Jak dawniej po Tatrach chadzano · Książka, którą trzymają Państwo w ręku, nie jest historią turystyki tatrzańskiej ani taternictwa, nie jest też historią Zakopanego, choć

Jak dawniej po Tatrach chadzano

Mojej córce Justynie na pamiątkę wspólnych po Tatrach wędrówek

Jak_dawniej_TPN_001-244_IIwyd_k2.indd 1 2013-05-09 11:40:25


Krzysztof Pisera

Jak_dawniej_TPN_001-244_IIwyd_k2_dom.indd 3 2013-05-21 14:47:52

5

Spis treści

Przedmowa 7

DrogakuTatrom 15

WZakopanem 29

Nastromeszczytygór... 101

Otych,copogórachwodzili... 245

Zapomnianeschroniska 313

Notybiograficzne 383

Spisyprzewodnikówtatrzańskich 415

SchroniskaialtanywybudowanewXIXw. 419

SystemwalutowyobowiązującywGalicjiwIIpołowieXIXwieku.Cenyniektórychartykułówizarobki 421

WykaznajważniejszychnazwtopograficznychnaterenieTatrwróżnychwersjachjęzykowych 423

Literatura 427

Skorowidznazwinazwisk 437

Mapy 455



6


7

Przedmowa

IcóżteTatrymajątakcudownieprzyciągającegodosiebie,żesięza

niemitęschni,jakbyzaukochanąosobą?jakażsiłazwabiatamludzinaj-

rozmaitszegozatrudnienia,usposobienia,płciiwieku?Uczeni,badacze

przyrody,artyści,poeci,miłośnicypięknejnaturydążądoTatr,jakbydo

skarbnicydziwów, awracają ztamtądowianiurokiemniepojętymdla

tych,cotamniebyli 2.

SłowatewyszłyspodpióraWaleregoEljasza,wielkiegomiłośnikaiznawcyTatr,jednegozgłównychbohaterównaszejopowieści.Jakbrzmiodpowiedźnapostawioneprzezniegopytania?Conasprzycią−gadoZakopanego,miejscowościnapozórniczymsięniewyróżniają−cej.Cotakiegomagicznegojestwtymskrawkunaszejojczyzny?Czegoszukamywgórach,wspinającsięmozolnienaprzełęczeiwierchyta-trzańskie?Czychcemynasycićoczypięknymwidokiem,wsłuchaćsięwszumpotoków,odurzyćzapachemkosówki?Amożepoprostuspraw-dzićswojesiłyfizycznewzapasachzgranitemTatr,pokonaćwłasnąsłabość,czasemobawy,anawetstrach?Każdyznasmaswojąwłasnąodpowiedźnatepytania,odpowiedźukrytągdzieśgłębokowsercuiduszy,bojakpięknienapisałWładysławKrygowski,dla jednych góry są tylko rumowiskiem głazów, dla drugich najwspanialszą architektu− rą ponad przemijaniem i trwaniem, dla innych wiecznym niedosytem i niespełnieniem 3.

DzisiejszeTatrypociętesieciąznakowanychścieżekturystycznych,zwygodnymischroniskami,wktórychmożnasięprzespaćipożywić,niebudząwnaswiększychobaw.Trudniejszemiejsca,jakOrlaPerć,ZawratczyRysyubezpieczonesąłańcuchamiiklamrami.Wędrującpogórach,spotykamylicznedrogowskazy,wyznaczającekierunekmar-szu.Wksięgarnimożnaznaleźćróżnorodneprzewodnikiimapy.Dodyspozycjimamycorazlepszewyposażenie,zapewniającenamwy-godęibezpieczeństwo.Doświadczonyturystaniemożesiędziśobyćbezciepłegopolaru,butównawibramie,bezwygodnegoplecakaikurtkiodpornejnadeszcziwiatr.JednakniezawszeTatrybyłytakłatwodostępne.Wpołowiedziewiętnastegowieku,wwiększejczęścisłabopoznane,budziływśródamatorówgórskichwędrówekogromnyszacunek,anawetbojaźń.Brakprzetartychścieżekorazdrukowanych

po lewej:

Na przełęczy Lodowej wśród świeżo w lecie spadłego śniegu,

fot. zakład

Bizańskich1, 1895,

archiwum ODT TPN,

zbiory Paryskich



8

przewodników i map zmuszał podróżników do korzystania z pomocy górali, bez których nie mogła się obyć żadna wycieczka.

Książka, którą trzymają Państwo w ręku, nie jest historią turystyki tatrzańskiej ani taternictwa, nie jest też historią Zakopanego, choć spo - ro o nim piszę. Jest raczej barwnym obrazem pionierskiej epoki zdo - bywania Tatr oraz portretem ludzi, którzy wędrowali po górach: gości zakopiańskich i przewodników góralskich. Nasza opowieść rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku, w okresie bodaj najważniejszym dla poznania Tatr i rozwoju Zakopanego. To właśnie po roku 1850 pod Giewont zaczęli ściągać coraz liczniejsi goście, a na tatrzańskich ścieżkach, lub raczej bezdrożach, pojawili się pierwsi wędrowcy. Zmieniało się także samo Zakopane, z nikomu nieznanej wsi stało się popularnym letniskiem i główną bazą wypadową w góry. Budo-wano coraz więcej domów przeznaczonych dla letników, otwierano pierwsze sklepy, restauracje i kawiarnie. Wieś powoli cywilizowała się, by w latach osiemdziesiątych XIX wieku stać się stacją klimatycz-ną, a później letnią stolicą Polski. Z każdym rokiem zwiększała się frekwencja od 100 gości w roku 1870 do ponad 8000 na początku wieku XX. Góry powoli zaludniały się turystami, zaś rzadki począt-kowo widok damskiej sukni przestał budzić zdumienie.

Praca ukazuje Tatry i Zakopane widziane oczyma polskich tury-stów i letników zakopiańskich. To oni przemawiają do Państwa z kart książki, to z nimi będziecie spacerować po Zakopanem i z nimi po wę-drujecie w góry. Moja rola przy pisaniu książki była skromna i ogranicza-ła się do wybrania najciekawszych tekstów ilustrujących tamtą epokę. A zapiski ówczesnych turystów są niezmiernie pasjonujące. Wprowadza-ją nas w świat innych wartości, świat dawno już nieistniejący, który ni-gdy nie powróci. Zachowane na pożółkłych kartach czasopism i książek wspomnienia, reportaże, opisy i listy stanowią kapitalne źródło wiedzy. Największą spuściznę pozostawił po sobie Walery Eljasz, który począw-szy od roku 1870, publikował wspomnienia ze swych tatrzańskich wy cieczek w takich czasopismach, jak „Kłosy”, „Bluszcz”, „Biesiada Lite-racka”, „Tygodnik Wielkopolski” czy wreszcie „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”. Teksty ilustrował własnymi rysunkami ukazującymi piękno gór oraz postacie przewodników góralskich i turystów. Eljasz był w tym czasie największym popularyzatorem Tatr w społeczeństwie polskim. Zupełnie wyjątkowe miejsce w literaturze tatrzańskiej zajmuje jego Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Po raz pierw-szy opublikowany w 1870 roku, stale uzupełniany i aktualizowany, doczekał się dalszych pięciu wydań, stając się pierwszym, na owe czasy pełnym i nowoczesnym źródłem wszelkich wiadomości o Zakopanem i Tatrach, wydawnictwem typu baedekerowskiego, znakomicie opro-wadzającym ówczesnego turystę po najciekawszych partiach Tatr. Był – co ważniejsze, wydawnictwem uczącym patrzenia na góry, góra li, przyrodę i wartości górskiego świata 4. Dziś jest źródłem bezcennych in − formacji o Zakopanem i Tatrach. Inną bardzo ważną postacią była Maria Steczkowska, która już w latach pięćdziesiątych XIX wieku regularnie wędrowała po Tatrach dla własnej przyjemności, co zaowoco wało


9

napisaniemniewielkiej,leczbardzoważkiejksiążki:Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin.Ukazałasięw1858rokuwKrakowieibyłapierw−sząpolskąksiążkąpopularyzującą tenzakątekkraju.W1872 rokuukazałosięnowe,poszerzonewydanie.Choćniebyłaklasycznymprzewodnikiem,tojednakposiadałacechytegotypuliteratury,oczympisałasamaautorka:jak w pierwszem tak i w obecnem wydaniu „Obrazki” nie są przewodnikiem w ścisłem słowa znaczeniu, lubo i pod tym względem starałam się podać niektóre wskazówki z własnego doświadczenia 5. ObawydaniastałysięklasycznymipozycjamiliteraturytatrzańskiejistanowiąbezcenneźródłowiedzydotyczącejZakopanegoiTatr.Ogromnieciekawegomateriałuzlatpięćdziesiątychisześćdzie-siątychXIXwiekudostarczająwspomnieniaHieronimaCiechanow-skiego,MichałaBałuckiegoiKazimierzaŁapczyńskiego,jakrównieżdwóch„legendowych”postacizakopiańskich:ks.JózefaStolarczykaiTytusaChałubińskiego.PierwszyznichopisałswąwycieczkęnaGer-lach,drugizaśsześciodniową„wycieczkębezprogramu”,którastałasięwzoremdlainnychpóźniejszychwypraw.Bezcennymateriałfak-tograficznyzawierająsprawozdaniazpracTowarzystwaTatrzańskiego,regularniepublikowanenałamach„PamiętnikaTT”.Niemniejciekawewiadomościmożnaodnaleźćwrelacjachautorówmałoznanych,ana-wetanonimowych,którzyodwiedzaliZakopane.Ichwspomnieniapu-blikowanebyłynałamachcałkowiciedziśzapomnianychperiodyków,takichjak:„Zbierankaliterackanakorzyśćsierot”,„Rozrywkidlamłodo-cianegowieku”,„TydzieńLiteracki,Artystyczny,NaukowyiSpołeczny”czy„Wieniec”.Każdaznalezionatam,nawetnajdrobniejszainformacjaczyopinia,doskonaleuzupełniabarwnąmozaikęXIX−wiecznejtury-styki,którąchciałbymPaństwuzaprezentować.

Odbędziemy,jakpisałWładysławKrygowski,magicznąpodróżdokrainyKiedyś–Kiedyś.WrazzWalerymEljaszemiMichałemBałuckimwyruszymyzKrakowaiprzezdwadnibędziemyjechaćtrzęsącąsięgóralskąfurkąpowyboistychgalicyjskichdrogach.Wreszciedotrzemydoziemiobiecanej,doZakopanego.PokłonimysięGiewontowiiod-wiedzimynaplebaniwielkiego miłośnika Tatr i znawcę, proboszczazakopiańskiegoks.JózefaStolarczyka.WrazzKazimierzemŁapczyń-skimzamieszkamywmałej,góralskiejizbie,awniedzielępomodlimysięwmodrzewiowymkościółkuiwysłuchamykazania„Jegomości”.Gdyustalisiępogoda,wyruszymywreszciena strome szczyty gór.Wświatturniihalpowiodąnasgóralscy„herosi”,MaciejSieczkaiJę-drzejWala,którzyotworząprzednamiczarownyświatpierwotnejtatrzańskiejprzyrody.Znużenicałodziennąwędrówkązasiądziemywieczoremprzytrzaskającejwatrze,ipopijającgorącąherbę, wsłucha-mysięwrozdzierającetonySabałowychgęślików.Wreszcie,otulenipledem,uśniemypodtroskliwymokiemwiecznieczuwającegogórala.Rano,zbudzeniprzenikliwymchłodem,ruszymydalej:przezZawratdoMorskiegoOka,naKrywań,Łomnicę,Gerlach;gdzieoczyponiosą,gdzieduszazapragnie,bezścieżek,bezgranic.Wzdartychbutachipotarganejodzieży,zmęczeni,leczsyciwrażeńwrócimydoZako-panego,bypokilkudniachznowupójśćwTatry–góryniezwykłe.

Przedmowa



10

Literaturadotyczącadawnejturystykitatrzańskiejjestbardzoboga−ta, leczrozproszona.Pierwszymzautorów,którypodjąłsiętrudukompleksowegoopracowaniahistoriipoznaniaTatriZakopanego,byłliteratipublicystaFerdynandHoesick.Opublikowałwlatach1920–1931czterotomowycyklzatytułowanyTatry i Zakopane. Przeszłość i teraźniejszość,zktóregonajwiększąpopularnośćzyskałaczęśćtrzeciapt.Legendowe postacie zakopiańskie.TaniezwyklecennapracadajeobrazpoznaniaTatrodczasównajdawniejszychażdolattrzydziestychXXwieku.Hoesickzamieszczawniejwieletrudnodostępnychma−teriałów,cytującobszernefragmentytekstówbardziejlubmniejzna-nychautorów.OkrespoIIwojnieświatowejprzyniósłkilkadalszychprac,zktórychnajważniejsząjestmonografiaBolesławaChwaścińskie-goZ dziejów taternictwa. O górach i ludziach.Autordałwniejsyn−tetycznyzaryshistoriizdobywaniaTatrażdolatsiedemdziesiątychXXwieku,zaśrolęjakąodegraliwniejprzewodnicy,omawiaZofiaSteckawHistorii przewodnictwa tatrzańskiego.Taternictwukobie−cemupoświęciłaswąpracęOd krynoliny do linyHalinaPtakowska−−Wyżanowicz.HistoriiZakopanegopoświęconesądwieksiążkiwy−bitnychznawcówtejtematyki,LidiiDługołęckiej−PinkwartiMaciejaPinkwartaZakopane od A do ZorazZakopane, przewodnik historyczny,którydoczekałsięczterechwydań,orazdwutomowapracapodredak−cjąRenatyDutkowejZakopane, czterysta lat dziejów.Jednakzupeł−niewyjątkowąpozycjęzajmujeksiążkaRomanaHennelaTatrami urzeczeni,będącapierwsząjakdotychczastakszerokąprezentacjądziewiętnastowiecznychoryginalnychtekstówdotyczącychtychgór.Ozdobionalicznymirysunkamiizdjęciamiztamtejepokistanowipasjo−nującąlekturędlakażdegomiłośnikaTatr.Wreszcie,należywspo-mniećoniezwyklecennychmateriałachzachowanychwrodzinnycharchiwachkrakowskiejrodzinyCiechanowskich,przezwielepokoleńzwiązanejzZakopanem.SeniorroduHieronimCiechanowski,po-zostawiłposobieobszernydziennik,któregofragmentydotycząceperegrynacjitatrzańskichukazałysiędrukiemwlatachmiędzywo-jennych.DziejepoznawaniaTatrprzeznastępnepokoleniarodzinyCiechanowskichzostałyopublikowaneprzezJadwigęCiechanowskąi Adama Czarnowskiego w książce Tatrzańskie lata, obejmującejzarównodrugąpołowęwiekuXIXjakiwiekXX.

Na zakończenie pozostawiłem sobie miły obowiązek złożeniapodziękowań,tymwszystkim,którzyprzyczynilisiędopowstaniamojejksiążki.PrzedewszystkimdziękujęmoimRodzicomzato,żepokazali mi cudowny świat Tatr. Dziękuję Krzysiowi Pietruszew-skiemuzaniestrudzonepropagowanieksiążkijużwczasiejejpow-stawania, a Panu dr. Jánowi Gašparowi za przekazanie cennychinformacjiizgodęnawykorzystaniewidokówektatrzańskichzjegozbiorów.SerdecznepodziękowaniaskładamDyrekcjiTatrzańskiegoParkuNarodowegozazainteresowaniesięmojąpracąidecyzjęojejdruku,PanuZbigniewowiŁadyginowizaogromnywysiłekwłożonywjejredagowanie,apracownikomlookStudia–zaniezwyklesta-ranneprzygotowaniepracydodruku.Dziękujęrecenzentom,Panu


11

WiesławowiA.Wójcikowi, redaktorowi „Wierchów” iWiesławowiSiarzewskiemu, kierownikowiOśrodkaDokumentacji TatrzańskiejTPNzażyczliwość i cenneuwagi,którepozwoliłynadaćksiążceostatecznykształt.

NajwiększąjednakwdzięcznośćwinienjestemTobie,Ewo.Dzię-kujęCi,żeprzeztewszystkielatabyłaśzawszebliskomnie.Dziękujęzawiarę,cierpliwość,słowaotuchyisłusznejkrytyki,zawszystkiedługiegodzinyspędzonenażmudnychkorektachtekstu.GdybynieTy,Ewo,taksiążkanigdybyniepowstała.

1 Zakład fotograficzny Bizańskich istniał od 1880 r., gdy w Krakowie założyłgoStanisławBizański (1846–1890),dopierwszych latXXwieku,gdyzlikwidowałgo jego starszy synWładysław (1873–1951). Po śmierci Stanisława zakład prowa-dziła jegożonaMaria,którejzasługąbyłoutworzeniedwóchfilii:wKrynicy iZa−kopanem.Mariaprowadziłazakładdoroku1896,gdyprzekazałagoWładysławowi.Poprawneokreślenie autorstwa konkretnych zdjęć jest bardzo trudne.WTatrach,wbrewobiegowymopiniom,Stanisławniefotografował.Znanajesttylkojednajego„sesja”,którąodbyłw1885r.wZakopaneminaGubałówce.FotografowałrównieżWładysławijegomłodszybratKazimierz(1879–1952).Zdjęciarobiliteżpracownicyzakładu. Jednymznichbył JózefGłogowski,pracującyzresztąuBizańskich tylkorok.Wiadomo,żew1889r.GłogowskiwykonałkilkazdjęćwTatrachiZakopanem,międzyinnymiserięfotogramówprzewodnikówtatrzańskich.Zdjęcianaklejanonafirmowetekturkizakładusygnowane,niezależnieodautorstwa,nazwiskiem„StanisławBizański”.TekturkitakieużywanebyłyjeszczekilkanaścielatpośmierciStanisława.Jegoimięwidniałorównieżprzyzdjęciach,będącychewidentnieinnegoautorstwa,publikowanychwprasieiinnychwydawnictwach.WpierwszychlatachXXwieku,gdydoautorstwazaczętoprzywiązywaćwiększąwagępojawiałysiępodpisyWła-dysławaiKazimierza.

2 W.Eljasz,Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic,Poznań1870,s.2.

3 W.Krygowski,Góry i doliny po mojemu,Kraków1977,s.8.4 W. Krygowski, Ludzie Towarzystwa Tatrzańskiego, „Wierchy” 1972, R. 41,

s.37.5 M.Steczkowska,Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin,wyd.2,Kraków1872,

s.8.

Przedmowa

str. 12–13:

W Dolinie Kościeliskiej w górnej połowie,

fot. Walery Eljasz,

1892, archiwum ODT

TPN, zbiory Paryskich



12


13



14


15

Droga ku Tatrom

Znadejściemlatarozpoczynasięwmiastachwędrówka,todokąpiel,

togdzieśnawsie;[...]potrzebującywytchnieniaumysłowego,oileznają

sięnawartościpowietrzagórskiego,ruszająwTatry1.

Takpisałw1880 rokuWaleryEljasz,któryoddwudziestu lat,prawiekażdegoroku,przemierzałtraktwiodącykuTatrom.WowychpionierskichczasachdotarciedoZakopanegoniebyłowcalełatwąsprawą.Wieśpołożonagdzieśna„końcuświata”niemiałażadnegopołączeniakolejowegozmiastamiGalicji,ajedynym,powszechniestosowanymśrodkiemtransportubyłprymitywnywózkonny.

WyjazddoZakopanegobyłpoważnymprzedsięwzięciem,botaknależynazwaćdwudniową,wyczerpującąpodróż,zcałymwyposa-żeniemniezbędnymwczasiedłuższegopobytuwtejwsi.Niektó-rzygościenawieledniwcześniejstarannieprzygotowywalisiędowypoczynkupodTatrami.JedenzestałychbywalcówZakopanego,WładysławLudwikAnczyczanotował:

Gromadziłem skrzętniewszystkie opisy Tatr, począwszy odDziennika

Goszczyńskiego,ażdoPrzewodnikaEliasza.Czytaliśmyjeskrzętnie,robili

notatki,układaliwycieczkiprzyszłeizawczasujużcieszyliśmysięwrażenia-

mi,jakienanaswywrzetaczarownakraina.Wostatnichdniachczerwca,

szczęśliwymtrafem,spotkałemwmieściegazdęzakopańskiego,Wojcie-

chaJaczaka[...].Onnamdopełniłwiadomościzaczerpniętychzksiążek2.

Niemożnabyłojednakna sielanceżyćsamymiwrażeniami,na-leżałojeśćipićorazstawiaćczołanieoczekiwanymsytuacjom,atowymagałododatkowegowyposażenia:

Wypadatunadmienić,żektowybierasięnadłuższypobytdoZakopane-

go,powinienzabraćzsobąsamowar,maszynkędokawy,szklanki,łyżecz−

ki,poduszki,kołdryiciepłeubranie,nieodzowneprzytutejszymzmien-

nymklimacie.Ktozaśniechcestołowaćsięwrestauracyi,alegotować

wdomu,winienprzywieźćkucharkę,rondelki,patelnię,moździerz,noże,

widelce,łyżkiitalerze.[...]zabraćnależytakżeperspektywę,potrzeby

dopisania, przyrządydo szycia, szczotki, lusterka i najpotrzebniejsze

po lewej:

Łomnica, Widły i Kieżmarski od południa,

fot. Mieczysław

Karłowicz, ze zbiorów

Centralnej Biblioteki

Górskiej PTTK



16

lekarstwa.Mężczyźnipalącywinnizaopatrzyćsięwtytuńicygara,wszys-

cyzaśwdrobnązdawkowąmonetę,botutajoniąbardzotrudnoinie-

razdlajejbrakutrzebasięwyrzeckupna.Ktowreszcietamwyjeżdża,

achceobeznaćsięzewszelkiemipotrzebamijaknajdokładniej,dowiedzieć

sięowycieczkach isposobie ichodbywania,niechajkupi Illustrowa

ny przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnicy WaleregoEliasza,wyszły

uJ.K.Żupańskiego,wPoznaniu,książkębardzopraktycznienapisaną

idającąszczegółoweacenneiniezbędnewskazówki 3.

Rzeczywiściepracatabyłanieocenionymźródłemraddlaów−czesnych turystów.KorzystałozniejwieluamatorówpodróżydoZakopanego,o czympisze StanisławCiechanowski,wspominającprzygotowaniadowyjazduswegostryja:

WyekwipowałsięteżstryjwTatrynajściślejwedługradEljasza;wjednym

z alkierzy domuwisiał cały zbiorek niezmierniemocnych trzewików

męskichiżeńskich,liczneegzemplarzesalamijakonajtrwalszejwędliny,

przerozmaitaciepłaodzież;wkąciecałykomplet„kijówalpejskich”.[...]

Niebrakłooczywiściewinwentarzutatrzańskimstryjaniczegozdziwnej

mieszaniny,jakąwswymPrzewodnikuwyliczałpoczciwyEljasz:„zapałki,

zapasbieliznynazmianęwrazieprzemoczenia,kaszerozmaite,świece,

cukier,mydło,ciepłeskarpety”,itd.,itd.[...] 4

Zrozumiałymjest,żezupełnieinnepotrzebymiaływyjeżdżającezrodzicamidzieci:

Dlanaschłopcównajważniejsząjednakbyłamałaskrzyneczka,zawiera−

jącamnóstwoniezbędnych„nawakacje”przedmiotów.Awięcbyłytam

„koziki”czerwoneizielone,[...]ogromnyzapaswędekihaków„naryby”,

krzesiwkazkrzemieniemihubkądorozpalaniaognianawycieczkach.

Dalej łuki istrzałyorazdługieżelazneszydła–dzidy,którychmożna

(i trzeba)użyćwrazienapaduzbójców,ocoprzecieżwTatrachnie

trudno5.

Pozakończeniuprzygotowańniecierpliwieoczekiwanonawyjazd.TennastępowałzazwyczajzKrakowa,który do podróży w Tatry dla całej Polski jest punktem zbornym, a ostatniem miejscem w dostawie wszelkich potrzeb i wygód cywilizowanego świata.6

WsezonieletnimgóralskiefurkiwynająćmożnabyłonaKleparzualbonaKazimierzuuPodhalanprzywożącychdoKrakowawyrobyżelaznezKuźnic:

TakichwózkówgóralskichodszukaćmożnałatwowKrakowiewdnie

targowe,naktórychgóralewleciezsamegoZakopanego,dostawiwszy

żelaza lubodwiózłszykogo,napowrótubiegają się, abygości zabrać

[...].O takągóralskąokazyją zZakopanegonajlepiej siędowiadywać

wKrakowienaKazimierzuuFrölicha,kupcażelaza,któregoskładhur-

towyzasilająkuźniceZakopiańskie7.


17

OsobyprzybywającespozaterenuGalicji,starałysięowózpo-przez hotelowego faktora, który był pośrednikiemwyszukującymgóralagotowegozawieźćgościadoZakopanego.Zaswojąusługępobierałodpowiedniąopłatę,przezcopodróżstawałasiędroższa.Niższecenyobowiązywałyobywatelikrakowskich:

MieszkaniecKrakowa,obchodzącysiębezpomocyfaktora,płacizadwu-

konnąkrytąbrykę11do13guldenów,orazrogatkoweitozaumyślnie

sprowadzoną zZakopanego –obcypłaci 18, 20 i 25, z czego faktor

trzeciączęśćzabiera.ObecniezawiązaneStowarzyszenietatrzańskie,[...]

zajmiesięwprzyszłościułatwieniemprzybyszom,zwłaszczateżczłonkom

swoim,staraniaofurmanki 8.

Abyniepłacićzapodróżzbytdużo,dobrzebyłoosobiścieudaćsięnaKleparz,nagłównyplacprzedHotelemLwowskiminie dając poznać że się nie jest z Krakowa, starać się ugodzić górala wedle ceny podanej.9 Podokonaniutransakcjiwyznaczanodzieńwyjazdu.PodróżnicywybierającysiędoZakopanegomielidowyborukilkatras,różniącychsiędługościąikomfortemjazdy.

JużnapoczątkulatpięćdziesiątychXIXwiekuarcheologihistorykJózefAleksanderŁepkowski,zamieściłwkrakowskim„Czasie”króciuchny przewodnik, marszrutę dla chcących zwiedzić Tatry.10 Podróż,jakpisał,możnaodbyćwtensposób, aby dla rozmaitości jechać tam inną, a wracać inną okolicą.11Autorpolecałdwiedrogi.Pierwsząmożnabyłojechać przez Mogilany,Myślenice,LubieńiKlikuszowądoNowegoTargu, drugaodLubniaprowadziłaprzezMszanę,TymbarkiLimanowądoNowegoSącza, zkąd na Stary Sącz, Łącko i Krościenko do Szczawnicy, Czorsztyna i Pionin.12ObiewymienionetrasyŁep-kowskiuważałzarówniewygodne,choćdrugabyłaodzieńdłuższa.

Przed karczmą krakowską,

rys. A. Piotrowski,

„Biesiada Literacka”

1897, nr 32

Droga ku Tatrom



18

Namiejscenoclegówradziłwybrać:Lubień,Limanową,NowyTarg,StarySączbądźSzczawnicę.

TaostatniajużwlatachczterdziestychXIXwiekubyłaznanąilicz-nieodwiedzanąmiejscowością„kąpielową”.Bawiącywniejkuracju-szekorzystajączokazji,częstoudawalisiędoZakopanegoizwiedzaliTatry.BarwnyopisprzygotowańdotakiejpodróżypodajeprzyrodnikiliteratBohdanDyakowski.Wroku1884,wrazzprzygodniepozna-nymletnikiem,zewzględówoszczędnościowychwybrałsięwTa-try...napiechotę.Wędrowcybardzosumiennieprzygotowalisiędoczekającejichdrogi:

EkwipunekzresztąmałocosięróżniłodcodziennegochodzeniawSzczaw-

nicy:zwykłymiejskigarnitur,złożonyzmarynarki,kamizelki idługich

spodni,anatookryciedługiedokolan,zwanepokrakowskuzarzutką,

apowarszawsku–sakpaltemalbokrótkosakiem.[...]Ekwipunkudopełniały:

niedużywęzełekzjedzeniem,przerzuconynataśmieprzezramię,laska

zdrewnianąsiekierkąwrękuimocnopodniszczonezwykłemiejskietrzewi-

kinanogach,opodeszwachdomagającychsięgwałtowniepodzelowania13.

Skoroświtpodróżnicyruszyliwdrogę.TrasawiodłaprzezKro-ścienko,Czorsztyn,NiedzicęiOszturnię,leżącąpostroniewęgier-skiej.Wtejostatniejmiejscowościpostanowiliprzenocowaćco,jaksięokazało,niebyłowcalełatwąsprawą:

Zaczepiamyonocleg jednegoze spotkanychgospodarzy, ale tennie

chcenasprzyjąćiradziudaćsięnaplebaniędoksiędzowej[żonypopa

–K.P.][...]Księdzowaprzyjęłanasdośćpodejrzliwie:widocznieniebyła

przyzwyczajonadowidokuturystówiwzięłanaszajakichśobieżyświa-

tów,którychlepiejniewpuszczaćnanocdodomu.Odmówiławięcnam

noclegu,tłumaczącsięnieobecnościąmęża.Ostatecznieprzenocowaliśmy

wkarczmieżydowskiej,zresztąwcaleporządnejiniedrogiej 14.

Mapa dróg do Zakopanego

i Tatr, cynkografia S. Wiśniewskiego,

A. W. Sutor,

Krótki przewodnik do Zakopanego

i po Tatrach,

Kraków 1878


19

Nazajutrzturyścikontynuowalipodróżiwpołudnieweszliz pewnym strachem do groźnej Jaworzyny Spiskiej, gdzie się mieścił Zarząd dóbr księcia Hohenlohego, właściciela ogromnych obszarów tej części Tatr.15ObawyDyakowskiegobyływpewnymstopniuuzasadnione,domiejscowościtejbowiem strażnicy leśni odstawiali nieszczęśliwych turystów, schwytanych na terenach, po których chodzenie było wzbronione, żeby nie płoszyć zwierzyny, ochranianej dla książęcych polowań.16JednaktymrazemwędrowcybezprzeszkódsforsowaliBiałkęiudalisięwkierunkuMorskiegoOka,celuswejwyprawy.

OdlatsześćdziesiątychXIXwiekunajwiększyruchpanowałnaliczącej 17mil austriackich17 trasie łączącej bezpośrednioKrakówzZakopanem.Podróżpotejwyboistejdrodzenienależaładoprzy-jemności,wydaje się bowiem gładką i dobrą niby szose, tymczasem tak jest chrzpowata, iż zdolną jest połamać kości ciekawych podróżnych.18Dyskomfortjazdypotęgowałprymitywizmgóralskichfurek,któretakopisałWaleryEljasz:

Dowsiadanianiebywałożadnegozbokuotworu;właziłosiędośrodka

zprzodu.Obręczeladajakie,krzyweinizkie,trzymałysięzprzyczepioną

nanichpłachtątak,żesobiegościegłowyoniezbijali;tylkowyjątkowe

kapelusze,miękkie,dawałysięutrzymaćwcałości.Siedziałosięwewnątrz

wozunawiązkachsiana,wlepszymraziezesłomy,przykrytychderką;

cokawałekdrogi,trzebabyłostawaćdlapoprawianiasiedzeń,gdyżsię

przeztrzęsieniedolegałynieznośnie.Płachtapojedyńcza,zwykledziu-

rawa,chroniła tylkoodsłońca,bodeszczprzepuszczała.Podwójnych

Furka góralska,

fot. zakład Bizańskich,

1885, archiwum ODT


Droga ku Tatrom



20

lejcówgórale nie znali, przez co kierowanie końmi było utrudnione,

atemsamemtrafiałysięczęściejwypadkinajechanialubwywrócenia

zwozem.Przyjeździenadół,ówczesnyhamulecsznurkowyniewie−

le dawał bezpieczeństwa. Pierwsze lejce podwójne sprawił góralom

ś.p.Chałubiński,którzyznimjeździli,pierwszezaśwyściełanekanapki,

wiszącewewozienarzemieniach,jaufundowałem;niezadługorozpo-

wszechniłysięwcałejokolicywśródfurmaniącychgórali 19.

Innyzówczesnychpodróżnychdodawał,żestopnie i resory należą w nich do przyszłości, więc zęby ognia dają, a grube płótno sprawia, że w pogodę jest w nich duszno, a w deszcz się moknie 20.

NiewątpliwymprzełomemwsposobiepodróżowaniadoZakopa-negobyłootwarciew1884rokuliniikolejowejzKrakowadoCha-bówki21.Drogauległaznacznemuskróceniuijużpokilkugodzinachjazdypociągdocierałdostacjikońcowej:

Ledwieuspokoiłysięostatniedrganiawstrzymanychnagleosiiucichł

zgrzytbuforówiłańcuchów,jużzcałegopociąguzaczęłysięsypaćkosze,

koszyki,kobiałki,troczki,paczki,poduszki,kufry–dzieci,kobiety,męż-

czyźni.[...]Zamęt,warchołikrzyki,wktórychmożnaodróżnićwszystkie

akcentyodDnieprupoWartę22.

Nastacjikolejowejoczekiwalinapodróżnychgórale:

Uśmiechająsięoniuprzejmie,witająjakdawniznajomi,przypominają

sobienazwiskalubudają,żeznająnaszychprzyjaciół.[...]pochwiliza−

czynają oni latać gorączkowo, dźwigać kufry i kosze [...] biegać po

peronieiginąćrazemztłomokamiwgłębiciemnegoprzejścia.[...]Po

Na stacji kolejowej

w Chabówce,

rys. S. Witkiewicz,

„Tygodnik

Ilustrowany” 1889,

nr 314


21

drugiejstroniestacjidwu−ijednokonnewozytłocząsięjakstadopta-

kówtulącychdosiebieduże,białegrzbiety,ociągniętepłótnem.Podnie

wciskasięwłaśniecałyładunekrzeczyiludziwyrzuconychprzezpociąg

[...].Wozypołknęływszystkoiociężałe,kolejnoodrywająsięodstada,

wyciągająsiędługimszeregiemjakkluczżurawiizaczynająsięwznosić

kuszczytowiObidowej23.

PozostałąkrótkątrasęzChabówkidoZakopanegopokonywanojużnowszymi,udoskonalonymiśrodkamitransportu,wozybowiemmiały:

[...]wejście[...]zeschodkamizobydwóchstron,obręczeporządneiwy-

sokie,dobrzepłachtąobszyte,podniemibezpieczniezmieszcząsiępanie

wnajmodniejszychkapeluszach.Płachtybywajągęsteipodwójne,desz-

czunieprzepuszczają;siedzeniawygodne,wyściełane,nasprężynach,

zobkładamipobokach,ibezpieczeństwowiększeprzyjeździenadół,

bohamuleckorbkążelaznąsięnaciąga24.

Powróćmyjednakdoczasów,gdycałątrasęzKrakowadoZako-panegopokonywanoniewygodną,góralskąfurką.Uciążliwaidługadrogazmuszałaturystówdozarządzaniaczęstychprzerwwpodróży.ZatrzymywanosięwMogilanachlubMyślenicach,gdziespożywanoposiłki.PodwieczórwozydocierałydoLubnia,którydlaówczesnychpodróżnychbyłkrańcemcywilizowanegoświata:

NawsiLubień kończysiędolinaRaby,azniąokolicaurodzajnaizbożo-

wa;pozaLubieniemrozpoczynasiępasdzikich,pustychinagichwyżyn,

światprawdziwiegórski[...].Turównieżżegnaćsiętrzebazcywilizacyą,

boprzejechawszywieśLubień,gdziewporządnymzajeździemożnamieć

wygodnynocleg,dostaćdobrejherbaty,smaczniezgotowanegoobiadu,nie

prędkospotkaszsięzłóżkiem,zrosołem,zwyściełanymstołkiem,ana−

dewszystkozjakąśuprzejmościąiodblaskiemoświatyjaśniejącątwarzą25.

Niestety, gospoda zazwyczaj była przepełniona, a wędrowcymusieli korzystać z pomieszczeń zastępczych. Nie tylko izdebki gościnne i szynkownia, ale nawet stryszek był zajęty. Kilka pań nie mogąc pomieścić się w karczmie, nocowało w stajni 26–zanotowałprzejeżdżającytędyMichałBałucki.WLubniuposzukiwałnoclegutakżeStanisławBarabasz,którywrazzprzyjacielemudałsięporazpierwszydoZakopanegow1877roku:

MijamyMogilany,skądzjeżdżamynałebkuMyślenicomawieczorem

dojeżdżamydoLubnia.Tamwesoło,wkarczmiegramuzyka,boówcze-

snywłaścicielzajazduwyuczyłsynówgraćirżnąweczterechażsiędu−

szaraduje.Przedkarczmąstoimocfurekgóralskich,powracającychzjar−

marku,awszyscysięcisnądookien,abyposłuchaćmuzyki.Wzajeździe

byłypokojedlaprzyjezdnychgości,schludneiczyste,wktórychnieraz

później nocowałem, alewtedy skromnanaszakasaniepozwalałana

takizbytek27.

Droga ku Tatrom



22

Podróżnizmuszenibyliwyruszyćwdalsządrogę,wposzukiwaniunoclegubardziejodpowiedniegodoichniezbytzasobnychportfeli:

Wnocyskręcamyzdobregogościńcanajakieśkarkołomnedrogi,oja-

kichmymieszczuchyniemieliśmypojęcia,podziwiałemsprytkonika

iniefrasobliwośćgórala,abywnocypuszczaćsię takiemiwertepami.

Wreszciestajemyprzedjakąśkarczmą,dobijamysiędookna,wychodzi

zaspanyżyd,zktórymgóralcośpogadał,wchodzimydoizbydostrasz-

negozaduchuprzykopcącejlampce.Pobudzonemuchyzaczęłybrzęczeć

namkołouszu.Góral gdzieś odjechał. Pytamy żyda, gdzie będziemy

spać.–Ny,gdziepanowiezechcą,możnanaławie,możnainastole.

Hm,nieźle,aletrudno.Układamysięwięcnatwardejławie.Chcąc,aby

trochęusnąć,gasimylampkę,Alespaćniepodobna,całestadagłodnych

pchełrzuciłysięnanas[...].Kręcimysię,drapiemyiklniemynaczem

światstoi,wreszciewynosimysięnapole28.

ZaLubniemdrogamozolniewspinałasiępodgórę,apodróżsta-wałasięcorazbardziejpowolna.Turyściczęstozsiadalizwozu,cowspominaBałucki,podróżującyzprzygodniepoznanymiosobami:ponieważ wózki leniwo ciągły się pod stromą górę, zaproponowałem towarzyszkom podróży spacer piechotą. Chętnie zgodziły się na to. Nawet tatko wygramolił się z budki dla komocji, jak mówił. Jedna tylko guwernantka jako osoba cierpiąca nie ruszyła się z miejsca 29. PotrzymilowympodjeździedocieranonawierzchołekgóryLuboń,którabyłaprogiem do tatrzańskiej krainy. Stałatukarczmażydowska,niemającazbytdobrejopiniiwśródówczesnychpodróżnych.Jednazprzejeżdżającychtędykobietzanotowała:

Otospostrzegamkarczmępustszą,uboższą,smutniejsząiwięcejzaniedba-

nąodwszystkichkarczemwkrajunaszym,isłyszęodmoichtowarzyszów

podróży[...]żewniejnicanicdojedzenianiedostanie.Wchodzędo

V horalske budce do Zakopaneho,

rys. W. Eljasz,

E. Jelínek, Zakopané v polských Tatrach,

Praga 1893


23

izbygościnnej:pustaismutnastraszliwie,zaglądamdogospodarskiego

mieszkania,jeszczeokropniejwygląda.Żydzniemieckaubranyczęstował

wódkąkilkuokolicznychgórali[...] 30

Damaowabyłatakprzerażonapustąidzikąokolicąorazprymi-tywnymimieszkańcamigór,którychzastaławkarczmie,żepostano-wiławrazztowarzyszamiszybkoopuścićLuboń:wyjechaliśmy też jak można było najprędzej, to jest jakeśmy się tylko posilili objadem zgotowanym naprędce z zapasów któreśmy wieźli ze sobą 31.Wpóź-niejszychlatachkarczmaprzeszławręcechrześcijańskie,awarunkipobytuzdecydowaniesiępolepszyły:

Jesttuparęporządnychpokoigościnnychisklepik,wktórymmożna

zaopatrzyćsięwcukierki,rodzynki,figi,migdałyiinneingredyencye,

dlawiezionychwgórydzieci,wielcepowabne;znajdziesięcośwzajeź-

dzieidlastarszych,mianowiciedlapańwcaleniezłakawazświeżem

ismacznemciastem–dlamężczyznpiwniczkanienajgorzejzaopatrzona,

bogospodarzcorokzbliskichWęgiersprowadzawino[...] 32

Kogopodróżdotejporynieutrudziła,nanoclegzatrzymywałsiędopierowZaborni,leżącejnaskrzyżowaniudrógdoRabkiiSpytko−wic.Wtymmiejscustały dwiekarczmy,żydowskaichrześcijańska,po dwóch stronach gościńca rozsiadłe – niby dwie nadgraniczne twierdze, dwóch państw nieprzyjaznych, toczące wieczną wojnę o zdobycie nadjeżdżających turystów 33.WielepożytecznychdlaturystówinformacjiotychzajazdachpodawałwprzewodnikuWaleryEljasz:

Wtejtukarczmiesądwapokojegościnne,porządnieurządzone,łóżek

ikanapkilka,aleproszekperskinaowadybardzotubywapożyteczny.

Dostanietukawy,herbaty,mleka,mięsanawet,aledrogozatowszystko

trzebapłacić[...].Przeciwległa[...]karczmaprzychodziwpomoc,wktó-

rejświeżowyporządzonotrzyizby,choćnędznieumeblowane,stojądo

użytkupublicznego.Jesttutakżestajniaobszerna34.

Karczma w Zaborni, należąca do Skawy,

fot. S. Eljasz-

-Radzikowski (?),

1895, archiwum ODT


Droga ku Tatrom



24

PodążającdoZakopanego,autorzatrzymałsiętunakrótkipopas,aodpoczywającipopijająckawę,miałokazję:

[...]studyjowaniaciągnącychzSzczawnickarawannajrozmaitszegoskładu

iukładu;topodreperowaniwodami,copotrzebowalikuracyi,tosatelici

nacienkichnóżkachszukający tamzabaw, toznowumamyzcórami

wożonemidlazłowieniakonkurentówwmiejscachkąpielnych[...].Jeżeli

wozynaresorach,służbypełno,kufrówjeszczewięcej,ubiorydziwaczne,

nibypodróżne[...].Uśmiałemsięzjakiegośmłodegoarlekina,cowysiadł

zpowozuoszklonego,acałybyłzaszytywdługąpokostkisuknięwraz

zpokryciemgłowyitwarzyopróczoczuikońcanosa[...] 35

NiezwykleciepłowspominanoclegwZaborni,częstozatrzymu-jącysięwniej,MichałBałucki:

Donajprzyjemniejszychchwilwpodróżydogórliczyłemzawszenocleg

wZaborni.Nocowałemtamzwyklezkilkomastałymitowarzyszamiwy-

cieczektatrzańskichikażdynoclegnaszzostawiałzawszetysiącemiłych

wspomnieńwpamięci[...].Leżącpokotemnasłomie,gawędziliśmydługo

wnoc,przeplatającrozmowęfiglamiiwesołymikonceptami 36.

Autorowizapadłyszczególniewpamięćśniadaniaspożywanewsie-lankowejatmosferze,jakąpotrafilistworzyćgościomtutejsiarendarze:

Kawępiłosięzwyklenaganeczkuprzedkarczmą.Białyobrus,chleb

zmasłemiciasta,świeżeporannepowietrze,zielonełanyzboża[...]oto

byłyprzyprawyizastawa.Dotegokarczmarzelubożydzi,bardzomili

iporządni ludzie [...].Przykawieznowuwesołagawędkaipapierosy

ażdoczasu,wktórymwoźnicenasipoczęlinasupominać,żejużczas

jechać[...] 37

ZdecydowanieniezadowolonynatomiastbyłznocleguwZaborniwybitnymalarzistałybywalecZakopanego,WojciechKossak,któryuskarżałsięnawszechobecne,dokuczliweinsekty: w maleńkich izdebkach było wprawdzie dużo świętych obrazów na ścianach, dużo poduszek na okropnie krótkich łóżkach, ale i pod świętymi obrazami, i pod poduszkami było jeszcze więcej pluskiew, prusaków i pcheł 38. Obydwiekarczmynierzadkobywałyprzepełnioneponadmiarę,toteżEljaszprzestrzegałpodróżnych,żektownichchcenocowaćniechaj na czas zjeżdża przed wieczorem, by zawodu nie doznał, znalazłszy wszystkie izby w jednej i drugiej karczmie zupełnie zajęte 39.

Zdarzało się, że goście podążali do Zakopanego bez przerwydzieńinoc,śpiącnawozie.TakąwłaśniepodróżwspominaBałucki: jechaliśmy noc całą z małemi przestankami, w których konia napoić i napaść potrzeba było. Znużenie skleiło mi powieki, otuliłem się burką, bo chłodny wiatr przeciągał i usnąłem budząc się za każdem silniejszem stuknięciem wozu 40. PowolizbliżanosiędostolicyPodhala,NowegoTargu,którybyłważnympunktemetapowymnadrodzedo


25

Zakopanego.Tutajpodróżniczęstospożywaliobiadidokonywaliostatnich,niezbędnychzakupów.Jedenznichzanotował:

[...]dojeżdżamydoNowegoTarguporządnieutrzęsieniimocnozgłodniali.

Wznoszącasięwrynkugospoda[...]przyjmujenaswotwartebramy,wó−

zeknasznikniewciemnychczeluściachstodołyamywpadamyprosto

dokuchni.Usłużnigospodarzeobiecująnamnatychmiastowyposiłek

iwprowadzajądoobszernejsali[...]ugaszczająwcaleniezłymobiadem.

Dowiedziawszysięocelunaszejpodróży,radząnamzaopatrzyćsięwróż-

negorodzajuwiktuały[...]iprzyniosłszykoszogromny,pakujądońbutelki

zwinem,seryiwędlinę41.

Wypoczęciisutozaopatrzeniruszaliwdalsządrogę.ZaNowymTargiemkończyłsięwygodnygościniec,azaczynałkamienistytraktpełenwybojówidziur.Podróżstawałasięcorazbardziejuciążliwaiprzezówczesnychturystówbyławspominanajakoistny„dopustbo−ży”:jedziemy drogą, która nas do reszty dobiła. Droga niby równa, ale na niej leżą luźno kamienie, tak zwane kocie łby, na których wóz niemiłosiernie skacze i tłucze pasażerami, którzy muszą uważać, aby sobie języka nie przyciąć, no i aby im głowa nie spadła z karku do siana 42. Jakbytegobyłomałowezbranawodaniszczyłamosty,co utrudniało przekraczanie rzeki.Droga na tymodcinkuwiodłanierzadkosamymjejkorytem,cowspominawielupodróżnych:

JechaliśmyciąglebrzegamiBiałegoDunajca[...]zpowodubrakumostów

niedawnąpowodziązniesionych,przeprawiającsiękilkarazywbródprzez

tęrzekę,zjeżdżającwniąjakzpiecanałeb,jadącnierazsamąrzekączas

Wjazd do Nowego

Targu, rys. W. Gerson,

„Opiekun Domowy”

1865, nr 3

Droga ku Tatrom



26

długiwśródrwącejwodyiogromnychgłazówigramolącsięznowuna

brzegprzeciwległy[...].43

Taniezbytkomfortowajazdastawałasięchwilamiwręczryzykow-ną:przejedziesz dwa doły i jedno błoto, rzeczy ci się sypią przez głowę, masz trochę błota w koszyku z wiktuałami, guza na czole, złamany parasol 44. Niewygody ostatniego etapu podróży rekompensowałaprzepięknapanoramabliskichjużTatr.ZachwycałsięniąpisarzJózefIgnacyKraszewski:

KrajobraztenzNowoTargskiejdolinybyłtakmajestatyczny,ogromny,

przedstawiłsięztakąlinijuroczystościąiblaskiembarw,żeniemalreli-

gijnejakieśczyniłwrażenie:duszasiępodnosiła,sercebiło,myślBoża

Bród, rys. A. Zalewski,

„Wieniec” 1872,

nr 22

Góra Gewont i kościół w Zakopanem,

rys. F. Brzozowski,

„Biesiada Literacka”

1879, nr 196


27

temiszczytamistałarubinowowypisanananiebiosach,jakbydługiwiersz

KsięgiObjawienia 45.

Ostatnifragmenttrasywyjątkowosiędłużył:Tatry stoją tuż przed nami, zdaje się że za pół godziny będziemy już wśród nich; a jednak między nami a niemi leży jeszcze trzechmilowa przestrzeń. Jadąc mamy je ciągle przed sobą i ciągle 46.Naszczęściecorazbliżejbyłodorysującychsiędoskonalegór,corazbliżejdoZakopanego.PodróżnimijaliSzaflary,wktórychznajdowałsiędwórAdamaUznańskiego,właścicielaokolicznychdóbripoprzezBiałyDunajecdocieralidoPo-ronina.Tugościniecrozwidlałsię,wkierunkuwschodnimprowadziłdoBukowinyiMorskiegoOka,awpołudniowymdoZakopanego.Dopokonaniapozostawałjużtylkoniewielkiodcinektraktu,wzra-stałopodniecenie,radośćiciekawośćnieznanego:

TużzaPoroninempoprawejstroniedrogi, wznosisięsłupznapisem

„ZAKOPANE”. Dzieciklaszcząwręcezradości,żenakoniecstanęliśmy

ukresupodróży[...].PrzednamirozsiadłsięszczerbatyGiewont[...].Na-

koniecpotrzechkwadransachjazdywynurzasięzpozadrzewgęstwiny,

drewnianykościółekZakopański 47.

Nareszciekoniectrudów,koniecpodróży.JesteśmywZakopanem!JesteśmywTatrach!

11W.Eljasz,Kilka wrażeń z Tatr,„PamiętnikTowarzystwaTatrzańskiego”1880,t.V,s.74.

12 W.L.Anczyc,Wspomnienie z Tatr,„PamiętnikTT”1878,t.III,s.86.13 W.L.Anczyc,Zakopane i lud podhalski,„TygodnikIlustrowany”1874,nr341,

s.27–28.14 J.Ciechanowska,A.Czarnowski,Tatrzańskie lata,Kraków1993,s.36.15 W. Anczyc, O dawnym Zakopanem. Kilka wspomnień, „Wierchy” 1937,

R.15,s.6.16W.Eljasz,Szkice z podróży w Tatry,Kraków1874,s.2(reprintz1990r.).17 W.Eljasz, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic,wyd.1,Po-

znań1870,s.13.18 W.L.Anczyc,Zakopane i lud...,nr341,s.27.19 Ibidem,nr341,s.27.10 J.A.Łepkowski,Skazówka podróży z Krakowa do Tatr i Pionin,„Czas”1852,

nr165,s.1.11 Ibidem,s.1.12 Ibidem,s.1.13 B.Dyakowski,Moja pierwsza wycieczka w Tatry,„Iskry”1925,nr43,s.260.14 Ibidem,nr43,s.261.15 Ibidem,nr43,s.261.16 Ibidem,nr43,s.261.17 Około110kilometrów(1milaaustriacka=7585,6m).18 Opis podróży do Tatrów Galicyjskich odbytej w 1853 r.,„Pokłosie.Zbieranka

literackanakorzyśćsierot”,Poznań1862,s.66.19 W.Eljasz,Zakopane przed trzydziestu laty, „BiesiadaLiteracka”1897,nr37,

s.167.

Droga ku Tatrom



28

20 J.Rostafiński,Jechać czy nie jechać w Tatry,Kraków1883,s.7.21 LiniękolejowązChabówkidoZakopanegodoprowadzonow1899roku.22 S.Witkiewicz,Na przełęczy,[w:]Pisma tatrzańskie,t.1,Kraków1963,s.34.23 Op.cit.,s.34–35.24 W.Eljasz,Zakopane przed...,nr37,s.167.25 Bieskidy,Pioniny i Tatry (Wyjątek z „Dziennika Podróży”),[w:]Rozrywki dla

młodocianego wieku,Warszawa1863.SeryaIII,TomIV,s.31.26 M.Bałucki,Na drodze do Tatrów, Powiastka (Wyjątek z podróżnej teki),„Jana

JaworskiegoKalendarzIlustrowany”1870,III.Częśćliteracka,s.124.27 S.Barabasz,Wyprawa do Tatr,„Ziemia”1932,nr3,s.76.28 Ibidem,s.76.29 M.Bałucki,Na drodze...,s.124.30 Bieskidy,Pioniny...,s.38–39.31Ibidem,s.42.32 W.L.Anczyc,Wspomnienie...,s.89.33 Ibidem,s.89.34 W.Eljasz,Ilustrowany...,wyd.1,s.57–58.35 Ibidem,s.58–59.36 M.Bałucki,Na drodze...,s.125.37 Ibidem,s.125.38 W.Kossak,Wspomnienia,Warszawa1971,s.81.39 W.Eljasz,Ilustrowany...,wyd.1,s.58.40 M.Bałucki,Podróż w Tatry,„OpiekunDomowy”1865,nr3,s.20.41 A.Zalewski,Przez Tatry. Opis wycieczki odbytej w lipcu 1871 roku,„Wieniec”

1872,nr22,s.193.42 S.Barabasz,op.cit.,s.77.43 A.Zalewski,op.cit.,s.194.44 J.Rostafiński,Jechać...,s.10.45 J.I.Kraszewski,Z wycieczki do Tatrów,„Kłosy”1868,nr167,s.125.46 M.Steczkowska,Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin,wyd.2,Kraków1872,

s.26.47 W.L.Anczyc,Wspomnienie...,s.91.


Documents

Jak dawniej po Tatrach chadzano · Książka, którą trzymają Państwo w ręku, nie jest historią turystyki tatrzańskiej ani taternictwa, nie jest też historią Zakopanego, choć