Janosz-Biskupowa, Irena

Rozwój przestrzenny miasta EłkuKomunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 249-262

1959

IRENA JANOSZ-BISKUPOW A

R OZW ÓJ PRZESTRZENNY MIASTA EŁKU*)

W s t ę p

M iasto Ełk nie należy do na jlep ie j opracow anych ośrodków m azursk ich w h isto riografii polskiej i n iem ieckiej. P odstaw ę n ie licz ­n ych opracow ań stanow iły źródła archiw alne, k tó re zn a jd o w ały się w b. A rchiw um K rólew ieckim . D okum ent erek cy jn y m iasta zosta ł opublikow any w rozp raw ie H. G olluba: „Lyck — 500 J a h r e ” . A r ty ­kuł ten , oparty rów nież na dalszych m ateria łach a rch iw aln y ch , je s t podstaw ow ym opracow aniem dziejów Ełku, podobnie jak w y c ze rp u ­jący a r ty k u ł R. B ram era o nazw ach ulic. Obie te prace, obok szeregu innych przyczynków , w ydrukow ane zostały w księdze p am ią tk o w ej, w y d an e j z okazji p ięćsetlecia is tn ien ia m iasta 1), W różnych czaso­pism ach zn a jd u jem y frag m en ty źródeł i opracow ania p ew n y ch za ­gadn ień szczegółowych, dotyczących historii E łku 2). W ydana została rów nież kronika Ełku, opracow ana w początkach X IX w. p rzez H orcha 3). Z m onografii, za jm ujących się E łkiem , w ym ien ić n a leży

*) A rtykuł pow yższy opracow any został na zlecenie D ziału D okum entacji N aukow ej Pracowni K onserw acji Zabytków w W arszaw ie jako m ateriał do opracow ania planu zagospodarow ania przestrzennego m. Ełku. K ierow n ictw u PKZ składam serdeczne podziękow anie za udzielenie zezw olenia na opubliko­w anie niniejszego artykułu.

b F estschrift zur Feier des 500-jährigen Bestehens von Lyck, L yck 1925. W ykorzystano zaw arte w nim artykuły: G ollub H., Lyck-500 Jahre (s. 8 — 17); M atthias K., U nser neues R athaus (s. 18 — 23); W iśniew ski R., A us der G eschichte der evangl. Pfarrkirche zu Lyck (s. 24 — 26); Bock, G esch ichte des G ym nasium s (s. 3 1 — 34); H intz Fr., B ilder aus der G eschichte d es L ycker V olksschulw esens (s. 35 — 42); B eissert E., M itteilungen aus der G esch ichte des Lehrersem inars Lyck (s. 43 — 46); D unst, G eschichte der G erichte in der Stadt und im K reise Lyck (s. 47 — 50); Haupt, Einiges aus dem W erdegange der G oetheschule (s. 54 — 59); Bobeth, S tädtische B erufsschule Lyck Ostpr. (s. 65 — 69; Bram er R., Strassen-und Flurnam en in Lyck (s. 81 — 92); R einberger, D ie R ussen in Lyck (1914/15) (s. 93 — 109).

b Gering H., D ie M atrikeln der staatlichen Ernst Moritz A rndtschule m it einer L iste von Schülern aus K önigsberg aus den Jahren 1675— 1744, A lt- preussische G eschlechterkunde 14, 1940; M ülverstedt G. A., D ie V assa len - T abellen und-R egister der H auptäm ter in M asuren, Zur G eschichte m asurischer O rtschaften, Mitt. der L itterarischen G esellschaft M asovia, H. 12, 1907; P rotokoll der Schöffengerichte zu Lyck vom 26. Sept. 1525, K undschaft von der L yck der Sw eidtzers Kruegks halben, m itget. von K. A. M aczkowski, M itt. derI itterarischen G esellschaft M asovia, H. 7, 1901; U rkunden über k irch liche Orte und G eistliche in M asuren vor der Reform ation, bearb. v. L iedtke, M itt. cTer L itterar'schen G esellschaft M asovia, H. 7, 1901; C hojnacki Wl., Zbory polsko- ew angelick ie w byłych Prusach W schodnich w X VI — X X w., R eform acjaw Polsce, r. XII, 1956; G ollub H., Ein Grenzgang im alten Lyck, P ru ssia 26, 1926; M ülverstedt G. A., Zur m asurischen Orts-und A delskunde, M itt. der Lit. G esellschaft M asovia, 7, 1901; Sem britzki J., K leine Beiträge zur G esch ichte des G ym nasium s und der Schulen zu Lyck, Mitt. der Litt. Ges. M asovia, H. 10, 1904. ,

3) Horch, Chronik der Stadt Lyck, Progr. Gimn., Lyck 1859.

249

prace A. H. L ucanusa 4), H. B onka 5) i M. T oeppena 6). D ziejam i a rch i­te k tu ry za ją ł się A. B oetticher 7). Szkic h istorii m iasta opracow any został w „S łow niku G eograficznym K ró lestw a Polskiego” 8), ja k ró w ­nież w „S łow niku G eograficznym P ań stw a Polskiego” 9) oraz w „P rze­w odniku po M azurach i W arm ii” M. O rłow icza I0). D aty lokacji E łku i wsi pow iatu ełckiego podaje W ojciech K ę trzy ń sk i u ). M ateria łu do dziejów szkolnictw a dostarczają: M. B obkow ska 12), E. M achholz 13), F. H intz u ), J . B rehm ł5). E. S ukertow a-B ied raw ina om aw ia w a lk ę o m owę polską w szkolnictw ie 16) oraz w diecezji ełckiej 17) w d ru g ie j ćw ierci X IX w ieku . P rzede w szystk im bogaty m a te ria ł z tego zakresu pozostaw ił G ustaw G izew iu sz18). D ru k arn i polskiej w E łku pośw ię­cili sporo m iejsca: J . S em b rzy c k i19), F . K o c h 20). D ane s ta ty sty czn e czerp iem y z „D eutsches S tä d teb u ch ” 2I) i „O stpreussisches S tä d te ­b u ch ” 22). Nieco w iadom ości zaw iera w ydaw nictw o: „W arm ia i M a­zu ry ” 23). S tosunki m iejscow e na przełom ie X V III i X IX w ieku n a ­św ie tla ją listy T ym oteusza G izew iusza do L udw ika Borow skiego 2i).

B ardzo skąpo p rzedstaw ia się m a te ria ł ilu s tracy jn y , dotyczący E łku. B rak m ianow icie s ta ry c h p lanów i sztychów — z w y ją tk iem

Ó A. Lucanus. Preussens uralter und heutiger Zustand, Lötzen 1913.5) H. Fonk, D ie Städte und Burgen in A ltpreussen (O rdensgründungen

in ihrer Beziehung zu B odengestaltung), Königsberg 1895.6) M. Toeppen, G eschichte M asurens, Danzig 1870; tenże, ü eb er preussiche

Lischken, Flecken und Städte, A ltpreussische M onatsschrift. Bd. IV, H. 1, 1867,7) A. B oetticher, B au- und K unstdenkm äler der P rovinz Ostpreussen, H. VI,

M asuren, Königsberg 1856.e) S łow nik G eograficzny K rólestw a Polsk iego i innych krajów słow iańskich,

i. II, W arszawa 1881.*) S łow nik G eograficzny Państw a Polskiego, w yd. St. Arnold, t. I, W ar­

szawa 1939.10) M. Orłowicz, Ilustrow any przew odnik po M azurach Pruskich i W arm ii,

W arszawa 1923, s. 85 — 88. ’n ) W. K ętrzyński, O ludności polsk ie) w Frusiech n iegdyś K rzyżackich,

Lw ów 1882.12) M. Bobkowska, Pruska polityka szkolna na ziem iach polskich w latach

1793 — 1806, W arszawa 1945.13) E. M achholz, A ltpreussens latein ische Stadtschulen im J. 1788. M itteilun­

gen der L itterarischen G esellschaft, M asovia 1910, s. 2.14) F. Hinz, B ilder aus der G eschichte des Lycker V olksschulw esens,

Festschr. s. 35 — 42.15) J. Brehm, D ie E ntw icklung der evangelischen V olkschulen in M asuren

im Rahm en der G esam tentw icklung der preussischen Schulen, B ialla (Biała Piska) 1914, s. 204 i in.

1B) E. Sukertow a-B iedraw ina, W alka o m owę polską w szkołach na M a­zurach w X IX i początkach X X w. K onferencja Pom orska 1954, W arsza­w a 1951, s. 379 — 401.

17) E. Sukertow a-B iedraw ina, Z zagadnień w alk i o szkołę polska w diecezji ełckiej w p ierw szej połow ie X IX w., Kom. Maz.-W arm. 1958 nr 1 (59).

,8) (G ustaw G izewiusz), D ie poln ische Sprachfrage in Preussen , Leipzig 1845,,e) J. Sem brzycki, D ie Lycker Erzpriester Johann u. H ieronym us M aletius,

Altpr. M onatschr. 1888, s. 629 i nast.20) F. Koch, D er letzte Druck des L ycker Erzpriesters Joh. M aletius, A ltpr.

M onatschr. 1903, s. 481— 486. B eilage 16 (druki).2‘) D eutsches Städtebuch, herg. von E. K eyser, 1939.22) O stpreussisches Städtebuch, B artenstein 1926.2a) W armia i M azury, praca zbiorowa pod red. St. Z ajchow skiej i M. K ieł-

czew skiej-Z alesk iej, Poznań 1953.24) R. Reicke, B riefe von Tim oteus G isevius an Ludw. Ernst Borowski, A ltpr,

M onatsschr. 1900, 1901, 1902.

250

p lanu G iesego oraz w idoku u K. H artknocha 25). W iększość fo tografii E łku z końca X IX i początków X X w . zaw iera w spom niana księga p am iątkow a.

I. UKŁAD PRZESTRZENNY M IASTA EŁKU OD XV DO POŁOWY X IX WIEKU

A) Tło historyczne

Po raz p ierw szy nazw ę E łk (L y c k )26), zapew ne pochodzenia bał- ty jsk iego , spo ty k am y na przełom ie X IV /X V w. p rzy okazji budow y w la tach 1398 — 1406 zam ku n a w yspie dzisiejszego Jeziora Ełckiego przez k o m tu ra z Bałgi, U łryka v. Ju n g in g en 27). Zam ek stanow ić m iał p u n k t oparcia zarów no w czasie w ypraw na Litw ę, jak rów nież czu­wać s ta le nad g ran icą. Z am kiem i okolicą z ram ien ia w ładz k rzyżac­kich zaw iadyw ał u rzędnik , zw any p ro k u ra to rem , podległy w spom ­nianem u pow yżej kom turow i bałg ijsk iem u.

P lan m iasta Ełku wedł. G iesego (1826 — 1828)

W okół zam ku w k ró tk im czasie osiedlać się zaczęli koloniści, po­chodzący z te re n u M azowsza. O sadnicy bow iem niem ieccy za trzy m y ­w ali się p rzew ażn ie w spokojn iejszych m iejscow ościach, w części za­chodniej P rus, a dodać należy, że w początkach XV w. n ap ły w koło-

25) Ch. H artknoeh, A lt und neues Preussen, Frankfurt, Leipzig 1684.26) L. Zabrocki, N azew nictw o, Warmia i Mazury. Poznań 1953. „M iejscowa

ludność m ów i Łek, „do Ł ka”. Taką sam ą nazw ę nosi rzeka przepływ ająca przez to m iasto, źródłosłów tej nazw y jest pochodzenia sudaw skiego, m iejsco­wość leży bow iem na starym terenie Sudaw ów (Jaćw ingów ). Polska postać Ełk pow stała z m iejscow nika „we Łku”, z którego owo „e” zaczęto uw ażać jako przynależne do sam ej nazwy; do rozłożonej w ten sposób postaci „we Łku”, czy li „w E łku”, dorobiono pierw szy przypadek — „Ełk”.

27) A. Lucanus, F reussens uralter und heutiger Zustand, s. 99 i przyp. na s. ICO.

251

nistów z Niem iec w y raźn ie słabnie. F ak t ten zasłu g u je na p o d k reś­len ie, gdyż n ap ły w a jąca później ludność m azu rsk a nada Ełkow i na d ług ie w ieki c h a rak te r m iasta polskiego i stw orzy zeń ośrodek życia k u ltu ra ln eg o dla reg ionu M azur.

Z aham ow any może k lęską g runw aldzką n ap ły w ludności w zm a­ga się w następnych la tach , skoro już w r. 1425 w. m istrz P aw eł v. R ussdorf lokuje na brzegu jeziora, na po łudn ie od zam ku, w ieś n a p raw ie chełm ińskim . L okatorem , a następn ie p ierw szym so łtysem zosta je Bartuseh. (Bartosz) B ratom i, z pochodzenia praw dopodobnie M azow szanin. P rzyw ile j lokacy jny n ad a je w si 48 łanów (806 ńa), z k tó ry ch 4, w olne od czynszu, o trzy m u je sołtys n a p raw ie dziedzicz­nym , dalsze 4 — na ty ch sam ych w aru n k ach — m a o trzym ać p rzyszły proboszcz. Z pozostałych łanów chłopi m ają p łacić po up ływ ie 12 la t w oln izny po V2 g rzyw ny i 2 k u ry od łanu . Z dalszych p a rtii do k u ­m en tu w ynika, że obok ro ln ic tw a m ieszkańcy E łku zajm ow ać się m ają rybołów stw em , m yśliw stw em , a zw łaszcza b artn ic tw em , o k reś­lono im bowiem dokładnie w aru n k i w ykonyw an ia ty ch zaw odów . Pod w zględem handlow ym w ieś zostaje całkow icie uzależniona od zam ku, k tó rem u m a sprzedaw ać sw oje p ro d u k ty , a s tam tąd kupow ać tow ary , ja k np. sól, piwo, m ąkę, płótno. Do obow iązków osiedleńców należy n ap raw a zam ku i tam y koło m łyna oraz — o ile zostanie zało­żony fo lw ark krzyżacki — koszenie siana. Do u p raw n ień sołtysa w zak resie sądow nictw a zaliczał się rów nież jego udział w dochodzie z o p ła t sądow ych. Podobnie jak w innych w siach na p raw ie che łm iń ­sk im i tu ta j so łtys obow iązany by ł do służby w o jsk o w e jz8).

W ybór m iejsca okazał się szczęśliw y, skoro zapew ne w 10 la t póź­n ie j, ten że sam w. m istrz podnosi Ełk do ran g i m iasta , pow iększając jego te re n tym sposobem do 102 łanów , z k tó ry ch 8 należy do sołtysa, 4 do proboszcza, 40 (tych n adanych jeszcze w r. 1425) zostaje uw ol­n io n y ch od czynszu, a od pozostałych 50 — m ieszczanie m ają płacić po V2 g rzy w n y i 11 k u r od łanu . P rzypuszczaln ie w ted y leż o trzy m ał E łk p raw o odbyw ania raz na rok ja rm a rk u 29).

Z n ieznanych nam przyczyn rozw ój osady został w najbliższych la tach zaham ow any. W new nej m ierze p rzyczyn iła się do tego w ojna 13-letn ia (1454— 1466), w czasie k tó re j E łk zdobyły w ojska polskie. W r. 1454 zburzono zam ek. Na sk u tek zaw arcia pokoju to ruńskiego w 1466 r. E łk pozostał pod w ładzą Zakonu K rzyżackiego, lenn ika Polski i rozw ija ł się b. wolno. Około r. 1470 zbudow ano kościół p a ra ­fia ln y 30), w r. 1483 osada o trzy m u je dodatkow o 65 łanów pól i lasów (łącznie posiada 1.398 ha). W r. 1499 E lk zw any je s t jed y n ie wsią,

28) H. Gollub, Lyck — 500 Jahre, Festschrift, s. 9 i nast.; por. Horch, Chronik der S tad t Lyck, s. 5 i n.

2B) N ie w iadom o, czy oryginał przyw ileju dochow ał się, a jeśli tak, to gdzie się znajduje. Jedynie autopsja m ogłaby ostatecznie ustalić, czy n ie mamy tu do czynienia z falsyfikatem . D okum ent bow iem , w ystaw ion y przez w. m istrza P aw ła Russdorfa, nosi datę 1445 — czyli 4 lata po abdykacji i śm ierci jego w ystaw cy . Jeśli uw ażać go za autentyk, to należy przyjąć jedną z dwóch hipotez: a) dokum ent został w ystaw iony rzeczyw iście przez P. Russdorfa, ale z n ieznanych nam przyczyn nie został dokończony, końcow ą partię dopisano dopiero w r. 1445, b) pisarz om yłkowo um ieścił: 1445 zam iast 1435. — Por. G ollub, Lyck — 500 Jahre, s. 13; Horch, Chronik, s. 6; S łow nik geogr. Król. Polsk. i innych..., t. II, s. 338.

30) Horch, Chronik, s. 11; W iśniew ski R., A us der G eschichte der evan ­gelischen Pfarrkirche zu Lyck, F estschrift, s. 24.

252

V/ k tó re j z n a jd u ją się kościół, karczm a i szkoła, leżąca naprzeciw cm en ta rza 31). W ty m też czasie ludność E łku liczy około 600 osób 32).

Po sek u lary zac ji P ru s w r. 1525 ks. A lb rech t odryw a E łk od die­cezji w arm iń sk ie j i oddaje biskupow i pom ezańskiem u, zw olennikow i re fo rm ac ji, k tó rą zaprow adzono także w Ełku, wciąż zw anym jeszcze w sią. Zam ek, odbudow any po r. 1497, s ta je się obecnie siedzibą u rzęd ­nika książęcego.

Z r. 1525 zachow ał się frag m en t protokołu posiedzenia sądu ław ­niczego w E łku, k tó rem u przew odniczył p ierw szy u rzędn ik książęcy, K rzyszto f v. Czebicz. W sk ład sądu weszli ludzie przew ażnie o nazw i­skach polskich: B erth u m il Scholts (sołtys), B a rtek R ostuch, Jo rge T arsch , B re tusch Schiffka, M aczei K ru g e r (karczm arz), G regor M u­cha, M artsch in K roll, J a n Lorentow icz i Ja n V ism a 33). Ten uk ład narodow ościow y jest analogiczny do stosunków panu jących w oko­licznych w siach i m ają tk ach , o czym św iadczą ta k nazw y m iejsco­wości, jak i nazw iska ich w łaścicieli 34).

W iek XVI, na te ren ie P ru s w iek pokoju, jes t rów nocześnie ok re­sem najw iększego rozw oju i rozkw itu Ełku, p rzede w szystk im na polu szkolnictw a i p iśm ienn ictw a. W r. 1536 ks. A lb rech t sprow adza do E łku znanego p isarza i d ru k a rza krakow skiego, Jan a z Sącza, k tó ry

Widok m. Ełku w edł. Hartknocha z r. 1684

Ä1) Urkunden über k irchliche Orte und G eistliche in M asuren vor der R efor­m ation, bearb. von dr Liedtke, s. 244 i n.

3-) D eutsches Städtebuch, s. 79.3:l) Protokoll des Schöffengerichts zu Lyck vom 26. Sept., mitg. v. K. M acz-

kow ski, s. 127 i n.M) Por. M ülverstedt G. A., Zur m asurischen O rts- und A delskunde, s. 19

i nn.; tenże, D ie V asallen-T abellen und- R egister der H auptäm ter in M asuren, s. 24 i nn. Jeszcze w r. 1825 ludność polska w pow. ełckim stanow i — w g sta ty ­styki niem ieckiej — 89'Vo ogółu m ieszkańców . Od tego też czasu datuje się ciągły jej spadek, który dochodzi do 12°/o w r. 1925, W armia i Mazury, cz. II, s. 361.

253

n a now ym te ren ie p rzy ją ł nazw isko „M ałecki” , z la tyn izow ane później zw yczajem ów czesnym na „M ale tius” . Został on arcy p aste rzem w E łku , rów nocześnie prow adził jed n ą z trzech d ru k a rn i w P rusiech , w y d a ją c książki w języku polskim . Syn jego, H ieronim , został w 1546 r. rek to rem szkoły, założonej w E łku przez ojca, z język iem w yk ładow ym polskim i — podobnie jak Jan — w y d ał po polsku sze­re g p ism re lig ijn y ch S5). W r. 1587 m arg rab ia Je rzy F ry d e ry k n ad a je szkole ty tu ł „szkoły p ro w in c jo n a ln e j” z up raw nien iam i, k tó re zezw a­la ją je j abso lw entom n a w stęp na u n iw ersy te t kró lew iecki. W r. 1599 szkolę tę spotyka dalszy aw ans — zostaje szkołą książęcą, nadzór zaś n ad n ią sp raw u je w ydział filozoficzny u n iw ersy te tu królew ieckiego. W dalszym ciągu g łów nym je j zadaniem je s t k szta łcen ie M azurów . C h a ra k te r ten u trzy m u je ona jeszcze przez d ług i czas — języ k n ie ­m iecki w y p iera języ k polski b. powoli. Jeszcze w r. 1802 w yk ładano w n ie j tygodniow o 10 godzin języka polskiego, k tó ry skasow ano ca ł­kow icie dopiero w r. 1810. Z achow yw ała ona też s ta le pr awo p rzygo­to w y w an ia do stud iów w yższych, uczono tam języka greckiego, łaciny o raz hebrajsk iego . Poniew aż poziom nauczan ia obniżył się, w r. 1813 p rzeprow adzono re fo rm ę szkoły i p rzekształcono ją w czysto n iem iec­k ie g im nazjum 36).

Rozwój E łku w X V I w. n ie ograniczał się b y n a jm n ie j do szkol­n ic tw a . W la tach 1547 — 1551 odbudow ano na nowo kościół p a ra fia l­n y pod w ezw aniem św. K a ta rzy n y . K azania w ygłaszano tam począt­kow o ty lko po polsku. P ierw sze kazanie n iem ieckie odbyło się V/ r. 1584. Od tego czasu w ygłaszano kazania na zm ianę po polsku i n iem iecku. W połow ie X V I w . pow staje rów nież szp ital, spe łn ia jący w ów czas ro lę przede w szystk im p rz y tu łk u d la s tarców i n ieu leczaln ie ch o ry ch ; dopiero w X IX w. przekształcono go w szp ital w now o­czesnym tego słow a znaczeniu 37).

P odstaw ą ekonom iczną dalszego rozw oju E łku i ostatecznego n a ­d an ia m u c h a rak te ru m iasta je s t p rzyw ile j ks. A lb rech ta z r. 1560, u s tan aw ia jący w E łku ta rg tygodniow y. N iedługo później, choć, n ie ­s te ty , nie w iem y dokładnie kiedy, o trzym uje m iasto praw o odbyw a­n ia 3 ja rm ark ó w rocznie. O w zroście znaczenia handlow ego św iadczy m . in. zw iększenie liczby karczem z 24 w r. 1539 do 50 w końcu X V I w. E łk leżał bow iem p rzy trak c ie p row adzącym z M azowsza do K ró lew ca i W ilna. S tosunkow o niew iele w zrosła liczba m ieszkań­ców — około r. 1600 jes t ich ty lko m niej w ięcej 800. P raw dopodobnie spow odow ały to zarazy, k tó re w la tach 1559, 1563 i 1572 naw iedziły m iasto .

R ozkw it m iasta zaham ow any został w połow ie X V II w . w czasie w o jen szw edzkich. W r. 1655 E łk zajęli Szwedzi, k tó rzy nałożyli nań w ysoka k on trybucję . W październ iku 1656 r., po zw ycięstw ie polskim pod P rostkam i, E łk został za ję ty przez n a jem n y ch T a ta ró w pod do­w ództw em h e tm an a G osiewskiego. M iasto sp lądrow ano i spalono,

35) Zob. E. Sukertow a-B iedraw ina, W alka o m owę polską, s. 383.30) Eock. G eschichte des G ym nasium s, Festschrift, s. 31; W arm ia i Mazury,

cz. II, s. 176. O proboszczach ełckich, zw łaszcza zaś o obu M ałeckich, m ów i sze­rzej Wł. C hojnacki w sw ojej pracy: Zbory polsko-ew angelick ie w b. Prusach ■Wschodnich od XVI do X X w., s. 331 i n.

37) D eutsches Städtebuch, s. 79; Horch, Chronik, s. 11 i n.; G ollub FI., Lyck — 500 Jahre, Festschrift, s. 15.

254

ludność częściowo w ym ordow ano, częściowo uprow adzono w ja sy r. W p a ra f i i ełck ie j p o jm anych zostało 448 osób, ściętych 30, 1 u topiona i 1 pow ieszona 3j). S tra ty b y ły ty m dotkliw sze, że w r. 1653 przeszła p rzez m iasto zaraza.

A by um ożliw ić podźw ignięcie się E łku z ru iny , e lek to r F ry d e ry k n a d a je m iastu w dn iu 23 V III 1669 r. now y przyw ile j. Mocą jego ustanow iono czw arty ja rm a rk , w ładze m iejskie o trzym ują p raw o sądow nic tw a w w ażn iejszych sp raw ach i udział w dochodach z k a r sądow ych . R ów nocześnie s ta ra pieczęć m iejska ze skaczącym je le ­n iem zam ieniona zostaje na now ą z w izerunk iem boga rzym skiego Jan u sa , „stróża dom ów i b ram k ra ju ” . W spom niany p rzyw ile j um ożliw ia n am rów nież bliższe poznanie stosunków , p an u jący ch w m ieście. W ym ienia on bow iem istn ie jącą w E łku giełdę (K aufhaus), ław y p iek arsk ie i rzeźnickie, k ram y szewców, kraw ców , kow ali i g arn carzy oraz 44 m istrzów — brow arników . W ydany zaś w n a s tęp ­n y m roku, tj. w 1670, w ilk ierz zabran ia zasiadania w radzie n ie- N iem com (U n d e u tsc h e r)39).

W yzyskanie now ych up raw n ień u tru d n ił ogrom ny pożar, k tó ry o g a rn ą ł całe m iasto w r. 1688. S płonął w tedy: kościół, 80 domów, r a ­tu sz i b u d y n ek szkolny. W zw iązku z ty m pow stał p ro jek t p rzen ie ­s ien ia szkoły do K ętrzyna . P ro jek t nie został jednak zrealizow any.

2 herby m. Ełku: z r. 1513 i z r. 1669

Dalsze la ta są okresem w zrasta jące j stagnacji, pogłębionej jeszcze p rzez zarazę z la t 1709 — 1710, k tó ra pochłonęła ponad 1.000 ofiar. P ow odu je to ponow ny spadek liczby m ieszkańców : w r. 1732 je s t ich ty lk o 1.053 (w ty m 521 m ężczyzn). W iększy w zrost daje się zauw ażyć w dalszych la tach : w r. 1775 m ieszkańców je s t już 1.810 (w ty m ty lk o 797 m ężczyzn), a w r. 1825 — 3.209.

Z w ażn iejszych w ydarzeń X V III w. w ym ienić należy założenie szkoły m iejsk ie j w 1720 r., o tw arcie p ierw szej ap tek i w 1764 r. W 1754 r. urodził się znany h is to ry k L udw ik Baczko (k tóry zm arł

38) G. Chr. P isański, N achricht von dem im Jahre 1656 geschehenen E infalle cier Tartarn in Preussen, M itteil, der Litt. Ges. M asovia 1901, s. 35 — 122.

S9) H. Gollub, Lyck — 500 Jahre, F estschrift, s. 15 i n.; Horch, Chronik, s. 6 i n.

25 5

jako profesor u n iw ersy te tu królew ieckiego w 1823 r.). U jęm nie n a dziejach m iasteczka odbiły się ustaw iczne p rzem arsze w ojsk ro sy j­skich w czasie w ojny 7 -letn iej.

W r. 1800 pow stało w Ełku polskie sem in ariu m nauczycielsk ie , przeznaczone dla po lskiej m łodzieży z M azowsza, przyłączonego po osta tn im rozbiorze do P ru s pod nazw ą: N ow e P ru sy W schodnie („N eu-O stp reussen”). O rgan izato rem i k ierow nik iem te j szkoły b y ł arcyprezb ite r ełcki, .Tym oteusz Gizewiusz, doskonały znaw ca języka polskiego, s try j G ustaw a G izewiusza. S em inarium upadło po za jęciu P ru s przez N apoleona 40).

Ciężkie czasy przechodzili m ieszkańcy E łku w okresie w o jen napoleońskich. Po zajęciu E łku przez w ojska fran cu sk ie w początkach 1807 r. ludność zm uszona została do zapłacenia ponad 7.000 ta la ró w k on trybucji. Po pow rocie spod M oskwy w ygłodzone, nieszczęśliw e niedobitk i arm ii N apoleona zaw lekły różne epidem ie. Toteż k iedy do E łku dnia 14 stycznia 1813 r. w kroczył car A leksander I, w itan y b y ł uroczyście i z en tuzjazm em przy Polskiej B ram ie w nadziei, że je s t on zw iastunem upragnionego pokoju.

Pow itanie cara A leksandra I w r. 1813 przy P olsk iej Bram ie

Po ostatecznym zakończeniu w ojny na m iasto spada ją klęski ży­wiołowe. W la tach 1819, 1821 i 1822 szaleją pożary , k tó re niszczą całą zabudow ę m iasta (dlatego też E łk robi w rażen ie m iasta X IX -w iecznego — nie m a tam żadnego w cześniejszego zabytku). M iary zniszczeń dopełn iają epidem ie cholery: w la tach 1831 (przeszło 300 ofiar), 1837 (180 ofiar), 1844 (331), 1853 (382) i 1854. E pidem ia z r. 1844 połączona była z głodem , w yw ołanym n iespo tykanym dotąd

40) M. Bobkowska, Pruska polityka szkolna..., s. 79, 81 — 85, 156.

256

nieu rodzajem . W r. 1845 p rzyby ł do m iasta F ry d e ry k W ilhelm IV, aby na w łasne oczy p rzekonać się o rozm iarach k lę s k i41).

B) P rzem iany przestrzenne

M iasto E łk fak tyczn ie rozw inęło się dopiero w XVI w. na m iejscu d aw nej wsi o tej sam ej nazw ie. Położone jes t ono m iędzy Jez io rem E łckim a rzeką Ełk. F ak t pow stan ia m iasta na m iejscu daw nej wsi n ad a ł m u ch a rak te ry sty czn y , bardzo rzadko spo ty k an y kształt. Roz­ciągnęło się ono, podobnie jak p rzed tem wieś, w zdłuż w schodniego b rzegu jeziora i sk ładało się w łaściw ie z jednej ulicy, zw anej G łów ną (H aup tstrasse , po tem ces. W ilhelm a, dziś W ojska Polskiego), o d łu ­gości 1,7 km , idącej z północy na południe. W części środkow ej u lica rozszerzyła się tw orząc rodzaj placu rynkow ego. M iasto z dw óch stron ob lane było wodą, z dwóch pozostałych otoczone palisadą, zburzoną w początkach X IX w. M urów obronnych, nie posiadało. Od s tro n y północnej w iodła do m iasta B ram a N iem iecka, zw ana rów nież G a rn ­carsk ą (Töpferende). P rzy B ram ie N iem ieckiej zbiegały się drogi prow adzące do G iżycka, O lecka i O rzysza. B ram a Polska zna jdo ­w ała się u południow ego końca E łku nad rzek ą Ełk. Do ul. G łów nej dochodził m ost zwodzony, łączący m iasto z zam kiem , położonym na w yspie.

Zam ek, zbudow any w la tach 1398 — 1408, zburzony w r. 1454, został odbudow any w końcu XV w., n astęp n ie p rzebudow any w X V II i X V III w . D ostępu doń b ron iły 2 b ram y i 2 w artow nie . Sam zam ek b y ł średn ie j w ielkości, u trzv m an y p ierw o tn ie w s ty lu go tyc­kim. W ew n ątrz znajdow ała się w ielka sala, w k tó re j pasto r z W y- ą truc ia odpraw ia ł 2 razy do roku nabożeństw a p ro testanck ie . Podczas jed n e j ze w spom nianych p rzeróbek dobudow ano 1 skrzydło . Na w yspie poza zam kiem m ieściła się kam laria , sp ichlerze, stodoły i go­rzeln ia oraz inne zabudow ania gospodarcze. Zam ek był początkow o siedzibą p ro k u ra to ra krzyżackiego, n astęp n ie 7aś sta ro sty książę­cego 42).

Z godnych uw agi bu d y n k ó w w m ieście w ym ienić należy przede w szystk im kościół św. K a ta rzy n y , zbudow any p rzv ul. G łów nej ck. r. 1470, p ie rw o tn ie praw dopodobnie z drzew a. W la tach 1547 — 1551 zastąp iony został m urow anym , sp łonął w r. 1651 razem z b ib lio­teką kościelną i szkolną, ledw o odbudow any sp łonął znow u w r. 1688. Raz jeszcze odbudow any, zam kn ię ty został w r. 1837 z obaw y przed run ięc iem , zaś w r. 1840 od uderzen ia p io runa spłonęła i w ieża. Na nowo zbudow any w r. 1847, pośw ięcony został w r. 1850. W r. 1870 odbudow ano w ieżę 43).

B rak je s t w iadom ości o dacie i m iejscu budow y p ierw otnego r a ­tusza. P rzypuszczać należy , że znajdow ał się on koło kościoła, a po­w stać m u sia ł w X V I w. W czasie pożaru w r.. 1688 sp łonął doszczęt­nie, odbudow ano go dopiero w r. 1745 i to n iezby t okazale, skoro koszty budow y w yniosły jed y n ie 638 ta la ró w . Nic w ięc dziwnego, że w r. 1828 pom ieszczenia ra tuszow e zostały przez w ładze budow lane

41) D eutsches Städtebuch, s. 79 i п.; S łow nik Geogr. Król. Polsk., s. 349 i n.; Słow nik G eograficzny P aństw a Polskiego, s. 1319 i n.

4'-) A. Lucanus, Preussens, s. 99 i nn.43) A. B oetticher, B au-und K unstdenkm äler der Provinz O stpreussen,

H. VI, s. 63.17 K o m u n i k a t y 257

zam k n ię te , a u rzędy m iejsk ie ulokow ano w w y n a ję ty c h p ry w a tn y ch m ieszkaniach. N ow y ra tu sz w zniesiono w r. 1867 p rzy ul. ces. W il­h e lm a n r 63 (obecnie W ojska Polskiego w pobliżu kościoła).

N ieznane jes t nam rów nież p ierw otne położenie b u d y n k u szkol­nego, k tó ry sp łonął w r. 1688. N ie w iadom o rów nież, czy już w ted y um ieszczono go p rzy ul. ces. W ilhelm a n r 63. W każdym bądź razie n a te j parceli szkolnej w ybudow ano w r. 1867 now y ra tusz . Sale szkolne przez pew ien czas m ieściły się w dom u straży p ożarnej, zam k n ię ty m rów nież w r. 1828 przez w ładze b u d o w la n e 44). G im ­n az ju m ełckie ukończył w r. 1829 znany bojow nik o polskość, G ustaw G izew iusz. Spędził on okres szkolny pod opieką krew nego, su p er- in te n d e n ta F ry d e ry k a T ym oteusza K riegera , k tó ry przez ca ły okres urzędow ania (do śm ierci w r. 1845) w alczy! o języ k polski w szkol­n ic tw ie 4S).

II. UKŁAD PRZESTRZENNY M IASTA EŁKU V/ OKRESIE KAPITALIZM U

A) Tło historyczne

O kres kap ita lizm u przynosi m iastu w ielką zdobycz, jak ą jes t zało­żen ie d rcg żelaznych. D otychczas prow adziła z E łku droga b ita do K ró lew ca, a w r. 1856 zbudow ano także szosę do W ystruc ia przez O lecko — G ołdap. Na po łudnie zaś szosa p row adziła do G ra jew a

Ul. G łów na przed I wojną św iatow ą

w stro n ę g ran icv polskiej. W dniu 8 X II 1868 r. nastąp iło o tw arcie lin ii ko lejow ej E łk — K rólew iec. Zaznaczyć należy, że b y ła to jedna z p ierw szych linii kolejow ych, budow anych na te ren ie P ru s W schod-

4Jt K. M atthias. U nser neues Rathaus, F estschrift, s. 18.4a) F. Sukertow a-B iedraw ina, Z zagadnień w alk i o szkołę polską w diecezji

ełckiej... K om unikaty M azursko-W arm ińskie nr 1 (59) 1958, s. 62 — 68.

2 5 8

nich, a założenie je j spow odow ane zostało stra teg iczno-hand low ym położeniem E łk u w pobi żu g ran icy rosy jsk iej. B ezpośrednie po łą­czenie z g ran icą E łk uzyskał w r. 1371 przez przeprow adzen ie linii kolejow ej do G ra jew a, następn ie w r. 1879 do G ołdapi, do Pisza w r. 1885, w reszcie kolejk i w ąskotorow ej do Orzysza i sąsiednich m iejscow ości. W ten sposób Ełk stał się w ażnym w ęzłem kolejow ym , co m iało ty m w iększe znaczenie dla jego rozw oju, że u tow arow anie po refo rm ie uw łaszczeniow ej gospodarstw chłopskich zw iększyło w m ieście podaż p ro d u k tó w ro lnych . Po w ybudow aniu w schodniej lin ii kolejow ej osiedliło się w E łku sześciu kupców zbożowych z K ró ­lew ca. R ów nocześnie w zrosło zapotrzebow anie na tow ary rzem ieśln i­cze i przem ysłow e. W zw iązku z pow yższym E łk przeżyw a w d ru g ie j połow ie X IX w. ponow ny rozkw it tak na polu gospodarczym , jak i k u ltu ra ln y m . P o tw ierdza to szybki w zrost liczby m ieszkańców i tak , gdy w r. 1850 było ich ty lko 3.898, to w r. 1880 je s t ich już 6.671, w r. 1910 — 13.428 (w ty m 7.302 mężczyzn), w r. 1925 — 15.159, a w r. 1937 — 16.020 4b). Ł

Pow ażną k lęskę d la E łku p rzyniosły la ta I w o jny św iatow ej. E łk zna lazł się na bezpośredniej linii fron tu , w okresie od 19 V III 1914 do 14 II 1915 r. p rzeżyw ał trzy k ro tn ie okupację rosy jską. W czasie ustaw icznych w alk m iasto zostało w dużej części spalone, ludność zaś ew akuow ana 47).

J a k już w spom niano, u tw orzen ie w E łku w ęzła kolejow ego w p ły ­nęło dodatnio na jego rozw ój gospodarczy. R ozbudow uje się tu ta j szybko przem ysł, pow stają tak ie zakłady, jak fab ryk i m aszyn, sk le­jek , konserw , ta rta k i, cegielnie, b row ary , m łyny , fa rb iarn ia . Roz­w ija się rzem iosło, kw itn ie handel. W zw iązku z ty m w zrasta zapo-

Ogomy w idok Ełku

trzeb o w am e na fachow ców , co z kolei pociąga za sobą rozw ój szkol­n ictw a. P o w sta je w ięc w r. 1910 szkoła rzem ieślnicza, p rzekszta łcona n astęp n ie w przem ysłow ą, zaś w r. 1918 — szkoTa handlow a. O bie te szkoły połączono w r. 1920 w szkołę zaw odową. W r. 1902 re ak ty w o ­

4G) D eutsches Stadtebuch, s. 79; G ollub H., Lyck — 5CÖ Jahre, F estschrift, s. 16 i nn.

4‘) R einberger, D ie Fiussen in Lyck, F estschrift, s. 93 i nn.

2 5 9

w ano sem inarium nauczycielskie. W r. 1920 daw ną szkolę m ie jską podzielono na 2 szkoły: m ęską i żeńską. Z czasem ta o sta tn ia pod n ie­siona zostaje do rang i liceum .

W Ełku rozw ija się ruch k u ltu ra lno -spo łeczny i w jego ram ach polsko-n iem iecka w alka o M azurów . O dbija się to szczególnie w y ra ź ­n ie na odcinku prasy. Ś w iadectw em tego jes t czasopism o „P rzy jac ie l L udu Ł ęck i” , w ydaw ane przez W ilhelm a M enzla, nauczyciela g im ­n az ja ln eg o i d rukarza , a redagow ane przez jego ucznia, znanego bo­jow nika o polskość M azurów , G ustaw a G izew iusza, w la tach 1842 — 1844. W końcu X IX w ieku g rupa ludzi postępow ych założyła ra d y ­k a ln e pism o „G azetę L udow ą” , redagow aną przez K aro la i H ugona B arków i in. W ychodziła ona w E łku od 1 I 1896 do 1901 r.

W odróżnieniu od p rześladow anej przez w ładze p ru sk ie с-raz ger- m an iza to rów prasy polskiej — niem iecka p rasa w ychodzi bez p rz e r­w y i bez przeszkód, począw szy od r. 1840 (zw łaszcza „L ycker Z ei­tu n g ” ). Ze stow arzyszeń, działa jących na te ren ie E łku, w ym ien ić trzeb a , założoną w r. 1896 przy w spóludziele K aro la B arkego, M azur­ską P a rtię L udow ą oraz zorganizow any przez W orgitzkiego w czasie p leb iscy tu proniem iecki M asurenbund . N iem czeniu się ludności sp rz y ja ł n iew ątp liw ie stac jonu jący tu stale garn izon niem iecki. W y­n ik iem tej akcji prow adzonej z dużym n ak ładem pieniędzy i sił o raz te rro rem , by ł re zu lta t p leb iscy tu — za p rzy łączen iem do N iem iec pad ło 8.339 głosów, do Polski zaś ty lko 7 48).

B) P rzem iany przestrzenne

P rzem iany p rzestrzen n e E łku w drug iej no łow ;e X IX w. zachodzą przede w szystk im pod p resją rosnącej w n iezw ykle szybkim tem pie liczbie ludności. Oczywiście i a ko te^^n m ieszkalny nie w ystarcza już

B udow le z okresu m iędzyw ojennego

48) II. Gollub, Lyck — 500 Jahre, Festschrift, s. 16 i пп.; O stpreussisches Städtebuch, s. 121 i пп.; D eutsches Städtebuch, s. 80; W armia i M azury, cz. II, s. 191 i nn. *

260

ul. G łów na, p rzem ianow ana v/ czasie I w ojny św iatow ej n a ul. cesa­rza W ilhelm a, od r. 1945 — ul. W ojska Polskiego. R ozebrana zostaje w ięc palisada, a m iasto rozw ija się przede w szystk im w k ie ru n k u dw orca kolejow ego, położonego na w schód od ul. G łów nej. Sam a ul. G łów na, ciągnąca się na p rzestrzen i 1,7 km i licząca 163 n u m ery , zachow uje swój daw ny ch a rak te r . W okolicy b. B ram y N iem ieckiej zn a jd u je się półw ysep, na k tó ry m daw niej w ypasano konie (stąd nazw a R ossgarten), w X IX w. przekształcił się on w m iejsce w ypo- czynkow o-rozryw kow e. O dcinek ul. G łów nej m niej w ięcej do dzisiej­szej ul. W ylotow ej stanow ił przedm ieście garncarzy , w te j okolicy znajdow ała się też b ram a m iejska, a za nią rozpoczynało się w łaściw e m iasto. Część ul. G łów nej m iędzy n r 34 i 42, w m iejscu gdzie u lica tw orzy w zniesienie, zw ano daw niej G roblą Filozofów. Z części ry n ­kow ej u licy p row adziła ul. Zam kow a do m ostu, łączącego m iasto z w yspą. N ieliczne frag m en ty zam ku książęcego w chłonięte zostały przez now y b udynek , w którym , od r. 1888 mieściło się w ięzienie. D a­lej za zam kiem -w ięzien iem biegła szosa, w iodąca do Pisza. W d a l­szych p artiach ul. G łów nej spo tykam y jedyn ie kilka uliczek p ro w a­dzących nad b rzeg jeziora. K ończy się zaś ona przy m oście nad rzeką Ełk, o ficja ln ie zw anym Gizewiusza (ku czci Tym oteusza), potocznie zaś „P ow o lib rü ck e” . Tam też znajdow ała się B ram a Polska.

W roku 1841 n ie opodal kościoła odsłonięty został pom nik g en e­ra ła G ü n tera , k tó ry w r. 1788 p rzyby ł na czele p u łk u „T ow arzyszów ” (do k tórego sk ierow yw ano Polaków z P ru s W schodnich, a później Nowow schodnich). Jako kom endan t E łku stacjonow ał do r. 1795, poło­ży ł duże zasługi w rozw oju m iasta 49). G ü n te r dbał o to, aby jego żołnierze uczęszczali na polskie nabożeństw a. Pom nik jego został u su n ię ty w ro k u 1945.

W zrasta jąca w d ru g ie j połowie X IX w. ludność osiedlała się w zdłuż trzech ulic, prow adzących do dw orca. Są to ulice: K ościuszki (Y orkstrasse, daw niej M ühlenstrasse od w ia trak a , k tó ry spłonął około r. 1890), A rm ii C zerw onej (H indenburgstrasse, daw niej B ah n h o f­strasse) i A dam a M ickiew icza (B ism arckstrasse, daw niej K rask a- strasse , potem N euestrasse). W ten sposób pow stał p rostokąt, poprze­c in an y ulicam i poprzecznym i, w gran icach k tórego zaczęła osie­d lać się ludność, ale w początkach XX w. w iele jeszcze było p arce l pustych . Na teren ie , położonym za dw orcem , pow stała dzieln ica dom kćw jedno- i dw urodzinnych .

W la tach trzydz iestych XX w. m iasto rozw ijało się w okół n a jb liż ­szych terenów , położonych w okolicach w spom nianego p ro sto k ątu oraz b. B ram y N iem ieckiej.

O dnośnie położenia w ażniejszych obiektów usta lić m ożna, że p rzy ul. Kościuszki zna jdow ał się n a jp ierw b u d y n ek szp ita la garn izono­wego, n astęp n ie u rzędu skarbow ego oraz ta r ta k G asp a ry ’ego. P rzy ul. A rm ii C zerw onej skup iały się bank i i urzędy, ho te l oraz n iek tó re in s ty tu c je handlow e. U lica ta przez długi czas zabudow ana b y ła ty lko w części, p rzy ty k a jące j do ul. G łów nej. P rzy ul. M ickiewicza m ieścił się s ta ry szpital, spichrze, cegielnie i red ak c ja „L y ck er Z eitung” . Z abudow a te j u licy trw a ła jeszcze w la tach trzydziestych . P rzy p lacu 1 M aja, n iegdyś na jp iękn ie jszym w E łku (Louisenplatz)

49) M. Orłowicz, Ilustrow any Przew odnik s. 85; A. Boetticher; M asuren, s. 66.

261

m ieściły się w e w zniesionym w 1925 r. b u d y n k u m ag is tra t i s ta ro ­stwo. P rzy ul. Chopina 4 znajdow ał się staw , obecnie osuszony i zabudow any 50).

W porów naniu do inn y ch m iast b. P ru s W schodnich E ik w yszedł obronną rę k ą z działań w ojennych w 1945 r. Zniszczenia n ie p rz ek ra ­czają 25%. N iem niej jed n ak pożary X IX w. i zniszczenia w o jenne z r. 1914 pozbaw iły E łk całkow icie zabytków . Jed y n y m re lik tem przeszłości je s t kszta łt obecnej ul. W ojska Polskiego, tj . daw nej ul. G łów nej.

O becnie E łk rozw ija się jako jeden z w ażn iejszych na ty ch te re ­nach ośrodków p rzem y slo w o -k u ltu ra ln y ch , a rozbudow a jego kon­cen tru je się — rzecz znam ienna — w k ie ru n k u za daw ną B ram ą Polską. W e w rześn iu 1958 r. p rzy ul. A rm ii C zerw onej uroczyście odsłonięty został pom nik ludow ego poety m azursk iego , M ichała K a jk i

Pomnik poe ty mazurskiego Michała K a jk i

z O gródka, syna ziemi ełck iej, w se tną rocznicę jego urodzin . Pom nik w ykonany został w edług p ro jek tu art. rzeźb iark i B. Sw itycz-W idac- k iej z O lsztyna. •

5W) R. Bramer, S trassen - und Flurnam en in Lyck, F estschrift, s. 81 i nn.

262