GUBLJENJE KULTURNOG IDENTITETA SA GLOBALNIM

INTEGRACIJAMA

Jovana Pušić, Vaso Jegdić, 2010.

Rezime: U radu je obrađeno pitanje gubljenja ili opstajanja kulturnog identiteta u

globalnim integracijama, posebno u nastupajućoj evropskoj integraciji. Razmatra se

pitanje koliko se najrazvijenije zemlje Evrope zalažu za opštu evropsku integraciju

(globalizaciju) da bi se uspješnije oduprle amerikanizaciji. Kolika je opasnost gubljenja

kulturnog identiteta malih, nerazvijenih zemalja, poput Srbije i Crne Gore, asimilacionim

procesom od strane razvijenijih i moćnijih.

Ako evropski (globalni) integracioni proces, pored objedinjavanja ekonomskih i

političkih sfera, ujedno podrazumjeva i zaštitu evropske kulture od američkog “kulturnog

imperijalizma”, posebno od difuzije masovne i potrošačke kulture, onda taj proces u

ovom dijelu ima svoje opravdanje. Proces čak ima opravdanje u pogledu mogućnosti

otrežnjenja američke savremene civilizacije u smislu reafirmacije u samoj vrijednosti

evropske kulture, inače kolijevci američke kulture.

Ključne riječi: kulturni identitet, globalizacija, integracija, akulturacija

POJAM KULTURNOG IDENTITETA

Pojam kulturnog identiteta nije opozicionalan pojmu kulturne raznovrsnosti, ali

ipak jeste nešto što izražava posebnost, specifičnost i time razliku od drugog (jedan

identitet naspram drugog identiteta). Svaki identitet sadrži razlikovnost i to ne samo

prema spolja nego i unutar samog sebe. Pod pojmom identitet (latinski identitas od idem)

podrazumjeva se istovjetnost, po čemu je neko biće, svojstvo, jednako samom sebi.

Prema tome, koliko god kulturni identitet u sebi sadrži neke različite stvari, opet je

poseban u odnosu na neke druge identitete. Svaki pripadnik određenog, zajedničkog,

1

kolektivnog identiteta gradi svoju ličnost (ja) u odnosu na ono što je zajedničko (mi).

Identitet je takođe, koliko god održivo trajan, opet podložan promjenama, posebno u

savremenom svijetu.

Kultura se ne može definisati kao dato (muzejsko) stanje, nego samo kao

sposobnost za stvaralačke promjene, pri čemu svakako da i ove promjene moraju da se

drže na vjerovatnoj granici identiteta, odnosno moraju izvirati iz zajedničke osnove

konfiguracije ili generativne matrice. Kultura je identitet u promjeni, ili obrnuto. Kultura

je stalno djelujući kreativitet.

Kulturni identitet je samosvjest pripadnika jedne grupe koja istorijski nastaje i

razvija se u zavisnosti od kriterijuma koji ta grupa uspostavlja u odnosima sa drugim

društvenim grupama (B. Stojković, 1993).

Kulturni identitet uključuje: svijest o vlastitoj kulturi i istoriji, uvažavanje

tradicije društva i etnosa kojima se pripada, prepoznavanje i vrednovanje sopstvenih

tvorevina i postignuća, kao što su jezik, običaji, vjerovanje, način života, iz čega posebno

proizilazi odnos prema novinama, razvojnim promjenama unutar svoje kulture, kao i

odnos prema drugim kulturama na spoljašnjem planu.

Naziv “kultura” ima brojne sastavnice. Da bi se zaključilo na šta se osjećaj

evropskog identiteta neće odnositi, nužno je razlikovati kulturne elemente po kojima se

Evropljani razlikuju i koji će ih dijeliti u budućnosti. Obilježje Evrope je kulturna i

tradicionalna raznovrsnost. Stoga je diskutabilno hoće li integracija Evrope imati za cilj

izjednačavanje ovih razlika. Integracija će uglavnom biti najvažniji element u ujedinjenju

evropskih zemalja. No u nekim slučajevima nove će se funkcije vjerovatno pripisati

razlikama. Svaka kultura se, naime u cjelosti treba shvatiti kao komunikacija kroz prostor

(aktuelna kulturna svakidašnjica) i kroz vrijeme (istorija, kulturna tradicija). Tu se

zapravo radi o akulturaciji. Akulturacija je, bez sumnje, jedan od najvažnijih dinamičkih

procesa u kulturi, a uz nju se, istovremeno ili naknadno, dešava i niz drugih kulturnih

procesa: kulturna difuzija, asimilacija, izolacija, adaptacija, kulturna selekcija (izbor),

kulturna prerada (reinterpretacija), kulturna rezistencija (otpor), te odbijanje kulturnih

uticaja.

Takođe, treba upamtiti da integracija i globalizacija, baš kao svi društveni procesi,

pobuđuju otpor nekih naroda i frakcija, što pridonosi produbljivanju razlika. U Istočnoj

2

Evropi, slom starih struktura real-socijalizma temelj je društvenih sukoba. To vodi

oživljavanju etničkih elemenata i nacionalističkih stanovišta. Čak se i u Zapadnoj Evropi

mogu primijetiti određene decentralizirajuće tendencije između grupa koje su nekada bile

bliske (npr., u Švajcarskoj ili Belgiji). Te se tendencije izražavaju u obliku nevoljnosti

služenja jezikom svojih susjeda.

VRSTE KULTURNOG IDENTITETA

Kulturni identitet je tako struktuiran da možemo govoriti o individualnom, pa

grupnom, društvenom ili nacionalnom, sve do najglobalnijeg kao transdržavnog, pa čak i

kontinentalnog identiteta. Kada je riječ o globalnom identitetu, onda možemo govoriti o

evropskom i još šire zapadnjačkom ili vesternizacijskom identitetu. Tako npr. evropski

kulturni identitet razlikuje se od azijskog, američkog ili afričkog, iako u sebi sadrži svu

različitost posebnih identiteta.

U evropskoj kulturi nisu značajne samo vladajuće ideje (hrišćanstvo, humanizam,

um i nauka), nego te ideje zajedno sa njihovim suprotnostima. U životu i nastajanju

evropske kulture značajan je susret koji oplođava raznovrsnost, antagonizme, takmičenja,

dopunjavanja, jednom riječju - njena dijalogika. Dijalogika je u središtu evropskog

kulturnog identiteta.

Jan Such razlikuje četiri vrste integracije: regionalnu, nacionalnu, evropsku i

svjetsku.

1. Regionalna - (koja obuhvata lokalne regije, kao i evroregije). Koordinacija ekonomije i

(možda) kulture unutar određene regije (ili evroregije) odvija se na ovom nivou;

2. Nacionalna - (najčešće uključuje države nacionalnog karaktera) na kojoj se integrišu

ekonomija i kultura određene nacije (ili višenacionalne države);

3. Evropska - kakvu predstavlja Evropska unija,

4. Svjetska ili drugim riječima globalni nivo (u punom smislu riječi globalna).

Dosad su najviši nivo postigle nacionalna i regionalna integracija (no nisu

obuhvaćene sve evroregije), dok se evropska i svjetska integracija mogu posmatrati

jedino programski, a ne činjenično. Osim toga, ne predstavljaju sve vrste integracije

problem identiteta. Problem identiteta javlja se na nacionalnom i evropskom nivou.

3

NACIONALNI I EVROPSKI IDENTITET

Nacionalni identiteti su predmet stalnih promjena, naročito u Evropi gdje

dominiraju procesi integracije i globalizacije. Danas se novi identiteti evropskih država

rađaju iz “vertikalnog sukobljavanja” (s identitetom “višega reda”), a ne više iz

“horizontalnih odnosa” s drugim nacijama. Kultura je vrlo bitna za razvoj zajedničkog

evropskog identiteta. Novi evropski identitet neće odvojiti Evropu od ostatka svijeta.

Evropska je integracija zapravo tek jedan korak do globalne integracije, a evropski se

identitet kreće prema postizanju četvrte vrste identiteta. Nacionalni identitet nastao je

tokom razvoja nacionalnosti, a kasnije i nacije, odnosno tokom procesa dugog istorijskog

razvoja zajednica (najčešće višerasnih) koje su često boravile na zajedničkoj teritoriji,

govorile istim jezikom i sačinjavale zajedničku kulturu. Identiteti nacija uspostavljeni su

naspram identiteta drugih, najčešće susjednih nacija, a odigrali su važnu ulogu u istoriji

nastajućih nacija. Tako se, na primjer, identitet Poljaka iskristalizovao kao rezultat

osjećaja nepripadnosti Njemcima i Rusima koji su bili dva najvažnija (potencijalna i

stvarna) neprijatelja, a kasnije i osvajača. Što se tiče identiteta Njemaca, osim uticaja

susjednih zemalja, u njihovom je oblikovanju silan uticaj izvršio odnos s Rusijom, zbog

uloge koju je Rusija odigrala u evropskoj, a posebno njemačkoj istoriji. Trenutno su

nacionalni identiteti (koji nikad nisu bili nepromjenljivi) predmet stalnih promjena. U

Evropi, procesi integracije i globalizacije zahtijevaju novu orijentaciju, kad su posrijedi

nacija i država. Novi identiteti evropskih država rađaju se ne iz “horizontalnog odnosa” s

identitetima drugih nacija, nego iz “vertikalnog sukobljavanja” s identitetom “višeg reda”

(tj. sveevropskog).

Nema sumnje da osim očitog problema identifikacije sadržaja evropskog

identiteta postoji i problem prepoznavanja novih (mijenjajućih) identiteta naroda koji čine

Evropsku uniju ili joj žele pristupiti. Jasno je da integracija Evrope ne znači likvidaciju

nacija ili država. Mada neke funkcije država ili postaju zastarjele, ili ograničene (drugim

riječima, preuzimaju ih globalne ekonomske korporacije ili organizacije nadnacionalnog

karaktera), svejedno je država i dalje nosilac brojnih funkcija (a tako će biti i ubuduće).

Razvoj evropskog identiteta ne bi bio moguć bez velikih promjena u nacionalnoj svijesti

Evropljana. U ovome je došlo do određenog “osiromašenja”. Tako bi se moglo tvrditi da

nacionalni identitet gubi važnost, što se uglavnom odnosi na elemente svijesti u vezi s

4

autonomijom i suverenitetom države-nacije. Postoji uvjerenje da premda država-nacija

dobrovoljno prebacuje neke svoje funkcije i ovlašćenja na institucije Unije ili druge

nadnacionalne institucije, ona ne prestaje biti (potpuno) suverena država, već se samo

odriče određenoh izvršnih ovlašćenja koja pripadaju suverenim državama. Bilo bi

drugačije kad države ne bi ustupale svoja ovlašćenja i funkcije raznim institucijama, već

organizaciji koja bi poprimila oblik nadnacije. Čak i kad određene institucije preuzimaju

funkcije države, uloga države je u velikoj mjeri ograničena, a njezina autonomija prilično

smanjena.

Naravno, djelimični gubitak autonomije nacionalne države teško je prihvatljiv, s

obzirom na tradicije evropskih nacija, često nacionalistički obojenih. No, ekonomski

faktori objašnjavaju takvo djelimično žrtvovanje autonomije. Pa ipak, ekonomska

racionalnost ne bi trebala biti najviša vrijednost prema kojoj se ljudi upravljaju. No ona je

ipak važnija u poređenju sa političkim neusklađenostima među ljudima (nacijama i

državama). Ekonomska racionalnost sad prelazi granice nacija i država. S jedne strane, ta

je racionalnost na evropskom nivou, a s druge ona obuhvata ekonomske sisteme gotovo

cijelog svijeta i postaje racionalnost na globalnom nivou. Ekonomska su pitanja sad

važnija od politike. To je srećna podudarnost, jer se zna da “politika dijeli, a ekonomija

ujedinjuje”. U ovom kontekstu je očito da bi bez integracijske funkcije ekonomije,

Evropa (uključujući i zapadnu) još bila vojno i politički podijeljena. Budući preokreti u

nacionalnoj svijesti evropskih naroda sigurno će biti u čvrstoj korelaciji s procesima koji

oblikuju evropsku svijest.

Čak i danas se može predvidjeti koje će sfere društvenog života biti obuhvaćene

evropskim identitetom, a koje to nikad neće biti. Evropska kultura (kao i civilizacija)

postoji već dugo. Stoga nije sporno da evropski identitet uključuje i kulturni. Moglo bi se

čak i reći da ovaj poslednji predstavlja “kičmu” evropskog identiteta. Pozitivno je da

evropski identitet obuhvata ekonomsku sferu, koja je pokretačka sila evropske (i svjetske)

integracije i globalizacije. Ekonomska integracija (ako je dovoljno napredovala) iziskuje i

političku i vojnu integraciju. Stoga se čini da četiri sfere određuju sastavnice evropskog

identiteta: ekonomska, kulturna, politička i vojna. Tri posljednje sfere (izostavljajući

ekonomsku) ukazuju na mnoge probleme koji će se najvjerovatnije pojaviti poslije

ujedinjenja čitave Evrope (uključujući sve postsovjetske države Evrope). Ekonomsko

5

ujedinjenje s postsovjetskim državama samo je pitanje vremena, dok kulturno, političko i

vojno ujedinjavanje s nekim od tih zemalja (naročito Rusijom) prelazi granice

imaginacije Evropljana.

Uticaj političke i vojne integracije na jačanje osjećaja evropskog identiteta vodi

jačem osjećaju sigurnosti (kao i većoj sigurnosti) evropskih stanovnika. Ono što bi moglo

pobuditi sumnje jeste činjenica da se evropska kultura (a i civilizacija) proglašava evro-

američkom kulturom. No ne bi se smijelo unaprijed zareći da evropski identitet može biti

unekoliko sličan ili sjevernoameričkom ili nekomu drugom identitetu.

Na ovom području, nacionalna racionalnost proširuje se na racionalnost na

kontinentalnom nivou.

KULTURNI IDENTITET U PROMJENI

Balkan je kolijevka i nekad je predstavljao vrh evropske kulture. On se danas,

ipak, po svom kulturnom identitetu razlikuje i izdvaja iz evropskog identiteta. Balkan je

tokom istorije percipiran kao most između Istoka i Zapada. Diskurs o Balkanu

istovremeno je diskurs o istom i različitom, smatra Ketrin Fleming (2001). Istovremena

udaljenost od Evrope, ali i bliskost, stvara utisak „unutrašnjeg stranca“, neku vrstu

intimnog otuđenja (Jovanović, 2008). Njegov multietnički i multikonfesionalni karakter,

koji se iskazuje kroz osećaj pomešanosti, nedovršenosti, dvosmislenosti, amorfnosti i

rasne hibridizacije (Živković, 2001), predstavlja poseban izazov za turističke poslenike

kod promovisanja i prezentacije njegove kulturne baštine u turizmu.

Evropa je sinonim za napredak, red, blagostanje, radikalne ideje, dakle ideal kao

vremenska kategorija.

Kulturom ljudsko stvaranje dobija prominentnost, kako u čovjekovom

individualnom stvaralačkom ispoljavanju i ispunjavanju, tako i u doživljavanju

stvaralaštva drugih. Masovna kultura je jedna od onih oblika ispoljavanja civilizacije koji

zaobilazi istinsku kulturu, pa i onda kada se izvjesni masovni izazovi koriste u

propagandi vrijednih dijela kulture.

Komuniciranje se kroz istoriju obavljalo raznim komunikacionim kanalima i

procesima, kao što su trgovina, saobraćaj, velike migracije naroda, folklor, a veoma

6

često i ratni sukobi. Putem njih događale su se brojne i korenite akulturacione promene.

Svaka vrsta opštenja i razmjene podrazumjevala je prenos informacija i difuziju kulturnih

elemenata, kao što su ideologije, ideje, izumi i inovacije. Primarni komunikacioni

posrednik, a ujedno najbolji do danas je jezik. Naučno-tehnološka revolucija, kao

civilizacijski izum, isturila je u prvi plan tehnologiju kao novu ideologiju, tj. moćno

sredstvo vladanja ljudima, čime spontanost i autonomnost kulture sve više vraća u davnu

prošlost. A to nameće gubljenje kulturnog identiteta. Usaglašenom modelu kulturne

politike u društvu, suprostavljaju se “novi projekti kulture” kroz razne potkulturne,

kontrakulturne pojave i alternativne pokrete. Isprecizirana kompjuterizacija, internet –

umrežavanje, ohlađena mobil-telefonska ekspres komunikacija, oslobađaju čovjeka od

napora mišljenja, ručnog računanja, neposrednog druženja i sl. Čovjek sa radošću lijenog

duha to često prima kao veliku olakšicu i darodavnu uslugu, ne uočavajući i drugu stranu

medalje – društvenu upotrebu njega samog. Tehnizovana i racionalizovana svijest

nameće u društvu model obrazovanja sa isključivim efektima koristi. Civilizacija, sa

mnogim svojim rezultatima konformira i postvaruje čovjeka, i to sve više ukoliko

pretvara moguću stvaralačku praksu u rutinski jednodimenzionalni rad (Božović, 1991).

U današnje vrijeme se kulturni identitet nalazi pod pritiskom tendencija suprotnih

smjerova, jednog spoljašnjeg kosmopolitanskog karaktera i drugog iznutra proizvedenog,

gdje se u okviru etničko-kulturnog konteksta javlja, po svaku cijenu, posebna

isključivost. Dakle, na djelu je gubljenje jednog otvorenog kulturnog identiteta koji se

oslobodjeno razvija i stupa u kontakte, dodire, uzajamno dejstvo, sa drugim sličnim ili

različitim kulturama. Taj spoljašnji faktor potiče od strane moćnih industrijskih sila,

posebno od SAD-a, koji teže da neposredno ili posredno ekspanzijom masovne i

potrošačke kulture unificiraju vrijednosti ne samo unutar svojih kultura nego uopšte

haraju svjestskom scenom.

Kulturna raznovrsnost je oduvjek bila odlika mnogih društava. Kulturni identitet

podrazumjeva svoje utemeljenje u određenom sistemu vrijednosti na koji se naslanja

proces kulturnog razvoja i ujedno stiče samosvjest pripadnika tog identiteta u smislu

samorazumjevanja svoje kulture i u njoj sopstvenog samopotvrdjivanja. Iz tako

oformljenog identiteta svaka zajednica uspostavlja odnose sa drugim zajednicama sa

drugačijim identitetom.

7

Koliko god razne kulture nastoje da sačuvaju svoj integritet i identitet i time održe

svoju autonomnost i autentičnost, opet akulturacionim procesima, spontano i

organizovano, one stupaju u određene dodire, interakcije. Time one prenose svoje

vrijednosti drugim kulturama kao što isto tako prihvataju ili preuzimaju vrijednosti od tih

drugih kultura. Drugo je pitanje koliko su kulture u međusobnim interferencijama

spremna da se međusobno integrišu. Ovo pogotovo ako integracijom gube od svoje

samobitnosti, i to obavezno više nego one druge kulture sa kojima se integrišu.

Posledice akulturacije za potisnutu kulturu mogu biti vrlo bolne, naročito ako je

riječ o dodiru pripadnika dvije bitno različite kultura. Tada govorimo o tzv. kulturnom

šoku. Kale navodi primjer upada Evropljana u Ameriku kada se stanovništvo u carstvu

Inka smanjilo za više od 90%, a u srednjoj Americi za oko 70%. Pri tom je većina

stanovnika stradala od kulturnog šoka, a manjina od samih ratova. Kulturni šok se

najčešće manifestuje kroz nerad, samoubistva, te odavanje alkoholu, drogama i

prostituciji. U slučaju migracija i ratnih strahota, akulturacija može dovesti do značajnih

tegoba psihijatrijske prirode kod ljudi, kao što su povučenost, agresivnost i

karakteropatija.

Možemo se zapitati kako to da moćne sile zapadnog svijeta na svojim prostorima

tako jednostavno difuzno nameću masovnu kulturu i potrošački stil života i time guše

svoju elitnu i ozbiljnu kulturu, a da to ne čine na tuđim prostorima nerazvijenog istočnog

svijeta? Zapad dominira svijetom bez obzira na to što je vlast vladara opala. Ipak, ona na

određeni način postaje još jača u odnosu na raniju vlast, naročito na kulturnom planu. U

globalizovanom svijetu jasno postoji pretnja originalnim kulturama. Jedina mogućnost

koja nije na raspolaganju jeste zaustavljanje globalizacije trgovine i ekonomije, pošto se

silama ekonomske promjene i podjele rada teško može oduprijeti u svijetu konkurencije

kome energiju daju masivna tehnološka evolucija koja pruža modernoj tehnologiji

ekonomsko konkurentnu oštricu.

Veoma je bitno za zemlje jugoistoka Evrope da u integracionom susretu sa

zapadnom Evropom usvoje jedan selektivno-vrijednosni princip koji bi se

operacionalizovao kao regulativno-kontrolni kriterijum u smislu prihvatanja istinskih

vrijednosti zapadno-evropske kulture. To bi bio obostrani vrijednosni dobitak, kako

zemljama još uvijek evropske periferije, tako i zemljama razvijene Evrope. Vrijeme je da

8

se Evropa vrati Evropi sa afirmacijom svih njenih kulturnih specifičnosti, kulturnih

identiteta, pa i zajedničkog (evropskog) identiteta. Time će se svojom kulturom na

najbolji način oduprijeti najezdi amerikanizacije koja je naročito intezivna od druge

polovine 20-og vijeka. To opet ne znači otcepljenje od Amerike kao da u njoj ne stanuje

Evropa, ali ipak znači vraćanje Evrope samoj sebi.

RAZLIKOVNI ELEMENTI EVROPSKE KULTURE

Prvi i najvažniji razlikovni element je religija. Ovo je ambivalentan činilac.

Prosječni Evropljanin je hrišćanin, što znači da hrišćanske vrijednosti predstavljaju

najvažniju dimenziju hrišćanske filozofije i mogu se smatrati bitnom sastavnicom

evropskog identiteta. Iz ovog razloga, evropska civilizacija se smatra hrišćanskom. S

druge strane, podjela hrišćanske Evrope u tri jasno odijeljene vjeroispovijesti -

rimokatoličku, protestantsku i pravoslavnu, predstavlja snažan činilac dezintegracije. U

nekim djelovima Evrope brojni oružani sukobi vjerskog karaktera dokaz su religiozne

dezintegracije. Zatim su tu inovjerci (posebno judeističke i muslimanske vjere), članovi

različitih sekti te, na kraju, agnostici i nevjernici (ateisti).

Etika je druga važna sastavnica kulture koju treba pomenuti. Bliske veze s

religijom ukazuju na činjenicu da se etika može smatrati sastavnicom evropskog

identiteta, naročito kad se evropska etika posmatra u svjetlu humanizma i ljudskih prava.

Humanizam i liberalizam u vezi s ljudskim pravima mogu predstavljati i važne kulturne

elemente evropskog identiteta, a takođe su prisutni u identitetu stanovnika Sjeverne

Amerike.

Demokratija i ekonomski liberalizam (doktrina ekonomije slobodnog tržišta)

takođe su povezane koncepcije. No ove su sfere vezane uz politiku i ekonomiju, na

kojima bi se evropski identitet trebao temeljiti.

Vratimo se području kulture. Treba pomenuti da su nauka, književnost i

umjetnost, takođe važni činioci u integraciji ljudi i odigraće bitnu ulogu u procesu

oblikovanja evropskog identiteta.

9

Rasprava o evropskom identitetu ne može izostaviti jedno važno područje, a to je

jezik. U raznim evropskim zemljama 350 miliona ljudi govori dvadeset i jedan službeni

jezik: tri “kongresna” jezika (engleski, francuski i njemački) i dva “polukongresna”

(španski i ruski). Mada je engleski bez sumnje dominantan jezik, uvjerenje da će u

budućnosti svi Evropljani govoriti jednim jezikom (npr. engleskim) je utopija. Jezička

(kao i kulturna) konkurencija, borba je za budući karakter evropskog identiteta, hoće li

imati engleski, francuski ili njemački “prizvuk”. No “Evropska Vavilonska kula” stoji na

putu duhu evropskog identiteta.

Takođe, treba upamtiti da kulturna raznovrsnost i bogatstvo kulture i jezika

predstavljaju važnu vrijednost određene nacije i iz tog razloga nije preporučljivo odreći ih

se. Velika je vjerovatnoća da će jedan od etničkih jezika (npr. engleski) uživati rang

jedinog “kongresnog” jezika, dok će ostali jezici funkcionisati kao sredstvo komunikacije

i omogućavati daljnji razvoj nacionalnih kultura.

MULTIKULTURNI IZAZOV: GLOBALIZACIJA I OČUVANJE

IDENTITETA

Riječ globalizacija koja, kao bauk novog doba, kruži svijetom začinje se od

pedesetih godina XX vjeka da bi od osamdesetih sve više dobijala na aktuelnosti. Kao

ideja, globalizacija ili ujedinjavanje čovečanstva je mnogo starija i sreće se u nekim

davnim radovima stranih i naših sociologa. Globalizacija ima i svoje terminološke

alternative, poput onih: "globalni procesi", "globalni problemi", "globalni sistem",

"globalna odgovornost", "globalna saradnja". U nauci i publicistici ove sintagme

upotrebljavaju se umjesto termina "međunarodni".

Sa aspekta globalne međuzavisnosti, globalizacija predstavlja ujedinjavanje

čovečanstva u svjetsko društvo. Pod tim se podrazumjeva univerzalizacija ljudskih prava

i sloboda i zaštita integriteta čovjeka. Globalizacija se, očito, odvija u svim

institucionalnim domenima društva. Najznačajniji je svakako ekonomski nivo koji znači

povezivanje nacionalnih privreda u svijetsku privredu, preko svetskog tržišta. Ako se u

ovom slučaju radi o ostvarivanju ekonomskih procesa univerzalizacije svijeta onda,

sociološki gledano, savremeni društveni procesi dobijaju sveobuhvatni, svijetski karakter

10

i odvijaju se mimo svih geografskih, nacionalnih, rasnih, religioznih i blokovskih

barijera. Karakter globalizacije određuje se u odnosu na način ujedinjavanja

čovečanstva.

Otvoreni protivnici globalizacije potenciraju samo njene slabosti ne bi li je prikazali

apokaliptično, kao svijetsko zlo. Nije teško zapaziti da su antiglobalisti i svi protivnici

multikulturalizma i mondijalizma neprijatelji međunacionalne i interkulturalne saradnje i

koegzistencije ljudi svih rasa, vjera i nacionalnog porijekla. Među njima su "lijevi" i

"desni" radikali, komunisti i fašisti, anarhisti i dezintegralisti, separatisti, rasisti, šovinisti,

klerikalisti i ostali. Jednom riječju: svi zaljubljenici skučenog prostora i zarobljenici

zatvorenog uma.

Istina je da globalizacija ne ruši lokalne kulture nego ih samo oslobađa od

ideoloških stega nacionalizma. Propagiranje kulturnog identiteta od strane političara nije

ništa drugo do ugrožavanje prava na izbor i slobodu.

Sa kulturološkog stanovištva važno je utvrditi da li globalizacija, kao proces

objedinjavanja pojedinih društava u novo, tzv. svetsko društvo, dovodi u pitanje

posebnost datog društva. Da li više različitih kultura može živeti pod krovom istoga

društva? Ovim pitanjima ulazi se u problematiku multikulturnog društva.

Multukulturalizam (kao ideja i praksa) nije homogena i jednovalentna pojava. U Americi

se danas, recimo, vode žestoke borbe pluralističkog sa partikularističkim

multikulturalizmom. Dok se zagovornici prvog zalažu za bogatiju zajedničku kulturu,

dotle drugi insistiraju da nikakva zajednička kultura nije moguća niti poželjna, to jest da

rasne i etničke manjine nikako ne treba da budu deo američke kulture. Na dijelu je teza o

"eurocentričnosti" i bijeloj obojenosti američke kulture. Partikulturalizam je zasnovan na

ideologiji etničke podvojenosti i na pokretu crnih nacionalista, a pluralisti ističu devizu:

"Američka kultura pripada svima nama".

Iako se multikulturalizam temelji na jednakosti, priznanju različitosti i toleranciji, različiti

autori različito shvataju čemu multikulturalizam treba težiti. Dok jedni smatraju da je to

kulturni dijalog, drugi baziraju svoje promišljanje na ideji „prava na kulturu“, a neki opet

smatraju da je to izbjegavanje okrutnosti, potreba pojedinaca za priznanjem autentičnih

identiteta, preduslov individualne autonomije, ili ideja tolerancije. Prihvatanjem nekog

11

oblika multikulturalnosti, države osiguravaju stabilnost i razvoj društva u cjelini, a na

osnovu jednakosti i tolerancije osiguravaju jednak tretman svih građana.

U poslednje vreme, politički predstavnici tri vodeće evropske nacije jasno su dali do

znanja da multikulturalizam više neće biti osnovna doktrina evropskog kontintenta pri

rješavanju imigracijskih pitanja. „Princip multikulturalizma, koji kaže da bismo svi

trebali da živimo jedni pored drugih, potpuno je propao", izjavila je A. Merkel u svom

govoru u oktobru 2010. „Pod maskom multikulturalizma smo ohrabrili različite kulture

da žive odvojenim životima, nezavisno jedni od drugih i nezavisno od mainstreama.

Nismo uspjeli da stvorimo viziju društva u kome oni osjećaju da bi trebalo da se

prilagode", rekao je Kameron u februaru 2011. „Multikulturalizam je neuspjeh. Istina je

da smo u našim demokratskim društvima previše brinuli o identitetu imigranata, a

zaboravili smo na identitet države u kojoj oni žive", izjavio je Nikolas Sarkozi za

francusku televiziju. Bez obzira što su ovo trenutne reakcije političara na aktuelne

probleme imigracije u EU, one svakako neće ostati bez odraza na koncept

mulikulturalizma u evropskom kontekstu, koji je ovim stavovima prilično uzdrman.

 

ZAKLJUČAK

Osjećaj evropskog identiteta ne može biti činilac koji će odvojiti Evropu od

ostatka svijeta. A to ne mogu biti ni ekonomska globalizacija svijeta ili brzi razvoj

globalnih informatičkih sistema (među kojima je Internet najglobalniji). Čini se da

ekonomija i informatičke nauke takođe doprinose razvoju četvrtog nivoa identiteta,

univerzalnom identitetu. U ovom kontekstu, evropska je integracija tek jedan korak do

globalne integracije, a evropski identitet blizu postizanja nivoa globalnog identiteta.

Ne možemo biti sigurni može li globalni identitet sazrijeti bez dodira s drugim

civilizacijama.

Pokazujući da i Evropa prima snažne uticaje američke kulture, Moren izvlači

sledeći zaključak: "Amerika se evropeizira istim tempom kao što se Evropa

amerikanizira, i čini se da se razlika postepeno smanjuje". Ovaj zaključak potvrđuje

12

naučnu tezu da je akulturacija uzajaman, dvosmeran i recipročan proces u kome ni jedna

od kultura u akciji ne ostaje nepromenjena. Međutim, i ovom prilikom se pokazalo da

kulture nisu satkane od mekog voska kako bi zdravo za gotovo i nekritički prihvatale sve

uticaje koji dolaze izvana.

Prvi i najveći izazov savremene Evrope predstavlja traganje za identitetom

evropske kulture. Ako bi se on precizno identifikovao, onda prelivanja američke (i ma

koje druge) kulture ne bi bila pogubna po Evropu.

Strani kulturni uticaji na Balkanu vjekovima su prisutni budući da je ovaj prostor

bio poprište mnogih akulturacionih zbivanja. Tu je presudan bio sticaj mnogih istorijskih,

geografskih, političkih i kulturnih okolnosti. Kada je o Srbiji riječ, ona je, kao ključna

tačka brojnih interesa, stajala na pravoj vetrometini kulturnih rafala sa svih strana.

Nekada, ali i danas. Uz nesumnjive prednosti Srbije da uvijek bude među prvim

balkanskim državama u dodiru sa modernim evropskim i svetskim kulturnim trendovima,

tu su i mnoge nedaće koje je sprečavaju da uvijek i na vrijeme bude "in". Po pravilu se

uvijek ispriječi onaj čuveni duh palanke, status ni sela ni grada, tvrdi bedem

tradicionalnog i konzervativnog. Iz te kulturne matrice proviri onaj raspolućeni profil

"modernog Srbina". Srbiju očekuje neumitno i potpuno uključivanje u Evropu, a kako

evropska integracija u savremenoj epohi predstavlja i svetsku integraciju, to se može reći

da je i Srbiju zapljusnuo talas globalizacije. Kao i drugdje, kada je riječ o malim

zemljama, i ovdje su prisutni razni strahovi i otpori koji su uslovljeni ekonomskim, ali

nerijetko i političko-ideološkim razlozima. Procesom globalizacije započinje, u stvari,

nova akulturacija koju odlikuju mirna demokratska prožimanja kultura, multukulturalnost

i interkulturna saradnja. Male zemlje, poput Srbije, mogle bi demokratski vođenom

kulturnom politikom da iskoriste sve prednosti koje donosi globalizacija, a da pri tom ne

izgube ništa od onog što ih čini različitim od drugih.

Jedno smo sigurni, otkriće vanzemaljske civilizacije bi pojačalo i ubrzalo proces

razvoja identiteta ljudi svih rasa i kultura koje žive na našoj planeti.

LITERATURA:

1. Benjemin, W. , Eseji., Beograd, 1974.

13

2. Božović, R.R., Kultura potreba, Beograd, 1991.

3. Božilović, N., Globalizacija kao nova akulturacija, Niš, 2000.

4. Čičovački, P., Svijet u kojem zajedno živimo, Filozofska ukrštenica, Nikšić, 2002.

5. Delanty, G., Odkrywanie Europy. Idea, tozsamošć, rzeczywistošć. Prev. R. Wlodek,

Varšava-Krakov, 1999.

6. Fleming, K.E. (2001). Orijentalizam, Balkan i balkanska istoriografija. Filozofija i

društvo, 2001(18), str. 11-32.

7. Golka, M., Cywilizacja. Europa. Globalizacja., Poznan, 1999.

8. Gwiazda, A., Wyzwania globalizacji – zagrozenia dla polityki panstw narodowych,

Przeglad politologiczny, br. 3–4, 1998.

9. Halecki, O., Historia Europy – jej granice i podzialy. Prev. J. M. Kloczowski, Lublin,

1994.

10. Jovanović, D. (2008). Identitet na prodaju – kreiranje nacionalnog identiteta za

potrebe turizma. Univerzitet u Utrehtu, fakultet za humanističke nauke, Holandija.

11. Morin, Kako misliti Evropu, Sarajevo, 1989.

12. Popović, M., Jota, Beograd, 1981.

13. Sen, A., Ravoj kao sloboda, Beograd, 2002.

14. Stojković, B., Evropski kulturni identitet, Niš, 1993.

15. Toffler, A. & H., Woyna i antywoyna. Jak przetrwać na pragu XXI wieku. Prev. B. &

L. Budrecki, Varšava, 1997.

16. Zorska, A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w

gospodarce swiatowej, Varšava, 1998.

17. Živkovic, M. (2001). Nešto između: simbolička geografija. Filozofija i društvo,

XVIII, str. 73-112.

14