt kanallar, r... Aratrmac Sarkaya k o n u y u c e s u r bir varsaymla, ilerdeki bir b l m d e zerinde duracamz A g a r t a ' y a b a l a m a k iin gay ret sarfediyorsa da dehlizlerle birlikte stanbul'un bilmediimiz ya da p e k iyi b i l m e d i i m i z yeralts halen z l m e m i sorunlar ile karmza dikilmektedir. Labirentlerin, gizli dehlizlerin, maaralarn n e m i salt arkeo lojik v e y a jeolojik deildir. lkel inanlara d n p d n y a m z k o c a 37 kylar kylara g i d e r e k adalara b a l a y a n geitler, ilevleri, simgeleri ve anlamla

m a n bir a n a g i b i g r d m z d e , yeraltndaki kanallar v e gizli y o l lar bu d n y a s a l anann r a h m i n d e n baka bir ey deiller. Dolay syla labirente ya da dehlize g i r m e k a n a y a bir d n t r , bir y e n i d e n d o u , bir aray ve bir eitim g r m e d i r . 1972'de A k s a r a y ' d a belediyenin kanalizasyon inas iin y a p t bir kazda Bizans d e v r i n d e n kalma bir mezarlk ( k a t a k o m b ) bulunuyor, ikinci kat sularla d o l u ; 1963'te Taltarla'da, H a v u z b a s e m t i n d e , o t o tamircisi Cavid Cinci b o bir arsada alan bir delikten, d e f i n e a r a m a k niyetiyle yeraltna iniyor. C i n c i o r t a d a n k a y b o l u y o r , tarlann altnda alan dehlizi arkeologlar aratrp b u n u n da iki katl ve yaklak olarak 87 m e t r e u z u n l u u n d a o l d u u n u saptyorlar. Araylar s r d r l r k e n Cinci'nin c e s e d i b u l u n u y o r fakat bir batakla v a r a n dehlizin d e v a m n a ulalmyor, ne o l d u u , ne ie yarad ve h a n g i d n e m e ait o l d u u ise kesinlikle anlalmyor. Ayaklarmzn altnda yerini, saysn ve ilevini b i l m e d i i m i z b u n c a dehlizler, yeralt yollar ve labirentler aldna gre z a m a n z a m a n yerin altndan g a r i p seslerin kmasna, y k s e l m e sine hi a m a m a m z gerekiyor. 26 Eyll 1980 gecesi, n n sta dnn civarlarnda, yeraltndan gelen ve b a l y o z sesine b e n z e y e n grltler d u y u l u y o r . Sesleri d u y a n ve m e r a k l a n a n bir g r u p asker ilgililere h a b e r veriyor, yerinde bir aratrma yaplyor fakat ne seslerin n e d e n i , ne de kesin k noktalar anlalamyor. Anlalmayan v e y a aklanamayan her olayn altnda bir esrar a r a m a k deildir niyetimiz. A n c a k y u k a r d a k i r n e k t e e n basit, d o a l bir aklama olarak bir y a n k l a n m a d a n s z edebiliriz. Ayn ekilde, mantksal bir s r e iinde, bu ve benzer sesleri, a r gibi g r l e b i l e c e k a m a aratrmaya her z a m a n ak bir yakla mla grltleri henz bilmediimiz, g e r e i ile aratrlmam bir yeralt yollar varsaymna da balayabiliriz. Yeralt dehlizleri, yeraltndan kan sesler ve yine yeraltndan kan hayvanlar... 16. yzyla d n p Hans Dernshvvam'a kulak v e r e l i m : Birok k i m s e bize inanlabilecek u hikyeyi anlattlar. Yllar 38

n c e bir g n Avratpazan'ndaki b y k k u l e d e n binlerce ylan da r frlayp denize d o r u yola koyulmular. Aralarnda o k iri bir ylan varm. Bu olay binlerce kii gzleriyle g r m . Ylanlar arkalarnda bir t o z bulutu brakmlar. Hi k i m s e b u n l a r a bir ey yapmam. Olaya bir ylan g gibi bakabiliriz v e y a ayn yazarn nak lettii karga r n e i n e balayarak b u t o p l u g n altnda baka, ola ki simgesel anlamlar da arayabiliriz. T r k mitolojisinde ylan n e m l i bir yer tutmaktadr, efsanele re g r e k o z m i k (evrensel) lemle birlikte yaratlmtr ( L a k h m u ve L a k h a m u ) , b o y n u z l u o l u n c a k o r u y u c u grevini stlenmektedir, V o l g a Trkleri iin u u r l u bir hayvandr v . b . B u n a karn, halk inanlarnda, baz ylanlar u u r s u z saylr, g r l d k l e r i yerlerde ldrmeleri gerekir. Ancak, l ylan y a m u r d u a s n d a kullanld gibi ylan derisi de bylerde, ylan gz leri de nazar d e m e l e r i n d e kullanlr, zellikle A n a d o l u ' d a . Ar gstergebilimsel bir yaklam g i b i g r n r s e bile inanc mz u ki her ey her eyle her z a m a n bantldr, her ey bir n e d e n - s o h u ilikisinden kaynaklanmaktadr. G e r e k gibi anlat lan bir olayn altnda gizli, simgesel bir a n l a m yatabildii g i b i efsa ne, m a s a l , d e s t a n , batl inan diye nitelendirdiimiz anlatlarn t e m e l i n d e bir g e r e k de yatabilir v e y a yatmaktadr. H a y v a n l a r d a n sz ettiimize g r e k o n u y u s r d r e l i m v e b u kez bir ayazmaya bal bir efsaneyi nakledelim. Meknmz Silivri Kap ve Balkl A y a z m a . Bu m e k n a bal bir efsaneyi eski stanbul'un nl ziyaretilerinden talyan o z a n v e yazar E d m o n d o d e A m i c i s ' i n k a l e m i n d e n o k u y a l m : Mslmanlar stanbul surlarna s o n kez saldrmakta iken manastrdaki (eski Balkl Manastr) bir R u m keii balk kzart m a k t a y d . B i r d e n mutfan kapsnda bir b a k a kei g r n d ve d e h e t iinde bard: - Kent d t ! - Nasl? - S o r d u d i e r i Bu balklar tavann dna frlarsa b y l e bir eye i n a n a b i l e c e i m Ve b u n u d e r d e m e z balklar, yar y a n m yar p e m b e ve yalnzca bir taraftan kzartlm olarak t a v a d a n dar frladlar ve b y k bir ihtimamla, alndklar ve iinde halen y z d k l e r i suya daldlar.

De A m i c i s stanbul'da 1878 ylnda b u l u n u y o r ve ayazmay bir R u m papaz ile birlikte ziyaret ettiinde p a p a z o n a y u k a r k i efsaneyi anlatt g i b i bir sarncn iinde yzen krmz balklar da gsteriyor. Balkl a y a z m a s ile ilgili e s k i d e n kalma b a k a inanlar da vardr ve b u n l a r d a n birine g r e m p a r a t o r Justinien o r a l a r d a n g e m e k t e y k e n , bir kaynan etrafnda t o p l a n m bir kadn kalaba ln g r p d u r u y o r , s o r u p s o r u t u r u y o r . Kadnlardan biri o n a ifal s u y u n kaynadr bu d e y i n c e de A y a s o f y a ' d a n kalma mal z e m e ile o r a d a , a y a z m a y da ieren bir kilise ina ettiriyor. Ac ac t e n kargalar, g halinde ylanlar, b u l u n a n krmz balklar ve... Abdlhamit zamannda Galata'da, Lavirentos adl 17. yzyl d a n kalma bir t e k i meyhanesinin m a h z e n i n d e k i bir a r a p fs nn iinde, g r e n l e r i artacak b y k l k t e ve s t t e n beyaz bir r m c e k b u l u n d u . A c a y i p hayvan hl canlyd, 300 yandayd. d i y e anlatyor M e h m e t eyda. lgin bir a d var bu m e y h a n e n i n , Lavirentos yani labirentin, d o l a m b a l d e h l i z i n Yunancas. V e b u m e y h a n e n i n m a h z e n i n d e b u l u n u y o r b u 300 yllk o l d u u sylenilen k o c a m a n v e b e m b e y a z r m c e k . O l a ki, o da eskinin yeralt geitlerinden, n e r e d e bala dklar, nereye vardklar bilinmeyen gizli ve gizlenmi yollarndan k o p u p gelen bir yaratkt! H e m u n u t m a y a l m ki, antiklerin Galata's m i t o s l a r d a yeri olan bir b l g e y d i . lk Galata ya da S y k a e (Sika = ncir) incelikle riyle nlenmiti a n c a k , Strabon, Dionisios v.b. tarihilere baklr sa, mitologyann tanrlarna, tanralarna Eros, Vens ve Diana'ya, tapnaklar ile ilikili, bir b l g e ve cinsellie dayal kehanetlerde

Eski stanbul'un eitli s e m t l e r i n d e , mahallelerinde tekinsiz gibi bilinen ruhlarn, hayaletlerin dolat, g r n d evler b u l u n u r d u . yi Shhatte Olsunlar'n m e k n olarak setikleri, barndkla r ve huzura k a v u m a d a n t e r k e d e m e d i k l e r i yerler. lk o c u k l u u m u z d a B o s t a n c ' d a , k p r n n kar tarafnda y k s e l e n yar ykk ve a h a p bir k o n a k eskisinin tekinsiz o l d u u , g e c e vakti iinde klarn dolat sylenilirdi. Yeniyetmelik ylla rmzn B y k a d a s ' n d a da b e n z e r bir ev ykselirdi M a d e n d e n e n m e v k i n i n bir t e p e s i n d e . O da a h a p , k m e k zere ve stelik n e d e n i bilinmeyen bir lanetle d a m g a l a n m . Hayaletsiz bir eski kent, eski m e k n d n l m e d i i gibi hayaletsiz bir stanbul da d n l e m e z . A b d l h a k H a m i t aml c a ' n n hayaletlerinden sz ediyor, N e c i p Fazl Ksakrek 20 odal bir k o n a k t a g e z i n d i i n d e b y k b a b a s n n hayaletini g r r gibi oluyor. Topkap Saray'nn Harem dairesinde gece vakti havuz bandan gelen kadn seslerinden, g r l e n ya da g r l r gibi o l a n s a y d a m ekillerden sz e d e n g e c e bekilerini tanmtk b u n d a n 30 ksur yl n c e ve T o p k a p Perileri m i t o l o j i m i z e dahil edilen bir k o n u y u tekil ediyorlar. Sultan 2. M a h m u t ' u n berber balndan emekli o l m u yal M e m i Efendi'nin y k s anlatlr, T o p k a p Saray'ndaki perilerle ilgili olarak. Sultan I. A b d l h a m i t ' i n z a m a n n d a E n d e r u n ' a girmi o l a n b u M e m i Efendi t m m r n s a r a y d a geirmi, n c m v e s i m y a konular ile uram ve k e n d i n i bu konularda o k bilgili s a n y o r m u . Cinlere, perilere ve yldzlara inanan yal g i z e m c i M e m i sarayn b a h e s i n d e b u l u n a n bir imirliin perilerin m e k n o l d u u n u , perilerin Trkleri ve de padiah o k sevdiklerine de inanrm. Hatta ve hatta, M e m i Efendi'nin anlattna g r e , her g n seher v a k t i n d e t m st rtbeli periler o imirlikte toplanr, d i v a n kurulur ve peri padiah da bu divan ynetirmi. M e m i ' i n t m b u anlattklarna r a m e n imirlii kaldrma karar alnd ve karar uyguland. B u n a kzan yal g i z e m c i de b u n d a n b y l e T o p k a p ' d a felaketlerin hi eksik olmayacan syle mi durmu.

gizemli ayinlerin, kutlamalarn bir merkezi. Galata'nn yzyllar sonras, m e y h a n e l e r i , e l e n c e yerleri ve hayat kadnlar ile zevk ve sefahat blgesini o l u t u r m a s belki de bu antik inanlarn, halen ortalarda esen havasndan kay naklanmtr.

*** 40

Peri y a d a cin o l u p olmadn b i l m i y o r u z fakat ailemizde anlatlan bir olay b u r a d a n a k l e t m e n i n ilgin ve y e r i n d e olacan dnyoruz. Olayn g e t i i yer B e y o l u , Asmalmescit S o k a k 50 numaral evdir, olayn g e t i i tarih 1912-1914 yllar aras, olayn k a h r a m a n ise bu yazarn b y k a n n e s i , ad ile Mariana Filipucci. Ailenin o l d u k a d a r bir gelirle y a a m a k t a o l d u u o yllarda (Birinci D n y a Sava n c e s i ya da balangc) bir k sabah evin g e n i e a v l u s u n u s p r m e k t e olan, kara kara d n c e l e r e dalm bykanne Mariana st kat merdivenlerinden birinin inmekte o l d u u n u , yaklatn d u y m u , d n m bakm v e hay retler iinde kalmt. M e r d i v e n l e r d e n inen ve yaklaan, e v d e hi g r m e d i i , bir zenciydi, alml, kr sal ve fesli. Bir paa gibi giyinmi, srmalar la sslenmiti. d i y e anlatrd b y k a n n e . Z e n c i n n e d u r m u , eilip s e l a m v e r m i sonra da r e d i n g o t u n u n c e b i n d e n bir kese karp, Mariana'nn eline brakm ve k a p d a n kp gitmiti. B y k a n n e hayretten d o n a kalm, bir sre s o n r a k e n d i n e gelmi, keseyi atndaysa iinin altnlarla d o l u o l d u u n u gr mt. T a m o srada s o k a k t a n kz (annemiz) Elisabetta g e l m i b y k a n n e d e s o r m u o n a s o k a k t a yle b y l e bir zenciyi g r p g r m e d i i n i . Hayr kz b y l e bir kimseyi g r m e m i t i , ne o, ne de baka birileri. Sanki b i r d e n cisimlenmi, b y k a n n e n i n parasal sorunlarn bir rpda halletmi ve de kayplara karmt. Kesin o l a n bir ey varsa o da o g n , o e v d e h e r h a n g i bir zencinin kalmad, d a h a n c e v e d a h a s o n r a hi g e l m e d i i , grnmediidir. A n c a k o evde, d r t - b e yl sonra, bir r u h a r m a seans esnasnda bacakl yuvarlak bir orta masann d r t kat m e r d i v e n b o y u n c a indii seansa katlanlar tarafndan g r l d ! Altn datm ile ilgili bir olay Haluk E g e m e n Sarkaya bu ekilde anlatyor: 1930'larda stanbul, P a a b a h e ' d e , ncirky Mahallesi, Kyba S o k a ' n d a k i 10 numaral evde, M a h m u t A a ve ailesi o t u r u 42

y o r d u . Kendilerine hizmet e d e n H s a m e t t i n Efendi ile hanm d a , evin alt katna yerlemiti. Kt kanaat g e i n e n hizmetkrlarn hayatnda, bir g n , dikkati e k e n bir deiiklik o l d u : baya refah iinde y a a m a y a balamlard. B u d u r u m u n d e v a m e t m e s i zeri ne M a h m u t Aa, H s a m e t t i n E f e n d i ' d e n kukuland ve zenginlik lerinin sebebini r e n e n e k a d a r a d a m c a z sktrd. H s a m e t t i n Efendi de, aresiz kalnca, her s a b a h n a m a z n d a n s o n r a b a h e d e k i k u y u n u n banda bir O s m a n l altn b u l d u u n u a k l a m a k z o r u n d a kald. Ne var ki, her g n t e k r a r l a n a n bu 'apor' f e n o m e n i de o a n d a n itibaren s o n a erdi. M a h m u t A a ' n i n merak t a t m i n o l m u t u a m a zavall H s a m e t t i n Efendi ile hanm g e n e fakirlik iinde kalmlard. Sarkaya'nin naklettii olay bir apor saylacaksa b i z i m nak lettiimiz aile olaynn aklanmas ve tanmlanmas da bir z d e k letirme (materyalizasyon) olabilir, spiritualist adan. Tekinsiz evlerden sz e t t i i m i z d e bunlar veya en azndan, b u n l a r d a n bazlarn poltergeist ( v u r u c u ruh) olaylarna da b a layabiliriz, aada v e r d i i m i z iki r n e k t e o l d u u gibi: 1) Yeri: stanbul, Vaniky, Kuleli Askeri Lisesinin y a n n d a k i s p o r salonuna bitiik mahalledeki evler. Tarihi: A u s t o s 1964. Olayn sresi: 10 g n . Olayn nitelii: eitli y n l e r d e n atlan talar ve m o z a i k krn tlar. Olayn tanklar: Mahalle muhtar, mahalleli genler, polis, askerler. Olayn n e d e n i ve z m : Evlerin arkasnda d o l a a n bir asker; asker o r a d a n uzaklatrlnca olaylar kesildi. Olaylar kesilmesine kesildi o y s a poltergeist belirtisi olarak literatre g e e n b u rnek, s o n u t a d a h a o k bir aka gibi g r n mektedir. 2) Yeri: istanbul, Halcolu, Salnadur mevkindeki bir ev. Tarihi: Kasm 1966. Olayn sresi: 3 ay.

Olayn nitelii: Evin a k a m saat 17.30'dan s a b a h a d e k ta lanmas. Atlan nesneler: M e r m e r paralar, t u l a , briket paralar, ta lar. Olayn tanklar: Evin sahibi Muzaffer z g r e n , polis, b e k i , k o m u l a r , mahalleli. Olayn z m : Balad g i b i bitti. Y u k a r d a k i iki olay gerei ile incelenmiyor, aratrlmyor, kalan bilgiler de yeterli o l m u y o r . B u n a karn 1967'de U n k a p a n'ndaki, basnda uursuz d i y e tantlan bir evde g e e n l e r o k d a h a tipik belirtiler tamaktalar. y l e ki: - Duvarda asl b u l u n a n bir yer masas yerinden k o p u p mer d i v e n l e r d e n aaya yuvarlanyor ve bu olay t a m 7 kez tekrarlan yor; - Ertesi g n m a s a y a n kanatlarndan b e t o n ivilerle, d u v a r a ivileniyor fakat y e n i d e n yere d y o r , ivili yerleri d u v a r a asl kalyor; yor; - O t u r m a odasndaki bir s e h p a b i r o k kez yere d y o r ve b u n d a n baka vazolar, sandalyeler, e c z a dolab v.b. a n i d e n y e r e dyor. Parapsikolojinin kabul edip inceledii bu tr poltergeist ( v u r u c u ruh) olaylar genelde ruhsal dalgalanmalar g e i r m e k t e olan o u b u l u a n d a g e n l e r e balanyorsa d a sralanan r n e k l e r d e , kaynaklara baklrsa h e r h a n g i bir i n c e l e m e yaplmad n d a n - v e bir abart d o z u n u d a i m a g z n n d e t u t a r a k - b u v e bu t r olaylar kesin bir kategoriye b a l a y p t a t m i n e d i c i bir s o n u ca v a r a b i l m e k olanaksz gibi g r n y o r . Altn datanlar, evleri talayanlar, d e v i n g e n nesneler ve gizli hazineler... Bir gizli hazine y k s C e r r a h p a a Hastanesinin kuruluu h a k k n d a anlatlr. Mirass o l m a y a n o k z e n g i n bir a d a m l m d e i n d e , k o m u s u fakir bir balkya vasiyetini sylemi. Konann b o d r u H e n z kurulmam olan t a k m r sobas 3 kez devrili

m u n d a hazinesi sakldr ve oray o l a a n s t varlklar b e k l e m e k t e dir; hazineye, Msr'da o t u r a n nl C e r r a h ' t a n b a k a k i m s e gir meyecektir. Balk b i r o k m a c e r a l a r d a n s o n r a Msr'daki Cerrah' bulur, stanbul'a getirir. Cerrah, p a d i a h a d a m a t olur ve b u g n o n u n ad ile anlan b y k hastaneyi kurar. Hazine inanlarn, d e f i n e t u t k u s u n u d e s t e k l e y e n h o bir masaldr b u , stanbul f o l k l o r u n a yerlemi. N e d i r ki, hastane, Cer rah M e h m e d Paa'nn adn tayorsa d a , k u r u l u u 1910 ylna ait tir. Yukarki y k y anlatan v e stanbul A n s i k l o p e d i s i n i k a y n a k olarak kullanan Pertev Naili Boratav'n belirttii gibi efsane hasta nenin C e r r a h p a a adn tamasndan ve t e y a n d a n , 1944 yln da ek bir p a v y o n inaat srasnda yaplan kazda bir iinin o yer de bir define b u l m a s n d a n kaynaklanmtr bir olas. s t a n b u l ' u n her k e s i n d e bir g a r i p olay, bir gizemli efsane, bir eski inan karmza kyor ve d o r u s u , tulan b a k a c a olaylar ve rnekler akla gelince. Kzkulesi'ne b a l a n a n o k bilinen efsaneyi b u r a d a bir kez d a h a n a k l e t m e k gerekli mi a c a b a ? A m a h a n g i efsane? Batllar iin Kzkulesi halen L e a n d r o s Kulesi olarak biliniyor, Vens rahi besi sevgilisi H e r o ' y a ulaabilmek iin b o a z g e m e y e kalkan ve b o u l a n g e n Leander'n ans y z n d e n . stanbul inanlar ise k a d e r i n d e ylan tarafndan srlp z e h i r i n d e n l e c e k olan, bir sultann kzndan sz ediyor. Kznn hayatn k u r t a r m a k u m u d u ile sultan g e n , gzel kzn sularla sarl o kuleye kapatyor fakat k t yazgy y e n e m i y o r , n k bir z m sepetine gizlenen bir ylan, s o n u t a , g e n kz sryor. Sonra... Bir Halic'i d n n , eskilerin Altn B o y n u z gibi bil dikleri, adlandrdklar m a l z e m e hibir z a m a n yeterli g i b i g e l m i y o r aratrlmayan, b i l i n m e y e n v e y a u n u

Halic'i ve halen t a r a n m a y a n , aratrlmaNerede, nasl ve ne

y a n derinlikleri. Batan g e m i l e r d e n ve hi kukusuz, gizli, sularn altnda kalm definelerden sz ediliyor. zaman? Ve n e d e n Altn B o y n u z ? Gizemsel inanlara g r e b o y n u z l u atn, m i t o l o g y a d a Likorn

olarak bilinen atn b o y n u z u bir antendir, evrensel ( k o z m i k ) bir a n t e n ve bu a n t e n i sayesinde kutsal at Likorn'un evrenin tanrsal merkezi ile bal o l d u u d n l m e k t e d i r . M o o l inanlar da ata evrensel bir z tanmakta, tek b o y n u z l u atn telepatik bir b a lant k u r d u u g r n e dayanmaktadr. Yoksa Altn B o y n u z ad civarlarda yaayan atl itler (Scyth e s ) d e n ve onlarn b o y n u z a verdikleri, mitoslara bal d e e r d e n mi kaynaklanyor? Ya Galata'y k u r d u u s y l e n e n ve A n a d o l u ' y a alp A n c i ra'nn, b u g n k Ankara'nn temellerini atan, B o h e m y a - M o r a v i y a tepelerinden k o p u p gelen Keltlerden hibir ey k a l m a m m bu kentin antik inanlarnda ve o n l a r d a n kaynaklanan gizemlerin den? Meknlar ve gizemler dedik, meknlar ve efsaneler, m e k n lar ve bilinmeyenler... Kutsal yerler kendiliklerinden inansal gizemler tarlar, ister ruhsal tinsel, ister g r n r d e d a h a s o m u t hatta esrarl. Beyazt'taki Ktip Sinan Camisi b u n l a r d a n biridir, b a h e s i n deki bo bir m e z a r ve k u b b e s i n d e k i bir tabutla; c a m i y i yaptran (1496) Ktip Sinan'n mezar ve de mezara g i r m e k i s t e m e y e n tabutu. Ktip Sinan ve t a b u t u hakknda anlatlan bir stanbul inan na - v e aratrmac Namk Talat Graslan'n bir a l m a s n a g r e tabut, b u n d a n yaklak be yzyl n c e , m e z a r a k o n d u u n d a g e c e vakti o n u r t e n t o p r a k t a n k u r t u l m u , y k s e l m i v e c a m i nin kubbesinin yanna yerlemi. K u b b e d e n alnp yeniden mezarna k o n m u a m a ayn g e c e t e k r a r d a n u u p setii yere, ykseklere geri d n m t r . kez tekrarlanan b u o l a y d a n sonra c a m i n i n imam v e c e m a a t karara varp Ktip Sinan'n mezarna s m a y a n t a b u t u n u setii y e r d e brakmlar. O g n b u g n tabut halen yerinde g r l m e k t e d i r . Evliya e l e b i ' d e n kma d e i l s e d e , bir s o n r a k i b l m d e baz rneklerine d e i n e c e i m i z , alnm bir imge... saysz stanbul inanlarndan Kimine g r e bir M e g a Kent, bir B y k ehir, kimine g r e y s e bir b y k Kasaba veya k o c a m a n , kent boyutlarnda, bir k y bile imi olan b u g n k stanbul'da t m ile z g n saylabilecek neler kald? Ve bu kalanlarn arasnda yine stanbul'a t m d e n z g ne gibi inanlar kald? Eskiden, o k eskiden, Fetih n c e s i n d e n , Bizans'tan kalanlar artk bir eit k o z m o p o l i t m i t o l o g y a oluturmulardr. S o n r a d a k i ler, slam stanbul, Osmanl stanbul ile ekillenenler ve g i d e g i d e i glerle beslenenler f o l k l o r u n sayfalarna kartlar. B u g n n arpk kentlemesi ile iinde yaadmz bu stan bul z l m e s i ve tanmlamas o k zor olan, renkleri ve izgileri, anlamlar ve deerleri iyiden iyiye karm bir mozaiki sergile mektedir. H e m yle bir m o z a i k ki, s o m u t o l m a k t a n o k her kay naktan gelen, her kaynaktan beslenen, z a m a n z a m a n bir sente z e yaklaan, z a m a n z a m a n a c a y i p bir karmaklk yaratan t m d e n soyut, y a p a y g r n m e k t e d i r . i s t a n b u l ' u n g e r e k inanlar - i s t e r t m d e n z g n , ister d etkenlerle b e s l e n e n - y u k a r d a iaret ettiimiz gibi f o l k l o r u n kap samna girmi trler ve eitlemelerdir. Nedir ki, bunlarn eitle ri, ilgin saptamalar ve bu saptamalarn, ayrnt ve armlarn d o u r d u u v a r s a y m v e y o r u m l a r her z a m a n zerinde d u r u l a c a k bir malzemeyi, bir kayna m e y d a n a getirmektedirler. stanbul'da nelere inanlmad ki (ve ola ki halen inanlyor)?

NC BLM

STANBUL NANILARI

D n y a y d n e l i m , ilkin z e r i n d e yaadmz bu yuvarlak gezegeni... K e n t i m i z d e k i eski bir halk inanna g r e d n y a 70 b i n aya olan bir sar kzn boynuzlar a r a s n d a durmaktadr. kz y a k u t t a n d r t keli bir taa basar, bu ta bir atein zerinde d u r u r v e b u ate d e Tanr g c n e dayanr. D n y a n n d u r u m u v e temeli b u y s a , geceleri d n y a y aydnla t a n bir ufalp bir b y y e n , bir g r n p bir k a y b o l a n ay nedir? stanbul inanlar ayn kimliini iirsel tanmlamalarla aklar lar: - Ay, g n e e k bir kzdr. S e v d i i o n a y z v e r m e z s e de o n l a r kyamet g n n d e kavuacaklar v e a y g n e e akn anlata caktr. Bir b a k a alternatif de var, y l e ki: Ay ve g n e kar-kocadrlar. Gnein parlts, d n n d e bana taklm o l a n ssler d e n , altn ve m c e v h e r l e r d e n olmadr. Veya: Ay ve g n e iki kskan sevgilidir, h e p birbirinin pein d e n koarlar. Biri dierini yakaladnda g n e y a d a a y t u t u l m a s olur. Ay tutulmasnn b a k a bir aklamas da vardr: Bir canavar d a n k o r k a n a y saklanr v e y a o n u k o v a l a y a n d m a n l a r n a yakala nnca k a n alar, kpkrmz bir renk alr. stanbul inanlarnda her d o a l olayn, ister m u t l u , ister ac, bir z g n aklanmas vardr. r n e i n , k o n u o c u k l m l e r i y a d a bir o c u u n l m ise b u n u n n e d e n i ylesine ifade edilir: Azrail bir o c u u n cann a l m a k i s t e y i n c e o n a krmz, g z e l bir e l m a gsterir. o c u k elmay k a p m a k isterken can e l m a y a y a p r, kalr. Gzel, krmz elma, o n u k a p m a k isteyen ve cann yitiren ocuun, g e n c i n imgesi bizlere, ister istemez, Bat'nn nl masallarndan P a m u k Prenses'i anmsatr, k t kraliesi ( l m ) v e prensesin l m n e - d a h a d o r u s u lme benzer byl u y k u s u n a - n e d e n o l a n k o c a m a n , kpkrmz elmas ile. stanbul inanlarnda kimler y o k t u r ki! K r o l u ' n u n kr at bile bu tr inanlara karr, n k K r o l u ' n u n at her ay stan

bul'a gelir, fakir bir sakann kapsna varr ve bir ay s r e c e o n a hizmet e d e r m i . Sk sk s u s u z l u k t a n kvranan s t a n b u l ' u m u z d a atl sakalar o k t a n d r p i t o r e s k bir tarihe v e n c e k i y z y l d a n k a l m a g r a v r v e tablolara kartklarndan K r o l u ' n u n atnn artk k e n t i m i z e ura dna i n a n m a k bir hayli zor. nanlar, inanlar ve inanlar: Ev s p r l r k e n ayn e v d e b a k a biri de s p r r s e ilk s p r e n i n ba arr; - Yeni elbise g i y m e d e n yakasna b a s m a k g e r e k i y o r , y o k s a v c u t t a arlk y a p a r ; - Dirsei p l e n kimse H a c c a g i d e r ; Ba t o k u a n l a r kel olur, kel o l m a m a k iin ikinci defa t o k u t u r m a k gerekir; - Dudan e m e n o c u k b y y n c e katil olur; - G e c e trnak kesenin m r ksalr; - C u m a r t e s i kula nlayann m u r a d hsl olur; - o c u k e m e k l e y i n c e eve misafir gelecek d e n i r ; - Kt b y l e r d e n k u r t u l m a k i i n : D e i r m e n i n d o l a b n d a n srayan su ile ykanp a b d e s t alnr; deniz ar bir y e r e gidilir ya da b y l e bir o l a n a k y o k s a rmak, nehir, a y ve b e n z e r akar sularn z e r i n d e n geilir; eitli ttsle re bavurulur; Malta p a m u u ile 41 d m yaplr, her biri zeri ne kul e'zu sureleri o k u n u r ve d m l e r z l r ; bir b a r d a k s u y u n iine p a m u k k o y u l u r v e b y l e n e n kiiye b u s u d a n iirilir; k a h v e n i n zerine krlang pislii ekilir ve b y l e n e n k i m s e y e iiri lir. Ve eski stanbul inanlarndan k a l m a bir tlsm r n e i : P a p a t y a ile niyet t u t m a k v e y a karnca duas, ingeneler d e n alnan k u r t - b z ya da bysel glerine inanlan eyler tamak. Kentimizin e s k i d e n kalma inanlar v e bunlarn o k a u y g u lamas k o n u s u n d a stanbul'a z g gibi g r n e n , a n c a k baka y r e l e r d e n d e edinilmesi olas o l a n , halk hekimliini d e u