İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə Antikorrupsiya Şəbəkəsi

Azərbaycanda Antikorrupsiya İslahatları

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə İstanbul Fəaliyyət Planının Dördüncü Monitorinq Mərhələsi

Bu hesabat 16 sentyabr 2016-cı il tarixdə Antikorrupsiya Şəbəkəsinin OECD-nin

Paris şəhərində yerləşən ofisində keçirilmiş yığıncağında qəbul edilmişdir.

2

“İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı” (OECD) haqqında

OECD yaranan problemlərin həlli istiqamətində hökumətlərin qarşılıqlı olaraq siyasi təcrübələrinin müqayisə və mübadilə edilməsi, yaxşı təcrübələrin müəyyən edilməsi, daha yaxşı yaşayış üçün müsbət təcrübənin hasil edilməsi məqsədi ilə qərar və tövsiyələrin hazırlanmasını təşviq edən təşkilatdır. OECD-nin missiyası dünya əhalisinin iqtisadi və sosial rifahının inkişafı siyasətinə dəstək olmaqdır. Daha ətraflı məlumat üçün www.oecd.org saytına daxil ola bilərsiniz.

Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə Antikorrupsiya Şəbəkəsi haqqında

1998-ci ildə yaradılan Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə Antikorrupsiya Şəbəkəsi (ACN) öz üzv ölkələrində korrupsiyanın qarşısının alınması və ona qarşı mübarizə səylərini dəstəkləyir. Şəbəkə antikorrupsiya fəaliyyətinin təşviqi, informasiya mübadiləsi, müsbət təcrübələrin təkmilləşdirilməsi üçün regional forumlar təşkil edir, həmçinin regional yığıncaq və seminarların, qarşılıqlı təlim proqramları və tematik proqramların keçirilməsində donor kordinator rolunu oynayır. ACN həmçinin, Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə İstanbul Fəaliyyət Planının (İAP) icrasına xidmət edir.

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə İstanbul Fəaliyyət Planı haqqında

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə İstanbul Fəaliyyət Planı subregional qarşılıqlı qiymətləndirmə proqramı olmaqla, 2003-cü ildə Antikorrupsiya Şəbəkəsi (ACN) çərçivəsində yaradılmışdır. Bu proqram Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan, Tacikistan, Ukrayna və Özbəkistanda ölkə qiymətləndirmələri və davam edən monitorinqlər vasitəsi ilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Korrupsiyaya qarşı Konvensiyası və digər beynəlxalq standartların icrası istiqamətində verilən tövsiyələrin icra vəziyyətini yoxlamaqla, qeyd edilən iştirakçı ölkələrdə korrupsiyaya qarşı mübarizə islahatlarını dəstəkləyir. Daha ətraflı məlumat üçün www.oecd.org/corruption/acn/istanbulactionplan/ saytına daxil ola bilərsiniz.

Bu hesabat OECD-nin Baş Katibliyinin cavabdehliyi altında dərc edilmişdir.Burada ifadə olunan fikirlər və göstərilən arqumentlər OECD-yə üzv ölkələrin rəsmi mövqelərini mütləq şəkildə əks etdirmir. Bu sənəddə və burada təsvir edilən hər hansı bir qrafikdə hansısa ərazinin statusu və ya suverenliyinə, beynəlxalq sərhəd və hüdudların delimitasiyasına və ya hansısa ərazinin, şəhərin, sahənin adına qarşı qərəzli mövqe sərgilənmir.© OECD 2016

3

Mündəricat

Qısa başlıqlar 5Xülasə 6Uyğunluq icmalı 15Giriş 16FƏSİL 1: Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti 191.1. Başlıca anti-korrupsiya islahatları və korrupsiya istiqamətləri 191.2. Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasətinin həyata keçirilməsinin təsiri 24 1.3. Korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində maarifləndirmə və təhsil 361.4. Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti və koordinasiya institutları 40Fəsil 2: Korrupsiyanın qarşısının alınması (prevensiya) 472.1. Dövlət qulluğunda dürüstlük 472.2. Dövlət vəzifəli şəxslərin dürüstlüyü 582.3. Məhkəmə və prokurorluqda dürüstlük 602.4. Dövlət sektorunda hesabatlılıq və şəffaflıq 81 2.5. Dövlət satınalmalarında dürüstlük 902.6. Biznes fəaliyyətində dürüstlük 99Fəsil 3: Korrupsiyaya görə cinayət məsuliyyətinin tətbiqi 106 3.1. Korrupsiyaya qarşı cinayət hüququ 1063.2. Korrupsiya cinayətlərinin istintaqı və təqibi 119 3.3. Korrupsiya cinayətlərinin ittihamı 1303.4. Korrupsiyaya qarşı mübarizə aparan cinayət təqibi orqanları 133Fəsil 4: Təhsil sektorunda korrupsiyanın qarşısının alınması və təqibi 135 4.1. Giriş 1354.2. Sahəvi korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti və dövlət orqanları 1384.3. Qabaqlayıcı tədbirlər 1464.4. Tətbiqetmə və nəticələr, təsiretmə 155 Əlavə. 4-cü monitorinq mərhələsi üzrə Azərbaycana ünvanlanan tövsiyələr 160

4

Qısa başlıqlar

ACD Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi-KQMBİ

ACGS Azərbaycan kooperativ idarəetmə standartları-AKİSACN Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə Anti-korrupsiya Şəbəkəsi-AKŞFəaliyyət Planı

2016-2018-ci illər üzrə Açıq hökumətin təşviqinə dair milli fəaliyyət planı-MFP

ASAN Azərbaycanda Xidmət və Dəyərləndirmə ŞəbəkəsiAZN Azərbaycanın valyutasıCC Cinayət Məcəlləsi-CMCCC Korupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiya-KQMKCEC Etik Davranış Kodeksi-EDKCoE Avropa Şurası-AŞCPC Cinayət-Prosesual Məcəlləsi-CPMCPI Korrupsiya qavrama indeksi-KQİCSC Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya-DQMKEBRD Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı-AYİBEITI Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü-MSŞTEU Avropa Birliyi-ABFMS Maliyyə Manitorinqi Xidməti-MMXFIU Maliyyə Manitorinqi qurumu-MMQFOI İnformasiya azadlığı-İAGRECO Korrupsiyaya qarşı mübarizə aparan dövlətlər qrupuIAP Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə İstanbul Fəaliyyət Planı-İFPIT İnformasiya texnologiyalarıJLC Məhkəmə-hüquq şurası-MHŞLCC Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında qanun-KQMQLCJ Məhkəmələr və hakimlər haqqında qanun-MHQMilli Majlis Azərbaycan Respublikasının ParlamentiMLA Qarşılıqlı hüquqi yardım-QHYMoE Təhsil Nazirliyi-TNMoU Anlaşma Memorandumu-AMMP Parlament üzvü-PÜNAR Naxçıvan Muxtar Respublikası-NMRNGO Qeyri-hökumət təşkilatı-QHTNIS Milli dürüstlük sistemi-MDSOGP Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı-AHTOECD İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf TəşkilatıPGO Baş Prokurorluq-ABPPG Baş prokuror-BP

5

POA Prokurorluq haqqında Qanun-PHQPOSA Prokurorluqda qulluqkeçmə haqqında Qanun-PQQPR İctimaiyyətlə əlaqələr-İƏSEC Dövlət İmtahan Mərkəzi-DİMSIGMA İdarəetmə və Menecmentin inkişafına dəstək, OECD/EU birgə təşəbbüsüSMEs Xırda və orta müəssisələr “Small-and medium-sized enterprises”-XOMSOEs Dövlət müəssisələri-DMTI Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı-BŞTUNODC Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotiklər və Cinayətkarlıq üzrə OfisiUSAID Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi|VET Peşə təhsili və təlim-PTT

6

XÜLASƏ

Bu hesabat Azərbaycanın korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində həyata keçirdiyi islahatları və 2013-cü ildə Dördüncü monitorinq mərhələsinin hesabatı qəbul edildikdən sonra Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə İstanbul Fəaliyyət Planının tövsiyələrinin icra vəziyyətini təhlil edir. Hesabat 4 sahəni əhatə edir: anti-korrupsiya siyasəti, korrupsiyaya qarşı mübarizədə qabaqlayıcı tədbirlər, təhsil sektorunda korrupsiyanın qarşısının alınması və təqibi.

Anti-korrupsiya siyasəti

Azərbaycan ictimai xidmətlərin göstərilməsi, yol polisi və dövlət təhsili kimi bəzi sektorlarda korrupsiyanın qarşısının alınmasında irəliləyiş əldə etmişdir. İslahatlar gömrük və biznesin lisenziyalaşdırılması sahələrində də başlamışdır. Bununla belə, ciddi və mürəkkəb korrupsiya problemləri hələ də mövcuddur. Korrupsiyaya meylli sahələrə gəldikdə isə, bu güclü siyasi iradə, səy və korrupsiyaya qarşı mübarizədə sağlam mühitin formalaşması üçün maraqlı tərəflərin bu mübarizədə geniş iştirakını tələb edir.

Azərbaycan qeyri-hökumət təşkilatlarının təkliflərinin də nəzərə alındığı ictimai məsləhətləşmələr yolu ilə korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair özünün dördüncü siyasi sənədi olan 2016-2018-ci illər üzrə Açıq hökumətin təşviqinə dair Milli Fəaliyyət planını qəbul etmişdir. Fəaliyyət planının preventiv sahəyə yönəlmiş funksiyası müsbət hesab olunsa da, sənəddə anti-korrupsiya hədəfləri aydın ifadə olunmamış və bu fakt əsaslı deyil. Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin (Baş İdarə - KQMBİ) korrupsiya riskləri və problemlərini müəyyən etməklə spesifik qurumlara tövsiyələr ünvanlaması təqdirəlayiqdir. Lakin hökumət mütəmadi olaraq korrupsiya məsələlərini təhlil etmir və ya buna səlahiyyət vermir. Azərbaycana aydın məqsədi, müddəti, nəticə göstəriciləri və həyata keçirilməsi üçün büdcəsi olan fakt əsaslı kompleks antikorrupsiya siyasəti inkişaf etdirmək məsləhət görülür. Mövcud olan korrupsiya riskləri sistemli olaraq təhlil edilməli və korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin təsiri yoxlanılmalıdır. Bundan əlavə, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinin monitorinq və qiymətləndirmə mexanizmi nəzərdən keçirilməli və mütəmadi olaraq icra vəziyyəti sektoral səviyyə də daxil olmaqla, qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakı ilə qiymətləndirilməlidir. Dövlət qurumları daxili risk qiymətləndirmələri etməyə təşviq edilməlidir. Sektoral yanaşma isə digər sahələrdə aparıcı qurumların təcrübəsini bölüşməyə və təkrar nailiyyətlərindən istifadəyə şərait yaradır.

7

Əvvəlki qiymətləndirmədən sonra Azərbaycanda korrupsiyanın müxtəlif formaları barədə marifləndirmə və müəyyən qurumlara olan ictimai etimad artmışdır. Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiya (Komissiya - KQMK) ilə əməkdaşlıq çərçivəsində maarifləndirmə fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. Azərbaycana korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair maarifləndirmə tədbirlərinə sistemli və məqsədli yanaşmaq, korrupsiyaya meylli sahələr barədə tədbirlər planlamaq, müxtəlif hədəf qurupları üzrə tədbirlər görmək, Fəaliyyət Planında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün büdcə ayırması tövsiyə olunur.

Azərbaycanda korrupsiya hüquqpozmalarının qarşısının alınması və siyasi əlaqələndirmə funksiyalarının həyata keçirilməsinə məsul olan mərkəzi orqan kimi geniş səlahiyyətləri olan Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Komissiyası fəaliyyət göstərir. Əvvəlki monitorinqdən sonra Komissiya dövlət orqanları və qeyri-hökumət təşkilatları arasında olan məsləhətləşmələri koordinasiya etməklə Milli Fəaliyyət Planının qəbulunu asanlaşdırmışdır. KQMK-nın katibliyi həmçinin, dövlət orqanlarından sektoral planları, icra hesabatlarını toplayaraq qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üzrə işçi qrupunun işini də əlaqələndirmişdir. Lakin KQMK-nın bir çox qanunla müəyyən edilmiş funksiyaları tətbiq edilmir və bu qeyd olunan tədbirlərin korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasətinə, korrupsiyanın qarşsının alınmasına və monitorinqinə çox kiçik təsiri vardır. Katibliyin funksiya, resurs və imkanları məhdud qalmaqda davam edib. Hesabat Azərbaycanı yüksək korrupsiya riski daşıyan sektorlarda korrupsiyanın qarşısının alınması üçün Komissiyanın möhkəmləndirməsinə, hərtərəfli, əsaslandırılmış korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti həyata keçirməsinə çağırır. Azərbaycan gələcəkdə KQMK-ni gücləndirmək üçün açıq hökumət məsələləri daxil olmaqla onun mandatına və tərkibinə yenidən baxa bilər.

Hesabat vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üçün ətraf mühitin pisləşməsindən güclü narahatlığını ifadə edir və vəziyyətin düzəlməsi üçün hakimiyyəti korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində həyata keçirilən islahatlarda, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində, monitorinqlərdə vətəndaş cəmiyyətinin açıq iştirakının təmin edilməsinin, o cümlədən jurnalist araşdırmaları üçün əlverişli şərait yaradılmasının prioritet məsələ kimi qarşıya qoyulmasına çağırır.

Korrupsiyanın qarşısının alınması

Azərbaycan işə qəbulla bağlı daha layiqli namizədlərin seçilməsi istiqamətində mövcud qanunvericiliyin icrasını, o cümlədən bu sahədə apellyasiya qaydalarının tətbiqini davam etdirir. Habelə dövlət qulluqçularının bəzi kateqoriyaları üçün fəaliyyətin qiymətləndirilməsi qaydaları qəbul edilmişdir. Bu səylər təqdirəlayiqdir və daha yüksək kateqoriyalı dövlət qulluqçularına da şamil edilməlidir. Kadrların, layiqli namizədlərin irəli çəkilməsi istiqamətində komplektləşdirilməsi dərəcəsindən asılı olmayaraq bütün peşəkar dövlət qulluqçularına aid edilməlidir. Azərbaycan Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya (DQMK) ilə Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komitəsini birləşdirməklə, yeni qurum olan Dövlət İmtahan Mərkəzini yaratmışdır.

8

Yeni qurum dövlət qulluğunun kadrlarla komplektləşdirilməsində, ali təhsilə və təlimlərə qəbulların həyata keçirilməsində məsuldur. Lakin, səfər zamanı DQMK-nın dövlət qulluğu siyasətinə nəzarət, etika qaydaları, xidməti fəaliyyətin qiymətləndirilməsinin həyata keçirilməsi kimi əsas funksiyaları Dövlət İmtahan Mərkəzinə verilməmişdir.

Azərbaycanın hələ də, dövlət qulluqçuları üçün aydın və hərtərəfli maraqların toqquşması qaydaları və onun icrası üçün effektiv mexanizmi yoxdur. Dövlət rəsmilərinin maraqlarının toqquşmasının qarşısının alınması üçün nəzərdə tutulan qanun layihəsi bir neçə il təkmilləşdirmə mərhələsində olmuşdur. Gəlir deklorasiyalarının təqdim edilməsinin tətbiqi mexanizmi bu qanunun qəbul edildiyi 2005-ci ildən bəri həll edilməmiş qalmışdır. Hesabat Azəbaycanı daha artıq gecikməyə yol vermədən gəlir deklorasiyaları üçün lazımi formanı müəyyən etməyə və təcrübədə tətbiqini təmin etməyə çağırır. Bundan başqa hesabat Azərbaycana maraqların toqquşmasına dair lazımi qanunvericiliyi qəbul etməyi, siyasi və peşəkar dövlət qulluğunu bir-birindən ayırmaqla aralarında effektiv koordinasiya yaratmağı, habelə qanunvericilik sahəsində həyata keçirilən bu islahatları icra etməyi tövsiyə edir.

Dövlət qurumlarında fəaliyyət göstərən etik davranış komissarlarına (müvəkkillərinə) etik-davranış qaydaları barədə təlimatlar verilməklə və təlimlər təşkil edilməklə onlara bu qaydalarının pozulması barədə edilən şikayətlərin yoxlanılmasının məsuliyyətliliyi izah edilmişdir. İnsan resurları və daxili təhlükəsizlik idarələrinin rəhbərləri etik davranış komissarları hesab edilir. Dövlət Qulluğu Məsələləri ürə Komissiya etik davranış komissarları üçün bir sıra təlimlər təşkil etmişdir. Lakin etik davranış komissarları arasında tutarlı şəbəkə qurulmamışdır. Azərbaycana dövlət qulluğuna nəzarət orqanı qarşısında hesabat öhdəliyi olan müstəqil etik davranış komissarları üçün tam ştat vəzifələri təsis etməyi nəzərdən keçirmək tövsiyə edilir. Etik davranış məsələlərinə dair təlimlər dövlət qulluğunda məcburi deyil, lakin mütəmadi olaraq təşkil edilir. Dövlət Qulluğu Məsələləri ürə Komissiya etik davranış qaydalarının icrasına və təlimlərin keçirilməsinə dair illik hesabatları dövlət orqanlarından tələb edir. Azərbaycan ictimaiyyəti məhkəmələrdə dürüstlüyün və müstəqilliyin çatışmadığına daha çox inanmaqda davam edir. Odur ki, Azərbaycan bu qavrayışın daxili səbəblərini təhlil etməli, risk dəyərləndirməsi həyata keçirməli və məhkəmələr barəsində anti-korrupsiya siyasətini inkişaf etdirməlidir. Məhkəmə-Hüquq Şurasının (MHŞ) müstəqilliyi vətəndaş cəmiyyəti və elmi dairələrin nümayəndələrinə ən azı Şuranın iclaslarında müşahidəçi qismində iştirak etmək hüququ verilməklə gücləndirilə bilər. Azərbaycan Apellyasiya məhkəmələrinə və Ali Məhkəməyə hakim təyinatları məsələlərində həddindən artıq siyasi müdaxilənin qarşısını almaq üçün obyektiv və şəffaf meyarlar yaratmalıdır. Ali Məhkəmənin və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məhkəməsinin sədrləri Məhkəmə Hüquq Şurasının obyektiv və şəffaf meyar və prosesə əsaslanan təqdimatına əsasən təyin edilməlidirlər. Məhkəmə-Hüquq Şurasının məhkəmələrdə sui-istifadə hallarına dair şikayətlərə baxma

9

potensialının gücləndirilməsinə də ehtiyac vardır. Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən Azərbaycan məhkəmələrində fəaliyyət göstərən hakimlərdən illik gəlir bəyannamələrinin, gəlirlər, öhdəlik və maraqlar barəsində məlumatların tələb edilməsi, bəyannamələrin ictimaiyyətə açıq elan edilməsi məhkəmələrin dürüstlüyü barəsində olan ictimai narahatçılığın azalmasında müəyyən rol oynaya bilərdi. Azərbaycanda həmçinin, hakimlərə sistemli olaraq etik-davanış və anti-korrupsiya standartları barəsində təlimlər keçirilməsi gərəklidir. Həmçinin işlərin təyini sisteminin tətbiq edilməsi yolu ilə işlərin təyininin aylıq təhlilinin aparılması və bununla da sistemdəki zəifliklərin aşkar edilməsi mümkündür. Bu səylər həmçinin bütün məhkəmələrin internet səhifələrində dinləmələr və mühakimələr barəsində ən son məlumatların mövcud olmasını təmin etməlidir.

Ümumilikdə, Azərbaycan qanunvericiliyi ittiham xidmətinin instusional və tətbiq edilə bilən müstəqilliyini təmin edir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan Respublikası Baş prokurorunun müstəqilliyi və prokurorların fərdi fəaliyyətində korrupsiya riskləri bəzi praktiki məsələlərə diqqət çəkir. Azərbaycana tövsiyə olunur ki, Baş prokurorun öhdəliklərində hesabatlılıq və onun ardıcıl mandat sayının məhdudlaşdırılması istiqamətində qanunvericilik önləmlərini daha da gücləndirsin. Eyni münasibət prokurorların komplektləşdirilməsi prosesinə də şamil edilir. Azərbaycan bütün bu prosedurların şəffaflıq prinsipləri və ləyaqətlilik meyarları çərçivəsində həyata keçirilməsini təmin etmək üçün bu sahəni vətəndaş cəmiyyəti institutlarının iştirakı ilə qiymətləndirməlidir.

Eynilə, qanunvericilik şərtləri baxımından da, Azərbaycanın prokurorlar barəsində yaxşı tənzimlənən etik qaydalar sistemi və digər məhdudlaşdırıcı qaydaları vardır. Bundan başqa, bu sahədə bəzi praktiki addımlar da atılmışdır. Bununla belə, Azərbaycana tövsiyə olunur ki, vətəndaşların prokurorların fəaliyyətinə etimadın artırılması üçün daha çox iş görsün. Misal üçün, sabiq prokurorlara müvəqqəti olaraq onların əvvəl işlədikləri qurumlarda istintaqı aparılan və ya ittihamı müdafiə olunan cinayət işləri üzrə vəkil və ya hüquq məsləhətçisi qismində iştiraklarının qadağan olunması gərəklidir. Bundan əlavə, gəlir bəyannamələri ilə əlaqədar qanunvericilik istiqamətində lazımi addımların atılması, anti-korrupsiya standartları mövzusunda bütün prokurlara təlimlərin keçirilməsinin davam etdirilməsi vacib hesab olunur.

Son olaraq Azərbaycan vətəndaşların prokurorluğa şikayət etməkdə müəyyən meylsizlik göstərmələrinin, ictimaiyyətin marağında olan işlərdə prokurorların müstəqilliyinə inamsızlığın aradan qaldırılması üçün vətəndaş cəmiyyəti və media əlaqələri istiqamətində daha yaxşı siyasət formalaşdırmalıdır.

İnformasiya əldə etmə qanunvericiliyi Azərbaycanda ümumilikdə yaxşı formalaşdırılıb. Lakin, informasiya əldə etmə hüququna geniş istisnalar və qanun pozuntularına görə sanksiyaların yetərsizliyi narahatedicidir. Azərbaycana tövsiyə olunur ki, istisnaları məhdudlaşdırsın, daha geniş məlumat əldə etmə imkanına təkan vermək üçün proporsionallıq testi aparsın. Dövlət orqanlarında məlumat əldə etmə sorğularına imtinalar və ya qeyri-adekvat cavablar; zəruri informasiyanın əldə

10

edilməsi üçün şəxsi əlaqə vəsaitələrinə ehtiyac; etinasız yanaşılan müddətlər; ictimai informasiyanın məna və əhatə dairəsinin razılaşdırılmamış şərhi kimi icraetmə çatışmazlıqları həll olunmalıdır. Ombudsman informasiya əldə etmə sahəsindəki funksiyalarını nümayiş etdirmək üçün lazımi resurslarla təmin edilmişdir. Hesabat Azərbaycanı qabaqlayıcı məlumatların dərcini həyata keçirməyə və yüksək maraq kəsb edən məlumatları açıq məlumat formatında dərc etməyə çağırır. Hesabatda Azərbaycanın böhtanı dekriminallaşdırmamasından, media və müstəqil vətəndaş cəmiyyatinə qarşı olan son təzyiqlərdən yüksək narahatçılıq ifadə edilir. Bütün bunlar, hökuməti korrupsiya barəsində məlumat verən şəxsi (araşdıran şəxsi), mətbuat və medianı əlverişli şəraitlə təmin etməyə çağırır.

Hesabat korrupsiyaya imkan yaradan şəraitin aradan qaldırılmasına irəliləməkdə kömək edən, ictimaiyyətə müxtəlif inzibati xidmətlərlə təmin edən, “ASAN xidmət” mərkəzləri şəbəkəsininin (ASAN) fəaliyəti ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanı qiymətləndirir. Vahid pəncərə xidməti olaraq, “ASAN xidmət” mərkəzləri əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilmiş interfeysə malik olmaqla hökumətlə vətəndaşlar arasında xidmətlərin göstərilməsi sahəsində inzibati əngəlləri məhdudlaşdırmışdır. Sadə lisenziyalaşdırma prosedurları, rüsumların azaldılması, “ASAN xidmət” mərkəzləri şəbəkəsinin genişləndirilməsi, eləcə də, qeydiyyat ünvanından asılı olmayaraq, təklif olunan bəzi xidmətlərin tətbiqinin yaxşılaşdırılması biznes mühitini inkişaf etdirib. Azərbaycan Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü reytinqində (EITI) geriləmiş və Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı təşəbbüsü ilə bağlı (OGP) qeyri-fəal olmuşdur. Bunları aradan qaldırmaq məqsədi ilə Azərbaycan vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasını təmin etməlidir. 2013-2015-ci illər ərzində ümumilikdə dövlət satınalmaları sahəsində heç bir əhəmiyyətli irəliləyiş olmamışdır və bu yanaşma Üçüncü Monitorinq Mərhələsində verilmiş tövsiyələrin icrasına da aiddir. Dövlət Satınalmaları üzrə Dövlət Agentliyi ləğv edilmiş və onun funksiyaları Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidmətinə təhvil verilmişdir. Lakin, bu qurum yalnız 2016-cı ilin yazında fəaliyyətə başlamışdır və sözügedən dəyişikliyin bu sahədə təkmilləşdirmələrə gətirib çıxaracağını və dövlət satınalmaları funksiyasını yerinə yetirmək üçün kifayət qədər sayda və keyfiyyətdə insan resurslarına malik olacağını müəyyən etmək hələ tezdir. Hökumətin dövlət satınalmaları haqqında yeni qəbul edilmiş qanunun müddəalarında bu sahədə daha şəffaf və səmərəli satınalma prosdurları ilə təmin edəcəyindən böyük gözləntilər vardır. Xüsusilə əhəmiyyətlidir ki, yeni qanunda ola biləcək hər hansı dəyişiklik və təkmilləşdirilmələr adekvat icraetmə prinsipləri, dövlət satınalmaları qurumu və əməkdaşlarının kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən hazırlığı, peşəkarlığı və komplektləşdirilməsi ilə müşayət olunsun. Bütün bunların Dövlət Xidməti tərəfindən digər dövlət qurumları ilə birgə təşkil edilməsi lazımdır. Bundan başqa, adekvat elektron satınalmalar sisteminin tam tətbiqi dövlət sektorunda daha şəffaf və səmərəli satınalma sisteminin tətbiqində mühüm amil olardı.

11

Azərbaycan biznes mühitinin yaxşılaşdırılması üçün addımlar atmış, lakin konkret olaraq biznesin dürüstlüyü sahəsini gücləndirməmişdir. Ona görə də, Azərbaycan biznesin dürüstlüyünə dair risklərin təhlilini aparılmalı və özəl sektorun fəal iştirakı ilə biznesin dürüstlüyü siyasətini inkişaf etdirməlidir. Bununla yanaşı, korrupsiyanın qarşısının alınması və aşkarlanması üçün kooperativ daxili nəzarət, etika və uyğunluq proqramları və ya tədbirlərinin təmini istiqamətində özəl sektorla birgə fəaliyyət göstərilməlidir.

Korrupsiyaya görə cinayət məsuliyyətinin tətbiqiKriminallaşdırma

Azərbaycan korrupsiya hüquqpozmalarına görə hüquqi məsuliyyət tətbiq edilməsi sahəsində əsas beynəlxalq standarta uyğun olmayaraq qalmaqdadır. 2012-ci ildə qəbul edilmiş kooperativ məsuliyyətə dair müddəaların cinayət prosessual icrası təxirə salınmadan təmin edilməlidir. Kooperativ məsuliyyətin ayrıca institut olmasının və kooperativ məsuliyyət müddəaları barədə özəl sektorun məlumatlılığının artırılmasını təmin etmək üçün Azərbaycan daha çox səy göstərməlidir. Azərbaycan rüşvət təklif etmə, vəd etmə, qeyri-maddi rüşvət, xarici rüşvətxorluq, çirkli pulların yuyulması, cinayət və kooperativ məsuliyyət mövzularında əlavə təlimlər təşkil etməli və təlimatlar hazırlamalıdır. Əmlakın üzərinə məhkəməyədək həbs qoyulması və müsadirə olunmasına imkan verən hüquqi müddəalar mövcuddur, lakin onların tətbiqində problemlər qalmaqdadır. Odur ki, müstəntiqlər, prokurorlar və hakimlərin korrupsiya gəlirlərini zəbt və müsadirə olunmasına daha çox diqqət ayırmalarının təmin edilməsi, hüquq mühafizə orqanlarının korrupsiya yolu ilə əldə edilmiş əmlakın müəyyən edilməsi, qiymətləndirilməsi və istifadə etmək imkanlarının genişləndirilməsi və aktivlərin idarə olunmasına məsul olan idarənin aktiv fəaliyyət göstəməsi üçün Azərbaycan əmlakın üzərinə həbs qoyulması və müsadirə olunması rejiminin effektivliyinin monitorinqini davam etdirməlidir. Toxunulmazlıq sahəsinə gəldikdə isə, Azərbaycana yenə də Parlament üzvləri (Milli Məclisin deputatları) və hakimlərin toxunulmazlığının dairəsini azaltmaq, toxunulmazlığın qaldırılması barədə qərarda sorğunun təhqiramiz və ittihamın mahiyyəti üzrə olub-olmamasının əsaslandırılması, Milli Məclis və Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən müraciətə baxılma müddətinin azaldılmasının təmin edilməsi tövsiyə edilir. Azərbaycan həmçinin fəal rüşvətxorluq cinayətlərində cinayət təqibinin gücləndirilməsi və bu növ cinayətlərdə səmimi peşmançılıqla müdafiə olunma müraciətlərinin tətbiqini bu müraciətlərin məhdudlaşdırılması baxımından daha çox təhlil etməlidir.

İstintaq və korrupsiya hüquqpozmalarının cinayət təqibi

Azərbaycan analitik vasitələrdən daha geniş istifadə edilməsi və bu istiqamətdə təşəbbüskarlığın göstərilməsində müəyyən addımlar atıb. Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin analitik potensialı durmadan inkişaf edir və bu davam etdirilməlidir. Lakin digər cinayət araşdırma mənbələrində analitik işdən yayınma davam etməkdədir. Azərbaycanda cinayətlərin istintaqında informasiya

12

mənbəyi kimi kütləvi informasiya vasitələrinin rolu düzgün başa düşülməyib və istifadə olunmur. Vergi orqanları, Maliyyə Monitorinqi qurumları və auditorlar da bu istiqamətdə zəif dinamika göstərirlər. Eyni problem beynəlxalq əməkdaşlıqdan əldə edilən informasiyaya da aiddir. Nəticədə, yeni cinayətlərlə bağlı mühafizə tədbirləri hələ çox məhduddur.

Bundan başqa, Azərbaycan prokurorları ictimai institutların məlumat bazalarına birbaşa çıxışla təmin etsə də, bank və maliyyə məlumatlarını əldə edilməsi proseduru toxunulmamış qalıb. Bu, prokurorlara pul vəsaitlərinin vasitəçilər zəncirindən keçməsini müəyyən etmək, şübhəlinin maliyyə profilini təsvir etmək və pulun izi ilə getmək yolu ilə mürəkkəb korrupsiya hallarının vaxtında aşkar edilməsi və araşdırılmasına nail olmaq üçün kifayət qədər vasitə vermir.

Bu məsələlərin həlli üçün Azərbaycan müstəntiqlərə, prokurorlara və ya hakimlərə təlim keçirilməsi və təlimatlar hazırlanmasını davam etdirilməli, qanunvericiliyi dəyişməli və media tərəfindən aşkar edilmiş məlumatların istifadəsinə maneçilik törədən təcrübəyə yenidən baxmalıdır. Həmçinin, bank və maliyyə məlumatlarına sürətli və məxfi çıxışı asanlaşdırmaq üçün lazımi tədbirlər görülməlidir. Nəhayət, təcrübədə korrupsiya cinayətlərinə dair beynəlxalq əməkdaşlıq yeni tövsiyələrdə öz əksini tapmış tədbirlərdən faydalana bilər.

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə cinayət təqibi orqanları

Azərbaycanın cinayət mühakiməsi orqanları sistemində korrupsiya cinayətləri ilə əlaqədar hər hansı bir ciddi institusional dəyişikliklər olmamışdır. Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi korrupsiya ilə əlaqədar hüquqpozmaların istintaqını aparan orqan olaraq qalmaqda davam edir. 2014-ci ildə bu qurumun statusu İdarə səviyyəsindən Baş İdarə səviyyəsinə dəyişdirilməklə təkmilləşdirilmiş və son 3 il ərzində potensialı daha da inkişaf etdirilmişdir. Bundan başqa, ixtisaslaşmış anti-korrupsiya cinayət təqibi orqanı və ya qurumu yoxdur. Azərbaycanda bu sahədə ixtisaslaşdırılmış prokurorlar (dövlət ittihamçıları) da yoxdur. Korrupsiya cinayətlərinin təqibi məhkəmədə Baş Prokurorluğun Dövlət ittihamının müdafiəsi üzrə idarəsində aparılır. Azərbaycanda ixtisaslaşmış anti-korrupsiya məhkəmələri və hakimləri də yoxdur. Cinayət işlərinə ərazi aidiyyəti üzrə müvafiq məhkəmələrdə baxılır. Hazırki instusional quruluş ümumilikdə beynəlxalq satandartlara uyğundur. Lakin Azərbaycana bu sahədə bir sıra müsbət dəyişikliklər etmək tövsiyə olunur. Xüsusilə korrupsiya cinayətlərinin təqibinə daha yaxşı hazırlaşması, ittihamın uğurunun təmin olunması üçün istintaq aparan və dövlət ittihamını məhkəmədə müdafiə edən prokurorlar arasında rabitə kanalı nəzərdə tutulmalıdır. Bunun üçün Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin nəzdində itthamçı prokurorlardan ibarət struktur qurum yaradıla bilər və ya məhkəmə işlərinin təyinatı sistemi vasitəsilə ittihamçı prokurorların Baş İdarə ilə əlaqələri qurula bilər.

Təhsildə korrupsiyanın qarşısının alınması və cinayət təqibi

13

Azərbaycanda təhsil sektoru dürüstlüyün pozulması hallarında həssas sahə hesab edilir. Son anti-korrupsiya islahatları dürüstlük çağırışlarına cavab verərək irəliyə doğru müsbət irəliləyişə səbəb olmuşdur. Anti-korrupsiya siyasətinin hazırlanması, həyata keçirilməsi, monitorinqi və qiymətləndirilməsi daha şəffaf və elmi cəhətdən əsaslandırılmış olmalıdır və bu siyasət vətəndaş cəmiyyətinin daha geniş iştirakını nəzərdə tutmalıdır.

Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti və qurumlar

Azərbaycan hökuməti təhsil sektoruna aid olan iki ardıcıl korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Fəaliyyət Planı (2012-2015 və 2016-2018) hazırlamışdır. Təhsil Nazirliyi (TN) bu siyasi sənədlərin tərtibatına cəlb edimiş və sahəvi fəaliyyət planlarının inkişafına cavabdeh olmaqla onların həyata keçirilməsinə dəstək vermişdir. Monitorinq qrupu milli və sahəvi fəaliyyət planlarının strateji planlaşdırılmasında bəzi çatışmazlıqları qeyd etmişdir. Siyasətinin inkişafı rəsmiləşdirilmiş risk qiymətləndirilməsinə əsaslanmır. Dürüstlük monitorinqi üçün göstəricilər müəyyən edilməmişdir. Nə təhsildə dürüstlük tədbirlərinə həsr olunmuş islahatların zamanlama qrafiki, nə də büdcənin həyata keçirilməsi qrafiki aydın şəkildə hazırlanmışdır. Bir çox qeyri-hökumət təşkilatları faktiki olaraq məlumat və resurs çatışmazlığı və məhdudlaşdırıcı tənzimləmə mühitinin olması səbəbindən siyasətinin inkişafı, həyata keçirilməsi, monitorinqi və ya qiymətləndirmə prosesindən çıxarılmışlar. Hesabat ona görə də, təhsildə antikorrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanması və monitorinqi ilə bağlı xeyli maraqlı tərəflərin cəlb edilməsi üçün mövcud mexanizmlərə və platformalara yenidən baxılması və onların təkmilləşdirilməsini tövsiyə edir. Hesabat həmçinin, sahəvi korrupsiyaya qarşı mübarizə planlarının həyata keçirilməsində əldə olunmuş nailiyyətləri izləmək üçün icra və təsir göstəriciləri ilə tanışlıqları davam etdirməyə çağırır. Bununla yanaşı, hesabat Azərbaycanı anti-korrupsiya səylərini və onların təsir tədbirlərini (məsələn, müvafiq məlumatlar və araşdırmalara (hökumət, QHT-lər, ali təhsil müəssisələri) çıxışın təmin edilməsi) əlaqələndirməsinə təşviq edir.

2016-2018-ci il üçün Fəaliyyət Planı məktəbəqədər və orta məktəblərə elektron qəbul üçün elektron xidmətlərin inkişafı, elektron xidmətlərin ali və antikorrupsiya sahəsində tətbiq edilməsini nəzərdə tutmaqla təhsil sektorunda elektron korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərini müəyyənləşdirir. Təhsil Nazirliyi 2016-ci ilin sonuna kimi özünün sahəvi tədbirlər planını hazırlamalıdır.

Qabaqlayıcı tədbirlər

Hesabatda müəllim və məktəb direktorları ilə bağlı insan resurslarının idarə edilməsi prosesində müsbət irəliləyişlər alqışlanılır. Hökumət təhsil sektorunda insan resurslarının idarə olunmasında korrupsiya faktoru, işə qəbul seçimlərində rüşvət və nepotizm, işçi qəbulu və vəzifədə irəli çəkilmə, qanunsuz işdən azad etmə və təhsil işçilərinin əmək hüquqlarının pozulması hallarının mövcudluğunu tanıyır. Bu

14

problemlərin həll olunması üçün 2012-2015-ci illəri əhatə etmiş Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planında müəllimlərin işə qəbulunda və onların diaqnostik qiymətləndirilmələrində dəyişikliklərin edilməsi, onlar üçün etik davranış təlimlərinin həyata keçirilməsi və əmək haqlarının artırılması nəzərdə tutulur. Bundan başqa, bəzi dəyişikliklər məktəb direktorlarının işə qəbulu prosesini daha şəffaf etmək üçün tətbiq edilib. Bununla belə, bəzi vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri müəllimlərin işə qəbulunda favoritism izlərinin qaldığını göstərirlər. Ümumilikdə, bu qaydalar müsbət qiymətləndirilmiş, hökumət isə müəllimliyə namizədlərin sayının iki dəfədən artıq artdığını bildirmişdir. “ASAN xidmət” mərkəzləri dövlət qurumları tərəfindən göstərilən xidmətlər, o cümlədən təhsil xidmətləri haqqında məlumat verirlər. Səhlənkarlıq riski olan bir çox təhsillə bağlı proseslər, həmçinin təhsildə qeydiyyat, müəllimlərin işə qəbulu və təhsil səlahiyyətlərinin tanınması, hazırda elektron platformalara transfer edilmişdir. Lakin bu xidmətlərin effektivliyi və istifadəçi məmnuniyyəti məlum deyil və gələcəkdə qiymətləndirilməlidir. Hesabatda yetərsiz maliyyələşmə təhsil sahəsində dürüstlüyə risklər yarada bilər. Odur ki, məktəblərə ayrılan dövlət vəsaitinin keyfiyyətli təhsil üçün adekvat olub-olmamasını qiymətləndirmək üçün təhsilə ayrılan dövlət xərclərinin icmalını aparmaq tövsiyə edilir. Təhsil Nazirliyinin 2013-ci ildə yaradılmış təhsil institutlarında dövlət satınalmalarına məsul olan təchizat və tikinti administrasiyasının funksiyaları 2016-cı ilin yanvar ayında yerli səviyyədən mərkəzi səviyyəyə transfer edilmişdir. Bu dəyişikliklərə baxmayaraq, bəzi maraqlı tərəflərin sözlərinə görə, təhsil satınalmaları üzrə qərarların qəbul edilməsi və büdcənin ayrılması prosesi qeyri-şəffaf və anlaşılmaz qalır, mənimsəmə və israfetmə üçün şərait yaradır. Hesabat ona görə də, prosesin şəffaflığını artırmaq üçün rəqabət metodlarından daha çox istifadə etməyə, satınalma metodlarının diskresion seçimini, o cümlədən satınalma siyasəti və icrasının gücləndirilməsini tövsiyə edir.

İcraetmə və nəticələri, təsir

Azərbaycanda icraetmə gücləndirilməli, bu xüsusilə yüksək vəzifəli məmurlara münasibətdə olmalıdır. İcraetmə Təhsil Nazirliyinin dəstəyi ilə əsasən Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən aparılmalıdır. Təhsil sahəsində hərtərəfli aşkarlıq və icra strategiyası inkişaf etdirmək və anti-korrupsiya siyasətinin tətbiq edilməsində ictimaiyyətin iştirakını təmin etmək üçün bütün maraqlı tərəflərin cəlb edilməsi vacibdir.

Hesabatda təhsil sektorunda korrupsiya şikayətləri, istintaq, cinayət təqibi, məhkumluq və sanksiyalar haqqında məlumatların saxlanması və nəşr edilməsi tövsiyə edilir. Bundan başqa, hökumətə müəyyən edilmiş zəifliklərin operativ həlli və profilaktik xarakterli tədbirlərin görülməsi üçün öz qabaqlayıcı səylərinə vətəndaş cəmiyyəti nəzarətinin gücləndirməsini tövsiyə edilir.

15

UYĞUNLUQ İCMALI

Cədvəl 1. Üçüncü Mərhələ Monitorinq tövsiyələri üçün uyğunluq reytinqlərin ümumi cədvəli

Üçüncü Mərhələ Monitorinq tövsiyəsi1 Uyğunluq reytinqi

Tam Çoxluqla Qismən Xeyr1. Anti-korrupsiya siyasəti X

2. Vətəndaş cəmiyyətinin cəlb edilməsi, maarifləndirmə, monitorinq

X

3. Anti-korrupsiya siyasətinin koordinasiya institutları X

4. Araşdırma, istintaq və cinayət təqibi X

5. Xariclə əlaqədar rüşvətxorluq X

6. Səmimi peşmançılıq, toxunulmazlıqlar X

7. Müsadirə X

8. Maliyyə məlumatlarına çıxış X

9. Məlumat bazaları, daxili istintaqlar X

10. Korrupsiya və mütəşəkkil cinayətkarlıq X

11. Çirkli pulların yuyulması X

12. Dövlət qulluğunda dürüstlük X

13. Dövlət idarəçiliyndə şəffaflıq/ASAN Xidmət X

3.4 Dövlət maliyyə nəzarəti və audit 1 * N/A

14. Dövlət satınalmaları X

15. Məlumat əldə etmə X

16. Siyasi korrupsiya * N/A

17. Hakimlərin toxunulmazlığı, məhkəmələrdə korrupsiya X

18. Hakimlərin müstəqilliyi və dürüstlüyü X

3.9. Biznesin dürüstlüyü X

1 Qeyd: “Dövlət maliyyə nəzarəti və audit” və “Siyasi korrupsiya” Dördüncü Monitorinq Mərhələsi tərəfindən əhatə edilmir.

16

GİRİŞ

İstanbul Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planı (İstanbul Fəaliyyət Planı, və ya IAP) 2003-cü ildə təsdiq edilmişdir. Bu, Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya (ACN) üzrə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) Anti-Korrupsiya Şəbəkəsi çərçivəsində əsas subregional təşəbbüsdür. İstanbul Fəaliyyət Planı Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan, Tacikistan, Ukrayna və Özbəkistan kimi ölkələri əhatə edir; digər ACN ölkələri onun həyata keçirilməsində iştirak edirlər. İstanbul Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsinə əhatə olunan ölkələrdə korrupsiyaya qarşı mübarizə üçün hüquqi və institusional bazanın sistemli və müntəzəm olaraq ekspert nəzərdən keçirilməsi daxildir.

Azərbaycan İstanbul Fəaliyyət Planına 2003-cü ildə qoşulmuşdur. Azərbaycan üçün korrupsiyaya qarşı mübarizənin hüquqi və institusional çərçivəsi ilkin olaraq nəzərdən keçirilmiş və tövsiyələr 2004-cü ildə təsdiq edilmişdir. İlkin tövsiyələrin həyata keçirilməsini qiymətləndirən və Azərbaycanın uyğunluq reytinqini müəyyən edən ilk monitorinq hesabatı 2005-ci ildə, ikinci monitorinq hesabatı 2010-cı ildə və üçüncü monitorinq hesabatı isə 2013-cü ildə qəbul edilmişdir. Monitorinq hesabatları əvvəlki tövsiyələrə münasibətdə Azərbaycanın uyğunluq reytinqini yeniləmiş və yeni tövsiyələri daxil etmişdir. Monitorinq dövrləri arasında Azərbaycan bütün IAP monitorinq iclaslarında tövsiyələrin həyata keçirilməsi üçün tədbirlər haqqında yenilikləri təqdim etmişdir. Azərbaycan həmçinin ACN-in digər fəaliyyətlərində fəal iştirak etmiş və dəstək vermişdir. Bütün hesabat və yeniliklər ACN-in internet səhifələrində də mövcuddur: www.oecd.org/corruption/acn/istanbulactionplancountryreports.htm.

İstanbul Fəaliyyət Planı çərçivəsində Monitorinqin Dördüncü mərhələsi ACN ölkələri tərəfindən qəbul edilən metodologiyaya uyğun olaraq, 2016-ci ildə başlanmışdır. Azərbaycan hakimiyyət orqanları digər tələb edilən materiallar ilə yanaşı, ölkəyə xas olan sorğuya 2016-cı ilin may ayında cavablarını təqdim etmişdir. Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı (Transparency International” - TI) Azərbaycan və Avropa Şurası/Aİ-nin layihəsi olan "Azərbaycanda korrupsiyanın qarşısını almaq məqsədilə mübarizə üçün imkanların gücləndirilməsi" də hesabat üçün materialları təmin etmişdir.

Dördüncü Monitorinq mərhələsinin metodologiyasına görə hesabata sektorun dərindən öyrənilməsi - Azərbaycan Təhsilində inteqrasiya da daxildir. Sektor qeyri-hökumət nümayəndələri və Azərbaycan hakimiyyətinin araşdırması əsasında seçilib. Monitorinq qrupu araşdırmada iştirak edən QHT-lərə, beynəlxalq təşkilatlara, biznes və hökumət nümayəndələrinə öz təşəkkürünü bildirir.

Bakıda yerlərə səfər 2016-cı ilin 21-24 iyun tarixlərində baş tutub. Yerlərə səfərlərdən sonra Azərbaycan hökuməti tələb edildiyi kimi əlavə məlumatı da təmin edib. Monitorinq qrupuna OECD/ACN İstanbul Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının sədri xanım Enery Quinones rəhbərlik etmişdir. Qrupa bu şəxslər daxil idi:

17

- Xanım Anca Jurma, ACN-in Hüquq-mühafizə Şəbəkəsinin sədri, Baş prokuror, DNA Rumıniya

- Xanım Mari-Liis Soot, Estoniya Ədliyyə Nazirliyi

- Cənab Dirk Plutz, Dos, Direktor əvəzi, Satınalma Siyasəti Şöbəsində siyasət müşaviri, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB)

- Xanım Əzizə Umarova, İctimai Sektor innovasiyaları üzrə müşavir, UNDP (BMT-in İnkişaf Proqramı) Dövlət Qulluğu Bacarığı üzrə Qlobal Mərkəz

- Cənab Batuhan Aydagül, Təhsil İslahatı Təşəbbüsünün direktoru, Türkiyə

- Cənab William Loo, OECD-nin Anti-Korrupsiya Şöbəsinin rəis müavini

- Xanım Tanya Xavanska, Layihə Meneceri, OECD/ACN- Xanım Rusudan Mixelidze, Layihə Meneceri, OECD/ACN- Xanım Katerina Obvintseva, Təhlilçi, Təhsil və Bacarıqlar üzrə OECD Müdirliyi.

Monitorinq qrupu Dördüncü Monitorinq mərhələsi çərçivəsində təmin etdiyi əla əməkdaşlıq üçün Azərbaycan hökumətinə təşəkkür etmək istəyir. Azərbaycan adından ACN-nin Milli Koordinatoru cənab Kamran Əliyev, baş prokurorun müavini, Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsinin (KQMBİ) rəhbəri və KQMBİ əməkdaşları: cənab Elnur Musayev (KQMBİ-də Baş İdarənin böyük prokuroru), cənab Səbuhi Alıyev (Təşkilati və informasiya təminatı şöbəsində prokuroru), cənab İsfəndiyar Hacıyev (Təşkilati və informasiya təminatı şöbəsində prokuroru) və s. tərəfindən təmin edilib.

Yerlərə səfər zamanı monitorinq qrupu Azərbaycanın müxtəlif dövlət orqanlarının nümayəndələri ilə milli koordinator tərəfindən təşkil edilmiş 11 tematik komissiyaların iclasları keçirilmişdir. OECD Katibliyi vətəndaş cəmiyyəti, biznes və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri ilə ayrı-ayrı görüşlər təşkil etmişdir. Konstitusiya Araşdırmaları Fondu qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələri ilə görüşlərə ev sahibliyi və birgə təşkilatçılıq edib, Sahibkarlar Konfederasiyası biznes dairələri ilə görüşlərə ev sahibliyi edib və birgə təşkilatçılıq edib və Cənubi Qafqaz üzrə İsveçrə Əməkdaşlıq Ofisi beynəlxalq ictimaiyyət ilə görüşlərə ev sahibliyi edib və birgə təşkilatçılıq edib.

Aşağıdakı dövlət orqanlarının nümayəndələri görüşlərdə iştirak etmişdir: Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsi (KQMBİ), Korrupsiyaya qarşı mübarizə Komissiyası (KQMK), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin iqtisadi islahatlar üzrə müşaviri, Ədliyyə Nazirliyi/ Bələdiyyə məsələləri mərkəzi, Nazirlər Kabineti/ Hökumət Dəftərxanası, Prezidenti Administrasiyası, Milli Məclisin üzvləri, Milli Məclisin Hüquq Məsələləri üzrə Komissiyası, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası, Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi, Ədliyyə Nazirliyi, İqtisadiyyat Nazirilyi, Vergilər Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Dövlət Neft

18

Fondu, Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası, Baş Prokurorluq, Daxili İşlər Nazirliyi, Dövlət İmtahan Mərkəzi, Qarşılıqlı Hüquqi Yardım (QHY) orqanları, Mərkəzi Bankın Hüquq Departmenti, Maliyyə Nazirliyi, Hesablama Palatası, Mərkəzi Seçki Komissiyası, Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası, İnsan hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman); Hakimlər; Ədliyyə Akademiyası; Məhkəmə-Hüquq Şurası; Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi.

Monitorinq qrupu Təhsil Nazirliyini (TN) ziyarət etmiş və müxtəlif şöbələrin nümayəndələri ilə görüşmüşlər.

Bu hesabat Azərbaycan hökumətinin sorğuya cavabı, monitorinq qrupunun yerlərə səfərləri zamanı aşkar etdikləri məlumatlar, habelə Azərbaycan hökuməti və QHT-lər tərəfindən təmin edilən əlavə məlumat və monitorinq qrupunun tədqiqatları, habelə plenar iclarlarda alınan müvafiq məlumatlar əsasında hazırlanmışdır. Təhsil sektorunun dərindən öyrənilməsi üzrə işlər OECD-in Təhsil və Bacarıqlar üzrə Müdirliyinin əməkdaşları xanım Katerina Obvintseva, cənab Richard Yelland və cənab Thomas Weko tərəfindən, ACN katibliyinin, o cümlədən xanım Olga Olsonun dəstəyi ilə aparılmışdır.

Hesabat onun qəbulundan sonra ictimaiyyətə açıqlanacaq, o cümlədən, www.oecd.org/corruption/acn saytında yerləşdiriləcəkdir. Azərbaycan hakimiyyət orqanlarından bu hesabatı mümkün qədər geniş yaymaq xahiş olunur. Monitorinqin dördüncü mərhələsinin nəticələrini təqdim və təşviq etmək üçün ACN Katibliyi Azərbaycana qayıdış missiyasını təşkil edəcək ki, buna dövlət orqanlarının nümayəndələri, vətəndaş cəmiyyəti, biznes və beynəlxalq ictimaiyyət ilə görüşlər daxil olacaq. Azərbaycan hökumətindən İstanbul Fəaliyyət Planının plenar iclaslarında tövsiyələrin həyata keçirilməsi üçün görülən tədbirlər haqqında müntəzəm yenilənmələri təmin etmək xahiş olunacaqdır.

OECD/ACN üzrə İstanbul Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planı çərçivəsində Monitorinqin Dördüncü Dövri Latviya, Lixtenşteyn, Litva, Slovakiya, İsveç, İsveçrə və ABŞ-ın maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilir.

19

FƏSİL 1: KORRUPSİYAYA QARŞI MÜBARİZƏ SİYASƏTİ1.1 Başlıca anti-korrupsiya islahatları və korrupsiya istiqamətləri

Azərbaycan xidmətlər, polis və təhsil kimi dövlət idarəçiliyinin bir sıra sahələrində öz anti-korrupsiya səylərində irəliləyişə nail olmuşdur. Polisdə və təhsildə korrupsiya anlayışı təhsil sistemi və yol polisində islahat tədbirləri nəticəsində azalıb. “ASAN xidmət” mərkəzləri tərəfindən səmərəli xidmətin göstərilməsi tərifəlayiq nailiyyətdir. Baş Prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin iş göstəriciləri artmış və Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya tərəqqiyə nail olmağa başlamışdır. Hökumətin səyləri vətəndaşların etimadının artması korrupsiyanın səviyyəsində müsbət dəyişikliklər ilə nəticələnmişdir.12Lakin korrupsiyaya meylli sahələrə müraciət korrupsiyaya qarşı mübarizədə geniş maraqlı tərəflərin iştirakı üçün güclü siyasi iradə, səylər və sağlam mühit tələb edir. Hökumət təşkilatlarında mövcud maliyyə resursları ilə, artan bilik və bacarıqlarlarla Azərbaycanın dövlət qurumlarını və biznes sektorunu kök salmış korrupsiyadan xilas etmək üçün daha əhəmiyyətli və əhatəli tədbirlər üçün potensialı vardır.2

Əsas anti-korrupsiya islahatları

Üçüncü Monitorinq mərhələsindən sonra, hökumətin əsas məqsədi azalan neft qiyməti səbəbindən yaranmış problemlərin aradan qaldırılması üçün qabaqcıl iqtisadi islahatlar və ölkənin beynəlxalq profilini yüksəltmək olmuşdur. Azərbaycan korrupsiyanın qarşısını almaq üçün e-hökumət, xidmətlərin göstərilməsi və qaydaların sadələşdirilməsinə diqqət verməyi davam etdirdi. Anti-korrupsiya islahatları lisenziyalaşdırma qaydalarında, vergi, gömrük və müdafiə sektorlarında başladı. Azərbaycan açıq şəkildə bürokratiyanı azaltmaq və açıq hökuməti təşviq etmək məqsədini bəyan etdi. Lakin, siyasət sənədi sübutlara əsaslanmayıb və açıq anti-korrupsiya məqsədlərindən faydalana bilər. Dövlət qulluğu, dövlət satınalmaları və məhkəmə kimi əsas anti-korrupsiya sahələrində fundamental nəticələr hələ əldə olunmalıdır.

İqtisadi problemlər ilə məşğul olmaq üçün bir neçə yeni struktur yarandığı halda, korrupsiyanın qarşısının alınmasında iki əsas orqan - Dövlət qulluğu Komissiyası və Satınalmalar üzrə Agentlik ləğv edilmiş və onların bəzi funksiyaları yeni təşkilatlara ötürülmüşdür. Bu dəyişikliklər anti-korrupsiya profilaktik çərçivəsi ilə bağlı narahatlıqlara səbəb olub. Bundan əlavə, Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyasının səmərəli fəaliyyəti ilə bağlı narahatlıqlar, kifayət qədər maliyyə resursları olmaması və Katibliyin səlahiyyəti səbəbindən artmışdır. Baş prokuror yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsi Azərbaycanda əsas funksional anti-korrupsiya qurumu olaraq qalır. Qanunvericilik layihəsi illər boyu həyata keçirilməmiş və aktivlərin bəyan edilməsi və hüquqi şəxsin maddi məsuliyyəti kimi artıq qəbul edilmiş bəzi qanunların qüvvəyə mindirilməsi isə mümkün olmamış və bu səbəblər monitorinq qrupunda belə bir təəssürat yaratmışdır ki, qeyd edilən

21 Bu hesabatın 1.1-ci bölməsinə bax2 Beynəlxalq şəffaflıq təşkilatının Milli qanunauyğunluq Sistemi (2014) http://goo.gl/aRWHSE.

qanunlar formal olaraq beynəlxalq standartlara uyğunlaşmaq üçün, lakin onları praktikada tətbiq etmək üçün istək olmadan qəbul edilmişdir.

Korrupsiya meylləri

Bu bölmədə beynəlxalq sorğular və məlumatlar əsasında Azərbaycanda korrupsiya tendensiyaları xülasə formasında əks olunur. 2014-ci ildə keçirilmiş milli tədqiqatın nəticələri də daxil edilib. Aşkar edilənlər Azərbaycanda korrupsiya vəziyyətinin qarışıq şəklini verir: bəzi rəqəmlər tərəqqi göstərir, digərləri isə mənfi tendensiyaları nümayiş etdirir. Ümumiyyətlə, bölmədə korrupsiyanın qavranılmasında bəzi irəliləyişlər, xüsusi qurumlar (təhsil, polis, “ASAN xidmət”) üçün artan etimad, xidmət və biznes mühitinin sadələşdirilməsində müsbət rəqəmlər, lakin söz azadlığı və demokratiyanın pozulmasını göstərir.

Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatının 2015-ci il üzrə Korrupsiya Qavrama İndeksinə görə, Azərbaycan indeksə daxil edilən 168 ölkə arasında 119-cu sıradır. Bu (dərəcə 28, reytinq 127/177l) 2013-ci illə müqayisədə yaxşılaşma deməkdir.3 TI Azərbaycanın anti-korrupsiya siyasəti çərçivəsində nailiyyət və problemlərini təhlil edən (2014) Milli Inteqrasiya Sisteminin qiymətləndirilməsini həyata keçirmişdir.4

3 Transparency International, Korrupsiya Qavrama indeksi.4 "[...] Digərləri ilə yanaşı dövlət sektorunda islahatlar və çirkli pulların yuyulması sahələrində mühüm hüquqi və institusional irəriləyişlər baş vermişdir. Bu səylər öz bəhrəsini verməyə başlamış və bu yaxınlarda həyata keçirilən Qlobal Korrupsiya Barometrində əks olunduğu kimi bir çox sektorlarda korrupsiyanın vətəndaşlar tərəfindən hiss edilməsində əhəmiyyətli azalmaya səbəb olmuşdur." Eyni zamanda Azərbaycan endemik korrupsiyanın əsas çətinliklərilə üzləşir. Dərin kök salmış himayə şəbəkələri ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etmiş və ölkənin uzunmüddətli iqtisadi və sosial inkişaf perspektivlərinə mane olur. [,..].İqtisadi və siyasi qüvvələr əsasən siyasi və biznes maraqları arasında çirkaba batmış xətti yaratmaqla hakim elitanın əlində cəmlənmişdir. Ölkənin təbii resurs sərvəti əsasən son on ildə iqtisadi artım və siyasi sabitliyə sərf edilsə də, bu, korrupsiyanın əsas mənbəyi və siyasi himayəçilik şəbəkələrinin aparıcı qüvvəsi hesab edilir. Dövlət maliyyə idarəetməsi, siyasi proseslər, məhkəmə və polis korrupsiyaya ən həssas hesab edilən sektorlar arasındadır. Milli Inteqrasiya Sistemi (2014) bu saytda mövcuddur: http://goo.gl/aRWHSE.

21

Qeyd: Yüksək bal 'az korrupsiyaya qurşanmış' sayılır.Mənbə: Transparency International, CPI, http://goo.gl/1Ag4HZ.

Şəkil 2. IAP ölkələri Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatının Korrupsiya Qavrama İndeksində (CPI balı)

Qeyd: Yüksək bal “az korrupsiyaya qurşanmış” sayılır."ACN ( IAP deyil)" bu ölkələri bildirir: Albaniya, Belarus, Bosniya və Hersoqovina, Bolqarıstan, Xorvatiya, Estoniya, Makedoniya, Latviya, Litva, Moldova, Montenegro, Rumıniya, Rusiya, Serbiya, Sloveniya. Mənbə: Transparency International, CPI, http://goo.gl/1Ag4HZ.

TI Qlobal Korrupsiya Barometri 2013 nəticələri də bəzi irəliləyişi göstərir. Respondentlərin 41% hesab edir ki, korrupsiya azalıb və 27% -i isə hesab edir ki, artıb (2010-cu ildəki 52% ilə müqayisədə). 69% inanır ki, korrupsiyaya qarşı mübarizədə hökumətin səyləri (2010-cu ildə 66% ilə müqayisədə) effektivdir. Polis, dövlət qulluğu və təhsil sahəsində korrupsiya qavrayışında da irəliləyiş vardır, lakin

22

Şəkil 1. IAP, Aİ və OECD ölkələri TI-nin Korrupsiya Qavrama Indeksi (CPI)(2015, ballar)

tibbi və səhiyyə xidmətləri və məhkəmə ən korrupsiyalaşmış sahələr kimi qəbul edilir. 5

2014-cü il üzrə Dünya Bankının Dünya üzrə İdarəçilik Göstəricilərinə görə Azərbaycan korrupsiyaya və qanun normalarına nəzarəti təkmilləşdirmişdir6

Cədvəl 3. Dünya üzrə İdarəçilik Göstəriciləri, Korrupsiyaya və qanun normalarına nəzarətÖlkə Korrupsiyaya nəzarət* Qanun

normaları*2014 2009 2014 2009

Ermənistan 40 33 44 41

Azərbaycan 18 10 31 22

Gürcüstan 75 52 64 49

Qazaxstan 26 21 34 33

Qırğızstan 12 6 16 6

Monqolustan 38 24 41 46

Tacikistan 14 10 15 11

Ukrayna 15 16 23 24

Özbəkistan 11 7 12 7

Yüksək gəlir: OECD 85 86 88 87

Avropa və Mərkəzi Asiya 64 62 68 65

Qeyd: Faizlə yer ölkənin dünya üzrə faizini göstərir ki, bu da qeyd edilən ölkədən daha aşağını göstərir, buna görə də daha yüksək rəqəm daha yaxşı idarəçilik balını bildirir. .Mənbə: Dünya üzrə İdarəçilik Göstəriciləri, Dünya Bankı, http://goo.gl/WA66JU.

2016-ci ildə İctimai İnteqrasiya üzrə ERCAS indeksinə görə, Azərbaycan 105 ölkə arasında 64-cü yeri tutur.7 Azərbaycan inzibati yüklülük komponetləri üzrə regionda

5 Tibbi və sağlamlıq xidmətləri 2010/2011-ci ilər üzrə Qlobal Korrupsiya Barometrinə daxil edilməmişdir.6 ACN Xülasə Hesabatı (gələcək) “2014-cü il üzrə Dünya Bankının Dünya üzrə İdarəçilik Göstəricilərinə əsaslanıb.”7 Korrupsiyaya qarşı və Dövlət quruculuğu üzrə Avropa Tədqiqat Mərkəzi (ERCAS), "İctimai İnteqrasiya üzrə İndeks".

17

23

Cədvəl 2. Qurumlar üzrə korrupsiyanın qavrayışı, % fikirləşir ki, bu, korrupsiyalaşmışdır və ya həddən artıq korrupsiyalaşmışdır

Qurum 2010 2013

Tibbi və sağlamlıq xidmətləri - 44

Polis 54 41

Məmurlar/dövlət qulluqçuları 50 37

Təhsil sistemi 49 37

Məhkəmə 46 42

Siyasi partiyalar 28 28

Biznes/özəl sektor 27 35

Hərbi 31 29

Parlament/ qanunvericilik 27 29

QHT-lər 23 26

KİV 19 27

Dini qurumlar 13 26

Mənbə: Transparency International, www.transparency.org.

2-ci və dünyada 4-cü yerdə olduğu halda mətbuat azadlığı komponenti üzrə o, dünyada ən pis göstəriciyə malikdir.

Şəkil 3. Azərbaycan İctimai İnteqrasiya indeksində, 2016

Mənbə: İctimai İnteqrasiya İndeksi, 2016, Korrupsiyaya qarşı və Dövlət quruculuğu üzrə Avropa Tədqiqat Mərkəzi http://integrity-index.org.

Dünya Bankının “Doing Business 2016” (Biznes imkanları) üzrə Azərbaycanın reytinqi 2013-cü ilədəki 67-dən 2016-cı ildəki 63-ə qədər yaxşılaşmışdır.8

Yaxşılaşmalara biznes üçün ilkin qeydiyyat və qeydiyyat rəsmiləşdirmələrinin, tikinti icazələrinin sadələşdirilməsi, yeni tikinti qaydaları və bir pəncərə sistemi daxildir. 9

Korrupsiyanın yayılması, səbəbi və təhlükələrinə aidiyyətdə ictimai qavrayışı və müəyyən dərəcədə korrupsiya təcrübələrini nəzərdən keçirən Konstitusiya Araşdırmaları Fondu tərəfindən 2014-ci ildə Azərbaycanda keçirilən milli araşdırmaya görə respondentlərin 46%-i hesab edir ki,10 Azərbaycanda korrupsiyanın səviyyəsi azalıb, 26% korrupsiyanın səviyyəsinin artdığını hesab edir, qalanı heç bir dəyişikliyin olmadığını düşünür. Azərbaycan üçün ən problemli məsələlər arasında korrupsiya (35,8%) üçüncü sıradadır. Ən yüksək ictimai inam qazanan qurumlar bunlardır: Prezident Administrasiyası, “ASAN xidmət”, Təhsil Nazirliyi. Ən az etibar edilən qurumlar isə aşağıdakılardır: Milli Məclis, məhkəmələr, KİV və QHT-lər. Bu nəticələr 2013-cü il üzrə Qlobal Korrupsiya Barometrinin meylləri ilə oxşarlıq təşkil edir. Respondentlərin 30.2%-i hesab edir ki, məmur və hökumət rəsmiləri rüşvətin əsas təhrikçiləridir, 29% hesab edir ki, vətəndaşlardır. Korrupsiyanın səbəbləri kimi vətəndaşların qanuna əməl etməməsi və dövlət orqanlarının digər fəaliyyəti əsas səbəblər kimi qeyd edilir; digər səbəblər kimi respondentlər bunları qeyd edirlər: korrupsiyaya vətəndaşların dözümlüyü (27,5%) mənəvi keyfiyyətlərinin aşağı səviyyədə olması (20,7%), hüququn tətbiq edilməməsi (44,5%), dövlət xidmətində

8 ACN Xülasə Hesabatı (gələcək) Dünya Bankının “Doing Business 2016” (Biznes imkanları) əsaslanıb.9 Dünya Bankının “Doing Business 2016” (Biznes imkanları) 10 Monitorinq qrupuna yalnız müvafiq məlumatlatlar verilmişdir. Məlumat dərc edilməmişdir.

24

Komponentlər Komponent

balı

Dünya üzrə

yeri

Regional yeri Gəlir Qrupu üzrə yeri

Məhkəmə müstəqilliyi 4.29 74/105 5/12 16/28

İnzibati yüklülük 9.66 4/105 2/12 2/28

Ticarətin açıqlığı 4.92 90/105 9/12 25/28

Büdcə Şəffaflığı 8.5 23/105 3/12 7/28

E-vətəndaşlıq 5.27 53/105 6/12 17/28

Mətbuat azadlığı 1 105/105 12/12 28/28

Qeyd: Ballar 1 və 10 arasında dəyişir, daha yuxarı rəqəm daha yaxşı göstərici deməkdir

inteqrasiyanın olmaması (39.3), dövlət orqanları üzərində ictimai nəzarətin olmaması (34,5%).

1.2. Anti-korrupsiya siyasətinin həyata keçirilməsinin təsiri

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 1-ci tövsiyə:

• Metodologiya işləyib hazırlamaq və müntəzəm olaraq Azərbaycanda korrupsiya vəziyyətinin araşdırılmasını və anti-korrupsiya səylərinin qiymətləndirmələrini aparmaq. Onların nəticələri geniş yayılmalı, müzakirə edilməli və anti-korrupsiya siyasətində istifadə olunmalıdır.

• Qiymətləndirilmə və müzakirənin nəticələrini nəzərə alaraq anti-korrupsiya siyasətinin strateji bazasının mövcudluğunu təmin etmək və müxtəlif sahələrdə əsas korrupsiya problemlərini, prioritetləri və sistemli bir şəkildə korrupsiya ilə mübarizə tədbirlərini əks etdirmək; səmərəli şəkildə tətbiq etmək, nəzarəti həyata keçirmək və mütəmadi olaraq gözdən keçirmək.

• Dövlət və yerli dövlət qurumları tərəfindən anti-korrupsiya planları üçün ümumi rəhbər prinsipləri və metodologiyanı işləyib hazırlamaq, onların öz korrupsiya risk qiymətləndirilməsini təşviq etmək və bu planları həyata keçirmək; dövlət və yerli dövlət qurumlarında anti-korrupsiya planlarının həyata keçirilməsi üçün məsul olan qurumları təmin etmək və səlahiyyətli mərkəzi hökumətin anti-korrupsiya qurumunun himayəsi altında onların şəbəkələrini yaratmaq.

• Bələdiyyə səviyyəsində korrupsiya problemlərini təhlil etmək və onları hədəfə almaq üçün tədbirləri işləyib hazırlamaq. Mərkəzi təşkilatın aydın olaraq mandatı müəyyən etdiyini və yerli hakimiyyətlərdə korrupsiyanın qarşısının alınmasında liderliyi təmin etmək

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 2-ci tövsiyə:

Vətəndaş cəmiyyətinin anti-korrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanmasında, tətbiqində və monitorinqində, korrupsiya üzrə tədqiqatın aparılmasında və KQMK-nin işinə daha effektiv və müntəzəm şəkildə cəlb edilməsini təmin etmək, məsələn, KQMK-nin üzvü olaraq vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndəsini daxil etmək.

Anti-korrupsiya siyasətinin həyata keçirilməsinin monitorinqini və qiymətləndirilməsini həyata keçirmək üçün vətəndaş cəmiyyətini daxil etməklə, KQMK səlahiyyəti altında mexanizm qurmaq.

Azərbaycanın anti-korrupsiya siyasəti İstanbul Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının əvvəlki monitorinq mərhələsi çərçivəsində baxılmışdır.11 Dördüncü Monitorinq 11 Azərbaycan üzrə IAP monitorinq hesabatları burada tapa bilərsiniz: İcmal Hesabatı (2004), 1-ci Monitorinq Dövrü Hesabatı (2005), 2-ci Monitorinq Dövrü Hesabatı (2010), Üçüncü Monitorinq Dövrü Hesabatı (2013).

25

Mərhələsinin məqsədi əvvəlki monitorinq dövründən bəri siyasətin təsirini, onun nəticə və səmərələyini qiymətləndirməkdir. Bu bölmədə 2012-2015-ci illər üzrə Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi12 və Açıq Hökumət Tərəfdaşlığının 2012-2015-ci illər üzrə Fəaliyyət Planı nəzərdən keçirlir13 və Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə 27 aprel 2016-ci ildə qəbul edilən və həm də anti-korrupsiya komponentini daxil edən 2016-2018-ci illər üzrə yeni Milli Fəaliyyət Planı araşdırılır. Bu bölmədə belə qənaətə gəlinir ki, anti-korrupsiya islahatlarının bəzi təsirləri müşahidə edilə bilər. Müsbət inkişaflara siyasət sənədinin hazırlanması prosesində baxıla bilər, monitorinq üçün elektron vəsaitin tətbiqində gələcək planlar arzuediləndir. Lakin yeni qəbul edilmiş Fəaliyyət Planının keyfiyyəti və onun Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən bəri monitorinqi ilə bağlı heç bir irəliləyiş qeydə alınmamışdır. Bundan əlavə, bölmə vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üçün ətraf mühitin pisləşməsinə dair böyük narahatlığını bildirir və hakimiyyət orqanlarını bir prioritet məsələ kimi vəziyyəti düzəltməyə çağırır.

Anti-korrupsiya siyasəti sənədləri

Əvvəlki 2012-2015-ci illər üçün - anti-korrupsiya və açıq hökumət üzrə iki fəaliyyət planı bitdikdən sonra Prezidentin 27 aprel 2016 tarixli Fərmanı ilə 2016-2018-ci illər üçün Açıq Hökumətin Təşviqi (Fəaliyyət Planı) üzrə Milli Fəaliyyət Planı qəbul edilmişdir.14 Bu, Azərbaycanda anti-korrupsiya məsələlərinə dair dördüncü siyasət sənədidir. Hökumətə görə, eyni zamanda anti-korrupsiya Fəaliyyət Planı və Açıq Hökumət Tərəfdaşlığının fəaliyyət planı kimi xidmət edir. Fəaliyyət Planının müsbət xüsusiyyəti onun ilk növbədə profilaktik xarakterli olmasıdır.15

Lakin Üçüncü Monitorinq mərhələsində qeyd edilən əvvəlki fəaliyyət planlarının əsas çatışmazlıqları Fəaliyyət Planının mahiyyəti və onun texniki elementləri baxımından cari siyasət sənədində qalır: strateji və sübut əsası yoxdur, korrupsiya ilə bağlı məqsədlər aydın ifadə edilməyib, tədbirlər təsadüfi aparılır, vaxt çərçivəsi dəqiq deyil, büdcə, iş göstəriciləri və nəticə göstəriciləri yoxdur.

Fəaliyyət Planı əsasən e-idarəetmə və ictimai xidmətin verilməsinə cəmlənib. Bu, elektron xidmətlərin inkişaf etdirilməsi, şəffaflığın və vətəndaş cəmiyyətinin iştirakının artırılması, daxili idarəetmə proseslərinin elektronlaşdırılması və birbaşa korrupsiyanı hədəfləyən bəzi tədbirləri əhatə edir (məsələn, “161-Qaynat xətt”in təkmilləşdirilməsi, maraqların toqquşması qaydalarının təşviqi və yerli hakimiyyətlərdə işəgötürmə qaydaları, korrupsiya haqqında biznes maarifləndirilməsinin artırılması). Bu tədbirlər, ümumilikdə, korrupsiyanın qarşısının alınmasında və Azərbaycan kontekstində mühüm elementlərdir, lakin bu hesabatda

12 http://antikorrupsiya.gov.az/upload/file/NACAP-Action%20Plan-2012-2015.pdf13   http://antikorrupsiya.gov.az/upload/file/OGP--Action%20Plan-2012-2015.pdf

14 http://www.antikorrupsiya.gov.az/view.php?lang=en&menu=0.15 Qeyd edək ki, İkinci Dövr Monitorinq Hesabatı Azərbaycana profilaktik və hüquq-mühafizə tədbirləri arasında anti-korrupsiya siyasətinə balanslaşdırılmış yanaşmanı tövsiyə etmişdir. Bu yanaşma, həmçinin Azərbaycanın əvvəlki anti-korrupsiya strategiyasında öz əksini tapmışdır.

26

korrupsiya problemlərinin həll edilməsinə hədəflənməyib (məsələn, məhkəmə, dövlət satınalmaları və digər sahələrdə). Əlavə olaraq, yerlərə səfərlər zamanı həmməruzəçilər tərəfindən ifadə edilən əsas narahatlıqlar Fəaliyyət Planı ilə əhatə olunmamışlar; müntəzəm yoxlamaların ləğv edilməsinə baxmayaraq, şirkətlərin nizamsız, özbaşına yoxlamaları, xəstəxanaların zəif maliyyələşdirilməsi, həkimlərə qeyri-rəsmi ödənişlər, qanunun aliliyinin və hesabatlılığın olmaması; maraqlar münaqişəsi, məsələn, şirkətlərin holdinqi gizli olaraq dövlətin vəzifəli şəxsinə məxsusdur; məhkəmənin icra hakimiyyətindən asılılığı, neft sənayesində ekoloji cərimədən qaçmaq üçün rüşvət. Bu siyahı sübutlara əsaslanmır. Buna baxmayaraq, bu, onu göstərir ki, hökumət korrupsiyaya ən həssas olan sahələri müəyyən etməli və onları həll etmək üçün daha çox diqqət yetirməlidir.

Fəaliyyət Planı vətəndaş cəmiyyəti, beynəlxalq təşkilatların və digər əsas maraqlı tərəflərin nümayəndələrinin iştirakı ilə məsləhətləşmə prosesi zamanı işlənib hazırlanmışdır. Proses haqqında layihələr və informasiya KQMK-nın internet səhifəsində yerləşdirilib. İşçi Qrupu çərçivəsində KQMK-nın qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi üzrə üç ictimai müzakirələr keçirilib.16 Sessiyalar ictimaiyyətə açıq idi və radio translyasiyası da təşkil edilmişdir. Aİ-nin maliyyələşdirdiyi Avropa Şurası layihəsi17dövlət və ictimai qurum, professional birliklərin və QHT sektoru nümayəndələrinin iştirakı ilə fəaliyyət planının layihəsi18 versiyası üzrə rəy hazırlayaraq 2016-ci ilin mart ayında öz ekspert rəyini bildirməklə yekun ictimai müzakirəni dəstəkləmişdir. 19 Məsləhətləşmələr anti-korrupsiya və açıq hökumət kimi iki ayrı-ayrı layihə fəaliyyət planları üzrə keçirilib. Lakin, nəticədə yalnız Açıq Hökumətin təşviqinə dair 2016-2018 illər üçün Fəaliyyət Planı 2016-2019 illər üzrə Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının layihəsindən bəzi tədbirlərin qəbul edilən Fəaliyyət Planına daxil edilməsi ilə qəbul edilib. 20 Yerlərə səfərlər zamanı rast gəlinən həmsöhbətçilər prosesdən razı qaldıqlarını, lakin son nəticədən məyus olduqlarını bildirmiş və onların fikrincə bunlar aydın göstəriciləri olmayan layihə versiyasından fərqli olaraq daha az iddialı Fəaliyyət Planı idi. Buna baxmayaraq, hökumət məlumat verir ki, 51 tədbirdən 30 layihə anti-korrupsiya Fəaliyyət Planından qəbul edilən Fəaliyyət Planına daxil edilmiş, 19 tədbir daxil edilməmişdir, çünki bu məsələlər artıq bir neçə qanunvericilik sənədləri vasitəsilə həll edilmişdir. 21

16 http://goo.gl/zmdUf8 ; http://goo.gl/W5dyJQ; http://goo.gl/16xU1V; http://goo.gl/zmdUf8; http://goo.gl/W5dyJQ; http://goo.gl/16xU1V; 17 Avropa Şurası / Aİ Proqramlı Əməkdaşlıq Çərçivəsi (PCF) Layihəsi " Azərbaycanda korrupsiyanın qarşısını almaq və mübarizə aparmaq üçün potensialının gücləndirilməsi"; Daha ətraflı məlumat üçün bax: http: // Goo. gl / 7Eqtv618Avropa Şurası hər iki fəaliyyət planı barədə rəy hazırlamışdır: Tilman Hoppe, Rəy: Açıq Hökumətin Təşviqi (2016) üzrə 2016-2019-cu illər üçün Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planı layihəsi. 19Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Komissiyasının Xəbərləri “Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Fəaliyyət Planı barədə ictimai müzakirələr təşkil olunub". 16 mart 2016, http://goo. gl/zmdUf8gl / zmdUf8 saytında var20 Korrupsiyanın qarşısının alınması və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üzrə Fəaliyyət Planı, Fəsil 8.21Avropa Şurası Layihəsinin ətraflı müqayisəsini təmin edəcək və qəbul edilən fəaliyyət planını yuxarıda göstərilən texniki baxış kimi Əlavə edəcək. Fəaliyyət planlarında korrupsiya ilə bağlı tədbirlərin çatışmazlığı hətta 2 fəaliyyət planlarının birləşməsindən əvvəl Avropa Şurasının qiymətləndirilməsi zamanı da qeyd edilmişdir17

1819

20

21

27

Monitorinq qrupu anti-korrupsiya tədbirlərinin bir neçəsinin sonda qaldığına təəssüflənir. Fəaliyyət Planının məhdud anti-korrupsiya əhatəsi də sektorlara fəaliyyət üçün çərçivəni daraldır ki, bunu da agentliklər milli siyasət sənədi əsasında işləyib hazırlamaq məcburiyyətindədirlər. 22

Fəaliyyət planı üçün strateji əsasa gəldikdə, Azərbaycanda son anti-korrupsiya strategiyası 2007-ci ildə qəbul edilmiş və o, 2011-ci ildə başa çatıb.23 O vaxtdan Yeni strategiya qəbul edilməmişdir. Ölkənin əsas siyasət baxış sənədi - inkişaf konsepsiyası olan "Azərbaycan - 2020: Gələcəyə baxış"da qeyd edilir ki, "Korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin genişləndirilməsi [...] davam edəcək", lakin korrupsiya problemini həll etmir. Buna görə də, anti-korrupsiya siyasətində məqsədlərə aydın baxış arzuediləndir. Yerlərə səfərlər zamanı monitorinq qrupuna bildirilmişdir ki, açıq hökumətin uzunmüddətli hədəflərindən biri də e-hökumət islahatını tamamlamaq və nəticələri “ASAN indeks”i vasitəsilə ölçməkdir. Lakin, korrupsiyaya qarşı mübarizə üçün heç bir məqsəd müəyyən edilməmişdir. Monitorinq qrupuna həmçinin məlumat verilmişdir ki, Fəaliyyət Planının 2 əsas strateji məqsədləri bunlardır: ölkədə anti-korrupsiya mədəniyyətinin yaradılması və vətəndaş cəmiyyəti və hökumət arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsi. Lakin, bu Fəaliyyət Planı tədbirlərinin həyata keçirilməsinin qeyd edilən məqsədlərə nail olmağı necə təmin edəcəyi aydın deyil.

KQMK Katibliyi Azərbaycanda korrupsiyaya qarşı mübarizənin xarakterinin illər ərzində dəyişdiyini bildirdi. Bundan əvvəl olduğu kimi, indi korrupsiya Azərbaycanda o qədər problemli bir məsələ deyildir. Nəticədə, Fəaliyyət Planında daha çox şəffaflıq, təhsil və maarifləndirmə tədbirlərinə diqqət verilir. Monitorinq qrupunun fikrincə, profilaktik tədbirlərə keçid müsbət haldır və təqdir edilməlidir. Lakin, bu yanaşma daha hərtərəfli, daha sistemli və sübut və məlumatlarla dəstəklənən olmalıdır.

Hakimiyyət orqanlarının sözlərinə görə Fəaliyyət Planının işlənib hazırlanması üçün sübutlu əsas kimi müxtəlif mənbələrdən istifadə edilmişdir: əvvəlki anti-korrupsiya siyasəti sənədlərin tətbiqinin nəticələri, milli agentliklərin, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının və beynəlxalq tərəfdaşların hesabatları. Lakin əvvəlki Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsinin qiymətləndirilməsi Fəaliyyət Planının hazırlanması zamanı başa çatdırılmamış və beləliklə də yeni Fəaliyyət Planı üçün əsas kimi istifadə edilə bilməz.

Bundan əlavə, hökumət Fəaliyyət Planının mənbələri kimi vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən aparılan müxtəlif arasdırmalara istinad etmişdir. TI Azərbaycan müxtəlif mövzularda 16 belə təhlil aparmışdır.24 2014-cü ildə Konstitusiya Araşdırmaları 22 Sektoral planlara dair aşağıya bax.23 Son strategiya 2011-ci ildə tamamlanmış və : http://antikorrupsiya.gov.az/view.php?lang=en&menu=0 sayında mövcuddur24 Hökumət məruzə edir ki, aşağıdakı mövzularda hərtərəfli təhlillər aparılmışdır: (i) notarial xidmətdə və cari problemlərdə islahatlar; (ii) sosial pensiya sistemində problemlər; (iii) qeydiyyata alınmamış daşınmaz əmlakın dövlət

28

Fondu QHT 1200 respondent nümunəsi kimi ictimai rəy sorğusu keçirmişdir. Sorğu hökumətin anti-korrupsiya səyləri və Korrupsiyanı Qavrama haqqında ictimai rəyi qiymətləndirmişdir. Nəticələr ictimaiyyətə açıqlanıb və monitorinq qrupuna yalnız araşdırmanın çıxarışları verilib. Hökumət müvafiq tövsiyələrin Fəaliyyət Planında öz əksini tapmasını qeyd etmişdir.25

Cinayət istintaqlarından əldə edilən məlumat Fəaliyyət Planının başqa bir mənbəsi kimi sosial təminat, banklar, səhiyyə, torpaq qeydiyyatı və bələdiyyə sahələri ilə birlikdə Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən aparılan riskin qiymətləndirilməsində qeyd edilib. Sorğuya cavablara əsasən, aşkar edilən əsas risklər bunlar idi: "Torpaq sahələrinin hərraclar olmadan satılması, torpaq sahələrinin ayrılması üçün haqların ödənilməsi". Nəticədə, bələdiyyələrin fəaliyyətində korrupsiyanın qarşısının alınması üzrə tədbirlər (əsasən işə qəbul və əxlaq məcəlləsinə diqqət verilib) son Fəaliyyət Planına daxil edilmişdir.26

Dəlil əsaslı siyasət üçün bütün göstərilən cəhdlər müsbət olduğu halda, onlar siyasət sənədi üçün əsas kimi xidmət edəcək korrupsiya təhlilində öz əksini tapmayıb. Onlar əhəmiyyətli dərəcədə Fəaliyyət Planında da əks olunmayıb.

Bundan başqa, Prezidentın bır sıra çıxışlarında korrupsiya ilə mübarizədə elan edilən güclü siyasi iradəyə baxmayaraq,27 anti-korrupsiya siyasəti üçün maliyyə planlaşdırması, xüsusi maliyyə resurslarının və vahid bir büdcənin olmaması anti-korrupsiya tədbirlərinə aşağı prioritet verildiyi siqnalı kimi təfsir edilə bilər. Buna baxmayaraq, xidmətlərin göstərilməsinin təkmiləşdirilməsi kimi bəzi tədbirlərə maliyyə resursları ayrılmışdır. Xüsusilə “ASAN xidmət” mərkəzləri bu sahədə islahat üçün siyasi iradəni nümayiş etdirir. Hökumət bəyan etmişdir ki, maddi resursların olmaması səbəbinə baxmayaraq, Azərbaycanın antikorrupsiya səylərində heç bir anti-korrupsiya tədbiri kənarda qalmamışdır.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı siyasətin yuxarıda adı çəkilən inkişaf konsepsiyasında öz əksini tapan iqtisadi islahatlara daha çox diqqət yönəltməyi göz qabağındadır. Millət vəkilinin (həm də KQMK üzvü) ictimai məsləhətləşmələr üzrə iclasın açılış nitqində qeyd etdiyi kimi, “[siyasət sənədləri] milli valyutanın devalvasiyası və dünyada neftinin qiymətinin düşməsi yeni iqtisadi reallıqları əks etdirir”.28 Lakin monitorinq qrupu qeyd edir ki, korrupsiya ilə mübarizə biznes

qeydiyyatı sahəsində problemlər; (iv) qaz təchizatında şəffaflıq və s. ( 1,5 sularına cavab). Aşkar edilənlər monitorinq qrupuna təqdim olunmayıb.

25 Sorğu 1.6 cavablar.26 Sorğu 1.5 cavablar..27 "Biz inkişaf etmiş ölkəyə çevrilmək istəyiriksə, korrupsiyaya qarşı daha ciddi mübarizə aparmalıyıq. Düşünürəm ki, biz bu mübarizədə qalib gələcəyik". "Korrupsiyaya qarşı mübarizə ümumxalq vəzifəsi olmalıdır." - İlham Əliyev 2013-cü il ". " Ortada Azərbaycanda uğurla korrupsiyaya qarşı mübarizə üçün güclü siyasi iradə var. Ölkəmiz öz qanunvericilik bazasının modernləşdirilmiş və korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində beynəlxalq çərçivədə institusional islahatlar həyata keçirmişdir." -- Ilham Əliyev, 2014. “10 ildə Korrupsiyaya qarşı mübarizədə nailiyyətlər. 2005-2015-ci illər”. Sitatın sonu.28 Dövlət tərəfindən təmin edilən 14 mart 2016-cı tarixli Qanunvericilik İnkişaf üzrə İşçi Qrupunun son ictimai məsləhətləşmə iclasınının protokolu.

29

mühitini və iqtisadi inkişafın yaxşılaşdırılması üçün imtina edilməz bir ilkin şərtdir. Nəticələrin əldə edilməsi üçün anti-korrupsiya siyasətinə kompleks yanaşma və yorulmaz səylər tələb olunur.

Sektor üzrə planlar

Dövlət orqanları Milli Fəaliyyət Planı istiqamətində sektor planlarını qəbul etməli və KQMK-yə təqdim etməlidirlər.29 Məlumata görə, keçmiş Milli Fəaliyyət planı ilə bağlı hazırlanmış 100-dən çox belə fəaliyyət planları var. Yeni siyasət dövrü (2016-2019-cu illər) üçün sektorlar üzrə planların çoxu hələ işlənib hazırlanmalıdır.30

Monitorinq qrupu sektor daxilində Milli Fəaliyyət planı tədbirlərinin həyata keçirilməsinə yönəlmiş xüsusi tədbirləri ehtiva edən və dövlət (Vergilər Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi və Dövlət Qulluğu Komissiyası)31 tərəfindən təmin edilən sektorlar üzrə planları yoxlamaq imkanına malik idi. Məsələn, 2012-2015-ci illər üzrə anti-korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi üçün Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın (DQMK) fəaliyyət planı təqdim edilən sektoral planlar arasında ən mükəmməlidir və bu kimi mühüm anti-korrupsiya tədbirlərini ehtiva edir: məlumat azadlığı əməkdaşlarının (MA-OPİ) təyini, informasiyaya çıxış, maraqlar münaqişəsi, ləyaqət əsasında işə qəbul prosesinin təkmilləşdirilməsi, satınalma təşkilatına satınalma planlarının və sazişlərin təqdim edilməsi üzrə təlimlər, öz planlı tədbirlərini tətbiq edən digər təşkilatlara dəstək, ictimai inamın artırılmasına yönələn tədbirlər və s. 2016-ci il üzrə Vergilər Nazirliyinin iş planı müvafiq olan Milli Fəaliyyət planının tədbirlərini təkrarlayır. Milli Fəaliyyət planının əsas çatışmazlıqları: xüsusi tədbirlərin, göstəricilərin və büdcənin olmaması da sektor planlarında görünür. Onlar həmçinin KQMK-dən metodoloji təlimatların olmadığını göstərir.

Bundan əlavə, Prezidentin Fərmanında vətəndaş cəmiyyəti ilə məsləhətləşmələr aparan agentliklərin fəaliyyət planlarının işlənib hazırlanma prosesində olması müəyyən edilmişdir. Lakin, yerlərə səfərlər zamanı rast gəlinən həmsöhbətlər sektorlar üzrə fəaliyyət planlarından xəbərdar deyildirlər. Təhsil sektoru ilə bağlı planın hazırlanması üçün bəzi işlərin olması qeyd edilmiş, lakin daha böyük iştirak üçün tövsiyələr ifadə edilmişdir. Planlar qurumun və ya KQMK-nin internet saytlarında dərc olunmamışdır.

KQMK tərəfindən sektorlar üzrə fəaliyyət planlarının koordinasiyası zəifdir. Qarşılıqlı əlaqələr, telefon məsləhətləşmələri və qəbul edilən fəaliyyət planlarının qəbulu ilə məhdudlaşır. Məhdud metodoloji təlimat orqanlara verilir. Orqanlar daxilində riskin qiymətləndirilməsi təşviq edilmir və sektor üzrə planların qüvvəyə 29 Açıq Hökumətin təşviqinə dair 2016-2018-ci illər üzrə Milli Fəaliyyət Planının təsdiq edilməsi haqqında 27 aprel 2016-ci ilin Prezident Sərəncamına əsasən dövlət qurumları 31 dekabr 2016-ci ilə qədər sektor üzrə fəaliyyət planını hazırlamalıdırlar..30 Vergilər Nazirliyi artıq 2016-cı ilı üzrə fəaliyyət planını qəbul edib.31 Təhsildə Vahidlik haqqında fəsil təhsil üçün sector üzrə planı daha ətraflı müzakirə edir.

30

mindirilməsinə nəzarət mövcud deyildir. Sektor üzrə fəaliyyət planlarının müəyyən edilmiş təcrübəsinin üstünlüyü daha yaxşı təcrübələrin bölüşməsi, Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar Dövlət Agentliyi, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi, Təhsil Nazirliyi və Dövlət Qulluğu məsələləri üzrə Komissiyası kimi aparıcı dövlət orqanlarından öyrənmək üçün istifadə edilə bilər. Daimi tematik müzakirələr nəticələri nəzərdən keçirmək, təcrübəni paylaşmaq və icranı tətbiq etmək üçün əsas sektorlar ətrafında keçirilə bilər. Daxili fəaliyyət planları risk qiymətləndirilməsinə əsaslanmalı və icra mexanizmləri ilə dəstəklənməlidir. Zəruri əlaqələndirilmə və monitorinqlər təmin edilməlidir.

Monitorinqin həyata keçirilməsi

Üçüncü Monitorinq Hesabatı vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə anti-korrupsiya siyasətinin həyata keçirilməsinin monitorinqi və qiymətləndirilməsini həyata keçirmək üçün KQMK-nın rəhbərliyi altında mexanizminin yaradılmasını tövsiyə edib, lakin belə bir mexanizm yaradılmayıb. Hökumət bildirmişdir ki, əvvəlki fəaliyyət planı üçün KQMK tərəfindən hazırlanmış metodologiya eləcə də, yeni Fəaliyyət Planı üçün istifadə olunacaqdır. Monitorinq dövlət orqanları tərəfindən sadə hesabat ilə məhdudlaşır. KQMK Katibliyi hesabatları toplayır və müxtəlif mövcud mənbələrdən istifadə edərək uyğunluğu 0-3 arasında dəyərlənidirir, burada 0 – irəliləyişin olmaması deməkdir və 3 əhəmiyyətli irəliləyişi bildirir. Katiblik və orqanlar arasına monitorinq prosesi zamanı heç bir qarşılıqlı əlaqə və ya müntəzəm koordinasiya olmur. Tətbiqin nəticlərini müzakirə etmək üçün müntəzəm məsləhətləşmələr həyata keçirilmir.

Açıq hökumətin təşviqinə dair 2012-2015-ci illər üzrə fəaliyyət planının iki aralıq hesabatı nəşr edilmişdir. 2012-2015-ci illər üzrə Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi üzrə yekun hesabat 2016-cı ilin iyul ayında KQMK-in saytında dərc edilib. Monitorinq qrupu yekun hesabat kimi Azərbaycan dilində mövcud olan yeganə aralıq hesabatı nəzərdən keçirmək imkanına malik idi. Aralıq hesabatlar əsasən tədbirləri həyata keçirən orqanların sayını təsvir edir, lakin effektivlik, səmərəlilik və ya təsirə dair heç bir təhlil təqdim olunmur.32 2012-2015-ci illər üzrə anti-korrupsiya Fəaliyyət Planınına dair hesabat hazırlanmayıb. Dövlət orqanlarında onların iş göstəricilərini artırmaq üçün yol göstərmək və onların stimullaşdırmaq üçün heç bir mexanizm yoxdur. Vətəndaş cəmiyyəti monitorinqdə iştiraka cəlb olunmayıb, lakin onların iştirakı gələcəkdə nəzərdə tutulur.33

Monitorinq prosesi tərəqqi və ya iş göstəricisini ölçmək üçün göstəricilərin olmamasından daha da geriləyir. Fəaliyyət planının bəzi tədbirləri yalnız kəmiyyət göstəricilərinə malikdir, halbuki başqalarının əslində heç bir göstəriciləri də yoxdur. Məsələn, “161-Qaynar xətt”in iş icrasının təkmilləşdirilməsi üçün göstərici bir ölçülə bilməyən göstərici olub və onun nail olmaq istədiyi məqsədi ifadə etməyən "həyata keçirilən tədbirlər barədə hesabat və informasiyanın dərc olunması"-dır.

32 http://www.antikorrupsiya.gov.az/view.php?lang=en&menu=49 33   Fəaliyyət Planının 11.1 Tədbiri.

31

Ombudsmanın informasiyaya çıxışının nəzarət funksiyası üçün göstərici "təmin edilən resurslar və həyata keçirilən tədbirlər barədə məlumat"-dır, halbuki təcrübədə informasiyaya çıxış üçün hüququn təkmilləşmələrini göstərən ölçülə bilən göstəricilər əvəzində belə olacaq: təmin edilən şikayətlərin sayı, informasiya üçün təmin edilən sorğuların imtinalara qarşı payı, fəal şəkildə dərc edilən informasiyanın tezliyi və s. Bir neçə QHT fəaliyyət planının həyata keçirilməsi üçün alternativ monitorinqi həyata keçirir: TI Azərbaycanın əvvəlki Açıq Hökumət Tərəfdaşlığının (OGP) Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi və icrası ilə bağlı tematik hesabatlar haqqında hesabat dərc edib. 2012-2015-ci illər üçün Açıq Hökumət Təşəbbüsü Milli Fəaliyyət Planının Monitorinq metodologiyası həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət vasitələrini birləşdirir.34 Bundan əlavə, ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) maliyyə dəstəyi ilə və Konstitusiya Araşdırmalar Fondu ilə əməkdaşlıqda TI Azərbaycan 2012-2015-ci illər üzrə Milli Anti-korrupsiya Fəaliyyət Planının aralıq icrasını hazırlayıb.35 Tam fəaliyyət planı dövrü üçün alternativ hesabat indiyə qədər hazırlanmamışdır.

Hökumət bildirir ki, onların qiymətləndirilməsi hazırlanarkən alternativ qiymətləndirmə nəticələri nəzərə alınıb və KQMK mütəmadi olaraq rəy üçün qeyri-hökumət təşkilatlarına layihə qiymətləndirmə hesabatlarını paylayır. TI Milli Inteqrasiya Sisteminin (MİS) (2014) məlumatına görə, QHT-lər tərəfindən kənar qiymətləndirmə məhduddur. QHT-lər nadir resurslar və Azərbaycanda onların maliyyələşdirilməsində məhdudiyyətlər səbəbindən həyata keçirilən siyasətin təsirini ölçmək üçün sorğu və ya məlumatlara əsaslanmırlar. Həmsöhbətlər monitorinq qrupuna bildirmişlər ki, qaydalara görə QHT-lərə münasibətdə vətəndaş cəmiyyətinin bəzi üzvləri anti-korrupsiya siyasətinin həyata keçirilməsinə nəzarət işlərini dayandırmalı olmuşlar 36. QHT olan Konstitusiya Araşdırmaları Fondu bununla razı deyil.

Fəaliyyət Planı monitorinqi təkmiləşdirmək üçün aşağıdakı tədbirləri nəzərdə tutur: hesabatların toplanması üçün proqram təminatı, anti-korrupsiya təmas nöqtələrinin təyini, daxili təhlükəsizlik vahidləri və anti-korrupsiya qurumları arasında koordinasiya, parlamentə hesabat, QHT-lərlə əməkdaşlıq və əsas element kimi sorğuların keçirilməsi. Hökumət əlavə olaraq, Tədbirlər Planının tətbiqinin nəticələrini qiymətləndirmək üçün yeni bir onlayn monitorinq vasitəsi yaratmaq planları barədə məlumat vermişdir. Hökumətə görə, bu vasitə Fəaliyyət Planında nəzərdə tutulan hər tədbirin gedişi ilə bağlı dövlət orqanlarına məlumat, şəkil və ya videonu yükləmək imkanı verəcək. Bu, dövlət orqanları və KQMK arasında onlayn interaktiv şəbəkə və mühit yaradacaq. Bu tədbirlər arzuediləndir.

34 http://transparency.az/alac/files/OGP report 2016 FINAL EN.pdf 35 “Konstitusiya” Araşdırma Fondu (2015) "2012-2015-ci illər üçün Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi, Sentyabr 2013 - dekabr 2014: http://goo.gl/CG3WMe saytında mövcuddur36 Aşağıdakı bölməyə baxın.

32

Eyni zamanda, Azərbaycan Tədbirlər Planını tətbiq edən qurumlar arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq və şəbəkələrin yaranmasını təşviq etməyə sövq edilir. Hesabatların toplanması üçün elektron sistemdən istifadə etmək Katibliyin iş yükünün azalda bilər. Lakin dövlət orqanlarına səfərlər, gündəlik qarşılıqlı əlaqələr və icraetmədə orqanlara kömək etmək üçün göstərişlər vermək kimi qeyri-formal əməkdaşlıqla kombinə edilmədiyi hal hazırkı formal qarşılıqlı əlaqə metodu dəyişməyəcək.

Siyasətin həyata keçirilməsinin təsiri

Siyasətin həyata keçirilməsinin təsiri sistematik olaraq hökumət tərəfindən təhlil olunmur. Belə qiymətləndirmələr əvvəlki açıq hökumət və anti-korrupsiya fəaliyyət planları ilə bağlı da həyata keçirilməmişdir. Yeni Fəaliyyət Planları da gələcəkdə belə qiymətləndirməyə imkan verən təsir göstəricilərinə malik deyil.

Hökumət təhsildə və sosial-əmək sektorunda (2013) və bank sektorunda (2014) Baş prokuror yanında Korrupsiya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin işi kimi anti-korrupsiya tədbirlərinin təsirinin təhlil nümunələri barədə məlumat vermişdir. Məlumata görə, 2015-ci ildə, KQMBİ qaz təchizatı, təhsil, bank sektoru, yerli özünüidarəetmə kimi sahələrdə risklərin və təsirlərin təhlilini aparmışdır. Bu tərəqqilər arzuediləndir və daha da artırılmalıdır. Azərbaycana təsirin ölçülməsi üçün nəticə göstəricilərindən istifadə etmək tövsiyə olunur, məsələn: qurumlara qarşı ictimai inam; anti-korrupsiya islahatlarının həyata keçirilməsinə dəstək; korrupsiya qavrayışı və təcrübəsi, vətəndaşların korrupsiyaya qarşı dözümlüyü və başqaları. Təsirin qiymətləndirilməsi anti-korrupsiya siyasətinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, onu yeni yaranan korrupsiya risklərində daha yaxşı hədəfə almağa və korrupsiyaya qarşı mübarizədə tərəqqi nümayiş etdirməyə kömək edəcəkdir. Təsirin xarici qiymətləndirilməsinin təcrübəsi də tətbiq edilə bilər. Fəaliyyət Planı gələcəkdə anti-korrupsiya tədbirlərinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.

Ümumiyyətlə, bəzi ayrı-ayrı sektorlarda hökumət tərəfindən görülən tədbirlər, məsələn, xidmətlər, təhsil və polis, hesabatın 1.1-ci bölməsində göstərildiyi kimi illər ərzində korrupsiyaya qarşı müsbət təsir göstərmişdir. Hökumət həmçinin bildirmişdir ki, həyata keçirilən anti-korrupsiya tədbirlərinin təsiri, məsələn maarifləndirmə tədbirləri nəticəsində qaynar xətt mərkəzlərinə vətəndaşların şikayətlərinin və yazılı şikayətlərin azalması ilə qiymətləndirilə bilər. Lakin, bu heç də uğur göstəricisi ola bilməz, əvəzində ictimai təşkilata qarşı inamın azalmasının göstəricisi və laqeydliklə bağlı ola bilər.

2012-2015-ci illər üzrə Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsinə dair alternativ hesabat Milli Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsində mühüm irəliləyişi qeyd edir: dövlət qulluğuna dair qanunvericiliyin, institusional çərçivənin, elektron xidmətlərin təkmilləşdirilməsi, Daşınmaz Əmlakın Dövlət reyestrinin saxlanılması; yoxlamalar üçün yeni prosedurlar; bələdiyyə fəaliyyətində şəffaflığın və hesabatlılığın artması; və tikinti üçün icazələr. Aralıq monitorinqin nəticələri onu göstərir ki, ilk monitorinq dövrü üçün onun komponentlərinin orta həyata keçirilmə

33

dərəcəsi 34% idisə, ikinci monitorinq hesabatının sonunda isə bu göstərici 71,47% təşkil edib. Lakin, bəzi irəliləyişlərə baxmayaraq nəticələr praktikada az görünür və korrupsiyanın səviyyəsinə də çox təsir etməyib. 37

Vətəndaş cəmiyyəti vəziyyəti ilə bağlı son irəliləyişlər

Monitorinq qrupu Azərbaycanda korrupsiya ilə mübarizədə vətəndaş cəmiyyətinin rolunun əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən son inkişaflara diqqəti çəkmək istəyir.

2014-cü ildə Azərbaycan QHT-lərin fəaliyyətinə təsir göstərən qanunvericiliyi tətbiq etmişdir. 38 Hökumət iddia edir ki, bu, QHT-lərin fəaliyyəti ilə bağlı şəffaflıq, aydınlıq və hesabatlılığın artırılmasına yönəlib və bilməyərəkdən ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini məhdudlaşdırıb. Hökumət QHT-lərin qeydiyyatı, fəaliyyəti və maliyyələşdirmə üzərində geniş nəzarətə malikdir. Ədliyyə Nazirliyi qanunvericiliyə riayət olunmasına nəzarət, ehtimal edilən qanun pozuntu üçün xəbərdarlıq vermək və QHT-ni bağlamaq üçün məhkəməyə iş təqdim etmək üçün geniş səlahiyyətlərə malikdir. Venesiya Komissiyası belə qənaətə gəlmişdir ki, qeydiyyat və qrantlar üçün yeni prosedurlar, xaricdən maliyyələşmənin qarşısını almaq, hesabat öhdəlikləri ilə QHT-lərin daxili sərbəstliyinə yersiz müdaxilələr və daxili təşkilat və fəaliyyətə dövlət nəzarəti Azərbaycanda QHT-lərin fəaliyyətini daha məhdudlaşdırıb.39

"Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması" (MSŞA) QHT Koalisiyası təşkilatın bank hesabının və hətta tənqidi QHT-lərin rəhbərlərinin şəxsi bank hesablarının dondurulması və ya həbsi barədə məlumat vermişdir.40Hökumət bildirir ki, bank hesablarının dondurulmasının aradan götürülməsinə dair məhkəmə qərarları var və cinayət və vergi təftişləri bağlanmışdır.

3 QHT sonuncu ilə bağlı OGP-yə müraciət etmişlər.41 4 may 2016-cı il tarixdə OGP ilk dəfə olaraq Azərbaycanın “Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına əməliyyat mühitində həll olunmamış məhdudiyyətlər" səbəbindən özünün "cavab siyasəti"-ndən qeyr-fəal

37 Konstitusiya Araşdırmaları Fondu (2015) 2012-2015-ci illər üçün Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi, sentyabr 2013 - dekabr 2014: http://goo.gl/CG3WMe saytda mövcuddur.38 Dəyişikliklər Qrant haqqında Qanunda, Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında Qanunda, təqdim edilmişdir, Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında Qanunda və Dövlət Reyestri və İnzibati Xətalar Məcəlləsində tətbiq edilmişdir39 Qanun vasitəsilə Demokratiya üçün Avropa Komissiyası (Venesiya Komissiyası), "Azərbaycan Respublikasının dəyişdirilmiş Qeyri-hökumət təşkilatları Qanunu (ictimai birliklər və fondlar) haqqında rəy," Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası, 15 dekabr 2014-cü il bəndlər: 88-93.40 http: // MHŞT-ngo -azerbaij bir. org /? p = 62741 QHT-lərin AHT Rəhbər Komitəsinin 2 mart 2015-ci tarixli məktubu.42 http://goo.gl/W g5anK: ətraflı məlumat at OGP web-səhifəsində mövcuddur Qətnamə 1917 (2013), Azərbaycanın öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi, 23 yanvar 2013-cü il.38 Dəyişikliklər Qrantlar Qanunu, QHT təşkilatlarına dair Qanun, Hüququ Şəxslərin qeydyyatına dair Qanun və Dövlət reyestri və İnzibati xətalar məcəlləsi.3939 Avropa Komissiyasının Hüquq Vasitəsilə Demokratiya (Venesiya Komissiyası) üçün Avropa Şurası Venesiya Komissiyasının "Azərbaycan Respublikasının dəyişdirilmiş Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında Qanunun (ictimai birliklər və fondlar) haqqında Rəy", 15 dekabr 2014, bəndlər 88-934040 http://eiti-ngo -azerbaijan. org/?p=627 4141 3 QHT-lərin AHT Rəhbər Komitəsinin 2 mart 2015-ci tarixli məktubu.

34

istifadə etməsini müəyyən etmişdir.42 Eynilə, 2016-ci ildə MHŞT Azərbaycanı “uyğun” reytinqindən “namizəd” reytinqinə qədər aşağı salmış və vətəndaş cəmiyyətinin bir mənalı şəkildə MHŞT-də iştirak etməsini təmin etmək üçün daha çox işin görülməsinin lazım olduğuna işarə etmişdir.

Beynəlxalq təşkilatlar məsələni həll etmək üçün Azərbaycana çağırışlar edərəkhökumət qarşı43 tənqidlərini ifadə etmi.44 və dəyişikliklər, əsassız məhdudiyyətlər, bəzi ən fəal QHT nümayəndələrinin təqibi və həbsə atılmalarına dair öz güclü narahatlıqlarını dilə gətirmişlər.45

Hesabatın 2.4-cü bölməsində təsvir edildiyi kimi müstəqil media ilə bağlı vəziyyət daha da pisləşib. Media korrupsiya qarşı mübarizədə mühüm rol oynayır və istintaq jurnalistikasında onun rolu təbliğ edilməlidir, ona maneələr qoyulmamalıdır. Jurnalistlərin gündəmə gətirdikləri iddialar ayrıca ciddi nəzarətdə saxlanılmalı və bu hesabatın 3-cü fəsilində müzakirə edildiyi kimi, hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən korrupsiya hallarının aşkarlanması üçün bir mənbə kimi istifadə olunmalıdır.

Hökumət qeyd edir ki, 2013-2015-ci illərdə 500-dən çox QHT qeydiyyatdan keçib və ümumiyyətlə Azərbaycanda 4 000-dən çox QHT fəaliyyət göstərir.

Monitorinq qrupu əmin edilmişdir ki, bu məsələləri həll etmək üçün işlər davam edir. Hökumət QHT-lərə artan dövlət dəstəyi və əməkdaşlıq haqqında məruzə edir. Fəaliyyət Planı QHT-lərin fəaliyyəti üçün imkanlı mühitin yaradılması üçün təkliflərin hazırlanması daxil edir və inkişaf konsepsiyasının xüsusi fəsili vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün milli fəaliyyət planının hazırlanmasını,; QHT fəaliyyətini stimullaşdırmaq üçün yeni qanunvericilik, maliyyələşdirilmənin artırılması, dövlət komissiyalarında iştirak, milli donor institutunun yaradılması daxildir.46

Hökumət mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən vətəndaş cəmiyyəti institutlarına daha çox maliyyə dəstəyini təmin edən Nazirlər Kabinetinin qrantlara dair qəbul edilən yeni qaydaları və Prezident fərmanları barədə məlumat vermişdir. Monitorinq qrupunun bu sənədləri nəzərdən keçirmək imkanı yox idi.

Monitorinq qrupu yuxarıda təsvir edilən inkişaflara dair özünü güclü narahatlığını ifadə edir və prioritet bir məsələ kimi QHT-lərin səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün

4242 Təfsilatlı informasiya OGP-in veb səhifəsində mövcuddur at: http://goo.gl/W g5anK

43 Qərar 1917(2013). Azərbaycan tərəfindən öhdəliklərin verilmısi, 23 yanvar 2013.44 Azərbaycan haqqında Fəsil, səhifə 6-da. Millət Keçiddə. Qanun vasitəsilə Demokratiya üçün Avropa Komissiyası (Venesiya Komissiyası). QHT-lər haqqında qanuna dair rəy. (ictimai birlik və fondlar) Azərbaycan Respublikasında düzəliş edildiyi kimi. Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası. 15 dekabr 2014. Bəndlər 7, bax həm də: Açır Cəmyyiət Fondunun bəyanatı.45 Avropa İttifaqı, Azərbaycanın qeyri-hökumət bağlı qanunvericiliyə dəyişikliklər qüvvəyə minməsi barədə nAİ-nin ali nümayəndəsi Ketrin Eşton və komissar Ştefan Fülenin mətbuat xidməti bəyanatı, 140212/01, 12 Fevral 2014. Parlament Assambleyasının qətnaməsi 2062 (2015) paraqraf. 846 İnkişaf Konsepsiyası "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" fəsil 9.

35

maneələrin aradan qaldırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizədə əhəmiyyətli iştirak etmələri üçün əlverişli mühitin təmin etmək üçün hökumətə çağırışlar edib.47

Nəticələr

Azərbaycanın hərtərəfli dəlil-əsaslı anti-korrupsiya siyasəti yoxdur. Korrupsiya riskləri və problemlər sistematik olaraq təhlil edilmir. Anti-korrupsiya tədbirlərinin təsirinin və anti-korrupsiya proqramları səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi aparılmır. Fəaliyyət Planı əvvəlki siyasət sənədinin icrasının tam qiymətləndirilməsi olmadan hazırlanmışdır. Onda müəyyən məqsədlər, qrafik, nəticə göstəriciləri və büdcə çatışmır. Fəaliyyət Planının işlənib hazırlanması üçün məsləhətləşmələr onun fəaliyyət planının tez qəbulu ilə zəiflədilmişdir ki, bu da qəbul edilən plandan kənar layihələrdə nəzərdə tutulan bir sıra anti-korrupsiya tədbirlərini istisna etmişdir. Bu Fəaliyyət Planı ölkədə əsas korrupsiya problemlərini həll edə bilmir: siyasi və yüksək səviyyəli korrupsiya, satınalma, biznes lisenziyası, məhkəmə, səhiyyə və ya mədən sənayesi və anti-korrupsiya siyasəti hərtərəfli, sistemli xarakterdən məhrumdur: ictimaiyyət arasında korrupsiya anlayışları üzrə araşdırma Konstitusiya Araşdırmaları Fondu tərəfindən 2014-ci ildə keçirilib. Lakin Azərbaycanda korrupsiya üzrə müntəzəm və metodoloji sağlam ictimai rəy araşdırmaları mövcud deyildir. Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin korrupsiya problemlərini və risklərini müəyyən etmək üçün son fəaliyyəti və xüsusi orqanlara tövsiyələr verməsi təqdirəlayiqdir. Bu səylər gücləndirilməli və gələcəkdə siyasət işlənib hazırlanmasında istifadə olunmalıdır.

Sektor üzrə fəaliyyət planları təcrübəsi müsbət haldır, lakin böyük dərəcədə formal və istifadə olunmamış qalır. Dövlət və yerli ictimai təşkilatlarda anti-korrupsiya planlarının həyata keçirilməsi üçün məsul olan qurumlar öz fəaliyyətindədirlər, lakin onların şəbəkələnməsi təşviq edilməyib. Sektor üzrə yanaşma həmçinin təcrübə mübadiləsi və digər sektorlarda aparıcı agentliklərin nailiyyətlərini təkrarlamaq üçün daha yaxşı tətbiq edilə bilər. Daimi koordinasiya daha qarşılıqlı əlaqə, müntəzəm tematik müzakirələr bu məqsədə nail olmaqda kömək edəcək.

Azərbaycana bundan sonra da, gecikməyə yol vermədən dövlət orqanları tərəfindən iş göstəricilərini təşviq edən monitorinq və qiymətləndirmə mexanizmini qurmaq tövsiyə olunur. Monitorinq sadə hesabatdan kənara çıxmalı və orqanlar və KQMK Katibliyi arasında əhəmiyyətli qarşılıqlı əlaqəni, həyata keçirilmənin gedişinin açıq müzakirəsini, problemlərin müəyyən edilməsini şamil etməli və zərurət yarandıqda tətbiq zamanı dövlət orqanlarını stimullaşdırmalı və onlara yardım etməlidir. Vətəndaş cəmiyyətinin müntəzəm cavabları nəzərdə tutulmalıdır.

Bələdiyyə səviyyəsində və müvafiq tədbirlərə dair korrupsiya probleminin heç bir təhlili aparılmır və nə də ki, yerli hakimiyyətlərdə korrupsiyanın qarşısının alınmasında mərkəzi təşkilat liderliyi ələ almamışdır. Bəzi QHT-lər təsdiqləyiblər ki, anti-korrupsiya təşəbbüslərinə aid öz tənqidi fikirləri sayəsində Azərbaycanda bir çox 47 Defamasiya haqqında qanun və jurnalistlərin fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması, hesabatın 2.4-cü bölməsinə bax.

36

şeylər yaxşılaşmışdır. Lakin, anti-korrupsiya siyasətinin tərtib edilməsinə bərabər iştirak təmin edilməyib və tənqidi çıxışlar edən bəzi QHT-lər kənarlaşdırılmışdır. Azərbaycan anti-korrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanmasında, həyata keçirilməsində və monitorinqində vətəndaş cəmiyyətinin əhəmiyyətli və açıq iştirtakı təmin etməlidir. Bu, qeydiyyat, maliyyələşdirilmə və qanunla təcrübədə fəaliyyət göstərmək üçün maneələrin aradan qaldırılması ilə QHT-lər üçün mühiti yaxşılaşdırılmalıdır və bununla da Azərbaycanın beynəlxalq arenada (MHŞA (EITI), AHT (OGP)) üzləşdiyi məsələləri həll edəcəkdir.

Ümumi nəticəyə görə, Azərbaycan öz siyasətində qabaqlayıcı tədbirlərə diqqətini gücləndirməli, aparıcı orqanlarının nailiyyətlərini qurmalı və onları digər sahələrdə təkrarlamalıdır.

Beləliklə, Azərbaycan 1-ci tövsiyəni qismən icra etmişdir.

Yeni 1-ci Tövsiyə:

1. Aydın məqsədləri ilə hərtərəfli dəlil-əsaslı anti-korrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanması.2. Anti-korrupsiya siyasətinin tam həyata keçirilməsi üçün büdcənin planlaşdırlması və ayrılması.3. Risk qiymətləndirilməsi əsasında daxili fəaliyyət planlarının işlənib hazırlanması. Sektor üzrə planları və həyata keçirilmə hesabatlarının dərc etdilməsi.4. Daimi olaraq tərəqqiyə nəzarət etmək və vətəndaş cəmiyyətini cəlb etmək, sektor səviyyəsində daxil olmaqla, anti-korrupsiya siyasətinin həyata keçirilməsinin təsirinin qiymətləndirilməsi.5. Vətəndaş cəmiyyətinin anti-korrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanmasında, həyata keçirilməsində və monitorinqində əhəmiyyətli və açıq iştirakının təmin edilməsi.

1.3. Korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində maarifləndirmə və təhsil

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 2-ci tövsiyə:

Ən çox korrupsiyaya meylli sahələrində ünvanlı yaxşı maarifləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi və onların nəticələrinin qiymətləndirilməsi.

Yaxşı planlaşdırılmış strukturlaşdırılmış və ünvanlı anti-korrupsiya maarifləndirmə və təhsil tədbirləri cəmiyyətin korrupsiyaya tolerant qaldığı və bu təcrübə ilə məşğul olan sistemli korrupsiyalı ölkələrdə vacibdir.48 Maarifləndirmənin artırılması və 48 BMT-nin Anti-Korrupsiya Siyasətləri üçün Təlimat (2003) faydalı illüstrasiya və ünvanlı auditoriya üçün müxtəlif tədbirlərin siyahısınə təklif edir, səh 69-77, : http://goo.gl/UmZ8jn saytında mövcuddur.

37

təhsil, korrupsiyaya qarşı cəmiyyətdə dözümsüzlük formalaşdıra, islahatlara etimadı artıra və cəmiyyəti korrupsiyaya qarşı mübarizə ilə məşğul olmağa stimullaşdıra bilər.49

Hökumət planlı və ünvanlı maarifləndirmənin artırılması üçün ibtidai və ali təhsil müəssisələrində fəaliyyətlər barədə məlumat vermişdir. Hökumətə görə, KQMK Katibliyi və KQMBİ-nin prokurorları universitetlərdə və hüquq-mühafizə orqanları məktəblərdə mühazirələr verir və təqdimatlar keçirir. KQMBİ nümayəndələri TV verilişlərində iştirak edir, KQMK ilə birlikdə korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair və KQMBİ-in fəaliyyətinə dair rüblük mətbuat konfransları keçirir. KQMBİ bir neçə nəşrlər etmiş, broşuralar və vərəqələr çıxarmışdır. KQMK "Korrupsiyaya qarşı mübarizədə nailiyyətlərin 10 ili" adlı bir jurnal dərc etmişdir.

Hökumət bildirir ki, maarifləndirmə artırma fəaliyyəti ən çox korrupsiyaya meylli sektorların təhlili (məsələn, tikinti sektoru və ya təhsil) əsasında aparılır. Lakin bu cür təhlil monitorinq qrupuna təqdim edilməmişdir. Yerlərə səfər zamanı qiymətləndirmə qrupu öyrənmişdir ki, maarifləndirmənin artırılmasının əsas hədəf qrupları bunlardır: ali məktəb tələbələri; universitet tələbələri və məmurlar. Lakin, əvvəlki Fəaliyyət Planındakı tədbirlərin siyahısından, həyata keçirilmə hesabatlarından və ya monitorinq qrupu tərəfindən nəzərdən keçirilən maarifləndirmə materiallarından bu, aydın deyil. Hökumət bəyan etmişdir ki, hər bir dövlət agentliyi öz vəzifəli şəxslərinə anti-korrupsiya təlimlərini keçməlidir. Hökumət həmçinin qeyd etmişdir ki, vətəndaş cəmiyyətinin və özəl sektorun nümayəndələri mütəmadi olaraq maarifləndirmə tədbirlərində iştirak edirlər.

QHT-lərin alternativ məlumatına görə, maarifləndirmə və təhsil fəaliyyəti Azərbaycanda qeyri-kafidir.50 TI Azərbaycan qeyd edir ki, daha əhatəli və ünvanlı yanaşma tələb olunur, vətəndaş cəmiyyəti ilə əməkdaşlıq genişləndirilməlidir və biznes hədəf qruplarından biri olmalıdır.51

Anti-korrupsiya Azərbaycanda təhsil kurikulumunun bir hissəsi deyil. Alternativ monitorinq hesabatı belə qənaətə gəlir ki, ali və orta təhsil anti-korrupsiya mədəniyyətinin inkişaf baxımından vacib olmasına baxmayaraq, bu, Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilməyib. 52

Anti-korrupsiya maarifləndirmə tədbirlərinin təsiri

Azərbaycan hakimiyyəti antikorrupsiya maarifləndirmə tədbirlərinin təsirinin bir yaxşı nümunəsi kimi tikinti sektorunu göstərmişdir ki, burada bir sıra böyük fırıldaq

49 Xülasə Report, qarşıdakı

50 Konstitusiya Araşdırmaları Fondu QHT 51 TI Milli Inteqrasiya Sistemi (2014) http://goo.gl/aRWHSE mövcuddur:52 Konstitusiya Araşdırmaları Fondu (2015) 2012-2015-ci illər üçün Milli Anti-Korrupsiya Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi, sentyabr 2013 - dekabr 2014: http://goo.gl/CG3WMe saytında mövcuddur

38

qurbanlarının kütləvi sayı son bir neçə ildə tətbiq edilən hüquqi və maarifləndirmə tədbirlərinin nəticəsində kəskin azalmışdır. Lakin Azərbaycan nəticə göstəricilərini müəyyən etməmiş və sistemli olaraq həyata keçirilən maarifləndirmə tədbirlərinin təsirini ölçməmişdir.

İctimai qavrayışda baş verən dəyişiklikləri Üçünçü Monitorinq mərhələsindən başlayaraq maarifləndirmə artırma səylərinə aid etmək çətindir, çünki burada heç bir münasib məlumat yoxdur. Buna baxmayaraq, ən son araşdırmlara əsaslanaraq qənaətə gəlmək olar ki, hökumət islahat səyləri vətəndaşların münasibətini, qurumlara inamını və korrupsiya qavranmasını müsbət dəyişib. Maraqlıdır ki, GCB 2013 nəticələrinə görə, Azərbaycan vətəndaşlarının 70%-i razılaşır ki, adi insanlar korrupsiyaya qarşı mübarizədə bir fərq edə bilər və 81% korrupsiyaya qarşı özlərin mübarizə hazır olduğunu deyib və bu, 2010-də aparılan sorğu zamanı özlərini korrupsiya ilə mübarizədə görən respondentlərin 68.6% artım deməkdir.53 Milli sorğunun nəticələrinə görə, hökumət tərəfindən təsvir edildiyi kimi, korrupsiyanı rüşvət kimi dərk edən respondentlərin sayı 2007-ci ildəki 46% ilə müqayisədə 2014-ci ildə 36%-ə azalıb və şəxsi mənfəət üçün ona həvalə edilən hakimiyyətdən sui-istifadə kimi korrupsiyanı təsvir edən respondentlərin faizi 32%-dən 43% -ə artıb və Azərbaycan vətəndaşlarının korrupsiyanın xarakterini daha yaxşı dərk etdiklərini göstərir. Əksinə, həmin sorğunun nəticələri hələ də cəmiyyətdə korrupsiyaya yüksək tolerantlıq olduğunu göstərir. Rüşvət təcrübəsi olanların 22% -I hesab edir ki, bu, məsələlərin həlli üçün rahat yoldur, 29%-i isə bunun problemləri həll etmək üçün bir təbii vasitə olduğunu düşünür. 54

Planlaşdırılan anti-korrupsiya maarifləndirmə və təhsil tədbirləri

Fəaliyyət Planı qarşıdakı iki il ərzində həyata keçiriləcək maarifləndirmə fəaliyyəti təqdim edir. Tədbirlərin iki növü nəzərdə tutulur: a) xüsusi islahatlarla bağlı olanlar: e-hökumət portalı, informasiyaya çıxış, qaynar xətt, maliyyə nəzarəti tədbirləri, iqtisadi islahatlar və b) xüsusi hədəf qrupları ilə ümumi korrupsiya maarifləndirilməsi: ümumi ictimaiyyət, tələbələr, biznes və məmurlar, o cümlədən bələdiyyələrdə. KQMBİ və KQMK tətbiq agentlikləri kimi göstərilir. Tədbirlərə daxildir: korrupsiyanın qarşısının alınmasına yönəlmiş özəl sektor üçün materialların hazırlanması; Bələdiyyə dövlət qulluqçuları üçün etik qaydalar haqqında maarifləndirmənin artırılmasının aparılması: məmurlar daxil olmaqla xüsusi hədəf qrupları üçün anti-korrupsiya dair tədris proqramlarının, seminar və treninqlərin keçirilməsi və etikanın inkişaf etdirilməsi; tələbələr üçün ictimai mühazirə və seminarlar keçirilməsi daxil olmaqla ali və orta təhsil müəssisələrinin, təhsil proqramlarında anti-korrupsiya mövzularının daxil edilməsi; sosial video, bukletlər, kitablar və açıq hökumətə dair digər maarifləndirmə materialları və korrupsiyanın qarşısının alınmasına dair nəşrlər və onların yayılması. Bu tədbirlərin həyata

53TI Azərbaycan Korrupsiya Qavrama İndeksi 2013, http: //transparency.az/eng/cpi2013

54 Yalnız bəzi aşkar edilənlər hökumət tərəfindən monitorinq qrupuna verilmişdir.Araşdırma dərc edilməyib.

39

keçirilməsi maarifləndirmə səylərini daha ünvanlı və səmərəli etməlidir. Lakin, açıq-aydın vaxt, nəticə göstəriciləri və büdcə planlı tədbirlərə əlavə edilməlidir.

Nəticələr

Azərbaycanda korrupsiyanın müxtəlif formaları barədə maarifləndirmə, seçilmiş müəssisələrə inam artmış və vətəndaşlar anti-korrupsiya işləri ilə daha çox açıq-aşkar şəkildə məşğul olurlar. Buna baxmayaraq, milli sorğunun nəticələri göstərdiyi kimi, cəmiyyət hələ də korrupsiyaya dözümlü qalır. Maarifləndirmənin artırılması tədbirləri dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir. Lakin, onlar ünvanlı və sistemli yanaşmadan məhrumdurlar. Burada bu məqsədlə ayrılan vəsait və ya ictimai əlaqələr strategiyası yoxdur. Fəaliyyət Planı təhsilə daxil edilməyib, baxmayaraaq ki, yeni Fəaliyyət Planı bu mənada təkmilləşməni göstərir. Azərbaycana hər bir hədəf qrupu üçün uyğunlaşdırılan Fəaliyyət Planı tədbirlərini, dizayn maarifləndirmə materiallarını dəstəkləmək üçün lazım olan resursları ayırmaq və ehtiyac yaranarsa müxtəlif üsullardan istifadə tövsiyə edilir. Xüsusi qruplara əlavə olaraq, kampaniya ümumi ictimayyətə ünvanlanmalı və əsas anti-korrupsiya islahatlarını müşayiət etməlidir. Nəticə göstəriciləri müəyyən edilməli və maarifləndirmə fəaliyyətinin nəticələri maarifləndirmənin növbəti dövrünü məlumatlandırmaq üçün ölçülmüşdür.

Beləliklə, Azərbaycan 2-ci tövsiyəni qismən icra etmişdir.

Yeni 2-ci Tövsiyə:

1. Maarifləndirmə üzrə Tədbirlər Planını tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün vəsaitin ayrılması və gələcək Fəaliyyət Planında bu məsələ üzrə büdcənin əks etdirilməsi.2. Hər bir hədəf qrupu üçün uyğunlaşdırılmış maarifləndirmə artıma fəaliyyətinin həyata keçirilməsi.3. Daha çox korrupsiyaya meylli sektorların ünvanlı məlumatlandırılması üzrə fəaliyyətin artırılması.4. Nəticə göstəriciləri müəyyən etmək və növbəti maarifləndirmə artırma dövrünün planlaşdırılması üçün maarifləndirmənin artırılması fəaliyyətinin nəticələrinin ölçülməsi.

1.4. Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti və koordinasiya institutları

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 1-ci tövsiyə:

40

Mərkəzi təşkilatın mandatı aydın müəyyən edilsin və yerli hakimiyyət orqanlarında korrupsiyanın qarşısının alınmasında liderlik edilməsi təmin edilsin.

Dövlət və yerli ictimai təşkilatlarda anti-korrupsiya planlarının həyata keçirilməsi üçün orqanların məsul olmasının təmin edilməsi və onların şəbəkələnməsinin səlahiyyətli mərkəzi hökumətin anti-korrupsiya qurumu altında təşviq edilməsi.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 3-cü tövsiyə:

Azərbaycanda xüsusilə Korrupsiya ilə Mübarizə üzrə Komissiyanın və katibliyinin potensialında korrupsiyaya qarşı səylərinin koordinasiyası üzrə qiymətləndirmənin aparılması.

Öz mandatını icra edərkən Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyanın daha aktiv rolunu, sərbəstliyin zəruri səviyyəsini və öz Katibliyini daha yaxşı resursla təmin etmək üçün tədbirlər görülməsi.

Son monitorinq mərhələsindən bəri KQMK-in əsas anti-korrupsiya siyasəti koordinasiyası və qarşısının alınması təşkilat olaraq fəaliyyətində bəzi irəriləyişlər müşahidə edilə bilər. Fəaliyyət Planının hazırlanması prosesində KQMK-in İşçi Qrupunun iclasları müsbət idi. Lakin KQMK-sı Azərbaycanda korrupsiyanın qarşısının alınmasında öz liderlik rolunda daha fəal olmalıdır. O, personal cəhətdən korluq çəkir və daha az gözə çarpandır. Onun müstəqilliyi və resursları artırılmamışdır. KQMK-sının və Katibliyinin gücü qiymətləndirilməmişdir. Müntəzəm əlaqələndirilmə və monitorinq həyata keçirilməmişdir. Əvvəlki fəaliyyət planı iki aralıq monitorinq hesabatları dərc edilmiş, lakin bu səmərəliliyinin təsir və ya qiymətləndirilməsi daxil etməmişdir. Əvvəlki fəaliyyət planları üzrə iki aralıq monitorinq hesabatları dərc edilmiş, lakin buraya təsirin və ya səmərəliyinin qiymətləndirilməsi daxil deyildir.

KQMBİ-nin preventiv fəaliyyətində aşağıda təsvir edildiyi kimi maraqlı müsbət meyillər vardır. Azərbaycan bu işin nəticələrinə əsaslanaraq qurumdan faydalana bilər, KQMBİ-nin qarşısının alınması funksiyalarını gücləndirə və onların anti-korrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanmasında da istifadə edə bilər.

Qeyri-hökumət maraqlı tərəflərin mandatı, funksiyaları, tərkibı, müstəqilliyi, iştirakı

41

Azərbaycanda iki əsas anti-korrupsiya orqanları anti-korrupsiya siyasəti üçün məsul olan Korrupsiya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyası və Baş Prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi - bu yaxınlarda bəzi profilaktik funksiyalarının həyata keçirilməsinə başlayan hüquq-mühafizə orqanıdır.55

KQMK-sı korrupsiyanın qarşısının alınması üçün xüsusi təşkilat kimi “Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” Qanun (maddə 4.2) əsasında 2004-cü ildə yaradılmışdır. KQMK-in geniş mandatı var: anti-korrupsiya siyasətinin işlənib hazırlanmasının koordinasiyası və onun icrasına nəzarət; araşdırma və sorğu vasitəsilə korrupsiyaya qarşı mübarizənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi; məlumatlılığının artırılması; aktivlər bəyannamələrin toplanması və monitorinqi; korrupsiya ilə bağlı pozuntuların təhlili və ictimai təşkilatlara təkliflər; anti-korrupsiya qanunvericiliyinin icrası ilə bağlı hüquq-mühafizə və digər dövlət orqanlarının rəhbərlərinin hesabatını dinləmək; korrupsiyaya qarşı mübarizənin səmərəliliyinin artırılması üçün tövsiyə və təkliflərin hazırlanması. Lakin bu funksiyaların siyasətinin işlənib hazırlanmasının koordinasiya edilməsi üçün bəzi fəaliyyətlərdən savayı, təcrübədə həyata keçirilmir.

KQMK 15 üzvdən təşkil olunub ki, onlardan 5-i Prezident, 5-i Milli Məclis və 5-i Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən təyin edilir.56

Komissiyanın sədri sadə səs çoxluğu ilə seçilir. Hal-hazırda, Komissiyaya Prezident Administrasiyasının rəhbəri sədrlik edir. Baxmayaraq ki, KQMK-sı qanunla müəyyən edilən müstəqilliyə malik olsa da, praktikada müstəqilliyini təmin edən qanunda heç bir zəmanət yoxdur. TI Azərbaycana görə, təyinatlar nəinki obyektiv meyarlara, siyasi mülahizələrə əsaslanır. Vətəndaş cəmiyyətinin iştirakının azlığı və hökumətin güclü təqdimatı onu müstəqil fəaliyyət göstərməsinin qarşısını alır.57 Komissiyanın qərarları əlaqədar orqanlar üçün məcburi deyil.

Bu yaxınlarda Komissiyaya "Daşınmaz əmlakın dövlət qeydiyyat haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq daşınmaz əmlakın dövlət qeydiyyatı haqqında məlumat tələb etmək səlahiyyəti verilmişdir58. Lakin bu yeni səlahiyyət onun əməliyyat imkanlarının hər hansı bir əhəmiyyətli təkmilləşdirilməsini təmsil etmir.

Komissiyanın nəzdində qurulan dörd işçi qruplarından yalnız biriÖzgür doğan59- Qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi sahəsində funksionaldır. O, dövlət orqanları, vətəndaş cəmiyyəti, beynəlxalq təşkilat, müstəqil ekspertlər və mediadan ibarətdir.60

55 KMİ bu hesabatın Fəsil 3-də uzun müzakirə olunur.56 Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiya haqqında Əsasnamə: http ://goo. gl/wA4M6c saytında mövcuddur.57   Səhifə 126-da TI Azərbaycan Milli Inteqrasiya sistemi58 31 yanvar 2005-ci il tarixli KQMK-in qərarı59Anti-korrupsiya sahəsində TI Azərbaycan, Anti-Korrupsiya Fondu və QHT-lərin şəbəkəsi daxil olmaqla vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları Qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi üzrə işçi qrupunsa təmsil olunur. Monitorinq qrupu 14 mart 2016-ci ilin Işçi Qrupunun iclasının protokolları ilə təchiz olunmuşdur. TI Azərbaycan Milli Inteqrasiya Sistemi qiymətləndirilməsi, səh. 124. Platforma bu kimi tərəfdaşlar tərəfindən idarə olunur: TI Azərbaycan, İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi, Konstitusiya Araşdırmaları Fondu, IAYTE və Internews. QHT-lərin Şəbəkəsi Network 24 QHT-dən ibarətdir, təfsilatar: http://transparency.az/alac/files/book.pdf. saytında verilib. TI Milli –Inteqrasiya Sistemi 2014 , 60Anti-korrupsiya sahəsində TI Azərbaycan, Anti-Korrupsiya Fondu və QHT-lərin şəbəkəsi daxil olmaqla vətəndaş

42

Bu işçi qrupu Fəaliyyət Planının işlənib hazırlanması prosesində 2016-ci ilin ilk aylarında bir qədər fəal olmuşdur. Lakin, görüşlər müntəzəm deyildir.61

Üçüncü Monitorinq Mərhələsi tərəfindən tövsiyə edildiyi kimi KQMK-sı QHT-ləri üzv kimi daxil etməkdə tərəqqi əldə edilməmişdir.62 Məlumata görə, QHT-lərlə əməkdaşlıq üçün yaradılmış müxtəlif platformalar vardır. Anti-Korrupsiya QHT Koalisiyası, Şəffaflıq üzrə Azərbaycan Tərəfdaşlıq QHT Platforması USAID-in dəstəyi ilə QHT-lərin anlaşma çərçivəsində yaradılmışdır63, QHT şəbəkələri KQMBİ ilə anlaşma əsasında bir neçə agentlikdə ictimai monitrinq şuraları yaradılmışdır. QHT alternativ monitorinq hesabatı işçi qrupu daxilində vətəndaş cəmiyyətinin cəlb edilməsində bəzi təkmilləşmələri qeyd edir. Lakin daha dərin əməkdaşlıq üçün ehtiyac olduğu da qeyd edilib. TİNİS-in (2014) məlumatına görə, anti-korrupsiya işində vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı yerli və beynəlxalq öhdəliklərin həyata keçirilməsinin monitorinqi və qismən eşidilən gələcək siyasət sənədləri üçün tövsiyələrin təmin edilməsi ilə məhdudlaşır. Lakin QHT-lər mühüm sosial qanunların işlənib hazırlanmasına cəlb edilməyib.64 Bəzi QHT-lər dialoq üçün imkanların genişləndiyini qeyd edir; digər tərəfdən, çoxları hesabatın 1.2 bölməsində yuxarıda təsvir ediliyi kimi həddindən artıq məhdudiyyət və son təcrübə səbəbindən öz işlərində maneələrlər ilə üzləşir.

KQMBİ onun strukturunda son dəyişikliklər ilə bəzi profilakitk funksiyalar əldə edib. Profilaktik tədbirlər və Təhqiqat İdarəsi korrupsiya vəziyyətini təhlil edir və profilaktik tədbirlər təklif edir. İlkin sorğular, qaynar xətt vasitəsilə qəbul edilən rabitə, media nəşrlərinin təhlili, şikayətlərin təhlili və cinayət işi araşdırmaları əsasında KQMBİ dövlət orqanlarına tövsiyələr (ərizə) verir. Aidiyyəti təşkilat tövsiyəni nəzərdən keçirməli və ona bir ay ərzində cavab verməyə borcludur. Tövsiyələr məcburi olmasa da, onlar tez-tez geniş media ilə əhatə olunur və buna görə də, yerlərə səfəri zamanı KQMBİ məruzə edildiyi kimi dövlət orqanları tərəfindən ciddi qəbul edilir. 2015-ci ildə ümumi 71 əqdlər dövlət və digər qurumlarına, eləcə də rəsmi şəxslərə təqdim edilmişdir.

Bu hərəkətləri nəticəsində, 169 nəfər intizam məsuliyyətinə cəlb olunmuşdur. Son hərəkətlərə misal olaraq, Ədliyyə Nazirliyinin bələdiyyələrə aidiyyətdə və Əmək və Sosial Müdafiəsi Nazirlyinin və Təhsil Nazirliyinin 2014-cü ildə hərəkətlərini göstərmək olar. Təklif olunan tövsiyələrə misal kimi: xüsusi sahələrin tənzimlənməsi, sərbəstliyin azaldılması, qiymətləndirilmə və prosedurlarının sadələşdirilməsi üçün obyektiv meyarların tətbiqini və s. göstərmək olar. cəmiyyəti təşkilatları Qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi üzrə işçi qrupunsa təmsil olunur.61Monitorinq qrupu 14 mart 2016-ci ilin Işçi Qrupunun iclasının protokolları ilə təchiz olunmuşdur..62 TI Azərbaycan Milli Inteqrasiya Sistemi qiymətləndirilməsi, səh. 124.63 Platforma bu kimi tərəfdaşlar tərəfindən idarə olunur: TI Azərbaycan, İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi, Konstitusiya Araşdırmaları Fondu, IAYTE və Internews. QHT-lərin Şəbəkəsi Network 24 QHT-dən ibarətdir, təfsilatar: http://transparency.az/alac/files/book.pdf. saytında verilib.64TI Milli –Inteqrasiya Sistemi 2014 , səhifələr: 26-27.

43

Həmçinin, anti-korrupsiya maarifləndiriməsində KQMBİ-in artan rolu - korrupsiyanın qarşısının alınması ilə bağlı başqa bir elementdir və onun imkanlarının profilaktik və siyasət işləri üçün daha çox istifadə edilməsi təklif edilir. Anti-korrupsiya maarifləndirilməsinin artması həm KQMK, həm də KQMBİ-in icbarı funksiyasıdır. Təcrübədə, fəaliyyətinin ən çox hissəsi KQMK-sının Katibliyi ilə əməkdaşlıqda aparılır və maarifləndirmə materialı KQMBİ tərəfindən təmin edilir. Hökumət müxtəlif sektorlarda korrupsiyanın qarşısının alınmasına dair MKİ-nin çap evində hazırlanan və nəşr edilən broşura ilə birlikdə mandat, funksiyalar və KQMK-in yekunlarına dair broşura paylanmışdır. Sorğuya cavablar bu sahədə KQMBİ-in işini daha işıqlandırır: metodik vəsaitlər, tövsiyə, broşura və digər materiallar hazırlanaraq prokurorluğun müvafiq şöbələri tərəfindən yayılır.

Ehiyatlar və maliyyə

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyasının nəzdində daimi fəaliyyət göstərən Katiblik yaradılmışdır. Katibliyin əməkdaşları hazırda 3 hüquqşünasdan ibarət dövlət qulluqçularıdır. Katiblik Komissiyanın iclaslarının keçirilməsi ilə bağlı təşkilati məsələlərin həll edilməsi, Komissiyanın müzakirəsinə çıxarılacaq məsələlər üzrə sənədlərin hazırlanması, kargüzarlıq65 və digər işlərin aparılması üzrə fəaliyyəti həyata keçirir. Üçünçü Monitorinq mərhələsindən bəri Katibliyin ehtiyatları dörddən üçə enmişdir.

Katibliyin funksiyaları və gücü, Komissiyaya həvalə edilmiş madata açıq-aşkar uyğun deyildir. Katiblik maarifləndirmə, məlumatların toplanması, siyasi səmərəliliyinin təhlili, sorğuların keçirilməsi, digər dövlət qurumları ilə koordinasiyaların qurulmasına dair funksiyaları lazımı dərəcədə həyata keçirmir. Komissiyanın üzvləri yüksək vəzifəli şəxslər olmaqla katiblik dəstəyi olmadan öz funksiyalarını həyata keçirmək imkanlarına malik deyillər. Üçüncü Monitorinq Mərhələsində tövsiyə edilmişdir ki, "Komissiyanın və katibliyinin potensialının qiymətləndirilməsi, mandatının səmərəli həyata keçirilməsi üçün Komissiyanın müstəqilliyi və ehtiyatları artırılsın". Katiblik bu tövsiyənin icrası mərhələsində olmasını bildirmişdir.

Belə ki, əgər model saxlanılmışdırsa, Katibliyin funksiyaları və gücünü inkişaf etdirilməsinə ehtiyac duyulur. Katibliyin resurslarını artırmaqla yanaşı, anti-korrupsiya siyasətini lazımi dərəcədə həyata keçirilməsindən ötrü analitik qabiliyyətlərini, məlumatların düzgün təhlil olunması, metodologiyaların qiymətləndirilməsinin təsiri və digər bacarıqları artırmalıdır. Katibliyin performansı sayca və keyfiyyətçə seçilən yeni təşəbbüslər, analitik işlərin istehsalı və qiymətləndirilmənin təsiri ilə ölçülməlidir. Bundan başqa, yerli mütəxəssislər Katibliyə dəstək üçün dövlət agentliyi əlaqə nöqtələrdən inkişaf etdirə bilər. Təcrübə mübadiləsi və anti-korrupsiyaya dair təlimlər müntəzəm təşkil edilə bilər. Bundan əlavə, Katiblik sükan rolunu yerinə yetirmək üçün dövlət orqanları arasında daha

65 http://transparency.az/alac/files/ENG%20%20A5.pdf səh. 119

44

yaxşı obraza malik olmaqla, həmin dövlət orqanlarına məsləhət vermək və rəhbərliyi təmin etmək iqtidarında olmalıdır.

Mərkəzi və yerli səviyyədə koordinasiya

Hökumətin bildirdiyinə görə, Komissiyanın Katibliyi, bələdiyyələr, o cümlədən dövlət və digər qurumları ilə əməkdaşlıq etməklə, hər il dövlət orqanlarından alınmış məlumatları nəzərə alır, təhlil edir və fəaliyyət planının həyata keçirilməsi barədə hesabatlar dərc edir. Ekspertlər qrupu 3 üzvdən ibarət olan katibliyin imkanlarının məhdud olmasını nəzərə alaraq, 100-dən artıq sahə planlarını uyğunlaşdırmaq və bununla əlaqədar milli və yerli səviyyədə dövlət orqanlarının işini əlaqələndirmək iqtidarında olmadığına əmindir. Konstitusiya Araşdırmalar Fondu Komissiya tərəfindən koordinasiya səyləri və fəaliyyət planının həyata keçirilməsinə nəzarətinin artırılması üçün ciddi ehtiyacların olduğunu vurğulayır.66

Hesabatlılıq və şəffaflıq

Nizamnaməsinə əsasən, Komissiya hər il Prezidentə, Milli Məclisə və Konstitusiya Məhkəməsinə hesabat verir. Lakin, bununla əlaqədar heç bir məlumat mövcud deyildir. Hökumət bildirir ki, Komissiya Baş İdarə ilə birgə anti-korrupsiya sahəsində həyata keçirilən tədbirlərə dair rüblük mətbuat konfransları keçirir. Komissiyanın nümayəndələri bəzən QHT-lər tərəfindən təşkil olunmuş anti-korrupsiya tədbirlərində iştirak edirlər. Komissiyanın rəsmi internet səhifəsinin mövcud olması müsbət bir haldır; lakin əvvəllər də qeyd edildiyi kimi, Komissiyanın internet səhifəsi vaxtaşarı təzələnmir. Orada son fəaliyyət barədə heç bir məlumat (sonuncu Bülleten 2014-cü ilə aiddir) və ya hesabat, Fəaliyyət Planı həyata keçirilməsinə dair məlumat yoxdur. Komissiya internet səhifəsi yeniləməli, hesabatlılığının artırılması məqsədi ilə müntəzəm olaraq dövlət orqanları və ictimaiyyət ilə ünsiyyət səviyyəsinin artırılması üçün digər vasitələrdən istifadə edilməlidir.

Nəticələr və təsir

Təcrübədə Komissiyanın rolu məhduddur. Qurumlar ümumiyyətlə onun fəaliyyətindən xəbərsizdirlər və bunun əvəzində Baş İdarənin korrupsiyaya qarşı mübarizədə əsas tərəfdaş hesab edirlər. Son monitorinq mərhələsindən sonra Komissiyanın əsas işinin nəticəsi kimi Fəaliyyət Planını göstərmək olar. Habelə, Komissiya analitik keyfiyyəti aşağı olan iki dəyərləndirmə hesabatı dərc etmişdir. Hökumət qeyd edir ki, 2015-ci ildə Komissiya yerli icra hakimiyyəti orqalarına dair qanunun qəbulunu, bələdiyyə haqqında qanuna dəyişikliklər və bələdiyyə əməkdaşlarının etika kodeks qaydalarının qəbuluna dair müzakirələrdə iştirak etmişdir. Lakin, bununla əlaqədar heç bir yazı mövcud deyildir. Nizamnamədə Komissiyanın rüblük iclaslarının keçirilməsi nəzərdə tutulsa da, təcrübədə bu iclaslar 66 http://antikorrupsiya.gov.az/view.php?lang=en&menu=27 paraqraf.16

45

nadir hallarda keçirilir. Katibliyin məlumatına görə son iclas 2016-cı ilin aprel ayında keçirilmişdir. Katibliyin nümayəndəsi növbəti iclasın nə vaxt keçirilməsi barədə heç bir məlumat verməmişdir. İclasların keçirilməsinə dair heç bir dəqiq və daimi siyahı yoxdur. Komissiyanın zəif rolu bir daha göstərir ki, Komissiyaya ölkədə korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair qəbul edilmiş mühüm əhəmiyyətli qərarlar barədə müraciət edilmir, misal üçün Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın ləğv edilməsi.

Gələcəkdə, Komissiyanın səlahiyyətlərinin aşağıdakı göstərilənlərlə əlaqədar qiymətləndirilməlidir: iclasların vaxtaşırı keçirilməsi, qəbul olunan qərarların sayı, həyata keçirilmiş analitik materialın keyfiyyəti, qurumlarla əlaqələr və koordinasiya, həyata keçirdiyi siyasətin təsiri, əhalinin etimadı və s.

Nəticələr

Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasətinin planlaşdırılması və qarşısının alınması sahəsində Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən sonrakı illərdə Komissiya tərəfindən atılan addımlar məhdud inkişaflar ilə nəticələnmişdir. Üçüncü Monitorinq mərhələsinin tövsiyələrinə cavab olaraq heç bir nəticə müşahidə edilməmişdir. Komissiya Fəaliyyət Planının qəbuluna yardım etmiş, sektorlara planların və dövlət orqanlarında həyata keçirilmiş hesabatları toplanmışdır. Qanunvericilik inkişafı üzrə İşçi Qrupunun bəzi fəaliyyətlər göstərmişdir. Lakin, Katibliyin resursları azalmışdır. Komissiyanın mandatına uyğun olaraq, Katibliyin funksiyaları, ehtiyat və imkanlar qeyri-mütənasibdir. Komissiyanın və Katibliyin imkanları təhlil edilməmişdir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan bürokratik əngəllərin yüngülləşdirilməsi və iqtisadi islahatların inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə biznes mühitinin yaradılmasını nəzərə almışdır. E-hökumət anti-korrupsiya Fəaliyyət Planının prioritet məsələsi olmaqla, açıq hökumətin təşviqinə dair fəaliyyət planına aid edilmişdir. Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin büdcəsinin və kadr ehtiyatının artırılması, hüquq-mühafizə orqanı tərəfindən korrupsiyaya nəzarətin prioritet məsələ olmasını nümayiş etdirir. Bu fonda korrupsiyanın qarşısının alınması korrupsiyaya və ya e-idarəetmənin nəzarət kimi hökumətin prioritetləri məsələlərinə dair siyahısı ilə eyni mövqedə deyildir. Qabaqlayıcı tədbirləri artırmaq məqsədi ilə, korrupsiyaya dair qabaqlayıcı tədbirlər və anti-korrupsiya siyasəti həyata keçirən məsul mərkəzi icra hakimiyyəti orqanın imkanları gücləndirilməlidir.

Azərbaycan daha səmərəli anti-korrupsiya siyasəti çərçivəsinə malik olmalıdır. Baş İdarənin ehtiyatlarına, imkanlarına dair artan potensialını nəzərə alaraq, Azərbaycan korrupsiyanın qarşısının alınması üçün Baş İdarəyə yeni mandat verilməsində faydalana bilər. lakin əgər bu olacaqsa, diqqət cəmiyyətə göndərilən mesaja yönəlməlidir. Xeyr, bu Azərbaycan anti-korrupsiya siyasətinə dair hüquq-mühafizə orqanının və repressiv siyasətin məhdudlaşdırmasını tövsiyə etmir. Əksinə, ekspert qrupu Azərbaycanı onun qabaqlayıcı yanaşmaları genişləndirmək, gücləndirmək, sübutlarla möhkəmləndirmə və təcrübədə qəti tətbiqini həvəsləndirir.

46

Azərbaycan Komissiyaya yeni bir həyat verilməsini və üzvlərinin aparıcı anti-korrupsiya təşkilatlarının işində iştirakını (məsələn, Təhsil Nazirliyi, Baş İdarə, Asan, QHT-lər) və açıq hökumətdə onun mandatının əlavə edilməsi ilə bağlı məsələləri nəzərə ala bilər. Ekspert qrupu bildirir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında yüksək səviyyədə mühüm nəzarət orqanının olması, funksionaldırsa, onu dəyərləndirməmək olmaz. Komissiya anti-korrupsiya səylərinin müdafiəsinə dair mühüm orqan kimi qala bilər. Lakin, o, ona verilmiş funksiyalarını tam həyata keçirməyə başlamalıdır. Bunun üçün Komissiya müvafiq analitik dəstəyə, təcrübə və məsləhətə malik olmalıdır. Həmçinin, vətəndaş cəmiyyəti də əhəmiyyətli surətdə daxil olmalıdır.

İnstitusional fəaliyyətin seçimininə əsasən, profilaktik tədbirləri həyata keçirən orqanın lazımi imkanlarının və ehtiyatlar ilə təmin edilməsi, habelə effektiv və təsiredici mandatının olması tənqididir.

Hökumət bildirmişdir ki, Üçünçü Monitorinq Mərhələsindən sonra Komissiya Fəaliyyət Planının hazırlanması üçün Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı təşəbbüsü çərçivəsində dövlət qurumları və vətəndaş cəmiyyəti institutlarını əlaqələndirmişdir. Buna baxmayaraq, ekspert qrupu Komissiyanın bütün digər funksiyaları yerinə yetirilməməsindən narahatdır. Orqanın mühüm əhəmiyyət kəsb etməsini və daha çox islahatlarnı təşviq etməsi məqsədi ilə, ekspert qrupu bu tövsiyənin qismən icra olunması qənaətinə gəlir.

Azərbaycan 3-cü tövsiyəni qismən icra etmişdir.

  Yeni 3-cü Tövsiyə:

1. Komissiyanın fəaliyyətini yaxşılaşdırmaqla, onun qanunla müəyyən edilmiş funksiyalarını, imkanlarını, bacarıqlarını, performansını və obrazını artırılması; hesabatlılığını, şəffaflığını və obrazını artırmaq.

2. Açıq Hökumət məsələlərinə daxil etməklə, Komissiyanın mandatını və tərkibini təşviq etmək.

Fəsil 2: Korrupsiyanın qarşısının alınması

47

2.1. Dövlət qulluğunda dürüstlük

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 12-ci tövsiyə:

Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın imkanlarını artırılmaqla, yeni qəbul edilmiş Dövlət Qulluğu haqqında Məcəllənin tərkib hissəsi kimi böyük və yüksək səviyyəli dövlət qulluqçularının şəffaf əsaslarla işə qəbul edilməsinin həyata keçirilməsi və qaydaların təşviqi.

siyasi vəzifələrə şəffaf təyinatlar qaydaları və ya ümumi prinsiplərin təşviq etdirilməsi.

dövlət idarəçiliyində daha şəffaf, adekvat və bərabər əmək haqqı sisteminin yaradılması ilə müəssisələr/təşkilatlarla bağlı inzibati orqanlar arasında müqayisə və rəqabətin təmin etdirilməsi.

dövlət idarəetmə təşkilatlarında etika müvəkkilləri şəbəkəsinin təşviqi. dövlət oqanlarının vəzifəli şəxslərinə xidmət edəcək müntəzəm və məcburi

praktik ictimai etik təlim kurslarının yaradılması. dövlət qulluqçularının və digər vəzifəli şəxslərə aydın və hərtərəfli etika

qaydalarına aid mexanizmlərini həyata keçirilməsini, bunların təcrübədə icrasının və həyata keçirilməsinin təmin edilməsi.

aktivlərin bəyan edilməsinə dair zəruri hüquqi, tənzimləyici və institusional bazanın təmin edilməsi və heç bir gecikmə olmadan bunların yoxlama və həyata keçirilməsinin təşkili.

Sonuncu monitorinqdən sonra həyata keçirilmiş əsas tədbirlər

Üçüncü Dəyərləndirmə Mərhələsindən sonra bu tövsiyənin icrası ilə əlaqədar aşağıdakı əsas hadisələr həyata keçirilmişdir:

10 fevral 2014-cü il tarixində müvafiq kateqoriyalara aid olan dövlət qulluqçularının fəaliyyətin qiymətləndirilməsinə dair qaydalar qəbul edilmişdir (3-7).67

Dövlət Qulluğu haqqında Məcəllənin lahiyəsinin hazırlanması başa çatmış və maraqların toqquşamaıs haqqında və Siyasi rəsmilər haqqında qanun lahiyələri işlənilir. Lakin, bu layihələr əvvəlki monitorinqlər zamanı da mövcud idilər.

Dövlət qulluqçularının əmək haqqları 2016-cı ilin yanvar ayında qəbulk edilmiş Prezidentin Fərmanı ilə 10% artmışdır.

Etik təlimlər sistemli şəkildə həyata keçirilmiş; qurumlar hər il keçirilən təlim barədə Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyasına hesabat verməlidirlər.

Etik məsələlərə dair müvəkkillər ictimai təşkilatlarında təyin olunur və fəaliyyət göstərir.

Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya ləğv edilmiş və yeni agentlik - Dövlət İmtahan Mərkəzi - 11 aprel 2016-cı il tarixli Prezident Dərmanı ilə təsis edilib, Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın yalnız bəzi funksiyaları Mərkəzə verilmişdir.

67 Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə görə ən yüksək təsnifat 1, ən aşağı təsnifat isə 7-dir.

48

Azərbaycanın Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı qiymətləndirilməsinə əsasən, işə qəbul proseduru yaxşılaşdırılması məqsədi ilə əhəmiyyətli islahatlar həyata keçirilmişdir. Lakin islahatların tempi kifayət qədər deyil. Maraqların toqquşması və korrupsiya barədə məlumat verən şəxslərin qorunması tənzimlənməlidir. Aktivlərin bəyan edilməsinə dair qanun 2005-ci ildən qəbul edilmiş və qüvvəyə minməsi üçün normativ baza hazırlanmalıdır. 68

Ümumiyyətlə, etik davranış barədə mütəmadi təlimlərin keçirilməsi istisna olmaqla, Üçüncü Dəyərləndirmə Mərhələsi çərçivəsində verilmiş tövsiyələrin icrası məhdud halda icra olunmuşdur. Bunlara baxmayaraq, Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyası müxtəlif cəhətdən tərəqqi edir və yaxşı bir performans göstərməkdə davam edir: praktikada ləyaqət əsasında işə qəbul edilməsi, vətəndaş cəmiyyətinin müsahibədə iştirakının təmin edilməsi, apellyasiya prosedurunun, qiymətləndirmə qaydalarının qəbul edilməsi və müraciət prosedurunun təmin edilməsi. Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyası Dövlət qulluğu haqqında qanunvericiliyin qəbul edilməsi və dövlət orqanlarında etik müvəkkillər ilə koordinasiyanın yaradılmasına çalışılmışdır. Buna görə də, təəssüf ki, ekspert qrupu Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyasının işinin qurulması, imkanlarının və təsirlərinin artırılması yerinə, Azərbaycan əsas funksiyaları vakumda qalan Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyasını ləğv etmişdir.

Dövlət qulluğunda şəffaflıq siyasəti

Azərbaycanda hərtərəfli dəlil bazasına malik dövlət qulluğu siyasəti məhduddur. Dövlət qulluğuna dair islahatların həyata keçirilməsi üçün tədbirlər əsasən açıq-aydın heç bir strateji əsas olmadan beynəlxalq tövsiyələrdən irəli gəlir. Üçüncü Monitorinq Hesabatı Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya tərəfindən hazırlanan layihəsi Dövlət İdarəetməsi və İnsan Resursları Strategiyasına əsaslanmış, lakin bunların qəbul edilməsi haqqında heç bir məlumat mövcud deyildir. Monitorinq zamanı vəzifəli şəxslərin də həmin lahiyələr barədə heç bir məlumaları olmamışdır. Anti-korrupsiya Fəaliyyət Planı, habelə Açıq Hökumətin təşviqinə dair 2016-2018-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş milli Fəaliyyət Planında dövlət qulluğunda şəffaflıq, dövlət qulluqçuları arasında maraqların toqquşmasına dair qaydaların, anti-korrupsiya və dövlət qulluqçuları üçün etika təlimlərin həyata keçirilməsi öz əksini tapmışdır.

Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya mütəmadi olaraq sorğular keçirirdi. Hökumət bildirmişdir ki, Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyasnın internet səhifəsindən istifadə edilərək 2007-ci ildən 69 sorğu keçirmişdir. Hədəf qrupları geniş ictimaiyyət (dövlət qulluqçuları tərəfindən etik davranış məsələlərinə riayət edilməsi, şikayətlərə cavab) eləcə də, dövlət qulluqçularının özləri olmuşdurlar (əmək haqqlarından məmnuniyyət, işin perspektivləri ilə əlaqədar məsələlər). Hökumətin təmin etdiyi qısa məlumata əsasən, vətəndaşların rəyini müəyyən etmək üçün əsas suallar bunlar idi: dövlət orqanlarından hansısı ən bürokratik orqandır və hansı ən məsuliyyətli? Aktivlərin bəyan edilməsi, korrupsiya və başqa hallara qarşı 68 Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatının Milli bütövlük sistemi (2014) http://goo.gl/aRWHSE;

49

mübarizəyə necə təsir göstərə bilər. 2000-ci ilə qədər respondentlərin sayı sorğulardan asılı olaraq 100-dən çox olur. Təcrübədə bu tapıntılardan istifadəsi üzrə məlumat mövcud deyildir.

Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya tərəfindən hazırlanan Dövlət Qulluğu haqqında Məcəlləyə dair layihə bütün müvafiq dövlət orqanları tərəfindən nəzərdən keçirilmişdir; ictimai dinləmələr keçirilmiş və bir yekun versiyası Nazirlər Kabinetinə təqdim edilmişdir. Azərbaycanın Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyasının Dövlət Qulluğu haqqında Məcəlləsi ilə əlaqədar bütün maraqlı tərəflərlə müzakirələr aparmış, lakin qanunun qəbul edilməsi üçün vaxt aydın deyil və layihənin qəbuluna dair heç bir konkret planın olmamasını bildirmişdir.

İnstitusional çərçivə

2016-cı ildə Azərbaycan Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyası ləğv edib və yeni təşkilat təsis etmişdir - Prezidentin Fərmanı ilə Komissiya və Tələbə qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası bir agentlikdə - Dövlət İmtahan Mərkəzində birləşmişdir.

Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya dövlət qulluğu sahəsində qanunvericiliyin tətbiq və əlaqələrinə cavabdeh olmaqla, bir sıra digər vəzifələri olmuşdur, belə ki, bunlara misal olaraq, dövlət qulluğuna dair qanunvericiliyin həyata keçirilməsinə nəzarət, etik təlimlər və bu təlimlərin strategiyasının inkişaf etdirilməsi və dövlət institutlarında təlimatların əlaqələndirilməsi; Etik Davranış Məcəlləsinin müddəalarının pozulmasına dair şikayətlərin təhlili. Komissiya dövlət qurumları ilə qanunvericilik, siyasət və strategiya69 məsələləri üzrə əməkdaşlıq həyata keçirirdi. Komissiyanın funksional və institusional əlaqələndirmə xüsusiyyətləri, dövlət qulluğunun idarə edilməsi və sistemə olan əhəmiyyətli təsiri kimi qiymətləndirilmişdir. Eyni zamanda, onun ehtiyatları ona həvalə olunmuş bütün funksiyaları həyata keçirmək üçün kifayət etmişdir.70

Yeni yaradılmış Dövlət İmtahan Mərkəzi (DİM) publik hüquqi şəxs olmaqla, dövlət qulluqçularının işə qəbul edilməsi, tələbələrin ali məktəblərə daxil olmalarına dair imatahanların təşkili və özəl institutlar, dövlət qurumları və s. təşkilatlar üçün təlimlərin keçirilməsinə cavabdehdir. Onun sələfi – Tələbə qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tələbələr üçün, o cümlədən yerli idarələr, nazirliklər, polislər, hakimlərin, dövlət miqrasiya xidmətləri üzrə birinci mərhələ üçün nəzərdə tutulmuş test imtahanlarını uğurla təşkil edirdi. Mərkəzin nəzdində İdarə Heyəti fəaliyyət göstərir və onun yaradılmasının səbəbi dövlət qulluqçularının seçilməsi və tələbələrinin qəbulunun yaxşılaşdırılmasından ibarətdir. Hökumət bildirir ki, 9 avqust 2016-ci il tarixli Prezident Fərmanına əsasən Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə

69 Salvador Parrado, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova və Ukrayna (2014) üzrə Dövlət Qulluğu peşəkar biliklərə sahib olma, OECD / SIGMA; səhifə 47.70 Salvador Parrado, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova və Ukrayna (2014) Dövlət Qulluğu peşəkar biliklərə sahib olma OECD / SIGMA; Üçünçü Monitororinq mərhələsinin Hesabatı (2013)

50

Komissiyanın bütün funksiyaları Dövlət İmtahan Mərkəzinə keçirilmişdir. Lakin ekspert qrupu qeyd edilən Fərmanı yoxlamaq imkanına malik olmadı.

İki qurumun birləşdirilməsi o deməkdir ki, illik 10000 nəfər Dövlət İmtahan Mərkəzi vasitəsilə işə qəbul olunacaqdır. Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyasının əməkdaşları yeni müəssisəyə köçürülmüşdür.

Vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın fəaliyyəti barədə müsbət rəy paylaşmış, hazırda Komissiyanın bəzi əsas funksiyalarına etinasızlıq göstəriləcəyindən narahatlıqlarının bildirmişlər. Həmsöhbətçilər potensial mənfi cəhət kimi dövlət qulluğu inkişafında olan dəyişikliklərdə görürlər. Komissiya etibarlı və təmiz nüfuzu və performansa malik agentlik idi. O, həmçinin hökumət tərəfindən son islahatların əsas nailiyyətlərindən biri kimi hesab edilirdi.

Bu institusional dəyişikliyin səbəbi məlum deyil. Bəzi həmsöhbətçilər həmçinin kommersiya fəaliyyəti həyata keçirilməsi və gəlir əldə edilməsi məqsədi ilə, bəzi dövlət funksiyalarının publik hüquqi şəxslərə71 verilməsini hökumətin yeni yanaşmasına uyğun olaraq dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyi kimi qiymətləndirilməsini qeyd etmişlər. Azərbaycanın 2020 strateji sənədində qeyd edilir ki, hökumət özəl müəssisələrə xidmətləri verilməsinin səmərəliliyini artırır. Ekspertlər qrupu güclü qanunvericiliyin hazırlanması, təşviqi və siyasətin, strategiya və ümumi dövlət qulluğuna nəzarətin həyata keçirilməsi ilə bağlı əsas funksiyaların düzgün keçirilməsini tövsiyə edir. Eyni məsələlər komissiyanın dövlət qulluqçularına dair bazası ilə də bağlıdır.

İctimai qurumların rəhbərlərinin davranış kodeksinə riayət edilməsinə nəzarət etmək üçün qanunla müəyyən edilmiş öhdəliyi vardır.72 Hökumətin bildirdiyinə görə, hər ictimai təşkilatda etik müvəkkillər fəaliyyət göstərməklə, etik davranışa riayət edilməsinə nəzaət edir, etik məsələlər üzrə təlimatlandırır və lazım gəldikdə etik davranışlara dair təlimlər təşkil etməklə, pozuntuları və maraqların toqquşması hallarını aşkarlayır. İnsan resursları, daxili təhlükəsizlik şöbələri və katibliklərin rəhbərləri etik müvəkkillər kimi təyin edilirlər. Etik müvəkkillərin (komissarların) üzvlərinin siyahısı Komissiyanın saytında mövcuddur.

Daxili təhlükəsizlik şöbələri dövlət orqanlarının nəzdində təsis edilmişlər. Onlar qanunvericiliyə riayət edilməsinə nəzarəti, pozuntularının araşdırılması, daxili audit, təşkilat daxili monitorinq həyata keçirilməsinə cavabdehdirlər. Monitorinq zamanı rəsmilər qeyd etmişdirlər ki, bu şöbələr korrupsiya halları ilə əlaqədar Baş İdarə ilə sıx əməkdaşlıq edirlər.73 Bundan başqa, monitorinq zamanı ekspert qrupuna bu şöbələrin korrupsiya riskləri müəyyən edilməsinə dair məlumat verilməklə, əldə olunmuş məlumatların siyasi planlaşdırmada istifadə edilmədiyini bildirmişlər. Qeyd

71 Publik hüquqi şəxslər barədə qanun 2016-cı il tarixdə qəbul edilmişdir.72 Azərbaycan Respubliaskının “Dövlət qulluqçularının etik davranış qaydaları haqqında” qanunun 21-ci maddəsi.73 Daha geniş məlumat üçün bu hesabatın 3.2-ci bəndinə bax.

51

olunan müzakirə ilə əlaqədar Təhsil Nazirliyinin Daxili təhlükəsizlik şöbəsinin maraqlı bir təcrübəsi vardır və bu təcrübə hesabatın 4-cü fəsildə yerləşdirilmişdir.

Ekspertlər qrupu Komissiyanın etik müvəkkillərin üzvləri üçün müvafiq təlimlərin təşkil edilməsini nəzərə alır. Lakin bu günə qədər etika komissiyasının heç bir səmərəli şəbəkəsi yaradılmamış və dövlət orqanlarının performansı dövlət qulluğu ilə eyni deyildir. Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi və İqtisadiyyat Nazirliyi seçilmiş orqanlarlar olmaqla, məcburi etik təlimlər və işçilərinin təsdiq proqramlarının rekordlarını izlemek üçün xüsusi bazalar yaratmışdırlar. Bəzi irəliləyiş olmasına baxmayaraq, şəffaflığın davamlılığı kimi etika komissiyası üzvlərinin şəbəkəsi inkişaf etdirilməldir.

Dövlət qulluğunda peşəkarlıq

Dövlət Qulluğu haqqında qanun (2000) icra, qanunvericilik, məhkəmə və yerli icra hakimiyyəti orqanlarına tətbiq edilir. Qanun Milli Məclisdə və məhkəmə idarəetməsində işləyən dövlət qulluqçularına da aiddir.

Bu qanun həmçinin yerli icra hakimiyyəti orqanlarında işləyən dövlət qulluqçularına aiddir.74 Konstitusiyada Prezident tərəfindən təyin edilmiş dövlət qulluqçularının siyahısı vardır. Lakin qanunvericilikdə siyasi rəsmilərin təsnifat və tərifi barədə heç bir məlumat öz əksini tapmamışdır. Konstitusiyada nəzərdə tutulmuş siyasi təyinatlar istisna olmaqla, yüksək və göstərilən əmək əsasında təyin edilmiş müxtəlif dövlət qulluqçuları məhdud sayda əsk olunmuşdur.75

Hökumətin bildirdiyinə görə, Azərbaycanda dövlət qulluğunda sabitlik iş fəaliyyəti-əsasları ilə təmin edilir. Lakin, işdən azad edilmə qanunvericilikdə aydın müəyyən edilməmişdir; məsələn, Dövlət qulluğu haqqında qanun inzibati vəzifə tutan dövlət qulluqçusunun vəzifədən azad edilmə əsasları aydın ifadə olunmur (Maddə 33.1.3). Bir dövlət orqanının ləğv edilməsi və ya onun yenidən təşkil edilməsi dövlət qulluqçusunun vəzifədən azad edilməsi, yeni vəzifəyə təyin edilməsi və ya qısamüddətli ehtiyat siyahısına əlavə edilməsinə əsas ola bilməz. Stabilliyin digər bir təminatı vəzifədən azad edilməyə görə şikayət etmək hüququnun olmasıdır. Lakin, Azərbaycanın Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı bildirmişdir ki, bu cür apellyasiya üçün 1 aylıq müddət kiyafət deyildir.76 Vəzifədən azad edilmə və şikayətlərin statistikası təmin olunmamışdır. OECD və Avropa İttifaqının (SİGMA) birgə təşəbbüsü ilə İdarəetmə və İdarəetmə təkmilləşdirilməsi nəzərə almışdır ki, təcrübədə dövlət qulluqçusunun vəzifədən azad edilməsi, habelə yüksək vəzifəli məmurun iş yerinin dəyişməsi halları olmamışdır.

74 Qanun hüququ-mühafizə orqanlarına aid edilmir, onlar barədə Dövlət qulluqçuları haqqında qanunun 2.3-cü maddəsinə uyğun olaraq dövlət qulluqçularına aid prinsiplər üzrə ayrıca qaydalar ilə tənzimlənilir (işə qəbul prosesində şəffaflıq, performansın qiymətləndirilməsi və digər prinsiplər də daxil olmaqla)75 Salvador Parrado, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova və Ukrayna (2014) üzrə Dövlət Qulluğu peşəkar biliklərə sahib olma, OECD / SIGMA; səhifə 4676 Tİ-nın Milli bütövlük sistemi (2014) http://goo.gl/aRWHSE; İctimai Sektora aid fəsil, səh. 5

52

Milli həmkarların bildirdiyinə görə, attestasiya vasitəsi kimi özbaşına irəli çəkilmə və ya vəzifədən azad etmə ləğv edilmişdir. Əksinə, 5 il üçün etibarlı olan sertifikatlaşdırma proqramı təsis edilmiş, bunun nəticəsi olaraq, attestasiya nətcəsindən işdən azad edilmə halları minimuma endirilmişdir. Lakin, prokurorluq əməkdaşları üçün attestasiya tətbiq edilməkdədir.

Dövlət qulluğunda görülən iş

Keçirilmiş sonuncu monitorinq mərhələsindən sonra işdə göstərilən iş fəaliyyətinə dair bəzi addımlar atılmışdır. Hökumət bildirmişdi ki, Dövlət qulluğu haqqında Qanun layihəsində dövlət qulluqçularının 4-cü kateqoriya üçün qəbul üçün peşəkar iş fəaliyyətinə dair prosedurlar müəyyən edilmişdir. Lakin, əslində göstərilən iş əsasında təyin hələ aşağı vəzifələri tutan 5-7-ci kategoriyaya aid dövlət qulluqçularını əhatə edir. Dövlət qulluqçularının yüksək vəzifələrə qəbulu açıq və şəffaf müsabiqələr əsasında təşkil olunmur. SIGMA bildirmişdir ki, yüksək vəzifələrə diskression təyinatlar geniş tətbiq olunur.77 Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2014-cü il tarixdə Azərbaycanda 30108 dövlət qulluqçusu vardır (1147-si 1-3 kateqoriyalara aiddir). Peşəkar fəaliyyətinə, habelə qiymətləndirməsinə və s-yə dair ətraflı statistika barədə heç bir məlumat verilməmişdir.

Müsabiqə proseduru özü şəffaf və yaxşı tənzimlənir. Vakansiyalar barədə məlumatlar internet səhifələrdə elan edilir. Nazmizədlər üçün işə qəbul prosesinə dair tələblər elektron variantda işlənib hazırlanmışdır.78 İşə qəbulla əlaqədar müxtəlif materiallar işlənilmişdir.79 Azərbaycanın Beyləxalq Şəffaflıq təşkilatı işəgötürmə sisteminin şəffaflığın artırılması qeyd edib. Namizədlər öz biliklərini yoxlamaq üçün onlayn test imtahan nümunələrindən keçə bilərlər. İşə qəbul prosesini onlayn izləmək də mümkündür. İmtahanlar avtomatlaşdırılmışdır, bununla da qanun pozuntusu risklərini azaldır. Qeyd oluna proses hətta canlı yayımlanır. Azərbaycanın Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı bildirir ki, Azərbaycan Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyası prosesi müşahidə etmək üçün qeyri-hökumət nümayəndələrini də dəvət etmişdir. Müsahibə panelləri Komissiyanın, iş agentliklərinin və vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələrindən ibarətdir. Müsahibələr video qeydə alınır və yazıları bir il müddətinə saxlanılır. Uğur qazanmış namizədlər təşkilatın rəhbərinə təqdim edilir. Uğur əldə etməmiş namizədlər isə 2 il müddətinə ehtiyat siyahıya yerləşdirilirlər. Buna baxmayaraq, uğurlu namizədlərdən birinin təyin edilməsi haqqında qərarı qəbul etmək təşkilatın rəhbərinin ixtiyarındadır.

Hökumət bildirir ki, rəqabət prosedurları işə qəbulla əlaqədar daha çox istifadə olunur, məsələn, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi, habelə Prokurorluq orqanlarının müstəntiq və vəzifəli şəxsləri, məhkəmə işçiləri işə qəbul olunmaq üçün çox-mərhələli müsabiqə keçirlər. Bu təcrübə təqdirəlayiqdir və həmçinin ali 77 Salvador Parrado, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova və Ukrayna (2014) üzrə Dövlət Qulluğu peşəkar biliklərə sahib olma, OECD / SIGMA; səhifə 4678 Daha geniş məlumat üçün OECD/ACN-nin Azərbaycan üzrə Üçünçü Monitorinq Hesabatına bax (2013) səhifə 58, SİGMA Hesabatı79 Məlumat hazırda Dövləq qulluğu məsələləri üzrə Komissiyanın www.csc.gov.az inetnet səhifəsində vardır.

53

kateqoriyaya aid dövlət qulluqçularına da şamil edilməlidir. Peşə fəaliyyətinə dair tələblər dövlət qulluqçularının kateqoriyalarından asılı olmayaraq hamısına tətbiq edilməlidir.

Qeyri-hökumət təşkilatları yeni yaradılmış Dövlət İmtahan Mərkəzinin işəgötürmə proseslərində iştirakın qeyri-müəyyənliyi haqqında narahatçılıqlarını bildirmişdirlər. DQMK və TQDK aralarında olan müsbət təcrübəyə əsasən, vətəndaş cəmiyyətinin konstruktiv nişanı qorumaq üçün şəffaflıq və hesabatlılığın təmin edilməlidir.

Ərizəçilərin şikayətlərinə baxmaq üçün Apellyasiya Komissiyası yaradılmışdır. Azərbaycan Dövlət Qulluğu Komissiyasının məlumatına görə, 2014-ci ildə Apellyasiya Komissiyasına 131 şikayət daxil olmuş və onlardan səkkizi təmin edilmişdir; 16 şikayət əsasında yeni müsahiblər təyin edilmişdir. 2015-ci ildə Komissiyaya 149 şikayət daxil olmuş və onlardna 3-ü təmin edilmiş, 30 şikayət əsasında yeni müsahiblər təyin edilmişdir.

Son illər irəliləyişi göstərən heç bir dəyişiklik baş verməmişdir. Peşəkarlıq fəaliyyətinə əsasən vəzifədə irəli çəkilmə yüksək vəzifələrə tətbiq edilməməklə, yalnız 5-7-ci kateqoriyalar aiddir. Hökumət bildirmişdir ki, Dövlət qulluğu haqqında qanun layihəsində peşəkarlıq fəaliyyətinə görə vəzifədə irəli çəkilmə yüksək kateqoriyaya aid dövlət qulluqçularına da aid edilir.

Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya 10 fevral 2014-cü ildə qəbul edilmiş "Dövlət qulluqçularının performance qiymətləndirilməsi Qaydaları" hazırlanmışdır. Yeni qəbul edilmiş qaydalara əsasən dövlət qulluqçularının fəaliyyəti hər ilin sonunda qiymətləndirilir (ən azı 6 ay xidmət etmiş dövlət qulluqçuları barədə). Nəzarət etmiş şəxs dövlət qulluqçusunun fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi hesabatı hazırlayır və təsdiq üçün müvafiq bölmənin rəhbərinə təqdim edir. Qiymətləndirməyə təlim ehtiyacları olan dövlət qulluqçusu ilə müsahibə və peşəkarlığın inkişafı üçün fərdi plan da daxildir. Dövlət qulluqçusunun şərhlər həmin qiymətləndirilmə sənədinə daxil edilir. Qiymətləndirilmədə bir il hədəfləri /vəzifələri əlavə olunur. Dövlət qulluqçusunun fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün meyarları aşağıdakılardır: peşəkar bilik; peşə vəzifələrinə münasibət; təhlil etmək, problemləri həll edilməsi və qərar qəbul etmək qabiliyyəti; yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq; iş intizamı; iş təcrübəsi, qrup halında işləmə bacarıqları və s. Qiymətləndirmə vəzifədə irəli çəkilmə, iş yerini dəyişmə, mükafat verilmə, təlim və ya kiçiltmə üçün əsas ola bilər. Bu qaydaları 3-7-ci kateqoriyalara aid dövlət qulluqçularına tətbiq edilir. Bu qaydaların təmin edilməsi məqsədi ilə, orqanları qiymətləndirmə proseduru həyata keçirmək üçün əlavə maliyyələşdirmə ilə təmin edilirlər. Səfər zamanı müəyyən edilmişdir ki, rüblük icmallar nəzarətçilər və İnsan resursları şöbləri tərəfindən həyata keçirilir.80 Növbəti addım kimi fərdi qiymətləndirmə təşkilati hədəfləri ilə bağlı olmalıdır.

80 Təhsil Nazirliyi nümunənin nazirlik səviyyəsində icra olunmasını təsdiqləmişdir. Ətraflı məlumat üçün Təhsildə Şəffaflıq fəslinə bax. Lakin, dövlət qulluğuna dair heç bir məlumat mövcud deyildir.

54

Sonuncu monitorinqdən sonra dövlət idarəçiliyində daha şəffaf, adekvat və bərabər əmək haqqı sistemi ilə əlaqədar irəliləyiş olmamışdır. Prezident Sərəncamına (2934/2008) əsasən, tənzimləyən mükafat məsələləri üzrə oxşar vəzifələri tutan dövlət qulluqçuları eyni əmək haqqı alır. Lakin, keçirilmiş sorğulara əsasən, dövlət qulluqçuları bu məqsədə nail olunmadığını hesab edirlər.81 Hökumət buna cavab olaraq bildirmişdir ki, "ümumi ödəniş sabit və dəyişən hissəsi kimiı müəssisəsindən müəssisəsinə fərqlənir". Due dəyişən bazarların və neftin qiymətinin aşağı düşməsindən, qeyri-rəsmi "zərflər" və "bonuslar”ın sayı azalmışdır. Verilən bonuslar və müavinətlərin payı (əlavə əmək haqqı) ilə bağlı əvvəlki iki monitorinqdə göstərilmiş narahatlıq qalmaqdadır.

SIGMA bildirmişdir ki, Azərbaycanda müxtəlif dövlət təşkilatlarında oxşar mövqeləri tutan dövlət qulluqçuları barədə fərqli mükafat sistemi hazırda da ədalətli deyildir. Kollektiv və ya fərdi mükafatların verilməsi şəffaf deyildir. Dövlət sektorunda verilən əmək haqqı ilə özəl sektorda verilən əmək haqları ekvivalent mövqelərdə deyillər. Özəl sektorlar ilə dövlət sektorlarında verilən ödənişlər barədə heç bir müqayisə aparmaq ümkün deyildir. 10% əmək haqqının artırılması müsbət bir inkişaf olmasına baxmayaraq, əhəmiyyətli dərəcədə vəziyyətin yaxşılaşdırılması demək deyildir. Azərbaycan Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatının bildirdiyinə görə, özəl sektorlarda verilən əmək haqqı, xüsusilə 5-7-ci kateqoriyalara aid dövlət qulluqçuları arasında rəqabət təşkil etmir.

Məhdudiyyətlər və maraqların toqquşması

Əvvəlki monitorinq hesabatlarda dövlət qulluqçuları üçün maraqların toqquşması və etik qaydalarının yerinə yetirilməsi üçün aydın və hərtərəfli səmərəli mexanizm zəruriliyi bildirilmişdir. Lakin Azərbaycanda hələ də dövlət qulluqçularına aid olan maraqların toqquşması barədə heç bir tərif müəyyən edilməmiş, yalnız onun bəzi elementləri bir neçə hüquqi aktlarda mövcuddur. “Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” qanunda qohumlar ilə birlikdə işləməyin qadağası və hədiyyələr barədə məhdudiyyətlər barədə bir sıra müddəlar öz əksini tapmışdır. Dövlət qulluğu haqqında qanunda əlavə olaraq ödənişli vəzifə tutmaq, siyasi fəaliyyət ilə məşğul olmaq və s. kimi müddəalar vardır. Dövlət qulluqçularının etik davranış qaydaları haqqında qanunda maraqların toqquşmasının qarşısının alınması haqqında müddəa mövcuddur. Digər dövlət orqanlarında da əlavə ödəniş üçün məhdudiyyətlər müəyyən edilir. Maraqların toqquşmasının qarşısının alınması barədə qaydalar fərdi dövlət idarəetmə qurumları, həmçinin Maliyyə Monitorinqi Xidmətinin, Vergilər Nazirliyi və Daxili İşlər orqanları səviyyəsində müəyyən edilmişdir.

Hökumətin bildirdiyinə görə, dövlət orqanlarının rəhbərliyi təlim, məsləhətləşmə və maraqların toqquşmasının effektiv formada qarşısının alınmasında mühüm əhəmiyyətli rola malikdir. Dövlət müəssisələrinin yüksək vəzifəli şəxsləri maraqların toqquşması, o cümlədən etik məsələlər üzrə tabeliklərində olan şəxslər barədə məsləhətləşmələr təmin etmək hüququna malikdirlər. Lakin bu bəyanat maraqların 81 Yuxarıda sitat gətiriən SIGMA hesabatında olan Weinmann (2013) hesabatı.

55

toqquşmasının qanunvericilik bazasında aydın müəyyən olmaması üçün ciddi şübhələr doğurur. Mövcud qaydaların qüvvəyə minməsi barədə heç bir statistika mövcud deyildir. Mövcud qaydaların təcrübədə tətbiqi üzrə də məlumat təqdim edilməmişdir.

Vəzifəli şəxslərin fəaliyyətində maraqların toqquşmasının qarşısının alınması haqqında qanun layihəsi artıq bir neçə ildir ki, işlənib hazırlanmışdır.82 Səfər zamanı bu qanun lahiyəsi müvafiq dövlət orqanları tərəfindən baxılması üçün təqdim edilmişdir. Fəaliyyət Planında "Dövlət qulluqçularının və dövlət orqanlarının digər vəzifəli şəxslərinin fəaliyyətində maraqlar toqquşmasının qarşısının alınması ilə bağlı mexanizmlərin, müvafiq qanunvericilik aktlarının hazırlanması"na dair müddəa nəzərdə tutulmuşdur. Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiya və Baş Prokurorluq bu barədə məsuliyyətli orqanlardır. Bu tədbir üçün dəqiq qrafik mövcud deyil - bu 2019-cu ilədək olan müddəti əhatə edir.

Post-məşğulluq (iş fəaliyyətindən sonrakı fəaliyyət) barədə məhdudiyyətlər Dövlət qulluqçularının etik davranış qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunun (31 may 2007-ci il) 15.3-ci maddəsi ilə tənzimlənir. Dövlət qulluqçusu qanunvericiliklə müəyyən edilmiş müddət ərzində əvvəllər fəaliyyətinə nəzarət etdiyi idarə, müəssisə, təşkilatlara və ya onların bölmələrinə işə qəbul edilə bilməz. Hədiyyələr qəbulu qanunla tənzimlənir. Müəyyən məbləğdən yüksək (illik 55 AZN) hədiyyələrin qəbul edilməsini bu barədə elan edilmə barədə öhdəliyi mövcuddur. Əgər dövlət qulluqçusunun hədiyyəni qəbul etməkdə məsləhətə ehtiyacı varsa, o bu barədə rəhbərliyin fikilərini öyrənməlidir (Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında qanun, maddə 8). Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatının qiymətləndirməsinə görə, qaydaları ciddi olsa da, qüvvədə deyildir. Səfər zamanı hədiyyələrin qəbulu barədə heç bir hesabat ilə bağlı nümunə mövcud deyildir. Etika komissiya təyin olunmaqla, indi hədiyyələrin qəbulu barədə onlara məlumat verilməli və həmçinin hesabatları bu barədə statistika açıqlanmalıdır.

Aktivlərin bəyan edilməsi

Üçünçü Monitorinq Mərhələsindən sonra heç bir inkişaf qeyd edilməmişdir. 2005-ci ildə qəbul edilmiş müvafiq qanunvericilik mövcud olsa da, lakin indiyədək bu qanun işlənilmir. Aktivlərin bəyan edilməsi mexanizmləri qanunvericilikdə müəyyən edilməmişdir. Açıq Hökumətin təşviqinə dair 2016-2018-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planında "Vəzifəli şəxslər tərəfindən maliyyə xarakterli məlumatların təqdim olunması ilə əlaqədar tədbirlərin həyata keçirilməsi"nə dair müddəa 2017-2018-ci illərdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Hökumət bu tədbirlərin necə və zaman həyata keçirilməsinə dair heç bir ətraflı məlumat verməmişdir. Qeyd edək ki, Açıq Hökumətin təşviqinə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planında da aktivlərin bəyan edilməsi sisteminin qüvvəyə minməsinə dair müddəalar öz əksini tapmışdır. Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatına əsasən, qanuna uyğun olaraq bu qaydaların mümkün olması qaydaları icra oluna bilər (ətraflı qaydalar, formalar və s.). Rəsmilər 82 http://www.commission-anticorruption.gov.az/upload/file/Conflict%20of%20interests%201%20Eng.pdf

56

monitorinq qrupunu arxayın etmişdirlər ki, burada yeganə problem aktivlərin bəyan edilməsi formalarının təsdiq edilməsidir. Monitorinq qrupu 11 il ərzində aktivlərin bəyan edilməsi haqqında qanunun icrasının təxirə salınması ilə aktivlərin bəyan edilməsi formalarının təsdiq edilməsi arasında bağlılığın olması nəticəsinə gəlməkdə çətinlik çəkir. Əksinə, gecikmə davam etdirilməsində Azərbaycanın bu tədbiri həyata keçirilməsi üçün hər hansı bir orijinal planları olub-olmaması barədə müəyyən suallar doğurur.

Davranış məcəlləsi

Qanunvericilik bazasına Dövlət qulluqçularının Etik Davranışı haqqında və ayrı-ayrı dövlət qurumlarının etika davranış kodeksləri və bu yaxınlarda qəbul edilmiş bələdiyyələrin etik davranışları haqqında qanunlar daxildir.83 Ümumiyyətlə etik təlim dövlət qulluqçuları üçün məcburi deyildir.84 Lakin Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya bu kimi təlimlərin mütəmadi olaraq həyata keçirilməsini bildirmişdir. Komissiya etik davranış üzrə müntəzəm tədris proqramlarını nəzərdə tutan 2012-2015-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş fəaliyyət planı təsdiqləmişdir. Komissiya etik davranış qaydaları üzrə təlimlərin həyata keçirilməsi barədə müvafiq dövlət orqanlarından hesabat tələb edir. Təlim dövlət orqanlarının özləri tərəfindən, həm də Komissya tərəfindən həyata keçirilir. Təlimlər haqqında məlumat Komissiyanın illik hesabatına daxil edilmiş və ictimai orqanların saytlarında nəşr edilmişdir. Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatına görə, bu təlimlərin məzmunu və onların təsiri ətraflı açıqlanmır. MDB-də olan Azərbaycan Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı Komissiyanın təlimlərin müvafiq orqanlarda keçirilməsinə nəzarət etməsini müsbət qiymətləndirmişdir. Etik davranış barədə təlimlərin keçirilməsinin məcbur edilməsi, habelə intizam icraatı nəzarət Komissiyanın ləğv edilməsinə təsir göstərmişdir. Dövlət İmtahan Mərkəzinin intizam aktı barədə şikayətləri qəbul etmək hüququ yoxdur, və bu səbəbdən institusional boşluq mövcuddur.

Hesabat və cinayət barədə məlumat verən şəxslər

Hökumət bildirmişdir ki, korrupsiya barədə məlumat verən şəxslərin qorunması barədə müddəalar Prezident Administrasiyasına göndərilmiş maraqların toqquşması haqqında Qanun lahiyəsində vardır. Azərbaycan Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı bu məsələ ilə bağlı qanunvericiliyin inkişafına dair məsləhətlər, konkret hallarda və praktiki nümunələri, qanunvericiliyə şərh, müvafiq qanunvericiliyin inkişafına dəstək edilməsinə dair tövsiyələrin nəşr edilməsi və həyata keçirilməsi barədə “Whistleblower (cinayət barədə məlumat verən şəxslər) haqqında Konsepsiya" nəşr etmişdir.85 Azərbaycan Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatı hökumətin belə bir qanunu və

83 2015-ci ilin aprel ayında qəbul edilmiş, KQMK-da müzakirə olunmuş, http://www.e-qanun.az/framework/3014584 Lakin Prokurorluq orqanlarında bu məcburidir.85 Azərbaycanın Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı (2015) “Whistleblower (cinayət barədə məlumat verən şəxslər)

57

onun 2014-cü ilədək inkişafı üçün aydın niyyətdə olduğunu qeyd etmişdir. Lakin, heç bir nəticə olmamışdır.

Qanunauyğunluq siyasətinin təsiri

Məlumata görə, Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya dövlət qulluğu siyasətinin təsirini ölçmək üçün tədqiqatdan istifadə edirdi. Lakin monitorinq qrupu bu günə qədər edilən sorğuların qısa təsviri barədə kifayət qədər dəlil əldə etməmişdir. Beynəlxalq Şəffalıq təşkilatının fəsil 1.1-də göstərdiyi kimi, Qlobal Korrupsiya Barometrinə əsasən, dövlət qulluğu aparılmış islahatlara əsasən, Azərbaycanda dövlət qulluğuna güvəndə cüzi artım hiss edilir.

Üçüncü Monitorinq mərhələsindən sonra Hökümət korrupsiya riskləri qiymətləndirilməsi və daha yaxşı hökumət-vətəndaş münasibətlərinin təmin etməsi üçün səylər göstərmişdir. Multi-xidmət mərkəzləri “ASAN xidmət”in yaradılması, habelə  vahid pəncərəsi rəqabət hissi yaratmış və qanunauyğunluq/etika mədəniyyəti təlqin edilməsinə kömək etmişdir. Səfər zamanı müəyyən edilmişdir ki, bütün bunlar məlumat asimmetriyalarını azaltmasına və inzibati/ictimai xidmətlərdə xırda korrupsiya hallarının azalmasına kömək etmişdir.

Monitorinq qrupu Hökumətə güclü islahatların təsirini ölçmək üçün keçmiş Komissiyanın mandatını müəyyən etmək, dövlət qulluğu inkişaf üçün yeni tədbirlərin təsirini, kəşf olunmuş hallara dair dövlət qulluğunda yeni potensialının artırılmasının davamlılığını təmin etməyi tövsiyə edir.

Nəticələr

Üçüncü Monitorinq Mərhələsində verilmiş tövsiyələrlə əlaqədar olan layihələrin qüvvəyə minməsi qeyri-müəyyən müddətə nəzərədə tutulmuşdurlar. Monitorinq qrupuna layihələrin Prezident Administrasiyasına təqdim edilməsi barədə məlumat verilmişdir, lakin qanunların qəbul edilməsi demək deyildir. Monitorinq qrupu qeyd edilən qanunların qəbul edilməsinin mümkünlüyünü qiymətləndirmək imkanına malik deyil. Komissiya öz işinin bazasını təşkil edən sorğuları keçirməsinə baxmayaraq, bunlar Azərbaycan dilində olduğundan monitorinq qrupu qeyd edilənləri nəzərdən keçirmək imkanına malik deyildir.

Son institusional dəyişiklik nəticəsində, bir çox funksiyalar, habelə dövlət qulluğu siyasəti, etik mühafizə və təlim, fəaliyyətin qiymətləndirilməsi və digər əsas funksiyaları hazırda hüquqi vakuumda qalırlar. Bununla əlaqədar Monitorinq qrupu öz narahatçılığını bildirir və Hökuməti funksiyaların institusional çərçivəsində və təcrübədə davamlılığını təmin etməyə çağırır. Funksiyalar İnsan Resursları şöblərinin menecerləri və ya daxili təhlükəsizlik idarələrinin rəhbərləri tərərfindən həyata keçirildiyindən etik müvəkkillər təyin edilsə də, onların ümumi bir şəbəkəsi və dövlət orqanları arasında birtipliliyi yoxdur. Bunlara baxmayaraq, yüksək vəzifə şəxslərə aid haqqında Konsepsiya"

58

edilməsə də, aşağı kateqoriyalara aid olan işçilər üçün təyin edilmiş peşəkarlıq fəaliyyəti əsasında qiymətləndirmə müsbət bir hal kimi qarşılanılır. Eyni zamanda mövcud qaydaların təcrübədə tətbiqi gücləndirilməsi müşahidə olunur. Apellyasiya komissiyaları pozulmuş hallar barədə şikayətləri qəbul edir və şikayətlər əsasında yeni müsabiqələr / müsahibələr keçirilir. Bu qanunların yüksək vəzifə tutan şəxslərə aid edilməsini təmin etmək və kateqoriyasında asılı olmayaraq bütün məmurlar üçün peşəkarlıqq fəaliyyəti əsasında təyinat qaydaları genişləndirilməlidir.

Azərbaycan 4-cü say altında qüvvədə olan 12-ci tövsiyəni qismən icra etmişdir.

Yeni 5-ci Tövsiyə:

1. Vahid dövlət qulluğu siyasətinin institusional təsisi kimi, ləğv edilmiş Dövlət Qulluğu məsələləri üzrə Komissiyanın funksiyalarının davamlılığını təmin etmək.

2. Aktivlərin bəyan edilməsinin həyata keçirilməsini təmin etmək və təxirə salınmadan təcrübədə aktivlərin bəyan edilməsinin zəruri formlarının inkişaf etdirilməsi.

3. Dövlət qulluğu nəzarət orqanı kimi etik komissiyalarının üzvləri üçün tam kadr mövqelərinin yaradılması.

2.2. Dövlət vəzifəli şəxslərin dürüstlüyü

Millət vəkilləri, hökumət/milli və yerli səviyyədə, o cümlədən vəzifəli şəxslərin növləri

Siyasi rəsmilərin kateqoriyası Azərbaycan qanunvericiliyində müəyyən edilməmişdir. Konstitusiyada (maddə 109) yalnız Prezident tərəfindən təyin edilən siyasi xadimlərin siyahısı vardır.86 Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiya siyasi rəsmilər haqqında87 qanun lahiyəsini tərtib etmişdir. Lakin səfər zamanı müəyyən edilmişdir ki, dövlət orqanlarının rəhbərlətinin bu qanun layihəsinin qəbul edilməsi barədə heç bir məlumaları yoxdur. Qanun layihəsində siyasi rəsmilərin növləri və siyahısı olsa da, onların təyin edilməsi qaydaları, maraqların toqquşması və digər qanunauyğun məsələləri barədə müddəalar yoxdur.86 Baş Nazir; Nazirlər Kabinetinin üzvləri.87 Qanun layihəsi növbəti tərifləri özündə əks etdirir: Baş nazir, Milli Məclisin sədri; Baş nazirin müavinləri və Milli Məclisin deputatları; mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri; Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri; Milli Məclisin üzvləri; Naxçıvan Muxtar Respublikasının Baş naziri; Azərbaycan Respublikası mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərlərinin müavini; Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin üzvləri; Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli səfirləri və beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycan Respublikasının daimi nümayəndələri; Naxçıvan Muxtar Respublikası Baş nazirinin müavinləri; yerli icra hakimiyyətinin rəhbərləri; Naxçıvan Muxtar Respublikası mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri;

59

Millət vəkilləri barədə olan vicdanlılıq qaydaları və məhdudiyyətlər qanunvericiliklə müəyyən edilir: Konstitusiya, “Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” qanun, Milli Məclisin üzvlərinin statusları haqqında qanun və Milli Məclisin proresudur qaydaları haqqında qanun. Lakin bu qaydalar təcrübədə tətbiq edilmir. Milli Məclisin İntizam Komissiyasının işləri haqqında heç bir məlumat təqdim edilməmişdir.88 Azərbaycan Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatının bildirdiyinə görə "ictimaiyyətə bu komissiyanın demək olar heç bir fəaliyyəti, tapıntıları və ya cərimələri məlum deyildir."89 Hökumət monitorinq tərəfindən siyasi rəsmilərin və ya Milli Məclisin üzvlərinin qanunauyğunluğu ilə bağlı qaldırılmış məsələləri şərh edə bilməmişdir. Millət vəkillərinin təcrübədə qüvvəyə minmiş qanunauyğunluq (vicdanlılıq) qaydaları barədə heç bir məlumatları yox idi.

Korrupsiyaya qarşı dövlətlər Qrupu (GRECO) Milli Məclis üzvləri ilə bağlı korrupsiyanın qarşısının alınmasının təhlil etmiş və əsasən etik davranış məcəlləsi, maraqların toqquşması qaydaları, maraqların toqquşmasının aşkar edilməsi, qanunauyğunluq, aktivlərin bəyan edilməsi sistemi, lazımi nəzarət və əlavə fəaliyyət, vicdanlı fəaliyyət qaydalarının mühafizəsi barədə təimlər keçirilməsi barədə ətraflı tövsiyələr vermişdir. 90

Həm Korrupsiyaya qaşı mübarizə üzrə Komissiyasının üzvü, həm də Millət vəkill olan və Millət vəkillərnin etik davranışları barədə məcəllənin qəbulunun aparıcı olan şəxsi qeyd olunan layihəsinin yekunlaşdırılması və 2016-cı ilin sonunda qəbul edilməsi barədə məlumat vermişdir. "Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin üzvləri etik davranış qaydaları haqqında" qanun layihəsi şəffaflığın təmin edilməsi, maraqların toqquşmasının qarşısının alınması və deputatların fəaliyyətinə ictimai etimadın artırılması, millət vəkilləri tərəfindən etik davranış qaydalarının riayət edilməsini təmin etmək məqsədi daşıyır; Bu qanuna həmçinin etik davranış pinsiplərinin, təklif olunmuş faydaların, hədiyyələrin bəyan edilməsi, maraqların toqquşması qaydaları və qərəzsizlik daxildir. Lakin layihədə İntizam Komissiyası tərəfindən mühafizə proseduru və aşkar edilmə qaydaları aydın ifadə olunmamışdır.

Yeni 6-cı Tövsiyə:

1. Təxirə salınmadan siyasi və peşəkar ictimai xidmətin ayrılması barədə qanunvericilik qəbul edilsin.

2. Təxirə salınmadan millət vəkilləri üçün Davranış Məcəlləsi qəbul edilsin.

3. Etik davranış və maraqların toqquşması ilə bağlı təlimlər təşkil edilsin.4. Güclü monitorinq, mühafizə və sanksiya mexanizmləri təmin edilsin və

təcrübədə bu qaydalara riayət edilsin.

88 TI NIS 2013, qanunverici barədə fəsilə bax: http://transparency.az/alac/files/LEGISLATURE.pdf89 TI NIS 2013, qanunverici barədə fəsilə bax: http://transparency.az/alac/files/LEGISLATURE.pdf90 GRECO-nun Azərbaycan barədə Dördüncü Monitorinq Hesabatı

60

2.3. Məhkəmə və prokurorluqda dürüstlük

2.3.1. Məhkəmə

İnstitusional, fəaliyyət və maliyyə müstəqilliyi

Bir neçə qanunvericilik müddəaları məhkəmə müstəqilliyi üçün uyğundur. Konstitusiyanın 127-ci maddəsində və “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunun 100-cü maddəsində qeyd edilmişdir ki, hakimlər müstəqildirlər və yalnız Konstitusiya və qanunlara tabedirlər. Ədalət mühakiməsi hakimlərin müstəqilliyi təmin edilməklə, heç bir məhdudiyyət qoyulmadan həyata keçirilir (maddə 8). Bilavasitə, yaxud dolayı yolla məhkəmə icraatına məhdudiyyət qoyulması, təsir, hədə və müdaxilə edilməsi, habelə məhkəməyə hörmətsizlik göstərilməsi, yaxud aşkar etinasızlıq göstərildiyini bildirən hərəkətlər edilməsi yolverilməzdir (maddə 9). Bilavasitə və ya dolayı yolla məhkəmə məhkəmə icraatına müdaxilə etmə cinayət məsuliyyəti yaradır (Cinayət Məcəlləsinin maddə 286.1). Hakimlər siyasi fəaliyyətlə məşğul ola bilməz, siyasi partiyalara üzv ola bilməzlər; sahibkarlıq, kommersiya və digər ödənişli fəaliyyətlə məşğul ola bilməzlər, başqa heç bir vəzifə maaşı ala bilməz (Maddə 104-5 “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanun). Məhkəmə aidiyyətinin dəyişdirilməsinə və işlərin əsassız olaraq qanuni hakimin icraatından alınması yol verilmir (Maddə 15).

“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 90-cı maddəsi məhkəmə büdcəsi barədədir. Ədliyyə Nazirliyi dövlət büdcəsi ilə müəyyən edilmiş hədlərdə məhkəmələrin fəaliyyətinin maliyyə və maddi-texniki təminatını vaxtında həyata keçirmək üçün zəruri tədbirlər görür. Birinci instansiya məhkəmələrinin maliyyə təminatı üçün nəzərdə tutulan xərclər barədə təkliflər müvafiq icra hakimiyyəti orqanına təqdim edilməzdən əvvəl Məhkəmə-Hüquq Şurasının rəyi alınır. Azərbaycanın hakimiyyət orqanları bildirirlər ki, birinci instansiya məhkəmələri büdcəsini Məhkəmə-Hüquq Şurasına təqdim edir. Büdcə Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra Ədliyyə Nazirliyi üçün məcburi hal daşıyır. Bunlara baxmayaraq, vətəndaş cəmiyyəti məhkəmə büdcələrinin Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən təmin edilməsini məhkəmə müstəqilliyinin təhdid edilməsini və məhkəmə büdcəsinin son on il ərzində davamlı artırılmasına baxmayaraq Avropa Birliyinin standartlarından aşağı olduğu bildirmişdir.91 Azərbaycan onuncu baxışı yersiz hesab edərək, ölkəninin Avropa Birliyinin üzvü olmadığını bildirmişdir.91 Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı (2014), “Milli qanunauyğunluq sisteminin qiymətləndirilməsi: Azərbaycan” səh. 54.

61

Müstəqilliyə aid müddəalar, o cümlədən hakimlərin təyin edilməsi, vəzifədən azad edilməsi, nizam-intizam, toxunulmazlıq və mükafatlandırmaya dair müvafiq müddəalar aşağıda təsvir olunmuşdur.

Nəticələr

Azərbaycanın Konstitusiyasında və qanunvericiliyində məhkəmənin institusional və fəaliyyət müstəqilliyi barədə müddəaları özündə əks etdirir. Buna baxmayaraq, vətəndaş cəmiyyəti birinci instansiya məhkəmələrin büdcəsinin Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən təmin edilməsini, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinə təhdid olması barədə narahatçılığını bildirir. Azərbaycan hökuməti və məhkəmə (məsələn, Məhkəmə-Hüquq Şurası) bu narahatlıq mahiyyətini yoxlamalı və zərurət olduğu halda qüvvədə olan qanunvericilik və institusional çərçivəyə dəyişikliklər etməlidir.

Məhkəmə Şurası - mandat, səlahiyyətləri, qeyri-siyasiləşdirilməsi

Məhkəmə-Hüquq Şurası (MHŞ) məhkəmələrin müstəqilliyi, təyin olunması, qiymətləndirilməsi və intizam icralarının həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Məhkəmə-Hüquq Şurası öz fəaliyyətini müstəqillik, qanunçuluq, kollegiallıq, qərəzsizlik və obyektivlik prinsipləri əsasında qurur (“Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” Qanunu maddə 1-5). MHŞ-nın qərarları səs çoxluğu ilə qəbul edilir. Onun sessiyaları milli televiziya ilə yayımlanır. Qəbul edilmiş qərarlar şuranın internet səhifəsində mövcuddur. Şuranın qərarları barədə Ali Məhkəməyə şikayət edilə bilər (MHŞ haqqında qanun maddə 17-18).

Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən sonra Azərbaycanın MHŞ-nin üzvlərinin təyin edilməsi prosesində bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. MHŞ-nın 15 nəfərlik üzvlərinin tərkibinə Ali Məhkəmənin sədri və Konstitusiya Məhkəməsinin bir hakimi daxildir. Qalan yeddi üzv də hakimlədən ibarətdir. İki hakim namizədlərin92 siyahısını hazırlayır. Bu hakimlərdən ikisi Ali Məhkəmənin hakimləri, biri Naxçıvan Muxtar Respublikası (NMR) Ali Məhkəmənin hakimi həmin məhkəmələr tərəfindən seçilirlər; və Apellyasiya məhkəməsinin iki hakimi və iki rayon məhkəməsinin hakimləri MHŞ tərəfindən təyin edilir. Təyin edən orqan bir dəfə hakimlərdən ibarət namizədlərin siyahısını rədd edə bilər. MHŞ-nın qalan altı üzvi hakimlərdən ibarət deyildir və Ədliyyə naziri və onun tərəfindən təyin edilən bir nəfərdən ibratərdir; bir üzvü Prezidenti tərəfindən təyin edilir; bir üzvü Milli Məclis tərəfindən təyin edilir; bir hüquqşünas Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının Rəyasət Heyəti tərəfindən təyin edilir; və bir prokuror Baş prokurorluq tərəfindən təyin edilir (MHŞ-nın Maddə 6).

92 Azərbaycan bildirir ki, gələckdə iki hakim bir “qurum” kimi fəaliyyət göstərə bilər.

62

Son dəyişikliklər təqdirəlayiqdir, lakin bəzi narahatlçılıqlar qalmaqda davam edir. Bir çox hakimlər MHŞ-na üzvlərin seçilməsində iştirak edə bilərlər. Belə ki, bunlardan iki hakim ölkədə olan hakimlərin yalnız 94,5%-i daxil olmaqla namizədlərin ilkin siyahısını hazırlayır. Bunlar tamamilə məhkəmə hakimiyyətinin nümayəndləri qismində deyillər. Bu hakimlərin namizədlərin siyahısını necə tərtib etməsi aydın deyildir. Bundan başqa, icra hakimiyyəti bu proseslərə təsir etməyə davam edir. MHŞ-na Ədliyyə nazirinin özü və onun nümayəndəsi iki üzv təyin edir, üçüncü üzv isə Prezident tərəfindən təyin edilir. Dördüncü üzv hakim partiyanın çoxluq təşkil etdiyi Milli Məclis tərəfindən təyin edilir. İcra hakimiyyəti Apellyasiya və Ali Məhkəməyə də aşağıda qeyd edilən əsaslarla təsir göstərir.

MHŞ-nin sədrinin seçilməsində də bəzi narahatçılıqlar var. MHŞ-nın üzvləri heç bir vaxt məhdudiyyəti qoyulmadan 5 il müddətinə seçilirlər. MHŞ-nın sədri mühüm əhəmiyyətli səlahiyyətlərə malikdir, belə ki, o, son qərarı vermə, MHŞ-nın təmsil etmə, müvafiq araşdırma üçün hakimlərin seçilməsi, (MHŞ haqqında qanun maddə 21-2 və 26), araşdırma üçün məsuliyyətli şəxsi müəyyən etmə, o cümlədən sair əhəmiyyətli səlahiyyətləri vardır. Ədliyyə naziri 2005-ci ildən, yəni MHŞ-nın təsis edilməsindən bəri sədr vəzifəsini tutur və bu da, MHŞ-nın icraçı-orqan olması təəssuratı yaradır.

Vətəndaş cəmiyyətinin MHŞ-da iştirakı məhduddur. Üçüncü Monitorinq Mərhələsində da qeyd edilmişdir ki, (səhifə 84) vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri MHŞ-da təmsil olunmurlar. Cari qiymətləndirilmədə, Hökumət bildirir ki, hal-hazırda vətəndaş cəmiyyəti və media MHŞ-nın iclaslarına "adətən dəvət olunur" və "MHŞ-na kömək edir". Lakin MHŞ haqqında qanunun 25.2-ci maddəsinə əsasən, MHŞ-nın iclaslarına mütləq vətəndaş cəmiyyətinin üzvlərinin yox, “digər şəxslər”in dəvət oluna bilməsi qeyd edilmişdir. Müddəada həmçinin qeyd edilmişdir ki, dəvət edilmə tələb olunur, lakin vətəndaş cəmiyyətinin iştirak etmək üçün heç bir hüququ yoxdur.

Nəticələr

Azərbaycan MHŞ-nın tərkibinin və onun üzvlərinin təyin edilməsi prosesi yaxşılaşmışdır. Hakimiyyət həmçinin MHŞ-nın şəffaf prinsiplər əsasında qurulmasına maraq göstərir. Atılmış addımlar təqdirəlayiqdir. Lakin, real və ya qəsdən edilməsindən asılı olmayaraq, icraedici orqanın təsir tədbirlər narahatçılıq doğurur.

Yeni 7-ci Tövsiyə:

Lazımsız potensial və siyasi müdaxilənin qarşısını almaq şərti ilə, Ali Məhkəmənin və apellyasiya məhkəmələrinin üzvlərinin obyektiv və şəffaf meyarlar əsasında seçilməsi təmin edilsin.

Hakimlərin göstərdikləri iş fəaliyyəti əsasında işə qəbul və onların təşviqi

63

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 13-cü tövsiyə:

Lazımsız potensial və siyasi müdaxilənin qarşısını almaq şərti ilə, Ali Məhkəmənin və apellyasiya məhkəməsinin üzvlərinin obyektiv və şəffaf meyarlar əsasında seçilməsi təmin edilsin.

Konstitusiyanın 126.1-ci maddəsi və “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunun 93-cü maddəsində hakimlər üçün əsas tələblər qeyd edilmişdir. Bəzi tələblər yalnız Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olması şərtini qoyur; 30 yaşdan yuxarı; ali hüquqi təhsil; hüquq sahəsində ən azı 5 il iş təcrübəsi; və , cinayət törətməyə görə əvvəllər məhkum olunmamalıdır. Maraqların toqquşmasının qarşının alınması ilə bağlı olan müddəalar aşağıda təsvir olunmuşdur.

Məhkəmə Seçki Komitəsi işə qəbul prosesinə nəzarət edir. MHŞ beş il müddətinə Komitəsinin üzvlərini təyin edir. Komitənin 6 üzvü Ali Məhkəmənin, Apellyasiya Məhkəməsinin, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin hakimləri və 1 üzvü Ədliyyə Nazirliyi, 1 üzvü Baş Prokurorluq, 1 üzvü MHŞ-nın heyəti və 1 üzvü akademiyadan və 1 üzvü də Vəkillər Kollegiyasından olmaqla, ümumillikdə 11 üzvdən ibarətdir.93

Sonuncu səfərdən sonra namizədlərin işə cəlb olunması proseduru, əsas da uğur qazanmış nazmidələrin seçilməsi barədə narahatçılıq ifadə olunmuşdur. Giriş imtahanları mediada yayımlanılır.94 Namizədlər təsadüfi seçilmiş suallardan ibarət iki mərhələli yazılı imtahan verirlər. İmtahanların nəticələri Məhkəmə Seçki Komitəsi tərəfindən "iki dəfə" və "dəvət olunmuş mütəxəssislər" tərəfindən yoxlanılır. Yazılı imtahanları keçmiş namizədlər daha sonra şifahi müsahibədən keçirlər. Beynəlxalq, hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları, eləcə də media nümayəndələri, yazılı və şifahi imtahanları müşahidə edə bilərlər. Namizəd həmçinin digər namizədlərin müsahibəni müşahidə edə bilər. Buna baxmayaraq, bir neçə vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri müsahiblərin və qərarların qəbul edilməsini kifayət qədər şəffaf hesab etmirlər. Azərbaycan rəsmiləri bununla razı deyillər.

Yazılı və şifahi imtahanları keçmiş namizədlər bir il müddətinə ödənişli təlim keçərək sonra yenidən imtahan və müsahibədən keçirlər. MHŞ Məhkəmə Seçki Komitəsinin təklifləri əsasında, uğur qazanmış nazmizədlərin test nəticələrinə əsaslanaraq, onların siyahısının təsdiq edilməsi üçün Prezidentə təqdim edir.95 Prezident MHŞ-nın təqdim etdiyi bəzi namizədlərin təyin edilməsindən imtina edə bilsə də, Hökumət bildirir ki, bu hal heç bir zaman baş verməmişdir.

93 “Məhkəmə-Hüququ Şurası haqqında” qanunun 14-cü maddəsi.94 “Məhkəmə-Hüququ Şurası haqqında” qanunun 3.17 və 3.19-3.52-ci maddələri

95 “Məhkəmə-Hüququ Şurası haqqında” qanunun 4 və 5-ci maddələri, Konstitusiyanın 109 (9)-cu maddəsi, Üçünçü Monitorinq Hesabatı səhifə 84-85.

64

Ali Məhkəmənin və Apellyasiya Məhkəməsi hakimlərinin obyektivlik və şəffaflıq meyarları əsasında vəzifəyə təyin edilməsi qaydası Üçünçü Monitorinq Mərhələsindən bəri dəyişməyib və bu müəyyən narahatçılığa səbəb olur. Azərbaycan rəsmiləri bildirmişdirlər ki, bu vəzifələr üçün vakansiyalar elan olunur. Namizədlər ya ərizə ilə müraciət edir və ya MHŞ tərəfindən namizədliyi irəli sürülür. Sonra MHŞ bir namizədi təyin edilməsi üçün Prezidentə təklif edir və Prezident öz növbəsində bu təklifin təsdiq edilməsi üçün Milli Məclisə göndərir. Namizədin MHŞ tərəfindən necə seçilməsi qaydaları haqqında heç bir ətraflı məlumat yoxdur. “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 94-cü maddəsində həmin namizədlərin 5 il müddətinə birinci instansiya məhkəməsində işləməli olduğu barədə müddəa vardır. Əlavə olaraq, namizəd 20 il iş təcrübəsinə, “yüksək mənəvi keyfiyyətlər"ə malik olmalı və MHŞ tərəfindən tövsiyə olunmalıdır. Səfər zamanı, MHŞ hakim namizədlərin beş illik iş təcrübəsinə malik olmalarını məcburi qiymətləndirmə kimi qeyd etmişdir. Lakin bu, qanunda və ya MHŞ-nın daxili nizamnaməsində nəzərdə tutulmamışdır.

Nəticələr

Hakimlərin ilkin qəbulu üçün imtahan və müsahibə prosesləri ilə bağlı qaydalar obyektivliyi və şəffaflığı təmin etmək üçün bəzi təminatları ehtiva edir. Buna baxmayaraq, vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri şifahi müsahibə və qərar qəbul edilməsinin kifayət qədər şəffaf və qərəzsiz olmadığını bildirirlər. Azərbaycan rəsmiləri bununla razı deyillər. Lakin monitorinq qrupu bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan hakimiyyətinin vətəndaş cəmiyyəti ilə aparacağı dialoqun əhəmiyyətli olacağını və bu məsələ ilə bağlı fikirlər və narahatçılıqlar müzakirə olunacağına inanır.

Ali Məhkəməyə və Apellyasiya Məhkəməsinə hakimlərin təyin olunması meyarları kifayət qədər obyektiv və şəffaf deyildir. Qanunvericilikdə yalnız iş təcrübəsinə aid meyarlar göstərilir. MHŞ qiymətləndirilmə nəticələrinə əsaslandığını bildirsə də, bu yazılı surətdə nəzərdə tutulmamışdır. Eyni dərəcədə yaxşı qiymətləndirilən iki namizəd arasından seçim edilməsi üçün heç bir əlavə meyarlar yoxdur. Qiymətləndirmələr haqqında narahatçılıqlar aşağıda təsvir olunur. Qiymətləndirmə həmçinin, birinci instansiya məhkəməsinin hakimləri olmayan namizədlər üçün mövcud deyildir, bu da namizdələr arasında seçim edilməsinin qeyri-şəffaf olması kimi təəssurat yaradır.

Yeni 8-ci Tövsiyə:

Lazımsız potensial və siyasi müdaxilənin qarşısını almaq şərti ilə, Ali Məhkəmənin və apellyasiya məhkəməsinin üzvlərinin obyektiv və şəffaf meyarlar əsasında seçilməsi təmin edilsin.

Məhkəmələrdə inzibati vəzifələr - rolu, səlahiyyətləri, təyin/vəzifədən azad edilmə

65

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ali Məhkəməsinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədrlərini təyin edir. MHŞ və ya Milli Məclis ilə hər hansı bir məsləhətləşmələrin aparılması və vəzifələrə təyin edilməsində heç bir rəqabət mövcud deyildir. MHŞ-nın tövsiyəsi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti bütün digər məhkəmələrin sədrlərini və sədr müavinlərini və digər məhkəmələrin kollegiyalarının sədrlərini təyin edir (“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 94-cü maddəsi). Bütün məhkəmələrin sədrlərinin xidmət müddəti 5 ildir. Ali məhkəmənin sədri 2005-ci il tarixdə Prezident tərəfindən təyin edilmişdir və 2015-ci ildə yenidən həmin vəzifəyə təsdiq olunmuşdur. Məhkəmələrin sədrlərinin və sədr müavinlərinin ümumilikdə məhkəmənin və texniki işçilərin idarə olunması, habelə onları işə cəlb olunması, nizam-intizam və vəzifədən azad edilməsi kimi səlahiyyətləri vardır.96 Məhkəmə sədrinin qiymətləndirmələrdə iştirakının əhəmiyyəti növbəti bölmədə müzakirə olunmuşdur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Ali Məhkəmənin sədri, həmçinin MHŞ-da xidmət edir.

Nəticələr

Ali Məhkəmə və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədrləri məhkəmə hakimiyyətində ən yüksək mövqelərə malikdirlər. Azərbaycan Prezidenti bu vəzifələrə hakimlərin təyini (və vəzifədən azad) üçün məhdudiyyətsiz səlahiyyətlərə malikdir; təəssüf ki, MHŞ bu təyinatlarda bir rola malik deyil. Bu icra hakimiyyəti orqanlarının nəinki məhkəmələrə, habelə MHŞ-sı kimi digər orqanlara da təsir etmək qabiliyyətinin olması təəssuratını bağışlayır. Hökumət bildirir ki, Ali Məhkəməsinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sərdlərinin təyin edilməsi qaydalarında dəyişikliklər edilməsi Konstitusiyaya da dəyişikliklər edilməsini tələb edir. Bunlara baxmayaraq, monitorinq qrupu “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunun 94-cü maddəsi ilə Konstitusiyanın 109(32)-ci maddələri MHŞ-nın məhkəmə hakimiyyətində ən yüksək vəzifələrə təyini proseduruna mane olmadığı qənaətinə gəlir. Əslində, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 94-cü maddəsi Konstitusiyanın 109 (32)-ci maddə ilə birlikdə MHŞ-nın digər məhkəmələrin sədrlərinin təyin olunmasında rolunu müəyyən edir.

Yeni 9-cu Tövsiyə:

Obyektiv, şəffaf meyarlar və proses əsasında Prezidentinin Ali Məhkəmə və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədrlərinin təyin edilməsi ilə bağlı MHŞ-nın təqdimatının tələb olunmasına dair qanunvericilikdə müvafiq dəyişikliklər edilsin.

Məhkəmə səlahiyyəti müddətinin qorunması

96 “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 23 (rayon/şəhər məhkəmələri), 28-29 (ağır cinayətlər məhkəmələri), 30-4 (Naxçıvan Muxtar Respublikasının məhkəmələri), 34 (hərbi məhkəmələr), 45 (iqtisadi-inzibati məhkəmələr), 57-58 (Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məhkəməsi), 66-67 (apellyasiya məhkəmələri), 83, 84-1 (Ali Məhkəmə).

66

Hakimlər ilk olaraq üç il sınaq müddətinə təyin olunarlar və sonradan qiymətləndirilirlər. 2014-cü ilin dekabr ayında “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanuna olan dəyişikliklərdən əvvəl hakimlərin sınaq müddəti beş il nəzərdə tutulmuşdur. Əgər hakimin qiymətləndirilməsi qənaətbəxşdirsə, o, daimi olaraq hakim vəzifəsinə təyin olunur. Hakimlərin fəaliyyəti, beş ildə bir dəfə MHŞ tərəfindən qiymətləndirilir və hakimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi “ədalət mühakiməsinin təkmilləşdirilməsi, hakimlərlə tədris prosesinin düzgün qurulması, habelə onların vəzifədə irəli çəkilməsi, hakimlik və sədrlik fəaliyyətini davam etdirməyə yararlılıqlarının müəyyən edilməsi” məqsədilə aparılır (MHŞ haqqında qanunun 13-cü maddəsi). Hakimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin qaydaları və metodologiyası MHŞ tərəfindən müəyyən edilir

MHŞ haqqında qanunda qeyd edilir ki, (maddə 13.3) “hakimlərin fəaliyyəti qiymətləndirilərkən, [Ədliyyə Nazirliyi] topladığı məlumatlar nəzərə alınır”. MHŞ-nın rəsmiləri birdirirlər ki, nazirlik yalnız məhkəmə qeydləri və məhkəmə statistika barədə məlumatı təmin edirlər. Qiymətləndirilmə həmçinin hakimin işlədiyi məhkəmənin sədrinin rəyi və MHŞ-nın malik olduğu hər hansı bir məlumat əsasında ola bilər. Hakimin intizam məlumatları da nəzərə alınır.

Nəticələr

Hakimin daimi təyin edilməsindən əvvəl həssas hallar doğuran qərarlardan çəkindirilməsi, çox uzun sınaq müddətə təyin edilmiş hakimlərin müstəqilliyi ilə bağlı narahatçılıq doğurur. Azərbaycan sınaq müddətini beş ildən üç ilədək azaltmışdır. Bu təqdirəlayiq olsa da, monitorinq qrupu baxımından bu hal hələ də kifayət qədər uzun müddət kimi qiymətləndirilir.

Etik qaydalar (davranış məcəlləsi) maraqların toqquşması/digər məhdudiyyətlər (hədiyyələr, uyğunsuzluq, iş fəaliyyətindən sonrakı fəaliyyət və s.) - Xüsusi qaydaları, mühafizə mexanizmi, sanksiyalar, statistika

Konstitusiyanın 127 (II) maddəsi hakimlərin qərəzsiz, ədalətli və faktlara və qanuna əsasən fəaliyyət göstərməyini tələb edir. “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 99-cu maddəsi bu halları daha geniş təsvir edərək, hakimlərdən məxfililik və məhkəmə nüfuzunu, şərəf və ləyaqəti qorumağı tələb edir. 2007-ci il tarixli Etik Davranış qaydaları haqqında qanun da hakimlərin obyektiv və ədalətli olmasını tələb edir.

Xüsusi müddəalar maraqların toqquşmasına həsr olunmuşdur. Hakimlər başqa vəzifələrə təyin oluna və seçilə bilməzlər. Onlar hər hansı bir siyasi partiyanın üzvü ola bilməz, açıq şəkildə siyasi fikirlərini ifadə edə bilməz, siyasi partiya və ya hərəkatlara qoşula bilməz və ya kütləvi tədbirlərdə iştirak edə bilməzlər.97 Hakimlər biznes və ya kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməzlər. Onlar elmi, pedaqoji və 97 Konstitusiyanın 126(II)-cı maddəsi; “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunun 104-105-ci maddələri; Etik davranış qaydaları haqqında qanunun 22-23-cü maddələri.

67

yaradıcılıq fəaliyyəti üçün verilmiş əmək haqqı və pul ödənişlərindən başqa hər hansı bir mükafat ala bilməzlər.98 Etik davranış qaydaları haqqında qanun həmçinin hakimlərə dostlar, ailə və ya hökumət tərəfindən təsir olunmasını (Maddə 7, 10 və 17); "qeyri-prosessual" münasibətlərin yaradılmasını (maddə 13); və onun müstəqilliyi və ya qərəzsizliyinə təsir göstərə biləcək hər hansı bir fəaliyyət ilə məşğul olmağı (maddə 20) qadağan edir. Əgər hakim tərəfindən qəbul edilmiş qərar onun ailəsinin maraqlarına toxunursa, o zaman hakim özünə etiraz etməlidir (maddə 7). Prosesdən kənarlaşdırılma və etiraz edilmə müddəaları Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 30 və 109-cu maddələrində rast gəlinir. Azərbaycan bildirmişdir ki, hakimlərin iş fəaliyyətindən sonrakı fəaliyyətində (post-məşğulluq) heç bir məhdudiyyət yoxdur.

Hakim onun icraatında olan işlə və ya göstərdiyi fəaliyyət ilə əlaqədar heç bir hədiyyə, mükafat və ya fayda qəbul edə bilməz (Etik Davranış qaydaları haqqında qanun maddə 18). Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında Qanunun 8-ci maddəsində qeyd edilmişdir ki, vəzifəli şəxs xidməti vəzifələrinin qərəzsiz icrasına təsir edə bilən hədiyyələri tələb edə və ya qəbul edə bilməz. Bu məhdudiyyət 12 ay müddətinə ümumi məbləği əlli beş manatdan yuxarı olan bir və ya bir neçə hədiyyəni qəbul edilə bilməsini istisna edir. Hakimlərin də xidməti fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq hər hansı güzəştlərin və ya imtiyazların əldə edilməsi qadağan olunur.

Bu qaydaların tətbiqi müxtəlifdir. Azərbaycan bildirir ki, hakimlərə etiraz edilməsi ilə əlaqədar müddəalar CPM-də öz əksini taparaq, şəraitdən asılı olaraq eyni məhkəmədə fəaliyyət göstərərən hakimlərdən ibarət kollegiya və ya digər yüksək məhkəmə instansiya tərəfindən həll olunur. Digər pozuntular Məhkəmə-Hüquq Şurası qarşısında intizam icraatı ilə nəticələnir. Kobud və ya çoxlu sayda qanun pozuntularına yol vermiş hakimlər “töhmət” alır və ya başqa bir vəzifəyə keçirilir. Bu sanksiyalar, həmçinin töhmət Etik Davranış qaydaları haqqında qanunda (maddə 111-1 və 112) mövcuddur.

Hakimlərə qarşı olan şikayətlər, intizam icraatı və vəzifədən azad edilmə hədləri

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 18-ci tövsiyə:

Qanunauyğun fəaliyyət göstərməyən hakimlər ilə əlaqədar intizam orqanı kimi Məhkəmə-Hüquq Şurasının imkanlarını daha da artırmaq (hakimin qərar verdiyi ictraata təsiri, kommersiya və ya siyasi fəaliyyəti ilə məşğul olan hakimlərin fəaliyyətinə və s).

Üçüncü Monitorinq Hesabatından bəri hakimlərin intizam icraatına cəlb edilməsi prosedurlarına dəyişikliklər edilməmişdir. MHŞ media hesabatında Ədliyyə Nazirliyi və Prezident yanında apellyasiya şuralarının təqdimatları və fərdi şikayətlər əsasında 98 Konstitusiyanın 126(II)-cı maddəsi; “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanunun 104-ci maddəsi; Etik davranış qaydaları haqqında qanunun 21-ci maddəsi.

68

intizam icraatı başladığını bildirir. İntizam icraatı ifşa olunma anından bir il müddətinə və törədildikdən üç il müddətinə başlanıla bilər. İcraatı başlandıqdan sonra MHŞ hakim üzvlərindən birini məruzçi təyin edir. Məruzəçi təqdim olunmuş materialları təhlil edir və bunun əsasında hesabat hazırlayır. MHŞ hesabatı nəzərdən keçirir və təyin olunmuş hakimi dinlədikdən sonra müvafiq qərar verir. Hakimin məsuliyyəti aşkar edilərsə, MHŞ hakimə qarşı töhmət və ya başqa bir vəzifəyə keçirilməsi də daxil olmaqla, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş sanksiyalardan birini tətbiq edə bilər. Hakim olmayan MHŞ üzvləri intizam məsələlərinə dair səs vermək hüquqlarına malik deyillər. MHŞ-nın qərarları barədə Ali Məhkəməyə şikayət oluna bilər (Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin Hesabatı səh. 84). MHŞ-nın rəsmi internet səhifəsində həmin intizam icraatlarına dair qərarlar göstərilsə də, qərarların əsaslılığı barədə heç bir məlumat yoxdur.

Azərbaycan Üçüncü Qiymətləndirmə Mərhələsi hesabatında qeyd olunan tövsiyələrə cavab verməyərək, qanun pozuntularına yol vermiş hakimlərə dair MHŞ-nın potensialını (fəaliyyət imkanlarını) yaxşılaşdırmamışdır. Dəyişikliklər yalnız MHŞ-nın təşkil nizamnaməsini əhatə etmiş, MHŞ-nin araşdırma və ya qərar verməsi imkanlarına aid edilməmişdir. İntizam icraatı ilə bağlı məsələlərə dair təqdim olunmuş sənədləri yoxlamaq üçün əsas səlahiyyət məruzəçilərə verilir. Buna cavab olaraq, Azərbaycan hakimiyyəti bəyan edir ki, MHŞ-nın daxilində vahid intizam məsələlərinə dair bölmə intizam məsələlərinə dair işlərin öhdəsindən gəlir. Bu məsələ ilə bağlı Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsində keçirilmiş plenar iclas zamanı məlumat verilmişdir. Lakin Monitorinq qrupu bu məsələyə dair tam qiymətləndirmə həyata keçirməsi imkanlarına malik olmamışdır.

Qanunvericilikdə xitam üçün əsaslar müəyyən edilir. Ali Məhkəmənin hakimləri 68, digər hakimlər 66 yaşlarında təqaüdə çıxırlar (“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 96-cı maddəsi). Həmin qanunun 113-cü maddəsində vəzifədən kənarlaşdırılmaya dair digər məsələlər öz əksini tapmışdır. Bunlara "vəzifələrini yerinə yetirmək imkanları olmadıqda", "bir təqvim ili ərzində iki və ya daha çox intizam pozuntuları törətdikdə” və "icraatlarında olan işə baxış zamanı çoxsaylı qanun pozuntuları törətdikdə”, MHŞ qərarın qəbul edilməsini məhdudlaşdırır. Hakimlər öz razılığı olmadan başqa vəzifəyə dəyişdirilə bilməz (maddə 97).

Cinayət törədilməsi ilə bağlı məhkum edilmə də, vəzifədən kənarlaşdırılmaya səbəb ola bilər (maddə 101). Konstitusiyasının 128-ci maddəsində bu prosedur müəyyən edilmişdir. Hakimlərin vəzifədən kənarlaşdırılması təşəbbüsünü hakimlər cinayət törətdikdə Prezident Ali Məhkəmənin rəyi əsasında Milli Məclis qarşısında irəli sürə bilər. Müvafiq rəyi Ali Məhkəmə Prezidentinin sorğusundan sonra 30 gün müddətində təqdim etməlidir. Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəməsi və apellyasiya məhkəmələrinin hakimlərinin işdən kənarlaşdırılması haqqında qərar Milli Məclisin üçdə-iki səs çoxluğu ilə qəbul edilir.

Vəzifədən kənarlaşdırılma və intizam məsuliyyətinə dair məsələlər nisbətən nadirdir. Azərbaycanın statistik məlumatına görə, 2013-15-ci illər ərzində hakimlərin intizam

69

icraatına cəlb edilməsinə dair 41 sorğu olmuş, lakin onlardan yalnız 2-si vətəndaşlar tərəfindən edilmişdir. Bundan başqa, həmin ərəfədə 8 hakim “intizam icraatına” və “qiymətləndirilmə”yə görə vəzifədən kənarlaşdırılmış, 14 hakim isə pensiya yaşına çatdığına, istefa verdiyinə və ya vəfat etdiyinə görə vəzifələrindən uzaqlaşmışdırlar. Heç bir hakim cinayət törətməsinə məhkum edildiyinə görə vəzifədən kənarlaşdırılmamışdır. Eyni dövr ərzində, 10 hakim intizam icraatına görə başqa vəzifələrə keçirilmişdirlər. MHŞ-nın internet səhifəsində qeyd edilmişdir ki, heç bir iş üzrə tutduğu vəzifə ilə bir araya sığmayan (məsələn, kommersiya) fəaliyyəti ilə məşğul olduğuna və ya digər hakimin iş fəaliyyətinə müdaxilə etdiyinə görə vəzifədən kənarlaşdırılmamışdır. Azərbaycan başlanılmış intizam icraatları sayı barəsində dəqiq statistik məlumatları təmin edə bilmir.

Nəticələr

Azərbaycan, hakimlərin davranışlarına dair MHŞ-nın potensiallarını (fəaliyyət imkanlarını) yaxşılaşdırmamışdır. Vəzifədən kənarlaşdırılma və intizam icraatlarına dair sayların az olması, məhkəmələrin qanunauyğun fəaliyyət göstərməsinə dair narahatçılıqlar doğurur.

Yeni 10-cu Tövsiyə:

Qanunauyğun fəaliyyət göstərməyən hakimlərə dair (başqa hakimin icraatında olan işlə əlaqədar qəbul ediləcək qərara təsir edilməsi, kommersiya və siyasi fəaliyyət kimi tutduğu vəzifə ilə bir araya sığmayan fəaliyyətlə məşğul olma və s.) intizam orqanı kimi MHŞ-nın fəaliyyət imkanlarının daha da artırılması.

Aktivlərin və maraqların bəyan edilməsi - xüsusi qaydalar, mühafizə mexanizmi, sanksiyalar, statistika

Azərbaycan hökuməti bildirir ki, hakimlər Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyaya öz aktivləri, gəlir, öhdəlikləri və maraqlarını bəyan etməlidirlər. Bunları etməmək, intizam icraatının başlanılmasına və "tənbeh" və ya “töhmət” kimi sanksiyaların verilməsinə gətirib çıxarır. Lakin aktivlərin bəyan edilməsi formatına dair yekun anlaşılma olmadığından, təcrübədə vəzifəli şəxslərin aktivlərinin bəyan edilməsi işləmir. ("Dövlət qulluğunda qanunauyğunluq"da Fəsilə bax). Səfər zamanı bəzi hakimlər məhkəmə hakimiyyətində bunların tətbiqinin çox əhəmiyyətli olacağını ifadə etmişlər.

Nəticələr

Hakimlərin səfər zamanı qeyd etdikləri kimi, onların aktivlərini, gəlirlərini, öhdəliklərini və maraqlarını bəyan etmələri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu tələblərin həyata keçirilməsi məhkəmələrdəki qanunauyğunsuzluqlar barədə ictimai

70

narahatlığın azaldılmasına səbəb ola bilər. Bu qanunun qəbul edilməsi hökumət tərəfindən gecikdirilsə də, MHŞ bununla əlaqədar hakimlərə dair öz bəyənnaməsini icra etməli və ictimaiyyətə açıq elan etməlidir.

Yeni 11-ci Tövsiyə:

Hakimlərin illik MHŞ-na aktivlərinin, gəlirlərinin, öhdəliklərinin və maraqlarının bəyan edilməsi və bəyanatların ictimaiyyətə açıq elan edilməsi.

Təlimlərin, məsləhətləşmələrin, təlimatların mövcudluğu

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 18-ci Tövsiyə:

Təhsil fəaliyyətləri və metodologiyalara xüsusi diqqət yetirməklə, hakimlər üçün etik davranış və antikorrupsiya standartlarına dair sistemli təlimlərin artırılması. Bu təlimlərə maraqların toqquşması,bir araya sığmayan fəaliyyətlər, maliyyə məlumatlarının bəyan edilməsi, hədiyyələrə reaksiya, korrupsiya halları barədə məlumaltarın verilməsi və s. kimi mövzular daxil edilməlidir.

Üçüncü Monitorinq Mərhələsi Hesabatında (səh. 84) Azərbaycana hakimlərin etikası barədə sistemli təlimlərin həyata keçirilməsinə daha çox diqqət yetirməsi ilə bağlı təkliflər verilmişdir. Təlimlər praktiki yanaşma əsasında həyata keçirilməli, bura konkret məqsədəuyğun nümunələr daxil edilməli, təcrübədə hakimlərin üzləşə biləcəyi risklər barədə məlumatlar olmalıdır. Təlimlər anti-korrupsiya standartlarını, qabaqlayıcı tədbirləri, maraqların toqquşması, bir araya sığmayan fəaliyyəti, maliyyə məlumatlarının bəyan edilməsi, hədiyyə siyasəti, korrupsiya barədə məlumatların verilməsi kimi mövzuları əhatə etməlidir.

Azərbaycan bu tövsiyəni tam yerinə yetirməmişdir. İş fəaliyyətlərinin ilk beş ilində illik təlimlərdə iştirak etmək hakimlər üçün məcburi olsa da, sonrakı illərdə bu təlimlərdə iştirak etmək məcburi deyildir. Ədliyyə Akadamiyası bildirmişdir ki, 2013-2015-ci illər ərzində onlar 159 hakimə etika və anti-korrupsiya barədə təlimlər keçmişdirlər. Bu təlimlərdən birinin mövzusu "məhkəmə prosesində korrupsiya və müvafiq qabaqlayıcı tədbirlər üçün əlverişli amillər" barədə olmuşdur. Digər kurslar isə "korrupsiya cinayətlərinin xüsusiyyətləri" və "Korrupsiya cinayətləri və bununla əlaqədar öhdəliklər" korrupsiya cinayətlərinə həsr olunsa da, hakimlərin qanunauyğunluqları barədə kursların olmaması narahatçılıq doğurur. Hesabatda təklif olunmuş mövzulara dair təlimlər keçirilməmişdir. Hakimlərin qanunauyğunluqları barədə heç bir təlim olmamışdır. Hakimlərin etik davranış və ya qanunauyğunluq barədə hər hansı bir məsləhətlər alması imkanlarına dair heç bir mexanizm mövcud deyildir.

71

Yeni 12-ci Tövsiyə:

Təhsil fəaliyyətləri və metodologiyalara xüsusi diqqət yetirməklə, hakimlər üçün etik davranış və antikorrupsiya standartlarına dair sistemli təlimlərin artırılması. Bu təlimlərə maraqların toqquşması, bir araya sığmayan fəaliyyətlər, maliyyə məlumatlarının bəyan edilməsi, hədiyyələrə reaksiya, korrupsiya halları barədə məlumaltarın verilməsi və s. kimi mövzular daxil edilməlidir.

İş halları

Üçüncü Monitorinq Hesabatında (səh. 82) hakimlər üçün işlərin təsadüfi yollarla təyin edilməsi barədə sistem təsvir edilmişdir. Lakin bir çox məhkəmələrdə bu manual qaydada icra olunmaqda davam etdirilir. Elektron qaydada işlərin müəyyən edilməsi yalnız yeni binaya malik olan məhkəmələrdə həyata keçirilir. Apellyasiya məhkəmələrində, hakimlər kollegiyası tərəfindən baxılan işlər məhkəmənin sədri, sədrinin müavini və kollegiyaların sədrlərindən təşkil olunan plenar iclas tərəfindən seçilir (“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 54, 63, 79-cü maddələri). Məhkəmə sədrləri işlərin verilmə hallarına dair yekun siyahını hər ay təhlil edir və bu hal da təqdirəlayiqdir. Lakin, bu sistem elektron və təsadüfi hallar vasitəsi ilə seçilməli, iş halları barədə şikayətlər nəzərə alınmalı, hər hansı bir nasazlığı, manipulyasiya və ya sistem zəifliklərini müəyyən etməlidir.

Yeni 13-cü Tövsiyə:

Milli səviyyədə elektron vasitələrlə iş tapşırıq sistemi həyata keçirilsin və iş tapşırıqlarına dair sistemin zəiflikləri hər ay təhlil olunsun.

Ədalətli və şəffaf mükafatlandırma

“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 106-cı maddəsində hakimlərin əmək haqqı barədə müddəalar öz əksini tapmışdır. Ali Məhkəməsinin sədri ən çox əmək haqqına malik olan hakimdir. Bütün digər məhkəmələrin sədrlərinə Ali Məhkəmə sədrinin aldığı əmək haqqının ən azı 70% ödənilir və bütün digər hakimlərinə məhkəmə sədrlərinin aldığı əmək haqqının ən azı 80% ödənilir. Hakimlərin əmək haqları Azərbaycanda 2015-ci ildə təxminən orta aylıq əmək haqqından 2 ½ dəfə artıq həcmdə nəzərdə tutulur. Azərbaycan bildirir ki, əmək haqları və tədqiqat dərəcələri hər beş ildən bir 15% artır. Bundan əlavə, hakimlər aylıq vergisiz baza əmək haqqının 15-25%-i məbləğində müavinət, eləcə də müayinə haqqı, pensiya və həyat sığortası alırlar.

Məhkəmələrdə Şəffaflıq - məhkəmə qərarlarının əldə edilməsi, məhkəmə mülkləri, məhkəmə zallarında media

72

Konstitusiyanın 127-ci maddəsi şəxsi, dövlət, peşə və kommersiya sirrinin açılması hallar istisna olmaqla, məhkəmələrin açıq icraatda aparılması qeyd olunur. Oxşar müddəalar Cinayət Prosessual qanunvericiliyin 27-ci maddəsində və Mülki prosessual qanunvericiliyin 10.3-cü maddəsində əks olunmuşdur. Azərbaycan bildirir ki, medianın məhkəmə iclaslarında iştirakına və çəkilişinə heç bir məhdudiyyət qoyulmur. Hakimlərin Etik Davranış qaydaları haqqında Məcəllədə (maddə 14) hakimlərin “açıq məhkəmə prinsipinə itaət etməsi" müddəası öz əksini tapmaqda və media nümayəndələrinin məhkəmə iclasları barədə məlumatları ictimaiyyətə ötürməsi hüquqlarına hörmət edilməsi qeyd edilir.

İnternet şəbəkələrində məhkəmələr barədə məlumatlar iddia edildiyindən daha azdır. Azərbaycan qeyd edir ki, məhkəmələrdə baxılan işlərin siyahısı onların rəsmi internet səhifələrində dərc olunur. Apellyasiya qərarları bir ay ərzində dərc edilməli və "elektron daşıyıcılarda vasitəsilə yayıldığı" halda, birinci instansiya məhkəmələri qərarları Qanunda (“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanun maddə 5) nəzərdə tutulmuş vasitələrlə nəşr edirlər. Təcrübədə, yalnız məhkəmə işlərinin baxış cədvəli və Ali Məhkəmənin qərarları məhkəmənin internet səhifəsində mövcuddur. Apellyasiya məhkəmələrinin qərarları və baxılacaq işlər barədə internet səhifələrində heç bir məlumat mövcud deyildir.99 Rayon məhkəmələrinin internet səhifələri ya hələ qurulmaqdadır və ya sadəcə tapılmır.100

Yeni 14-cü Tövsiyə:

Dinləmələr və məhkəmə qərarları haqqında məlumatlar bütün məhkəmələrin internet səhifələrində yerləşdirilməlidir.

Məhkəmə siyəsətinə, etimadına və korrupsiya qavrayışına dair qanunauyğunluğun təsiri

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 18-ci tövsiyə:

Korrupsiya qavrayışına dair daxili səbəblərin və hakimlərin müstəqilliyindəki çatışmamazlıqların təhlil edilməsi. Risk qiymətləndirməsi həyata keçirməklə məhkəmə hüquq sistemində antikorrupsiya siyasətinin müəyyən edilməsi. Məhkəmə-Hüquq Şurasının Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyası, Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsi və digər aidiyyəti dövlət qurumları və vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri ilə əməkdaşlıq edilməsinin təmin edilməsi.

Üçüncü Monitorinq Hesabatında (səh. 83 və 85) vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri, hüquqşünaslar və beynəlxalq təşkilatların korrupsiya və hakimlərin müstəqillik 99 Bakı Apellyasiya məhkəməsinin rəsmi internet səhifəsində “baxılan işlər” və “məhkəmə aktları” bölməsinə bax.100 Bakı Ağır Cinayətlər məhkəməsinin rəsmi internet səhifəsində “baxılan işlər” və “məhkəmə aktları” bölməsinə bax.

73

barədə güclü tənqidləri qeyd edilmişdir. Azərbaycanın hakimləri isə bununla tam razı olmamışdırlar. Onlar Ali Məhkəmə qərarlarının dərc edilməsi və məhkəmələrdə nisbətən gənc hakimlərin işləməsini məhkəmə hakimiyyətinin qananuyğunluğu kimi qəbul edirlər. Mənfi ictimai qavrayışın səbəbi iddiaçı tərəflərin uduzmaqlarına dair olan narazılıqlarıdır.

Burada kiçik dəyişikliklər mövcuddur. Vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri, hüquqşünaslar və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri Azərbaycan məhkəmələrinin xüsusilə həssas hallarda lazımi qədər qanunauyğunluqlarının və müstəqilliklərinin olmaması qənaətinə gəlirlər. Məhkəmələrin tanınmış siyasi motivli hüquq müdafiəçiləri və jurnalistlərə qarşı bu cür halları narahatçılıq doğurur. Belə məlumatlar da vardır ki, bəzi hakimlər biznesə olan maraqlarını saxlamaqdadırlar. Nəticədə, hüquqi və fiziki şəxslər məhkəmələrə işlərini qaydaya salmaq üçün müraciət etmirlər. Digər tərəfdən, Azərbaycan rəsmiləri məhkəmə qanunauyğunluğu barədə heç bir problemin olmadığını bildirirlər. Məhkəmə sistemində əsas problemlərdən biri yeni "e-xəbərdarlıq" sistemi ilə məhkəmə çəkişməsinin tərəflərinə bildiriş verilməsidir. Heç bir institusional korrupsiya risklərinin qiymətləndirilməsi aparılmamışdır. Azərbaycan heç bir ictimai sorğu keçirməməsinə baxmayaraq, səmərəliliyinin artırılması üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinə görə məhkəmə sisteminə ictimai etimadın artırılmasını iddia edir.

Nəticələr

Yuxarıda göstərildiyi kimi, Azərbaycan ictimaiyyətinin məhkəmənin qanunauyğunluğu və müstəqilliyinə olan etimadı çox azdır. Azərbaycan məhkəmələri bu fikirlərlə kəskin şəkildə razı olmadığını bildirərək, məhkəmələr barədə mənfi imicin yaradılmasını tərəflərin itirilmiş şikayətlərinin məhsulu kimi qiymətləndirirlər. Bu şərh şübhə doğurur: hər bir ölkəndə tərəflərin itirmək payı vardır, lakin bir çoxları belə halın mənfi obraz yaradılmasından əziyyət çəkmir. Hər bir halda, onların kök salmış mövqeyi ilə əlaqədar Azərbaycan rəsmiləri bu ictimai narahtlığın aradan qaldırılması üçün kifayət qədər ciddi addımlar atmayıblar. Bu son dərəcə kədərverici haldır. Azərbaycan hökuməti ona ünvanlanmış narahatlığı inkar etməyə davam etdiyi halda məhkəmə qanunauyğunluna ictimai etimadın aşağı olması qalmaqda davam edəcəkdir.

Azərbaycan 18-ci tövsiyəni qismən icra etmişdir.

Yeni 15-ci Tövsiyə:

Korrupsiya qavrayışına dair daxili səbəblərin və hakimlərin müstəqilliyinin az olmasının təhlil edilməsi, riskli qiymətləndirməsi həyata keçirməklə məhkəmə hüquq sistemində antikorrupsiya siyasətinin müəyyən edilməsi. Məhkəmə-Hüquq Şurasının Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyası, Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsi və digər aidiyyəti dövlət qurumları və vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri ilə əməkdaşlığının təmin edilməsi.

74

2.3.2. Prokurorlar

Bundan öncəki monitorinq hesabatında Dördüncü Monitorinq Mərhələsinin metodologiyasında göstərildiyi kimi eyni dərəcədə prokurorluqda xidmət keçmənin qanunauyğunluğu təhlil edilməmişdir. Nəticədə, bu məsələ ilə bağlı heç bir tövsiyələr irəli sürülməmişdir.

Prokurorluq orqanlarında xidmət edilməsi Azərbaycan Konstitusiyası, “Prokurorluq haqqında” qanun (1999) və “Prokurorluq orqanlarında qulluq keçmə haqqında” qanun ilə (2001) tənzimlənir.

Bu hüquqi aktlara görə, Prokurorluq konstitusional orqan olmaqla, qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda cinayət işləri başlayır, istintaq aparır, qanunların icra və tətbiq olunmasına nəzarət edir, məhkəmədə dövlət ittihamını müdafiə edir, məhkəmədə mülki, inzibati və maliyyə işlərinə dair iddia qaldırır, məhkəmə qərarlarından protest verir. Azərbaycan Respublikasının Prokurorluğu ərazi və ixtisaslaşdırılmış prokurorların Azərbaycan Respublikası Baş prokuroruna tabeliyinə əsaslanan vahid mərkəzləşdirilmiş orqandır. Prokurorluq orqanlarında prokurorlar, müstəntiqlər və əməliyyatçılar xidmət edir.

İnstitusional, fəaliyyət və maliyyə müstəqilliyi, Baş prokurorun vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsi

Azərbaycan qanunvericiliyində prokurorluq orqanalarının fəaliyyətinin müstəqilliyinin təmin edilməsinə dair bir çox müddəalar vardır. Prokurorluq haqqında qanunun 36-cı maddəsinə qeyd edilmişdir ki, prokurorluq orqanlarının işçiləri öz vəzifələrini müstəqil həyata keçirirlər. Prokurorluq orqanlarının qanuni fəaliyyətinə bir başa və ya dolayı təsir etmə, məhdudiyyət qoyulması, hədə və ya qeyri-qanuni müdaxilə qadağandır və cinayət məsuliyyətinə səbəb olur (Prokurorluq haqqında qanunun 7-ci maddəsi).

Baş prokuroru Prezident Milli Məclisin razılığı ilə vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edir. Baş prokuror vəzifəsinə təyin edilmə səlahiyyət müddəti heç bir məhdudiyyət qoyulmadan beş ildən bir həyata keçirilir. 2009-cu ilə qədər Baş prokurorun səlahiyyət müddəti iki dəfə seçilmə imkanı ilə beş il müddətinə məhdudlaşdırılmışdır. Monitorinq qrupu qanunvericilikdə bu dəyişikliyə təəssüflənir. Buna cavab olaraq, Azərbaycan hakimiyyəti cari tənzimləmənin Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin müstəqillik təminatlarına dair hər hansı bir narahatlılıq yaratmır. Onun müavinləri Baş prokurorun təqdimatı ilə Prezident tərəfindən vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilir. Ərazi və ixtisaslaşdırılmış prokurorlar Prezident razılığı ilə Baş prokuror tərəfindən təyin edilir.

Azərbaycanda heç bir Prokurorluq Şurası mövcud deyil və Baş prokuror Milli Məclis və Prezident istisna olmaqla heç bir orqana hesabat vermir. Baş prokuror fəaliyyəti

75

barədə müntəzəm olaraq Milli Məclisə (maddə 43), eləcə də Prezidentə hesabat verir (Maddə 44). Baş prokuror Milli Məclisə (prinsipcə) ümumi məlumatlar daşıyan fəaliyyəti, statistika və icraatda olan işlərlə bağlı olmayan məlumatlarla bağlı illik hesabatlar verir. Digər tərəfdən, Prezidentə verilən hesabat daha dərindir. Bu hallarda hesabatların sayına məhdudiyyət qoyulmur; onlar Prezident və ya Baş prokuror tərəfindən irəli sürülmüş hər hansı bir məsələ ilə bağlı prokurorluq xidmətinin fəaliyyətinə dair məsələni həll edə bilərlər. Azərbaycan tərəfindən təmin edilmiş sorğuya cavab olaraq bildirilmişdir ki, prezidentə icraatda olan iş barəsində də hesabat verilə bilər.

Səfər zamanı həmsöhbətlərin bildirdiklərinə görə, prokurorlar hər hansı bir dövlət orqanından müvafiq araşdırmanın aparılması və ya aparılmaması barədə heç bir göstəriş ala bilməzlər.

Azərbaycan Cinayət-Prosessual qanunvericiliyində hüquqi ixtiyara dair heç bir müddəa öz əksini tapmamışdır və prokurorlar daxil olmuş hər bir şikayəti araşdırmalıdırlar. Buna görə də, araşdırma aparılmaması və ya cinayət işinin açılmamasına dair qərarlar imkanlar daxilində yox, əhəmiyyətli səbəblərlə əsaslandırılır.

Prokurorluq orqnalarında iyerarxik münasibətlər Cinayət-Prosessual Məcəlləsi, “Prokurorluq haqqında” və “Prokurorluq orqanlarında qulluq keçmə haqqında” qanunlarla tənzimlənir. Prokurorlar yalnız öz yuxarı prokurorlarının, eləcə də Baş prokurorun təlimatlarına riayət edə bilərlər. Bütün qanuni göstərişlərin icrası məcburidir. Prokuror yuxarı prokurorun göstərişini icra etməyə bilər və bununla əlaqədar ona yazılı surətdə əsaslandırılmış etirazını bildirməlidir. Səfər zamanı həmsöhbətlər bu halın təcrübədə adətən şifahi formada həyata keçirildiyini bildirmişlər.

Prokurorluq orqanlarının maliyyə müstəqilliyi hər il Milli Məclis tərəfindən təsdiqlənən dövlət büdcəsi hesabına təmin olunur. Səfər zamanı dövlət və qeyri-dövlət orqanlarında olan həmsöhbətçilər prokurorluq orqanlarının Azərbaycanda kifayət qədər yaxşı maliyyələşdirilməsini bildirmişlər.

Prokurorluq orqanlarının müstəqilliyinə, o cümlədən işə qəbul, vəzifədən azad etmə, intizam tənbehi, vəzifədə irəli çəkilmə və mükafatlandırmaya dair müddəalar aşağıda qeyd edilmişdir.

Nəticələr

Azərbaycanın Konstitusiya və qanunvericiliyində prokurorluq orqanlarında fəaliyyət ilə bağlı institusional və fəaliyyət müstəqilliyinə dair müddəalar öz əksini tapmışdır; buna baxmayaraq təcrübədə bəzi məsələlərə diqqət yetirilməlidir.

76

Birinci məsələ Baş prokurorun müstəqilliyi ilə bağlıdır. Milli Məclisə və Prezidentə hesabat verilməsi ilk baxışdan heç bir problem yaratmadığı halda (başqa dövlət orqanı kimi prokurorluq da ictimaiyyətə hesabat verməlidir), müstəqilliklə, xüsusilə hesabat verilməsi ilə əlaqədar bəzi narahatlıqlar ortaya çıxır. Bu elementə Baş prokurorun vəzifədən azad edilməsi və təyin edilməsi məsələsinə Prezident və Milli Məclis arasında razılaşdırılmış qərarlə say məhdudiyyəti qoyulmaması baxımından baxılmalıdır. Risk əsasən yüksək səviyyəli dövlət rəsmilərinin korrupsiya və digər ciddi iqtisadi cinayətlər törətmələri ilə bağlı olan halların araşdırılması vaxtı yarana bilər. Hesabatın verilməsinin öhdəliliyi Baş prokurorun vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsi ilə əlaqədar təzyiq kimi görünə bilər.

İkinci məsələ prokurorların fərdi fəaliyyətində korrupsiya riskləri ilə bağlıdır. Azərbaycanda tabeçilik prinsipi əsasında qurulmuş prokurorluq orqanlarında cinayət işi başlamayan və ya təqibi aparmayan prokurorun işinə yuxarı prokuror baxa və şikayəti həll edə bilər. Təqibin aparılmaması qərarı da həmçinin iyerarxik prinsiplər əsasında yoxlamaların predmeti ola bilər. Qərarların bu cür qəbul edilməsi, prinsipcə, korrupsiya riskini artırdığına görə, həmin qərarları iyerarxik yoxlamaların obyekti etmək və iyerarxik yoxlamaların nəticələrini ictimaiyyətə açıq elan etmək tövsiyə edilir. Azərbaycan hakimiyyəti bu halın artıq görüldüyünü qeyd edərək, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin yarımillik və illik hesabatının dərc edildiyini bildirir.

Preşəkarlığa görə işə qəbul, prokurorluq işçilərinin vəzifədə irəli çəkilmə və vəzifədən azad edilməsi əsasları

Prokurorluq orqanlarına işə qəbul ilə əlaqədar müddəalar “Prokurorluq haqqında” qanunun 29-cu və “Prokurorluq orqanlarında qulluq keçmə haqqında” qanunun 4-cü maddəsində öz əksini tapmışdır. Vakansiyalar KİV-də elan edilir. İlkin seçim mərhələsinə Baş prokuror tərəfindən məhşur hüquqşünaslar və alimlər, o cümlədən yeddi üzvdən ibarət xüsusi İmtahan Komissiyası tərəfindən nəzarət olunur. Müsabiqə dörd mərhələdən ibarətdir və Prokurorluqda bir illik məcburi təlim və yarım illik sınaq müddəti ilə müəyyən edilir.

Xüsusi əməliyyat və digər ixtisaslaşdırılmış namizədlərin də işə qəbulu İmtahan Komissiyası tərəfindən birbaşa digər hüquq-mühafizə orqanlarından (polis, kəşfiyyat əməkdaşları) standart işə qəbul proseduru nəticəsində həyata keçirilə bilər. Səfər zamanı belə hallara bəzi xüsusi əməliyyatçılara və ya digər orqanların preşəkar əməkdaşlarına ehtiyac yarandıqda yol verildiyi və bu təyinatların əksəriyyətinin əməliyyatçılar olduğu bildirilmişdir. Belə hallarda, namizəd İmtahan Komissiyasına müsahibə verir.

Prokurorlar orta hesabla bir və ya iki il ərzində iş fəaliyyətində müvəffəqiyyətlər əldə etdikdə vəzifədə irəli çəkilmə hüquqları vardır. Hər hansı bir vakant vəzifəyə namizədliyin irəli sürülməsi Baş prokurorluğun Kadrlar İdarəsi vasitəsi ilə həyata keçirilir, bu barədə Baş prokurora həmin namizədin göstəriciləri əsasında müvafiq təqdimat verilir. Mövqeyinin dəyişdirilməsi (vəzifədə irəli çəkilmə, iş yerinin

77

dəyişdirilməsi, aşağı vəzifəyə keçirmə və ya vəzifədən azad etmə) Baş prokurorun yazılı və əsaslandırılmış əmri ilə rəsmiləşdirilir.

Prokurorların vəzifədən kənarlaşdırılması Prokurorluq orqanlarında qulluq keçmə haqqında qanunun 32.3-cü maddəsi ilə tənzimlənir və beynəlxalq standartlara uyğun olması görünür. Vəzifədən kənarlaşdırılmış şəxs məhkəməyə şikayət edə bilər.

İntizam prosedurları Baş prokuror tərəfindən həyata keçirilir və Hərbi prokurorluq, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi və Bakı şəhər prokurorluğu çərçivəsində müəyyən məhdudiyyətlər olmaqla həyata keçirilə bilər. Bəzi prosedurlar Baş prokuror tərəfindən müəyyən edilmiş daxili yoxlama, əmr və məzmun ilə həyata keçirilə bilər.

Nəticələr barədə yuxarı prokurora və ya məhkəməyə şikayət verilə bilər.

Cinayət başında yaxalanma halları istisna olmaqla, prokurorluq işçilərinin inzibati qaydada həbs edilməsi, məcburi izahat verilməsi, tutulması, cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi, axtarış və şəxsi axtarış, telefon və digər vasitələrlə danışığına qulaq asılması yalnız Baş prokurorunun müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi sədrinin razılığı ilə həyata keçirilə bilər.

İki idarə cinayət qanunpozuntusu ilə əlaqədar araşdırma apara bilər - Baş Prokurorluğun Təşkilati-analitik idarəsi və Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin Daxili Təhlükəsizlik İdarəsi.

2013-cü ildə üç, 2014-ci ildə iki, 2015-ci ildə yeddi prokurorluq əməkdaşı daxili yoxlamalar nəticəsində vəzifələrindən azad edilmişlər.

Nəticələr

Azərbaycanda Prokurorluq orqanlarına işə qəbul İmtahan Komissiyası tərəfindən nəzarət edilməklə müsabiqə əsasında həyata keçirilir: bu sistemə yazılı və şifahi imtahanlar daxildir. İşə qəbul prosedurunun yazılı hissəsi şəffaf şəkildə həyata keçirilir. Lakin, TI MDB Hesabatına (101)101 və səfər zamanı vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələrinin fikirlərinə əsasən bağlı qapılar arxasında keçirilən şifahi imtahanlar barədə bəzi narahatçılıqlar vardır.

Monitorinq qrupuna birbaşa İmtahan Komissiyası tərəfindən qəbul edilmiş əməliyyatçılar və başqa peşəkar şəxslərin və onlardan fərqli olaraq standart prosedur qaydasında işə qəbul olanların faizləri barədə heç bir məlumat verilməmişdir. Qeyri-şəffaf prosedur əsasında xüsusi xarakterə malik olan məlumatın əldə edilməsi qeyri-mümkündür. Komissiyanın işə qəbulla əlaqədar istifadə etdiyi meyarları və onların şəffaf olub-olmaması aydın deyildir.

101 Milli qanunauyğunluq sisteminin qiymətləndirilməsi Azərbaycan, Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı 2014, səhifə 82.

78

Etik qaydaları (davranış məcəlləsi) / Maraqların toqquşması / Aktivlərin bəyan edilməsi / Digər məhdudiyyətlər (hədiyyələr, uyğunsuzluq, iş fəaliyyətindən sonrakı fəaliyyət və s.) - xüsusi qaydalar, mühafizə mexanizmi, sanksiyalar, statistikalar

Azərbaycanda prokurorluq əməkdaşları qüvvədə olan etik davranış prinsipləri və davranış qaydalarını özündə əks etdirən iki qanunun tələblərini yerinə yetirəməlidirlər: "Dövlət qulluqçularının etik davranış qaydaları haqqında" 2007-ci il tarixli qanun və Baş Prokurorluğun Kollegiası tərəfindən 2008-ci il tarixdə təsdiq edilmiş “Prokurorluğu işçilərinin etik davranış Kodeksi”.

Prokurorluq işçilərinin etik davranış Kodeksində əsas nəzarət funskilarını yuxarı prokurorlar tərəfindən, və ümumillikdə etik davranış qaydalarına riayət edilməsinin ümumi nəzarətinin idarələrin rəhbərlərinin və yuxarı orqanların həyata keçirilməli olduğu qeyd edilmişdir.

Etik davranış kodeksinin pozulması düzgün olmayan davranış qaydası kimi qəbul edilir və intizam tənbeh tədbirləri ilə nəticələnir.

Davranış standartlarının pozulması Ali Attestasiya Komissiyasının subyekti ola bilər və bununla əlaqədar həmin əməkdaşın intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə Baş prokurora təqdimat göndərilə bilər.

“Prokurorluq orqanlarında qulluq keçmə haqqında” qanunun 26-cı maddəsinə əsasən, intizam tənbehlərinə irad tutma, töhmət, şiddətli töhmət, aşağı vəzifəyə keçirmə, rütbənin aşağı salınması, vəzifədən azad etmə, prokurorluq orqanlarından xaric etmə, rütbədən məhrum edilmə kimi tənbeh tədbirləri daxildir. Bir təsnifat aşağı salınma da intizam tənbehi tədbirlərinə aiddir.

Azərbaycanda növbəti sanksiyalar tətbiq edilir: 2013-cü ildə 4, 2014-ci ildə 6, 2015-ci ildə - 13 işçi etik davranış kodeksinin müddəalarını pozduqlarına görə barələrində müvafiq sanksiyalar tətbiq edilmişdir.

Prokurorlar üçün maraqların toqquşmasına dair müddəalar Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında Qanunda öz əksini tapmışdır. Prokurorlar korrupsiyaya qarşı mübarizə və maraqların toqquşmasının qarşısının alınmasına və etik dilemmalara dair yuxarı prokurorlar tərəfindən müvafiq şifahi və yazılı məsləhətlər ala bilərlər.

“Vəzifəli şəxslər tərəfindən maliyyə xarakterli məlumatların təqdim edilməsi qaydalarının təsdiq edilməsi barədə” Qanunda bütün prokurorların üzərinə onların aktivlərinin, gəlirlərinin, öhdəlik və maraqlarının bəyan edilməsi vəzifəsi qoyulur. Lakin bu qanun hazırda qüvvəyə minməmişdir.

Maraqların və aktivlərin bəyan edilməsi prokurorluq əməkdaşlarının bir il stajorluq müddəti və yarım illik sınaq müddətinin bir hissəsidir. Azərbaycan hakimiyyəti xüsusilə qeyd edir ki, 2015-ci ildə prokurorluq əməkdaşları üçün Baş Prokurorluğun

79

Elm-Tədris Mərkəzində keçirilmiş təlimdə aktivlərin bəyan edilməsi məsələsi müzakirə olunmuşdur.

Prokurorluq əməkdaşlarının siyasi fəaliyyəti ilə məşğul olması və siyasi partiyalara üzv olması qadağandır; prokurorlar hər hansı bir vəzifəyə seçilə bilməz, akademik, pedaqoji və yaradıcılıq fəaliyyətindən başqa kommersiya və ya digər ödənişli fəaliyyətlə məşğul ola bilməz (“Prokurorluq haqqında” qanun maddə 10). Prokurorluq əməkdaşlarının əlavə olaraq işlədiyi fəaliyyətlə (əsasən akademik və ya pedaqoji xarakterli) məşğul olmaları Baş Prokurorluq tərəfindən 2015-ci ildə nəzərdən keçirilmiş və hazırda prokurorluq əməkdaşları yuxarı orqandan rəsmi razılıq olmadan bu cür fəaliyyət ilə məşğul ola bilməzlər.

Qanunvericiliyə əsasən, prokurorluq orqanlarının sonrakı fəaliyyətinə heç bir məhdudiyyət qoyulmamış, və onlar özəl sektorda belə işləyə bilərlər.

Nəticələr

Qanunvericilik baxımından Azərbaycanın prokurorluq əməkdaşları üçün etik davranış qaydaları və digər məhdudiyyətlərin yaxşı tənzimlənən sistemi vardır.

Bəzi praktiki addımlar təqdirəlayiqdir ki, bunlara prokurorluq əməkşdaşlarının əlavə fəaliyyətlə məşğul olmalarının və müvafiq təlimatların verilməsi aiddir. Buna baxmayaraq, əlavə fəaliyyətlə məşğul olma növləri ilə əlaqədar pozuntuların proqnozlaşdırıla bilməsi və şəffaf qaydalara riayət edilməsinin təmin edilməsi məqsədi ilə bu prosedurların bütün prokurorluq orqanları üçün əlçatan olması tövsiyə olunur.

Digər irəliləyişlər də edilə bilər. Məsələn, prokurorluq işçisinin prokurorluq orqanlarındakı fəaliyyətindən sonra özəl sektorda əmək fəaliyyətinə məhdudiyyətlər qoyulması-təcrübədə bu halları aşkar etmək və müvafiq sanksiyaları tətbiq etmək çətindir. Buna baxmayaraq, prokurorluğun fəaliyyətinə icitmai etimadın artırılması üçün köhnə prokurorluq əməkdaşlarının müvəqqəti olaraq prokurorluq orqanları tərəfindən araşdırılmış işlər üzrə vəkil və ya nümayəndə qismində iştirak etmələri məhdudlaşdırıla bilər.

Aktivlərin bəyan edilməsi ayrıca qeyd olunmalıdır. Bu hüquq normalarının hərəkətsiz qalmaqda davam etməsi ciddi narahatçılığa səbəb olur. Bu məsələyə dair təlimlərin həyata keçirilməsi təqdirəlayiq və yaxşı niyyət əsasında olsa da, hazırda Azərbaycanda aktivlərin bəyan edilməsi haqqında qanunvericiliyin işləməməsinə görə effektiv nəticə vermir.

Təlim, məsləhətlərin yazılı qaydalar üzrə mövcudluğu, yazılı qaydalar

80

Azərbaycan hakimiyyəti bildirir ki, prokurorluq əməkdaşları üçün anti-korrupsiya standartlarına, etik qaydalarına və qanunauyğunluqlara dair təlimlər keçirilir. Onlar qeyd edirlər ki, bu təlimlər nəzəri və praktiki nümunələrə əsaslanır.

Təlimlər Baş Prokurorluğun Elm-Tədris Mərkəzi tərəfindən təşkil olunur. 2015-ci ildə keçirilmiş 3 seminara ümumillikdə 50 prokurorluq əməkdaşları qatılmışdır. Ötən iki il ərzində etik davranış qaydaları haqqında keçirilmiş seminarların sayına dair məlumatlar təqdim edilməmişdir.

Nəticələr

Prokurorluq orqanlarının əməkdaşları üçün keçirilmiş etik davranış qaydaları, qanunauyğunluq və digər anti-korrupsiya standartlarına dair təlimlər prokurorluq əməkdaşları arasında qanunauyğunluğun yaradılmasında yüksək əhəmiyyət kəsb edir və davam etdirilməlidir.

Qanunauyğunluğun məhkəmə, etimad və korrupsiya qavrayışı siyasətinə təsiri

Vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri korrupsiya və prokurorluğun az müstəqilliyinin olması halları ilə bağlı müəyyən fikirlər irəli sürmüşdürlər. Vətəndaşlar ictimaiyyətə açıq olan və müəyyən həssas işlər üzrə Prokurorluğun müstəqilliyinə inamlarının olmadığından Prokurorluğa şikayət verməkdən çəkinirlər.

Digər tərəfdən, vətəndaşlar Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin yaxşı potensial kimi görərək, onun barəsində yüksək gözləntilər vardır. Buna görə də, prokurorların funksional müstəqilliyinin artırılması üçün Prokurorluq vətəndaş cəmiyyəti və media ilə daha yaxşı ünsiyyət siyasətini inkişaf etdirməlidir.

Yeni 16-cı Tövsiyə:

1. Baş prokurorun Milli Məclisə və Prezidentə verdiyi hesabat öhdəlikləri davam edən araşdırmalar və ya cinayət təqibi ilə bağlı veriləcək qərarlar ilə bağlı olmamalı və buna görə qanunvericilik müvafiq təminatlarla təmin edilməlidir.

2. Potensial həssas korrupsiya hallarını nəzərə alaraq, onun və bütövlükdə Baş Prokurorluğun müstəqilliyini qorumaq məqsədi ilə qanunvericilikdə Baş prokurorun iki dəfə ardıcıl mandat sayı məhdudlaşdırılmalıdır.

3. Prokurorluq orqanlarına işə qəbulun bütün prosedurlarının şəffaflıq, obyektivlik və peşəkarlıq fəaliyyəti prinsipləri meyarları əsasənda qurulması üçün, bu prosedurlarda vətəndaş cəmiyyətinin üzvlərinin iştirakı təmin edilsin.

4. Ən azı iki il müddətinə köhnə prokurorluq əməkdaşlarının müvəqqəti olaraq prokurorluq orqanları tərəfindən araşdırılmış işlər üzrə vəkil və ya nümayəndə qismində iştirak edilməsi məhdudlaşdırılması təmin edilsin.

81

5. Aktivlərin bəyan edilməsinə dair qanunun tətbiq olunması və bunun təcrübədə prokurorluq orqanlarının əməkdaşlarına tətbiq edilməsi təmin edilsin.

6. Təcrübədə prokurorluq əməkdaşlarının rastlaşa biləcəyi etik dilemmalara dair nümunələr daxil edilməklə, prokurorluq əməkdaşları üçün etik davranış və anti-korrupsiya standartlarına dair təlimlərin keçirilməsi davam etdirilsin.

7. Balanslaşmış kommunikasiya siyasətinin artırılması və Azərbaycanda korrupsiyaya qarşı mübarizənin, prokurorluq və məhkəmə sisteminin qanunauyğunluğu, müstəqilliyi və effektivliyi ilə bağlı vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri, media və ictimaiyyət ilə müvafiq müzakirə forumu yaradılsın.

2.4. Dövlət sektorunda hesabatlılıq və şəffaflıq

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 13-cü tövsiyə:

- Azərbaycanda, əsasən də korrupsiyaya meylli sektorlarda biznesin aparılmasına dair inzibati prosedurların sadələşdirilməsi və bu istiqamətdə dövlət xidmətlərinin daha şəffaf və səmərəli həyata keçirilməsi səylərinin genişləndirilməsi.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 15-ci tövsiyə:

- “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanunun həyata keçirilməsinə dair, Ombudsman daxilində daimi fəaliyyət göstərən və qeyri-hökumət təşkilatlarının, medianın üzvlərindən ibarət monitorinq qrupu təsis edilsin. Qanunun müddəalarının həyata keçirilməsində çatışmamazlıqları və lazımi dərəcədə həyata keçirilməməsinə dair dövri sorğular dərc olunsun.

- Səmərəli informasiya əldə edilməsi sahəsində öz fəaliyyət funksiyalarını yerinə yetirməsi üçün Ombudsman zəruri resurslar ilə təmin edilsin.

- Müxtəlif sosial qruplar arasında informasiya əldə etmək hüququ haqqında məlumatların yayılmasına yönəlmiş ümummilli maarifləndirici kampaniyalar təşkil edilsin.

- Böhtan və təhqirin cinayət məsuliyyətini ləğv edilməsi üçün müvafiq tədbirlər görülsün; media fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması üçün mülki hüquq alətlərin düzgün istifadə olunmamasını aradan qaldırılması mexanizmləri yaradılsın.

İnformasiya əldə edilməsi

Azərbaycanda informasiya azadlığına dair qanunvericilik bazası Üçünçü Monitorinq Mərhələsindən bəri dəyişməz olaraq qalır. Hökumətin bildirdiyi kimi, əsas inkişaf mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarında informasiya əldə etməyə dair məsul rəsmilər (FOI əməkdaşları) təyin edilməsidir; mərkəzi və yerli icra orqanları tərəfindən informasiya azadlığı ilə bağlı daxili nizamnamələrin qəbul edilməsi; informasiya azadlığı üzrə təlimlər. Lakin, Üçünçü Monitorinq Mərhələsi çərçivəsində

82

verilmiş yuxarıda qeyd edilmiş tövsiyələrin həyata keçirilməsi istiqamətində lazımi addımların atılması müəyyən edilməmişdir.

Azərbaycanın informasiya qanunvericiliyinə giriş kifayət qədər inkişaf etmişdir.102 İnformasiya azadlığına dair Azərbaycanın “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanunu ümumillikdə qlobal olaraq 11-ci yerdədir və 150 baldan 115 bal alaraq, müraciət və sanksiyaların bölməsində ən aşağı yerdə dayanır.103 Tənqidlər geniş istisnalar və qanun pozuntularına dair sanksiyaların az olmaması ilə əlaqədar olmuşdur.104 Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş məlumatlar birmənalı deyil: dövlət sirridən əlavə, burada “konfidensial məlumat” və “daxili istifadə” qeyri-müəyyən kateqoriyalar vardır.105

Lakin təcrübədə məlumat əldə etmək hüququnun istifadəsi narahatlıq doğurmaqdadır. Tətbiqetmədə olan çatışmazlıqlara və uğursuzluqlara daxildir: məlumat əldə etməklə bağlı sorğulardan imtinalar və ya yetərsiz cavablar verilməsi; zəruri məlumatları əldə etmək üçün şəxsi əlaqələrin zəruri olması; müddət pozuntularının olması; qurumları əhatə edən ictimai məlumatlarının və mənalarının ziddiyyətli şərhi və s.106

Əsas məsələlərdən biri də ictimaiyyətə açıq məlumatların kifayət qədər aydın olmamasıdır. Bu sahədə tənzimləmələrin çatışmamazlığından məlumat azadlıqları sahəsində çalışan şəxslərin verilən soruğuya cavabın statusunu müəyyən etmək səlahiyyətləri yoxdur, belə ki, buna görə nəzarət təsdiqi tələb olunur. Bundan başqa dövlət idarəçiliyindəki məlumatların sinifləndirməsi, saxlanmasını və gündəlik qeydiyyatını tələb edən məlumat/sənəd idarəetmə sistemi yoxdur, hansı ki, məlumat azadlığı sahəsində çalışan şəxslərin gündəlik işinə kömək edəcəkdir.

Bu çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün Azərbaycana Ombudsman imkanları çərçivəsində informasiya əldə etmək hüququnun həyata keçirilməsinə nəzarət edilməsi tövsiyə olunmuşdur.107 Hökümət bildirmişdir ki, Ombusdman öz səlayiyyətləri çərçivəsində məlumat azadlığı sahəsində müvafiq dövlət qurumlarının nümayəndələri, QHT-lər və kütləvi informasiya vasitələri ilə məsləhətləşmələr həyata keçirmişdir. Hökümət məlumat əldə etmək hüququnun gücləndirilməsi üçün yeni Ombusman Aparatının yeni stukturunu yaratmaq məqsədilə Nazirlər Kabineti və İqtisadiyyat Nazirliyini insan və maliyyə resurslarının təsdiqinə çağırsa da uğursuz olmuşdur. Şəffaflıq Azərbaycanın dəyərlindirmə hesabatına əsasən Ombusdman tərəfindən Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunmuş İnformasiya təminatı idarəsinin təklif olunan strukturu hazırlanmışdır. Buna baxmayaraq Maliyyə Nazirliyi tərəfindən 2012-ci ildən lazımi büdcənin ayrılması təmin edilməmişdir. 102 http://www.transparency.az/alac/transpfiles/FoI%20report_English%20version_Final_18%20June%20.pdf Azərbaycan, səhifə 42-58-ə bax.103 https://www.rti-rating.org/view_country?country_name=Azerbaijan104 https://www.article19.org/data/files/pdfs/publications/azerbaijan-freedom-of-information-report.pdf105 Cənubi Qafqaz цlkələrində Эnformasiya Azadlэрэ ьzrə stolьstь kitab, Юəfaflэq Azərbaycan təюkilatэnэn Azərbaycan, Ermənistan və Gьrcьstan ьzrə bцlməsi ilə hesabatэ, Azərbaycanэn 2012-ci il dəyərləndirilməsi, bax səhifə: 42-58. http://goo.gl/adtQ3d.106 https://www.article19.org/data/files/pdfs/publications/azerbaijan-freedom-of-information-report.pdf107 2011-ci ildən ombusdmanэn səlahiyyətlərinə məlumat qanunvericiliyinə зэxэюэn icrasэna nəzarət daxil edilmiюdir.

83

Dəyərləndirmə komitəsi yerindəcə öyrənmişdir ki, Ombusdsman praktiki olaraq öz nəzarət funksiyasını həyata keçirə bilmir və yalnız məlumat əldə etmək hüququnun pozulaması ilə bağlı müraciətlərin qəbulu ilə məhdudlaşdırılıb. 2014-ci ildə informasiya əldə edilməsi ilə bağlı qəbul edilmiş 21 şikayətdən 6-na baxılmış, 2015-ci ildə isə verilmiş 38 şikayətdən 14-nə baxılmışdır. 2015-ci il ərzindən 12000 şikayət qəbul etmiş Ombudsman üçün bu aşağı göstəricidir. Şikayətlər əsasən səhiyyə, sosial müdafiə, təhsil, miqrasiya, ekologiya, yol polisi, şəhər infrastrukturu və digər sahələrlə bağlı olmuşdur.

Xüsusilə vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları tərəfindən pulsuz hüquqi məsləhət həyata keçirən mərkəzlər vardır ki, bu vətəndaşlara QHT-lər vasitəsilə informasiya əldə etmək tələbi ilə kollektiv müraciət etməyə kömək edir. Bu halda onların cavab almaq şansları daha yüksəkdir.108

Qeyd olunduğu kimi keçmiş "Açıq hökumətin təşviqinə dair Milli Fəaliyyət Planı”nda nəzərdə tutulmuş öhdəliklərin icrası ilə əlaqədar Azərbaycan dövlət orqanlarında məlumat azadlığı məmurlarının (FOİ) təyinatına başlamışdır. Hökümətin hesabatına əsasən belə məmurlar hazırda dövlət qurumlarının 94%-nə təyin olunmuşdur.109 Buna baxmayaraq Şəffaflıq Azərbaycan təşkilatının monitorinq hesabatına əsasən mərkəzi və icra orqanlarının (cəmi 92 qurum bu qurum tərəfindən monitorinq edilmişdir) yalnız 31.3%-nə belə məmurlar təyin olunmuşdur.110

Eyni zamanda Şəfaflıq Azərbaycan təşkilatı dövlət qurumlarının əksəriyyətində mətbuat katiblərinin FOİ məmurları kimi təyin olunduğuna diqqət çəkmişdir ki, bu hal vətəndaşlarda öz hüquqlarını həyata keçirərkən çaşqınlıq yarada bilər. Təhsil Nazirliyinin və Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin nümayəndələri ictimaiyyətlə əlaqələr qurumunun rəhbərləri eyni zamanda onların müvafiq qurumlarının FOİ məmurları kimi xidmət etməkdədirlər.

Monitorinq qrupunun məsələnin bu cur həllinin effektivliyinə şübhəsi var. Vəzifəli şəxs açıq təyin olunduqda (onun əlaqə məlumatları və funksiyaları ictimaiyyətə açıq olmalıdır), düzgün təlim və informasiya sorğularına haqqında qərar qəbul etmək üçün kifayət qədər bilik və mülahizələri olduqda İctimai münasibətlər (PR) və FOİ funksiyalarını effektiv olaraq yerinə yetirə bilər. Ümumi dövlət qulluqçularına verilən məhdud mülahizə irəli sürmək hüququndan da göründüyü kimi Azərbaycanda bu belə deyil. İki başlı yanaşma ilə yanaşı qanunvericilikdə ictimai məlumatların nələrdən ibarət olduğunun aydınlıq göstərilməməsi və informasiya/sənəd idarəetmə sistemindəki çatışmazlıq FOİ məmurlarının öz vəzifələrini yerinə yetirməsinə maneçilik törədir. 108 Cənubi Qafqaz ölkələrində İnformasiya Azadlığı üzrə stolüstü kitab, Şəfaflıq Azərbaycan təşkilatının Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan üzrə bölməsi ilə hesabatı, Azərbaycanın 2012-ci il dəyərləndirilməsi, bax səhifə: 42-58. http://goo.gl/adtQ3d.109 http://antikorrupsiya.gov.az/upload/file/Azerbaijan%20Self-Assessment%20for%202014.pdf110 http://transparency.az/alac/files/OGP_report_2016_FINAL_EN.pdf səhifə 29

84

Öncədən dərcəetmə haqqında qaydalar bu məsələni müəyyən qədər həll etsə də ancaq ictimai məlumatların xüsusi kateqoriyaları məcburi nəşretmənin mövzusudur.111 Lakin hökümət tərəfindən məlumatların öncədən dərcetməsinin tətbiqinin sistematik təhlili və qiymətləndirilməsi aparılmır. Praktikada dövlət orqanlarının öncədən dərcetmə fəaliyyətləri barədə heç bir məlumat yoxdur.

Ölkədə informasiya əldə etmək hüququnun artırılması ilə əlaqədar verilmiş tövsiyəyə uyğun olaraq hökümət müvafiq dövlət orqanlarında seminar, treninqlər keçirilmiş, o cümlədən universitetlərdə insan hüquqları mövzusunda mühazirələr, sərgi və inşa müsabiqələri təşkil olunmuşdur. İnformasiya əldə etmək hüququ sahəsində keçirilmiş maarifləndirmə tədbirləri barədə məlumat verilməmişdir.

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyanın keçidiyi monitorinqə uyğun olaraq hökümət informasiya əldə etmək haqqında treninqlə bağlı dövlət orqanlarının 80%-nin bu öhdəliyi tam, 16%-nin qismən icra edildiyi, 4%-nin isə icra edilmədiyini bildirmişdir. Hökümət eyni zamanda bildirmişdir ki, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları məlumat əldə etmək sahəsində çalışan məmurlar üçün xüsusi treninqlər keçirmişdir. Şəfaflıq Azərbaycan təşkilatı bildirmişdir ki, monitorinq edilmiş mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının yalnız 22%-i belə treninqlər keçirmişdir (buna baxmayaraq treninqin mövzusu, iştirakçıları və vaxtı barədə məlumat verilməmişdir).112

Fəaliyyət Planına gələcəkdə informasiyanın əldə edilməsi sahəsində sadalanan tədbirlərin keçirlməsini daxil etsə də onların dəqiq vaxtı və nəticələri barədə məlumat verilməmişdir: İnformasiya əldə etmək haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş səlahiyyətlər daxilində İnsan hüquqları üzrə müvəkkilin (Ombudsman) nəzarət qabiliyyətinin gücləndirilməsi üçün tədbirlər görmək; məlumatlara çıxış üçün hüquqi yardım mexanizmi yaratmaq; xüsusi treninq və maarifləndirmə tədbirlər keçirmək; Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsində fəaliyyət göstərən “161-Qaynar xətt” xidmətinin səlahiyyətlərinin artırılması; statistik və analitik informasiyanın dərc edilməsi.

Sorğuya cavab olaraq informasiya qanunvericiliyinin azadlığı sahəsində bu sahədə olan çatışmazlıqların müəyyən edilməsi tədris edilmişdir. İştirak etmiş rəsmilərlə görüşdən müəyyən oldu ki, onların bu tədrisdən xəbərləri yoxdur.111 Dövlət qərarlarının siyahısının veb səhifədə dərc edilməsi məcburidir, məs., Government resolution lists info mandatory for publication on the website ,e.g. name of idarənin adı, əlaqəsi vasitələri, qanunvericik, online müraciət mexanizmi (34 kateqoriya, bura daxildir dövlət orqanlarının və bələdiyyələrin effektiv əmək haqqı dərəcələri, əməyin ödənilməsinə dair təlimatlar, habelə əlavə haqların ödənilməsi qaydaları və xüsusi güzəştlər)112 http://transparency.az/alac/files/OGP_report_2016_FINAL_EN.pdf səhifə 31

85

ASAN xidmət mərkəzləri

“Asan xidmət” mərkəzlərinin113 fəaliyyət dairəsi axırıncı monitorinqdən sonra daha da genişləndirilmişdir. 2015-ci ildə 2 yeni ASAN xidmət mərkəzi açılmışdır. 2015-ci il ərzində 2015-ci ildə özünəxidmət və yerlərdə səyyar xidmətlərlə birgə göstərilən xidmət sahələrinin sayı 140-a çatdırılmışdır. 9 dövlət orqanının ictimai xidmətləri (xidmətlərin ümumi sayı 232-dir və həmçinin xüsusi xidmətlər də daxildir) mərkəzlərdə təmin olunmuşdur. Dövlət Agentliyində ölkə vətəndaşlarının məmnuniyyət göstəricisi 98-99% -dir. Agentliyinin 2013-2015-ci illər üçün illik hesabatı ictimaiyyətə açıqdır. ASAN Kommunal Mərkəzləri, Prezidentinin 4 may 2016-cı il Fərmanı ilə fəaliyyə başlamışdır. Bundan başqa, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə 2016-cı ilin iyun ayından ictimai xidmətin keyfiyyətinin ölçülməsi üçün Asan Xidmət indexi meyarı təsbit olunmuşdur.114

Vahid pəncərə sisteminə əsasən “ASAN xidmət” mərkəzləri inzibati orqanların səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmış, hökümət və vətəndaş münasibətlərini yeni müstəviyə qaldırmışdır. “ASAN xidmət” səlahiyyətlərinin artırılması ilə lisenziyalaşdırma prosesi sadələşdirilmiş, buna görə qiymətlər azaldılmış və bəzi xidmətlər daimi qeydiyyat tələb edilmədən də göstərilməyə başlamışdır. Bütün bunların nəticəsində sahibkarlıq mühiti inkişaf etmişdir.

Xidmətlərin səmərəliləşdirilməsi təkcə sahibkarlıqla deyil, həmçinin vətəndaşlar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sürücülük vəsiqəsi, pasport və şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsi sahələri ilə də baрlı olmuşdur.Bundan başqa, “ASAN xidmət” qanunvericilikdə dəyişiklərlə baрlı təkliflərin veriməsi təcrübəsini həyata keçirir.

2015-ci ildə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilən xidmətlərin daha sadələşdirilməsi istiqamətində elektron xidmətlərin təşkili və təmin edilməsi qiymətləndirilməsini aparır. Monitorinq qrupu dövlət xidmətlərinin dəyişdiriməsində Azərbaycanın işini yüksək qiymətləndirir və davam etdirməyə cəsarətləndirir.

Açıq məlumat

113 2012-ci ildə Azərbaycanda vahid pəncərə xidmət məntəqələri tətbiq edilməyə başlamışdır. ASAN xidmətin rəsmi internet ünvanı: http://www.asan.gov.az114 http://www.fox19.com/story/32326426/asan-service-index-will-measure-quality-of-public-service-delivery

86

Azərbaycanın hazırda açıq məlumat portalı mövcud deyildir. Sahəyə baş çəkilən zaman aparılan müşahidələr göstərmişdir ki, açıq büdcə təşəbbüsü və ya büdcə barədə məlumatın şəffaflıq sahəsində ictimaiyyətin iştirakını genişləndirmək üçün Dünya Bankı ilə görülən bəzi işlər mövcuddur. Şəffaflıq Azərbaycan Təşkilatının fikrincə, yalnız bir neçə agentlik öz büdcələrini onlayn şəkildə dərc edir. Son inkişafa Vətəndaşın Büdcə Bələdçisi ilə birlikdə Maliyyə Nazirliyi tərəfindən birləşdirilmiş büdcə nəşriyyatı daxildir. Daşınmaz əmlakın mülkiyyət hüquqları və torpaq kadastrının dövlət reyestrləri Elektron hökumət portalında onlayn şəkildə ictimaiyyətə açıqdır.

Səhmdarların şəxsiyyəti haqqında məlumatlar və onların şirkətlərdə mövcud olan səhmləri barədə məlumatlar ictimaiyyətə açıq deyil. Hökumət məlumat vermişdir ki, sənədlərin reyestrləri Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən idarəedilən hüquqi sənədlərin reyestrinin rəsmi veb saytında (http://huquqiaktlar.gov.az/) onlayn ºəkildə mövcuddur. Bu veb sayt normativ hüquqi aktlar və digər sənədlər də daxil olmaqla, qanunvericiliyə sərbəst giriºi təmin edir.

Açıq məlumat yalnız şəffaflığın təmin edilməsində deyil, həm də biznes fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsində əsas rol oynayır. Dövlət orqanlarına məlum olan məlumatları açıq məlumat formatında dərc etmək və zəmanət verilmiş təkrar istifadə hüququ ilə geniş məlumat toplusunun (bunlar səhiyyə, təhsil, dövlət xidməti, məşğulluq, vergi və s. kimi sosial-iqtisadi inkişaf ilə əlaqədar) müntəzəm olaraq dərc olunmasını təmin etmək üçün onlayn platformanın yaradılmasında Azərbaycana köməklik edilmişdir.

MHŞT (Mədən Hasilatı üzrə Şəffaflıq Təşəbbüsü)

Azərbaycan 2013-cü ildən etibarən MHŞT-də iştirak edir. Milli MHŞT katibliyi Dövlət Neft Fondudur. 2013-cü ildən etibarən, ölkə təbii sərvətlərin çıxarılmasından əldə edilən gəlirləri açıqlayan MHŞT Hesabatlarının tərtib edilməsi istiqamətində müsbət addım atmışdır. Şirkətlər nə qədər vergi və başqa ödənişlər ödədiyini, hökumət isə nə aldığını açıqlayır. Hökumət və mədən hasilatı barədə - bu iki məlumat – müqayisə edilmiş və uyğunlaşdırılmışdır.115 Lakin, Azərbaycan 2015-ci ildə yerinə yetirilən Qiymətləndirmə hesabatından sonra 29-cu MHŞT İdarə heyətinin iclasında “namizəd” ölkə statusuna endirilmişdir. Həmin vaxt İdarə heyəti belə nəticəyə gəlmişdi ki, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyəti qəbuledilməzdir və MHŞT-nin yerinə yetirilməsi hazırki vəziyyətdə baş verə bilməz. İdarə heyəti bir sıra islahedici tədbirlərin görülməsini tövsiyə etmiş və Azərbaycanın MHŞT Standartı

115 https://eiti.org/news/azerbaijan-publishes-company-company-data

87

üzrə qiymətləndirilməsi cədvəlini irəli sürmüşdür.116 Sahədə görüşən rəsmilər bu müddətdə monitorinq komandasını inandırmışdır ki, Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə problemlərin həllinə kömək etmək üçün lazımi addımlar atmışdır. MHŞT Katibliyi səhmdarlarla məsləhətləşdikdən sonra islahedici tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün Fəaliyyət Planı layihəsini işləyib hazırlamışdır. Hökumətin sözlərinə görə, bir çox tədbirlər artıq yerinə yetirilmişdir. Fəaliyyət planı ictimaiyyətə açıqdır.117

AHT-Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı

Azərbaycan 2011-ci ildən Açıq Hökumət Tərəfdaşlığında iştirak etmişdir. Hökumət ictimai konsultasiyalar barədə göstərişlərdən sonra ikinci AHT fəaliyyət planını qəbul etmişdir. Mülki cəmiyyət fəal şəkildə prosesi dəstəkləyirdi. Yuxarıdakı 1.2 saylı bənddə qeyd edildiyi kimi, hökumət fəaliyyət planının inkişafı üçün AHT meyarını təmin etmək üçün ictimai konsultasiyanı yerinə yetirmiş və 27 apreldə Fəaliyyət Planını qəbul etmişdir. Lakin, 4 may 2016-cı ildə Təşkilat Komitəsi qərara aldı ki, QHT-nın iş mühiti üzrə həll edilməyən tələblərə görə Azərbaycan AHT-da təəssüf ki, fəaliyyətsiz kimi qeyd edilməlidir.118

Hökumət AHT təşəbbüsünü müəyyən etmiş və fəaliyyət planının inkişafı üçün müvafiq prosesin tələblərini yerinə yetirmək üçün aydın addımlar atmışdır. AHT bu müsbət addımları elan etmişdir. AHT-nın fəaliyyət planının yerinə yetirilməsi barədə monitorinq hesabatında Şəffaflıq Azərbaycan Təşkilatı qeyd edir ki, Azərbaycanda əsas səhmdarlar Vətəndaş Cəmiyyəti Təşkilatları ilə Hökumət arasında ümumi platforma yaradaraq ciddi şəkildə AHT ilə yenidən birləşmək üçün səylərini birləşdirməlidir. Bu hesabatın 1.4 saylı bəndində tövsiyə edildiyi kimi Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Komissiyası çərçivəsində edilə bilər. Lakin, uğur qazanmaq üçün Azərbaycan əsas mülki cəmiyyətin iştirakı mühitinin təmin edilməsi məsələsini həll etməlidir.

Diffamasiya və mətbuatın fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün mülki hüquqi vasitələr

Diffamasiyanı dekriminallaşdırmaq üçün heç bir tədbir görülməmişdir. Hökumət məlumat vermişdir ki, diffamasiyanı dekriminallaşdırmaq üçün qanunvericilik təkliflərinə baxılır. Sahədə görüşən rəsmilər belə təkliflər barədə və ya bu tövsiyəni

116 https://eiti.org/Azerbaijan117 http://www.eiti.az/index.php/en/senedler-2/work-plan-for-implementation-of-eiti118http://www.opengovpartnership.org/sites/default/files/attachments/OGPSteeringCommitteeResolutiononAzerbaijan-2.pdf

88

həll etmək üçün planlaşdırılmış tədbirlər barədə heç bir məlumata sahib deyillər. Bu müddəaların təcrübədə tətbiq edilməsi üçün heç bir məlumat mövcud deyil.

2013-cü ildə Diffamasiyadan Müdafiə barədə Qanun layihəsinin qiymətləndirilməsində, Venesiya Komissiyasının qeyd etdiyi kimi "hakimiyyətin Venesiya Komissiyası ilə əməkdaşlıq şəraitində diffamasiyanın dekriminallaşdırılması istiqamətində işləmək öhdəliyini dəfələrlə bəyan etməsinə baxmayaraq, diffamasiyaya görə tətbiq olunan ağır cinayət sanksiyalarının, o cümlədən azadlıq məhrum etmə cəzasının hələ də qalması Komissiyanı narahat edir". Onun fəaliyyət dairəsi fikirləri onlayn şəkildə ifadə etməyə qədər genişləndirilmişdir.

Bundan əlavə, müxtəlif ittihamlar üzrə tutulan media nümayəndələrinin son həbsləri həyəcan yaratmış və ciddi narahatlığa səbəb olmuşdur. “Yüksək səviyyədə korrupsiya hallarını tədqiq edən çoxlu sayda jurnalist keçən iki il ərzində səlahiyyətli orqanlar tərəfindən həbs edilmişdir.” Keçid dövrü ölkələrinin sözlərinə görə 2015-ci ilin dekabr ayından etibarən Azərbaycan səkkiz jurnalisti həbsxanada saxlamışdır.

Azərbaycan bütün diffamasiyanı və təhqiretmə cinayətlərini dekriminallaşdırmalıdır, çünki, onlar mətbuat azadlığına və xüsusilə də tədqiqatçı jurnalistikaya çox pis təsir edir və onların tətbiqi mətbuatla fərdi vətəndaşlar arasında özünüsenzuraya səbəb olur. Mətbuatın fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün mülki hüquqi vasitələrdən istifadə edərək əvvəlki monitorinq mərhələsinin problemlərini həll etmək üçün heç bir inkişaf yoxdur.

Nəticələr

Azərbaycan inzibati simplifikasiya və xidmətlər ilə əlaqədar tövsiyəyə tam əməl etmiş, ölkədə məişət korrupsiyası ilə effektiv şəkildə mübarizə aparılması islahatlara böyük təsir göstərmiş və ictimai inamı artırmışdır.

Azərbaycanda məlumata giriş hüququnun yerinə yetirilməsi son monitorinq mərhələsindən sonra gücləndirilməmişdir. Qanunverici bazanın çatışmazlıqları Üçüncü Monitorinq Mərhələsi ilə tövsiyə edildiyi kimi araşdırılmamışdır. Ombudsman məlumata giriş sahəsində öz vəzifələrini effektiv şəkildə yerinə yetirmək məqsədilə lazımi vasaitlərlə təmin edilməmişdir. Hökumət fəal dərc etmə barədə hüquqi aktın yerinə yetirilməsini yoxlamır; FOI rəsmilərinin təyinatı arzuolunan sürətlə davam etmir.

89

Azərbaycana dövlət orqanlarına məlum olan məlumatların açıqlanması təşəbbüsünü irəli sürmək tövsiyə olunur. Məlumatın gizlədilməsi məlumatı bilmək hüququndan daha böyük olan qanuni maraqla əsaslandırılmadıqda, bu məlumata giriş hüququ vermək üçün hüquqi məsuliyyətin uyğunluq sınağı üçün təmin edilməlidir. Bunu yerinə yetirmək üçün, Azərbaycan a) məlumata giriş hüququ barədə qərar qəbul etmək üçün rəsmi şəxslərin məlumat azadlığı mülahizəsini genişləndirməli və b) açıqlanması üçün hazır olan məlumatın növlərə ayrılmasına/təsnifatına imkan yaradan məlumatın idarəedilməsi mexanizmini tətbiq etməlidir. Azərbaycana məlumatın fəal dərc etdirilməsinin və Üçüncü Mərhələdə tövsiyə edildiyi kimi institusional imkanın gücləndirilməsi üçün lazım olan dövlət agentliklərindəki məlumata giriş təcrübəsinin yerinə yetirilməsini effektiv şəkildə yoxlamaq tövsiyə olunur.

Azərbaycan diffamasiyanı və təhqiri dekriminallaşdırmaq üçün tədbirlər görməmişdir. Mətbuatın fəaliyyətini məhdudlaşdırılmasında mülki hüquqi vasitələrdən yalnış istifadənin qarşısını almaq üçün heç bir yeni inkişaf yoxdur. Mətbuat və müstəqil mülki cəmiyyət barədə ən son sərt ölçülər həyəcan yaradır.

Azərbaycan 13-cü tövsiyəni tam icra etmiş, 17-ci nömrə altında qüvədə qalmış 15-ci tövsiyəni isə qismən icra etmişdir.

Yeni 18-ci Tövsiyə:

1. İstisnaları müəyyən etmək və məhdudlaşdırmaq üçün məlumata girişin qanunverici bazası nəzərdən keçirilsin və məlumatın gizlədilməsi məlumatı bilmək hüququndan daha böyük olan qanuni maraqla əsaslandırılmadıqda, məlumata giriş hüququ vermək üçün hüquqi məsuliyyətin uyğunluq sınağı təmin edilsin.

2. Məlumatın açıqlanması ehtimalını nəzərə alaraq dövlət orqanlarına məlum olan məlumatlara geniş giriş təmin edilsin;

3. Ən maraqlı məlumatlara girişi təmin edən açıq məlumat formatında məlumat onlayn dərc edilsin.

4. Məlumatın fəal dərci effektiv şəkildə yerinə yetirilsin.5. “Asan xidmət” üzrə bir pəncərə altında xidmətlərin institusional inkişafı və

genişlənməsi davam etdirilsin. 6. Tədqiqatçı jurnalistika üçün əlverişli mühit və mətbuatın korrupsiya barədə

məlumat verməsi təmin edilsin.

90

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 13-cü tövsiyə:

Inzibati prosedurları asanlaşdırmaq üçün cəhdlər artırılsın və Azərbaycanda və ən çox korrupsiyaya meylli olan sektorlarda biznesin idarəedilməsi istiqamətində daha şəffaf və əlverişli dövlət xidmətləri göstərilsin.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 15-ci tövsiyə:

- Informasiyanın əldə edilməsi haqqında Qanuna əməl edilməsinin monitorinqi üçün daimi əsasla Ombudsmanın rəhbərliyi altında qeyri-hökumət təşkilatlarından və mətbuatdan ibarət işçi qrupu yaradılsın. Qanunda və ya onun yalnış yerinə yetirilməsində çatışmazlıqları müəyyən etmək üçün dövri tədqiqatlar aparılsın və dərc edilsin.

- Informasiya əldə edilməsi sahəsində öz vəzifələrini effektiv şəkildə yerinə yetirmək məqsədilə Ombudsman lazımi vəsaitlərlə təmin edilsin.

- Müxtəlif sosial qruplar arasında məlumata giriş hüququ barədə məlumatın yayılması istiqamətində geniş məlumatlandırıcı kampaniya təşkil edilsin.

- Diffamasiyanı və təhqiri dekriminallaşdırmaq üçün müvafiq tədbirlər görülsün; mətbuatın fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün mülki hüquqi vasitələrdən yalnış istifadənin qarşısını alan mexanizmlər tətbiq edilsin.

2.5 Dövlət satınalmalarında dürüstlük

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 14-cü tövsiyə:

Dövlət satınalma prosesinin monitorinqi təkmilləşdirilsin, effektiv və sərbəst şikayətlər mexanizmi təmin edilsin.

Dövlət sektorunun təminatında yeni monitorinq quruluşu

Əvvəlki monitorinq mərhələsindən etibarən, dövlət satınalma proseslərinin monitorinqini təkmilləşdirmək üçün effektiv və sərbəst şikayət mexanizminin istismarını təmin etmək üçün heç bir mühüm addım atılmamışdır.

91

Hökumət izah etmişdir ki, Satınalmalar üzrə Dövlət Agentliyinin (“Agentlik”) ləğv edilməsi və onun öhdəliklərinin Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidmətinə (“Dövlət Xidməti”) (bu fəsildə köçürülmə barədə əlavə məlumata baxın) köçürülməsi dövlət satınalma prosesinin monitorinqini genişləndirməyi və sərbəst şikayət mexanizminin yaradılmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. Lakin, 2016-cı ilin yazında istismara verilən Dövlət Xidməti kimi öhdəliklərin ötürülməsinin bu sahədə inkişafa səbəb olub-olmayacağını dəqiq demək hələ tezdir.

Müstəqil təminat barədə şikayətlər mexanizmi

888 saylı Prezident Fərmanına əsasən, Dövlət Xidməti şirkətlərin şikayətlərini həll etməyə görə məsuliyyət daşıyır. Bu mövzu ilə bağlı çox məhdud sayda məlumat verildiyinə görə, şikayətlərin icra agentliyi səviyyəsində və Dövlət Xidməti səviyyəsində necə həll edilməsi proseduru anlaşılmaz olaraq qalır.Hökumət nümayəndələri Agentlik tərəfindən qəbul edilən və nəzərdən keçirilən satınalma şikayətləri üzrə aşağıdakı statistikanı təqdim etmişdir:

2013-cü ildə - 8 şikayət; 2014-cü ildə - 55 şikayət; 2015-ci ildə – 24 şikayət; 2016-cı ildə – 12 şikayət.

Qeyd edilmişdir ki, bu şikayətlərin çoxu təşkilatın təminat edilməsi və hərraclara sahib olma prosedurları ilə əlaqədar olmuşdur. Dövlət Agentliyi bu şikayətləri Satınalmalar haqqında Qanunun 8-ci fəslinə uyğun olaraq nəzərdən keçirmiş, müvafiq tövsiyələr vermiş və iddiaçıları müvafiq qaydada məlumatlandırmışdır.

Satınalma şikayətlərinin vəziyyətini və həll edilməsini daha yaxşı anlamaq məqsədilə, Monitorinq Komandası sənaye sektoru və təminat kateqoriyası üzrə (mallar, işlər və xidmətlər (konsultasiya xidmətləri də daxil omaqla) nə qədər şikayətin təqdim edilməsi barədə və sektor və kateqoriya üzrə ümumi müqavilələrin sayı ilə əlaqədar, eləcə də bu şikayətlərin nə qədərinin məhkəmələrə göndərilməsi barədə 2013-cü ildən 2016-cı ilə qədər daha ətraflı statistikanı təmin etməyi hökumətdən tələb etmişdir. Bu məlumat təmin edilmədiyinə görə, mövcud təminat şikayətləri prosedurunun adekvatlığının Monitorinq qrupu tərəfindən qiymətləndirilməsi təmin edilə bilməz.

Hüquqdan məhrum etmə

92

Monitorinq qrupu hüquqdan məhrum etmənin səbəbləri, müddət, apellyasiya proseduru, hüquqdan məhrum etmə prosesinin şəffaflığı da daxil olmaqla, hüquqdan məhrum etmə prosedurunun necə işlədiyini müəyyən edə bilməmişdir. Sahəyə səfər zamanı görüşən vasitəçilər aydın izahatlar verməmiş və bu anlayışın özünü qarışdırmışlar.

Monitorinq qrupuna məlumat verilmişdir ki, qara siyahılar tərtib edilmişdir və təminatı yerinə yetirən hər bir dövlət müəssisəsində saxlanılmışdır. Onlar bir məlumat bazasında birləşməmiş və ya dövlət müəssisələri arasında paylanmırlar. Belə yanaşma fərdin və ya şəxslərin dövlət tenderlərində iştirakını qadağan etdiyinə görə hüquqdan məhrum edilmə məqsədini pozmuş kimi görünür. Bir şərtlə ki, onlar bu dövlət müəssisələri tərəfindən onlara hüquqdan məhrum edildiklərini elan edən tenderləri irəli sürməkdən çəkinsinlər.Eyni zamanda, 2013-cü ildən 2015-ci ilə qədər şirkətlərin hüquqdan məhrum edilməsi barədə tələb olunan statistika təqdim edilməmişdir. Monitorinq qrupuna verilən yeganə məlumat bundan ibarət olmuşdur ki, 2016-cı ilin ilk altı ayında heç bir şirkət və ya fərd hüquqdan məhrum edilməmişdir.

Hüquqdan məhrum edilmiş şirkətlərin və fiziki şəxslərin sayı, məhrum edilmənin səbəbləri, məhrumetmə qərarlarına qarşı hər hansı müraciətlər və Azərbaycanda hüquqdan məhrum etmənin təcrübədə tətbiq edilib edilmədiyini müəyyən etmək məqsədilə müraciətdə ləğv edilən hər hansı məhrumetmə qərarları barədə məlumat almaq mühüm idi.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 14-cü tövsiyə:

Nəzarət, monitorinq, dövlət satınalmaları və e-satınalmalar barədə məlumatın toplanması və açıqlanması sahələrində Dövlət Satınalmalar Agentliyinin rolu və vəzifələri müəyyən edilsin.

Dövlət Satınalmalar Agentliyinin rolu və hüquqları

2016-cı ilin yanvar ayında, Satınalmalar üzrə Dövlət Agentliyi 15 yanvar 2016-cı il tarixli 741 saylı Prezident Fərmanına əsasən ləğv edilmişdir.119 Agentliyin funksiyaları, vəzifələri və əmlakı İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyində olan

119 15 yanvar 2016-cı il tarixli Dövlət satınalmaları üzrə Dövlət Agentliyinin ləğvinə dair Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 741 nömrəli Fərmanı.

93

Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidmətinə verilmişdir. Dövlət Xidmətinin tapşırıqları və vəzifələri 28 aprel 2016-cı il tarixli 888 saylı Prezident Fərmanında tənzimlənmişdir.120

Dövlət Xidməti İqtisadiyyat Nazirliyinin struktur bölməsi olaraq təsis edilmişdir. Dövlət Xidmətinin direktoru və onun müavinləri İqtisadiyyat Naziri tərəfindən təyin edilir və işdən kənarlaşdırılır. Dövlət Xidməti öz fəaliyyətləri barədə Nazirliyə üç aydan bir məlumat verir. Məlumat verilmişdir ki, Xidmətin maliyyə asılılığına dövlət büdcəsindən maliyyə vəsaitlərinin ayrılmasına əsasən zəmanət verilir.

Yeni qaydalara əsasən, Dövlət Xidməti dövlət satınalmaları sahəsində dövlət nəzarətinin və dövlət siyasətinin yerinə yetirilməsini təmin etməyə görə məsuliyyət daşıyan icraçı orqandır. Dövlət Xidmətinə dövlət satınalmaları barədə qanunvericiliyə (“Dövlət Satınalmaları barədə Qanun”)121 əməl edilməsinə nəzarəti yerinə yetirmək və rəqabət və açıqlanma əsasında dövlət təminatının yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün dövlət vəsaitlərindən əlverişli və effektiv şəkildə istifadə etmək üçün tədbirlər görmək və dövlət satınalmaları barədə qanunun pozuntularının qarşısını almaq üçün tədbirlər görmək tapşırılır.

Bundan əlavə, Dövlət Xidmətinə aşağıdakı sahələrə cəlb olunmaq tapşırılır:

- Dövlət proqramlarının tərtibi və yerinə yetirilməsi və dövlət satınalmaları sahəsində konsepsiyaların inkişafı;

- Dövlət satınalmalarında antiinhisar qanunvericiliyinə uyğunluğun monitorinqi;

- Satınalmalarda iştirak etmək məqsədi ilə bütün təchizatçıların bərabər girişini təmin etmək üçün rəqabət mühitinin yaradılması üçün tədbirlərin görülməsi;

- Dövlət Satınalmaları barədə Qanuna müvafiq olaraq rəqabət əsasında malların, işlərin və xidmətlərin dövlət təminatına nəzarət edilməsi;

- Mübahisələrə baxılması, əgər qanun pozuntuları aşkar edilərsə, satınalmalar prosedurunun dayandırılması və müvafiq satınalma agentliyi ilə tender nəticələrinin ləğv edilməsi məsələsinin qaldırılması;

120 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 28 aprel 2016-cı il tarixli 888 nömrəli Fərmanı - İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidmətinin qaydaları121 http://tender.gov.az/new/?inc=13

94

- Tender təklifilərindən imtina edilməsi barədə satınalma agentliyinin qərarlarının təsdiqlənməsi;

- Dövlət satınalma iştirakçılarının və podratçıların şikayətlərinin nəzərdən keçirilməsi, iddiaçıya bildirişlərin göndərilməsi və şikayətlər barədə qərarın qəbul edilməsi.

Dövlət Xidmətinin nümayəndələri izah etmişdir ki, Agentliyin funskiyalarının Dövlət Xidmətinə ötürülməsi şəffaflığı artırmaq məqsədilə və istehlakçının müdafiəsi kimi müvafiq sahələrlə sinergetik effektlərdən əldə edilərək və eləcə də, bürokratiyanı azaldaraq dövlət satınalmaları sahəsində daha yaxşı idarəetməyə nail olmaq məqsədilə yerinə yetirilmişdir. Lakin, hökumət nümayəndələri ilə aparılan konsultasiyalar müddətində, bu dəyişikliyin yuxarıda qeyd edilən məqsədə necə təsir göstərəcəyini aydınlaşdırmaq mümkün olmamışdır.

Dövlət Xidməti Bakıda yerləşir və regional idarələri mövcuddur. Xidmətin “Dövlət satınalmaları” və “beynəlxalq əlaqələr” şöbələri də daxil olmaqla ümumilikdə doqquz şöbəsi vardır. Verilən məlumata əsasən, 2016-cı ilin iyun ayından etibarən Dövlət Xidmətində 27-si dövlət satınalmaları məsələləri ilə məşğul olan heyət olmaqla, 199 heyət çalışmışdır. Dövlət Satınalmaları bölməsinin rəhbəri də daxil olmaqla, dövlət satınalmaları üzrə çalışan 27 heyətin hamısı Agentlikdən 37 nəfərlik heyətin çalışdığı Dövlət Xidmətinə köçürülmüşdür. Nəticə etibarı ilə, struktur dəyişikliyindən sonra orada dövlət satınalmaları məsələləri ilə məşğul olan 10-a yaxın şəxs çalışır. Bu, dövlət satınalmaları vəzifəsini yerinə yetirmək üçün Dövlət Xidmətinin kifayət qədər və keyfiyyətdə insan resursları ilə təmin edilib edilmədiyini sual altında qoyur.

Dövlət satınalmaları haqqında Qanun

Dövlət satınalmaları haqqında Qanun ona sonuncu dəfə edilən mart 2016-cı il tarixli düzəlişlə 2001-ci ildən etibarən Azərbaycanda dövlət satınalmaları fəaliyyətləri üçün hüquqi əsas olaraq qalır. Dövlət satınalmaları haqqında Qanun dövlət agentlikləri (büdcə təşkilatları) tərəfindən və dövlət müəssisələri tərəfindən satınalmalar üçün bərabər tətbiq edilir.

Hökumət nümayəndələri monitorinq komandasına məlumat vermişdir ki, dövlət satınalmaları barədə yeni qanun tərtib etmək Nazirlər Kabineti tərəfindən Dövlət Xidmətinə tapşırılmışdır. Belə razılığa gəlinmişdir ki, yeni qanunun (yarım) final layihəsi 2016-cı ilin sentyabr ayından etibarən monitorinq komandası ilə paylaşılmalıdır. Yeni qanuna əsasən ediləcək əsas dəyişikliklər müvafiq

95

səhmdarlardan mədaxillərin gözlənildiyi kimi müəyyən edilməmişdir. Lakin, belə ehtimal olunur ki, satınalma planlarının və müqavilələrin dərc olunması yeni qanuna əsasən icbari olmalıdır. Bundan əlavə, satınalmalar üzrə UNCITRAL nümunəvi qanununa əsasən elektron təminat müddəaları yeni qanunda birləşdirilməlidir. Ən son yeni qanun layihəsi 2016-cı ilin oktyabr ayında bitməlidir.

Hal-hazırda qida məhsullarının dövlət təminatı Dövlət satınalmaları haqqında Qanundan çıxarılır və xüsusi qaydalara əsasən tənzimlənməlidir. Müvafiq elektron portal bu satınalmalarda şəffaflığı təmin etmək üçün yaradılmalıdır.

DTT Dövlət Satınalmaları haqqında Müqaviləyə qoşulma

Hal-hazırda Azərbaycanın DTT Dövlət Satınalmaları haqqında Müqaviləyə qoşulması ilə əlaqədar heç bir danışıq aparılmır. Bu məsələyə Azərbaycanın DTT-a qoşulmasından sonra baxıla bilər.

Dövlət satınalmaları barədə məlumatın toplanılması və dərc edilməsi

Dövlət satınalma təşkilatları və dövlət müəssisələri tərəfindən hazırlanan satınalma planları www.tender.gov.az. rəsmi veb saytında yerləşdirilmişdir. Müdafiə haqqında və ölkənin təhlükəsizliyi ilə əlaqədar məsələləri haqqında dövlət satınalmaları istisna olmaqla, digər bütün dövlət satınalmaları barədə və onların nəticəsi barədə məlumatlar www.tender.gov.az. veb saytında yerləşdirilmişdir. Lakin, illik ətraflı satınalma planlarının, eləcə də müqavilələrin dərci və yenilənməsi hazırki qanunvericiliyə əsasən icbari deyil. Nəticə etibarı ilə, ehtimal etmək olar ki, hazırda bütün satınalma planları və müqavilələri dərc edilməmişdir.

Elektron təminat

Hal-hazırda, dövlət satınalmasında elektron element satınalmalar haqqında bildirişlərin dərc edilməsini və müvafiq dövlət saytında satınalmalar barədə hesabatların dərc edilməsini məhdudlaşdırır. Belə müəyyən edilə bilər ki, əvvəlki monitorinq mərhələsindən sonra bu sahədə heç bir irəliləyiş olmamışdır.

Hökumət nümayəndələri izah etmişdir ki, o, yeni Dövlət Satınalmaları haqqında Qanunun qəbul edilməsi zamanı ətraflı elektron təminat sistemi yaratmağı planlaşdırır. Belə hesab edilmişdir ki, yeni elektron təminat platforması tenderə dəvət, tender sənədləri və təqdim edilməsi və tenderlərin qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla, tam tender prosesi daxil olmalıdır. Elektron təminat platformasının işə

96

salınması ictimaiyyətin məlumatlandırılması üçün hərtərəfli proqramdan və satınalmalar üzrə rəsmi şəxslərə təlim kurslarının keçilməsindən əvvəl gəlməlidir.

Satınalmaların planlaşdırılmasında şəffaflıq

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 14-cü tövsiyə:

Satınalmaların və investisiyaların dövlət və yerli müəssisələr tərəfindən vaxtında və şəffaflıqla planlaşdırılması təmin edilsin və bununla əlaqədar şəffaflıq artırılsın; dövlətin və yerli müəssisələrin hərtərəfli, illik təminat planları tərtib etməsi təmin edilsin və icbari qaydada Dövlət Satınalmaları Agentliyi üçün təmin edilməsinə və dərc olunmasına ehtiyac olan dövlət satınalmaları barədə məlumat müəyyən edilsin.

Dövlət satınalmaları barədə müvafiq yeni statistika hal-hazırda hökumətin veb saytında mövcud olmadığına görə və monitorinq missiyasının kontekstində qeyd edilmədiyinə görə, dövlət təminat proseslərinin tam qiymətləndirilməsinə başlanıla bilməzdi. 2013-cü ildən 2015-ci ilə qədər olan hər bir il üzrə aşağıdakı statistika təqdim edilməlidir:

- Dövlət satınalmalarının ümumi dəyəri və sayı (dövlət müəssisələri də daxil olmaqla);

- Bir mənbədən satınalmaların dəyəri/sayı/alternativsiz əsasla satınalma;- Təklif edilmiş/irəli sürülmüş/aşkar edilmiş dövlət satınalmaları ilə əlaqədar

korrupsiya ilə bağlı inzibati işlərin və ya cinayət işlərinin sayı.

Dövlət sektorunun təminatı ilə əlaqədar bu məlumatın və əlavə faktların verilməsi hal-hazırda mövcud olmayan daha şəffaf sistemin təmin edilməsinə imkan yaratmışdır.

Metodik materiallar, standart sənədlər və dövlət satınalmaları ilə əlaqədar nümunələr və təlim

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 14-cü tövsiyə:

Dövlət satınalmaları ilə əlaqədar metodik materialların, standart sənədlərin və nümunələrin Nazirlər Kabinetinin qərarlarına əsasən qəbul edilməsi təmin edilsin və

97

ya Dövlət Satınalmalar Agentliyi cari işlər kimi müvafiq, icbari qaydaları müəyyən etmək hüququnu qəbul etsin və onları təcrübədə tətbiq etsin.

2013-cü ilin sentyabr ayından etibarən Nazirlər Kabineti tərəfindən nə metodik materiallar, nə standart sənədlər, nə də nümunələr qəbul edilməmişdir. Standart sənədlər və ya təlimatlar Nazirlər Kabineti tərəfindən qəbul edilmədən Agentliyə və Dövlət Xidmətlərinə 2016-cı ilin yazından etibarən bunları vermək səlahiyyəti verilməmişdir.

Qeyd edilmişdir ki, dövlət satınalmaları haqqında yeni qanunun qəbul edilməsindən əvvəl hər hansı tender sənədlərini və ya təlimatları yeniləmək və ya hazırlamaq planları yoxdur.

Bundan əlavə, satınalmalar ilə əlaqədar hər hansı təlim kurslarının növü, sayı və hədəf qrupları barədə məlumat olmamışdır.

Satınalmalar haqqında statistika

Monitorinq qrupu tələb olunan statistik məlumatların çoxu barədə məlumatsız idi. Azərbaycan orqanlarının verdiyi izahat bundan ibarətdir ki, Dövlət Satınalmalar Agentliyinin ləğv edilməsi əsasında onların yerinə yetirilməsi ilə bağlı sənədlər arxivləşdirilmişdir və bərpa edilə bilməz. Satınalmalar haqqında statistikanın tamamilə olmaması satınalma proseslərinin yoxlanılması məqsədilə Azərbaycan hökuməti tərəfindən saxlanılan və istifadə edilən ətraflı və müvafiq statistik məlumatlarla bağlı ciddi problemlər yaradır. Bundan əlavə, əvvəlki agentlik tərəfindən toplanılan statistik məlumatın arxivləşdirilməsi və ictimaiyyət istisna olmaqla, hətta dəyişdirilən agentliyin heyəti üçün onların mövcud olmaması nəzərəçarpan səviyyəli qeyri-şəffaflığı göstərir.

Nəticələr

Belə məlum olmuşdur ki, 2013-cü ildən 2015-ci ilə qədər olan müddətdə dövlət satınalmaları sahəsində və xüsusilə də, Üçüncü Monitorinq Mərkələsinin yerinə yetirilməsi üçün verilən tövsiyələrin icrası ilə əlaqədar heç bir mühüm irəliləyiş olmamışdır.

98

Hökumət nümayəndələrinin böyük ümidləri var ki, Dövlət Satınalmaları haqqında yeni Qanun daha şəffaf və əlverişli satınalma prosesi üçün dövlət təminatı sistemində tələb olunan dəyişikliklərə kömək edəcək.

Ən mühüm olan budur ki, yeni qanuna hər hansı dəyişikliklər və irəliləyişlər adekvat icra təlimatları ilə təlim, ixtisaslaşma və dövlət təminat heyətinin, müəssisələrin adekvat kəmiyyətinin və keyfiyyətinin toplanılması ilə müşayiət edilməlidir. Bu, dövlət sektoru müəssisələrinin təmini ilə əlaqədar Dövlət Xidməti tərəfindən təşkil edilməlidir.

Bundan əlavə, adekvat elektron təminat sisteminin tam təqdim edilməsi dövlət sektorunda daha şəffaf və əlverişli təminat sisteminin asanlaşdırılmasında bir vacib faktor olmalıdır.

Azərbaycan 14-cü tövsiyəni icra etməmişdir.

Yeni 19-cu Tövsiyə:

1. Satınalma ilə əlaqədar şikayətlərin həll edilməsi üçün aydın təlimat və öhdəliklər müəyyən edilsin.2. Hüquqdan məhrum edilmənin həll edilməsi üçün aydın təlimatlar və öhdəliklər müəyyən edilsin.3. Satınalma agentliyi, sektoru və satınalma metodu üzrə bütün açıqlana bilən müqavilələrin və onların dəyərinin icbari kütləvi hesabatı təqdim edilsin.4. Elektron təminat platforması yaradılsın və elektron təminatın nizama salınmasında dövlət satınalmaları üzrə rəsmi şəxslərə hərtərəfli təlim keçilməsi təmin edilsin.5. Dövlət sektorunun təminat rəsmiləri üçün bütün satınalma aspektləri üzrə müntəzəm və hərtərəfli təlim kursları yaradılsın və təqdim edilsin.6. Dövlət satınalmalarınn monitorinqinə mülki cəmiyyətin cəlb edilməsi təmin edilsin.7. Dövlət sektorunun təminatında ən son qayda və qanunların əks etdirilməsi üçün standart tender sənədləri və satınalma təlimatları müntəzəm olaraq yenilənsin.

99

8. Dövlət satınalmaları üzrə veb saytın müasir tələblərə cavab verməsi və bütün əlaqələrin işləməsi təmin edilsin.

2.6 . Biznes fəaliyyətində dürüstlük

Azərbaycan üzrə İkinci Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 3.9-cu tövsiyə:

- Özəl sektor üçün korrupsiya riskləri və onların həlli barədə məlumatlılıрın artırılması proqramları yaradılsın və başlanılsın.- Özəl sektor təşkilatları ilə birlikdə özəl sektorda (davranış kodeksi, anti-korrupsiya uyрunluq siyasətləri) özünütənzimləmənin inkişafına imkan yaradılsın.

Risklərin idarəedilməsi əsasında biznes etikası siyasəti

Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən sonra Azərbaycan hökumətinin prioritetlərindən birində neftin qiyməti azalmış və iqtisadiyyat zəifləmişdir. Bu strategiyanın əsas komponentlərindən biri investisiyanı və biznes mühitini inkişaf etdirərək iqtisadi artımı stimullaşdırmaq idi. Bu Dördüncü Monitorinq Mərhələsi müddətində, Azərbaycanın dövlət və özəl sektor nümayəndələri elektron xidmətlər göstərmək, şirkət yoxlamalarını tənzimləmək, lisenziyalaşmanı azaltmaq və korporativ idarəetməni inkişaf etdirmək üçün səylər göstərmişlər (ətraflı məlumat üçün aşağıya baxın). Bunlar, heç şübhəsiz ki, biznes mühitini təkmilləşdirən və həmçinin korrupsiya imkanını azaldan tərifəlayiq cəhdlərdir. Lakin, bu xüsusi tədbirlər ümumi biznes etikası siyasətini təşkil etmir. Bundan əlavə, biznes etikası risklərinin hərtərəfli milli qiymətləndirilməsi olmadan, diqqət edilməli olan əlavə risk sahələri hələ də müəyyən edilməmişdir.

Özəl sektorda kooperativ idarəetmə siyasətləri və kooperativ uyğunluq proqramları da daxil olmaqla, biznes etikasının inkişafı

İkinci və Üçüncü Mintorinq Hesabatlarında müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycanın özəl sektoru korrupsiya riskləri və biznes etikası barədə kifayət qədər məlumatlandırılmamışdır. Şirkətlər qeyd etmişdir ki, biznes etikaları və ya anti-korrupsiya tədbirləri barədə qaydaları qəbul etməyə görə onlara təzyiq göstərilməmişdir.

100

Üçüncü Monitorinqdən sonra, Azərbaycan sahibkarlığı və elektron xidmətləri inkişaf etdirmişdir. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu bütün ölkədən 4000 sahibkarın iştirak etdiyi 56 forum təşkil etmişdir. Fond həmçinin investisiya təkliflərini irəli sürmək üçün mətbuatda 56 elan vermişdir. Sənaye Nazirliyi dövlət elektron xidmətləri ilə əlaqədar 2015-ci ildə 146 mövzu üzrə 2600-dən çox iştirakçının iştirak etdiyi 132 təlim tədbiri keçirmişdir. Rəsmi yoxlamaları və lisenziyalaşmanı azaltmaq üçün cəhdlər həmçinin özəl sektor tərəfindən geniş şəkildə bəyan edilmişdir. Məlumatlılığı artırmaq və özəl sektorda özünütənzimləməni inkişaf etdirmək üçün yaradılmalı olan Sosial Əməkdaşlıq Şurası hələ də fəaliyyətə başlamayıb.

Kooperativ idarəetməni inkişaf etdirmək üçün bəzi cəhdlər də göstərilmişdir. Azərbaycan Kooperativ İdarəetmə Standartları (AKİS) 2011-ci ildə qəbul edilmişdir. İqtisadiyyat Nazirliyi 2016-cı ilin mart-aprel aylarında AKİS üzrə səkkiz təlim sessiyası keçirməyi planlaşdırmışdır. Mövzulara “İdarə Heyəti və onun Formalaşması” və “Müstəqil Direktorlar” daxil idi. Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti" QSC 2014-cü ildə öz “investisiya vəsaitləri”nin kooperativ idarəedilməsini qiymətləndirmişdir.

Şirkətlərin benefisiar sahibliyi barədə məlumat ictimaiyyətə açıqlanmır və kommersiya sirri hesab edilir. AKİS benefisiar sahiblər barədə məlumatın kooperativ açıqlanmasını tələb etmir. Hüquqi Şəxslərin Dövlət Qeydiyyatı və Dövlət Reyestri haqqında Qanunun 15.9-cu maddəsi yalnız nominal səhmdarların qeydiyyatını tələb edir. Azərbaycan rəsmiləri inanır ki, benefisiar sahiblik barədə məlumatların açıqlanması “sxemi” MHŞT tərəfindən tələb edildiyi kimi 2016-cı ilin sonuna qədər tərtib edilməlidir (aşağıya baxın).Azərbaycan korrupsiyanı müəyyən etmək və qarşısını almaq üçün şirkətləri kooperativ daxili nəzarətləri, etikaları və uyğunluq proqramlarını və ya tədbirləri qəbul etməyə həvəsləndirmək üçün cəhd göstərməmişdir. Maliyyə sektoru riskin qiymətləndirilməsinin və riskin idarəedilməsinin icbari olduğu sektorlardan biridir; lakin, bunlar, kredit və ya bazar riskləri kimi maliyyə riskləri ilə əlaqədardır. Azərbaycan orqanları qeyd etmişdir ki, uyğunluq proqramlarının olması bir çox digər qeyri-maliyyə firmaları üçün yaxşı təcrübə olmalıdır. Lakin, bu firmalardan yalnız korrupsiya risklərini aradan qaldırmayan səhiyyə və təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı siyasətlərə malik olması tələb olunur.

Biznes assosiasiyaları korrupsiyaya qarşı mübarizədə əhəmiyyətli rol oynaya bilər, lakin hökumət biznes etikasının inkişaf etdirilməsi istiqamətində bu assosiasiyalar ilə məşğul olmamışdır. Rəsmilər qeyd etmişdir ki, İqtisadiyyat Nazirliyi 2010-cu ildə Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası ilə anlaşma protokolu (AP)

101

imzalamışdır. Konfederasiya, Baş Nazir və Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası 2016-17-ci illərə dair Baş Kollektiv Müqavilə imzalamışlar. Bu müqavilələrin anti-korrupsiya ilə necə əlaqəndirilməsi barədə heç bir məlumat yoxdur. Azərbaycan korrupsiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün razılıq əsasında fəaliyyət göstərən şirkətləri, biznes assosiasiyalarını və dövlət idarəetmə orqanlarını cəlb edərək kollektiv fəaliyyəti inkişaf etdirmək üçün cəhdlər etməmişdir. O, həmçinin biznes etikası tədbirlərinin təsirini ölçmək üçün hər hansı tədqiqat və ya araşdırmalar aparmaq üçün biznes assosiasiyaları ilə birlikdə işləməmişdir.

Dövlət müəssisələrində (DM) və kiçik və orta ölçülü müəssisələrdə (KOM) korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirləri

Azərbaycanın dövlət müəssisələri (DM) sektoru barədə çox məhdud sayda məlumat mövcuddur. Azərbaycandan DM-nin sayı və milli iqtisadiyyatda onların payı barədə statistika tələb olunmuşdur, lakin statistika təqdim edilməmişdir. Məlumat ictiamiyyətə də açıq deyil. Lakin, Azərbaycanın sorğu vərəqələrinə verilən cavablar göstərir ki, ən azı 30 dövlət müəssisəsi (DM) mövcuddur. Sahəyə səfər edən rəsmilər qeyd etmişlər ki, DM-ləri əsasən kommunal xidmətlər, nəqliyyat, neft və qaz sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərir.

Özəl sektor şirkətləri kimi, Azərbaycanın DM-dəki anti-korrupsiya tədbirləri xüsusilə kooperativ idarəetmə siyasətlərinin inkişafı ilə əlaqədardır. DM-nin kooperativ idarəedilməsi barədə müəyyən edilmiş standartlar mövcud deyil. Özəl sektor şirkətləri üçün, Azərbaycan orqanları G20/OECD Kooperativ İdarəetmə Prinsipləri əsasında kooperativ idarəetmə məcəlləsini inkişaf etdirmək üçün Dünya Bankının Beynəlxalq Maliyyə Kooperasiyası ilə əməkdaşlıq etmişdir. Lakin, Azərbaycan orqanları DM-nə görə məcəllə tərtib etmək üçün Dövlət Müəssisələrinin Kooperativ İdarəedilməsi barədə OECD Təlimatlarından istifadə etməmişdir. Azərbaycan qeyd edir ki, ölkənin Prezidenti əksər DM-nin baş direktorunu və idarə heyətinin sədrini təyin edir. DM-nin “Nizamnaməsi”nin əlavə meyarları müəyyən etməsinə baxmayaraq, başqa vəzifələrə namizədlərin seçilməsi və qiymətləndirilməsi qaydaları qeyri-DM-ləri üçün olan qaydalar ilə eynidir. Ödəniş səviyyəsi müəssisənin “maliyyə-iqtisadi vəziyyəti”nə əsaslanır. “İdarə Heyəti və onun Formalaşması” və “Ödəniş Siyasəti” kimi kooperativ idarəetmə mövzuları üzrə 2015-ci ildə ümumilikdə 21 DM 8 təlim tədbirində iştirak etmişdir. İqtisadiyyat Nazirliyinin və ona “tabe olan strukturlar”ın rəsmiləri 2015-ci ildə dövlət rəsmilərinin korrupsiya halları mövzusu üzrə təlim tədbirlərində iştirak etmişdir. Özəl şirkət Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin tabeliyində olan 31 DM-ni təhlil etmişdir. Lakin, sahəyə səfər edən rəsmilər bu təhlillərin anti-korrupsiya ilə necə əlaqədar olduğunu izah edə

102

bilməmişlər. Azərbaycanın sorğu vərəqəsi cavabları İnternetdə illik hesabatları dərc edilən dörd DM-ə istinad etmişdir, lakin faktiki hesabatlar şirkətlərin veb saytında olmamışdır.

Əlavə cəhdlər DM-nin gündəlik fəaliyyətində deyil, onların özəlləşdirilməsində korrupsiyanın qarşısının alınması ilə əlaqədardır. Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi “Azərbaycan Respublikasında investisiya cəlb edərək və daşınmaz əmlakın dövlət qeydiyyatını və kadastrını apararaq daşınmaz əmlakın idarəsi və özəlləşdirilməsi üzrə dövlət siyasəti və əsasnaməsi” üzrə məsuliyyət daşıyır.”122 Azərbaycan qeyd etmişdir ki, veb saytlar Komitə üçün və onun iki sub-idarəsi üçün yaradılmışdır (Hərracların Təşkili üzrə Auksion Mərkəzi və Daşınmaz Əmlakın Kadastrı və Texniki İnventarlaşdırma Mərkəz). Konsultasiya şirkəti hərrac vasitəsilə müəssisələrin özəlləşdirilməsinə dair tövsiyələr hazırlamışdır. Azərbaycan bu tədbirlərin korrupsiya riskllərinə necə tətbiq edilməsi barədə ətraflı məlumat verməmişdir.

Faktiki olaraq, DM anti-korrupsiya və biznes etikası istiqamətində adekvat tədbirlər görməmişdir. 11 DM-nin internet saytlarının araşdırılması əsasında, müəyyən edilmişdir ki, yalnız bir DM (neft və qaz sektorunda) etik məcəllə, anti-korrupsiya siyasəti və hesabat qaydalarına malikdir. Digər DM-nin illik hesabatı (gəmiçilikdə) anti-korrupsiya siyasətinə istinad etmişdir, lakin siyasətin özü onlayn olaraq yoxdur. Qalan 9 şirkətin internet səhifələrində anti-korrupsiya tədbirləri barədə hər hansı məlumat yoxdur. Sahəyə səfər edən Azərbaycan rəsmiləri qeyd etmişdir ki, DM-nin əməkdaşları və işçiləri dövlət xidmətçiləri hesab olunmur. Buna görə də, dövlət rəsmilərinə tətbiq edilən anti-korrupsiya tədbirləri və ya etik məcəllə onlara tətbiq edilmir.

Kiçik və orta ölçülü müəssisələrlə (KOM) işlər kooperativ idarəetmənin inkişafını məhdudlaşdırmışdır. KOM 2015-2016-cı ildə keçirilən krooperativ idarəetmə üzrə 11 təlim sessiyasında iştirak etmişdir. Sahəyə səfər edən Azərbaycan rəsmiləri qeyd etmişlər ki, bu işlərin əsas məqsədi sahibkarlığı inkişaf etdirmək və vergiləri azaltmaq olmuşdur.

Mədən sənayesində fəaliyyət göstərən Azərbaycan KOM-lərində şəffaflığın ən mühüm elementinin təhlükə altında olması müəyyən edilmişdir. Azərbaycan 2009-cu ildə MHŞT üzrə “uyğunluq statusu” almışdır. Lakin, 2015-ci ilin aprel ayında Azərbaycan “Azərbaycanda mülki cəmiyyətin MHŞT prosesinə başlaması bacarığına dərin maraq” olduğuna görə “namizəd statusuna” endirilmişdir”. Sahəyə səfər edən

122 Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi internet səhifəsi.

103

Azərbaycan rəsmiləri qeyd etmişlər ki, hökumət bu məsələni həll etmişdir və öz uyğunluq statusunu yenidən 2016-cı ilin oktyabr ayına qədər alması gözlənilir.

Biznes qaydalarının və dövlət xidmətinin göstərilməsinin sadələşdirilməsi

Üçüncü Monitorinq Hesabatında qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan 2011-ci ildə dövlət orqanlarında elektron xidmətlərdən istifadə edilməsi üzrə inkişaf etməyə başlamışdır. “ASAN xidmət” mərkəzlər (Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi) “bir pəncərə” vasitəsilə müxtəlif dövlət xidmətləri göstərmək üçün 2012-ci ildə yaradılmışdır. Bu tədbirlər Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən sonra genişləndirilmişdir (“Dövlət sektorunda hesabatlılıq və şəffaflıq” haqqında fəsilə bax).

Əlavə islahat müəssisələrin dövlət yoxlamalarının tənzimlənməsində artımdır. 2011-ci ildən sonra dövlət orqanlarından öz illik yoxlama planlarını Ədliyyə Nazirliyinə təqdim etmək və müəssisələrinin faktiki yoxlamalarını reyestrdə qeydə almaq tələb olunmuşdur.123 2013-cü il iyul tarixli qanun da orqanlardan yoxlanılan şirkəti reyestrdə aparılan müvafiq qeydin surəti ilə təmin etmək və yoxlama zamanı tələb olunacaq sualların siyahısını dərc etmək tələb olunmuşdur. Bu tələblər üzrə dövlət rəsmilərinə təlim ildə ən azı iki dəfə keçilməli idi. 2015-ci ilin oktyabr ayında, Azərbaycan vergi, həyata və sağlamlığa təhlükə, milli təhlükəsizlik və iqtisadi maraqlar ilə əlaqədar olan sahələr istisna olmaqla, sahibkarlıq sahəsində bütün dövlət yoxlamalarını iki il müddətinə dayandırmışdır.

Lisenziyalaşma tələblərini sadələşdirmək və azaltmaq üçün cəhdlər göstərilmişdir. Oktyabr 2015-ci il tarixli Prezident Fərmanı lisenziyanın tələb olunduğu fəaliyyətlərin sayını azaltmış, lisenziyaları almaq üçün vaxtı 59-dan 37-ə qədər qısaltmış, bəzi lisenziyalar üçün dövlət rüsumlarını kəsmiş, lisenziya verən agentliklərin sayını 23-dən 4-ə qədər azaltmış və təsdiq üçün nəzərdə tutulan müddəti 15 gündən 10 günə qədər qısaltmışdır.

Səfər edilən sahədə, özəl sektor nümayəndələrinin bu təşəbbüslər barədə fikirləri biraz qarışıq olmuşdur. Fikirlərin çoxu bu islahatlar barədə kifayət qədər müsbət olmuşdur. Bəzi fikirlərdə qeyd edilmişdir ki, “hətta qanunvericilik mükəmmələ doğrudursa, məsələ yerinə yetirilmədən və icra edilmədən ibarətdir” və “tələblər olduğu kimi qalır”. Vergi xüsusilə problem sahə olaraq qalır. Bir iştirakçı münasib olmayan “müstəsna” vergi yoxlamalarına məruz qaldığını qeyd etmişdir. Digər biri 123 Prezidentin "Sahibkarlıq sahəsində yoxlamaların vahid məlumat reyestri haqqında" 13.04.2010-cu il tarixli 246 nömrəli və 15.02.2011-ci il tarixli 383 nömrəli fərmanları; Prezident 15.02.2011-ci il tarixli "Sahibkarlığın həyata yoxlamaların keçirilməsi formaları və qaydaları haqqında Əsasnamə"na dair Fərmanı.

104

isə bəzi şirkətlərin eyni ildə çoxsaylı vergi auditlərinə məruz qalması barədə məlumatlıdır. Üçüncü isə vergi məsələlərində ədalətsiz məhkəmə qərarlarına istinad etmişdir.

Korrupsiya halları barədə məlumat vermək üçün mənbələr və müstəqil baxış

Azərbaycan rəsmiləri korrupsiya halları barədə məlumat vermək üçün və onların bərpası üçün çoxlu mənbələrə istinad etmişdir. Baş Prokurorluğun Korrupsiyaya qarşı Münarizə Baş İdarəsi (KQMBİ) tərəfindən idarə edilən qaynar xəttə təkcə 2015-ci ildə 7266 zəng daxil olmuşdur. Məlumatların böyük əksəriyyəti digər dövlət orqanları ilə əlaqədar olmuşdur. Şikayətlərə baxan təşkilat şikayətləri qəbul etmək üçün 2001-ci ildən etibarən yaradılmışdır. İqtisadiyyat Nazirliyindəki (İN) Qaynar Xətt Mərkəzinə onun yaradıldığı sentyabr 2009-cu il tarixindən 2015-ci ilin sonuna qədər 44529 zəng, 2015-ci ildə isə 15571 zəng daxil olmuşdur. Fevral 2015-ci il tarixli Fərman digər dövlət agentliklərindən oxşar zəng mərkəzləri yaratmağı tələb etmişdir. Dövlətin müxtəlif səviyyələrində Müraciət Təşkilatları müəssisələri şikayətləri qəbul etmək üçün yaradılmışdır. Dövlət qərarları barədə şikayətlər həmçinin İnzibati-İqtisadi Məhkəməyə verilə bilər. Dövlət təminatı barədə qərarlar üçün şikayət proseduruna “Dövlət təminatının bölünməzliyi” fəslində baxılmışdır.

Bir çox digər məsələlər kimi, hesabatla bağlı əsas məsələ onun praktikada nə dərəcədə səmərəli olmasıdır. Apellyasiya Şurası korrupsiya pozuntusu ilə bağlı şikayət qəbul etmir.124 Biznes müəssisəsinin yuxarıda qeyd edilən digər hesabat kanallarına təklifi ilə bağlı sübut yoxdur. Əksinə, Ombudsman qəbul edir ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektləri ondan şikayət verməyə can atmırlar. Dövlət orqanı olan idarə müstəqil hesab olunmur. Onun əsas tapşırığı, ilk növbədə insan hüquqları kimi məsələləri və sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektlərinin maraqlarına qarşı dövlətin fəaliyyəti ilə bağlı şikayətləri əhatə etməyən məlumatı qəbul etməkdir. Digər vasitələrin də həmçinin sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektləri tərəfindən istifadə olunmadığı görünür. Anti-Korrupsiya Şöbəsi və İqtisadiyyat Nazirliyi onların qaynar xətti vasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektləri tərəfindən hazırlanan hesabatların nə qədər qəbul edilməsi ilə bağlı hər hansı məlumat verə bilməz. Hər bir halda, İqtisadiyyat Nazirliyinin qaynar xəttinə edilən müraciətlərin əksəriyyəti korrupsiya ilə bağlı olmadığına, sadəcə sual olduğu üçün bu müraciətlərin sayı şişirdilir. Bundan başqa, şirkətlərin rəsmi şikayət kanallarına və yaxud məhkəmələrə (“Məhkəmə və prokurorluq xidmətlərində düzgünlük” bölməsinə baxın) inam və etibarı yoxdur. Bir şirkət bildirdi ki, Prezident və KQMBİ-nin rəisi ilə birbaşa əlaqə yaratmaqla tenderlə bağlı yaranmış narahatlığını həll etmişdir. Aydındır ki, bu, əksər

124 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Apellyasiya Şurasının Əsasnaməsinin 1.1-ci bölməsi

105

şirkətlər üçün mümkün deyil. Daha vacibi isə odur ki, qeyri-ənənəvi vasitələrlə hüquqlarının müdafiəsi üçün müraciət edən bu şirkət müntəzəm hesabat kanallarının səmərəsizliliyini göstərə bilər.

Nəticələr

Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən etibarən Azərbaycan hökumətinin əsas diqqət mərkəzində olan məsələlərdən biri neftin qiymətinin aşağı düşməsinə və iqtisadi şəraitin getdikcə daha da mürəkkəbləşməsinə yönəlmişdir. Bu, biznes və investisiya qoyuluşu şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün bir sıra tədbirlərin görülməsi ilə nəticələndi. Bu tədbirlərin bir çoxu isə korrupsiyanın azaldılmasında əks təsirə malikdir.

Bununla belə, biznes bütövlüyünün gücləndirilməsini nəzərdə tutan tədbirlər olmamışdır. Problemləri müəyyənləşdirmək üçün Azərbaycan milli səviyyədə biznes bütövlüyündə qarşıya çıxa biləcək riskləri öyrənməmişdir. Nəticədə, milli anti-korrupsiya çərçivəsində biznes bütövlüyü siyasəti ilə bağlı risk yoxdur. OECD/Dünya Bankı/UNODC-un “Anti-Korrupsiya Etikası və Biznes üçün Müvafiq Məlumat Kitabçasında” təsvir edildiyi kimi korrupsiyanın qarşısının alınması və aşkarlanmasında kooperativ daxili nəzarət, etika və müvafiq proqram yaxud tədbirlərin təbliğ edilməsi məqsədilə səy göstərilməmişdir.

Növbəti narahatlıq isə praktikada tədbirlərin görülməsi ilə bağlıdır. Qanunvericiliyin qəbul edilməsi və bizneslə bağlı əsasnamə və dövlət qulluğu müddəalarının daha da asanlaşdırılması üzrə Azərbaycanın etdiyi səylər təqdirəlayiqdir.

Qlobal biznes və biznesin asanlıqla həyata keçirilməsi sahəsində Azərbaycanın reytinqlərinin yaxşılaşması bu səylərin bəzisinin öz bəhrəsini verdiyini təsdiq etdiyi halda, digər sahələrdə hələ də tədbirlər görülmür. Anoloji olaraq, çoxlu sayda şikayət kanalı yaradılmasına baxmayaraq, praktikada hələ də bunun biznes sahəsində istifadə edildiyi görünmür. Azərbaycanın korrupsiya ilə mübarizədə əsas müttəfiq ola biləcək sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektləri ilə birgə və yaxud kollektiv tədbirlər görməməkdə və də bu imkanlardan istifadə etməməkdir. Biznes sahəsində korrupsiya riskini qiymətləndirmək üçün araşdırma və yaxud sorğu aparmaq və ya biznes bütövlüyü üçün görülən tədbirlərin təsirini müəyyənləşdirmək məqsədilə biznes assosiasiyaları ilə birgə işlər görülmür.

Azərbaycan 3.9-cu tövsiyəni icra etməmişdir.

106

Yeni 20-ci Tövsiyə:

1. Biznes bütövlüyü üzrə risk təhlilini aparmaq və özəl sektorun fəal iştirakı ilə biznes bütövlüyü siyasətini işləyib hazırlamaq. 2. Korrupsiyanın aşkarlanması və qarşısının alınması üçün (KOM-lər daxil olmaqla) daxili kooperativ nəzarət, etika və müvafiq proqram yaxud tədbirlərin görülməsində özəl sektorla birgə işləmək və bu tədbirlərin təsirini ölçmək üçün sorğu və yaxud araşdırma aparmaq. 3. Anti-korrupsiya nəzarətlərinə daxil olan İƏİT Göstərişləri əsasında Dövlət Müəssisələri üçün Kooperativ İdarəetmə Məcəlləsinin qəbulunu nəzərdən keçirmək. 4. Biznes bütövlüyü ilə bağlı problem və narahatlıqları həll etməkdə və bunlarla bağlı vasitəçilik etməkdə şirkətlərə kömək edən müstəqil Biznes Ombudsmanının yaradılmasını nəzərə almaq.

FƏSİL 3: KORRUPSİYAYA GÖRƏ CİNAYƏT MƏSULİYYƏTİNİN TƏTBİQİ

3.1 Korrupsiyaya qarşı cinayət hüququ

Bu bölmə Azərbaycanın cinayət antikorrupsiya qanunlarına aiddir. Razılaşdırılmış Monitorinqin Dördüncü Mərhələsindən sonra bölmə əvvəlki monitorinq mərhələsindən verilmiş mühüm tövsiyələrin yerinə yetirilməsini və 2013-cü ildə həyata keçirilən Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən etibarən baş verən yeni irəliləyişləri yoxlayır.

Korrupsiya pozuntusunun kriminallaşdırılması

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 4 və 5-ci tövsiyələr :

- Rüşvət sadəcə təklif edildiyi və yaxud təbliğ edildiyi zaman, eləcə də rüşvət obyekti kimi qeyri-maddi xeyir əldə edilən zaman rüşvət cinayətinin aşkarlanması, araşdırılması ilə bağlı müstəntiq və prokurorlar üçün təlim tədris planının hazırlanması və təlim sessiyalarının təşkil edilməsi. - Xarici dövlət məmurlarının rüşvətxorluğunun aşkarlanması, araşdırılması ilə bağlı müstəntiq və prokurorlar üçün təlim sessiyalarının təşkil edilməsi

107

- Xarici dövlət məmurlarının rüşvətxorluq cinayətinin tətbiqi ilə bağlı müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün göstərişlərin hazırlanması.

Üçüncü Monitorinq Hesabatı (səh. 28-29 və 35) aşkarlamışdır ki, Azərbaycanın real korrupsiya cinayətləri beynəlxalq standartlara cavab verir. Ən əsas məsələ isə rüşvətin təklif edildiyi və vəd edildiyi, qeyri-maddi rüşvət və xarici dövlət məmurlarının rüşvətxorluq halında praktika və təlim idi.

2011-ci ildə Azərbaycan birmənalı şəkildə rüşvət “təklifi” və “vədini” əhatə etmək üçün rüşvət cinayətində dəyişiklik etmişdir. Buna baxmayaraq, hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları rüşvətxorluq başa çatdığı zaman onun sübut edilməsi daha asan olduğu üçün bunu üstün tutdular. Eyni şəkildə, məhkum olunma şansının daha az olduğu başa düşüldüyünə görə qeyri-maddi rüşvət verildiyi zaman təqibetmə olmurdu. Üçüncü Monitorinq Hesabatına müvafiq olaraq, Azərbaycanın bu cür halların necə aşkarlanması, araşdırılması və sübut edilməsi ilə bağlı hüquq-mühafizə orqanlarına təlim verilməsini tövsiyə edir.

Azərbaycan Üçüncü Monitorinq Hesabatı üzrə verilmiş bu tövsiyələri qismən yerinə yetirmişdir. Anti-Korrupsiya Şöbəsinin müstəntiq və prokurorları üçün 2015-ci il may ayından etibarən bir sira təlim fəaliyyətləri keçirilmişdir. Təlimdə əhatə olunmuş mövzuya korrupsiya cinayətinin müxtəlif növləri ilə bağlı hazırlıq, dövlət məmurlarının, prokurorluq qaydalarının və düzgün araşdırma aparılması üçün hakim tərəfindən qaytarılan işlərin təhlili daxildir. Təlim spesifik olaraq qeyri-maddi rüşvət və yaxud rüşvət təklifi və vədinə görə təşkil edilməmişdi. Azərbaycan rüşvət vədi və yaxud qeyri-maddi rüvətə deyil rüşvət təklifinə görə 2015-ci ildə həbs olunmaya aid idi.

Həmçinin xarici dövlət məmurlarının rüşvətxorluq cinayəti ilə bağlı təlimlər təşkil edilirdi. Prokurorlar 2014-cü il fevral ayında tədbir xarakterli axtarışla bağlı keçirilən seminarda iştirak etdilər. Seminarlardan başqa, həmçinin 2015-ci il may və 2016-cı il mart ayı aralığında prokuror və müstəntiqlər nümunə kimi iş araşdırılması da təşkil edildi. İş yerinə səfər edilən zaman bəzi rəsmilər bildirdilər ki, təlim faktiki xarici rüşvətxorluq halları aşkar edildikdən sonra təşkil edilə bilər. Həmçinin bəzi rəsmilər xarici rəsmilərin adətən cinayəti törətdikdən sonra Azərbaycanı tərk etdiklərini bildirərək xarici rüşvətxorluq konsepsiyasını tam başa düşmürlər. Təcrübədə rüşvətxorluq, əsasən, xarici vəzifəli şəxsin ölkəsində törədilir. Bu günədək xarici rüşvətxorluqla bağlı hər hansı bir araşdırma aparılmamışdır.

108

Azərbaycan həmçinin göstərişləri təmin etmək üçün tövsiyəni tam yerinə yetirməmişdir. KQMBİ rüşvət təklifi və vədinin aşkarlanması və araşdırılması ilə bağlı təlimatları hazırlamış, lakin qiymətləndirmə qrupuna təqdim etməmişdir. Qeyri-maddi rüşvətlə bağlı təlimatlardan başqa, həmçinin xarici rüşvətxorluğun aşkarlanması, araşdırılması ilə bağlı göstərişlər isə hələ ki hazırlanma prosesindədir.

Nəticələr

Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən bəri Azərbaycan korrupsiya halları ilə bağlı müstəntiq və prokurorlar üçün mühüm təlimlərin keçirilməsini nəzərdə tutmuşdur. Bununla belə, rüşvət təklifi, rüşvət vədi və qeyri-maddi mənfəəti də əhatə edən aşkarlama, araşdırma halları üçün edilən səylər məhdud dərəcədə olmuşdur. Müstəntiq və prokurorlar bəlkə də daha vacib olduğu üçün xarici rüşvətxorluq cinayəti ilə bağlı təlim keçmişdilər. Xarici rüşvətxorluq cinayəti ilə bağlı müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün göstərişlər hələ də hazırlanmamışdır. Bu hallarda mühafizə nəticələri çox məhdudlaşdırılır.

Azərbaycan 4 və 5 saylı tövsiyələri qismən icra etmişdir.

Yeni 21-ci Tövsiyə:

Rüşvət təklifi, rüşvət vədi, qeyri-maddi mənfəət və xarici rüşvətxorluq halları ilə bağlı müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün təlim və göstəriş verilməsinə davam edilsin.

Digər hüquq pozuntuları

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 11-ci tövsiyə: - Çirkli pulların yuyulması pozuntusuna görə cinayət məsuliyyətinin əsas cinayətə görə məhkum etmədən asılı olmadığını nə də Azərbaycan yurisdiksiyası çərçivəsində törədilən əsas cinayətə məhdudiyyət qoyulmadığını, subyektiv elementlərin obyektiv hallardan nəticə çıxarma imkanını nəzərdən keçirmək hallarını aydınlaşdırmaq məqsədilə vacib tədbirlər (ya normativ aktlarla, ya da prokurorlara təlim verməklə, hakim və prokurorlara təlim keçməklə, müvafiq məhkəmə təcrübəsini yaymaqla və s.) görülməlidir. - Çirkli pulların yuyulması və anti-korrupsiya sahəsində MNX əməkdaşları, müstəntiqlər, prokuror və hakimlər üçün birgə təlimlərin keçirilməsi davam etdirilməlidir.

109

- Üçüncü Mərhələ Hesabatı qısa olaraq qanunsuz zənginləşmə cinayətindən bəhs edirdi. Azərbaycan bu cür cinayətlə bağlı qərar vermək üçün təklif irəli sürülməsindən imtina etmişdi, çünki bu Konstitusiya düzəlişlərinin aparılmasını tələb edə bilərdi. Azərbaycan hakimiyyəti o vaxtdan bəri bu məsələni yenidən nəzərdən keçirməmişdir. Sahəyə səfər edən vəzifəli şəxslər bildirdilər ki, hüquqi sistem inzibati müsadirəyə icazə vermədiyi üçün qanunsuz zənginləşmə ilə bağlı qərar verilməmişdir. Lakin aşağıda da təsvir edildiyi kimi, inzibati müsadirə Azərbaycanda mümkün ola bilər.

Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin (CM) 193-cü maddəsində məhdud şəkildə şərh edilən çirkli pulların yuyulması cinayəti ilə bağlı hakimlərə (xüsusilə, Ali Məhkəmə) narahatlıqları, problemləri bildirməmişdir. Üçüncü Monitorinq Hesabatı (səhifə 54) əksər çirkli pulların yuyulması ittihamlarının aşağıdakı hallarla əlaqədar olmasından narahatlığını ifadə etmişdir. (1) İddia edilən yuyulma əsas cinayət törətmiş şəxs tərəfindən törədildikdə (şəxsi gəlirlərin yuyulması və s.), (2) əsas cinayət Azərbaycanda törədildikdə və (3) əsas cinayət və çirkli pulların yuyulmasına eyni zamanda cəhd edildikdə. Bununla belə, cinayət bu hallarla məhdudlaşmır. Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən bəri Azərbaycan cinayətin əhatə dairəsini aydınlaşdırmaq üçün göstəriş, təlimat və yaxud qanunvericilik düzəlişləri təqdim etməmişdir. Cinayətin subyektiv elementlərinin obyektiv hallardan nəticələnməsini təmin edən hər hansı bir göstəriş də təqdim edilməmişdir.

Təlim keçirilməsi sahəsində bir az daha çox səylər göstərilmişdir. Hakimlər 2014-cü il may ayında çirkli pulların yuyulması araşdırması ilə bağlı keçirilən seminarda iştirak etmişdilər. KQMBİ və Maliyyə Manitorinqi Xidməti 2015-ci il may ayında konfrans keçirmiş, konfrasda KQMBİ və prokurorluq orqanlarından 20-dən çox əməkdaş iştirak etmişdir.

Bununla belə, bu cür təlimlər çirkli pulların yuyulması ilə bağlı məhdud şərhlərə yaxud izahlara görə narahatlıqları həll etmir. Risk qiymətləndirməsi və tələbələr üçün təlimlərin keçirilməsi ilə bağlı MMX-nin istifadə etdiyi tətbiq etmələrdən başqa, həmçinin maliyyə müəssisələri də çirkli pulların yuyulması cinayətinin həyata keçirilməsi məsələsinə müraciət etməmişdir. 2015-ci il noyabr ayında kooperativ məsuliyyət və mal varlığının geri alınması ilə bağlı keçirilən seminar kooperativ məsuliyyət rejimi hələ də operativ olmadığına görə çox az əhəmiyyətə malik idi. (aşağıda səh.74 baxın).

Nəticələr

110

Azərbaycan çirkli pulların yuyulması cinayətinin şəxsi pulların yuyulması, daxili cinayət və əsas cinayət törətməyə, çirkli pul yuyulmasına görə eyni zamanda aparılan məhkəmə prosesi ilə məhdudlaşmadığını aydınlaşdırmaq üçün zəruri tədbirləri görməmişdir. Həmçinin belə halların faktiki cinayət təqibi və məhkum etmələrlə bağlı nümunələr təmin edilməmişdir.

Azərbaycan MMX əməkdaşları, müstəntiqlər, prokurorlar və hakimlər üçün çirkli pulların yuyulması və anti-korrupsiya sahəsində bir neçə birgə təlimlər keçirmişdir.

Azərbaycan 11-ci tövsiyəni qismən icra etmişdir.

Yeni 22-ci Tövsiyə:

CM-nin 133-cü Maddəsində qeyd edilən çirkli pulların yuyulması cinayətinin (1) müxtəlif şəxslər pul yuyulması və əsas cinayəti törətdiyi, (2) Əsas cinayət Azərbaycandan kənarda baş verdiyi (3) əsas və çirkli pulların yuyulması cinayətinə ayrıca cəhd edildiyi və (4) cinayətin subyektiv elementlərinin obyektiv, faktiki hallardan nəticə çıxardığı hallarda tətbiq edilməsini aydınlaşdırmaq üçün zəruri tədbirlər (normativ aktlar verməklə, və yaxud prokurorlara təlimat vermək, hakim və prokurorlara təlim keçməklə) görülməlidir.

Hüquqi şəxslərin məsuliyyəti

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 4-cü tövsiyə:

- Hüquqi şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmaları ilə bağlı cinayət-prosessual vəziyyəti təsvir etmək, bu müstəntiq və prokurorlara hüquqi şəxslərin cəlb olunduğu korrupsiya hallarını səmərəli şəkildə izləməyə imkan verir. - Müstəqil korporativ məsuliyyətin xarakterini, yəni onun fiziki şəxsə qarşı işin araşdırılması təqibi və məhkəmə qərarından asılı olmadığını müəyyən etmək.- Hüquqi şəxsin cinayət məsuliyyəti ilə bağlı həm sübutlu, həm də prosessual qaydaların tətbiqi haqqında müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün göstərişlər hazırlamaq. - Bu konseptin praktiki tətbiqi və digər yurisdiksiyalarla uğurlu tətbiqetmə nümunələrindən istifadə və qanunvericilik əsasında yuxarıda qeyd edilmiş iştirakçılar üçün təlim sessiyaları təşkil etmək.

111

- Səmərəli daxili nəzarət və müvafiq proqramlarla hüquqi şəxslərin məsuliyyətdən azad edilməsi ilə bağlı qanunvericiliyin təqdim edilməsini nəzərə almaq.

Üçüncü Monitorinq Hesabatı hüquqi şəxslərin məsuliyyəti ilə bağlı Cinayət Məcəlləsinin (CM) 15-2 bölmələrinin beynəlxalq standartlarla uyğun olduğunu aşkarlamışdır. Müddəalar cinayət törətdiyinə görə hüquqi şəxsə tətbiq edilməli “cinayət qanunu tədbirləri”ni onu təmsil edən səlahiyyətli şəxs tərəfindən hüquqi şəxsin xeyrinə onun adından qərarlar vermək və yaxud onun fəaliyyətlərinə nəzarət etmək icazəsi verir. Həmçinin bu rəsmi şəxslər hüquqi şəxsin xeyrinə və yaxud maraqları üçün cinayət törədən işçilər üzərində nəzarəti həyata keçirə bilmədiyi halda cinayət məsuliyyəti qaldırılır.

Bu qərarlar 2012-ci ildə qəbul edilmiş olsa da, Azərbaycan onların istifadəsi ilə bağlı hələ də prosedur müəyyən etmədiyi üçün bu müddəalar operativ deyil. Beləliklə, hüquqi şəxslərə qarşı istintaq üsulları və yaxud profilaktik tədbirlərin istifadəsinə icazə verən qanunvericilik müddəaları yoxdur. Məhkəmə prosesinin hüquqi şəxslərə necə bildirilməsi və yaxud onların iştirakı ilə bağlı da həmçinin müddəalar yox idi. Prosedurun yaradılması üçün nəzərdə tutulan qanunvericilikdə dəyişikliklər layihəsi 2014-cü il yanvar ayında Nazirlər Kabinetinə təqdim edildi və bugünə kimi qalır. Sahəyə səfər zamanı Azərbaycan rəsmiləri bildirdilər ki, Kabinet qanun layihəsi ilə bağlı müxtəlif nazirlərin müxtəlif fikirləri olduğu görünür. Bəzi rəsmilər bildirdilər ki, onlar cinayət pozuntusunun kooperativ məsuliyyəti ilə bağlı ümumi konsepsiyadan narazıdırlar. Bununla belə, sahədə sessiya səfərindən sonra Maliyyə Bazarına Nəzarət Palatasının İcraçı Direktoru 2016-cı ilin sonunadək prosessual qərarların qüvvəyə minəcəyinə dair zəmanət verdi.

Üçüncü Monitorinq Hesabatı kooperativ məsuliyyət müddəaları ilə bağlı digər məsələlərə də baxdı. CM-nin 99-cu maddəsində təklif edir ki, kooperativ proses və məsuliyyət müstəqil olmaya bilər, onlar fiziki şəxsə qarşı cinayət prosesindən və yaxud məsuliyətindən asılı ola bilər. Azərbaycan müddəalarda düzəliş etməmiş və həmçinin, qanunvericiliklə problemlərin həll olunmasını nəzərdə tutan göstəriş və təlimatlar verməmişdir. Azərbaycan həmçinin Cinayət Məcəlləsinin 99-5.3-cü maddəsinə düzəliş etməmişdir, bu maddələrdə hüquqi şəxslərə tətbiq edilən sanksiyaların ya xeyirxah ya da ictimai fəaliyyətlərdən istifadə etməsi ilə əlaqədar bununla bağlı cinayət hüquqi tədbirlər görülməmişdən əvvəl hüquqi şəxsin xarakterini müəyənləşdirən hallardan asılı olaraq fərqlənə bilər. Azərbaycan tövsiyə edildiyi kimi yüngülləşdirici hal üzrə müvafiq hökm və yaxud qərar verməmişdir. Azərbaycanın vəzifəli şəxsləri düşünür ki, konkret olaraq qanunvericiliyə uyğun

112

kooperativin təqdim edilməsi vaxtından tezdir, çünki, əksər şirkətlərin müvafiq proqramları yoxdur, həmçinin kooperativ rəsmilərin vəzifə və məsuliyyətləri olduqca zəif müəyyənləşdirilmişdir. Bu vəziyyət müzakirəlidir, çünki kooperativ uyğunluq artıq hazırkı qanunvericilikdə rol oynayır, belə ki, qanunvericilik şirkətlər öz işçilərinə düzgün nəzarət etdiyi halda onları məsuliyyətdən azad edir.

Kooperativ məsuliyyətlə bağlı göstəriş və təlimləri təmin etmək üçün bir sıra cəhdlər edilmişdir. Anti-Korrupsiya Şöbəsi “prokuror və müstəntiqlər üçün qaydalar” üzrə Baş Prokuror haqqında qərar lahiyəsi hazırlamışdır. 2014 və 2015-ci illərdə həmçinin prokuror, müstəntiq və maliyyə analitiki, auditlər üçün iki seminar keçirilmişdir.

Nəticələr

Azərbaycan, korrupsiya cinayətlərinə görə kooperativ məsuliyyətin təyin olunması üzrə əsas beynəlxalq standartlara zidd olaraq qalır. 2012-ci ildə qəbul olunmuş kooperativ məsuliyyətə dair zəruri müddəalar, onların icrası ilə bağlı heç bir prosedur olmadığından mənasızdır. Prosessual normaların tətbiqində müşahidə olunan uzunmüddətli gecikmə, Azərbaycanın kooperativ məsuliyyəti həyata keçirmə imkanı ilə bağlı ciddi narahatçılıq yaradır. Müstəqil kooperativ məsuliyyət, sanksiyalar, kooperativ tənzimləmə hökmün yüngülləşdirilməsi və müdafiə ilə bağlı əlavə məsələlərin həlli üzrə heç bir addım atılmamışdır. Əhəmiyyətli kooperativ məsuliyyətə dair müddəalar qüvvədə olmadığından, təlim və normativlərin təmin olunma cəhdi faydasızdır.

Azərbaycan 4-cü tövsiyəni icra etməmişdir.

Yeni 2-ci Tövsiyə:

1. Hüquqi şəxslərin cinayət məsuliyyətinin icrası məqsədilə, cinayət-prosessual müddəalar dərhal tətbiq edilsin. 2. Kooperativ məsuliyyətin müstəqil olduğu, xüsusilə də, fiziki şəxsin istintaqından, ittihamından və ya məhkumluğundan asılı olmadığı təmin edilsin. 3. Hüquqi şəxsin cinayət məsuliyyəti üzrə zəruri və prosessual qaydaların tətbiqi ilə bağlı olaraq, müstəntiqlər, prokuror və hakimlər üçün direktiv və təlimlər təmin edilsin. 4. Özəl sektorların Cinayət Məcəlləsindəki kooperativ məsuliyyət normaları və daxili nəzarət və kooperativ tənzimləmə proqramlarının əhəmiyyəti barədə məlumatı artırılsın (Biznesdə Düzgünlük bölməsindəki tövsiyələrə də nəzər salın)

113

Tutulma və müsadirə

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 7-ci tövsiyə:- Müsadirə rejiminin effektivliyinə nəzarət davam etdirilsin. - Əmlakın nə üzrə müsadirə olunduğu, əmlak üzərində nə cür sərəncam verildiyi və cinayət yolu ilə əldə olunmuş gəlirin məbləği barədə dəqiq statistika toplansın və təhlil olunsun.

Əmlak üzərinə həbs qoyulması haqqında Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin (CPM) 32-ci fəsli cinayət hüququ ilə nəzərdə tutulan hallarda mülki tərəfin iddiasına və müsadirəyə təminat vermək üçün əmlakın məhkəmədən öncə müsadirə olunmasını nəzərdə tutur. Müstəntiqin əsaslı ərizəsinə və iş üzrə məsul hakimin təqdimatlarına əsaslanaraq, məhkəmə əmlak üzərinə həbs qoyulmasına göstəriş verir. Müsadirə, əmlakı qeyri-qanuni yolla ələ keçirmiş üçüncü şəxsin əleyhinə və ya əmlakın üçüncü şəxsə ötürülməsi şəxsi iradəsi ilə baş tutmadıqda göstəriş verilə bilər. Ayrı-ayrı qanunvericiliyin müddəaları, məhkəmənin icazəsi olmadan, aktivlərin 30 gün müddətinə dondurulması üçün maliyyə kəşfiyyatına icazə verir.

CPM-nin 32-ci fəslində göstərilən müddəalar növbəti müsadirə üçün, korrupsiyadan əldə olunmuş gəlirlərin tutulması məqsədilə kifayət qədər tez-tez istifadə olunmur. Yerində səfər edən rəsmilər qeyd etdi ki, cinayət nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini təmin edə bilmək üçün, prokurorlar kapital axtarmalıdırlar. Sonrakı müsadirə üçün əmlak təmin edə bilmək məqsədilə kapital axtarışı ilə bağlı digər bənzər öhdəlik yoxdur. Faktiki tutulmaların (aşağıdakı məlumatlara nəzər salın) çox az bir hissəsi bu xülasəni təsdiqləyir.

Azərbaycan həbs qoyulmuş aktivlərin idarə olunması barədə məsələni müzakirə etməmişdir. Bank hesabları dondurularkən, qiymətli metallar və daşlar, eləcə də pul və qiymətli kağızlar Milli Banka köçürülür (CPM-nin 251-ci Maddəsi). Digər daşınar obyektlər istintaq orqanına və ya məhkəməyə göndərilir. Daşınmaz əmlak isə mənimsəməmək, zədələməmək və dağıtmamaq şərtilə, öz mülkiyyətçisində, sahibində və ya ailəsində qalır. Dördüncü Monitorinq Mərhələsi zamanı Azərbaycan Aktivlərin İdarə olunması Bürosunun yaradılması məsələsini müzakirə edirdi. Yerində səfər edən rəsmilər bildirdi ki, Əmlak İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin tutulmuş aktivlərlə məşğul olan qurumu vardır. Təfərrüatlar göstərilmir.

114

“Xüsusi Müsadirə” Cinayət Məcəlləsinin 15-1-ci Fəslində öz əksini tapmışdır. Hökm verildikdən sonra, məhkəmə cinayət törətmək məqsədilə istifadə olunmuş alət və vəsaitləri; “cinayət yolu ilə” əldə olunmuş əmlakı, eləcə də “bu pul hesabına əldə olunmuş gəlir və ya digər əmlakı”; və “cinayət yolu ilə ələ keçirilmiş əmlakın transformasiyası nəticəsində əldə edilmiş əmlakı” müsadirə edə bilər. Müsadirə oluna biləcək əmlak mövcud deyilsə, onun ekvivalent dəyəri məhkum olunmuş şəxsdən tutula bilər. Azərbaycanlı rəsmilər bildirdi ki, cavabdeh məhkum edilməzdən əvvəl ölsə belə müsadirə tətbiq olunur. Onlar əlavə etdi ki, məhkəmə nadir hallarda, şirkətin korrupsiya yolu ilə biznesdən əldə etdiyi mənfəətini də müsadirə edə bilər. Qeyri-hökm-əsaslı müsadirənin mövcudluğu aydın deyil. Azərbaycan qeyd etdi ki, “hal-hazırda milli qanunvericilik bu məsələni tənzimləmir”. Buna baxmayaraq, Azərbaycan inzibati müsadirənin mövcud olduğunu da bildirdi. Mülki müsadirə, 1.74 milyon AZN olmaqla, 2015-ci ildə iki cinayət işində tətbiq olunmuşdur.

Üçüncü Monitorinq Hesabatda müəyyən olunmuş müsadirə ilə bağlı praktik problemlər qalmaqda davam edir. Azərbaycanlı rəsmilər, aktivlər yoxa çıxmazdan öncə onların vaxtında tutulması ilə əlaqədar hələ də çətinlik çəkir. Müvafiq maneə aktivlərin izlənməsindən ibarətdir. Yerində səfər edən rəsmilər, aktivlərin rüşvət almış məmurun qohumlarının adında saxlanması zamanı yaranan problemləri təsvir etmişdir. Cinayət aktivlərini müəyyən etmək, qiymətləndirmək və tutmaq üçün Baş İdarə və digər prokurorluqların maliyyə tədqiqatçılarından ibarət xüsusi briqadası yoxdur.

Tutulma və müsadirə haqqında natamam statistika göstərilmişdir. 2013-15-ci illərdə Baş İdarə tərəfindən aparılmış 607 işdən 488-ində zərərin əvəzi ödənilmişdir. Məhkəmə öncəsi tutulma yalnız 10 işdə tətbiq olunmuşdur. Müsadirə haqqında təfərrüatlar göstərilmir.

Nəticələr

Məhkəmə öncəsi tutulma və müsadirəyə icazə verən hüquqi müddəalar yerindədir, lakin onların tətbiqi ilə bağlı problemlər qalmaqda davam edir. Tutulma adətən korrupsiyadan əldə olunmuş gəlirin müsadirəsi məqsədilə deyil, cinayət nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini təmin etmək məqsədilə tətbiq olunur. Vaxtında tutulma və aktivlərin izlənməsi ilə bağlı problemlər hələ də qalır. Şirkətin korrupsiya vasitəsilə biznesdən əldə etdiyi mənfəəti nadir hallarda müsadirə olunur.

Azərbaycan 7-ci tövsiyəni qismən icra etmişdir.

115

Yeni 24-ci Tövsiyə:

1. Tutulmuş və müsadirə olunmuş əmlakın dəyəri və növü, o cümlədən həmin əmlakın sərəncamı haqqında dəqiq statistikanın toplanması və təhlil olunması ilə tutulma və müsadirə rejiminin effektivliyinə nəzarət davam etdirilsin. 2. Müstəntiqlərin, prokurorların və hakimlərin korrupsiyadan əldə olunmuş gəlir, o cümlədən korrupsiya cinayətləri nəticəsində qazanılmış və ya istehsal olunmuş aktivlərin (məs.: korrupsiya nəticəsində əldə olunmuş müqavilədən gələn gəlir) tutulması və müsadirəsinə daha çox diqqət yetirilməsini təmin etmək üçün müəyyən tədbirlər görülsün. 3. Korrupsiya ilə əlaqəli əmlakın müəyyən olunması, qiymətləndirilməsi və tutulması məqsədilə KQMBİ və prokurorluqların potensialı gücləndirilsin. 4. Aktivlərin İdarə olunması Bürosu üzrə qanunvericilik qəbul edilsin və həmin Büronun operativliyi təmin edilin.

Toxunulmazlıq

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 6 və 17-ci tövsiyələr:

- Millət vəkillərinin və hakimlərin toxunulmazlıq hüququnun məhdudlaşdırılmasına və toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması prosedurunun istintaq və məhkəmə tədqiqatının aparılmasına mane ola bilməyəcək qaydada tənzimlənməsinə cəhd göstərilsin.- Hakimlərin cinayət təqibi ilə toxunulmazlıq hüququnun məhdudlaşdırılmasına dair korrupsiya ilə mübarizə kontekstində təkliflər hazırlansın və qəbul olunsun.

Vəzifə başında olarkən, millət vəkili (MV) cinayət məsuliyyətinə, məhkəmə tərəfindən müəyyən olunmuş intizam tədbirlərinə və axtarışa qarşı toxunulmazlıq hüququna malikdir. MV yalnız cinayət başında tutulduqda həbs oluna bilər, lakin onu həbs edən orqan bu barədə Baş Prokurora məlumat verməlidir. toxunulmazlıq hüququ MV-nin “evini, mənzilini, əşyalarını, şəxsi və xidməti avtomobilini, rabitə vasitələrini, sənədlərini və digər yazışmalarını” əhatə edir. MV şahid qismində ifadə verməkdən imtina edə bilər. MV-nin toxunulmazlıq hüququ, Baş Prokurorun ərizəsinə əsasən yalnız Milli Məclis tərəfindən qaldırıla bilər. Rəy verilməsi üçün, tələb ilk öncə Milli Məclisin İntizam Komissiyasına yönləndirilir. Daha sonra, Milli

116

Məclis Baş Prokurorun tələbini aldıqdan sonra yeddi gün ərzində səs çoxluğu ilə qərar qəbul edir.125

Hakimlər də toxunulmazlıq hüququna malikdir, lakin “qanuna müvafiq olaraq cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilərlər”.126 Onlar həbs edilə, axtarışa verilə və ya dindirilə bilməzlər. MV-lərdə olduğu kimi hakimlərin toxunulmazlıq hüququ da onların mənzilini, avtomobillərini, kommunikasiya və s. əhatə edir. Hakimlər yalnız Baş Prokurorun tələbinə əsasən, Məhkəmə-Hüquq Şurasının (MHŞ) icazəsi ilə cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilərlər. MHŞ on gün ərzində tələblə bağlı qərar qəbul edir, lakin əgər hakim cinayət başında tutulubsa, həmin müddət 24 saata qədər azaldılır. MHŞ tələbi qəbul edərsə, hakim müvəqqəti olaraq vəzifədən kənarlaşdırılır və 127 saylı Cinayət Prosessual Məcəlləyə müvafiq olaraq iş davam etdirilir.127 Hakimin vəzifədən kənarlaşdırılması məsələsini müzakirə etmək üçün Hakimlərin Düzgünlüyü bölməsinə nəzər salın.

Hakimlərin və deputatların toxunulmazlıq hüququ cinayət axtarışlarını əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir. Azərbaycan təsdiq etdi ki, yalnız toxunulmazlıq hüququ olan şəxslər üçün nəzərdə tutulmayan istintaq tədbirləri aparıla bilər. məs., cinayət yerinə baxış, digər şahidlərin dindirilməsi və s. Üçüncü Monitorinq Hesabat (səh. 39) göstərdi ki bu, Fənd-22-ni təşkil edir: toxunulmazlıq hüququ olan fərdlər yalnız toxunulmazlıq hüquqları qaldırıldıqda istintaqa cəlb oluna bilər, lakin, toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması üçün sübut tələb oluna bilər ki, bu da yalınız tədqiqat vasitəsilə əldə edilə bilər. Bundan əlavə, məxfi istintaq texnikalarından (məs. telefon danışıqlarının ələ keçirilməsi) heç vaxt istifadə oluna bilməz, belə ki, toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması prosesi olduqca şəffafdır və ictimaiyyətə açıqdır.

Toxunulmazlıq hüququnun istintaqa törətdiyi maneə, toxunulmazlıq hüququnun qaldırılmasına dair qərarın gecikdirilməsi ilə daha da güclənir. Toxunulmazlıq hüququnun qaldırılıb-qaldırılmamasına dair qərar qəbul etməsi üçün Milli Məclisin və MHŞ-nin yeddi – on gün vaxtı vardır. Gecikmə olduqca uzundur və dəlillərin itməsinə səbəb ola bilər. Üçüncü Monitorinq Hesabatında (səh. 38) qeyd olunduğu kimi, toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması haqqında qərar “istintaqa mane olmamaq üçün mümkün qədər tez bir zamanda qəbul olunmalıdır”.

Toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması prosesi də kifayət qədər şəffaf deyil. Azərbaycan şəffaflığın təmin olunduğunu iddia edir, çünki proses Konstitusiya və 125 Konstitusiyanın 90-cı maddəsi; Milli Məclisin üzvlərinin status haqqında qanunun 12-13-cü maddələri, Milli Məclisin Daxili Nizamnaməsinin 22-ci maddəsi.126 Məhkəmə-Hüquq Şurasının üzvü olan, lakin hakim olmayan şəxslərin də toxunulmazlıq hüququları vardır (“Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” qnaunun 9(2)-ci maddəsi)127 Konstitusiyanın 126-cı maddəsi; “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 101-ci maddəsi.

117

əsasnamələrdə müəyyən olunur; parlament, məhkəmə və prokurorluq nəzarətindədir; və ictimaiyyətə açıqdır. Buna baxmayaraq, Konstitusiya və qanunvericiliyin müddəaları toxunulmazlıq hüququnun qaldırılmasına dair meyarları müəyyənləşdirmir və ya irəli sürülən tələbin təhqiredici (məs. fumus persecutionis) olub-olmaması fikrini məhdudlaşdırmır. Azərbaycan bildirdi ki, qərar ittihamlara deyil, Baş Prokuror tərəfindən təqdim olunmuş toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması haqqında ərizədə kifayət qədər dəlilin olub-olmamasına əsaslanır.128 Bu vəziyyət Konstitusiya və ya əsasnamədə göstərilməmişdir.

Azərbaycan hakimlərin və deputatların toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması barədə statistika təqdim etməmişdir. Qeyd etmişdir ki, 2013-15-ci illərdə, prokuratura işçilərinin toxunulmazlıq hüquqlarının qaldırılması üzrə dörd tələb hazırlanmış və təqdim olunmuşdur. Millət vəkilləri və hakimlərlə bağlı təfərrüatlar göstərilmir.

Bu rejimlə bağlı islahatlar artıq bir neçə vaxtdır ki davam edir. Hüquqi toxunulmazlığın məhdudlaşdırılması məsələsi 2012-2015-ci illərin Anti-Korrupsiya Hərəkət Planında nəzərdə tutulmuşdur. Üçüncü Monitorinq Hesabatında (səh. 38-39 və 81.82) göstərilir ki, Azərbaycan ya vəzifə öhdəliklərinin icrası zamanı törədilmiş hərəkətlərdən (məs. funksional toxunulmazlıq), ya da ittiham irəli sürülmüş və ya həbsi tələb olunan məmurlardan toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması ilə bağlı təkliflər üzərində işləyir. Hökumət layihəyə düzəliş olunması məsələsini nəzərdən keçirir, belə ki, bu layihə MV və ya prokurorların evini, mənzilini, əşyalarını, şəxsi və xidməti avtomobillərini, rabitə vasitələrini, sənədlərini və digər yazışmalarını ixtisara salmaqla toxunulmazlıq hüququnu məhdudlaşdıracaq. Layihə hazırkı və əvvəlki monitorinq hesabatlarında göstərilən problemləri həllini nəzərdə tutmur.

Nəticələr

Azərbaycan MV və hakimlərin toxunulmazlıq hüququnun qaldırılmasına dair verilən tövsiyələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində heç bir tədbir görməmişdir. Toxunulmazlıq hüququnun həcmi, o cümlədən toxunulmazlıq hüququnun qaldırılmasında gecikmə və şəffaflığın olmaması ilə bağlı problemlər qalmaqda davam edir. Toxunulmazlıq rejimi ilə əlaqəli islahatlar illər boyu mübahisəli məsələ olmuşdur. Aktivlər haqqında bəyannamə və kooperativ məsuliyyət kimi digər sahələrdə olduğu kimi, hökumət ölkə daxilində konsultasiya aparmaq və islahatla bağlı təklifləri nəzərdən keçirmək üçün hədsiz çox vaxt qəbul etmişdir. Azərbaycan 6 və 17-ci tövsiyələri icra etməmişdir.128 GRECO (2014), Dördüncü Monitorinq Mərhələsi paraqraf 42; GRECO (2008), Birinci və İkinci Uyğunluq Hesabatı (Greco RC-I/II (2008) 4E), paraqraf 44.

118

Yeni 25-ci Tövsiyə:

1. Yalnız vəzifə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi zamanı icra olunan hərəkətə və ya yalnız ittiham irəli sürülmüş və ya həbsi tələb olunan məmurlara toxunulmazlıq hüququ verməklə toxunulmazlıq hüququnun istintaq və məhkəmə təqibinə mane olmayacağına təminat verə bilmək üçün MV və hakimlərin toxunulmazlıq hüququnun həcmi azaldılsın. 2. Toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması haqqında qərarın ittihamlara deyil yalnız tələbin təhqiredici (yəni fumus persecutionis) olmasına əsaslandığını təmin etmək üçün addımlar atılsın. 3. Toxunulmazlıq hüququnun qaldırılması məqsədilə Mlli Məclis və MHŞ üçün müəyyən olunmuş son müddət əhəmiyyətli dərəcədə azaldılsın.

İşgüzar peşmanlıq

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 6-cı tövsiyə:

Tətbiqini məhdudlaşdırmaq məqsədilə düzəliş olunacaq elementlərin müəyyən olunması baxımından işgüzar peşmanlığın müdafiəsinin tətbiqini təhlil etmək və aktiv rüşvətxorluq cinayətlərinin aşkar olunmasını və maneçilik törədilməsini stimullaşdırmaq.

İşgüzar peşmanlığın müdafiəsi səbəbindən aktiv rüşvətxorluq ittihamları Azərbaycanda nadir hallarda baş verir. CM-nin 312 saylı bölməsinə əsasən, müvafiq qurum cinayətin üstünü açmazdan öncə, rüşvət verən şəxs bu barədə aidiyyatı qurumlara məlumat verərsə, həmin şəxs məsuliyyətdən azad edilir. Digər korrupsiya cinayətlərinə deyil, yerli və xarici rüşvətxorluqla bağlı tətbiq olunan müdafiə. İkinci Monitorinq Hesabatı belə bir nəticə göstərir ki, müdafiə, aktiv rüşvətxorluq hallarının olmamasının əsas səbəbi idi. Üçüncü Monitorinq Mərhələsi zamanı, Azərbaycan bildirdi ki, rüşvət verən şəxslər çox vaxt bu cür müdafiədən imtina etmişdir. Xüsusi istintaq texnikaları kimi tədbirlər rüşvətxorluğun aşkar olunması üçün ikinci dərəcəli mənbələrə işgüzar peşmanlıq göstərmişdir. Üçüncü Monitorinq Mərhələsi müəyyən

119

etdi ki, dəqiq rəqəmlər əldə etmək mümkün olmasa da, aktiv rüşvətxorluqla bağlı ittihamlara nadir hallarda rast gəlinir. Üçüncü Monitorinqdən bəri çox az şey dəyişmişdir. Azərbaycan tərəfindən təqdim olunan məlumatlar göstərir ki, 2013-15-ci illərdə məhkəmə aktiv rüşvətxorluqdan (15) çox passiv rüşvətxorluqla (39) bağlı işlərə baxırdı. İşgüzar peşmanlığın müdafiəsi də 23 işdə tətbiq olunmuşdur. Konstitusiya Məhkəməsi Plenar iclasının 19 İyul, 2013-cü il tarixli qərarı işgüzar peşmanlığın müdafiə sferasına deyil, Cinayət Məcəlləsində, vəzifəli şəxsin müəyyən olunmasına aid edilir. Təqsirin etiraf olunması üzrə qanun layihəsi hazırlanıb, lakin hələ tətbiq olunmayıb.

Nəticələr

Azərbaycan müraciətlərin məhdudlaşdırıması və aktiv rüşvətxorluq cinayətlərin araşdırılmasının artırılması baxımından səmərəli peşmançılıq müdafiəsinin tətbiqini təhlil etməyib . Aktiv rüşvətxorluqla bağlı araşdırma aşağı olsa da müdafiədən istifadə yüksək olaraq qalır.

Azərbaycan 6-cı tövsiyə ilə əlaqədar yetərsizdir.

Yeni 26-cı tövsiyə:

Müraciətlərin məhdudlaşdırıması və aktiv rüşvətxorluq cinayətlərin araşdırılmasının artırılması baxımından səmərəli peşmançılıq müdafiəsinin əlavə təhlili.

3.2 Korrupsiya cinayətlərinin istintaqı və təqibi

Bu bölmə praktikada tətbiq edilmələrini xüsusi qeyd edərək Azərbaycanın korrupsiya qanun pozuntularının araşdırılması və tədqiqi prosedurları ilə əlaqədardır. Razılığa gəlinmiş Dördüncü Monitorinq Mərhələsi metoduna əməl edərək, bu bölmə əvvəlki monitorinq mərhələlərindən qalan tövsiyələrin yerinə yetirilməsini və 2013-cü ildə Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən etibarən yeni inkişafları araşdırır.

Effektli/ proaktiv aşkarlama: məlumat mənbələri, MKO-nın hesabatlarından istifadə, statistika

120

Üçüncü Monitorinq hesabatı qüvvədə olan qanunvericiliyin olması ilə əlaqədar Azərbaycanın bir çox beynəlxalq standartlara əməl etdiyini müəyyən etmişdir; lakin, qanuna əməl edilməsi çox geridə qalmışdır. Bu nəticələrdən qaynaqlanan bir neçə tövsiyə Azərbaycanı hüquq müdafiə orqanlarının aktivliyini və müxtəlif yeni və kompleks korrupsiya cinayətlərini tədqiq edən və araşdıran prokurorların aktivliyini artırmağa çağırır. Tövsiyələr analitik vasitələrin (xüsusilə də, Yerli Korrupsiya Məlumat Bazasının tam istifadə olunması) istifadəsi, kütləvi informasiya vasitələri barədə məlumatlar, MLA-dan əldə olunan məlumatlar, vergidən gələn tövsiyələr, Maliyyə Kəşfiyyat Orqanları, auditorlar və s. daxil olmaqla, bunun necə edilə bilməsi barədə müxtəlif metodlar təklif edir. Onlar həmçinin bir çox halları aşkarlamağa kömək etmək üçün qeyri-hüquq mühafizə orqanlarının, xüsusilə də Azərbaycanın Maliyyə Kəşfiyyat Orqanlarının – Maliyyə Monitorinq Xidmətinin səlahiyyətini artırmağı təklif edir.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 4.6-cı tövsiyə:

- Əvvəllər mövcud olan korrupsiya hüquq pozuntularının yenicə təqdim edilən müddəalarının və yeni elementlərinin tədqiqi və araşdırılması asanlaşdırılsın.

- Analitik vasitələrdən çox istifadə edərək hüquq mühafizə orqanlarının və prokurorluq orqanlarının proaktivliyi artırılsın.

- Hüquq mühafizə orqanı tərəfindən əldə olunan kəşfiyyat məlumatlarına əlavə olaraq, kütləvi informasiya vasitələri barədə məlumatlar, başqa yurisdiksiyalardan əldə edilən məlumatlar, vergi müfəttişlərinin tövsiyələri, auditorlar və Maliyyə Kəşfiyyat Orqanları barədə məlumatlar, eləcə də dövlət veb saytları vasitəsilə və qaynar xətlər vasitəsilə qəbul edilən şikayətlər, həmçinin tədqiqatlara başlamaqla başqa şikayət mexanizmləri vasitəsilə əldə edilən məlumatlar kimi digər aşkarlama vasitələrindən daha aktiv qaydada istifadə edilsin.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 5.3-cü tövsiyə:

Xarici vətəndaş olan vəzifəli şəxsə rüşvətin verilməsinin aşkar olunmasında prokurorluq orqanlarının aktivliyi artırılsın. (4 saylı Tövsiyənin yuxarıdakı əsas bəndi bura tətbiq edilsin).

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 9.1 və 9.3-cü tövsiyə:

121

Korrupsiyanın ən tez-tez istifadə olunan tipologiyalarını, ictimai cəhətdən qorunmayan sektorları və daxili qaydalar çərçivəsində zəiflikləri və ya korrupsiya araşdırmalarına görə istiqamətləndirilmiş dövlət agentliklərinin iş metodlarını müəyyən etmək məqsədilə Korrupsiya ilə əlaqədar Cinayətlər barədə Vahid informasiya Bazasında və digər mənbələrdə olan məlumatlar Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Idarəsi tərəfindən daha da artırılsın və tam istifadə olunsun.

İdarə etdikləri müəssisələrdə korrupsiyanı və korrupsiya ilə əlaqədar hadisələri müəyyənləşdirmək və korrupsiya hüquq pozuntusuna şübhə yarandıqda bu barədə Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Idarəsini məlumatlandırmaq üçün nazirliklərdə və ya başqa dövlət orqanlarında daxili tədqiqat, nəzarət, audit və ya yoxlama və ya nəzarət orqanlarının səlahiyyəti daha da artırılsın.

Üçüncü Monitorinq Mərhələsində olduğu kimi, bir çox aşkarlama mənbələrinin potensialı tam olaraq müəyyən edilməmişdir. 4.6 saylı tövsiyədə qeyd edilən bütün məlumat mənbələri Cinayət Prosessual Məcəlləyə əsasən istifadə edilə bilər (maddə 46.2 və 137). Lakin, Azərbaycan tərəfindən verilən statistik məlumatlara əsasən, fərdlər və hüquqi şəxslər, eləcə də polis kəşfiyyatı tərəfindən təqdim edilən cinayətlə bağlı məlumatlar korrupsiya hallarının böyük əksəriyyəti üçün deteksiya mənbəyini təşkil etməyə davam edir (məsələn, onlar ümumi olaraq 2015-ci ildə aşkar edilən halların 85%-ni təşkil etmişdir).

Mümkün məlumat mənbəyi kimi kütləvi informasiya vasitələri barədə məlumatlardan məhdud istifadə müəssisəyə edilən səfər zamanı geniş müzakirə edilmişdir. Müsahiblər dəfələrlə qeyd etmişlər ki, kütləvi informasiya vasitələrinin məqalələri və jurnalist araşdırmaları cinayətlərin araşdırılmasında məlumat mənbəyi kimi istifadə edilə bilməz. CPM-nin 205 və 206 saylı maddələri jurnalistin tədqiqatçıya şahid ifadəsi verməsini, məlumat mənbəyini açıqlamasını və təsdiqləyici sənədləri təqdim etməsini tələb edir. Təəccüblü deyil ki, az sayda jurnalist bu tələblərə əməl etmişdir (və ya edə bilmişdir).

Digər tərəfdən, səfər zamanı görüşən prokurorlar kütləvi informasiya vasitələrindən əldə olunan məlumatların aşkarlama işləri üçün istifadə edilə bilməsinə və Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsinin İstintaq Şöbəsinin kütləvi informasiya vasitələrindəki məlumatları müntəzəm olaraq nəzərdən keçirməsinə razılıq vermişlər.

Üçüncü Monitorinq hesabatı ilə mümkün korrupsiya hallarını müəyyən etmək üçün vergi müfəttişlərinin, auditorların və digərlərinin səlahiyyətinin artırılması və onların

122

müvafiq hüquq müdafiə orqanlarına müraciət etməsi istiqamətində nələrin edildiyinə Azərbaycanın baxması tövsiyə olunmuşdur. Azərbaycana bu tövsiyənin yerinə yetirilməsi üçün atılan addımlar barədə məlumat verilməmişdir.

Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin və Fövqəladə Hallar Nazirliyinin daxili şöbələri Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinə çoxlu tövsiyələr vermişdir.

Vergi orqanının və auditorların tövsiyələrinin sayı çox aşağıdır. 2013-cü ildə, Vergilər Nazirliyinin daxili təhlükəsizlik şöbəsi Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsinin Daxili Təhlükəsizlik Şöbəsinə bir məlumat vermişdir. Həmin material əsasında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsi cinayət işinə başlamışdır. 2014-cü ildə, Vergilər Nazirliyi tərəfindən heç bir tövsiyə irəli sürülməmişdir. 2015-ci ildə, Vergilər Nazirliyi tərəfindən iki iş irəli sürülmüşdür və onlardan biri əsasında cinayət işi başlanmışdır. 2016-cı ilin ilk altı ayı ərzində, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsi iki iş qəbul etmişdir və onların biri əsasında cinayət işi başlanmışdır. Azərbaycan rəsmiləri izah etmişlər ki, tövsiyələrin olmamasının səbəbi Vergilər Nazirliyi tərəfindən effektiv qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsidir.

Digər tərəfdən, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin təhlil üzrə işi yaxşı inkişaf etdirilmişdir. İş üzrə toplanan bütün məlumatlar və Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən qəbul edilən şikayətlər elektron məlumat bazasına daxil edilmiş və müəyyən hüquq pozuntusuna yol verildikdə, müxtəlif Azərbaycan orqanlarına təkliflər irəli sürmək və analitik hesabatları tərtib etmək üçün hər 6 aydan bir istifadə olunmuşdur. Orqanlar gördükləri düzəliş tədbirlərinə bir ay ərzində cavab vermək hüququna malikdirlər.

Nəticələr

Məlumdur ki, analitik vasitələrdən daha geniş istifadə etməklə istintaqı artırmaq və daha da aktivləşdirmək üçün Baş İdarə tərəfindən bəzi addımlar atılmışdır. Baş İdarənin analitik bacarıqları davamlı olaraq inkişaf etmişdir və bu, davam etdirilməlidir.

Lakin, digər aşkarlama mənbələri istifadəsiz olaraq qalmağa davam edir. Qanuna əsaslanması səbəbindən, cinayətin araşdırılması üçün məlumat mənbəyi kimi kütləvi informasiya vasitəsilərinin rolu Azərbaycanda düzgün başa düşülməmiş və ya istifadə edilməmişdir. İctimai maraq olduqda, tədqiqatçı jurnalistin rolu aşkar etdikləri qanun pozuntularını elan etməkdən ibarətdir. Onların şikayətçi kimi fəaliyyət göstərməsi gözlənilə bilməz və onlar rəsmi hesabat verə bilməzlər.

123

Onlardan ifadə azadlığını pozan mənbələri açıqlamaq tələb oluna bilməz. Aşkar edilən məlumatdan istifadə etmək və məlumatı dəyərli hesab etdikdə və sübut axtardıqda işi açıqlamaq hüquq müdafiə orqanlarının və prokurorların roludur.

Vergi orqanlarından, Maliyyə Kəşfiyyat Orqanlarından və auditorlardan daxil olan tövsiyələrin sayının az olması zəif dinamikanı əks etdirir və onların məhdudlaşdırılmış imkanını və hüquq müdafiə orqanı ilə pis əlaqələrin olmasını göstərə bilər. Həmin tövsiyə beynəlxalq kooperasiyadan əldə edilən məlumata tətbiq edilir – ən çox aşkar edilə bilən hallara xarici vətəndaş olan vəzifəli şəxsə rüşvətin verilməsi və digər beynəlxalq korrupsiya cinayətləri daxildir. Müəssisəyə edilən səfər zamanı aparılan müsahibələr təsdiq etmişdir ki, MLA-nın tələbi ilə öz vətəndaşlarını və ya şirkətlərini araşdıran başqa ölkə tərəfindən aşkar edilən beynəlxalq rüşvətxorluq işinin yerli baxımdan araşdırılması Azərbaycanda qəbul edilməmişdir.

Nəticədə, yeni cinayətlər ilə əlaqədar məcburi xarakterli hərəkətlər hələ də çox məhduddur. Yeni korrupsiya müddəaları əsasında bəzi hallar aşkar edilmiş, tədqiq olunmuş və araşdırılmışdır. Lakin, hazırki günə qədər xarici vətəndaş olan vəzifəli şəxsə rüşvətin verilməsi üzrə heç bir iş araşdırılmamış və ya aşkar edilməmişdir.

Azərbaycan 4-cü tövsiyəni (bənd 6) qismən icra etmiş, 5-ci tövsiyəni (bənd 3) icra etməmiş, 9-cu tövsiyəni (bənd 1 və 3) isə qismən icra etmişdir.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 11.1 və 11.2-ci tövsiyə:

- Maliyyə məlumatlarını təhlil etmək və şübhəli əməliyyatları, eləcə də cinayətin araşdırılması üçün verilən tövsiyələrin keyfiyyətini və faizini aşkar etmək üçün Maliyyə Monitorinq Xidmətinin səlahiyyətini genişləndirmək davam etdirilsin.

- Məlumatın verilməsindən və hal-hazırda IT proqram təminatı vasitəsilə məlumatın təhlilindən tam istifadə ehtiyacları və onu işlədən şəxslərin təlim ehtiyacları qiymətləndirilsin.

3 fevral 2016-cı il tarixində yeni müəssisə – Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası – yaradıldı. Maliyyə Monitorinqi Xidməti (keçmiş Maliyyə Kəşfiyyat Orqanları) yeni yaradılan orqan kimi təsis edilmişdir.

124

Səlahiyyətli orqanların fikrincə, yenidən təşkil edilmə pozitiv strukturlaşma tədbiri olmuşdur. Maliyyə bazarlarını (qiymətli kağızlar bazarı, investisiya vəsaitləri, sığorta, kredit müəssisələri və ödəniş sistemləri) tənzimləyən bütün müvafiq agentliklərə nəzarət etmək üçün yeni müəssisənin təkmilləşmiş imkanlara malik olması deyilir. Mütəxəssislərə belə məlumat verilmişdir ki, keçmiş Maliyyə Monitorinq Xidmətinin bütün heyəti işə cəlb edilmiş, bəzi yeni heyət Analitik Şöbədə işə götürülmüş, əmək haqları artırılmış, effektivliyi artırmaq üçün yalnız təchizat (mühasibatlıq və s.) şöbələri azaldılmışdır.

Nəticələr

Yeni təsis edilən Maliyyə Kəşfiyyat Orqanlarının effektivliyini qiymətləndirmək hələ tezdir. Buna görə də, Azərbaycanın IAP monitorinqində bu məsələ ilə məşğul olmaq davam etdirilməlidir.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 17.2-ci tövsiyə:

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə tədqiqatçılar və prokurorlar üçün daxili qaydalar, təlimatlar və iş metodları kimi hər hansı müvafiq tədbirlər görülsün və məhkəmə sektorunda korrupsiyaya ilə baрlı məlumatları aşkarlamaq və araşdırmaq məqsədilə qanunvericiliklə yol verilən xüsusi araşdırma tətbiq edilsin.

Məhkəmə sistemində aşkar edilən korrupsiya hallarına baxılması işləri ilə əlaqədar, Üçüncü Monitorinq mərhələsində müəyyən edilən və məhkəmə sektorunda korrupsiya ilə bağlı məlumatları müəyyən etmək və araşdırmaq üçün qanunla prokurorlara məlum olan xüsusi tədqiqat vasitələrindən istifadəyə kömək edilməsi barədə tövsiyə ilə nəticələnən işlə əlaqədar Azərbaycan tərəfindən məhdudlaşdırılmış informasiya verilmişdir.

Üçüncü Monitorinq Mərhəələsindən sonra Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən hakimlərə qarşı beş iş açılsa da, onların dördü məhkumluqla nəticələnmiş, biri isə qapalı elan edilmişdir.

Nəticələr

125

Məlum olmuşdur ki, Azərbaycan məhkəmə sistemində korrupsiya hallarının müəyyən edilməsi və araşdırılması istiqamətində hər hansı xüsusi təlimat, iş metodları və s. işləyib hazırlamamamışdır.

Azərbaycan 17-ci tövsiyəyə (bənd 2) icra etməmişdir.

Bank, maliyyə, kommersiya sənədlərinə giriş – prosedur, sübut etmə yükü, iş müddəti, maneələr; bank hesablarının mərkəzi reyestri.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 8-ci tövsiyə:

- Xüsusilə də, korrupsiya hallarında prokurorların bank, maliyyə və kommersiya sənədlərinə girişi üçün məhkəmə prosesini asanlaşdırmaq üçün tədbirlər görülsün.

- Məhkəmənin icazəsi olmadan bu işlərin prokurorun qərarına əsasən yerinə yetirilməsinə imkan yaratmaq üçün Cinayət-Prosessual Məcəlləyə edilən dəyişiklik nəzərə alınsın.

Üçüncü Monitorinq hesabatı ilə müəyyən olunmuşdur ki, Azərbaycan prokurorlarının bank, maliyyə və kommersiya sənədlərinə girişinə məhdudiyyət qoyulmuşdur; mürəkkəb və uzadılmış prosedurlar ilə, effektiv və tez cavab verilməsinə imkan vermədən.

Məhkəmənin icazəsi olmadan bu işlərin prokurorun qərarına əsasən yerinə yetirilməsinə imkan yaratmaq üçün Azərbaycanın Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə dəyişiklik edilməmişdir və Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən sonra bank, maliyyə və kommersiya sənədlərinə giriş ilə əlaqədar qanunvericilikdə heç bir dəyişiklik edilməmişdir. Lakin, bu tövsiyə tələb edir ki, Azərbaycan öz qanunvericiliyinə edilən dəyişikliyi nəzərə alır. Bu baxımdan, Azərbaycan orqanları monitorinq komandasını məlumatlandırmışdır ki, belə dəyişikliklərin edilə bilməsinə ciddi diqqət yetirilmişdir. Bundan əlavə, bu tövsiyəni yerinə yetirmək üçün qanun layihəsi Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsi tərəfindən işlənib hazırlanmış və dövlət və digər ədliyyə orqanlarında geniş müzakirə edilmişdir. Xüsusilə də, Azərbaycan məlumat vermişdir ki, layihələri müzakirə etmək üçün xüsusi yığıncaqlar keçirilmiş, lakin təəssüf ki, bu təkliflərə əks təsir göstərilmiş və sonda qəbul edilməmişdir.

126

Tədqiqatçılar bank ilə əlaqədar maliyyə məlumatları əldə etməkdə hələ də gecikirlər. Hal-hazırda, bank məlumatları əldə etmək üçün prokurorların yerinə yetirməli olduğu prosedur hələ də çətindir. Prokuror iş açılan kimi ibtidai istintaqdan bank məlumatları əldə etmək üçün məhkəmə qərarı tələb edə bilər. Lakin, maliyyə məlumatının araşdırma üçün lazım olduğunu sübuta yetirmək üçün prokurorun təklifinin yetərli sübut olduğunu göstərmək lazımdır. Məhkəmə, zərurətin sübuta yetirilmədiyini və məlumatın açıqlanmasının məxfilik hüququnu pozduğunu düşünərsə, təklif ləğv edilməlidir. Digər tərəfdən aşkar etmək tələbinin məxfiliyi 48 saatdan uzun müddətə saxlanıla bilməz. Hesab sahibinə prokurorun hökmünün müzakirə edildiyi və onun appelyasiya şikayəti vermək hüququ olduğu haqqında məhkəmə baxışına dair məlumat verilmişdir.

Azərbaycanda bank hesablarının mərkəzi qeydiyyatı yoxdur. Lakin, müsbət addım odur ki, Azərbaycan səlahiyyətli orqanları mərkəzləşdirilmiş bank məlumatları yaratmağı və ittihamçılara məhkəmə qərarı olmadan bank məlumatlarına giriş əldə etmək üçün qanunvericiliyə düzəliş etməyi nəzərdə tutur. Bu tədbirlər FTB tərəfindən həyata keçirilən milli riskin qiymətləndirilməsindən nəticələnir və gələcək Tədbirlər Planına daxil edilməsi nəzərdə tutulur.

Nəticələr

Azərbaycan tərəfindən bu tövsiyənin həyata keçirilməsinə görə qanunvericilikdə dəyilişikliklərin nəzərdə tutulması üçün tədbirlər görülmüşdür, lakin təəssüf ki, bu dəyişikliklər Üçüncü Monitorinqin Mərhələsinin qəbul edilməsindən sonra tərcümə edilməmişdir. Mövcud prosedur şəxsilik hüquqlarını çox yaxşı qoruyur, lakin, görünür bu, prokurorlara pulun vasitəçilər zənciri vasitəsilə ötürüldüyü, maliyyə profilini şübhə çəkən və korrupsiya məsələlərini araşdıran prokurorların bank və maliyyə məlumatlarına sürətli və məxfi girişi təmin etmək üçün maliyyə təqibi və tədbirlərinin izləndiyi mürəkkəb korrupsiya məsələlərinin erkən aşkar edilməsi və araşdırılması üçün prokurorlara kifayət qədər dəlil sənədi vermir. Azərbaycan 8-ci tövsiyəni yüksək şəkildə icra etmişdir.

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 9.2-ci tövsiyə:

Dövlət müəssisələri tərəfindən prokurorlara saxlanılan müvafiq məlumatlara birbaşa və sürətli giriş əldə etmək üçün cəhdlərin izlənməsi (yəni, cinayət

127

məlumatları, şəxsi qeydlər, pasportlar, nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatı, sərhəd polisinə dair məlumatlar, daşınmaz əmlakın qeydiyyatı və s.).

Digər dövlət müəssisələri tərəfindən saxlanılan cinayət məlumatları, şəxsi qeydlər, passport, nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyat məlumatları, sərhəd polisinə dair məlumatlar, əmlakın qeydiyyatdan keçirilməsi və s. kimi müxtəlif məlumatlara birbaşa giriş də Üçüncü mərhələnin davam etdiyi müddət ərzində prokurorlar üçün lazımi qaydada təmin edilməmişdir.

Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin dövlət müəssisələrinin məlumatlar bazasına birbaşa girişi torpaq qeydiyyatı, cinayət qeydləri, Təhsil Nazirliyinə dair məlumatlar bazası, sərhəd polisi, nəqliyyat vasitələri haqqında məlumatlar da daxil olmaqla, həmin vaxtdan etibarən təmin edilmişdir.

Maliyyə Bazarına Nəzarət Palatası fond birjasında siyahısı verilən invetisiya şirkətləri tərəfindən təqdim olunan məlumatların toplanması və yayılması üçün mərkəzi məlumatlar sistemindən ibarət www.disclosure.az internet səhifəsi hazırlamışdır. Təmin olunan məlumatlar ödənişsizdir.

Qiymətli kağızlar bazarına dair Yeni Qanun həmçinin Mülki Məcəlləyə düzəliş etmiş və kommersiya şirkətlərinə dair Azərbaycan səlahiyyətli orqanlarına görə hüquq mühafizə orqanlarının yalnız məhkəmə qərarı ilə bu məlumatları əldə edə bilməsini təmin etmək üçün nəzərdə tutulan bütün səhmdarların adları, bir yerdə cəmləşdiriləcək olan səhmlərin növü və məbləği kimi məlumatlara giriş imkanı verir.

Nəticələr

Monitorinqin üçüncü mərhələsindən sonra Azərbaycan bu tövsiyənin tam şəkildə yerinə yetirilməsi üçün addımlar atmışdır.

Azərbaycan 9-cu tövsiyəni (bənd 2) tam icra etmişdir.

Beynəlxalq əməkdaşlıq

Bu məsələ qanunvericilik çərçivəsi kontekstində Azərbaycanın monitorinqinin 1-ci, 2-ci və Üçüncü Monitorinq mərhələsində yoxlanmışdır. Həmin monitorinq mərhələləri zamanı təcrübədə beynəlxalq əməkdaşlıq yoxlanmamışdır, lakin, bu cari qiymətləndirmənin mərkəzində dayanan məsələ olmuşdur.

128

Qarşılıqlı hüquqi yardım (QHY) müraciətlərinə baxmaq tapşırığı verilən Mərkəzi Orqan Baş Prokurorluğun Beynəlxalq Əlaqələr İdarəsidir. Müraciətlərin icrası daha sonra Prokurorluğun müxtəlif idarələrinə ötürülür.

Həm qarşılıqlı hüquqi yardım, həm də cinayətkarların qaytarılması (ekstradisiya) üçün bir cinayət əməlinin hər iki tərəf üçün cinayət əməli hesab edilməsi (ikiqat cinayət əməli) tələb olunur. Həmsöhbətlər ikiqat cinayət əməlinin olmaması əsasında QHY müraciətləri zamanı yardımdan imtina etdikləri halların nümunələrini təmin etmirlər. Lakin, beynəlxalq təcrübədə, nəzərdə tutulur ki, ikiqat cinayət əməli prinsipinin sərt şəkildə tətbiqi ciddi millətlərarası cinayətlərə, bu halda, millətlərarası korrupsiyaya qarşı mübarizədə effektiv əməkdaşlıq imkanlarını məhdudlaşdıra bilər. Buna görə də, Azərbaycan səlahiyyətli orqanlarına ikiqat cinayət əməli olmadıqda (məs. məcburi tədbirlər tələb etməyən yardım) daha geniş miqyaslı yardım təmin etmələri tövsiyə olunur.

Yerində baxış zamanı aparılan müzakirələr QHY müraciətləri ilə bağlı işdə müəyyən təcrübə azlığını aşkar etdi. Yerində baxış zamanı görüşülən bəzi ittihamçılar bank məlumatının alınması üçün müraciət kimi, məcburi tədbirlərlə bağlı tələb olduqda həyata keçirilməli olan prosedurlar haqqında inamsızlıq göstərmişlər. Onların tələb olunan məsələ ilə bağlı qanunvericiliyə uyğun olmadıqda məhkəmə əmri olmazsa, bank məlumatları üçün müraciətdən imtina etməyə meyilli olduqları görünür. İcraçı prokuror üçün daha məqsədəuyğun yanaşma Azərbaycanın səlahiyyətli məhkəməsi tərəfindən əmrin verilməsini tələb etmək və daha sonra tələb olunan vəziyyətlə bağlı məlumat təmin etmək ola bilər.

QHY müraciətlərinin hazırlanması zamanı tələb olunan ölkələrlə qeyri-rəsmi əlaqə yaratmaq təcrübəsinin zəif olduğu görülür. Belə təcrübə müraciət olunan ölkənin bütün hüquqi tələblərinin qarşılanmasına kömək edə və həmçinin, müraciətin rəsmi şəkildə göndərilməsində və müraciətin icrasından öncə iki tərəf arasında qarşılıqlı anlaşma körpüsü yarada bilər. Azərbaycan məhkəmə orqanları bildirmişdir ki, onlar MDB ölkələri ilə qeyri-rəsmi əməkdaşlıq da daxil olmaqla, daha yaxşı əməkdaşlıq qurmuşdur. Onlar iddia olunduğu kimi, diplomatik kanallardan istifadə etmələri ilə bağlı digər ölkələrlə zəif və effektiv olmayan əməkdaşlıqdan şikayət etmişlər. Azərbaycan prokurorlarının müraciətlərinə aşağı tempdə cavab verilməsi ilə bağlı məyusluqları, qismən də digər yurisdiksiyalarla əməkdaşlıqda qeyri-qənaətbəxş proaktivlik və müraciətlərin hərtərəfli hazırlanmamasına görə ola bilər.

Digər tərəfdən, Azərbaycan səlahiyyətli orqanlarına əsasən gələn müraciətlərin icra vaxtı 10 gün və ya müraciət daha mürəkkəb olduğu zaman maksimum bir ay olur. Bu

129

tərifəlayiqdir, lakin xüsusilə də, bank və kommersiya məlumatları, axtarışlar, kompüterlərdən silinmiş məlumatların bərpası, dindirilmə üçün şahid/şübhəlilərin müəyyən edilməsi və çağırılması və s. zamanı çox mürəkkəb müraciətlər üçün daha optimist səslənir. Bundan başqa, bir sıra İƏİT yurisdiksiyaları diqqət yetirir ki, xaricdə bəzi rüşvətxorluq hallarında Azərbaycana göndərilən müraciətlərə operativ cavab verilmir.

Nəhayət və ola bilsin ki, beynəlxalq əməkdaşlığın təcrübədə ən vacib olan fəaliyyətinin qarşısı bir sıra çox əhəmiyyətli Avropa sazişlərinin təsdiq olunmaması ilə ciddi şəkildə alınır. Onlardan ən vaciblərinə daxildir:

- Avropa Şurasının Cinayət işində Qarşılıqlı Hüquqi Yardıma dair Konvensiyasının ikinci Protokolu;

- Çox müasir və faydalı əməkdaşlıq vasitələrini təqdim edən hallar (məhkəmə orqanları ilə birbaşa əlaqə; tele-video konfrasnlarının dinlənməsi; sərhəddən kənar müşahidə; birgə araşdırma qrupu və s.);

- Çirkli pulların yuyulması, Axtarış, Müsadirə və Cinayət əməlindən Prosedurların Konfiskasiyası və Terrorizmin Maliyyələşdirilməsinə dair Varşava Konvensiyası; və

- Avropa Şurasının Ekstradisiyaya dair Konvensiyasının Dördüncü Protokolu

Nəticələr

Azərbaycanda korrupsiya halları təcrübəsində beynəlxalq əməkdaşlıqda aşağıda verilən yeni tövsiyələrdə əks olunmuş bir sıra tədbirlərdən fayda əldə edilə bilər.

Yeni 27-ci Tövsiyə:

1. Qanunun müddəalarına düzəliş edilməsi və hüquq mühafizə orqanlarının cinayət işlərinin açılması və ya korrupsiya iddialarının araşdırılmasına davam etmək üçün media tərəfindən aşkar olunan məlumatlardan istifadə etməsinin qarşısını alan təcrübənin dəyişdirilməsi.

2. Ən ağlabatan korrupsiya iddialarının həll edilməsini təmin edən KQMBİ fəaliyyət prioritetlərinin daha yaxşı müəyyən edilməsi üçün məlumatlar bazasında təşkil olunmuş məlumatların analizinin nəticələrindən istifadə.

130

3. Korrupsiya hallarını araşdıran prokurorların bank və maliyyə məlumatlarına sürətli və məxfi girişini təmin etmək üçün zəruri tədbirlərin görülməsi.

4. Təcili surətdə, Avropa Şurasının Beynəlxalq Hüquq Əməkdaşlığı üzrə Konvensiyasının İkinci Protokolunun, Çirkli Pulların Yuyulmasına dair Varşava Konvensiyası və Avropa Şurasının Ekstradisiyaya dair Konvensiyasının Dördüncü Protokolunun təsdiq olunması.

5. Prokurorların QHY müraciətlərinin daha yaxşı hazırlanması və icrası üçün xarici orqanlarla qeyri-rəsmi əlaqə kanallarını yaratmağa təşviq etmək.

6. Prokuror və hakimlərin beynəlxalq hüquq əməkdaşlığında ən yaxşı təcrübələrə dair treninq və təlimatlarla təmin etmək.

3.3 Korrupsiya cinayətlərinin ittihamı

Bu bölmə Azərbaycan hüquq mühafizə orqanlarının statistik məlumatlarının yoxlanması, eləcə də, monitorinqin Üçüncü Monitorinq mərhələsindən etibarən Azərbaycanda araşdırılan və aparılan müxtəlif korrupsiya hallarının nümunələri vasitəsilə korrupsiya xətalarına aiddir.

Korrupsiya ilə bağlı cinayət əməlinin araşdırılması, təqibi və mühakiməsi ilə bağlı statistika

Üçüncu Monitorinq Mərhələ hesabatı ayrıca olaraq statistika məsələsini əhatə etmir və diqqət yönəltdiyimiz tərzdə iş təcrübəsini yoxlamır. Bu bölmə Dördüncü Monitorinq Metodologiyasına müvafiq hərəkət etməyə cəhd edir.

Azərbaycan hökümətinin təqdim etdiyi məlumata əsasən, 3-cü Qiymətləndirmə mərhələsindən keçən müddət ərzində KQMBİ tərəfindən korrupsiya cinayətləri ilə əlaqədar başlanılan cinayət işlərinin sayı 300 civarında olmuşdur. 2013-2015-ci illər ərzində başlanılmış cinayət işlərinin əksəriyyətini dövlət vəsaitlərini mənimsəmə, dələduzluq və vəzifədən sui-istifadə cinayətləri təşkil etmişdir. Qeyd edilən dövr ərzində sayı az olsa da, həmçinin aktiv rüşvətxorluqla əlaqədar işlər də istintaq olmuşdur. Bu 3 il ərzində çirkli pulların yuyulması ilə əlaqədar yalnız bir, 2015-ci ildə isə nüfuz alveri ilə əlaqədar bir cinayət işi başlanılmışdır.

Monitorinq səfəri çərşivəsində keçirilən müzakirələr zamanı ölkədaxili və xarici biznes fəaliyyətində tranzaksiyalara münasibətdə (misal üçün, rüşvət vəzifəli şəxsə dolayı yolla, uydurma maliyyə tranzaksiyaları, of-şor kompaniyalardan və banklardan istifadə etməklə verildikdə və ya şübhəli şəxslərin kommersiya fəaliyyətinin yoxlanılması tələb olunan hallarda) tətbiq olunması nəzərdə tutulan kompleks istintaq tədbirlərini müəyyən etmək mümkün olmamışdır

131

KQMBİ-nin analitik və preventiv fəaliyyəti ümidverici olsa da, bunun Baş İdarəyə mürəkkəb sxemli korrupsiya cinayətlərini aşkar və gələcəkdə istintaq etməyə, sistemli, həmçinin yüksək səviyyədə mövcud olan korrupsiya hallarına mübazirədə necə kömək etdiyi məlum deyil.

Dərc edilmiş statistik məlumatlar təhlil edilərkən müəyyən olunur ki, Baş İdarə tərəfindən istintaq olunan korrupsiya və onunla əlaqəli cinayət işləri, əsasən özəl sahə, ticarət, bankların fəaliyyəti, təhsil və səhiyyə sistemlərini əhatə edir. Bununla belə, müzakirələr əsnasında məlum olduşdur ki, ağır və mürəkkəb korrupsiya cinayətləri, o cümlədən dövlət satınalmaları, maliyyə korrupsiyası və yüksək vəzifəli şəxslərin korrupsiyaya qurşanması hallarına dair cinayət təqibi halları çox az olmuşdur.

Məhkəmələrə göndərilmiş orta və yüksək kateqoriyalı vəzifəli şəxslərin cəlb olunduğu cinayət işlərinin sayı 2013-cü ildə 121 olmuşdursa, 2015-ci ildə həmin kateqoriyalı işlərin sayı 143-ə yüksəlmişdir. Qurumların rəhbərləri və onların müavinləri barələrində olan cinayət işlərinin sayı 2013-cü ildəki 84 şəxs barəsində 33 cinayət işi rəqəmindən 95 şəxs barəsində 36 cinayət işi rəqəminədək yüksəlmişdir.

Statistikaya əsasən, bu 3 il ərzində Parlamentin üzvləri və icra hakimiyyətləri başçılarına qarşı cinayət işləri istintaq olunmamışdır. Yalnız bir hakim cinayət təqibinə məruz qalmış və ittiham olunmuşdur. İmmunitetin deputatlar və hakimlərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasının qarşısını alan təsirli mexanizm olduğunu nəzərə aldıqda, bu kateqoriyadan olan cinayət işlərinin sayının belə az olması təsadüfi deyildir.Digər tərəfdən, ədliyyə sistemində mövcud olan korrupsiya ilə əlaqədar vəziyyətin narahatlıq doğurduğunu nəzərə aldıqda, məlum olur ki, təqdim olunmuş rəqəmlər Azərbaycan ictimaiyyəti tərəfindən qeyd olunan sahələrdə mövcud olan korrupsiya qavrama səviyyəsinə uyğun gəlmir.

Ekspertlərə təqdim olunmuş işlər formalaşmış ümumi hüquq praktikasından kənara çıxmır və orta təbəqəli məmurların korrupsiyaya qurşandığı hallara aiddir. Bununla bərabər, təqdim olunmuş bir sıra cinayət işləri yüksək vəzifəli şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması ilə əlaqədar olmuşdur. Onlardan:

- cinayət işi- Müdafiə Nazilriyinin Baş Hərbi İnspeksiyasının rəisi və əməkdaşları iki hərbi qurumun hazırlıq vəziyyətinin yüksək qiymətləndirmələri müqabilində həmin hissələrin komandirlərindən 18.800 AZN miqdarında rüşvət tələb edərək aldıqlarına görə qurumun rəhbəri 8 il, cinayətin digər iştirakçıları ilə 8.5 müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdirlər.

- cinayət işi-hakim 600.000 AZN miqdarında rüşvət alaraq iş adamına onu işlə təmin etməyi vəd etmiş, bu əmələ görə 7 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş, hal-hazırda da cəzasını çəkməkdə davam edir. Hakimə qarşı irəli sürülmüş ittiham dələduzluq və aktiv rüşvətxorluqda ifadə olunmuşdur, baxmayaraq ki, təsvir olunmuş faktlar daha çox nüfuz alverindən xəbər verir. Rüşvət verən şəxs hakimdən şikayət etdiyi üçün, səmimi peşmançılıqla əlaqədər ona ittiham irəli sürməmişdir.

132

- cinayət işi ekspertlərlə müzakirə olunmuşdur. Hazırda həmin cinayət işinin istintaqı davam etdirilsə də, mətbuatda geniş işıqlandırılmaqdadır. İş sabiq Rabitə və Yüksək Texnologiyalar naziri ilə, həmçinin dövlət müqavilələrin imzalanması üçün rüşvətin alınması ilə əlaqədardır. Həmin cinayət işi üzrə çox sayda şubhəli şəxslər var.

- cinayət işi-şirkətin daxili auditin keçirilməsi nəticəsində həmin şirkətə qarşı törədilmiş çirkli pulların yuyulması, vergidən yayınma, mənimsəmə və vəzifədən sui-istifadəyə dair təqsirləndirilmə üzrə.

Ekspertlərlə müzakirə edilən digər cinayət işləri təhsil sahəsində mövcud olan korrupsiya ilə əlaqədər olmuşdur; Baş İdarə korrupsiyaya həssas sahələri və daha çox törədilən cinayət növlərini, o cümlədən məktəblərə qanunsuz müəllim təyinatı sayəsində dövlət vəsaitlərinin mənimsənilməsi, saxta kadr kontingentinin köməyi ilə mənimsəmə, imtahanlardan məqbul qiymət alınması və saxta diplomların verilməsi üçün rüşvət alınması kimi halları müəyyən etmişdir.

Korrupsiya cinayətlərinə görə, o cümlədən xüsusi sahələrdə və yüksək vəzifəli şəxslərə törətdikləri korrupsiya cinayətlərinə görə təyin olunan cinayət cəzalarının statistikası (vəzifəli şəxslərin və törədilən cinayətlərin növləri üzrə)

Azərbaycan höküməti tərəfindən təqdim olunmuş statistik rəqəmlərə əsasən, 2013-cü ildə ən geniş istifadə olunmuş cəza növü azadlıqdan məhrum etmə olmuşdur; 2014-cü ildə isə daha çox cərimə cəzası təyin edilmişdir.

2015-ci ildə şərti olaraq cəzalarını çəkməkdən azad olunmuş şəxslərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır; bu rəqəm 2013-cü ildə 23 nəfər olmuşdursa, 2016-cı ildə 36 nəfər təşkil etmişdir.

Cinayətlərin, o cümlədən korrupsiya cinayətlərinin statistikasının cəmiyyətə açıqlığı

Azərbaycan hökümətinin təqdim etdiyi məlumata görə, statistik göstəricilər hər kvartalda təşkil olunan mətbuat konfransları vasitəsi ilə ictimaiyyətə açıqlanır.

Yeni 28-ci tövsiyə

1. Azərbaycanda mövcud olan iqdisadi və sosial vəziyyətə uyğun olaraq, mürəkkəb, sistematik və yüksək kateqoriyalı vəzifəli şəxslərin iştirakı ilə törədilən korrupsiya cinayətlərinin istintaqı məqsədi ilə Baş İdarənin resurslarını səfərbər edin.

2. Baş İdarənin Preventiv tədbirlər həyata keçirən idarəsinin təqdim etdiyi analitik məlumatlardan, həmçinin korrupsiyaya daha çox qurşanmış və həssas olan sahələrdə baş verən cinayət hadisələrinin istintaq olunması məqsədi ilə həmin

133

hallar barədə mətbuatda dərc olunan və digər mənbələrdən əldə edilən məlumatlardan istifadə edin.

3. İqtisadi cinayətlərin istintaqını həyata keçirən prokurorluq əməkdaşlarını təlimlərə cəlb edin, o cümlədən mütərəqqi beynəlxalq təcrübənin təşviq, mürəkkəb kommersiya xarakterli korrupsiya cinayətləri sənədlərin tədqiq edilməsini tədris edin.

3.4 Korrupsiyaya qarşı mübarizə aparan cinayət təqibi orqanları

Bu bölmə Azərbaycanın korrupsiyaya qarşı mübarizə aparan, bu kateqoriyadan olan cinayətləri aşkar edən, istintaqını aparan, ittihamı və məhkəmə baxışını həyata keçirən ədliyyə orqanlarının sistemini əhatə edir. 4-cü monitorinqin qəbul edilmiş metodologiyasına əsasən, bölmə 3-cü qiymətləndirmə mərhələsindən qalan məlum tövsiyələri, həmçinin 2013-cü ildə keçirilmiş 3-cü mərhələdən sonra baş verən yeni dəyişiklikləri əhatə edir. Bura, həmçinin müvafiq yeni informasiya daxildir.

İxtisaslaşmış anti-korrupsiya istintaq orqanları

Azərbaycanda istintaq Prokurorluğun, həmçinin Ədliyyə, Daxili İşlər, Vergilər, Fövqəladə Hallar Nazirliklərinin, Dövlət Təhlükəsizlik, Dövlət Sərhəd Xidmətlərinin və Dövlət Gömrük Komitəsinin müstəntiqləri tərəfindən həyata keçirilir.

2004-cü ildə təsis edilmiş Baş prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi Azərbaycanda korrupsiya cinayətlərinə dair ixtisaslaşmış istintaq orqanıdır. Həmin qurumda istintaq aparan prokurorluq əməkdaşları fəaliyyət göstərir; 2011-ci ildə Baş İdarəyə müstəqil əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirməyə dair səlahiyyətlər verilmişdir. 2013-cü ildən sonra Baş İdarə dövlət orqanlarının məlumat bazalarına çıxış əldə etmişdir.

2013-cü ildə Nazirlər Kabineti Baş İdarənin əməkdaşlarının əmək haqqlarını, onların sosial rifahını əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltmişdir. KQMBİ-nin yeni binası 2013-cü ilin sentyabr ayında istismara verilmiş və hazırda istifadə olunmaqdadır. Yeni bina tələb olunan avadanlıq və texniki infrasturkturla təmin edilmişdir.

2014-cü ilin iyul ayında Baş İdarənin əməkdaşlarının say tərkibi 140-a, texniki əməkdaşlarının sayı isə 100-a çatdırılmışdır; Baş İdarə 4 idarə və 3 şöbədən ibarət struktur qurumları ilə fəaliyyət göstərir. Baş İdarədə iqtisadiyyat, maliyyə, mühasibatlıq, informasiya texnologiyaları və digər sahələrdə çalışan 5 mütəxəssis fəaliyyət göstərir.

2014-cü ildə İdarənin statusu Baş İdarə statusuna qədər yüksəldilmişdir. Baş İdarəyə birbaşa Baş prokurora hesabatlı olan Baş prokurorun müavini rəhbərlik edir.

134

Baş İdarə Baş Prokurorluğun siteminə daxil edilmişdir. Ölkə başçısı ilə bərabər, Parlament də KQMBİ-nin fəaliyyətinə nəzarət edir. Hüquqi nəzarət isə sanskiyalar vasitəsilə həyata keçirilir.

KQMBİ-nin institusional mövqeyi, statusu, strukturu, kadrların seçilməsi, rəhbərliyin peşəkar meyarlara əsaslanan keyfiyyətlərə görə təyin edilməsi, əsassız işdən çıxarılmasını istisna edən zəmanətlərin, müstəqil büdcənin mövcudluğu, kadrların uyğun məvaciblə təmin olunması, hesabatlılıq, kadr resurslarının kifayət qədər olub-olmaması, peşə hazırlığı, fəaliyyətinin səmərəliliyi, həmin orqana olan inam və onun fəaliyyətinin qavranması kimi məsələlər İkinci və Üçüncü Qiymətləndirmə Mərhələləri zamanı nəzərdən keçirilsə də, bu məsələlərə dair tövsiyələr təqdim edilməmişdir.

Anti-korrupsiya üzrə ixtisaslaşmış prokurorluq orqanları / bölmələri

Azərbaycanda korrupsiya cinayətləri üzrə dövlət ittihamını müdafiə edən ixtisaslaşmış prokurorluq orqanı/bölməsi və ya ixtisaslaşmış prokurorlar yoxdur. Korrupsiya cinayətləri üzrə dövlət ittihamı Baş Prokurorluğun Dövlət ittihamının müdafiəsi üzrə idarəsinin prokurorları tərəfindən məhkəmələrdə müdafiə olunur. Lakin, Azərbaycan hökümətinin məlumatına görə, müvafiq sahədə "qeyri-rəsmi" olaraq ixtisaslaşma müşahidə olunur, yəni müəyyən qrup prokuror, əsasən korrupsiya xarakterli cinayət işlərinin istintaqını aparır.

Hakimlər/məhkəmələrin korrupsiya xaraktertli cinayət işləri üzrə ixtisaslaşdırılması və müvafiq sahə üzrə hakimlər üçün təlimlərin təşkili.

Azərbaycanda korrupsiya cinayətləri üzrə ixtisaslaşmış məhkəmələr və ya hakimlər yoxdur. Korrupsiya xaraktertli cinayət işlərinə müvafiq səlahiyyətli cinayət məhkəmələrində baxılır.

Nəticələr

Azərbaycanda korrupsiya ilə əlaqəli cinayətlərin təqibi sistemsizliyi ilə fərqlənir. Sözügüdən kateqoriyadan olan cinayət törədən şəxslərin təqibində ardıcıllıq artırılmalıdır. Korrupsiya xarakterli cinayət işləri üzrə məhkəmədə çıxış edən prokurorlar Baş Prokurorluğun digər struktur qurumundan təyin edildiyi halda, korrupsiya cinayətlərinin istintaqını aparan prokurorlar Baş İdarənin işçiləri hesab edilir. Monitorinq səfəri zaman həmsöhbətlər izah ediblər ki, həmin şəxslər arasında onlara nəzarət edən şəxslər vasitəsi ilə formal ünsiyyət qurulması mümkündür.Cinayət işi üzrə əlavə tədbirlər tələb olunduğu halda, iş natamam hesab olunaraq istintaq aparan prokurorlara qaytarılır. Məhkəmədə cıxış edən prokurorlar monitorinq səfəri zamanı bir araya gələrək sıx əməkdaşlığın zəruri olduğunu düşünmədiklərini söyləyiblər və bildiriblər ki, bu təcrübədə problem yaratmır.

135

Bundan əlavə, məlum oldu ki, cinayət işi üzrə istintaq aparan prokurorluq əməkdaşı və məhkəmədə cıxış edən prokuror arasında müntəzəm olaraq əlaqə və kommunikasiya olmur. Prokurorlar arasında qarşılıqlı ünsiyyət yalnız istintaq prokuroru tərəfindən ittiham aktının digər prokurora göndərildiyi zaman baş verir. Həmçinin, məhkəmədə çıxış edən prokuror, sonda məhkəmə qərarının surətini göndərərək istintaq aparan prokuror ilə ünsiyyət qurur.

İstintaq ilə bağlı sual yarandığı halda diskussiyalar aparılmır. İstintaq aparan prokurorluq əməkdaşı iş üzrə sübutları, onların necə toplandığını, eləcə də cinayət işinin güclü və zəif tərəflərini daha yaxşı bilir. Lakin, ittiham aktı hazırlandıqdan sonra heç bir halda müdaxilə edə bilmir və heç bir rol oynamır.

Yeni 29-cu Tövsiyə:

Korrupsiya xarakterli cinayət işlərinin dəqiq araşdırılması məqsədi ilə istintaq aparan prokurorluq əməkdaşı və məhkəmədə çıxış edən prokurorlar arasında kommunikasiya kanalının yaradılması və bununla uğurlu istintaq prosessinin təmin edilməsi. Məsələn, bu proses məhkəmələrdə korrupsiya xarakterli cinayət işlərinin təmsili üçün Baş İdarənin nəzdində məhkəmədə çıxış edən prokurorlar şöbəsinin yaradılması ilə, və ya məhkəmədə çıxış edən prokurorların Baş İdarə tərəfindən təyin edilməsi sistemi ilə təmin oluna bilər.

Ədliyyə orqanlarında daxili tədqiqat şöbələri

Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsinin hesabatında verilmiş 9.3-cü tövsiyə:

Korrupsiya və ya onunla əlaqəli halların müəyyən edilməsi üçün daxili istintaq imkanlarının, nəzarətin, yoxlamanın daha da gücləndirilməsi, nazirlik və digər dövlət orqanları daxilində təftişin aparılması və korrupsiya cinayəti aşkar olunduğu halda Korrupriyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsinə məlumat verin

FƏSİL 4 – TƏHSİL SEKTORUNDA KORRUPSİYANIN QARŞISININ ALINMASI VƏ TƏQİBİ 4.1 Giriş

Xərclər, dövlət məşğulluğu, və vətəndaşlar tərəfindən təhsil xidmətlərindən istifadə olunması göstəricilərinə görə təhsil sahəsi Azərbaycanın ictimai sektorunun mühüm hissəsini təşkil edir. Azərbaycanda təhsil sektoru, əsasən dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir və 2014-cü ildə təhsil xərcləri ÜDM-nin 2.6% təşkil etmişdir. (Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, 2015). Tələbə, müəllim və

136

valideyin qismində çox sayda azərbaycanlı təhsil sekrotunda iştirak edir. 2014-2015-ci akademik ilin əvvəlində 1.7 million tələbə müxtəlif dərəcələr üzrə universitetlərə qəbul olmuşlar (ali və doktorantura dərəcələri)129 və 367 min insan təhsil müəsissələrinə işə düzəlmişlər, kənd təsərrüfatı (2014 ci ilə 1691.7 min nəfər)130 və ticarət (681.9 min nəfər) sektorundan sonra Azərbaycanda üçüncü böyük işlə təmin edən sahədir.

Təhsil üçün mövcud olan məhdud resursları israf edərək, giriş imkanlarını məhdudlaşdıraraq, keyfiyyəti aşağı salaraq, müəllim heyəti və təhsil ocaqlarına etibar və inamı itirərək, korrupsiya halları təhsil sisteminə mənfi təsir göstərir. Korrupsiya halları ilə üz-üzə qalan gənc, uşaq və tələbələr həyatlarının erkən yaşlarında korrupsiya mədəniyyətini oyrənirlər.

Yüksək xərcləri, böyük sayda maraq sahiblərinin cəlb olunması, mürəkkəb strukturlu və taleyüklü təbiətə malik olması təhsil sahəsini korrupsiyanın müxtəlif formalarına qarşı xüsusi ilə həssas edir. Nəzarət və rəhbərliyin lazimi səviyyədə təşkil olunmaması vəzifə cinayətlərinin törədilməsi üçün şərait yaradır.

Bundan əlavə, təhsilə verilən əhəmiyyət ona gətirib çıxarır ki, daha çox gəlir və sosial irəliləyiş əldə etmək istəyən şəxslər öz vəzifələrindən şəxsi maraqları üçün istifadə edirlər131. Cəmiyyət və ayrı-ayrı qurumlarda formalaşmış korrupsiya mədəniyyəti, daimi tətbiq edilməyən qeyri-müəyyən qayda və standartlar, müəllim statusuna yetərincə hörmətin olmaması və məvaciblərin aşağı olması korrupsiyaya şərait yaradan amillər sırasındadır. Bu fəsil Azərbaycanın korrupsiyaya qarşı siyasəti və korrupsiya ilə mübarizə aparan dövlət orqanları barədə qısa məlumatı (4.1), hökümət tərəfindən korrupsiyaya qarşı qabaqlayıcı tədbirlərin qiymətləndirilməsini (4.2) və təhsil sahəsində korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair qanunvericiliyin tətbiqini nəzərdən keçirir (4.3) Fəslin sonunda qeyd olunmuş siyasi tövsiyələr hökümətin təhsil sahəsində korrupsiyaya qarşı mübarizəsinin gücləndirilməsi üçün istiqamətləri müəyyən edir.

Fəslin məqsədi anti-korrupsiya siyasətinin Azərbaycanın təhsil sahəsində tətbiqinin qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Fəsil təhsil sisteminin dərindən təhlilini, korrupsiya risklərini, və korrupsiya hallarını əhatə etmir. Fəsildə, həmçinin təhsildəki proseslərin dürüstlüyü və qərəzsizliyi barədə məlumat yoxdur. Təhsildə dürüstlük xüsusi araşdırma tələb edir.

Korrupsiyanın geniş yayılmış sahələri

Azərbaycandə təhsil korrupsiyaya həssas sahə hesab olunur. Müstəqil tədqiqatçılar Azərbaycanın təhsil sisteminin qanuni şəkildə fəaliyyət göstərməsində bir sıra

129 2014-cü ildə Azərbaycanın əhalisi 9,5 milyon idi130Məlumatın mənbəyi: Azərbaycan Respublikasının Statistika Komitəsihttp://www.stat.gov.az/menu/6/indexen.php131131 Transparency International (Tİ) (2013 a), Global Corruption Report Education, Routledge, UK

137

çətinlikləri qeyd edirlər. 2007 və 2010 cü illərdə keçirilmiş sorğulara əsasən fond pulu, sinif otaqlarının qaydada saxlanılması və təmir edilməsi, dərsdən kənar əlavə tədris və müəllimlərə hədiyyə alinması üçün müəllim və direktorların yarısından çoxu valideynlərdən qanunvericilikdə nəzərədə tutlmayan ödənişləri almışdırlar.132

Araşdırmalar həmçinin göstərir ki, Azərbaycanda müəllimlər tərəfindən, xüsusəndə öz tələbələri üçün repetitorluq etməsi adi hal almışdir ki, bu da maraqların toqquşmasına gətirib çıxarır.133 2010-2011 ci illərdə keçirilən sorğular göstərmişdir ki, tələbələrin70%-i müəllim və professor heyəti tərəfindən ötən 12 ay ərzində rüşvət tələbinə məruz qalmış, tələbələrin 67%-i isə müəllim heyətinə rüşvət vermişdir. Həmin sorğu tələbələr arasında korrupsiyanı qavrama indeksini göstərir. Tələbələrin (və yaxınlarda məzun olmuş tələbələrin) 52%-i korrupsiyanı Azərbaycanın təhsil sisteminin ən böyük problemi hesab etmiş, respondentlerin 68%-i orta məktəbdə, 27%-i isə universitetdə ilk dəfə rüşvət vermişdirlər.134

Təhsil sahəsində korrupsiya qavrama indeksində bəzi müsbət dəyişiklər qeyd olunmalıdır. Tİ Global Corruption Barometer hesablamalarına əsasən təhsil sahısində korrupsiya halları 2009-cu ildə 49% təşkil etmişdirsə bu göstərici 2013-cü ildə 37%-ə enmişdir (bölmə 1 bax) .135 Konstitusiya Araşdırma Mərkəzi tərəfindən 2014-cü ildə aparılan sorğu nəticəsində məlum olmuşdur ki, təhsil müəssisələrinə inam yüksək səviyyədədir, Təhsil Nazirliyi isə ən etibarlı ictimai qurum arasında göstərilmişdir.

Təhsil sahəsində korrupsiyanın geniş yayılması qismən hökümət tərəfindən, lakin daha çox vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən təqdim edilən informasiya ilə təsdiq olunur. Təhsil Nazirliyi qeyd etmişdir ki, əsas narahatlıq doğuran korrupsiya halları xaricdə əldə olunmuş saxta diplomların elmi dərəcənin tanınması üçün dövlət orqanlarına təqdim edilməsidir. Ölkədaxili ali təhsil imtahanlarında müvəffəqiyyət qazana bilməyən tələbələr üçün saxta diplomları təqdim edən yerli və xarici iş adamlarının sayı artmaqdadır. Nazirliyin ali təhsil sahəsində mövcud olan digər meyarla ölçülən korrupsiya halları barədə məlumat verməməsinə baxmayaraq, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi tərəfindən universitetlərdə digər korrupsiya halları, o cümlədən dövlət vəsaitlərinin mənimsənilməsi, rüşvət müqabilində müəllimlərin işə qəbulu və saxta diplomların verilməsi kimi cinayətlər aşkar edilmişdir (4.3 bölməyə bax). Nazirlik texniki-peşə təhsil sahəsində korrupsiya təhlükəsi yaradan amillər sırasında müəllimlərin aşağı məvacibini, daxil olan tələbələrin bilik səviyyəsinin aşağı

132132 ESP/NEPC (2010), Drawing the Line: Parental Informal Payments for Education across Eurasia, Budapest, Education Support Program (ESP) of the Open Society Institute,file:///C:/Users/Obvintseva_K/Downloads/drawing-line-20100308.pdf133133 Jokic (Ed.) (2013), Emerging from the Shadow: A Comparative Qualitative Exploration of Private Tutoring in Eurasia, Zagreb, NEPC, http://www.edupolicy.net/portfolio-posts/emerging-from-the-shadow-a-comparative-qualitative-exploration-of-private-tutoring-in-eurasia/134 Sadigov (2014) Students as Initiators of Bribes, Problems of Post-Communism, 61:5, 46-59,http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.2753/PPC1075-8216610504?needAccess=true&135 Tİ Global Corruption Barometer hesablamalarına əsasən respondentlərin 37% hesab edirlər ki, Azərbaycanda təhsil sistemində bütövlükdə korrupsiyaya qurşanmışdır. Sorğu onu göstərir ki keçmiş post Sovet ölkələrinin əksəriyyətində bu göstərici daha yüksəkdir: Rusiya (72), Ukraina (69), Qazaxstan (55). Ancağ Gürcüstanda bu göstərici daha aşağı olmuşdur (22). Japaniyada göstərici Azerbaycandan da yüksək olmuşdur (55), ABŞ da isə təxminən eyni olaraq 34% təşkil etmişdir. Transperancy İnternational 2013 cü il sorğu.

138

olmasını və zəif maddi-texniki bazanın mövcudluğunu qeyd etmişdir.136 Bundan əlavə, aşağı status və bu sahədə təhlil etmə imkanlarının az olması məktəb rəhbərliyinin korrupsiyaya qarşı mubarizə imkanlarını məhdudlaşdırır.

Vətəndaş cəmiyyəti hesab edir ki, korrupsiya təhsilin müxtəlif sahələrində mövcuddur. İbtidadi təhsildə bu özünü valideynlərin uşaqlarının məktəbəqədər təhsil müəssisəsinə qəbul olunması üçün rüşvət verməsində birüzə verir. Orta məktəblərdə məktəb direktorları rüşvət müqabilində dəslərdə iştirak etməyərək, şəxsi repetitorlarla hazırlaşan sagirdlərə göz yuma bilərlər. Ali təhsilə gəldikdə isə, ümumi qəbul test əsasında və şəffaf keçirilməsinə baxmayaraq, korrupsiya halları xüsusi istedad və ya fiziki qabiliyyət tələb edən xüsusiləşmiş proqramlara daxil prosesində qalmaqdadır, belə ki, burada standart qəbul imtahanları proseduru tətbiq olunmur. 137 Ali təhsil müəsissələrində şəffaflığın və hesabatlılığın tələb olan səviyyədə olmaması qanun pozuntuları üçün əlverişli şərait yaradır. Universitet rektorları geniş və nəzərət olunmayan səlahiyyətə malikdirlər; universitetlərdə təyinatlar zamanı qanunsuz himayədarlıq geniş yayılmışdır. Bəzi tələbələrə üstün münasibət göstərilir və bəzi universitetlərdə kursa daxil olan tələbədən daha çox sayda tələbə məzun olur. Elmi dərəcələr bəzi hallarda yalnız rüşvət müqabilində verilir. Vətəndaş cəmiyyəti təsisatları, həmçinin təhsilə aşağı sosial marağın mövcudluğunu və valideynlərin təhsil müəsissələrin rəhbərlərinə etibar etməməsini qeyd edirlər. Bu iki amil korrupsiyaya qarşı mübarizənin siyasətində və tətbiqində əsas çətinliklərdir.

4.2 Sahəvi korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasəti və dövlət orqanları

Korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasətini tənzimləyən sənədlərdə təhsil sahəsi də nəzərə alınmışdır. 2012-15-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı təhsil idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi və marifləndirmənin yüksəldilməsinə istiqamətlənmiş aşağıda qeyd olunan tədbirləri müəyyən etmişdir:

Maddə 21. Təhsil müəssisələrində idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsiGörüləcək işlər və nəticə göstəriciləri:21.1 Təhsil müəssisələrində imtahan prosesində şəffaflığın artırılması 21.2 Ali təhsil müəssisələrində şikayətlərə baxılmasının səmərəliliyinin artırılması21.3 Müəllimlərin etik davranış qaydalarının qəbul edilməsi 21.4 Vakant müəllim yerləri barədə məlumatların Təhsil Nazirliyinin rəsmi internet səhifəsində və mətbu orqanında dərc edilməsi 21.5 Vakant elan edilmiş yerlərə müəllimlərin işə götürülməsi üçün mərkəzləşdirilmiş və şəffaf əsaslarla imtahanların keçirilməsi 21.6 Müəllimlərin müsabiqədənkənar işə qəbulu ilə əlaqədar məsuliyyətin müəyyən edilməsi üzrə təkliflərin verilməsi 21.7 Müəllimlərin əməkhaqlarının artırılmasına və sosial təminatının gücləndirilməsinə dair təkliflərin təqdim edilməsi 

136 4-cü Qiymətləndirmə mərhələsinin sualları üzrə verilmiş cavablar (Hökümət) 19 May 2016,12.15137 4-cü Qiymətləndirmə çərhələsinin sualları üzrə verilmiş cavablar (Vətəndaş cəmiyyəti) 19 May 2016,12.15-12.17

139

Maddə 28. Korrupsiyaya qarşı mübarizə ilə bağlı maarifləndirmə

28.4 Ali və orta ixtisas məktəblərinin, ixtisasartırma və tədris mərkəzlərinin proqramlarında korrupsiya ilə mübarizə haqqında tədris kurslarının nəzərdə tutulması 28.5 Orta məktəb şagirdləri arasında korrupsiyaya qarşı mübarizə mövzusunda inşa və rəsm müsabiqələrinin, digər intellektual müsabiqələrin təşkili.

21-ci maddə ilə nəzərdə tutulan təhsil müəssisələrində idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər 84% səviyyəsində icra olunmuşdur. “Konstitusiya” Araşdırmalar Fondunun məlumatına əsasən, monitorinq zamanı 21.1,21.2,21.7-ci bəndlər Təhsil Nazirliyi tərəfindən icra olunmamışdır. Təhsil Nazirliyi tərəfindən şəffaflığın artırılması istiqamətində atılan konkret addımlar sırasında Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan Pedaqoji Universiteti və İnşaat Universitetlərində virtual test mərkəzləri yaradılması və təhsil müəssisələrində imtahan zamanı qeydə alınan qanun pozuntuları barədə məlumatların öturülməsi məqsədi ilə yaradılmış Telefon İnformasiya Mərkəzini, (“146-Qaynar xətt” əlaqə mərkəzi) qeyd etmək olar. Şikayətçilərin müraciətlərinə baxılmasında şəffaflığın artırılması məqsədi ilə Təhsil Nazirliyi üzrə 8 may 2014-cü il tarixli 558 nömrəli ali təhsil müəsissələrinin rektorlarının şəffaf imtahan prosesinin təşkili və şikayətlərə baxılması sahələrində şəxsi məsuliyyətini müəyyən edən əmr imzalanmışdır. Təhsil Nazirliyi təhsil prosesinin iştirakçılarının və müəllimlərin Davranış Qaydalarını qəbul etmiş, (20.3) və vakant müəllim vəzifələri barədə özünun rəsmi interner səhifəsi və mətbuatda məlumat dərc etmişdir (21.4). 2014-2015-ci illərdə tam orta təhsil və peşə-texniki tədris və təlim üçün müəllimlərin mərkəzləşdirilmiş qaydada işə qəbulu (21.5) keçirilmiş; 1692 müəllim işə götürülmüşdür. QHT-lər imtahan prosesini müşahidə etmişdirlər. “Müəllimlərin müsabiqədənkənar işə qəbulu ilə əlaqədar məsuliyyətin müəyyən edilməsi üzrə təkliflərin verilməsi” adlanan maddənin 5-ci bəndi, həmçinin Azərbaycan Respublikasında Təhsilin inkişafının dövlət strategiyasının 2.3.1ci bəndi ilə nəzərdə tutulmuş müəllimlərin differensiallaşdırılmış məvaciblərin verilməsi təmin edilmişdir (maddə 21.7).138

Təhsil sahəsində korrupsiyaya qarşı mübarizənin tətbiqinə dair “Konstitusiya” Araşdırmalar Fondu “heç bir məlumat yoxdur” qeydi apararaq bu bölməni maksimum 6 baldan 0 bal ilə qiymətləndirmişdir139

2012-2015-ci illər üzrə Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planının icrasının sonuncu, 2015-ci il haqqında məlumat yoxdur. Hökümət Təhsil Nazirliyinin 2012-2015-ci illər üzrə Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı və 138 «Konstitusiya» Araşdırmalar Fondu 2012-15-ci illər üçün Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planının icrası 2013 sentyabr - 2014 dekabrhttp://transparency.az/eng/results-of-monitoring-on-implementation-of-the-national-anti-corruption-action-plan-for-2012-2015-were-revealed/139 “Konstitusiya” Araşdırmalar Fondu , 2012-15ci illər üçün Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planının icrası 2013 sentyabr - 2014 dekabr. Sahifə 116http://transparency.az/eng/results-of-monitoring-on-implementation-of-the-national-anti-corruption-action-plan-for-2012-2015-were-revealed/

140

2012-2015-ci illər üzrə Açıq Hökümətin Təşfiqinə dair Milli Fəaliyyət Planı ilə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası barədə hesabat140 təqdim etmişdir. Təhsil Nazirliyi məlumat verir ki, 2012-2015-ci illər üzrə Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı bütövlükdə icra olunmuşdur. Monitorinq səfəri zamanı Təhsil Nazirliyinin nümayəndələri bildirmişdirlər ki, Açıq hökümətin təşfiqinə və Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı ilə nəzərdə tutulmuş sahəvi tədbirlərin icrası ilə bağlı məlumatlar ildə iki dəfə Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyaya və Prezidentə verilir. Açıq Hökümətin141 təşviqinə dair 2016-18-ci illər yeni Milli Fəaliyyət Planı təhsil sahəsində korrupsiyaya qarşı mübarizədə aşağıda qeyd olunan bəndləri nəzərdə tutur:

Maddə 1. Elektron xidmətlərin təkmilləşdirilməsi1.5 Ali təhsil müəssisələrinin informasiya sistemlərinin formalaşdırılması, tələbələrə verilən arayış və sənədlərin elektron formada əldə edilməsi və təhsil haqlarının elektron formada ödənilməsinin təmin edilməsi1.6 Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə uşaqların qəbulu ilə bağlı elektron xidmətin yaradılması1.7 Ümumtəhsil məktəbləri, lisey və gimnaziyalara qəbulla bağlı elektron sənəd qəbulu sisteminin əhatəsinin genişləndirilməsi və regionları əhatə etməsi

140 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 sentyabr 2012-ci il tarixli 24 21 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Təhsil Nazirliyi tərəfindən 2012-2015-ci illər üzrə Korrupsiyaya qarşı mübarizə dair Milli Fəaliyyət Planı və 2012-2015ci illər üzrə Açıq Hökümətin Təşfiqinə dair Milli Fəaliyyət Planı ilə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrasına dair hesabat141 Əlavə məlumat üçün 1-ci Fəsilin 1.2-ci hesabat bölməsinə baxın

141

Maddə 10. Maarifləndirmə və əməkdaşlıq

10.2 Müxtəlif hədəf qrupları, o cümlədən dövlət qulluqçuları üçün korrupsiyaya qarşı mübarizə və etik davranış üzrə təhsil-tədris proqramlarının hazırlanması, təlim və treninqlərin keçirilməsi, belə təşəbbüslərin dəstəklənməsi 10.3 Ali və orta ixtisas təhsil müəssisələrinin tədris proqramlarına antikorrupsiya mövzusunun əlavə edilməsi, tələbələr üçün ictimai mühazirə və seminarların keçirilməsi

Dövlət orqanlarının Milli Fəaliyyət Planının icrası ilə əlaqədər sahəvi tədbirlər planları hazırlamasına dair Prezidentin Fərmanına əsasən Təhsil Nazirliyinin aparat rəhbərliyinin müavini hüquq departamenti və daxili təhlükəsizlik departamenti ilə birlikdə Milli Fəaliyyət Planının icrası ilə əlaqədər sahəvi tədbirlər planlarını hazırlayıb, Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Komissiyasına təqdim etmişdir142 Təhsil Nazirliyi bildirir ki, sahəvi fəaliyyət planının hazırlanmasında vətəndaş cəmiyyətini təmsil edən tərəfdaşlar143 də cəlb olunmuşdur.144 Korrupsiyaya qarşı QHT-lər birliyi bu sənədlərin hazırlanmasında vətəndaş cəmiyətinin iştirakına yardım etmişdir.145

Monitorinq səfəri zamanı Təhsil Nazirliyinin nümayəndələri bildirmişdirlər ki, Milli Fəaliyyət Planının icrası ilə bağlı korrupsiya riskləri müzakirə edilmiş və korrupsiyaya həssas sahələri müəyyən etmək üçün Nazirliyin məlumat bazasından istifadə olunmuşdur. Bununla belə, korrupsiya rikslərini müəyyən edərkən, Təhsil Nazirliyin hər hansı bir sorğu və ya digər məlumatlara əsaslanmasına dair informasiya yoxdur. Nazirlik qeyd edir ki, konkret korrupsiya risklərini müəyyən edərkən, nazirlik ümumi əsaslardan çıxış edir. Halbuki, bu sənədlərin heç biri monitorinq qrupunun üzvlərinin tələbi ilə onlara təqdim edilməmişdir. Rəsmilər, həmçinin bildirmişdirlər ki, daxili təhlükəsizlik bölməsinin araşdırmaları və qaynar xəttə daxil olan şikayətlərin təhlili Fəaliyyət Planın əsası kimi çıxış etmiş, bununla belə bu bəyanat hər hansı bir sübutla təsdiq olunmamışdır.

Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı üzrə ilkin sahəvi plan146 28 dekabr 2012-ci il tarixdə Təhsil Nazirinin 2834 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir, 2012-2015-ci illər üzrə Açıq Hökümətin Təşviqinə dair Milli Fəaliyyət Planı qəbul edildikdən təxminən dörd ay sonra. 2012-2015-ci illər üzrə Təhsil Nazirliyinin iş planı Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı əsasında qurularaq şaxələndirilir. Təhsil sahəsində korrupsiya ilə mübarizədə bir sıra tədbirlər görülməsi həm hökümətin korrupsiya halları ilə mübarizəsi prosesini inkişaf etdirir, həm də şəffaflığı təmin dərək dövlət qurumlarının yüksək səviyyədə idarə edilməsini şərtləndirir (kooperativ idarəetmə prinsiplərinin həyata keçirilməsi). 142 2012-2015ci illər üzrə Korrupsiyaya qarşı mübarizə dair Milli Fəaliyyət Planı və 2012-2015ci illər üzrə Açıq Hökümətin Təşfiqinə dair Milli Fəaliyyət Planının təsdiqinə dair Prezidentin 2012 ci il sentyabr tarixli fərmanı143 Təhsil Nazirliyi xüsusən Şəffaflıq Azərbaycanı, Müasir Təhsili və Tədrisə yardım mərkəzini, Korrupsiya ilə mübarizə Fondunu vı “Konstitusiya” Araşdırmalar Fonduni qeyd edir144 4-cü qiymətləndirmə mərhələsi üzrə suallar (Hökümət) 19 May 2016,12.1145 4-cü qiymətləndirmə mərhələsi üzrə suallar (Vətəndaş cəmiyyəti) 19 May 2016,12.9146 Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nın icrası ilə bağlı Təhsil Nazirliyinin sahəvi iş planı

Lakin, Milli Fəaliyyət Planında olan strateji planlama çatışmazlıqları sahəvi fəaliyyət planında da müşahidə olunur: nəticə göstəricilərinin, büdcə və aydın iş qrafiki olmaması.

Monitorinq səfəri zamanı görüşlər keçirilmiş rəsmi şəxslər korrupsiya ilə mübarizəyə dair tədbirlər planlarının layihələrinin hazırlanması zamanı Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyanın tövsiyələrinə əsaslanmasını göstərməmiş, bununla da tərtib edilmiş hesabatlardan da göründüyü kimi, həmin şəxslər təhsildəki korrupsiya ilə mübarizədə özünün əsas “müttəfiqi” kimi KQMBİ-ni qəbul edirlər.

Rəsmilər monitorinq səfəri zamanı fəaliyyət planı hazırlanması prosesində Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyanın katibliyi tərəfindən irəli sürülən təkliflərə istinad etməyiblər, onlar təhsil sahəsində korrupsiya halalrı ilə mübarizə prosesində əsas “"müttəfiqi" kimi Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsini qəbul edərək yekun nəticənin tərtibi zamanı Baş İdarənin hesabatına istinad ediblər.

Sənəd üzrə müəyyən olunan aşağıdakı tədbirlər 2012-2015-ci illərdə yerinə yetirilməlidir147

#  Fəaliyyət  Həyata keçiriləcək tədbirlər və gözlənilən nəticələr:

 . 1.

 Ərizə və şikayətlərə baxılması işinin təkmilləşdirilməsi

Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi, müvafiq struktur bölmə və Təhsil Nazirliyinə daxil olan qurumların rəhbərləri tərəfindən mütəmadi olaraq vətəndaşların birbaşa, o cümlədən səyyar qəbulunun təşkili;- Ərizə və şikayətlərin elektron qaydada qəbulu və rəsmi cavablandırılması işinin təkmilləşdirilməsi

  2.

Dövlət qulluqçularının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və peşəkarlığının artırılması

-Dövlət qulluqçularının əlavə təhsilini tənzimləyən qaydaların təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin hazırlanması;

-Təhsil Nazirliyinin nəzdində olan tədris müəssisələri və mərkəzlər tərəfindən korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə təlim modulunun hazırlanması və bu məsələlərlə əlaqədar tədris proqramlarının (etik davranış, maraqlar toqquşması, informasiya azadlığı və s .) hazırlanması və tətbiqi

  3.

 Etik davranış qaydalarının təkmilləşdirilməsi

-Dövlət qulluqçuları üçün etik davranış məsələləri üzrə mütəmadi tədris kursları və təlimlərinin təşkil edilməsi;

147 Azərbaycan dilindən sənədin qeyri-rəsmi tərcüməsi Batuhan Aydagül tərəfindən yerinə yetirilmişdir

143

- Etik davranış məsələləri üzrə illik hesabatların hazırlanması (hesabatlarda aparılmış maarifləndirmə işləri, etik davranış qaydalarının pozulması halları və tətbiq edilmiş intizam tənbehi tədbirləri göstərilməklə), Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyaya təqdim edilməsi və ictimaiyyətə açıqlanması;

- Etik davranış qaydalarının pozulması ilə bağlı daxil olmuş şikayətlərin effektiv araşdırılması mexanizmlərinin müəyyən edilməsi;

- Təhsil Nazirliyinə daxil olan qurumların internet saytlarında etik davranış məsələləri üzrə xüsusi bölmənin yaradılması (qeyri - etik davranış barədə elektron şikayət etmə mexanizmi, etik qaydalar, etik hesabatlar və s .)

  4.

 Təhsil müəssisələrində idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi

- Təhsil müəssisələrində imtahan prosesində şəffaflığın artırılması;

- Ali təhsil müəssisələrində şikayətlərə baxılmasının səmərəliliyinin artırılması

- Müəllimlərin etik davranış qaydalarının qəbul edilməsi

- Vakant müəllim yerləri barədə məlumatların Təhsil Nazirliyinin rəsmi internet səhifəsində və mətbu orqanında dərc edilməsi

- Vakant elan edilmiş yerlərə müəllimlərin işə götürülməsi üçün mərkəzləşdirilmiş və şəffaf əsaslarla imtahanların keçirilməsi;

- Müəllimlərin müsabiqədənkənar işə qəbulu ilə əlaqədar məsuliyyətin müəyyən edilməsi üzrə təkliflərin verilməsi;

- Müəllimlərin əməkhaqlarının artırılmasına və sosial təminatının gücləndirilməsinə dair təkliflərin təqdim edilməsi

144

5.

 Dövlət müəssisələrində kooperativ idarəetmə prinsiplərinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi

- Dövlət müəssisələrinin öz fəaliyyəti barədə illik məruzələr tərtib etməsi və ictimaiyyətə açıqlaması

  6.

 Korrupsiyaya qarşı mübarizə ilə bağlı maarifləndirmə

-Təhsil Nazirliyi və Təhsil Nazirliyinə daxil olan qurumlar tərəfindən öz fəaliyyətlərində korrupsiyaya qarşı mübarizə ilə əlaqədar televiziya və radio proqramlarında xüsusi verilişlərin və debatların təşkil edilməsi

- Təhsil Nazirliyi və onun idarəetmə strukturuna daxil olan təhsili idarəetmə orqanlarına ictimai etimadın artırılması məqsədi ilə onların fəaliyyəti ilə bağlı təbliğat işinin təşkil edilməsi

- Ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin, ixtisasartırma və tədris mərkəzlərinin proqramlarında korrupsiya ilə mübarizə haqqında tədris kurslarının nəzərdə tutulması

- Orta məktəb şagirdləri arasında korrupsiyaya qarşı mübarizə mövzusunda inşa və rəsm müsabiqələrinin, digər intellektual müsabiqələrin təşkili

- Korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində bukletlərin, yaddaş kitabçalarının və digər maarifləndirici materialların nəşri və əhali arasında paylanması

Təhsil Nazirliyinin hesabatında qeyd olunur ki, tərtib olunmuş korrupsiyaya qarşı sahəvi tədbirlər planları irəliləyişə nail olmağa imkan verən, müxtəlif meyarların əsasında fəaliyyət göstərən sistem vasitəsi ilə yoxlanır; monitorinq atılmalı olan növbəti addımları və qəbul ediləcək müvafiq anti-korrupsiya proqramlarını müəyyən etməyə imkan verir. Bununla belə, Təhsil Nazirliyinin hər hansı monitorinqi təqdim edilmədiyindən, bu informasiyanı yoxlamaq mümkün olmamışdır. Daha sonra, Nazirlik qeyd edir ki, qəbul edilmiş sahəvi anti-koruupsiya tədbirlər planı ildə iki dəfə Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyaya göndərilir. Monitorinq qrupunun sorğusuna cavab olaraq nə sahəvi monitorinq hesabatları, nə də onların icrasının təhlilinin nəticələri təqdim edilməmişdir. Beləliklə, monitorinq qrupu sahəvi anti-korrupsiya tədbirlər planlarının hazırlanmasında monitorinqdən istifadənin səmərəliliyi barədə nəticəyə gələ bilmir. Səfər zamanı Təhsil Nazirliyinin

145

nümayəndələri qeyd etmişdirlər ki, onlar monitorinqinin səmərəliliyini müxtəlif meyarlar üzrə qiymətləndirirlər: birincisi, onlar “Qaynar-xətt”-dən və şikayətçilərin müraciətlərindən daxil olmuş informasiyaları nəzərdən keçirir, məmnunluq göstəricilərini müəyyən etmək üçün sorğular təşkil edir, daxili təhlükəsizlik qurumlarının işini nəzərdən keçirib hasil olunmuş nəticələri və əsas təhlükə mənbələrini müəyyən edirlər, nəhayət, Təhsil naziri şəxsən regionlara səfərlər edib vətəndaşlarla görüşlər keçirir. Nazirlik şikayətlərin və “Qaynar xətt”ə müraicətlərinin sayının çoxalmasını qeyd edir və bunu islahatlara, ümumən Nazirliyə olan inamın artması ilə izah edir.148 Rəsmilər bildirirlər ki, korrupsiyanın səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır ki, bununla belə, buna dair hər hansı məlumat və ya sübut təqdim olunmamışdır. Prezidentin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş 2016-2018-ci illər üzrə Milli Fəaliyyət Planın əsasında Təhsil Nazirliyi 31 dekabr 2016-cı il üçün sahəvi fəaliyyət planı tərtib etmişdir. Monitorinq qrupu müvafiq sənədin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi üçün istinad ediləcək heç bir məlumat almamışdırlar.

Sahəvi antikorrupsiya siyasətində vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı

OECD təşkilatının monitorinq səfəri zamanı bəzi QHT-lər qeyd ediblər ki, onlar Təhsil Nazirliyinin korrupsiya ilə mübarizə siyasətininin inkişafı prosesinə və Nazirlik tərəfindən aparılan monitorinqlərə tam olaraq cəlb olunmamışdırlar. Təhsil sahəsində korrupsiya ilə mübarizə siyasətininin inkişafı, həyata keçirilməsi və nəzarət prosesinə içtimaiyyətin iştirakına dair dərin boşluqlar mövcuddur. Ukraynada və digər post-sovet ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da korrupsiya qarşı mübarizə tədbirlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsində QHT-lərin geniş iştirakına imkan yaradılması bu prosesi əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıra bilər. Maliyyə məhdudiyyətlərinin yumşaldılması ilə hökümət müstəqil QHT-lərin tədqiqat imkanlarından effektiv şəkildə istifadə edə bilər. Həmçinin, hökümət QHT, universitetlər, beynəlxalq yardım agentlikləri arasında əməkdaşlığı təbliğ edə bilər. OECD monitorinq komandası təhsil sistemində büdcə təhlili və risklərin qiymətləndirilməsi prosesində geniş təcrübəyə malik olan bəzi QHT-lərlə görüşdü. Təhsil sektorunda anti-korrupsiya siyasətinin inkişafı və qiymətləndirilməsi baxımından onların prespektivlərini yüksək dəyərləndirmək olar. Təəsüf ki, maliyyə problemlərinə və qeyri-qənaətbəxş QHT iqliminə görə, onlar öz fəaliyyətlərini dayandırmalı olublar. Təhsil Nazirliyinin rəsmiləri haqlı olaraq bildiriblər ki, korrupsiya ilə mübarizədə onların ən vacib mütəffiqləri valideynlərdir. Korrupsiya ilə mübarizə prosesində valideyn-müəllim assossiyasının iştirakının genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi ölkədə və xaricdə olan təhsil sahəsinə maraqlı tərəflərin iştirakının artmasına gətirib çıxara bilər. Hökümət öz niyyətini həyata keçirməyə dair planları haqda daha çox məlumat yaya bilər.

Korrupsiya barədə maarifləndirilmə

Təhsil sistemi haqda ictimaiyyətin məlumatlandırılması məqsədi ilə Təhsil Nazirliyi bir sıra tədbirlər görmüşdür: 148Aşağıda qeyd olunmuş Qaynar xəttin göstəricilərinə bax

146

Təhsil sistemində mövcud olan korrupsiya hallarını müzakirə etmək məqsədi ilə Təhsil nazirinin ölkə daxili rayonlara səfəri planlaşdırılaraq vətəndaşlarla görüşləri təşkil edilmişdir;

Təhsil sistemində şəffaflığın təmin edilməsi və korrupsiya halları ilə birgə mübarizə aparılması məqsədi ilə Nazirliyin ekspert və rəsmilərinin televiziya və radiolarda çıxışlarının yayınlanması təşkil edilmişdir

Təhsil sektorunun antikorrupsiya fəaliyyəti üzrə 9 rayonda yerli şəhər və rayonlarının rəhbərləri ilə regional görüşlər və təlimlər təşkil olunmuşdur.Nazirliyin rəsmiləri bildirdilər ki, valideynlərin korrupsiya riskləri üzrə maarifləndirilməsi məsələsinə məktəblər cavabdehdirlər. Bu prosesdə əsas yük müəllimlərə düşür. Nazirlik müəllimləri korrupsiya riskləri barədə ixtisasartırma kursları vasitəsilə məlumatlandırır və bu təlimləri peşə-tədris müəssisələri və ali təhsil modullarında tətbiq edir. Lakin, maarifləndirmə prosesinin məqsədyönlü, planlı və sistemliliyi haqda heç bir sübut təqdim edilməmişdir. 2012-2015-ci il (28.4 və 28.5ci maddə) və 2016-2018 ci il (10.2 və 10.3-cü maddə) üzrə Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planlarında149 ümumilikdə, Təhsil Nazirliyinə müxtəlif yollarla ictimai maarifləndirmənin artırılması üçün xüsusi tapşırıqlar təsbit olunmuşdur. Nazirlik bildirib ki, ilkin plan üzrə öz öhdəliklərini yerinə yetirmişdir, lakin müvafiq bəyanat mövcud monitorinq hesabatlarında öz əksini tapmamışdır.

4.3 Qabaqlayıcı tədbirlər.

Kadrların komplektləşdirilməsi, etik davranış qaydaları və korrupsiya ilə mübarizə üzrə təlim

Təhsil müxtəlif kateqoriyalı işçilərin işlədiyi sahədir:siyasi vəzifə sahibləri, Təhsil Nazirliyinin dövlət qulluqçuları və digər kateqoriyalı əməkdaşlar, həmçinin təhsil sahəsində dövlət siyasətinin müəyyən və icra edilməsində iştirak edən yerli icra orqanları. Məktəb və universitet rəhbərliyi, müəllim heyəti,150 texniki və yardımçı vəzifədə çalışan şəxslər gündəlik olaraq müxtəlif istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. Hazırki monitorinqin çərçivələri yalnız siyasi vəzifə sahibləri, Təhsil Nazirliyi tərəfindən işə götürən dövlət qulluqçuları, orta məktəb müəllimləri və direktorların fəaliyyətinin şəffaflığını əhatə edir. Digər kateqoriyaya aid kadrların, yəni məktəbəqədər təhsil müəssisələrin, ibtidai məktəb və ali təhsil sahələrində çalışanların fəaliyyəti hazırki hesabatla əhatə olunmasa da, növbəti hesabatların predmeti ola bilər.

Hökümət təhsil sektorunda çalışan kadrların resurslarının idarə edilməsində korrupsiya hallarının mövcudluğunu etiraf edir; bu özünü kadrların seçilməsində, təyin edilməsində, vəzifədə irəli çəkilməsində və əsassız olaraq işdən azad

149 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 5 sentyabr 2012-ci il tarixində təsdiq olunmuş 2421 nömrəli Sərəncamı əsasında 2012-2015-ci il üzrə Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı və 2012-2015 ci il üzrə Açıq Höküətin təşfiqinə dair Milli fəaliyyət planı ilə bağılı Təhsil Nazirliyinin vəzifələrin icrası haqqında hesabat150 Qeyd olunmalıdır ki, 2011ci ildə ictimai müzakirələrin keçirilməsinə baxmayaraq müəllimlər və dövlət təhsil müəssissələrinin digər əməkdaşları dövlət qulluqçuları statusunu əldə etməyiblər.

147

edilməsində, həmçinin onların əmək hüquqlarının pozulmasında büruzə verir.151 Bu bölmə hökümətin təhsil sahəsində korrupsiya ilə mübarizə məqsədi ilə kadrların idarə edilməsi üzrə fəaliyyətini əks etdirir.

Təhsil Nazirliyində işləyən dövlət qulluqçuları

Təhsil Nazirliyinin dövlət qulluqçularının seçilməsi/vəzifəyə təyin edilməsi, fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsi, vəzifədə irəli çəkilməsi və işdən çıxarılması məsələləri “Dövlət qulluğu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə tənzimlənir. OECD monitorinq qrupu tərəfindən sorğu edilməsinə baxmayaraq, 2013-2016-ci illər ərzində təhsil sahəsində işləyən dövlət qulluqçularının təsnifatına dair statistika təqdim edilməmişdir. Ümumilikdə, dövlət qulluqçularına dair kadr idarəçiliyi Təhsil Nazirliyinin qeyd etdiyi kimi, müvafiq qanunvericiliklə tənzimlənir. Təhsil Nazirliyi ilə aparılan müzakirələrdən OECD monitorinq qrupu o qənaətə gəlmişdir ki, Nazirliyinin dövlət qulluqçuları Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyası tərəfindən işə götürülür; komissiya dövlət qulluğuna dair ümumi elanı öz internet səhifəsində yerləşdirir və sonuncu mərhələyə buraxılmış namizədlərlə ümumi müsahibə keçirilir. Müsahibədə Təhsil Nazirliyinin nümayələndələri olan müxtəlif sahələrdən olan ekspertlər, Komissiya və QHT təmsilçiləri iştirak edir. 2015-ci ildə Təhsil Nazirliyində 6 vakansiya elan olunmuş, 600 namizəd müraciət etmiş və 5 namizəd işə götürülmüşdür. Dövlət qulluqçuları yalnız iki halda müsabiqəsiz işə qəbul ola bilərlər. Dövlət qulluğu haqqında qanuna edilmiş dəyişikliklərə əsasən Azərbaycan gənclərinin 2007-2015-ci illərdə dövlət vəsaiti hesabına xaricdə təhsil almasına dair dövlət proqramından istifadə etmiş şəxslər hər hansı müsabiqəsiz işə qəbul ola bilərlər. 19 şəxs bu qayda ilə Təhsil Nazirliyində işə götürülmüşdür. Digər dövlət orqanlarından köçürülmə qaydası ilə gəlmiş işçilər müsabiqəyə cəlb olunmurlar.

Dövlət qulluqçularının fəaliyyəti ilin sonunda əvvəldən müəyyən olunmuş meyarlar üzrə birbaşa rəhbərlik tərəfindən qiymətləndirilir. Təhsil Nazirliyində qiymətləndirmə sistemi digər dövlət orqanlarından daha tez, 2014-cü ildə tətbiq edilmişdir. Dövlət qulluqçularınn müəyyən edilmiş məvacibləri Dövlət Qulluğu haqqında Qanunla tənzimlənir.

Qanunda müəyyən edildiyi kimi, (qurumun rəhbərinin qərarı ilə) dövlət qulluqçuları fərdi və ya kollektiv qaydada mükafatlandırıla bilərlər.

“Dövlət qulluğu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 33-cü maddəsi dövlət qulluqçularının işdən azad edilməsi məsələsini tənzimləyir. Monitorinq səfəri zamanı Təhsil Nazirliyinin əməkdaşları bildirmişdirlər ki, ötən il ərzində heç bir dövlət qulluqçusu fəaliyyətindəki nöqsanlara görə işdən azad edilməmişdir.

“Korrupsiya qarşı mübarizə haqqında” Qanun və “Dövlət qulluqçuların etik davranış qaydaları” dövlət qulluqçularının, o cümlədən Təhsil Nazirliyinin əməkdaşlarının 151 4-cü monitorinq mərhələsinin suallarına dair cavablar (Hökümət) 19 may 2016. 12.26

148

fəaliyyətini tənzimləyir. Nazirliyin aparat rəhbərinin müavini, eyni zamanda etik qaydalara riayət edilməsinə nəzarət edir, o, nazirliyin əməkdaşlarının fəaliyyətini qeyd olunmuş aktlara uyğunluğunu yoxlayır, korrupsiyaya dair milli strategiyanın və korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair sahəvi fəaliyyət planının hazırlanması və icrasına nəzarətində, naziliyin audit departamentinin hesabatının təhlilində və antikorrupsiya tədbirlərinə dair tövsiyələrin hazırlanmasında iştirak edir. Nəyahət, Komissiya korrupsiyaya qarşı mübarizə və etik qaydalara uyğun fəaliyyət üzrə təlimlərin keçirilməsində və təhsil sahəsində çalışan dövlət qulluqçularının fəaliyyətinin dürüstlüyünün yoxlanılmasına məsuldur. Komissiyanın məsuliyyəti dövlət qulluqçularını etik davranış qaydaları ilə tənzimlənir.

Müəllimlər

Məktəb müəllimlərinin və direktorların işə qəbulu və vəzifədə irəli çəkilməsi sahələrində törədilmiş vəzifə cinayətləri fonunda Təhsil Nazirliyi korrupsiyanın qarşısının alınmasına istiqamətlənmiş və Korrupsiyaya qarşı Mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planında nəzərdə tutulmuş tədbirlər planı təqdim etmişdir. (21.4-21.7-ci bəndlər). Bu tədbirlər müəllimlərin işə qəbulunu, onların fəaliyyətinin diaqnostik qiymətləndirilməsini, məvaciblərinin artırılmasını, etik davranış qayda və təlimlərini əhatə edir. Təhsil Nazirliyinin qiymətləndirmə hesabatına əsasən,152 müəllimlərin işə qəbulu sahəsində aşağıda qeyd olunan tədbirlər həyata keçirilmişdir:

2011-12-ci illərdən başlayaraq, vakant müəllim yerləri onlayn qaydada elan edilmişdir. 21.4-cü bənddə müəyyən edilmiş tədbirlər qismində 2015-16-ci illərdə Təhsil Nazirliyi öz rəsmi internet saytında təhsil müəssissələri və texniki təlim məktəbləri üzrə müsabiqə əsasında 3462 vakansiya elan etmişdir. Yeni tətbiq edilmiş bu praktika müəllimlərin iş yükünün və boş qalmış vakansiyaların tutulması vəziyyətini tənzimləməyə imkan verir.

21.5-ci bənddə göstərilmiş tədbirlərə uyğun olaraq, Nazirlik işə qəbul prosesini daha şəffaf etmək məqsədi ilə kompüterləşdirilmiş, mərkəzləşdirilmıiş imtahan keçirmişdir. 2015-ci ildə Nazirlik 3068 müəllimi işə göturmüş, 2016-cı ildə də müəllimlər eyni prosedurdan keçmişlər.

21.6-cı bəndə uyğun olaraq, Təhsil Nazirinin 2013-cü ilin iyun tarixli 712 nömrəli əmri ilə müəllimlərin işə qəbulu qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyət qəbul edilmişdir.

21.7-ci uyğun olaraq, 2014-cü ilin avqust ayında qəbul edilmiş 279 nömrəli əmr əsasında, 4000-dən çox ( 2015-ci ildə 1800 müəllim) kənd məktəblərində dərs deyən gənc müəllim üçün maddi həvəsləndirmə tədbirlərindən faydalanmışdır.

Müəllimliyə namizədlərin sayı 2013-cü ildəki 17000 rəqəmindən 2016-cı ildə 37000 rəqəminə qədər artmışdır. Bu tədris prosesinin daha cəlb edici olması ilə əlaqədər, eyni zamanda aşağda qeyd edilən digər səbəblərə görə mümkün olmuşdur. Müəllimlərin işə qəbulundakı bu dəyişikliklərin baş verməsinə baxmayaraq, QHT-lər

152 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 5 sentyabr 2012-ci il tarixində təsdiq olunmuş 2421 nömrəli Sərəncamı əsasında 2012-2015 ci il üzrə Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı və 2012-2015-ci il üzrə Açıq Höküətin təşfiqinə dair Milli fəaliyyət planı ilə bağılı Təhsil Nazirliyinin vəzifələrin icrası haqqında hesabat

149

qeyd etmişdirlər ki, məktəb direktorları namizədləri ilkin seçimdə və namizədlərin yekun seçimində əhəmiyyətli təsirə malik olmuş, həmçinin əvvəlcədən müəyyən edilmiş əsaslarla namizədlərin yekun təyinatına inzibati müdaxilə halları olmuşdur. Onlar, həmçinin qeyd edtmişdirlər ki, müəllimlərin işdən azad edilməsi prosesi çox çətindir, müəllimlər müddətsiz işə qəbul olunurlar. Peşə fəaliyyətində yol verilmiş nöqsanlara görə müəllimlərin məsuliyyətə cəlb olunması mürəkkəb prosesdir.

Müəllimlərin işə qəbul edilməsindəki çətinlikləri aradan qaldırılması ilə bərabər, hökümət, həmçinin müəllimlərin qiymətləndirilməsi və mükafatlandırılmasına153 dair yeni siyasət təqdim etmişdir. Ölkə üzrə 12 şəhər və regionlarda 56070 müəllimin bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi keçirilmişdir ( Gəncə, Sumqayıt, Şirvan, Abşeron, Hacıqabul, İmişli, Masallı, Xaçmaz, Cəlilabad, Qubadlı və Sabirabad). Diaqnostik qiymətləndirmə kurrikulumun tədrisi mütərrəqi tədris metodlarına əsaslandığından, qiymətləndirilmə müəllimlərin peşəkar inkişafı üçün tələb olan şərtləri müəyyən etməyə və ixtisasartırma kursları təşkil etməyə imkan vermişdir. Təlimlərdən sonra müəllimlər yenidən test imtahanlarına cəlb olunmuşdurlar. Bu testlərin nəticələrinə uyğun olaraq, ən yaxşı nəticə göstərən müəllimlər əlavə tədris saatları ilə mükafatlandırılmışdırlar. Hökümətin təqdim etdiyi məlumata əsasən, diaqnostik qiymətləndirmə imtahanından uğurla keçən müəllimlərin tədris yükü 1.5, əmək haqqları isə 2 dəfə artırılaraq aylıq 275 dollara çatmışdır. Ümumilikdə, müəllimlərin 40%- dən çoxunun əmək haqları il ərzində əhəmiyyətli dərəcədə artırılmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 yanvar 2016-ci il tarixli fərmanına uyğun olaraq, diaqnostik qiymətləndirmədən keçmiş müəllimlərin əmək haqqlarının 2 dəfə artması gözlənilir.

Hökümət, eləcə də müəllimlərin davranış qaydaları, etik və peşə normalarını qəbul etmişdir. Təhsil Nazirliyi Amerika Hüquqşunaslar Asissiyasiyası, Mərkəzi və Şərqi Avropa üzrə Hüquq Təşəbbüsü ilə birgə müəllimlərin davranış qaydalarını tərtib etmişdir.154 Müəllimlər üçün davranış qaydaları 2014-cü ilin may ayında qəbul olunmuşdur. Həmin qaydalar etik norma və tələbləri, müəllimlərin rolunu və müəllimlər, valideynlər və məktəb rəhbərliyi ilə münasibətlərə dair etik norma və qaydaları müəyyən edir. Etika davranış üzrə təlimlər müəllimlərin mütamadi keçirilən ixtisas artırma kusrlarının tərkibini təşkil etmişdir. Hökümətin məlumatına əsasən, son 5 ildə hər il 15-20 min müəllim bu tədbirlərə cəlb olmuşdur.

Direktorlar

153 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin ümumi təhsil müəsissələrində və peşə-texniki liseylərində müəllimlərin işə qəbulu və iş yerlərinin dəyişməsinə dair əmri; Ümumi təhsil müəsissələrində işləyən müəllimlərin bolik və bacarıqlarının diaqnostik qiymətləndirilməsi qqaydaları.154 «Konstitusiya» Araşdırmalar Fondunun (2015) 2010-2015 Korrupsiyaya dair Milli Fəaliyyət Planın icrası sentyabr 2013- dekabr 2015 http://goo.gl/CG3WM

150

Hökumət, həmçinin direktorların işə qəbul qaydalarının dəyişdirildiyini bildirmişdir: yekun seçim üçün müsahibədən əvvəl üç mərhələli elektron proses tətbiq edilmişdir. Direktorların işə qəbul prosesində edilən dəyişikliklər müsbət dəyərləndirmişdir.

Dövlət xidmətlərinin göstərilməsi sahəsində şəffaflıq və məlumat əldə etmə imkanı

“ASAN xidmət” 10 dövlət orqanının xidmətlərini göstərən, "vahid məkan" prinsipi əsasında fəaliyyət göstərir, onlar təhsil xidmətləri də daxil olmaqla digər dövlət orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlər haqqında məlumat verir. Hazırda təhsillə bağlı bəzi prosedurlar vəzifədən sui-istifadə risklərinin aradan qaldırılması məqsədi ilə elektron platformalara köçürülür. Hökumət aşağıda qeyd olunan məlumatları təqdim etmişdır:

Təhsil Nazirliyinin elektron xidmət otağının yaradılması Yeni müəllimlərin işə qəbulu və bir təhsil müəssisəsindən digərinə köçürülməsi 2007-2015-ci illərdə Azərbaycan Gənclərinin Xarici ölkələrdə təhsil üzrə Dövlət

Proqramına onlayn müraciət sistemi Xarici ölkələrdə ali təhsil dərəcəsinin tanınması Peşə təhsili və təlimi məktəblərinə ilkin müraciət ərizəsi Təhsil müəssisələrində akkreditasiya üçün ərizəsi Diplom və təhsil sertifikatlarının onlayn identifikasiyası, Orta məktəb şagirdlərinin qeydiyyatı və bir məktəbdən digərinə köçürülməsi Orta məktəb şagirdlərinin cari akademik müvəffəqiyyətləri haqqında məlumatı Bir peşə təhsili və təlimi məktəbindən digərinə köçürmək üçün müraciət ərizəsi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində imtahan prosesinin canlı yayımı155 Bərdə rayonunda yerləşən pilot məktəbinə şagird və müəllim heyətinin qəbul

prosesinin onlayn idarə olunması.

Monitorinq qrupu bu xidmətlərin istifadəsinin səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün istifadəçilərinin sayı haqqında məlumat tələb etmişdirlər. Dövlət tərəfindən təmin edilən məlumat tam deyil. Yuxarıda qeyd edilənlər elekron xidmət növlərinin yalnız bəzilərini əhatə edir və 2014-2015-ci illər üzrə elektron xidmətlərin istifadəsinə dair məlumat yoxdur. OECD monitorinq səfəri zamanı Təhsil Nazirliyindən qeyd etdilər ki, istifadəçilərin elektron xidmətlərindən məmnunluğunu ölçmək üçün müntəzəm olaraq sorğular aparılır.Bu sorğuların nəticəsi dövlət tərəfindən təqdim olunmamışdır. Bu səbəbdən, monitorinq qrupu istifadəçilərin elektron xidmətlərdən məmnunluğunu qiymətləndirə bilmədi.

Cədvəl 4. Təhsil sahəsində elektron xidmətlər üzrə istifadəçilərin sayı haqqında məlumat.#

Xidmətin adı 2014 20152014-2015 üzrə faiz dəyişikliyi

155 “Konstitusiya” Araşdırmalar Fondu (2015) 2010-2015 Korrupsiyaya dair Milli Fəaliyyət Planın icrası sentyabr 2013- dekabr 2015 http://goo.gl/CG3WM

151

1 Orta məktəblər üzrə müəllimlərin işə qəbulu üçün müraciətin və sənədlərin təqdim edilməsi və nəticələri haqqında təqdim olunan məlumat

19111 22702 19%

2 2007-2015-ci il üzrə Xaricdə Təhsil Dövlət Proqramına müraciətin və sənədlərin qəbulu haqqında məlumat

3369 2590 23%

3 Təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası üzrə müraciətin və sənədlərin qəbulu haqqında məlumat

0 0 yoxdur

4 Təhsil müəssisələrinin yaradılması üçün lisenziya müraciətin və sənədlərin qəbulu haqqında məlumat

0 ləğv yoxdur

5İlkin peşə təhsili müəssisələri

qəbul üzrə müraciətin və sənədlərin qəbulu

0 0 yoxdur

6 Xarici ölkədə təhsil almış ali təhsil ixtisaslarının tanınmasının onlayn qaydada yoxlanılması haqqında məlumat

514 5177 907%

7 Təhsil sənədlərinin onlayn qaydada həqiqiliyinin yoxlanması haqqında məlumat

Hazır deyildi 5627 N/A

8 Şagirdlərin cari akademik müvəffəqiyyətləri haqqında məlumat

95933 67655 -29%

Mənbə: Hökumət tərəfindən təqdim edilmişdir.

“İnformasiya əldə etmək haqqında” Qanun təhsillə əlaqədar məlumatın əldə edilməsi prosesini tənzimləyir. Məlumatların yayılması Təhsil Nazirliyinin rəsmi internet saytı və Bakı şəhər Təhsil İdarəsi vasitəsi ilə təmin edilir, regional təhsil şöbələrinin internet saytları isə hazırlanmaqdadır. Vətəndaşlar, həmçinin aşağıda qeyd olunan internet saytları və telefon mərkəzləri vasitəsilə məlumat əldə edə bilərlər:

152

Təhsil Nazirliyinin rəsmi internet saytı,   Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsinin rəsmi saytı,   Regional təhsil şöbələrinin saytı (hazırlanmaqdadır),   Telefon Məlumat Mərkəzi,   146 Qaynar xətt,   Vətəndaşların qəbul Mərkəzi,   Vətəndaşların elektron müraciəti   Xaricdə Təhsil Proqramı üzrə məlumat saytı,   Təhsil müəssisələri haqqında məlumat   Online təhsil haqqında portal   Diplom tanınması üzrə Veb-səhifə,   Müəllimlərin qəbulu üzrə Veb-səhifə.

Audit və nəzarət

Təhsil sektorunda müstəqil dövlət maliyyə nəzarəti  Maliyyə Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Hesablama Palatası və Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti tərəfindən həyata keçirilir. OECD monitorinq qrupu Hesablama Palatası və Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidmətindən Təhsil Nazirliyinin 2012-2016-cı illər üçün maliyyə-iqtisadi fəaliyyəti haqqında hesabat tələb edilsə də, 156 müvafiq hesabat dövlət tərəfindən təmin olunmamışdır. Monitorinq qrupu müstəqil auditin mövqeyi haqqında məlumat əldə edə bilmədi. Maliyyə Nazirliyi təhsil sektorunda maliyyə məsələlərini idarə edən əsas dövlət orqanıdır. Təhsil Nazirliyi təhsil sektorunda ümumi xərclərinin yalnız dörddə birinə nəzarət etdiyi halda, Maliyyə Nazirliyinin yerli nümayəndələri regionlarda büdcə vəsaitlərinin qalan hissəsinin idarə edilməsi ilə məşğuldurlar. Təhsil sektorunda daxili dövlət maliyyə nəzarəti 2013-ci ildə yaradınmış Təhsil Nazirliyinin Audit Departamenti tərəfindən həyata keçirilir. Audit Departamenti Təhsil Nazirliyinin daxili dövlət vəsaitlərinin auditini və nəzarətini həyata keçirir.157 Nizamnaməyə görə, Departament Təhsil Nazirliyinin şöbə və bölmələrinin, eləcə də xidmətlətinin fəaliyyətində korrupsiya hallarının olub-olmamasını yaxlayır, həmçinin korrupsiya hallarının və qanun pozuntularının daxili tədqiqatını aparır.158

Təhsil Nazirliyinin rəsmiləri təsdiq edirlər ki, Audit Departamenti Nazirliyin bütün struktur qurumlarını, regional təhsil bölmələrini və təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin auditini həyata keçirir. (məktəbəqədər müəssisələr istisna olmaqla). Departament Nazirliyin struktur qurumlarının fəaliyyətinin dürüstlüyünü yoxlayır və yoxlamanın nəticəsini, həmçinin təkliflərini Nazirliyin rəhbərliyinə təqdim edir. Departament qanun pozuntuları barədə məlumatları toplayır, təhlil edir və mümkün riskləri müəyyən edib Nazirliyə məlumat verir. Təhlil nəticəsində əməldə cinayət tərkibi müəyyən edilərsə, materiallar sonrakı araşdırmanın aparılması məqsədi ilə KQMBİ-nə göndərilir. OECD monitorinq qrupu təhsil sahəsində korrupsiya 156 4-cü qiymətləndirmə mərhələsi üzrə suallar (Hökümət) 19 May 2016,12.31157 4-cü qiymətləndirmə mərhələsi üzrə suallar (Hökümət) 19 May 2016,12.30158 Təhsil Nazirliyinin Daxili Nəzarət İdarəsinin Əsasnaməsi

153

məsələlərini əhatə edən daxili nəzarət və ya audit bölmələrinin məlumatlarını sorğu etmişdir. Həmin məsələlərə dair hesabat hökümət tərəfindən təqdim edilməmişdir. Bu səbəbdən monitorinq komandası Daxili audit departamentinin məsələ ilə əlaqədar yanaşması və gəldiyi nəticələr ilə tanış olmamışdır.Bundan əlavə, Nazirlik Audit Departamentinin mövcud təhsil siyasətinin həyata keçirilməsi və ya yeni siyasətin müəyyən edilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi araşdırmalardan istifadə edir.

Təhsil Nazirliyi Audit Departamentinin fəaliyyəti nəticəsində bir sıra qayda və tövsiyələr hazırlanmışdır, o cümlədən “orta təhsil müəssisələri və peşə-ixtisas liseylərinin müəllimlərinin işə qəbulu və iş yerlərinin dəyişdirilməsi qaydaları”, “orta məktəb direktorlarının təyin edilməsi və iş yerlərinin dəyişdirilməsi qaydaları”, “Yekun imtahanların keçirilməsi, orta təhsil müəssisələrin və peşə-ixtissas liseylərinin şagirdlərinin bir sinfdən digər sinfə keçirilməsi qaydaları”, “Birinci sinif şagirdlərinin elektron qəbulu qaydaları”. 2014-cü ildə Audit Departamenti işçilər tərəfindən 576 diplomun saxta olması aşkar edilmiş, saxtakarlıq edib saxta diplomlar təqdim etmiş şəxslər barəsində tərtib edilmiş sənədlər müvafiq orqanlara göndərilmişdir, yerli icra hakimiyyəti orqanlarına qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş müvafiq addımların atılması həvalə edilmişdir.Audit Departamenti vətəndaşların qəbulundan və “Qaynar xətt”ə daxil olmuş məlumatlardan sonrakı araşdırmaları zamanı istifadə edir. Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, daxil olmuş müraciətlərin bəziləri tələb olunan səviyyədə nəzarətin təşkil edilməməsinə görə intizam tədbirlərinin görülməsi üçün əsas olmuşdursa, digər qismi Nazirlyin səalhiyyətlərinə aid olmadığı üçün aidiyyəti üzrə göndərilmişdir.

Növbəti və növbədənkənar auditlər və monitorinqlər Təhsil Nazirliyinin struktur qurumları tərəfindən həyata keçirilir. Çatışmazlıq və nöqsanlar aşkar edilərək, qanunvericiliyə uyğun tədbirlər həyata keçirilmiş, gələcəkdə bu puzuntuların təkrarlanmaması üçün tədbirlər görülmüşdür.

Satınalmalar

Hökümətin təqdim etdiyi məlumata əsasən, təhsil sahəsində satınalmalar “Dövlət satınalmalar haqqında” Qanunla tənzimlənir. Bununla belə, qeyd olunur ki, müqavilələri bağlayarkən, müvafiq qurumlar satınalmanın metodunun müəyyənləşdirilməsində tam sərbəstdirlər. Açıq hərracların keçirilməsini istisna edən halların “Dövlət satınalmalar haqqında” Qanunla tənzimlənməsinə baxmayaraq, Qanun həmin halların sayının minimumda saxlanılmasına dair təminatları təqdim etmir. Müstəqil ekspertlərin iştirakı məsələsi aydın deyil, eyni zamanda, vətəndaş cəmiyyəti təsisatları da satınalmalar prosesində fəal iştirak etmirlər. Hesablama Palatasının da qeyd etdiyi kimi, satınalmalar məsələləri ilə əlaqədar məlumatlar kifayət qədər olmadığından, dövlət satınalmaları sahəsini qiymətləndirmək mümkün olmamışdır. Satınalma agentliklərin, müqavilə üzrə tərəflərin, satınalma predmeti olan malların və satınalma layihələrin adları ictimai informasiyaya aid edilsə də, aidiyyəti sənədlər, hərracda iştirak edən şəxslər və məhz hansı səbəbdən uğur

154

qazanan şirkətlə müqavilənin imzalanması barədə məlumatlar açıqlanmır. Təhsil Nazirliyinin Satınalmalar və tikinti idarəsi 2014-cü ildə yaranmış, 60 nəfərdən, o cümlədən texniki nəzatçilərdən ibarət kadr ehtiyatı ilə fəaliyyət göstərir. Bu idarə bütün təhsil müəssisələrinin (universitetlər və məktəbəqədər müəssisələr istisna olmaqla) ehtiyacları barədə hər 6 aydan bir məlumat toplayır. 2016-cı ilin yanvar ayında təhsil sahəsində satınalmaları həyata keçirmək səlahiyyətləri yerli orqanlardan alınaraq mərkəzi icra orqanlarına verilmişdir. Məktəblər satınalmalarda birbaşa iştirak etmirlər.

Satınalmaların həcmi barədə təqdim olunmuş məlumatlarda xərclərin qeyri-müntəzəm olması ona dəlalət edir ki, uzunmüddətli strateji məqsədlərə xidmət edən investisiyanın layihələndirilməsində ciddi problemlər mövcuddur. Cədvəl 5.Təhsil sahəsi: 2013-2015-ci il üzrə Azərbaycan manatı ilə Satınalma həcmi :Satınalma Predmeti 2013 2014 2015 Ümumi

İKT10,484,197 8,362,591 2,047,230 20,894,018

Kompüter və Noutbuklar 4,487,073 3,169,551 1,651,334 9,307,958Elektron ödəmələr 4,627,016 2,136,100 0 6,763,116Digət İKT avadanlıqları 120,000 3,056,940 395,896 3,572,836Proyektorlar 1,250,109 0 0 1,250,109

Mebel və digər inventarlar13,043,577

17,551,414 6,631,673 37,226,664

Maşın və avadanlıqlar 5,838,283 14,921,262

11,907,825 32,667,370

Dəftərxana və məişət təyinatlı ləvazimatları 2,070,431 2,724,448 1,983,066 6,777,945

Dərsliklər 4,500,000 14,665,570 7,752,540 26,918,110

Digər predmetlər və xidmətlər 7,282,480 15,164,787

14,826,846 37,274,114

Digər predmetlər 5,833,685 12,166,753 7,655,281 25,655,718

Xidmətlər 1,448,795 2,998,035 7,171,566 11,618,396Cari xərclər və tikinti 1,147,954 7,130,625 4,989,732 13,268,311

Ümumi44,366,923

80,520,697

50,138,912

175,026,532

Mənbə: Azərbaycan höküməti. Müsahiblərin bildirdiyinə görə, satınalmalar prosesində qərarların qəbul edilməsi və vəsaitlərin ayrılması qeyri-şəffaf və nəzarətsizdir ki, bu da vəsaitlərin mənimsənilməsi üçün şərait yaradır. Nümayəndələrdən biri qeyd etmişdir ki, USAİD

155

(Birləşmiş Ştatların Beynəlxalq İnkişaf üzrə Agentliyi) tərəfindən inşa edilmiş məktəblər üçün xərclənən vəsait dövlət satınalması prosesi əsnasında inşa edilmiş məktəblər üçün tələb olunan vəsaitdən iki dəfə az olmuşdur. QHT-lər bildirirlər ki, islahatlar əsnasında tender prosesi və təlimatlar təkmilləşdirilmişdir. İki komissiyanın yaradılması tenderin keçirilməsi işində şəffaflığı artırmış oldu: nəşr edilmiş kitabların keyfiyyətini müstəqil şəkildə qiymətləndirməyə imkan verən Dərsliklərin Təsqidlənməsi Şurası və maliyyə, peşəkar və hüquqi meyarlara əsaslanan tender prosesini tənzimləyən Tender Komissiyası. Təhsil sahəsində satınalmaları təhlil edilməsi üçün zəruri olan və OECD monitorinq komandası tərəfindən tələb edilən bir sıra sənədlər hökümət tərəfindən təqdim edilməmişdir.

4.4 Tətbiqetmə və nəticələr, təsiretmə

Təhsil sahəsində mövcud olan korrupsiyanı aşkar etmək üçün Azərbaycan bir neçə mənbələri müəyyən etmişdir. İctamaiyyət KQMBİ-ni “161-Qaynar xətt” əlaqə mərkəzi vasitəsilə korrupsiya halları barədə məlumatlandırır. Bununla belə, təhsil sahəsi ilə əlaqədar daxil olmuş şikayətlər barədə statistika yoxdur. Təhsil Nazirliyində vətəndaşlardan daxil olan şikayətlərin qəbul edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş Telefon İnformasiya Mərkəzi mövcuddur. Mərkəz 2014-cü ildə 19 zəng qəbul etmiş, sonralar isə hər 12 aylıq müddət üçün təxminən 76 zəng qeydə alınmışdır. Ümumillikdə, daxil olmuş 228 zəngdən 142-si korrupsiya ilə əlaqəli olmuşdur. Bundan başqa, 2016-cı ilin yanvarın 6-dan martın 2-nə qədər Nazirliyə 3162 fərdi və qrup müraciətləri daxil olub ki, müraciətlərdən 338-i şikayətlər olmuşdur. Nazirlik, həmçinin bildirir ki, kütləvi informasiya vasitələri və sosial media vasitəsi ilə korrupsiya halları barədə məlumatların monitorinqini da həyata keçirir. Tələb olunan hallarda, Nazirlik qeyd edilən mənbələrdən daxil olan məlumatları araşdırmanın davam etdirilməsi üçün KQMBİ-nə göndərir.

Bu məlumatlar əsasında KQMBİ tərəfindən bir neçə cinayət işi başlanılmışdır. Təhsil Nazirliyindən və ya vətəndaşdan daxil olmasından asılı olmayaraq, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsində cinayət işinin başlanması üçün kifayət edib-etməməsinə dair yoxlanılır. 2013-cü ildə 82 şəxs barəsində 42 cinayət başlanılmışdır. Lakin, ittiham elan edilməsi və tətbiq edilən cəzalarla əlaqədar statistik məlumatlar monitorinq komandasına təqdim edilməmişdir. KQMBİ 2013-cü ildə qəbul imtahanları ilə əlaqədar rüşvət tələb edən universitet professorunun əməllərini təsvir etmişdir. 2014-cü ildə universitet rektorunun 8 il müddıtində 991 tələbədən rüşvət alması və digər 108 tələbədən rüşvət tələb etməsi müəyyən edilmiş, 2015-ci ilə isə digər universitetin rektor və müəlliminin 2014-2015-ci illərdə 155 tələbədən rüşvət almasına görə ittiham irəli sürülmüşdür. Başqa bir müəllim 2014-2015-ci illərdə qanunsuz tələbə köçürməsinə görə ittiham edilmişdir. “Pedaqoji institut” və onun rektoru barəsində rüşvətə görə hal-hazıradək cinayət təqibi həyata keçirilir. Məlumatlara görə, 1996-2010-cu illərdə tələbələrdən rüşvət almış rektor ölkədən qaçmışdır. Azərbaycan halkimiyyəti Fransada sığınacaq almış həmin şəxsin ekstradisiyası üçün müraciət etmişdir.

156

Təhsil Nazirliyi bildirmişdir ki, bunun əksi olaraq, qanunun tətbiq edilməsi ilə əlaqəli fəaliyyətdə qabaqlayıcı tədbirlərdə fəal olmamışdır. 2015-ci ildən 2016-cı ilin mart ayına qədər Nazirlik 7 təhsil departamenti, 5 tədris müəssisəsin, 74 orta məktəb və bir texniki-təlim liseyində yoxlama aparmışdır. Nəticədə, müəyyən olunmamış sayda şəxslər işdən çıxarılmış və ya intizam məsuliyyətinə cəlb olunmuşdur.

Monitorinq səfəri əsnasında təqdim olunmuş əlavə statistik göstəricilərə əsasən, 2013-cü ildən hal-hazıra qədər 200-dən artıq vəzifəli şəxs işdən çıxarılmış və ya intizam məsuliyyətinə cəlb olunmuşdur. Bununla belə, bu hallar vəzifələrin lazımınca icra olunmaması və ya xidməti fəaliyyətdə yol verilmiş nöqsanlarla əlaqəli olmuş, korrupsiya halları ilə birbaşa bağlı olmamışdır.

KQMBİ həmçinin korrupsiya hallarının istintaqı sahəsində də fəal olmuşdur. Hər 6 aydan bir Baş İdarə təhsil sahələrində korrupsiyaya daha həssas olan sahələri müəyyən etmək və problemlərin həlli məqsədi ilə təkliflərin hazırlanaması ilə əlaqədar təhlil aparır. Daha problemli sahələr kimi mövcud olmayan tələbələr üçün əlavə kurlsarın təşkili yolu ilə dövlət vəsaitlərinin mənimsənilməsi, müəllimlərim işə qəbulu zamanı rüşvət alınması və müəllimlərin işə düzəlmək üçün saxta diplomların təqdim edilməsi ilə əlaqədar olub. Problemli məsələlər və onların həllinə yönəlmiş təkliflər Baş İdarənin rəisinə, Təhsil Nazirliyinə və maraqlı təhsil müəssisəsinə göndərilir və 1 ay ərzində cavabın təqdim olunması tələb olunur. Bununla belə, Təhsil Nazirliyinin və ya tədris müəssisəsinin Baş İdarənin tövsiyəsini icra etmə vəziyyətini nəzərdən keçirməyə imkan verən mexanizmi mövcud deyildir. Baş İdarə qeyd edir ki, Nazirlik tərəfindən tövsiyələrin icrası “ümumən yaxşı” səviyyədədir, bununla belə, Nazirlik bu tövsiyələrin təxminən 5-10 faizi ilə razı deyildir.

Baş İdarə və Təhsil Nazilriyi, həmçinin maarifləndirmə sahəsi ilə də məşğul olmaqdadılar. Baş İdarə maarifləndirməni uğurlu cinayət təqibi halları barədə məlumatları nəşr etməklə həyata keçirir. KQMBİ valideynləri, müəllimləri və tədris müəssisələrini kitab və broşurlarla təmin etmişdir. Baş İdarənin prokurorları universitetlərdə mühazirə və prezentasiyalarla çıxış etmişdir; bununla belə, bu spesifik fəaliyyətin təhsil sahəsində təsiri qeyri-müəyyəndir. 2014-cü ildə Təhsil Nazirliyi “Müəllimin davranış Qaydarını” təqdim və tətbiq etmişdir. Nazirlik bildirmişdir ki, şəffaflığın artırılması məqsədi ilə “informasiya və təhsilin bütün kanallarından” istifadə edir, lakin həmin kanalların nədən ibarət olması və onlardan hansı qaydada istifadə etməsi barədə məlumatlar mövcud deyildir.

Nazirlik vurğulayır ki, onun fəaliyyəti nəticəsində korrupsiya halları azalmış, vətəndaşların tədris müəssisələrinə və müəllimlərə inamı, şəffafləq və səmərəlilik göstəriciləri artmışdır. Bu bəyanatı təsdiq edəcək sübutlar təqdim olunmamışdır. Nazirlik təhsil sahəsində korrupsiya ilə mübarizəyə dair siyasətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar sorğu keçirmir və araşdırma aparmamışdır. Monitorinq səfəri zamanı görüşlər keçirilmiş vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının bəzi nümayəndələri bildirmişdirlər ki, bəzi müsbət dəyişikliklərə rəğmən, təhsil sahəsində mövcud olan korrupsiya halları qalmaqdadır. Bununla belə, KQMBİ qeyd edir ki, 2013-cü ildən

157

keçən müddət ərzində təhsil sahəsindəki korrupsiya halları ilə əlaqədar daxil olmuş şikayətlərin sayı azalmışdır.

Nəticələr

Sahəvi anti-korrupsiya siyasəti və qabaqlayıcı tədbirlər

Azəbaycan höküməti təhsil sahəsindəki korrupsiyanın qarşısının alınması və onunla mübarizəyə dair iddialı, geniş spektri əhatə edən islahatları təqdim etmişdir. Bununla belə, dövlətin təhsil sahəsində korrupsiya ilə mübarizəyə dair siyasətin inkişafına, bu sahədə mövcud olan risklərin müəyyən edilməsinə yönəlmiş fəsliyyətini təsdiq edən hər hansı dəlil OECD monitorinq komandasına təqdim edilməmişdir.

Ölkənin korrupsiya ilə mübarizəsinə dair təqdim olunmuş dəlillərin təhlili aşağıda qeyd olunan nəticələrə gəlməyə imkan verir:Korrupsiya ilə mübarizəyə və təhsil almaqla əlaqədar şəraitinin yaxşılaşmasına dair siyasi iradə mövcuddur;

Müəllimlərin işə götürülməsi, onların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və mükafatlanıdırılması məsələlərində hərtərəfli yanaşma müəllim olmaq üçün müraciət edən namizədlərin sayının çoxalmasına səbəb olmuşdur;

Təhsillə əlaqədar peşə fəaliyyətinin bir çox formaları elektronlaşdırılmışdır.

OECD monitorinq komandası müəyyən etmişdir ki, hökümətin fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün daha çox məlumatlar təqdim olunmalıdır. Müstəqil və qərəzsiz şəkildə yoxlanılmış 2012-2015-ci illəri əhatə edən Milli Fəaliyyət Planınn icra vəziyyətinə dair bütün məlumatlar yaxın gələcəkdə təqdim edilməlidir.

Təhsil sahəsi üzrə ictimai səviyyədə korrupsiya hallarının mövcudluğu ilə bağlı monitorinq hesabatı yoxdur. Təhsil sahəsində anti-korrupsiya siyasətinin müstəqil və obyektiv qiymətləndirilməsi məhz bu məqsədə xidmət edə bilər. Təhsil sahəsi üzrə ictimai səviyyədə korrupsiya hallarının monitorinqi korrupsiyaya qarşı mübarizə prosesində çox vacibdir. Korrupsiya hallarının azalması valideynlər arasında təhsilə inamı artırır, bu həm keyfiyyətli fəaliyyət göstərən təhsil sisteminin bir komponenti olan Azərbaycanda sosial kapitalın güclənməsinə səbəb olur, həm də təhsil icması arasında etik davranış qaydalarını gücləndirərək uzun müddət korrupsiya hallarının aradan qaldırılması üçün mühüm rol oynayır. Buna nail olmaq üçün, hökumət daha çox imkanlar yaratmalı və təhsilin bütün səviyyələrində maraqlı tərəflərin iştirakına şərait yaratmalıdır. Sıx əlaqələrin qurulması baş verən dəyişikliklərin valideynlər tərəfindən müşahidə edilməsinə imkan yaradacaq və anti korrupsiya siyasətinin həyata keçirilməsinə kömək edəcəkdir. 159 Təhsil sahəsinə ictimai etimadın itməsində iki səbəb var: valideynlərin qeyri-formal ödənişləri və məktəb müəllimlərinin 159 Kazımzadə, E. və Rzayev F. (2007), Azərbaycan: Məktəblərdə qeyri-rəsmi ödənişlərZaqreb, Təhsil Siyasəti Mərkəzləri Şəbəkəsi, http://www.edupolicy.net/no-access/download-id/819/

158

repetitorluq fəaliyyəti. Şagirdlərə məktəblərin keyfiyyətli təhsil verilməsi üçün maliyyələşmə məsələsində hökumət rəsmiləri və QHT nümayəndələri arasında fikir ayrılığı mövcuddur. 2007-ci ildə aparılmış sorğuya görə, məktəblərdə valideynlərdən pul yığılması qeyri-qanuni olsa da, bu hallar tez-tez baş verirdi. Azərbaycanda təhsil sahəsinin dürüst maliyyələşdirilməsinə dair təhlillər aparmaq vacibdir, belə ki, bu proses mövcud problemləri kökündən həll edə bilər. Məktəblərin maliyyələşdirilmə məsələsi bundan sonra təhlil edilməlidir, təhlilin nəticələri isə məktəblərin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlməlidir. İkincisi, müstəqil araşdırma nəticələri təsdiq edir ki, Azərbaycanda məktəb müəllimlərinin “repetitorluq” (fərdi hazırlama) (maraqların toqquşması riski daşıyan) fəaliyyəti geniş yayılmışdır (ESP / NEPC, 2010). Hökümət pilot layihə haqqında məlumat verərək bildirdi ki, şagirdlərə seçdikləri fənnləri daha yaxşı öyrənmələri və qəbul imtahanına daha yaxşı hazırlaşmaları üçün orta məktəblərin yuxarı sinif sagirdlərinə daha çox vaxt verilmişdir. Bu tədbir sayəsində dərs vaxtı məktəb xaricində xüsusi dərs alan tələbələrin davamlılığın azaldılması gözlənilir. Hər iki məsələ hökümətin təhsil problemlərinə daim balanslı və hərtərəfli yanaşmasını tələb edir. Təhsil sahəsində anti-korrupsiya siyasəti və qaydaları ümumi çərçivə altında  keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və inkişafına yönəlməlidir. Digər mühüm problemlərdən biri çox vacib proseslərin mərkəzləşdirilməsini təmin edərək orta və ali məktəblərdə maraqlı tərəflərin fəaliyyəti üçün geniş yer ayıraraq korrupsiya hallarının qarşısını alan qərarlar qəbul etməkdir. Təhsil Nazirliyinin rəsmiləri və QHT nümayəndələri Azərbaycanda təhsildə korrupsiya ilə mübarizədə ən vacib müttəfiqin valideynlər olduğunu qeyd etdilər. Başqa bir hökumət rəsmisi bildirir ki, şəffaflıq vacib amildir. Hökumət korrupsiyaya qarşı mübarizə səylərini artırmaqla ona təsir edən amilləri reallığa çevirməlidir; təhsil sahəsində yerli maraqlı tərəflər və beynəlxalq inkişaf tərəfdaşları ilə əməkdaşlıq imkanlarının qurulmasına və təşviqinə yönəlməlidir; milli tədqiqat potensialının artırılmasına və qaydaların hazırlanması zamanı daha çox tədqiqatlardan istifadə etməlidir və nəhayət, beynəlxalq şəffaflıq standartları istiqaməti yönündə köklənməlidir.

Hüquq mühafizə tədbirləri və nəticələri / təsir

Azərbaycan təhsil sektorunda bəzi hüquq mühafizə tədbirləri həyata keçirmişdir, lakin bu sahə ilə bağlı daha çox səy göstərməli, xüsusən də yüksək vəzifəli şəxslərə qarşı hüquq mühafizə tədbirləri görülməlidir. Təhsil sahəsində korrupsiya geniş yayılmışdır, belə ki, vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin verdiyi məlumat əsasında və monitorinq səfəri zamanı aşkar edilmişdir və vətəndaşlar tərəfindən çoxsaylı şikayətlər qeydə alınmışdır. Baş İdarə hüquq mühafizə tədbirləri haqda geniş məlumat təqdim edə bilməmişdir. Təhsil Nazirliyi sanksiya tətbiq olunmuş rəsmilərin sayı haqda məlumat təqdim etməmişdir. İnzibati icraatlar açılmamışdır. Azərbaycan iddia edir ki, keçirilən hüquq mühafizə tədbirləri öz təsirini göstərmişdir, lakin bu bəyanat aparılan sorğu və araşdırmalar nəticəsində öz əksini tapmamışdır. Preventiv tədbirlər üzrə səylərin yaxşılaşdırılması üçün imkanlar mövcuddur. Təhsil Nazirliyi təhsil sektorunda korrupsiya hallarının tipologiyasının araşdırılmasında daha fəal olmalıdır. Hökumət vətəndaş cəmiyyəti nəzarəti ilə bir mexanizm yaratmalıdır ki,

159

Təhsil Nazirliyi yaranmış nöqsanların ciddi və sürətli qaydada aradan qaldırılmasını təmin etsin.

Yeni 30-cu tövsiyə: Sahəvi anti-korrupsiya siyasəti və orqanları və qabaqlayıcı tədbirlər

1. Çoxsaylı vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri da daxil olmaqla maraqlı tərəflərin nəzərə alındığı təhsil sahəsində antikorrupsiya siyasətinin inkişafına dair risk qiymətləndirilməsinə və sübuta əsaslanan yanaşmanı təqdim etmək.

2. Təhsil sahəsində vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri olan maraqlı tərəflərindən ibarət böyük bir panel təşkil etməklə risk qiymətləndirilməsinə və sübuta əsaslanan antikorrupsiya siyasətinin inkişafının təqdim edilməsi.

3. Təhsil islahatlarının və inkişafın fasiləsiz monitorinqi üçün, eləcə də, təhsil sahəsində anti-korrupsiya siyasəti tətbiqi üzrə yeni sübutların təqdim edilməsini təmin etmək mıqsədi ilə Təhsil Nazirliyi və Dövlət İmtahan Mərkəzi arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi.

4. Keyfiyyətli təhsilin təmin edilməsi üçün məktəblərə ayrılan dövlət maliyyə vəsaitinin yetərli olub-olmadığını qiymətləndirmək məqsədi ilə təhsil sahəsində dövlət xərclərinin nəzərdən keçirilməsi.

5. Müvafiq məlumatlar və tədqiqatlara çıxışı təmin edərək anti-korrupsiya səyləri və onların nəzərəçarpan təsirləri haqqında məlumatların verilməsi (hökumət, QHT-lər, universitetlər)

6. Təhsil sahəsində anti-korupsiya siyasətinin müəyyən edilməsi və yoxlanılması prosesinə çox sayda maraqlı tərəfləri cəlb etməklə mövcud mexanizm və platformaların nəzərdən keçirilməsi.

7. Satınalma strategiyasının inkişaf etdirilməsi, daha aydın və şəffaf proses naminə gələcəkdə satınalma metodlarının sərbəst aparılması məqsədi ilə qaydaların tərtibi və rəqabət metodlarından daha çox istifadənin təşviqi.Yeni 31-ci tövsiyə: Hüquq mühafizə tədbirləri və nəticələri / təsir

1. Təhsil sektorunda hərtərəfli risklərin qiymətləndirilməsinə əsaslanan mühafizə strategiyasının inkişafı üçün bütün müvafiq maraqlı tərəflərin (Baş İdarə, Təhsil Nazirliyi, vətəndaş cəmiyyəti daxil olmaqla) cəlb olunması.

2. Anti-korrupsiya siyasəti mühafizəsi prosesində ictimai iştirakçılığın təmin edilməsi üçün valideyn-müəllim assosiasiyalarının gücləndirilməsi.

3. Baş İdarə və Təhsil Nazirliyinə daxil olmuş korrupsiya halları üzrə şikayətlərin sayı, eləcə də aparılmış təhqiqat, istintaq, məhkumluq və tətbiq olunmuş sanksiyaların sayı haqqında ətraflı və geniş əhatəli statistikanın dərc olunması və arxivləşməsi.

4. Təhsil Nazirliyində yaranmış nöqsanların ciddi və operativ qaydada aradan qaldırılmasını təmin edilməsi üçün vətəndaş cəmiyyəti nəzarətinin gücləndirilməsi.

ƏLAVƏ. 4-CÜ MONİTORİNQ MƏRHƏLƏSİNİ ÜZRƏ AZƏRBAYCANA ÜNVANLANAN TÖVSİYƏLƏR1-Cİ FƏSİL: ANTİKORRUPSİYA SİYASƏTİ

160

1-ci tövsiyə: korrupsiya ilə mübarizəyə dair aktlar

1. Aydın hədəfləri olan və sübuta əsaslanan hərtərəfli anti-korrupsiya siyasəti hazırlayın.

2. Anti-korrupsiya siyasətinin tam icra edilməsi üçün büdcə planlaşdırın və ayırın.

3. Risk qiymətləndirməsinə əsaslanan daxili fəaliyyət planlarının hazırlanmasını təşviq edin. Sahəvi planları və onların icrasına dair hesabatları çap edin.

4. Vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə mütəmadi olaraq anti-korrupsiya siyasətinin tətbiqinin monitorinqini həyata keçirin və təsirlərini qiymətləndirin, o cümlədən sahəvi səviyyədə.

5. Anti-korrupsiya siyasətinin hazırlanması, tətbiqi və monitorinqində vətəndaş cəmiyyətinin əhəmiyyətli və açıq iştirakını təmin edin.

2-ci tövsiyə: Korrupsiya ilə mübarizə sahəsində maarifləndirmə və tədrisin genişləndirilməsi1. Fəaliyyət Planında maarifləndirmə tədbirləri ilə bağlı nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün resurslar ayırın və gələcək Fəaliyyət Planında büdcəni əks etdirin.2. Hər bir hədəf qrupuna istiqamətlənmiş maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirin.

3. Maarifləndirmə tədbirlərini korrupsiyaya daha çox məruz qalan sahələrə hədəfləyin.4. Nəticə indikatorlarını müəyyən edin və maarifləndirmə tədbirlərinin nəticələrini qiymətləndirməklə maarifləndirmə tədbirlərinin növbəti dövrəsinin planlaşdırılması üçün istifadə edin.

3-cü tövsiyə: Korrupsiyaya qarşı mübarizənin koordinasiyasını həyata keçirən qurum1. Katibliyin əsasnamə üzrə funksiyalarını, ştatını, qabiliyyətlərini, fəaliyyəti və görünənliyini gücləndirmək yolu ilə Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyanın fəaliyyətini təkmilləşdirin, onun hesabatlılığını, şəffaflığını və görünənliyini gücləndirin.

2. Açıq hökümət məsələlərini əhatə etmək məqsədilə Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiyanın mandatı və tərkibinə yenidən baxılmasını nəzərdən keçirin.

2-Cİ FƏSİL KORRUPSİYANIN QARŞISININ ALINMASI

161

4-cü tövsiyə: Dövlət qulluğunun qanuna müvafiq qaydada həyata keçirilməsini tənzimləmək (Azərbaycan üzrə Üçüncü Monitorinq Mərhələsindən)

Yeni Dövlət Qulluğu Məcəlləsinin tərkib elementi kimi qaydalar hazırlayın və yuxarı və yüksək səviyyəli dövlət qulluqçularının şəffaf və qabiliyyətə əsaslanan işə qəbulunu həyata keçirin, bunun tətbiqi üçün Dövlət Qulluğu Komissiyasının imkanlarını artırın.

Siyasi vəzifələrə şəffaf təyinatlar üçün qaydalar və ya ümumi prinsiplər hazırlayın.

Dövlət idarəetməsində inzibati orqanlar arasında mütənasib və müvafiq müəssisə /təşkilatlarla müqayisə edilə bilən daha şəffaf, adekvat və bərabər məvacib sistemini təmin edin.

Dövlət idarəetmə institutlarında etik müvəkkillərin şəbəkəsini hazırlayın.

Dövlət qulluqçuları üçün müntəzəm və məcburi keçirilən dövlət qulluğunda etik davranışa dair praktiki təlimlər hazırlayın.

Maraqların toqquşmasına və dövlət qulluqçularının və digər vəzifəli şəxslərin etik davranışında dair aydın və hərtərəfli qaydalarını təmin edin, onun tətbiqi üçün səmərəli mexanizm təmin edin və onun praktikada daha effektiv həyata keçirilməsini təmin edin

Tövsiyə 5:  Dövlət qulluğu üçün institusional çərçivə, maliyyə bəyannamələri, komissiya etikası1. Mərkəzləşdirilmiş dövlət qulluğuna dair dövlət siyasətinin institusional quruluşunu saxlamaq üçün ləğv edilmiş Dövlət Qulluğu Komissiyasının funksiyalarının davam etdirilməsini təmin edin.2. Gəlir bəyannamələrinin praktikada tətbiqini təmin etmək məqsədilə gəlir bəyannamələrinin zəruri formasını təxirəsalınmadan hazırlayın.3. Dövlət qulluğuna nəzarət orqanına məruzə etmək vəzifəsi olan müstəqil etik müvəkkillər vəzifələri üçün tam ştatlı vəzifələrin yaradılmasını nəzərdən keçirin.

Tövsiyə 6: Siyasi vəzifəli şəxslərin dürüstlüyü

1. Siyasi və peşəkar dövlət qulluğunun hüquqi cəhətdən fərqləndirilməsini təmin edən qanunvericiliyi təxirəsalınmadan qəbul edin.

2. Deputatların Etik Davranış Məcəlləsini təxirəsalınmadan qəbul edin.

3. Etik davranış və maraqların toqquşması ilə bağlı təlim və metodiki göstərişlər təqdim edin.

162

4. Güclü monitorinq, tətbiqetmə və məsuliyyətə cəlb etmə mexanizmlərini təmin edin və qaydaları praktikada tətbiq edin.

Tövsiyə 7: Məhkəmə-Hüquq Şurasında vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı.Vətəndaş cəmiyyətinin və elmi ictimaiyyətin nümayəndələrinin Məhkəmə-Hüquq Şurasında tamhüquqlu üzv kimi təmsil edilə bilməsi üçün və ya ən azından Məhkəmə-Hüquq Şurasının iclaslarını izləmək hüququnu təmin etmək üçün “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” qanuna müvafiq dəyişiklik edin.

Tövsiyə 8: Məhkəmə təyinatlarƏsassız siyasi müdaxilənin qarşısını almaq məqsədilə Ali Məhkəmə və Apellyasiya Məhkəməsinə hakim təyinatına obyektiv və şəffaf meyarların tətbiq edilməsini təmin edin.

Tövsiyə 9: Ali Məhkəmə sədrinin təyin edilməsi

Ali Məhkəmənin və Naxçıvan MR Ali Məhkəməsinin sədrlərinin Məhkəmə-Hüquq Şurasının təqdimatı əsasında obyektiv, şəffaf meyar və prosesə söykənərək təyin edilməsinin təmin edilməsi üçün müvafiq qanunvericiliyə dəyişikliklər edin.

Tövsiyə 10: Məhkəmə intizam orqanlarıİntizam qurumu kimi dürüstlüyün çatışmazlığına səbəb olan hakimlərin hüquqpozmaları (digər hakimin iş üzrə qərarına müdaxilə edilməsi, kommersiya və ya siyasi fəaliyyət məşğul olmaları və sair) ilə bağlı iddiaları araşdırmaq sahəsində Məhkəmə-Hüquq Şurasının imkanlarını daha da inkişaf etdirin.

Tövsiyə 11. Hakimlərin maliyyə bəyannamələriHakimlərdən illik gəlirlərin, əmlakların, öhdəliklərin və iştirak payların Məhkəmə-Hüquq Şurasına bəyan edilməsini tələb edin və bəyannamələri ictimaiyyətə açıqlayın.

Tövsiyə 12: Hakimlər üçün etika qaydalarının təlimiMetodologiyaya xüsusi diqqət ayırmaqla hakimlər üçün etik davranış və anti-korrupsiya standartları mövzusunda sistemli təlim hazırlayın. Təlimlər maraqların toqquşması, bir araya sığmayan fəaliyyət, maliyyə xarakterli məlumatların bəyan edilməsi tələbləri, hədiyyələrin alınması ilə bağlı münasibətlər və korrupsiyaya dair məlumat verilməsi mövzularını əhatə etməlidir.

163

Tövsiyə 13. İşərin elektron qeydiyyat sistemiÖlkə miqyasında məhkəmələrdə işlərin elektron qaydada paylaşdırılması sisteminin həyata keçirilməsini tətbiq edin və işlərin bölüşdürülməsi sisteminin aylıq təhlilinin sistemin nöqsanlarını müəyyən etməsini və bununla bağlı tədbirlər görülməsini təmin edin.

Tövsiyə 14. Məhkəmə qəraralarının şəffaflığıBütün məhkəmələrin internet saytlarının icraatda olan işlər və məhkəmə qərarlarına dair yenilənmiş məlumatları nəzərdə tutmasını təmin edin.

Tövsiyə 15. Ədliyyə sistemində antikorrupsiya siyasətiMəhkəmələrdə müstəqilliyin çatışmamasına və korrupsiyaya dair təəssüratın daxili səbəblərinin təhlilini həyata keçirin, risk qiymətləndirməsi həyata keçirin, məhkəmələr üçün korrupsiyanın qarşısının alınması, aşkar edilməsi və cəzalandırılmasına dair daha güclü səyləri əhatə edən anti-korrupsiya siyasəti hazırlayın. Bu proses Məhkəmə-Hüquq Şurası, Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Komissiya, Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi, digər dövlət institutları və müvafiq vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının yaxından iştirakı ilə həyata keçirilməlidir.

Tövsiyə 16. Dövlət ittihamı sahəsinin dürüstlük1. Baş prokurorun Parlamentə və Prezidentə hesabat vermək öhdəliyinə dair qanunvercilikdə elə təminatlar təqdim edin ki, hesabat vermə öhdəlikləri prokurorların davam edən istintaq və cinayət təqibi ilə bağlı qəbul edilən qərarlarını nəzərdə tutmasın.2. Baş prokurorun və ümumən bütövlükdə prokurorluğun potensial həssas korrupsiya işlərində müstəqilliyini qorumaq məqsədilə Baş prokurorun ardıcıl səlahiyyət müddətlərini iki dəfə ilə məhdudlaşdırmağı nəzərdən keçirin. 3. Bütün prosesin şəffaflıq prinsiplərinə, obyektiv və qabiliyyətə əsaslanan meyarlar söykənməsini təmin etmək məqsədilə vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə prokurorluq əməkdaşlarının işə qəbulu prosesini yenidən nəzərdən keçirin. 4. Keçmiş prokurorların dövlət qulluğundan çıxdıqdan sonra ən azı iki il ərzində onların keçmiş qurumları tərəfindən istintaq olunan və cinayət təqibi aparılan cinayət işləri üzrə fərdi hüquqşünas və ya hüquq məsləhətçisi qismində iştirakının qadağan edilməsini nəzərdən keçirin.5. Gəlir bəyannamələrinə dair qanunvericiliyin işlək olması üçün zəruri addımlar atın və bunun praktikada prokurorlara tətbiq edilməsini təmin edin.6. Bütün prokurorlara etik davranış və antikorrupsiya standartları ilə bağlı praktiki yanaşmaya söykənən və prokurorların gündəlik işlərində rastlaşa biləcəkləri konkret etik dilemmalara köklənən təlimlərin keçirilməsini davam etdirin.7. Müvafiq vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələri və ictimaiyyət ilə prokurorluq və məhkəmə sisteminin müstəqilliyi, dürüstlüyü və effektivliyi məsələlərinin, həmçinin Azərbaycanda korrupsiyaya qarşı mübarizənin

164

effektivliyi məsələlərinin müzakirəsi üçün forum yaratmaq məqsədilə balanslaşdırılmış kommunikasiya siyasəti hazırlayın.

Tövsiyə 17. Məlumatın əldə edilməsi, diffamasiya (3-cü Monitorinq Mərhələsindən Tövsiyə 15)Ombudsmanın nəzarəti altında “İnformasiya azadlığı haqqında qanun”un tətbiqinin daimi əsasda monitorinqinin həyata keçirilməsi məqsədilə qeyri-hökümət təşkilatları və kütləvi informasiya vasitələrinin də daxil olduğu işçi qrup yaradın. Qanunda boşluqları və ya onun tətbiqində yaranan çətinlikləri aşkar etmək məqsədilə mütəmadi sorğular keçirin və çap edin.İnformasiya əldə etmək sahəsində funksiyalarını effektiv şəkildə həyata keçirə bilməsi üçün Ombudsmanı zəruri resurslarla təmin edin.Müxtəlif sosial qruplar arasında informasiya əldə etmək hüququ barədə məlumatları yaymaq məqsədilə ümummilli səviyyədə maarifçilik kampaniyası təşkil edin.Diffamasiyanın və təhqirin dekriminallaşdırılması üçün zəruri tədbirlər görün, mülki hüquqi vasitələrdən kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyətinin məhdudlaşdırılması məqsədilə istifadə edilməsinin qarşısını almaq üçün mexanizmlər təqdim edin.

Tövsiyə 18: Dövlət idarəçiliyi sahəsində şəffaflıq1. 1. Aydınlaşdırmaq və istisnaları məhdudlaşdırmaq məqsədilə informasiya əldə etmək haqqında qanunvericiliyi yenidən nəzərdən keçirin və girişi təmin etmək üçün informasiyanın qorunmasının bu informasiyanı bilmək hüququndan daha vacib olmasının daha legitim əsaslılığına dair münasiblik testi təqdim edin.2. Aşkarlıq prezumpsiyasının tətbiqi əsasında dövlət qurumlarının məlumatlarına geniş daxil olma imkanlarını təmin edin.3. Məlumatları daha çox maraq doğuran məlumat şəbəkələrinə daxil olma imkanlarını təmin edən onlayn və açıq məlumat formatında dərc edin.4. İnformasiyanın proaktiv dərcini effektiv şəkildə təmin edin.5. İnstitusional inkişafı və “ASAN Xidmət” çərçivəsində göstərilən xidmətlərin dairəsinin genişləndirilməsini davam etdirin.6. Araşdırma jurnalistikası və kütləvi informasiya vasitələrinin korrupsiya barədə məlumat vermə imkanları üçün münbit mühit formalaşdırın.

Tövsiyə 19: Dövlət satınalmaları sahəsində dürüstlük1. Satınalmalardan edilmiş şikayətlərə baxılması üçün aydın metodiki tövsiyələr və cavabdehlik müəyyən edin.2. Satınalmalardan kənarlaşdırma ilə bağlı aydın metodiki tövsiyələr və cavabdehlik müəyyən edin.3. Hər satınalma qurumu, sahəsi və satınalma metodu üzrə bütün aşkarlana bilən müqavilələrin və onların dəyərinin məcburi ictimai hesabatlılığını təqdim edin.4. Elektron satınalma platforması hazırlayın və bundan sonra dövlət satınalması ilə

165

məşğul olan qulluqçulara elektron satınalmalarla bağlı hərtərəfli təlim keçin.5. Dövlət satınalmaları ilə məşğul olan qulluqçular üçün satınalmaların bütün aspektləri ilə bağlı hərtərəfli və mütəmadi təlim kursları hazırlayın və keçirin.6. Vətəndaş cəmiyyətinin dövlət satınalmalarının monitorinqində iştirakını təmin edin.7. Dövlət satınalmaları ilə bağlı sonuncu qaydalar və tənzimləmələri əks etdirmək üçün standart tender sənədlərini və satınalmalar ilə bağlı metodik tövsiyələri mütəmadi olaraq yeniləyin.8. Hökümətin satınalmalarla bağlı internet səhifəsini yeniləyin və bütün linklərin işləməsini təmin edin.

Tövsiyə 20: Biznes sahəsində dürüstlük1. Özəl sektorun aktiv iştirakı ilə biznesdə dürüstlüyə dair risk qiymətləndirməsi həyata keçirin və biznesdə dürüstlük siyasəti hazırlayın.2. Kooperativ daxili nəzarət, etik davranış, uyğunluq proqramlarının və ya korrupsiyanın qarşısının alınması və aşkar edilməsi tədbirlərinin (dövlət idarəetməsində olan müəssisələr də daxil olmaqla) təşviqi məqsədilə özəl sektorla birlikdə çalışın və bu tədbirlərin təsirini müəyyən etmək məqsədilə sorğu və ya tədqiqatlar həyata keçirin.3. İƏİT-nin (OECD) Metodik Tövsiyələri əsasında dövlət mülkiyyətində olan müəssisələr üçün özündə korrupsiyaya nəzarəti də nəzərdə tutan Kooperativ İdarəetmə Məcəlləsinin qəbul edilməsini nəzərdən keçirin.4. Mandatı şirkətlərə biznesdə dürüstlüklə bağlı narahatlıqlarının çatdırılması və həllində yardım etməkdən ibarət olan tam müstəqil Biznes Ombudsmanının təsis edilməsini nəzərdən keçirin.

Fəsil 3: Korrupsiya hallarına görə cinayət məsuliyyətinin tətbiqi.

Tövsiyə 21: TəlimlərRüşvətin təklif edilməsi, vəd edilməsi, qeyri-maddi nemətlərlə rüşvət verilməsi və xarici vəzifəli şəxslərin rüşvətxorluğu ilə bağlı müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün təlimlərin keçirilməsini davam etdirin

Tövsiyə 22: Çirkli pulların yuyulmasıCinayət Məcəlləsinin 193-1-ci maddəsində nəzərdə tutulan çirkli pulların yuyulması cinayətinin aşağıdakı hallarda tətbiq edilməsini təmin etmək üçün tədbirlər (normativ aktların qəbul edilməsi və ya prokuror göstərişləri, və ya hakimlərə və prokurorlara təlim keçirilməsi və s.) görün: (1) pulların yuyulması və predikativ cinayətin fərqli şəxslər tərəfindən törədilməsi, (2) predikativ cinayətin Azərbaycan hüdudlarından kənarda törədilməsi, (3) predikativ cinayət və pulların yuyulması cinayətləri ayrılıqda qiymətləndirilsin və (4) cinayətin tərkibinin subyektiv cəhətinə daxil olan elementlər obyektiv cəhət əsasında müəyyən edilsin.

Tövsiyə 23: Hüquqi şəxslərin məsuliyyəti

166

1. Hüquqi şəxslərin cinayət məsuliyyətinin tətbiqi üçün prosessual normaları təxirəsalınmadan təqdim edin.2. Kooperativ məsuliyyətin avtonom xarakter daşımasını, yəni fiziki şəxsin barəsində aparılan cinayət təqibindən asılı olmamasını təmin edin.3. Müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün hüquqi şəxslərin cinayət məsuliyyətinin maddi və prosessual normalarının tətbiq edilməsinə dair metodik tövsiyə və təlimlərin həyata keçirilməsini təmin edin.4. Özəl sektorun Cinayət Məcəlləsində kooperativ məsuliyyət nəzərdə tutan normalar barəsində, həmçinin daxili nəzarət və kooperativ uyğunluq proqramlarının əhəmiyyəti barədə məlumatlanmasını təmin edin (həmçinin Biznesdə Dürüstlük adlanan hissədəki tövsiyələrə baxın).

Tövsiyə 24: Əmlakın həbs və müsadirəsiHəbs edilmiş və müsadirə edilmiş əmlakların növü və dəyəri, həmçinin bu əmlakların bölüşdürülməsi barədə düzgün statistik məlumatların toplanması və analizi də daxil olmaqla həbs və müsadirə rejiminin effektivliyinin monitorinqini davam etdirin.2. Müstəntiq, prokuror və hakimlərin korrupsiya cinayətləri yolu ilə və ya həmin cinayətlər nəticəsində əldə edilmiş əmlaklar da daxil olmaqla (misal olaraq korrupsiya yolu ilə bağlanmış müqavilə nəticəsində əldə edilmiş mənfəət) korrupsiyanın nəticələrinin üzərinə həbs qoyulması və müsadirə edilməsinə daha çox əhəmiyyət verməsinə yönəlmiş addımlar atılmasını təmin edin.3. Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin və digər prokurorluq orqanlarının korrupsiya ilə əlaqəli əmlakların müəyyən edilməsi, qiymətləndirilməsi və üzərinə həbs qoyulması ilə bağlı imkanlarını gücləndirin.4. Əmlakın İdarə edilməsi Qurumuna dair qanunvericiliyi qəbul edin və qurumun fəaliyyət göstərməsini təmin edin.

Tövsiyə 25: Toxunulmazlıq1. Toxunulmazlığın istintaq və cinayət təqibinə əsassız olaraq maneələr yaratmamasını təmin etmək məqsədilə deputatların və hakimlərin toxunulmazlığının hədlərini onun yalnız xidməti vəzifələrin icrası ilə bağlı edilən hərəkətlərə şamil edilməsi və ya yalnız ittiham edilmiş və ya həbsi sorğu edilən şəxslərə tətbiq edilməsi nisbətində azaldın.2. Toxunulmazlığın götürülməsi ilə bağlı qərarın yalnız sorğunun aşkar izafi olduğu və iddiaların məzmununa aid olmadığı hallara (fumus persecutionis) əsaslanmasını təmin edən addımlar atın.3. Toxunulmazlığın götürülməsi üçün Milli Məclis və Məhkəmə-Hüquq Şurasına ayrılmış vaxt çərçivəsini əsaslı şəkildə azaldın.

167

Tövsiyə 26: Səmimi peşmançılıqOnun tətbiqini azaldaraq aktiv rüşvətxorluq cinayətlərinin təqibini artırmaq yolu ilə səmimi peşmançılıq mexanizminin tətbiqinin təhlilini davam etdirin.

Tövsiyə 27: Korrupsiya hüquqpozmalarının istintaqı və cinayəti təqibi üçün prosedurları1. Rüşvətin təklif edilməsi, vəd edilməsi, qeyri-maddi nemətlərlə rüşvət verilməsi və xarici vəzifəli şəxslərin rüşvətxorluğu ilə bağlı müstəntiq, prokuror və hakimlər üçün təlimlərin keçirilməsini davam etdirin.2. Hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən aşkar edilmiş məlumatların cinayət işinin başlanması və ya korrupsiya iddiaları ilə bağlı araşdırmaların davam etdirilməsi üçün istifadə edilməsinin qarşısını alan hüquqi müddəaları dəyişin və təcrübəni yenidən nəzərdən keçirin.3. Ən uyğun korrupsiya iddialarının cavablandırıldığına əmin olmaq məqsədilə məlumat bazasında toplanan məlumatların təhlilinin nəticələrini Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin fəaliyyətinin prioritetləşdirilməsində istifadə edin.4. Korrupsiya cinayətlərinin istintaqını aparan prokurorların bank və maliyyə məlumatlarına sürətli və məxfi girişini təmin edən zəruri tədbirlər görün.5. Təcili olaraq “Ədliyyə sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığa dair” Avropa Şurasının Konvensiyasına İkinci Protokolu, “Çirkli pulların yuyulmasına qarşı” Varşava Konvensiyasını və “Ekstradisiya haqqında” Avropa Şurasının Konvensiyasının Dördüncü Protokolunu ratifikasiya edin.6. Cinayət işləri üzrə hüquqi yardım haqqında sorğuların daha yaxşı tərtib edilməsi və icra edilməsi məqsədilə prokurorları xarici rəsmilərlə qeyri-formal əlaqə kanalları yaratmağa təşviq edin.7. Prokurorlara və hakimlərə beynəlxalq ədliyyə sahəsində əməkdaşlıqda ən yaxşı təcrübələrə dair təlim və metodik tövsiyələr verilməsini təmin edin.

Tövsiyə 28: Korrupsiya hallarının araşdırılması1. Azərbaycanda iqtisadi və sosial vəziyyət üçün müvafiq mürəkkəb, davamlı və

yüksək vəzifəli şəxslər arasında korrupsiya hallarının araşdırılması üçün Baş İdarənin resusrslarını səfərbər edin.

2. Baş İdarənin Prevetiv tədbirlər Departamenti, media və digər mənbələrdən əldə edilmiş müvafiq korrupsiya hallarının və korrupsiyaya həssas sahələri müəyyən edərək istintaqını aparın.

3. Maliyyə işlərinin istintaqı zamanı beynəlxalq təcrübədən istifadə və mürəkkəb kommersiya qanunpozuntuları sənədlərinin təhlilinin aparılması məqsədi ilə prokurorlara təlim təşkil edin.

Tövsiyə 29: Korrupsiya ilə mübarizədə cinayət mühakimə orqanlarıKorrupsiya xarakterli cinayət işlərini dəqiq araşdırılması məqsədi ilə istintaq aparan prokurorlar və məhkəmədə çıxış edən prokurorlar arasında kommunikasiya kanalının

168

yaradılması və bununla uğurlu istintaq prosesinin təmin edilməsi. Məsələn, bu proses məhkəmələrdə korrupsiya xarakterli cinayət işlərinin təmsili üçün Baş İdarənin nəzdində məhkəmədə çıxış edən prokurorlar şöbəsinin yaradılması ilə, və ya məhkəmədə çıxış edən prokurorların Baş İdarə tərəfindən təyin edilməsi sistemi ilə təmin oluna bilər.

FƏSİL 4 – TƏHSİL SİSTEMİNDƏ KORRUPSİYA HALLARININ QARŞISININ ALINMASI VƏ TƏQİB EDİLMƏSİ

Tövsiyə 30: Sahəvi anti-korrupsiya siyasəti və qurumları və qabaqlayıcı tədbirlər1. Vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinin geniş iştirakı ilə təhsildə anti-korrupsiya siyasətinin hazırlanmasına dair risk əsaslı və fakta əsaslanan yanaşma hazırlayın.2. Sahəvi anti-korrupsiya planlarının tətbiqində inkişafın müşahidə edilməsi üçün fəaliyyət və təsir indikatorları təqdim edin.3. Təhsil islahatlarının və inkişafın davamlı monitorinqi üçün Təhsil Nazirliyi və Dövlət İmtahan Mərkəzi arasında əməkdaşlığı gücləndirin, yeni məlumatların həm təhsil, həm də anti-korrupsiya siyasəti ilə əlaqəli olmasını təmin edin.4. Məktəblərə ayrılan dövlət vəsaitlərinin keyfiyyətli təhsil təqdim etməyə yetərli olub-olmamasını qiymətləndirmək üçün təhsil sahəsində dövlət xərclərinin yenidən nəzərdən keçirilməsini təmin edin.5. Məsələn müvafiq məlumat və tədqiqatlara (hökümət, QHT, universitetlər) girişi təmin etməklə anti-korrupsiya səyləri və onların ölçülmüş təsirini əlaqələndirin.6. Təhsil sahəsində anti-korrupsiya siyasətinin hazırlanması və monitorinqində daha geniş iştirakçıların iştirakını təmin etmək məqsədilə mövcud mexanizm və platformaları yenidən nəzərdən keçirin və təkmilləşdirin.7. Aydınlıq və şəffaflıq üçün rəqabət metodlarının daha çox istifadə edilməsi məqsədilə satınalma metodlarının diskresion seçilməsinə dair metodik tövsiyələr də daxil olmaqla satınalma siyasətini və onun tətbiqini gücləndirin.

Tövsiyə 31: Yeni 31-ci tövsiyə: Hüquq mühafizə tədbirləri və nəticələri / təsirTətbiq və nəticələr, təsir1. Təhsil sahəsində daha hərtərəfli müəyyən etmə və tətbiq strategiyası hazırlanması üçün bütün müvafiq iştirakçıları (Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi, Təhsil Nazirliyi və vətəndaş cəmiyyəti də daxil olmaqla) cəlb edin.2. Anti-korrupsiya siyasətinin tətbiqində ictimai iştirakçılığı təmin etmək məqsədilə valideyn-müəllim assosiasiyalarını gücləndirin.3. Korrupsiyaya qarşı Mübarizə Baş İdarəsi və Təhsil Nazirliyi tərəfindən təhsil sahəsində korrupsiyaya dair qeydə alınmış şikayətlər, o cümlədən aparılmış istintaq, ittiham hökmləri və cəzalar barədə hərtərəfli və ətraflı məlumat toplayın və dərc edin.4. Təhsil Nazirliyi tərəfindən nöqsanların aşkar edilməsi və cavab tədbirlərinin görülməsinin ciddiliyi və operativliyinə əmin olmaq məqsədilə vətəndaş cəmiyyəti nəzarətini gücləndirin.

169

170